Jan Gerhard

CHARLES DE GAULLE

Tom drugi
Książka i Wiedza 1972
Projekt okładki
i opracowanie graficzne
JERZY KĘPKIEWICZ
Redaktorzy
HENRYKA BIELICKA WILHELM MENSZ
Czas przygotowań: styczeń — maj 1958
I
„Cnota i ewangeliczna
doskonałość
nie prowadzą do imperium".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
Kończyło się owo „przejście pustyni", jak generał nazywał 12 lat, w ciągu których 
odsunięty był od władzy. De Gaulle coraz uważniej obserwował sytuację. Nawiedzające 
go fale pesymizmu jeszcze się nie cofnęły, ale czuł, że nadchodzi wielka zmiana. Nie 
chciał się jednak kompromitować jakimkolwiek przedwczesnym, nierozważnym 
ryzykiem.
Był to czas narad. Gorączkowych i bezustannych. Przez Colombey przewijały się 
ciągle całe korowody gości. Ich wizyty były coraz dłuższe. Jednocześnie w stołówkach 
oficerskich garnizonów metropolii i wojsk walczących w Algierii wołano coraz głośniej 
i głośniej: „Vive de Gaulle!" Następstwem sueskiej porażki była szeroko rozgałęziona 
konspiracja wojskowa i cywilna.
Zjawisko nie było bynajmniej nowe w armii francuskiej, która co jakiś czas cierpi 
na niezwykle silne skłonności do konspirowania. Od afery Dreyfusa do kagulardów, 
poprzez petainizm do wojny indochińskiej i od wojny indochińskiej do algierskiej. 
Właśnie: w tej fazie zaczęło się od Indochin. Za pierwszy bowiem ośrodek 
konspiracyjny, powstały w miarę zarysowywania się francuskiej klęski w Wietnamie, 
uważa się Stowarzyszenie Byłych Kombatantów Indochin i Unii Francuskiej. Jego celem 
było przeszkodzenie zawarciu pokoju z Ho Szi Minem i kontynuowanie wojny aż 
do (niemożliwego) „zwycięstwa".
Analogiczny cel, tyle że odnoszący się do Algierii, miała obecna konspiracja. 
I od razu na widownię wysuwa się postać prezesa owego stowarzyszenia, generała 
Raoula Salana, który nazajutrz po sueskim fiasku mianowany został dowódcą wojsk 
francuskich w Algierii. Salan pożegnał się ze Stowarzyszeniem Kombatantów 12 
listopada 1956 r., przekazując prezesurę generałowi Lionel-Max Chassinowi, który 
z kolei stał de facto na czele Grande Organisation, w skrócie „Grand O" („Wielkie O"), 
będącego po prostu nową wersją kagulardów. Prawą ręką Chassina był dr Martin, stary 
weteran wielu konspiracji prawicowych. Przypisywano mu osobiste zasztyletowanie 
przed wojną niejakiej Laetycji Toureaux, która zbyt dużo wiedziała o kagulardach, 
otrucie premiera Rumunii Titulescu zastrzykiem kurary w wagonie restauracyjnym, 
kierowanie zabójstwem włoskich antyfaszystów-emigrantów braci Rosellich i inne tego 
typu historie. Dr Martin — gestapowiec i absolwent specjalnej szkoły Abwehry w okresie 
poprzedzającym wybuch wojny, potem oddany współpracownik Lavala, przyjaciel 
osławionego gestapowca i kagularda Deloncle'a (zabitego omyłkowo przez hitlerowców 
w strzelaninie, w której obie strony wzięły się wzajemnie za partyzantów). Tomy można 
by na ten temat napisać... Martin uciekł wprawdzie w 1944 r. z opuszczającymi Francję 
Niemcami, ale potem namyślił się i wrócił. Odsiedział „normę" za kolaborację — trzy lata 
— i wyszedł na wolność. Osiedlił się, jak wielu innych, w Algierii.
Ciekawa galeria postaci. Najciekawszą z nich był jednak Salan. „Generał-
intelektualista. Dużo czyta i stara się rozwiązać trapiące go wątpliwości. Subtelna, 
pogłębiona, ale powolna inteligencja. Nie stwarza sytuacji, ale dostrzega ich zbliżanie 
się. Bardzo przewidujący: zna granice swych możliwości i środków. Nie wyrusza 
w drogę bez sucharów" — pisze o Salanie w opinii służbowej nieżyjący już marszałek de 
Lattre de Tassigny, jego dowódca najpierw w 1 armii francuskiej, później w Indochinach. 
W pierwszej wojnie światowej Salan był ochotnikiem. Nazajutrz po niej wysłano go 
do Syrii, gdzie bierze udział w krwawej rozprawie z powstaniem Druzów, za co 
otrzymuje order Legii Honorowej. Nie wraca potem do Francji, lecz na własne żądanie 
skierowany zostaje do Indochin, gdzie spędza 28 lat. W 1930 r. wysyła do Ministerstwa 
Kolonii raport z wnioskami na temat systemu zarządzania Indochinami. Uwagi zawarte 
w tym dokumencie łatwo można sobie wyobrazić. Szczególnie zachwycone nimi jest II 
Biuro francuskiego sztabu generalnego, które powołuje Salana w stopniu kapitana 
do swojej służby. Uchodzi za kogoś w rodzaju modnego wówczas „pułkownika 
Lawrance'a" i jest mu z tym do twarzy. Koledzy z wywiadu nazywają go w owym czasie 
„Mandarynem". Fama głosi, że pobierał jakieś „nauki" u tajemniczych mędrców 
Wschodu, studiował język chiński i palił opium. Był bardzo skryty i choć zawsze dużo 
mówił, umiał niczego nie powiedzieć. Jego pobyt w Indochinach przerywa tylko 
intermezzo w postaci wojny abisyńskiej. Bierze w niej udział po stronie Włochów jako 
„wysłannik specjalny" dziennika „Temps" (dzisiejszy „Monde"), faktycznie zaś II Biura, 
ponieważ jedno nie przeszkadza drugiemu.
Powołany z Indochin na front do Francji w 1939 r., uniknął niewoli i po klęsce 
czerwcowej 1940 r. znalazł się w Dakarze. Kolonie ciągnęły go zawsze z nieprzepartą 
siłą. Bardzo ostrożny, nie wierzy w „awanturnicze przedsięwzięcie" de Gaulle'a. Nie 
staje po stronie Wolnej Francji kierowanej z Londynu. Bez wahania składa przysięgę 
wierności Pétainowi i w nagrodę otrzymuje stopień pułkownika oraz funkcję szefa 
ekspozytury II Biura w Dakarze. Potem zgłasza swój akces do wojsk generała Girauda, 
a po jego upadku do armii de Lattre de Tassigny'ego. Z nią ląduje w 1944 r. na plażach 
południowej Francji, po czym dociera wiosną 1945 r. do Dunaju, gdzie po raz pierwszy 
styka się z de Gaulle'em, aby otrzymać z jego rąk „krawat" komandora Legii Honorowej.
Ciągnie go jednak do kolonii nadal. Salan melduje się jako ochotnik do misji 
wojskowej przy Czang Kaj-szeku, co jednak nie podoba się zbytnio Amerykanom, 
zwalczającym francuską konkurencję na terenie swych „zastrzeżonych łowów", i nasz 
bohater szybko znajduje się znów w dobrze sobie znanych Indochinach. Jest i pozostaje 
oficerem II Biura, który zawsze działa za kulisami. Te karty biografii Salana są mało 
znane. Faktem jest, że generał, który ongiś — w 1930 r. — był wysłannikiem ministra 
Mandela, uchodził w latach 1950— 1954 za faworyta socjalistycznego gabinetu Molleta. 
Mówiono o nim „Salan-socjalista", a ultrasi dodawali: „Salan-defetysta". 
W rzeczywistości „nie stwarzał on sytuacji, ale dostrzegał ich zbliżanie się" — jak mówił 
de Lattre. Starał się obstawiać wszystkie pola i być na każdym zabezpieczony. Wysyłał 
więc jeden po drugim tajne meldunki do Paryża, i nie tylko do Paryża. Podobno Allen 
Dulles, były szef CIA, mógłby o tym wiele powiedzieć. W 1956 r. Guy Mollet przypomniał 
sobie o „generale-socjaliście" i wespół z gubernatorem generalnym Algierii (również 
socjalistą) Robertem Lacoste spowodował nominację Salana na stanowisko naczelnego 
dowódcy działającej tam armii. Zasada obstawiania wszystkich pól przynosiła Salanowi 
pozytywny plon.
Teraz, jako nadzieja organizacji „Wielkie .O", żegnał się ze Stowarzyszeniem 
Byłych Kombatantów, ustępując miejsca Chassinowi — generałowi armii, 
koordynatorowi obrony lotniczej NATO w środkowej Europie, autorowi dziewięciu dzieł 
historycznych, profesorowi politechniki, filozofowi i lotnikowi w jednej osobie. Pod 
względem konspiracyjnym Lionel-Max Chassin podlegał jednak generałowi Cherričre, 
nominalnemu szefowi „Wielkiego O", gdyż dr Martin zachował dla siebie w tej 
organizacji tylko funkcję kierownika wywiadu i łączności. Cherričre był w 1955 r. 
naczelnym dowódcą w Algierii u boku ówczesnego gubernatora generalnego Jacques 
Soustelle'a. Znajomość nie bez znaczenia. Po nim dowodził tam generał Lorillot, 
zastąpiony teraz przez Salana.
„Wielkie O", kierowane przez triumwirat Cherričre—Chassin—Gignac (ten ostatni 
jest sekretarzem generalnym Stowarzyszenia Byłych Kombatantów Indochin i Unii 
Francuskiej), miało swój odpowiednik w Algierii w postaci Organisation de la 
Renaissance de l'Algérie Française (Organizacji Odrodzenia Algierii Francuskiej). Była 
to organizacja na wskroś cywilna. Łączyła się ona z kolei z tak zwanymi Grupami 
Ochrony Cywilnej. Dowodził nimi pułkownik Trinquier, który w kilka lat później wsławi się 
organizowaniem żandarmerii Czombego w Katandze. Podszyte konspiracją były też 
złożone z cywilów „UT" — Unités Territoriales (Jednostki Terytorialne), liczące 22 
tysiące osób pełniących ochotniczo służbę z bronią 3 dni każdego miesiąca.
Przewijała się tu cała plejada postaci. Generał Jacques Faure — entuzjasta 
i przyjaciel Pierre Poujade'a — od października 1955 r. zastępca dowódcy dywizji 
algierskiej generała Manceaux-Demiau. Prawie niepiśmienny kolon Robert Martel. 
Playboy dr Kovacs, bogaty i modny lekarz-hipnotyzer, częsty gość konsulatu USA. 
W marcu 1956 r. wysadził w powietrze dom w arabskiej kazbie. W eksplozji zginęło 
wtedy 28 osób. Pułkownik Thomazo — „Skórzany Nos" (od bitwy pod Monte Cassino 
ma strzaskaną kość nosową), również z Jednostek Terytorialnych. 27-letni Pierre 
Lagaillarde, wódz studentów algierskich, wysoki, brodaty, barczysty, najbardziej 
ultrasowski z ultrasów. Jego przyjaciel Jean-Jacques Susini, mieniący się z dumą 
„narodowym socjalistą". Dr Lefebvre, szef poujadystów w Algierii, entuzjasta Salazara 
i Franco.
Mózgiem i sercem konspiracji pozostawał niemniej jednak Paryż. „Wielkie O" 
kontaktowało się tu z „klubem pułkowników" kierowanym przez pułkownika Lacomte'a 
i skupionym wokół Szkoły Wojskowej. Odrębna komórka działała w szkole oficerskiej 
Saint-Cyr na terenie obozu Coëtquidan w Bretanii. Czuwał tam generał Lachenaud 
nadzorowany przez Chassina i Cherričre'a. Nie pozostawał on bez wpływu na dowódcę 
okręgu wojskowego w Tuluzie, generała Miquela.
Do grupy gaullistów bezpośrednio związanej w tym czasie z konspiracją, 
wywierającej na nią swój wpływ i roztaczającej kontrolę, coraz mniej dyskretną, należeli: 
senator Michel Debré, Olivier Guichard, Jacques Soustelle, Roger Frey, Jacques 
Chaban-Delmas, Leon Delbecque.
Najenergiczniejszym, najbardziej chyba oddanym był ten pierwszy. Entuzjasta de 
Gaulle'a już w epoce Wolnej Francji, następnie — od 1946 r. — adwokat, ale 
posiadający duży majątek osobisty i jeszcze większe ambicje polityczne, wydawał 
własnym sumptem niezbyt poczytne pismo patriotyczne „Courrier de la Nation", 
przemianowane od 1956 r. na „Courrier de la Colčre" (Kurier Gniewu). Tytuły te same 
charakteryzują Debré'go, zawsze kipiącego, pełnego uniesień i gotowego do poświęceń. 
Był on stałym i częstym gościem w Colombey. Wymieniał z de Gaulle'em obszerną 
korespondencję, w której wykładał swe koncepcje na temat ustroju i konstytucji Francji. 
Podobno przestudiował w tym celu bardzo dokładnie 240 istniejących w święcie ustaw 
konstytucyjnych. Niestrudzony był też w pracy organizacyjnej. Olivier Guichard 
pozostawał ciągle przy de Gaulle'u jako nieetatowy szef jego gabinetu. Delbecque był 
jednym z włókienniczych potentatów północnej Francji, z rodzinnych stron de Gaulle'a. 
Frey — wielki plantator z Nowej Kaledonii — przyłączył się do generała jeszcze 
w 1940 r. na czele wystawionej własnym sumptem jednostki bojowej zwanej Batalionem 
Pacyfiku. Teraz opłacał komorne za paryskie biuro de Gaulle'a przy ulicy Solferino 5 
i stworzył Komitet Poparcia Generała. Jacques Soustelle, etnolog i archeolog z zawodu, 
był gaullistą od 1940 r. Marzył o jak najszybszym przewrocie.
Głównym problemem konspiracji było wysunięcie osoby szefa. De Gaulle nie chciał 
się do tego mieszać. Sprawa była jeszcze zbyt niepewna. Generał nie mógł się narażać 
na kompromitację. I nie wolno go było na nią narażać. Należało tedy znaleźć kogoś, kto 
zrealizowałby zamach stanu, obalił „szmatławą" (tak nazywali konspiratorzy między 
sobą IV Republikę) i był na tyle lojalny, aby nie usiłował zachować władzy dla siebie, 
a przekazał ją de Gaulle'owi. Wyszukanie człowieka, który odpowiadałby tym warunkom, 
nie było naturalnie rzeczą łatwą. Konspiratorzy łamali sobie nad tą kwestią głowy 
na niejednym posiedzeniu.
Najczęściej wysuwaną kandydaturą był wierny de Gaulle'owi od starych, 
wojennych czasów generał spadochroniarzy Massu. Na niego też w końcu padł wybór. 
Był na tyle dzielny, że zdołałby się rozprawić ze „szmatławą", na tyle zdyscyplinowany, 
żeby słuchać rozkazów, i na tyle ograniczony, żeby nie zagarnąć po zwycięstwie jego 
owoców dla siebie. Zupełny brak intelektu (delikatnie mówiąc) był w tym wypadku zaletą 
Massu, tego „żołnierza prawdziwego", wielkiego, ciężkiego, w drelichach, w panterkach, 
obwieszonego granatami i pistoletami, ozdobionego beretem zawadiacko 
przekrzywionym nad nosem ogromnym, mięsistym, agresywnym, jeżdżącego zawsze 
z marsową miną na warkotliwych jeepach w kłębach kurzawy, wydającego rozkazy, 
władczego, wspaniałego i bardzo filmowego. Wojsko i cywile musieliby za nim pójść. Był 
ich bożyszczem. W Algierii naturalnie. Tylko w Algierii. Jednakże ruch miał stamtąd 
wyjść i pociągnąć za sobą metropolię. Jak ongiś w Hiszpanii. Jest rzeczą uderzającą, ile 
rzeczy wzorowano na Hiszpanii. Pewne idee mają twardy żywot w śródziemnomorskim 
słońcu.
Przeszkodą na drodze Massu był jednak Salan, naczelny dowódca w Algierii 
i hierarchiczny przełożony Massu. Zrealizować pucz z pominięciem Salana? Rzecz nie 
do pomyślenia. Salan należał przecież też do konspiracji i obraziłby się na pewno. 
Obrażony zawaliłby wszystko. Powierzyć więc kierownictwo Salanowi? Tą myśl 
odrzucano kategorycznie. Salan był zbyt mądry. Nie oddałby raz uchwyconej władzy. 
Za mądry, żeby ją oddać, za głupi, żeby sprawować. De Gaulle nie mógł mu udzielić 
swego autorytetu. Zresztą cała przeszłość Salana...
Możemy w tym miejscu dostrzec dwa rysujące się już nurty przewrotu. 
Progaullistowski, stawiający na Massu, i antygaullistowski — na Salana. Chwilowo 
zwyciężył ten pierwszy. Wyłoniona została koncepcja usunięcia Salana. Jego zniknięcie 
musiałoby otworzyć drogę generałowi Massu, który wtedy zostałby nieomal 
automatycznie mianowany naczelnym dowódcą wojsk w Algierii. „Nieomal", gdyż rzecz 
nie mogłaby się odbyć bez pewnej pomocy ze strony szefa sztabu generalnego, 
generała Ely'ego, częstego gościa w Colombey, oraz jego zastępcy generała Petita. Nie 
bez znaczenia był tu i generał Chassin, wysoka osobistość NATO, generał, od którego 
nici biegły w kierunku dowództwa bloku atlantyckiego. Dowództwa, którego rola zarysuje 
się jeszcze w kwietniu 1961 r. w innej konspiracji algierskiej. Nie uprzedzajmy jednak 
wydarzeń...
Salan był teraz przeszkodą, należało więc usunąć Salana. Rzecz była ogromnie 
ważna. Naczelny dowódca w Algierii kierował bowiem nie tylko wojskiem. Faktycznie 
podlegała mu cała administracja, na czele której tylko nominalnie stał gubernator. 
Oficerowie i podoficerowie byli sędziami, urzędnikami, nauczycielami, agronomami, 
kolejarzami, szefami radia, telewizji i łączności, komendantami portów i policji. 
Po usunięciu Salana wszystko to będzie podlegało Massu. Czym prędzej więc do dzieła!
Odpowiednie instrukcje w tej kwestii dostał dr Kovacs, który natychmiast zabrał się 
do realizacji zadania.
Jest 17 stycznia 1957 r., godzina 19.00. Salan właśnie przegląda jak co dzień 
służbową pocztę, którą przyniósł mu oficer operacyjny major Rodier, gdy nagle wezwany 
zostaje do gabinetu gubernatora generalnego Lacoste'a. O godzinie 19.05 naczelny 
dowódca wciąż jeszcze rozmawia z gubernatorem. W tym właśnie momencie gmach 
Generalnego Gubernatorstwa wstrząsa potężna, podwójna eksplozja. Korytarze i klatka 
schodowa wypełniają się kwaskowatym dymem, sypie się tynk i z brzękiem lecą szyby 
z okien.
Salan i Lacoste, nieco przybladli, biegną do obszernego hallu. „Co znowu zrobili ci 
gówniarze?" — miał zawołać gubernator generalny i słowa te nie są bez znaczenia, 
gdyż wskazują, że odnosiły się raczej do własnych, francuskich „antyterrorystów" niż 
do powstańców algierskich. Tamci nosili w urzędowym języku miano „bandytów". 
Lacoste musiał się więc natychmiast domyślić, kto jest sprawcą eksplozji. Czy w ogóle 
wiedział o tym, co się stanie, i dlatego o oznaczonej godzinie wezwał Salana? Cała ta 
historia jest jak ciemny tunel, w którym miejscami tylko przebłyskuje światło.
Dwa pociski do bezodrzutowego działa przeciwpancernego, bazooki, wystrzelone 
zostały z zaimprowizowanych, blaszanych wyrzutni z bardzo niewielkiej odległości, 
po prostu z tarasu jednego z domów, położonego vis ŕ vis okien gabinetu Salana. 
„Rockets", używane zwykle przeciwko czołgom lub ambrazurom pancernych schronów, 
wdarły się do gabinetu naczelnego dowódcy armii — jeden przez okno, drugi przez 
ceglany mur. Wnętrze gabinetu zostało zniszczone. Wśród gruzów, drzazg, odłamków 
szkła i rozrzuconych papierów leżały rozszarpane na strzępy zwłoki majora Rodiera. 
Pojękiwał lżej ranny pułkownik Basset, który w chwili wybuchu akurat przechodził 
korytarzem. O wiele ciężej ranna od odłamków szkła była 12-letnia córka Salana. 
Eksplozja nastąpiła w momencie, gdy mała o piętro wyżej odrabiała lekcje.
Salan zarządził „energiczne śledztwo". Sam zbyt dobrze znał tryby machiny 
konspiracyjnej, aby nie wiedzieć, w jakim kierunku prowadzić dochodzenia. Kontrwywiad 
też wiedział. Trzeba było tylko pretekstu. Dostarczył go lont, za pośrednictwem którego 
zapalona została ścieżka prochowa „sznura Bickforda" połączona z detonatorami 
„rockets". Ten lont był zwykłym knotem od zapalniczki zakupionym w jednej z trafik 
tytoniowych w Algierze. Sprzedawca zeznał, że nabywcami byli Europejczycy. Po nici, 
względnie po loncie, dotarli oficerowie służby bezpieczeństwa do willi „Sources". Nazwa 
symboliczna w tych okolicznościach. Mieścił się tam sztab konspiracyjny, tajny trybunał 
organizacji i sala tortur z najnowocześniejszymi urządzeniami elektrycznymi, których 
użytek oparty jest na doświadczeniach gestapo. Niejeden Algierczyk zapoznał się z tymi 
pomieszczeniami. Willę wykryto, bo trzeba było coś wykryć. Nie jest to jednak siedziba 
ORAF, a jedynie jej drobniejszej odnogi, tzw. Komitetu Francuskiego Ruchu Oporu 
(CRF). Takich odnóg jest mnóstwo i ze względu na brak miejsca nie możemy się tu nimi 
wszystkimi zająć. W każdym razie firma zawsze jest ta sama.
Salan domaga się satysfakcji. Robert Martel, dr Martin i 18 innych osób znajdują 
się wkrótce za kratami. Jest to zbyt mocny cios dla konspiracji, aby ta nie przypomniała 
Salanowi, że przecież on sam też ma z nią coś wspólnego. W wyniku przetargów 
wszyscy aresztowani wypuszczeni zostają na wolność, gdyż potrafią dostarczyć 
niezbitych alibi. Przetargi jednak trwają. Dla uspokojenia Salana spierające się strony 
dochodzą wreszcie do porozumienia.
Policja aresztuje doktora Kovacsa, który przetransportowany do Paryża bez 
większych ceregieli oświadcza, że jest organizatorem zamachu na Salana. „Naczelny 
dowódca, który zdradził w Indochinach, chciał również zdradzić w Algierii. Uwolnienie 
armii od niego było gestem patriotycznym" — stwierdza Kovaes.
Każda prowokacja ma tę podstawową cechę, że wiadomo, jak się ją zaczyna, ale 
nigdy nie wiadomo, jak się potoczy i zakończy. Policyjna sceneria, prowadzona mimo 
wszystko z całą powagą, śledztwo, w którym część prowadzących dochodzenie wie, 
o co idzie, ale część nie wie, wynikłe z tego nieporozumienia i komplikacje denerwują 
Kovacsa, zaczynającego pojmować, że stał się kozłem ofiarnym wielkiej gry i może ją 
przypłacić głową. Opowiada więc policjantom i sędziemu śledczemu, tym, którzy chcą 
tego słuchać, i tym, którzy nie chcą, że jest tylko małym ogniwem w potężnej machinie 
konspiracyjnej. Podaje, że instrukcje otrzymał od wpływowego Komitetu Sześciu. 
Olbrzymi skandal wisi w powietrzu.
Minister spraw wewnętrznych François Mitterrand porozumiewa się natychmiast 
z socjalistycznym premierem Guy Molletem, socjalistycznym gubernatorem generalnym 
Robertem Lacoste, ministrem obrony Bourgčs-Maunoury'm. Zapada postanowienie 
wycofania z akt śledztwa „najgorszych" zeznań Kovacsa. Nie może być mowy 
o aresztowaniu kogokolwiek z Komitetu Sześciu. Rząd zdaje sobie sprawę z tego, że 
na nich aresztowania nie mogłyby się zatrzymać.
Sprawa grzęźnie w proceduralnych zawiłościach. Dochodzenia drepcą w miejscu. 
Prowadzący śledztwo grają na czas. Nie bez kozery. Oto 21 maja 1957 r. obalony 
zostaje gabinet Guy Molleta i Mitterrand opuszcza Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. 
Zastępuje go na krótko Bourgčs-Maunoury, który wznawia kroki prawne, ale ma na to 
za mało czasu i jeszcze mniej ochoty. 6 listopada 1957 r. zjawia się kolejny, 23 rząd IV 
Republiki: gabinet Felixa Gaillarda. Sprawa znów drzemie. Będzie to tak trwało aż 
do dojścia de Gaulle'a do władzy. Michel Debré obejmie wtedy Ministerstwo 
Sprawiedliwości, a Soustelle Ministerstwo Informacji. Kovaes będzie wysłany do szpitala 
na operację wyrostka robaczkowego. Nikt już odtąd nie zobaczy lekarza-hipnotyzera. 
Znika jak kamfora i ląduje na hiszpańskiej Majorce w hotelu swej żony.
„Sprawa bazooki" i perypetie nagle zagrożonej konspiracji opóźniły poważnie jej 
wystąpienie, to znaczy pucz i przewrót. Salana nie udało się usunąć. „Mandaryn" miał 
szczęście. Pozostał na scenie. Trzeba było przystąpić do gry, biorąc pod uwagę jego 
osobę. Nie zrezygnowano jednak z Massu. Cel pozostał ten sam. Należało jedynie 
zmodyfikować sposób jego osiągnięcia.
Pogłębić konflikt? Podgrzać atmosferę? Rozhuśtać? Stworzyć sytuację „bez 
wyjścia"? Taką, w której jedynym ocaleniem będzie „wielka zmiana"?
Środkiem wiodącym do tego celu okazało się bombardowanie małej miejscowości 
tunezyjskiej Sakiet-Sidi-Jussef w dniu 8 lutego 1958 r. przez lotnictwo francuskie. 
Wytłumaczono to jako omyłkę. Rezultat: 69 osób zabitych. W tym 21 dzieci. Prezydent 
Tunezji Burgiba złożył skargę do Rady Bezpieczeństwa. Przed francuską bazą 
wojskową w Bizercie demonstrowały tysiące Tunezyjczyków. Opinia światowa przyjęła 
nalot jak najgorzej. Rząd francuski, cała polityka wojny w Afryce północnej były ostro 
krytykowane zarówno we własnym kraju, jak i poza jego granicami. O to właśnie szło 
ultrasom. Jeszcze jedna kompromitacja IV Republiki. Premier Gaillard zgodził się 
tymczasem na mediację Waszyngtonu i Londynu. Było to dolanie oliwy do ognia 
ultrasów. Z miejsca nawiązali oni w swych wystąpieniach do „hańby obcej mediacji", 
która spowodowała klęskę indochińską. „Nie będzie drugich Indochin!" — wołali. 
„Żadnego Dien Bien Phu!", „Żadnej ingerencji sojuszników w nasze sprawy!" Rozszalała 
się szowinistyczna, kolonialistyczna heca. Konspiracja uzyskała atmosferę, o jaką jej 
szło. Można było przyspieszyć działanie.
Było to tym łatwiejsze, że alarm spowodowany przez Kovacsa minął, a ludzie 
ciągnący za sznurki ochłonęli po nieudanym zamachu na Salana. Konspiratorzy mogli 
więc wznowić działalność na oczyszczonym terenie.
Wtedy to właśnie powstaje w Algierze „Antena" Ministerstwa Obrony Narodowej. 
Jest to coś w rodzaju grupy operacyjnej ministra, mającej nadzorować, bez prawa 
ingerencji, funkcjonowanie sztabu X Okręgu Wojskowego, tj. kierownictwa działań 
wojennych w Algierii. Takie jest oficjalne działanie tego biura. Faktycznie ma ono 
przygotować akcję, której bazą wypadową, zgodnie z niezmienną tradycją, trwającą już 
od lat, pozostaje Algieria. „Antena" istnieje od końca 1957 r., ale tak naprawdę zaczyna 
działać po Sakiet-Sidi-Jussef, to znaczy w pierwszych miesiącach 1958 r. Ministrem 
obrony jest w tym czasie Jacques Chaban-Delmas; szefem „Anteny" — Leon 
Delbecque.
Obaj pochodzą z tego samego pnia macierzystego. Pierwszy jest synem potężnej 
rodziny winiarzy z okolicy Bordeaux, jednej z tych, które posiadają tysiące hektarów 
winnic, tłocznie z kilometrami piwnic, pociągi cystern i kolumny samochodów 
transportowych. Drugi reprezentuje tekstylia północnej Francji. Wielki przemysł 
włókienniczy. Łączy go to z najbliższym otoczeniem de Gaulle'a, który — jak pamiętamy 
— jest przez żonę skoligacony z rodziną fabrykantów „petit beurre", Vendroux, kuzynami 
„króla ołówków" Farjona i dalej mocarnymi rodami Maillot-Drouersów, Kolb-Bernardów 
i Gustawa de Corbie, rządzącymi przedsiębiorstwami o tradycyjnej jeszcze strukturze 
rodzinnej i katolickiej. Vendroux — teść de Gaulle'a — oraz Bertrand Motte, 
administrator generalny Zakładów Agache, koncernu chemicznego Corona i perkali 
Valenciennes, stanowili podporę generała w latach 1944—1946 oraz są nią przez cały 
czas później.
Przed utworzeniem „Anteny" pułkownik II Biura André Dewawrin-Passy, znany 
nam z czasów Wolnej Francji, komunikuje się kolejno z de Gaulle'em i ministrem obrony 
Chaban-Delmasem, a następnie z Bertrandem Motte, u którego dyrektorem jest 
Delbecque. Jego nominacja na stanowisko szefa czołówki operacyjnej w Algierze 
zostaje w ten sposób postanowiona.
Chaban-Delmas, który otrzymał polecenie utworzenia „Anteny" i jako resortowy 
minister był do tego uprawniony, miał już za sobą dużą karierę. Po wojnie piastował 
kolejno takie funkcje: deputowanego gaullistowskiego z departamentu Gironde (w 31 
roku życia), mera Bordeaux (w 32), ministra robót publicznych (w 37), ministra stanu (w 
40) i ministra obrony. Delbecque był dyrektorem u Motte'a, a w wolnych chwilach 
zajmował się organizowaniem gaullistów i zbieraniem funduszów w kołach 
przemysłowych północnej Francji. Właściwą koncepcję czołówki opracował jednak szef 
Biura Prasowego i Psychologicznego Ministerstwa Obrony pułkownik Charles Lacheroy, 
najbliższy współpracownik i inspirator Chaban-Delmasa. Z początkiem 1958 r. tenże 
Lacheroy został pod pretekstem kary za naruszenie tajemnicy wojskowej w publikacji 
na temat rakiety „Véronique" wysłany do Algierii, gdzie został zastępcą generała Hueta, 
dowódcy 7 dywizji zmechanizowanej. „Antenie" trzeba było pewnych ludzi.
„Antena" była okiem i uchem najwyższych sfer przygotowujących przewrót. Koła te 
zdawały sobie sprawę, że po skandalu z Kovacsem nie można ograniczać się 
do powierzenia ważnej dziedziny kontaktów i obserwacji wyłącznie takim figurom jak dr 
Martin.
Wojskowym pomocnikiem Delbecque'a został kapitan Lamouliatte, spadochroniarz, 
były oficer „kolumny śmierci" z Dien Bien Phu, mąż zaufania generała Cherričre'a 
z „Wielkiego O", urzędnik Banku Wormsa.
Delbecque i Lamouliatte komunikowali się za pośrednictwem kilku swych 
współpracowników mniejszego kalibru lub osobiście z ministrem obrony Chaban-
Delmasem, z „Wielkim O" i Bertrandem Motte. Chaban-Delmas miał kontakt 
z Colombey--les-Deux-Eglises sam lub przez Michela Debré. Konspiracyjnie sprawa 
była zapięta na ostatni guzik.
W dniu 15 marca 1958 r. spotykają się w Nicei: Leon Delbecque, Michel Debré, 
Roger Frey, Jacques Soustelle, Raymond Triboulet, Edmond Michelet oraz Alain de 
Sérigny. Ten ostatni — właściciel i redaktor naczelny dziennika „Echo d'Alger", 
multimilioner i dawna podpora Pétaina w Afryce północnej — jest od pierwszej chwili 
czołowym finansistą ORAF i wszystkich odgałęzień konspiracji w Algierii. Zebranie jest 
bardzo burzliwe. Soustelle i de Sérigny domagają się natychmiastowego przejścia 
do akcji. Delbecque popiera ich twierdząc, że „wszystko jest gotowe", ale Debré — 
bardziej ostrożny — ostrzega, iż nie można narażać generała na fiasko. Dochodzi 
do ostrej wymiany zdań. De Sérigny, który jako stary petainowiec odnosi się nieufnie 
do gaullistów, wyraża cierpko zastrzeżenia na temat ich „szczerości".
— Jakże może pan choć przez sekundę wątpić w wolę generała, by Algieria 
na zawsze pozostała francuska? — unosi się Debré, podczas gdy Soustelle skrupulatnie 
protokołuje te słowa. Ostatecznie wysłannicy Colombey zostają przekonani, że przejście 
do działania jest konieczne. Niczego bardziej chyba nie pragnęli.
W dniu 25 marca Soustelle jest osobiście przyjęty przez de Gaulle'a w Colombey. 
W sprawozdaniu z tej rozmowy, zaadresowanym do de Sérigny'ego, były gubernator 
generalny w Algierii pisze, iż generał był przybity bezczynnością swych zwolenników 
i powiedział: „Po co wciąż gadać zamiast działać?"
Nie trzeba było niczego więcej. Już w liście z 4 grudnia 1956 r. de Gaulle pisał 
do Soustelle'a m. in.: „Osiągnięcia francuskie w Afryce północnej, zwłaszcza w Algierii, 
wymagałyby bardzo dużej polityki. Chodzi o lokalną akcję na szeroką skalę, aby 
doprowadzić do prawdziwego zjednoczenia dwóch głównych elementów. Chodzi o akcję 
potężną i ciągłą, oddziałującą na opinię publiczną we Francji, aby ją zmobilizować 
do wysiłku".
Konspiratorzy wiedzieli, czego się trzymać. W dniu 15 kwietnia 1958 r. rząd 
premiera Gaillarda zostaje przez prawicę obalony większością 321 głosów przeciw 255. 
Wybucha przedostatni, 24 kryzys gabinetowy IV Republiki. Skrajna prawica usiłuje 
opanować władzę drogą parlamentarną, wysuwając prezydentowi Coty do wyboru 
następujące kandydatury: Jacquesa Soustelle'a, Georgesa Bidaulta, Rogera Ducheta 
i André Morice'a. Odpadają wszystkie dzięki sprzeciwowi komunistów, a socjaliści nie 
mogli ich otwarcie poprzeć.
25 kwietnia przybywa do Paryża naczelny dowódca w Algierii, generał Salan. 
Oświadcza, że korpus oficerski „się burzy", zaniepokojony sytuacją i rzekomymi planami 
kapitulacji przed powstańcami w Algierii, że on — Salan — nie odpowiada „za to, co 
może się stać". Jak za dotknięciem różdżki czarodziejskiej wybucha nazajutrz, tj. 26 
kwietnia, wielka demonstracja Europejczyków na ulicach Algieru. „Tylko utworzenie 
rządu ocalenia publicznego może ocalić Algierię francuską" — głosi uchwalona 
rezolucja.
Jest to dobrze zgrana „akcja psychologiczna", szantaż mający na celu wytworzenie 
odpowiedniej atmosfery w Paryżu. „Antena" działa bardzo sprawnie.
„Bramy nocy otwierają się przed reżimem republikańskim. Jeszcze raz mrok i cień 
spowija Francję" — prorokuje Roger Frey w przemówieniu wygłoszonym do swych 
politycznych przyjaciół — republikanów społecznych w Saint-Mandé.
„Pióro wypada z ręki. Bezsenne noce następują po bezsennych nocach" — pisze 
Michel Debré w „Kurierze Gniewu". Gaulliści przemawiają wzniosłym językiem Victora 
Hugo, ale nie ograniczają się do tych słów, mających też wytworzyć atmosferę.
W Algierii odbywa się demonstracja za demonstracją. Wszystkie pod hasłem walki 
z misją mediacyjną w sprawie Sakiet-Sidi-Jussef. Wśród Europejczyków krążą pogłoski, 
że „Paryż przygotowuje się do kapitulacji w Algierii, jak uczynił to w Indochinach".
Wypadki nabierają tempa. Nadchodzi pamiętnych kilkanaście dni objętych 
wspólnym mianem zamachu stanu 13 maja 1958 r.
Oto dziennik wydarzeń.
5 maja
Generał Ganeval, wojskowy sekretarz prezydenta Republiki René Coty'ego, łączy 
się telefonicznie z Colombey-les-Deux-Eglises i prosi oficera przybocznego generała de 
Gaulle'a, pułkownika de Bonnevala, o „prywatną rozmowę informacyjną". Ganeval, 
któremu przypisuje się w korpusie oficerskim główną winę za klęskę pod Dien Bien Phu, 
jest od dawna gorącym zwolennikiem „wygnańca" z Colombey. Liczy głównie na to, że 
gdy ten wróci do władzy, nie zapomni o jego zasługach i zrehabilituje go. Ciężko boleje 
nad tym, że konspiracja nie chce z nim prawie rozmawiać. Teraz ma okazję się wyróżnić 
i wykazać swoją lojalność wobec spisku.
Spotkanie odbywa się w mieszkaniu pana Jacquesa Foccarta przy Avenue de 
L'Opera w Paryżu. Ten przemysłowiec i właściciel wielkich plantacji w rejonie Pacyfiku, 
pracownik II Biura, stał się jeszcze lepszym gaullistą po utracie przez Francję Indochin, 
Tunezji i Maroka. Ze zrozumiałych względów: wszędzie tam ma swe interesy.
Pułkownik de Bonneval zjawia się na rozmowę w towarzystwie barona Guicharda, 
szefa gabinetu de Gaulle'a i równocześnie pracownika Komisariatu do Spraw Energii 
Atomowej.
Ganeval zagaja i od razu wyłuszcza, o co mu idzie. Wobec trwającego od 15 
kwietnia kryzysu gabinetowego i „ogólnej sytuacji" (wspomniane już demonstracje 
w Algierii i „alarmujące wieści o nastrojach w armii") prezydent Coty skłonny byłby 
przekazać de Gaulle'owi tekę premiera, ale uważa, iż powinno się to odbyć w „legalnych 
warunkach". Prosi więc, by generał de Gaulle zechciał je sprecyzować. Wysłannicy 
Colombey skłaniają głowy: obiecują przedstawić prośbę prezydenta Republiki 
generałowi. Są uroczyści i milczący.
7 maja
Kryzys rządowy trwa już 22 dni.
Do Algieru przybywa nieoczekiwanie zdymisjonowany minister obrony narodowej 
Chaban-Delmas i jakby w ogóle nie liczył się z tym, że nie jest już ministrem, dokonuje 
uroczystego otwarcia szkoły wojskowej im. Joanny d'Arc w Philippeville.
8 maja
Pułkownik de Bonneval doręcza odpowiedź de Gaulle'a generałowi Ganevalowi. 
Brzmi ona jak wojskowa instrukcja pod adresem prezydenta Coty.
Prezydent winien więc pisemnie zwrócić się do generała, zapraszając go 
do utworzenia rządu. Generał nie uda się przed tym do Pałacu Elizejskiego i nie będzie 
przeprowadzał wstępnych rozmów z szefem państwa. Generał nie złoży też tradycyjnej 
wizyty przewodniczącym obu izb parlamentu, tj. Zgromadzenia Narodowego i Rady 
Republiki, ani nie odbędzie żadnych konsultacji z przywódcami partii politycznych. Partie 
nie będą miały żadnego prawa dyskutowania nad składem gabinetu generała. Nie może 
być mowy o tym, aby generał zgodził się wystąpić na trybunie Zgromadzenia 
Narodowego i ubiegać się po przedstawieniu swego programu o inwestyturę, jak muszą 
to czynić obowiązkowo inni premierzy. Inwestytura zostanie przegłosowana pod 
nieobecność generała. Odpowiedź nie zawierała ani słowa na temat jakiegokolwiek 
programu politycznego.
Ganeval czyta instrukcję z zasępionym czołem, ale nie odzywa się ani słowem. 
Wieczorem telefonuje do Bonnevala. Nie ma mowy, aby w tych warunkach Coty mógł 
forsować de Gaulle'a. Słuchawki z obu stron opadają na widełki. Sprawa jest 
beznadziejna.
O 22.30 prezydent Coty powierza misję utworzenia gabinetu przywódcy Ruchu 
Republikanów Ludowych — MRP — Pierre Pflimlinowi. Jego pierwsza decyzja: 
odwołanie z Algierii gubernatora generalnego Lacoste'a.
W odpowiedzi tłum Europejczyków pali w nocy z 8 na 9 maja kukłę Pflimlina 
powieszoną na zaimprowizowanej szubienicy na placu Forum w Algierze.
9 maja
W tę noc powstają pierwsze zręby planu akcji pod wzniosłym kryptonimem 
„Rezurekcja". Jego autorem (kryptonimu i planu) jest generał Ely, nie darmo z racji 
pobożności i swego wzniosłego wyglądu (wysoka postać, błękitne trochę marzące oczy, 
siwe gładkie włosy, powolne ruchy, rozważne słowa) nazywany w wojsku „Świętym". 
Pierwsza decyzja organizacyjna: generał de Beaufort zajmie się łącznością między 
sztabem generalnym a generałem de Gaulle oraz „akcją psychologiczną", tj. 
rozsiewaniem odpowiednich pogłosek i wytwarzaniem atmosfery napięcia w Paryżu.
W nocy z 9 na 10 maja Salan wysyła z Algieru, drogą służbową przez generała 
Ely, alarmującą depeszę do prezydenta Coty'ego:
„...Partie polityczne mają rozbieżne poglądy w kwestii algierskiej... prasa daje 
do zrozumienia, że rozważa się porzucenie Algierii w drodze dyplomatycznej, 
poczynając od rozmów nad przerwaniem ognia. Armia jest zaniepokojona... Armia 
francuska jednomyślnie uważałaby porzucenie terytorium państwowego za obelgę... 
Reakcji nie da się przewidzieć".
Generał de Beaufort odnosi ten tekst do Pałacu Elizejskiego. Generał Allard 
w Algierze powiela go w formie ulotek i każe rozdawać w podległych sobie jednostkach. 
Delbecque czyni to samo wśród ludności cywilnej.
10 maja
Zebranie w paryskim mieszkaniu Rogera Freya. Obecni poza gospodarzem: 
dyrektor gabinetu de Gaulle'a Olivier Guichard, senator Michel Debré, generał Petit, szef 
„Anteny" Leon Delbecque i naczelny redaktor „Echo d'Alger" de Sérigny.
Guichard z uroczystą powagą oświadcza: „Macie panowie zielone światło na 13 
maja".
11 maja
Petit spotyka się z Salanem i wyłuszcza mu swój plan. Najpierw 13 maja zaczynają 
demonstrować cywile. Wywołują oczywiście należyty chaos i zamieszanie. ORAF 
kanalizuje ten ruch: kilka podpaleń, wybitych szyb, trochę granatów i dużo okrzyków. 
Armia ocenia wtedy sytuację jako poważną i w tym sensie zawiadamia Paryż. Potem 
„opanowuje położenie" i przejmuje władzę. Cywile zostają odesłani do domów tak, by 
zdążyli na kolację i nie przeszkadzali. Paryż oczywiście odmawia wojsku władzy. Armia 
reaguje w postaci pełnych oburzenia depesz i zaniepokojona stanowiskiem polityków 
w stolicy wysyła samolotami swych spadochroniarzy do metropolii. Oddziały wojska 
z Algierii pokazują się na ulicach Paryża. Miasto zostaje opanowane. Władza też. 
Powstaje rząd „ocalenia publicznego" z de Gaulle'em na czele. Jest to proste i jasne.
Po uzyskaniu zapewnienia, że policja paryska jest przygotowana do współdziałania 
ze spiskowcami przez komisarza Didesa i jego grupę z „Wielkiego O", Salan zgadza się 
„stanąć na czele wydarzeń". Polecenie Petita i swą zgodę zachowuje jednak w ścisłej 
tajemnicy, gdyż zawsze zabezpiecza się ze wszystkich stron.
Petit konferuje z innymi generałami. Zapewnia ich, że polityczne kierownictwo akcji 
obejmie Jacques Soustelle, który 13 maja przybędzie do Algieru. Dowódca korpusu 
armijnego Allard liczy na Jednostki Terytorialne. Ich szef — pułkownik Thomazo — 
gotów jest do wystąpienia nie od dziś. Dowódca lotnictwa Jouhaud domaga się 
samolotów transportowych dla spadochroniarzy, którzy opanują Paryż. Ma zamiar 
wysłać ich dwa pułki, do czego trzeba 60 aparatów Nord-Atlas 2501 i pewnej liczby 
cywilnych Breguetów. „Generał Challe wyśle panu aparaty wojskowe, samemu proszę 
zarekwirować cywilne w Air-France" — decyduje Petit. Pretekstem oficjalnym dla tego 
manewru lotnictwa ma być niebezpieczna sytuacja garnizonów francuskich otoczonych 
przez oddziały Burgiby w Tunezji.
Z wojskowymi poszło łatwo. Delbecque i de Sérigny, którzy mieli jednak zapoznać 
z planem cywilów, mają trudności. Martel i Lagaillarde nie chcą widzieć na czele puczu 
Salana. Powtarzają stare zarzuty pod jego adresem, przypominają sprawę Kovacsa 
i domagają się wysunięcia na stanowisko szefa sprzysiężenia niezwykle popularnego 
w Algierze generała Massu. Petit zostaje zawiadomiony o sporze. Sam zna te nastroje, 
ale nie wyobraża sobie, jak pominąć naczelnego dowódcę. Bądź co bądź Massu jest 
podwładnym Salana. Debata nad tą sprawą nie daje żadnego rezultatu i Petit 
postanawia, że ostateczną decyzję podejmie Soustelle, gdy przybędzie do Algieru. 
Martel i Ortiz udają się do Massu, który przyjmuje ich dość kwaśno. „Nie lubię całej tej 
cywilnej gadaniny. Jak trzeba będzie, to będę działał zależnie od rozkazu" — oświadcza 
enigmatycznie.
Wieczorem ściąga do Algieru 3 pułk spadochroniarzy kolonialnych dowodzony 
przez pułkownika Trinquiera. W nocy nadchodzi 1 pułk spadochroniarzy Legii 
Cudzoziemskiej. Oba przeznaczone są do planowanego desantu na Paryż.
Wieści o tym wszystkim rozchodzą się błyskawicznie po mieście. Nie 
zapominajmy, że rzecz dzieje się w basenie Morza Śródziemnego, a południowcy mają 
na ogół długie języki.
Salan w porozumieniu z nadprefektem Algieru Serge Baretem wydaje oficjalne 
zarządzenie, iż 13 odbędzie się uroczystość żałobna ku czci trzech Europejczyków 
zabitych przez powstańców. Świetna okazja do rozpętania demonstracji cywilów. ORAF 
wydaje swoje instrukcje.
12 maja
Późnym wieczorem dowódca 2 grupy pancernej (pułk czołgów, pułk artylerii i pułk 
piechoty) pułkownik Gribius otrzymuje od generałów Petita i de Beauforta — 
w obecności Delbecque'a — rozkaz gotowości bojowej. Podległe mu jednostki grupy 
rozlokowane są w Mailly, Rambouillet i Pontoise, tj. w promieniu 40 do 60 kilometrów 
od Paryża. Na dany znak przybędą ze wsparciem dla spadochroniarzy. Warto 
podkreślić, że Gribius nie należał dotychczas do sprzysiężenia. Zwerbowano go 
na miejscu i od razu wyraził zgodę. Znamienne dla nastrojów w korpusie oficerskim.
Tymczasem Challe wysyła falami swe samoloty do dyspozycji Jouhauda. Oficjalny 
pretekst: niebezpieczna sytuacja w Tunezji. Samoloty jednak nie docierają do miejsc 
przeznaczenia. Zostają na rozkaz ministra obrony zatrzymane w Lyonie.
Książę Napoleon Bonaparte, potomek „Małego Kaprala", odwiedza w tym dniu de 
Gaulle'a, aby „poinformować się o sytuacji".
13 maja
Generał André Petit odlatuje wczesnym rankiem z Paryża cywilnym samolotem 
pasażerskim do Algieru. Przed odlotem otrzymuje od Ely'ego instrukcję: „Zachować 
jedność wojska. Powiedzieć Salanowi, że cokolwiek by zaszło, hierarchia wojskowa ma 
być utrzymana. Żadnego bałaganu". Ciekawy rys: spiskowcy rozumieją, że ich rebelia 
podkopuje dyscyplinę wojska i godzi w jego oblicze moralne; dlatego, nie rezygnując 
z obalenia siłą ustroju własnego kraju, pragną zachować jeden czynnik wewnętrznej 
równowagi armii — hierarchię.
Kiedy Petit przekazuje Salanowi w siedzibie X Okręgu Wojskowego instrukcje 
generała Ely, tj. około 14.00, tłum zaczyna się już zbierać na placu Forum. O 14.30 
płynie wszystkimi ulicami Algieru. Z brzękiem lecą szyby z okien Amerykańskiego 
Ośrodka Informacyjnego. Nie było to przewidziane w programie. Salan denerwuje się 
i wysyła na miejsce grupę spadochroniarzy pułkownika Trinquiera. Kilku studentów 
zostaje poturbowanych przez żołnierzy. U Lagaillarde'a zakarbował sobie Salan jeszcze 
jeden ujemny punkt.
Nad głowami tłumu powiewa ogromny trójkolorowy sztandar z napisem złotymi 
literami: „Honor-Wola-Ojczyzna". Pierwsze okrzyki: „Precz z rządem kapitulantów!", 
„Niech żyje rząd ocalenia publicznego!", „Niech żyje rewolucja!", „Arriba revolucion!" (60 
proc. Europejczyków w Algierze jest pochodzenia hiszpańskiego i portugalskiego.) 
Studenci, uczniowie, kupcy, armatorzy, sprzedawcy sklepowi, urzędnicy bankowi 
i towarzystw asekuracyjnych, rzemieślnicy, agenci handlowi, pośrednicy rolni, winiarze, 
fermerzy, kelnerzy — wszystko to z żonami i dziećmi — oto skład tego tłumu. 
Robotników w Algierze prawie nie ma. Czarną robotą zajmują się rdzenni Algierczycy, 
ale ci nie biorą udziału w wystąpieniach. Ich dzielnica — kazba — milczy w czujnym 
napięciu, otoczona kordonem ludzi z Jednostek Terytorialnych.
Przeszło 5 tysięcy osób skupia Lagaillarde w okolicy uniwersytetu i biblioteki. 
Prowadzi ich na Forum, ale po drodze, przed Pomnikiem Poległych, wygłasza 
płomienne przemówienie o „zdrajcach z Paryża" i „Algierii francuskiej". Delbecque też 
chce wygłosić przemówienie, ale pułkownik Goussault odmawia mu prawa 
do korzystania z mikrofonu wojskowego. Jeszcze jedno zarządzenie Salana, który 
zawsze obstawia wszystkie pola.
O godzinie 16.20 Delbecque i Ribeaud telefonują do Paryża, domagając się 
natychmiastowego przybycia Soustelle'a. Ten jednak chce najpierw wygłosić 
przemówienie w Zgromadzeniu Narodowym i zapowiada swój odlot dopiero wieczorem. 
Delbecque jest wściekły. Czuje, że bez Soustelle'a nie da sobie rady z wojskowymi. 
Usiłuje więc interweniować za pośrednictwem Michela Debré, ale senator, 
unieruchomiony przez lumbago, niezdolny jest do działania. Złośliwy „hexenschuss" 
chwycił go żelaznymi palcami za kark i nie puszcza przez wrota historii. Bywa i tak...
Tymczasem Lagaillarde i jego ludzie atakują już gmach gubernatorstwa. Mały 
oddziałek żandarmerii usiłuje się im przeciwstawić. Żandarmeria jest jedyną formacją, 
której poza drobnymi wyjątkami nie udało się wciągnąć w sprzysiężenie. Żandarmi 
rzucają kilka granatów z gazem łzawiącym i cofają się pod naporem tłumu do wnętrza 
gmachu, zamykając za sobą wielką stalową bramę.
„Nie porzucajcie Algierii!" — ryczą głośniki.
Salan składa wieniec z czerwonych róż na grobie trzech Europejczyków zabitych 
kilka dni temu przez powstańców. Uroczystość ta miała być pretekstem do demonstracji, 
ale te zaczęły się bez niej już dawno.
Grad kamieni sypie się na fasadę siedziby gubernatorstwa. Po chwili nie ma ani 
jednej całej szyby. Jest to „przygotowanie artyleryjskie do natarcia". Lagaillarde wsiada 
do furgonetki porwanej z ulicy i pełnym rozpędem samochodu rozwala bramę budynku. 
Tłum wdziera się na podwórze, atakuje drzwi gmachu, wpada do hallu i na schody. 
Lagaillarde w mundurze spadochroniarzy z odznakami podporucznika dezorientuje 
żandarmów i nadbiegłych żołnierzy pułkownika Trinquiera, którzy nie wiedzą jeszcze, że 
ich dowódca jest jednym z filarów tego, co się rozgrywa.
Około 19.00 do gmachu gubernatorstwa, zajętego przez cywilów, przybywa 
generał Massu. Jego pierwszym aktem jest zgromienie Lagaillarde'a za to, że się 
„przebrał" w mundur oficera spadochroniarzy. „Co za kretyńska maskarada! Nieprawne 
noszenie munduru!" — irytuje się Massu. Bohater dnia nie ma stanowczo szczęścia 
do wojskowych.
Przełykając urazę, Lagaillarde prosi jednak Massu, by zechciał przemówić 
do tłumu. Generał odmawia. Nie ma rozkazu. Salan jest naczelnym dowódcą; reszta to 
sprawa cywilów. Spiskowcy czują w tym momencie, że przybycie Soustelle'a jest 
naprawdę niezbędne, gdyż wojskowi nie bardzo wiedzą, co mają czynić. Delbecque'a 
nikt nie słucha. Teraz mści się brak określenia jego funkcji i niesprecyzowane 
stanowisko, jakie zajmuje. De Sérigny dla wojskowych jest też tylko naczelnym 
redaktorem dziennika i niczym więcej. Wojskowi muszą mieć hierarchię i rozkazy.
Za oknami tłum wyje: „Massu, do władzy!", „Niech żyje Massu!", „Niech żyje 
Soustelle!" Na balkonie ukazuje się pułkownik Thomazo i zbiera burzę oklasków. 
Thomazo jest zdecydowany na wszystko, podobnie jak Trinquier, ale obaj są tylko 
pułkownikami.
Salan zamknięty w pokoju z dyrektorem gabinetu gubernatora de Maisonneuve 
i Chaussade — sekretarzem generalnym — naradza się z nimi, co czynić. W głębokim 
rozgoryczeniu słucha dobiegających z dołu okrzyków na cześć Massu. Jego nazwisko 
nie padło ani razu. W ten sposób „klaka" Lagaillarde'a orientuje tłum.
O 21.00 Salan wysyła depeszę do generała Ely: „Tylko rząd ocalenia publicznego 
z generałem de Gaulle na czele może uratować sytuację". De Maisonneuve otrzymuje 
tymczasem z prezydium Republiki polecenie przekazania pełni władzy cywilnej 
generałowi Salanowi, który w ten sposób posiada uprawnienia naczelnego dowódcy 
wojsk, pełnię władzy cywilnej, uprawnienia szefa z ramienia konspiracji. Niczego tego 
nie ujawni swemu otoczeniu, ale osiągnął to, do czego zawsze dążył: wszystkie pola 
zdołał obstawić.
Lagaillarde nie traci czasu. Z jego inicjatywy konstytuuje się w gmachu 
gubernatorstwa pierwszy Komitet Ocalenia Publicznego.
Tłum szaleje z radości i śpiewa „Marsyliankę". Gdy się uspokaja, Massu odczytuje 
depeszę do prezydenta Coty'ego: „Komunikujemy panu, że utworzyliśmy Komitet 
Ocalenia Publicznego, cywilny i wojskowy, pod przewodnictwem generała Massu — 
z powodu powagi sytuacji oraz absolutnej konieczności utrzymania porządku dla 
uniknięcia rozlewu krwi. Komitet ten czujnie oczekuje utworzenia rządu ocalenia 
publicznego, jedynej władzy zdolnej do zachowania Algierii, integralnej części 
metropolii".
Dokument ten przypieczętowuje sprawę: świadczy o otwartej już rebelii, gdyż 
wojskowi zawodowej służby znajdują się u boku czysto politycznej organizacji.
W Paryżu tymczasem Zgromadzenie Narodowe w niezmąconym rytuale procedury 
obraduje nad programem gabinetu premiera Pflimlina.
O 2.45 rząd Pflimlina uzyskuje nareszcie od parlamentu zatwierdzenie swego 
programu 280 głosami przeciw 120. Jest to wyjątkowo poważny sukces. Komuniści, 
którzy nie mają żadnych złudzeń co do osoby Pflimlina, wstrzymują się od głosu.
W kilka minut później wiadomość o sukcesie nowego gabinetu dochodzi 
do Algieru. Grupy Martela i Lagaillarde'a natychmiast obsadzają radiostację algierską. 
W odpowiedzi rząd paryski odcina wszelką łączność telefoniczną z Algierem. Komitet 
Ocalenia Publicznego odbywa naradę wojenną i konstatuje, że: parlament nie ustąpił 
pod presją wydarzeń, utworzony został nowy rząd republikański, Soustelle'a nie ma 
w Algierze. Sytuacja jest więc kiepska i niepewna. Jedynym wyjściem będzie wobec 
braku Soustelle'a postawienie Salana jako naczelnego dowódcy na czele secesji 
algierskiej.
„Niech żyje generał Salan!" — woła tłum na Forum, kierowany przez „klakę" 
Lagaillarde'a.
Nad ranem wojskowymi kanałami łączności biegnie do de Gaulle'a — 
za pośrednictwem generała Ely — depesza wzywająca „wygnańca" do jak najszybszego 
objęcia władzy. Kości są rzucone. Za późno już na cofanie się.
Rzecz znamienna: w Paryżu spiskowcom nie udało się zorganizować żadnej 
demonstracji, najmniejszego nawet wystąpienia. Akcja byłych kombatantów z Indochin 
spaliła na panewce. Zebrali tak małą liczbę amatorów wystąpienia, że musieli je 
po prostu odwołać.
14 maja
5.00. Burzliwe posiedzenie gabinetu Pflimlina. Minister obrony de Chevigné 
i minister spraw wewnętrznych Maurice Faure domagają się aresztowania rebelianckich 
generałów i pułkowników. Premier Pflimlin łączy się z Salanem telefonicznie. „Czy ma 
pan wojsko w garści?" — pyta. „Mam dla zachowania Algierii francuskiej" — odpowiada 
Salan. Pflimlin zapewnia go, że o nic innego nie idzie, i odwiesza słuchawkę. Zapada 
postanowienie utrzymania w mocy zarządzeń o wstrzymaniu ruchu samolotów 
do Algierii, obsadzeniu lotnisk i nadzorze nad rozmowami telefonicznymi oraz 
telegrafem.
Wydawca „Pamiętników" de Gaulle'a, pan Charles Orengo, jest w tym dniu 
w Colombey i rozmawia z wysoko postawionym autorem na temat trzeciego tomu. Przy 
okazji — jak notuje w swych wspomnieniach — odbywa z generałem następujący 
dialog. „Co sądzi pan, generale, o tym, co się dzieje?" „Jak to? Czy coś się dzieje? — 
dziwi się „wygnaniec". — Kończę szósty rozdział i niedługo będę gotów..."
15 maja
O godzinie 17.00 do obradującego wciąż gabinetu Pflimlina dociera komunikat 
ogłoszony przez de Gaulle'a na skutek interwencji Ely'ego:
„...Od 12 lat Francja, w zmaganiach z problemami zbyt ciężkimi dla systemu 
partyjnego, wciągnięta jest w katastrofalny proces. Ongiś kraj obdarzył mnie dogłębnym 
zaufaniem, bym wiódł go ku odnowie. Dziś, wobec prób, jakie znów piętrzą się przed 
nim, powinien wiedzieć, że jestem gotów do pełnienia władzy Republiki" — brzmią 
najważniejsze zdania tego dokumentu.
„Ogłośmy stan wyjątkowy" — proponuje Pflimlin! „Stan wyjątkowy? — parska 
śmiechem Faure. — Ależ w takim wypadku pełnia władzy przechodzi w ręce wojska, 
a o to właśnie idzie, by się tak nie stało!"
Jedyną decyzją, jaka w rezultacie zapada, jest wysłanie Challe'a do Brestu w celu 
oddalenia go od Paryża. Szef sztabu lotnictwa wykonuje rozkaz.
16 maja
Zgromadzenie Narodowe, zwołane na nadzwyczajną sesję, uchwala 462 głosami 
przeciw 112 projekt ustawy o stanie wyjątkowym na przeciąg trzech miesięcy. Rząd 
upoważniony jest do przeprowadzenia aresztowań wśród konspiratorów. W związku 
z tym Chaban-Delmas znika natychmiast w jakiejś kryjówce.
17 maja
Soustelle na pokładzie wynajętego samolotu szwajcarskiego przybywa wreszcie 
do Algieru.
Delbecque mobilizuje tłum na Forum za pośrednictwem nieodzownych Martela 
i Lagaillarde'a. Burzliwa owacja wita przybysza w ciemnych okularach.
W Paryżu wiadomość o wylądowaniu Soustelle'a wywiera piorunujące wrażenie. 
Rebelia uzyskała teraz „głowę polityczną" i to jest najniebezpieczniejsze. Opinia 
publiczna zostaje zaalarmowana przez komunistów. W fabrykach i zakładach pracy 
odbywają się masówki. Jest run na sklepy. Gospodynie domowe gromadzą zapasy 
produktów. Rozchodzą się pogłoski o tworzeniu milicji robotniczej. Jest to wytwór akcji 
psychologicznej prowadzonej energicznie przez pułkownika Lacheroya i generała de 
Beauforta. Inspirują oni w odpowiedni sposób prasę zagraniczną, która wypisuje 
niesamowite rzeczy na temat „napięcia sytuacji" we Francji. Artykuły te uderzają 
rykoszetem w rząd Pflimlina i w prezydenta Coty'ego.
Przez cały ten dzień 17 maja trwają na Forum potężne demonstracje na cześć 
Soustelle'a i rządu ocalenia publicznego.
18 maja
Generał Miquel, mianowany szefem „powstania" w kraju, opracowuje szczegóły 
dyrektyw operacyjnych planu „Rezurekcja". We wstępie stwierdza się w tym 
dokumencie, iż „armia nie ma zamiaru obejmować władzy, ale jedynie interweniować 
za pośrednictwem presji na obecne rządy w celu legalnej inwestytury generała de 
Gaulle'a". Wszyscy wojskowi rebelianci świata tak zaczynali uzasadnienie swych 
działań.
Zgodnie z dyrektywą w żadnym wypadku nie należy dopuścić cywilów 
do tworzenia różnych ich komitetów i mieszania się do sytuacji. „Armia powinna 
zachować pełną kontrolę operacji i oddać władzę de Gaulle'owi, jeśli nie zdoła on 
uzyskać jej inną drogą". Siły „powstańców" według planu „Rezurekcja": 1500 żołnierzy 
z Algierii lądujących pod wodzą generała Massu, 2500 żołnierzy generała Miquela 
z Tuluzy, którzy otrzymają do dyspozycji 300 samochodów ciężarowych, 1500 
spadochroniarzy z Pau, czołgi pułkownika Gribiusa spod Paryża, pułk spahisów z Senlis 
oraz formacje złożone z Marokańczyków i Tunezyjczyków — razem 4 tysiące żołnierzy 
i 20 tysięcy policjantów paryskich prowadzonych przez komisarza Didesa. Ogółem około 
30 tysięcy ludzi, do których w drugiej fazie spisku powinni się przyłączyć słuchacze szkół 
oficerskich, jednostki stacjonujące w NRF, bataliony kadrowe, służby tyłowe, personel 
obsługi lotnisk. Ogółem byłoby do 50 tysięcy osób w wyniku tej drugiej fazy.
Zdaniem autorów dyrektywy komuniści, zaskoczeni w Paryżu, nie zdołają 
zmobilizować więcej niż 10 tysięcy robotników. Konspiracja nigdy nie grzeszyła 
wyobraźnią...
W ostatnim punkcie plan „Rezurekcja" przewiduie że po opanowaniu Paryża 
generał Miquel uda się helikopterem po de Gaulle'a do Colombey w towarzystwie Massu 
i wprowadzi „wygnańca" triumfalnie do stolicy. Defilada spadochroniarzy na Polach 
Elizejskich zakończy te działania, po których Paryż rozgorzeje entuzjazmem Algieru.
19 maja
Konferencja prasowa de Gaulle'a. „To, co dzieje się teraz w Algierii na skutek tego, 
co rozgrywa się w metropolii, oraz to, co dzieje się w metropolii na skutek tego, co 
rozgrywa się w Algierii, może doprowadzić do niezwykle ostrego kryzysu, ale może też 
być początkiem swego rodzaju odrodzenia. Oto dlaczego wydaje mi się, że nadeszła 
chwila, gdy mogę być raz jeszcze użyteczny Francji" — oświadcza de Gaulle 
dziennikarzom tym szczególnym stylem, jakim się zawsze posługuje. „Mogę być 
użyteczny, ponieważ jestem jedynym człowiekiem nie związanym z żadną partią, 
z żadną organizacją, nie uprawiam żadnej akcji politycznej... jestem człowiekiem nie 
należącym do nikogo i należącym do wszystkich" — ciągnie dalej bez zmrużenia oka 
i wyjaśnia: — „W jaki sposób mogę być użyteczny? Ależ, jeśli naród tego chce, to 
podobnie jak podczas poprzedniego wielkiego kryzysu — w charakterze szefa rządu 
Republiki Francuskiej".
„Powiedziałem, co miałem do powiedzenia, a teraz wrócę do mojej wioski i będę 
tam pozostawał do dyspozycji kraju" — kończy de Gaulle po udzieleniu odpowiedzi 
na różne pytania.
21 maja
Nowa fala zaniepokojenia w Paryżu. Wykupywanie artykułów żywnościowych 
w sklepach na skutek wiadomości o zbliżającym się lądowaniu spadochroniarzy. 
Mieszkańcy stolicy dowiadują się o tym tylko z pogłosek i prasy komentującej te plotki. 
Nastroje Ogólne są wysoce charakterystyczne. Przeciętny Francuz żadną miarą nie 
łączy de Gaulle'a z konspiracyjnymi knowaniami i rebelią dowództwa wojskowego 
w Algierii. Warto zwrócić uwagę, że de Gaulle w żadnej ze swych wypowiedzi nie 
angażuje się najmniejszą nawet aluzją po stronie rebeliantów, ogranicza się jedynie 
do zaoferowania swych usług i atakowania istniejących władz. Pod tym względem 
poglądy jego pokrywają się z opinią większości, wszyscy bowiem krytykują nieudolność 
władz, ich rozgadanie i pogłębiający się chaos.
22 maja
Na apel z Algieru tworzy się w Ajaccio Komitet Ocalenia Publicznego, który 
proklamuje przyłączenie się wyspy do „patriotów algierskich".
„Mamy w ręku Korsykę — atut decydujący o zwycięstwie!" — oświadcza spiker 
radiostacji algierskiej z emfazą. Oficerowie z wydziału „akcji psychologicznej" urabiają 
opinię: tak zaczęło się przecież w 1944 r. wyzwolenie i teraz idzie tą samą drogą.
23 maja
Generał Miquel w Tuluzie otrzymuje szyfrowaną instrukcję od Salana z Algieru. 
Lądowanie spadochroniarzy odbędzie się o godzinie 0.30 w nocy z 27 na 28 maja.
24 maja
Na scenie wydarzeń ukazuje się Georges Pompidou — dyrektor generalny Banku 
Rothschilda. De Gaulle wzywa go do Colombey i prosi o opracowanie prowizorycznej 
listy członków gabinetu. Krok ważny i wskazujący na to, że generał był już gotów. 
Pompidou bez wahania wziął urlop od Rothschilda.
26 maja
De Gaulle przyspiesza działanie. Najwyraźniej woli uniknąć operacji zbuntowanych 
spadochroniarzy, która mogłaby wywołać ripostę sił republikańskich z komunistami 
i dołowymi organizacjami socjalistów na czele. Metropolia to nie Algieria i nie Korsyka. 
Wszystkie plany mogłyby wziąć w łeb.
Generał wzywa więc do Colombey prefekta departamentu Górnej Marny i wręcza 
urzędnikowi swój list do premiera Pflimlina.
„Generał de Gaulle uważa — pisze jak zwykle sam o sobie... de Gaulle — że 
w obecnych okolicznościach niezbędne byłoby spotkanie dla uniknięcia pogorszenia się 
sytuacji. Generał de Gaulle gotów jest udać się do Paryża, aby spotkać się z szefem 
rządu w miejscu, które mogłoby zostać ustalone na zasadzie obopólnego porozumienia. 
Gdyby szef rządu odmówił, generał de Gaulle rezerwuje sobie prawo poinformowania 
o tym kraju".
Prefekt trzaska obcasami i natychmiast odjeżdża do Paryża.
Podczas gdy jest w drodze, de Gaulle otrzymuje za pośrednictwem Guicharda list 
od Guy Molleta. Przywódca socjalistów tłumaczy się w tym piśmie, dlaczego nie 
przyjeżdżał w ostatnim okresie do Colombey.
„Od dwóch dni — oświadcza Mollet — przyjmuję wielokrotnie Pańskiego 
współpracownika, pana Guicharda. Nalegał on, bym wyjaśnił Panu osobiście przyczyny 
mego postępowania. Miałem zamiar to uczynić, ale myślę, że ostatnie wydarzenia 
wzbraniają mi postąpić w ten sposób. Powiedziałem już panu Guichardowi, że boję się, 
aby Pański powrót do władzy nie przysłużył się dziś interesom bolszewizmu, i to 
w sposób niemal nieodwracalny. Chodziło wtedy o powrót Pana po wydarzeniach 
w Algierze. Milczenie Pańskie po zajściach w Ajaccio przekształca moje obawy w prawie 
pewność".
Oto czego bał się Mollet...
Odpowiedź de Gaulle'a, napisana z miejsca, od ręki, jest nie mniej znamienna:
„List pański — pisze generał — nasunął mi myśl, że jesteśmy bardzo bliscy 
porozumienia co do istoty rzeczy... Wszystko wymaga, by bezpośredni kontakt, choćby 
najdyskretniejszy, między mną a rządem został pilnie nawiązany dla uniknięcia 
pogorszenia się sytuacji..."
Pflimlin i Mollet odbywają krótką konferencję, podczas której o godzinie 16.30 
nadchodzi trzeci list de Gaulle'a wyznaczający miejsce spotkania o godzinie 23.00 
w Celle-Saint-Cloud, w willi o nazwie zadziwiająco dostosowanej do okoliczności: 
„Brumaire". Znów trzeba stwierdzić, że żaden powieściopisarz nie odważyłby się tego 
wymyśleć: nazwa upamiętniona puczem Napoleona I jako decorum do rozmowy 
przesądzającej o wyniku zamachu stanu de Gaulle'a!
O godzinie 22.00 książę Michał Poniatowski — zastępca dyrektora gabinetu 
premiera — wyjeżdża z siedziby rządu samochodem Pflimlina, aby zmylić czuwających 
dziennikarzy, którzy — jak było do przewidzenia — ruszają tym fałszywym tropem 
w pościg. Wtedy Pflimlin z Molletem, w wozie Poniatowskiego, udają się w drogę już bez 
żadnych przeszkód.
Rozmowę w Celle-Saint-Cloud zagaja de Gaulle. Oświadcza, że po dymisji 
Pflimlina przejmie po prostu władzę z rąk prezydenta Coty „i zaraz się wszystko 
uspokoi".
— A parlament? — pyta Pflimlin.
— Parlament? — de Gaulle tego w ogóle nie wziął pod uwagę. Po prostu 
zapomniał, że szef rządu musi mieć zgodę parlamentu.
Do drugiej w nocy obraduje cała trójka nad tym, jak pokonać tę przeszkodę. 
Pflimlin i Mollet proponują, aby de Gaulle potępił rebelię algiersko-korsykańską i tą 
drogą zyskał dla siebie głosy w Zgromadzeniu Narodowym, ale generał kategorycznie 
odmawia. Zrozumiałe dlaczego. Pflimlin utrzymuje, że zdoła przekonać grupę poselską 
MRP, by głosowała za de Gaulle'em, ale Mollet nie może się zobowiązać do tego 
samego, jeśli idzie o socjalistów. Jasne jest, że w takim wypadku nie może być mowy 
o przejęciu władzy przez de Gaulle'a.
Świt bieleje już za oknami „Brumaire", gdy trzej panowie rozstają się bez żadnego 
rezultatu. Obiecują sobie jednak, że zachowają nadal kontakt. „Ale na litość boską! 
Dyskrecja! Dyskrecja! Nikt nie śmie się o tym spotkaniu dowiedzieć!" — podkreśla 
na odjezdnym Pflimlin.
27 maja
Premier Pflimlin ledwie zdołał się zdrzemnąć po męczącej nocy, gdy budzi go ostry 
dźwięk dzwonka telefonu. W słuchawce rozlega się głos księcia Michała 
Poniatowskiego. To, co mówi, jest tak zaskakujące, że premier musi się oprzeć o nocny 
stolik, aby nie upaść.
Okazuje się, że Olivier Guichard przywiózł do siedziby rządu z Colombey tekst 
oficjalnego komunikatu de Gaulle'a.
„Rozpocząłem wczoraj regularny proces — czyta Poniatowski słowa generała — 
niezbędny dla utworzenia rządu republikańskiego zdolnego do zachowania jedności 
i niepodległości kraju. Liczę na to, że proces ten będzie się rozwijał i że kraj dowiedzie 
swym spokojem oraz godnym zachowaniem, iż pragnie pomyślnego wyniku. W tych 
warunkach wszelka akcja, z którejkolwiek strony by wyszła, akcja podważająca 
porządek publiczny mogłaby mieć poważne konsekwencje. Mimo że jestem 
uczestnikiem wydarzeń, nie mógłbym jej aprobować. Oczekuję, że siły lądowe, morskie 
i powietrzne w Algierii dadzą przykład spokoju pod rozkazami swych dowódców 
generała Salana, admirała Auboyneau, generała Jouhauda. Dowódcom tym przekazuję 
wyrazy zaufania oraz intencję nawiązania z nimi natychmiastowego kontaktu".
Każdy zwrot w tym tekście ma swoje znaczenie. „Regularny proces" ujawnia, mimo 
zapewnień o dyskrecji, tajne spotkanie w Celle-Saint-Cloud; dalej jest zapowiedź 
utworzenia rządu; potem to — jakże charakterystyczne — „mimo że jestem 
uczestnikiem wydarzeń", które odnosi się do współkonspiratorów „wygnańca" 
z Colombey i potwierdza jego udział w spisku; następnie ten rozkaz do wojska, jak 
bardzo upokarzający dla legalnego jeszcze wciąż, bądź co bądź, rządu; wreszcie owa, 
pełna pogróżek, zapowiedź „nawiązania kontaktu" z generałami w Algierii. Za jednym 
zamachem rozprawia się de Gaulle z dwoma problemami tak kłopotliwymi — zdawałoby 
się — ubiegłej nocy: niby to potępia rebelię, jak domagał się Pflimlin, ale jednocześnie 
staje po jej stronie oświadczając: „Jestem uczestnikiem wydarzeń"; po drugie zwraca się 
swym komunikatem nie do parlamentu, lecz do kraju, wyręczając własnowolnie rząd.
Pflimlin rozumie wymowę komunikatu. Kiedy po kilkunastu minutach jest 
u prezydenta Coty'ego, proponuje natychmiastowe dementi rządu. „Tylko nie to! 
Wywołałby pan dramat" — oponuje Coty. Rozmowa zostaje przerwana, gdyż 
tymczasem Zgromadzenie Narodowe, poinformowane o komunikacie, wstrząsane jest 
prawdziwą burzą i Pflimlin przerzuca się na ten odcinek „frontu".
Wśród deputowanych krążą pogłoski, że rząd już podał się do dymisji. Mollet, 
osaczony przez licznych parlamentarzystów, zapewnia, że „ani tej nocy, ani w ogóle 
nigdy i nigdzie" nie widział de Gaulle'a. Komuniści stwierdzają, że dokonuje się zamach 
stanu.
W kuluarach jednak wśród deputowanych burżuazyjnych ugrupowań: MRP, 
radykałów i prawicowych niezależnych, przebąkuje się już o „uczuciu ulgi" wywołanym 
przez komunikat. Pflimlin, aby zyskać na czasie i ponieważ nie wie, co robić, zapowiada 
posiedzenie rządu na 21.00.
Grupa deputowanych komunistycznych na osobnym zebraniu potępia 
jednomyślnie wystąpienie de Gaulle'a. W grupie socjalistycznej wynik głosowania jest 
niemal ten sam: 111 głosów przeciw de Gaulle'owi, 3 za nim.
De Gaulle tymczasem w ciszy Colombey-les-Deux-Eglises działa.
Najzupełniej oficjalnie przekazuje za pośrednictwem nowego szefa sztabu 
generała Lorillota następującej treści depeszę do generała Salana: „Proszę natychmiast 
wysłać do mnie swego mandatariusza wojskowego. Chcę być poinformowany 
o Pańskiej sytuacji i położeniu sił pod Pańskimi rozkazami. Pragnę, aby otrzymał Pan 
wyjaśnienie mego punktu widzenia oraz mych intencji w obecnej sytuacji. Proszę 
przekazać tekst tej depeszy admirałowi Auboyneau i generałowi Jouhaud. Odnosi się on 
w tym samym stopniu do nich, co do Pana. Gabinet mój jest w kontakcie z generałem 
Lorillotem. Proszę przyjąć zapewnienia mego szczerego zaufania".
Rząd obraduje pod przewodnictwem Pflimlina. Trzech ministrów z ramienia 
niezależnych domaga się dymisji gabinetu. Inni sprzeciwiają się, ale tylko dlatego, że 
w takim wypadku de Gaulle nie mógłby „legalnie" dojść do władzy. Nastrój całkowicie 
za de Gaulle'em.
O 21.00 Pflimlin z trybuny Zgromadzenia Narodowego wygłasza panegiryk 
na cześć komunikatu de Gaulle'a, który „przychodzi rządowi z pomocą w opanowaniu 
sytuacji". Deputowani są jednak innego zdania. Surowe słowa krytyki pod adresem 
Pflimlina i jego ekipy padają nie tylko z 3aw komunistycznych. Głosowanie nad rewizją 
konstytucji w kierunku odpowiednich paragrafów dla podjęcia specjalnych kroków 
przeciw zamachowi stanu daje rządowi 408 głosów przeciw 165. Ministrowie są głęboko 
rozczarowani. Nie będą mogli podać się do dymisji. „Nie dostarczymy wam alibi!" — 
woła sekretarz Francuskiej Partii Komunistycznej Jacques Duclos.
De Gaulle zna już wynik tego głosowania, gdy głęboką nocą odwiedza go 
w Colombey wezwany depeszą specjalny mandatariusz wojskowy Salana, generał 
Dulac, w towarzystwie majora Mouchonneta. Obaj wprowadzeni zostają natychmiast 
przez pułkownika de Bonnevala.
De Gaulle bez słowa słucha ich meldunku o gotowości armii do wykonania planu 
„Rezurekcja", nastrojach w Algierii i na Korsyce oraz przygotowaniach we Francji. 
Wszystko to doskonale wie, ale nie chce przybyszów pozbawić przyjemności mówienia. 
Gdy kończą, podnosi się na całą wysokość swej potężnej postaci.
„Oni nie chcą de Gaulle'a! Wciąż gadają i gadają, ale sprzeciwiają się..." — 
stwierdza z goryczą, uderzając grzbietem dłoni o arkusz papieru z wynikiem głosowania 
parlamentu. „Oni" to znaczy republikanie, partie polityczne, rząd.
„Atakujemy wobec tego, generale?" — pyta Dulac.
„Czyńcie, co trzeba" — odpowiada z powagą de Gaulle. „Mieliśmy pewność, że de 
Gaulle zaaprobował operację «Rezurekcja»" — notuje w swych wspomnieniach 
Jacques Soustelle, który odtworzył to spotkanie na podstawie meldunku generała 
Dulaca złożonego Salanowi w Algierze. W każdym razie tenże Dulac wraca z Colombey 
do Paryża, nadaje stamtąd depeszę: „Generał zaakceptował", i odlatuje do sztabu 
Salana. Przedtem jeszcze wydaje majorowi Vitasse rozkaz, by niezwłocznie odprawił 
ze stolicy Lagaillarde'a i jego bojówkarzy, gdyż „tylko mogą tu narobić bałaganu".
Wyczekiwanie de Gaulle'a na odpowiedź rządu Pflimlina spowodowało niemniej 
jednak, że tej nocy plan „Rezurekcja" nie został jeszcze zrealizowany.
28 maja
Olbrzymia demonstracja paryżan. Ludzkie morze wypełnia bulwary od placu 
Narodu do placu Republiki. Defiluje przeszło pół miliona mieszkańców stolicy 
prowadzonych przez komunistów i socjalistów.
„Faszyzm nie przejdzie!", „Massu na szubienicę!", „Spadochroniarze na robotę 
do fabryk!" — padają okrzyki. Znamienne, że nikt nie woła: „Precz z Salanem!"; 
„Mandarynowi" udało się pozostać w metropolii nieznaną postacią. Tą sztandarową był 
dla wszystkich po obu stronach Morza Śródziemnego Massu.
— Jeżeli spadochroniarze wylądowali, będziemy mieli wojnę hiszpańską — 
oświadcza prefekt policji paryskiej Papon, przerażony tym wystąpieniem.
Zastraszone jest całe towarzystwo: prezydent Coty, premier Pflimlin, wicepremier 
Mollet i ich ekipa — widmem frontu ludowego, de Gaulle — perspektywą przegranej 
wobec takiego oporu, wojskowi konspiratorzy — groźbą obalenia operacji „Rezurekcja", 
która może się nie udać, gdyż żołnierze nie będą strzelali do swoich. Każda ze stron 
postanawia w rezultacie działać.
Pierwszy czyni to de Gaulle, który za pośrednictwem generałów Lorillota i Ely'ego 
odwołuje jeszcze raz lądowanie.
Pflimlin ze swej strony udaje się do prezydenta Coty'ego. Tym razem premier jest 
całkowicie zdeterminowany. Wręcza prezydentowi pismo dymisyjne bez daty. Wyjaśnia, 
że „w odpowiedniej chwili szef państwa sam ją wstawi i ogłosi ustąpienie rządu". Jest 
zdania, że trzeba czym prędzej przekazać władzę de Gaulle'owi; w przeciwnym razie — 
chaos, bolszewizm, apokalipsa.
Coty całkowicie podziela ten pogląd. Obaj odbywają długą naradę nad tym, jak 
pokonać opór parlamentu. Pflimlin wpada na pomysł, aby do de Gaulle'a wysłać 
przewodniczących izb — Le Troquera, socjalistę, ze Zgromadzenia Narodowego 
i Monnerville'a z Rady Republiki — niech spróbują nakłonić generała, by znalazł formę 
ubiegania się o inwestyturę w legalnym trybie. Coty zgadza się i proponuje ze swej 
strony, aby były prezydent Vincent Auriol też starał się osobiście wpłynąć na upartego 
„wygnańca". Auriol jest socjalistą, podobnie jak Le Troquer. Jeżeli ci dwaj zdołają 
uzyskać podstawy do poparcia de Gaulle'a, to wraz z Molletem, który już dawno jest 
za tym, pociągną za sobą grupę deputowanych SFIO. Za tą grupą pójdzie niechybnie 
frakcja radykałów i wtedy opozycja republikańska z komunistami na czele znajdzie się 
w izolacji, a cała sprawa będzie załatwiona.
Jest już późna noc, gdy Le Troquer i Monnerville spotykają się z de Gaulle'em 
znów w Celle-Saint-Cloud na tarasie „Brumaire". Rozmowa ma przebieg burzliwy. De 
Gaulle nie chce zmienić pozycji i stawia wniosek, by parlament został wysłany na... 
dwuletnie wakacje. Monnerville'a aż zatyka ze zdumienia! Nad ranem wysłannicy 
prezydenta Coty'ego żegnają się z de Gaulle'em i odjeżdżają do Paryża, aby zdać 
sprawę ze swej misji w Pałacu Elizejskim.
Kiedy jednak oni zajęci byli rozmową z de Gaulle'em, prezydent Coty na własną 
rękę porozumiał się ze swym poprzednikiem, byłym prezydentem Auriolem. Przy tej 
okazji wyszło na jaw, że Vincent Auriol jest już od dawna w kontakcie z generałem. 
Uprościło to ogromnie sprawę. Auriol był w posiadaniu listu de Gaulle'a sprzed dwóch 
dni. „Wydarzenia algierskie — pisze w tym liście „wygnaniec" — wywołane zostały, jak 
Pan dobrze wie, na skutek chronicznej niemocy władz, tego bezwładu, przeciw któremu 
uczyniłem ongi wszystko, aby mu zaradzić. Wybuch i rozwój obecnych wydarzeń 
dokonały się z powołaniem na mnie, ale bez jakiegokolwiek mego udziału. Rzeczy 
jednak są tym, czym są, i dlatego proponuję stworzenie legalną drogą rządu, który — jak 
sądzę — mógłby odrodzić jedność, przywrócić dyscyplinę w państwie, a zwłaszcza 
w wojsku, i doprowadzić do osiągnięcia przez kraj odnowionej konstytucji. Tymczasem 
jednak napotykam zdecydowany opór ze strony przedstawicielstwa narodowego 
(parlamentu — przyp. J. G.). Wiem poza tym, że w Algierii i w armii, niezależnie od tego, 
co mówiłem i co mógłbym dziś powiedzieć, stan umysłów jest taki, iż porażka tych moich 
propozycji pociąga za sobą ryzyko zdruzgotania zapór, a nawet przelania się fal nad 
głowami dowództwa. Ponieważ zaś nie mógłbym się zgodzić na otrzymanie władzy 
innych źródeł jak od narodu lub choćby jego przedstawicieli (postąpiłem tak w 1944 
i 1945 r.), obawiam się, że zbliżamy się do anarchii i wojny domowej. Odpowiedzialność 
poniosą w takim wypadku ci, którzy swym sekciarstwem — dla mnie niezrozumiałym — 
przeszkodzą mi w ocaleniu raz jeszcze Republiki. Osobiście nie pozostanie mi nic poza 
żalem aż do śmierci".
Odgrodzenie się de Gaulle'a od rebeliantów algierskich miesza się tu znów 
z pogróżkami i powoływaniem się na własną „bezsilność", ale jest i zwrot o „ocaleniu 
Republiki" oraz zgoda na otrzymanie władzy od narodu lub choćby jego przedstawicieli", 
czyli parlamentu.
Coty wpada w zachwyt. „Ależ tu mamy kotwicę, której szukamy!" — woła były 
adwokat z portowego Hawru. „De Gaulle odżegnuje się od spisku, mówi o Republice 
i nie odgradza się od jej przedstawicieli!" Obaj postanawiają opublikować tekst listu de 
Gaulle'a w prasie.
O tej decyzji zostają zawiadomieni Le Troquer i Monnerville, gdy przywożą wyniki 
swej rozmowy z de Gaulle'em.
29 maja
W dziennikach paryskich ukazuje się list de Gaulle'a do Auriola. Dla podtrzymania 
odpowiedniej temperatury kucia żelaza póki gorące, a także zgodnie z wojskową zasadą 
rozwijania natarcia generał de Beaufort i pułkownik Gardes rozpuszczają w kuluarach 
Hôtel Matignon (siedziba rządu francuskiego) i parlamentu podsunięte im przez 
Lacheroya pogłoski, że tym razem „nieodwołalnie" operacja rozpocznie się w nocy z 30 
na 31 maja. Uderzające, że w tym samym czasie w Algierze Salan dokonuje wraz 
z Massu i Soustelle'em analizy sytuacji w oparciu o demonstracje paryżan. Wniosek jest 
jak najbardziej pesymistyczny: Francja to nie Algieria, plan „Rezurekcja" nie ma szans 
powodzenia w razie starcia zbrojnego, gdyż żołnierze nie pójdą za swymi dowódcami; 
rozwiązanie może być tylko natury politycznej.
To rozwiązanie się zbliża.
O godzinie 10.00 Coty telefonuje do de Gaulle'a i informuje go o swym zamiarze 
powierzenia mu władzy. De Gaulle przyjmuje to do wiadomości i stwierdza, że wyda 
odpowiedni komunikat.
O godzinie 11.00 Coty ogłasza w swym orędziu do parlamentu, że zwrócił się 
do „najwybitniejszego z Francuzów" (dosłownie w tekście). Jednocześnie grozi, iż 
w razie oporu deputowanych ustąpi sam ze stanowiska.
Komunikat zapowiedziany przez de Gaulle'a nadchodzi tymczasem do Paryża. 
„Miałem zaszczyt porozumieć się z panem René Coty. Na prośbę prezydenta Republiki 
wskazałem Mu, w jakich warunkach mógłbym wziąć na siebie obowiązki władzy w tym 
decydującym dla losów kraju momencie. Rząd po uzyskaniu inwestytury Zgromadzenia 
Narodowego otrzymałby na określony czas pełne uprawnienia, niezbędne dla działania 
w obecnej, bardzo poważnej sytuacji. Poza tym rząd byłby upoważniony 
do przygotowania i przedstawienia krajowi — zgodnie z procedurą przewidzianą przez 
obecną Konstytucję w drodze referendum — zmian, jakie powinny być wniesione 
do tejże Konstytucji, zwłaszcza w dziedzinie rozdziału i równowagi władz, jak również 
stosunków Republiki Francuskiej z krajami z nią zrzeszonymi..."
Dokument ten wskazuje na nowy zwrot. De Gaulle zgadza się na inwestyturą 
parlamentu, czyli na to, co wciąż i z taką konsekwencją odrzucał. Nie ulega wątpliwości, 
że głównym powodem tej zmiany są znane de Gaulle'owi nastroje ulicy francuskiej. Jest 
zbyt wytrawnym politykiem, aby nie dostrzegał stosunku sił. I stąd w chwili, gdy inni 
sądzą, że powinien wyłącznie atakować, on właśnie dokonuje strategicznego 
posunięcia, które przy pozorach odwrotu jest nowym natarciem. De Gaulle bowiem 
poddaje się wprawdzie inwestyturze parlamentu, czym ułatwia sytuację Coty'emu, 
Pflimlinowi i Molletowi, ale jednocześnie zapowiada uprawnienia specjalne dla swego 
gabinetu, referendum i zmianę konstytucji. Trudno mu odmówić prawdziwej zręczności 
w manewrze politycznym.
Komunikat jest tak ważny, że Coty juz się więcej nie waha i otwarcie zapowiada 
przez radio swe spotkanie wieczorem z de Gaulle'em w Pałacu Elizejskim na godzinę 
21.00.
Pałac, położony przy ulicy Faubourg-Saint-Honoré, oblężony jest przez tłum 
gapiów, fotoreporterów i sprawozdawców prasowych. Czekają na próżno, gdyż de 
Gaulle wjeżdża dyskretnie bocznym wejściem od ulicy Marigny. Prezydent Coty wita go 
w hallu wzruszony i patetyczny. Mniej podniosły jest jednak ton rozmowy między nimi.
De Gaulle targuje się uparcie o każdy punkt ceremoniału przejęcia władzy, który 
wreszcie zostaje ustalony w następujący sposób: generał przyjmie przewodniczących 
obu izb, jak tego wymaga tradycja, ale nie spotka się z przywódcami grup partyjnych, 
z wyjątkiem Molleta. Wobec tego tych drugich przyjmie Coty. Następnie de Gaulle 
odczyta swą deklarację z trybuny Zgromadzenia, ale nie będzie obecny podczas debaty 
programowej.
Na tym rozmowa zostaje zakończona. De Gaulle opuszcza Pałac Elizejski 
głównym wyjściem. Jest triumfatorem i ma do tego prawo. Trzaskają flesze 
fotoreporterów. Tłoczą się sprawozdawcy wokół czarnego citroena generała. Tłum 
wznosi kilka okrzyków „na cześć" i kilka „przeciw".
30 maja
De Gaulle przyjmuje w Colombey Guy Molleta, który — jak stwierdził potem — 
„przeżywa jeden z największych momentów swego życia".
31 maja
Były prezydent Vincent Auriol odwiedza de Gaulle'a w Colombey. „Zapewniam 
pana, że nie zamierzam być Hindenburgiem IV Republiki" — mówi z uśmiechem 
generał.
Po południu de Gaulle przybywa do Paryża, gdzie przyjmuje kolejno: Pierre 
Pflimlina, Guy Molleta i Antoine Pinaya. Byłemu premierowi oraz byłemu wicepremierowi 
oferuje teki ministrów stanu; Pinayowi — ministra finansów. Wszyscy trzej przyjmują.
Radiostacja algierska nadaje z polecenia Salana całą lawinę kryptogramów: 
„Sputnik widoczny na niebie", „Dorotea w drodze", „Chwast wyrwany z korzeniami" itd. 
w tym stylu.
O godzinie 18.00 Guy Mollet i Vincent Auriol przełamują ostatnie opory socjalistów. 
Głosowanie grupy SFIO wykazuje, że 77 jej członków jest za de Gaulle'em, 74 — 
przeciw. Wynik mizerny, ale ostatecznie większość jest „za" i w ogólnym głosowaniu 
izby to powinno wystarczyć.
1 czerwca
Historyczne posiedzenie Zgromadzenia Narodowego. Przewodniczący Le Troquer 
podaje listę członków nowego gabinetu. Oto ona: premier i minister obrony narodowej — 
Charles de Gaulle; ministrowie stanu — Pierre Pflimlin (MRP), były premier; Guy Mollet 
(socjalista), były wicepremier; Louis Jacquinot (niezależny); Felix Houphouet-Boigny 
z Wybrzeża Kości Słoniowej; minister sprawiedliwości — Michel Debré; minister spraw 
zagranicznych — Maurice Couve de Murville, były ambasador; minister spraw 
wewnętrznych — Emile Pelletier, były prefekt policji; minister sił zbrojnych — Pierre 
Guillaumat, funkcjonariusz administracji państwowej; minister finansów — Antoine Pinay 
(niezależny); minister oświaty — Jean Berthouin (radykał); minister pracy — Paul Bacon 
(MRP); ministrowie bez teki: Bernard Cornut-Gentille, ambasador; Max Lejeune, 
socjalista; André Malraux, pisarz.
W głuchej ciszy odczytuje de Gaulle swą deklarację.
Degradacja państwa pogłębia się coraz szybciej. Jedność Francji jest 
bezpośrednio zagrożona. Algieria ogarnięta jest burzą prób i emocji. W metropolii 
przeciwstawne sobie ruchy wzmagają napięcie i akcję. Armia, wystawiona na długie, 
krwawe zadania, poruszona jest skandalem wynikającym z postępowania władz. Nasza 
pozycja międzynarodowa zachwiana jest wyłomem sięgającym wręcz do sedna naszych 
sojuszów. W chwili, gdy tyle szans pod tyloma względami otwiera się przed Francją, jest 
ona zagrożona rozłamem, a kto wie, czy nie wojną domową. W tych warunkach 
postawiłem sobie zadanie podjęcia próby ocalenia raz jeszcze kraju, państwa, Republiki 
i, wyznaczony przez prezydenta, zmuszony jestem do zwrócenia się z prośbą 
o inwestyturę do Zgromadzenia Narodowego dla wykonania tego ciężkiego obowiązku. 
Wymaga to środków..."
De Gaulle wylicza je: pełne uprawnienia na przeciąg 6 miesięcy „dla przywrócenia 
porządku w państwie i nadziei w Algierii", zmiany 90 artykułu Konstytucji „w tym sensie, 
by Zgromadzenie Narodowe upoważniło rząd do opracowania i zaproponowania krajowi 
w drodze referendum niezbędnych zmian", ponieważ „władza wykonawcza 
i ustawodawcza powinny być w efektywny sposób oddzielone, aby rząd i parlament, 
każdy ze swej strony i na własną odpowiedzialność, mogły korzystać w pełni ze swych 
prerogatyw". Mówca zapowiada dalej „zorganizowanie stosunków Republiki Francuskiej 
ze zrzeszonymi z nią narodami" i prosi o „zaufanie". „Trzeba poza tym — kończy — by 
parlament niezwłocznie, jako że wypadki nie pozwalają nam na zwłokę, uchwalił 
przedstawione mu projekty ustaw. Po tym głosowaniu obie izby pójdą na urlop aż 
do daty przewidzianej dla otwarcia ich najbliższej sesji zwyczajnej. W ten sposób rząd 
Republiki, usankcjonowany przez przedstawicielstwo narodowe i wyposażony 
w najwyższej potrzebie w środki akcji, będzie mógł przyjąć na siebie odpowiedzialność 
za jedność, integralność i niepodległość Francji".
Kilkakrotne powołanie się na Republikę. Ongi, 12 lat temu, zaczął i skończył okres 
swej władzy od referendum. Dziś zaczyna ją od tego samego.
Wygłoszenie przytoczonej deklaracji programowej trwało niespełna 15 minut 
i zabrzmiało jak rozkaz wojskowy. Z wysokości barokowej dębowej trybuny, górujący 
nad całą mroczną salą Pałacu Burbońskiego, de Gaulle, majestatyczny i ciężki, lustruje 
deputowanych swym nieco ironicznym spojrzeniem krótkowidza. Małe, zbyt blisko 
osadzone pod sklepionym czołem oczy generała zdają się świdrować ławy poselskie. 
Trwa to tylko krótką chwilę. Oto już de Gaulle opuszcza trybunę i równym, sprężystym 
krokiem kieruje się ku wyjściu. Nie będzie obecny w czasie debaty. Biegnie za nim kilka 
braw i kilka stłumionych okrzyków, jakby dopiero teraz ocknęli się deputowani z hipnozy.
Głosowanie o 21.15 daje de Gaulle'owi 329 głosów przy sprzeciwie 214. Nowy 
gabinet uzyskał więc inwestyturę. Odrębne głosowanie nad uprawnieniami specjalnymi, 
zmianami w konstytucji i referendum przynosi wynik: 350 głosów za de Gaulle'em, 161 
przeciw. W obu wypadkach tylko komuniści głosowali zwarcie przeciw.
Rząd de Gaulle'a jest ostatnim z 25 gabinetów IV Republiki. Generał stał na czele 
pierwszego jej gabinetu i sformował ostatni. Inaugurował ongi IV Republikę, teraz ją 
zamykał. W 68 roku życia wychodził z dwunastoletniego intermedium i ruszał 
do Wielkiego Działania. Jak bardzo czekał na tę chwilę!
Gasną światła w sali Zamarłych Kroków jak kinkiety na scenie, na której rozegrał 
się ostatni akt tak zwanego zamachu stanu 13 maja. „Zamach stanu przeciwko 
państwu? Nie było przecież państwa..." — powie kiedyś o tej operacji de Gaulle.
Aktorzy dramatu są jednak gotowi do nowych przedstawień. Tu zaprezentowali się 
tylko publiczności. Różnie odegrali swe role. Jeden lepiej, drugi gorzej. Jak to zwykle 
bywa. Zrealizowali jednak to czego chcieli, i nic innego poza wynikiem nie liczy się 
w polityce.
Gdy w dniu 3 czerwca, zgodnie z wolą generała, parlament odchodził na wakacje, 
przewodniczący Le Troquer, mając podać — zgodnie z procedurą — datę najbliższego 
posiedzenia, powiedział: „Nowe spotkanie w... nieokreślonym terminie, panowie!" Sam 
nie wiedział, jak dalece słowa te okażą się prorocze.
Czas prób:1958-1961
II
„W jaki sposób
— wyobrażacie sobie —
można rządzić krajem, który ma
246 różnych rodzajów sera?"
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
Nie ma w tym nic szczególnie dziwnego, że piewrsze kroki po objęciu władzy 
kieruje de Gaulle ku tym, którzy jeśli nawet nie byli organizatorami, to w każdym razie 
realizatorami jego zwycięstwa.
W dniu 4 czerwca 1958 r. wysmukła „Caravelle" linii Air-France ląduje pod 
arcybłękitnym niebem na lotnisku Maison-Blanche w Algierze. Kompania honorowa 
prezentuje broń. Rozlegają się dźwięki „Pieśni Afryki". Na pomoście przystawionym 
do drzwi samolotu ukazuje się de Gaulle w mundurze generała brygady, bez żadnych 
odznaczeń. Wolno i majestatycznie schodzi ze stopni.
Generał Salan, prężąc się na baczność ze swymi sześcioma rzędami odznaczeń 
na piersi, składa meldunek. De Gaulle ściska rękę Salana. Przez chwilę obaj mierzą się 
wzrokiem. Nie ulega wątpliwości, że były „wygnaniec" z Colombey doceniał naczelnego 
dowódcę w Algierii. Salan dobrze rozegrał sprawę. Formalnie ani razu nie wychylił się 
poza ramy legalizmu. Posiadał uprawnienia ze wszystkich stron. Ze wszystkich stron też 
umiał się strzec, przystosowując się jednocześnie do okoliczności. Ani razu nie wypuścił 
wodzów z rąk i nie zaryzykował żadnej awantury. On jeden był wśród tych ludzi 
w mundurach politykiem jak de Gaulle, i de Gaulle o tym wiedział.
Ten uścisk dłoni był dłuższy od innych. Generałowie Jouhaud, Allard, Dulac, 
admirał Auboyneau otrzymują już znacznie krótszy, podobnie jak Soustelle czy 
pułkownicy Trinquier i Thomazo. Generał zatrzymuje się dopiero przy Massu, który 
w swym czerwonym berecie spadochroniarza i pocętkowanym stroju maskującym, 
z czarnymi wąsami, mięsistym nosem i wystającym podbródkiem wygląda jak wcielenie 
„kapitana Fracasse". „Massu jestem z pana bardzo zadowolony" — mówi ciepło de 
Gaulle, podczas gdy dowódca spadochroniarzy aż nadyma się z satysfakcji. „Ach, więc 
to pan jest Lagaillarde!" — wyróżnia de Gaulle z kolei młodego brodacza, stojącego 
w grupie członków Komitetu Ocalenia Publicznego.
Na tym powitanie osobistości się kończy. W kierunku tłumu złożonego z kilku 
tysięcy europejskich mieszkańców Algieru wznosi de Gaulle charakterystycznym dla 
siebie ruchem oba ramiona z zaciśniętymi pięściami, tworząc z rozstawionych rąk literę 
„V" — „Victoire", „Zwycięstwo". Żadnych przemówień. Ponad godzinę jadą jednak 
samochody orszaku generalskiego z lotniska do miasta. Na 22-kilometrowej trasie 
olbrzymie tłumy ze sztandarami, chorągiewkami, kwiatami. Nieustające okrzyki: „Algieria 
francuska!", „Niech żyje Massu!", „Niech żyje Soustelle!" i rzadziej: „Niech żyje de 
Gaulle!"; ani jednego okrzyku na cześć Salana.
Pierwsze przemówienie w tym dniu wygłasza de Gaulle na pokładzie krążownika 
„De Grasse". Jest to bardzo charakterystyczne, że przed zwróceniem się do cywilów 
generał uznał za stosowne najpierw mówić do wojskowych.
„Wszyscy Francuzi zrozumieli — oświadcza de Gaulle — że w tym wielkim mieście 
francuskim rozegrało się wielkie wydarzenie odnowy i braterstwa. Oby ten ruch, który 
stąd wyszedł, objął całą Francję! Będzie dla mnie zaszczytem stać się jego symbolem, 
a być może, realizatorem".
O godzinie 19.00 przemawia de Gaulle z balkonu siedziby gubernatora, 
górującego nad placem Forum wypełnionym nieprzebraną ciżbą ludzką. „Zrozumiałem 
was!" — woła z mocą, co powoduje na Forum euforyczny szał. „Wiem, co się tu 
rozegrało. Widzę, co chcieliście uczynić. Widzę, że droga, którą otwarliście w Algierii, 
jest szlakiem odnowy i braterstwa. Notuję to w imieniu Francji i oświadczam — mówi 
dalej de Gaulle — że począwszy od dziś w całej Algierii jest tylko jedna kategoria 
mieszkańców. Są tylko Francuzi, w pełni tego słowa znaczeniu, mający jednakie prawa 
i te same obowiązki. Nigdy w stopniu większym niż tu, niż w ten wieczór, nie czułem, jak 
piękna, jak wielka, jak szlachetna jest Francja!" W innych fragmentach tego 
znamiennego wystąpienia złożył de Gaulle hołd „wspaniałemu dziełu zrozumienia" 
prowadzonemu przez armię oraz zapowiedział referendum konstytucyjne.
W następnych dniach dokonuje objazdu stołówek oficerskich w garnizonach 
prowincjonalnych oraz przemawia na rynkach większych ośrodków administracji 
kolonialnej.
Najpilniejszą sprawą dla de Gaulle'a była teraz jednak zmiana konstytucji, tj. 
zapoczątkowanie procesu zmiany ustroju państwa.
Zanim się do tego zabiera, wysyła jeszcze do Salana list, w którym m. in. pisze: 
„Powierzam Panu stanowisko i prerogatywy delegata generalnego- rządu w Algierii. 
Będzie Pan nosił tytuł delegata i naczelnego dowódcy wojsk w Algierii. Dekret 
określający zakres Pańskiej władzy zostanie Panu przekazany natychmiast".
Jako akt poprzedzający bezpośrednio prace nad zmianami w państwie, ten list, 
który mianuje Salana czymś w rodzaju rzymskiego prokonsula w Algierii, nie ma sobie 
równego. Nigdy jeszcze żaden generał nie posiadał takich atrybutów.
Pracami nad reformą konstytucji zajmuje się grupa ekspertów kierowana przez 
ministra sprawiedliwości Michela Debré. Z ich dyskusji wyłania się w ciągu 9 dni projekt 
konstytucji, który 20 lipca przesłany zostaje Radzie Państwa. Szybko i sprawnie. W tym 
samym dniu de Gaulle udaje się w podróż po krajach Czarnej Afryki. Przed odjazdem 
oświadcza publicznie swemu najbliższemu współpracownikowi Michelowi Debré: 
„System nasz będzie parlamentarny lub nie będzie w ogóle. Reżim prezydencki nie 
mieści się w naszych tradycjach. We francuskiej koniunkturze politycznej musiałby się 
on szybko przekształcić w dyktaturę".
Projekt konstytucji w wydaniu 1958 r. przekreślał całkowicie dawną z 1946 r. 
Wysuwał on na czoło: wzmocnienie władzy prezydenta, wybór szefa państwa przez 
kolegium złożone z 80 tysięcy elektorów, a więc znacznie rozszerzone w porównaniu 
z dotychczasową ordynacją, która dopuszczała ich 26 tysięcy, nominację premiera 
rządu przez prezydenta bez potrzeby ubiegania się o inwestyturę parlamentu, prawo 
rozwiązywania przez szefa państwa parlamentu po upływie pierwszego roku kadencji 
izb, prawo zarządzania referendum powszechnego przez prezydenta niezależnie od woli 
parlamentu, zakaz zasiadania w parlamencie i jednoczesnego pełnienia funkcji 
ministerialnych, ograniczenie prawa debat parlamentarnych przez rząd i prezydenta, 
ograniczenie prawa parlamentu do debaty nad dekretami i polityką rządu. Oto co de 
Gaulle uważał jeszcze wtedy za „system parlamentarny".
Szybkość, z jaką opracowany został projekt oparty na takich zasadach, nie może 
stanowić zaskoczenia. De Gaulle marzył o tym przecież od dawna. Dla realizacji 
projektu sięgnięto do starych archiwów. Już w 1935 r., w przeddzień Frontu Ludowego, 
powołana została do życia specjalna komisja konstytucyjna z niejakim Jacquesem 
Bardouxem — administratorem licznych towarzystw kolonialnych związanych z Bankiem 
Indochin — na czele. Bardoux, będący dziadkiem wspomnianego już Valery'ego 
Giscarda d'Estaing, miał w charakterze współpracowników wielkiego przemysłowca 
Ernesta Merciera oraz przyszłych doradców prawnych Pétaina — Josepha 
Barthelemy'ego i Raphaela Aliberta. Opracowana przez nich konstytucja stała się 
podstawą projektu z 1958 r., ale stanowiła również podstawę dla innej, wydanej podczas 
okupacji we Francji przez petainowski rząd Vichy. Konstytucję tę, obaloną 
po wyzwoleniu Francji, wziął na swój warsztat Michel Debré i wprowadził do jej tekstu 
tak nieznaczne zmiany, że uderzony nimi francuski komentator prawny Nicolas Wahl 
pisał: „Konstytucja Vichy zatwierdza prawie wszystkie sugestie komisji Bardoux. Idee 
pana Debré potwierdzają również niemal w całości te reformy".
Tak mamy więc historyczne źródła konstytucji 1958 r. Jej korzenie, pomijając etap 
petainowski, sięgają 1935 r. Data, która wiele mówi Polakom. Pokrywa się ona bowiem 
z kwietniową konstytucją Piłsudskiego również z 1935 r. Europa przeżywała wtedy (era 
państw autorytatywnych) okres lansowania nowych konstytucji. Nie tylko jednak daty są 
zbieżne. Stanisław Cat-Mackiewicz dopatrywał się przedziwnego podobieństwa między 
konstytucją Piłsudskiego a tą Bardoux—Pétaina— de Gaulle'a. Mamy tu, być może, 
prawdziwy przyczynek do historii owej konstytucji z 1935 r. Jakieś bruliony projektów 
Bardoux docierały widocznie do Belwederu.
W niedzielę 28 września 1958 r. w głosowaniu referendalnym wzięło udział 22 596 
850 osób na 26 603 646 uprawnionych (84,56 proc). Absencja wyraża się liczbą 4 006 
614 Francuzów, tj. 15,1 proc. Za konstytucją, czyli „tak", głosowało 17 668 790 osób 
(79,26 proc); przeciw, tj. „nie" — 4 624 511 (20,74 proc). Pozycja „nie" wykazuje, że 
w referendum przeciw de Gaulle'owi była właściwie wyłącznie masa wyborcza partii 
komunistycznej. Mieszczaństwo, niezależnie od zabarwienia politycznego, 
odpowiedziało na apel generała gremialnie „tak".
Jego sukces jest niezaprzeczalny w porównaniu z poprzednimi plebiscytami 
w latach 1945 i 1946.
De Gaulle nie miał jednak czasu na święcenie triumfu . Już 2 października był 
znów w Algierze, gdzie kampania referendalna odbyła się pod nieco odmiennym hasłem 
niż w metropolii, a plakaty rozlepione na murach przez wojsko głosiły wyłącznie: „Tak — 
dla Algierii francuskiej". Ani słowa o konstytucji i de Gaulle'u. Takich rzeczy generał nie 
wybaczał łatwo. Toteż pierwszy jego rozkaz po wylądowaniu na lotnisku Maison-
Blanche brzmiał: „Wojskowi mają opuścić Komitety Ocalenia Publicznego". Decyzja 
ważna i prawdziwy jej sens nie uszedł uwagi Europejczyków, choć de Gaulle, a wraz 
z nim Massu tłumaczyli to tylko dyscypliną wojskową. W istocie generał anulował teraz 
swe dyrektywy dane Salanowi w kwestii komitetów z 7 czerwca, gdyż wycofując 
oficerów zmieniał charakter tej instytucji z półoficjalnej transmisji między władzami 
a społeczeństwem w Algierii na coś w rodzaju jednej z partii politycznych i nic ponadto.
Zupełnie jak w maju Lagaillarde i Martel, dr Martin i Vinciguetta, Susini i dr Lefčvre 
z Ortizem zebrali więc swoje grupy. Sporo młodszych oficerów wzięło udział w tych 
dyskusjach.
W tym samym czasie, gdy w Algierze rozgrywała się ta pierwsza burza w szklance 
wody między wczorajszymi realizatorami 13 maja, de Gaulle wygłosił w Konstantynie 
przemówienie, które stało się podstawą planu o nazwie tej miejscowości. Był to 
pięcioletni plan, który przewidywał dopuszczenie rdzennych Algierczyków do 10 proc. 
stanowisk w administracji, zrównanie ich w płacach z Europejczykami, rozwój 
szkolnictwa, rozdział 250 tysięcy hektarów ziemi między Algierczyków, budowę fabryk 
i mieszkań. Te perspektywy roztoczone zostały dla skuszenia Algierczyków, by odwrócili 
się od powstania. De Gaulle wciąż jeszcze wierzył w taką możliwość. Szło mu też 
o gospodarcze związanie Algierii z metropolią. Następne lata dowiodły, że „plan 
konstantyński", na temat którego wygłoszono kilometry przemówień i spisano tony 
papieru, nigdy nie został zrealizowany.
W dniu 23 października de Gaulle zwołał do siedziby rządu — Hôtel Matignon — 
swą pierwszą od objęcia władzy konferencję prasową. Konferencja miała charakter 
czysto propagandowego zebrania przedwyborczego, gdyż zbliżały się wyznaczone 
na listopad wybory parlamentarne.
W toku ich przygotowania gaulliści stworzyli znów własną partię polityczną, Unię 
na Rzecz Nowej Republiki — UNR. Powstała ona ze zjednoczenia Partii Republikanów 
Społecznych Chaban-Delmasa, generała Koeniga i Christiana Foucheta, tzw. Konwentu 
Republikańskiego Leona Delbecque'a i Unii Odnowy Algierii Francuskiej z Jacques 
Soustelle'em na czele. Zebranie inauguracyjne odbyło się w mieszkaniu Soustelle'a. 
Pierwszy Komitet Centralny UNR składał się z Chaban-Delmasa, Rogera Freya, Leona 
Delbecque'a, Jacquesa Soustelle'a, Marie-Madeleine Fourcade, Michela Debré, 
Edmonda Micheleta i kilku innych osób. Na czele stanął z tytułem sekretarza 
generalnego Albin Chalandon.
Dziwna partia. Nigdy nie wysunęła żadnego programu politycznego, zastępując go 
wyłącznie deklaracją ideową, zapewniającą o wierności UNR dla de Gaulle'a, 
o dyscyplinie i patriotyzmie. Nic poza tym. Znów z nieodpartą siłą nasuwa się w tym 
miejscu porównanie z sanacyjnym Bezpartyjnym Blokiem Współpracy z Rządem 
(BBWR) i późniejszym Obozem Zjednoczenia Narodowego (Ozonem), który też 
poprzestał na niemal identycznie brzmiącej deklaracji. W deklaracji UNR 
charakterystyczny punkt dotyczący Algierii brzmiał: „Utrzymanie Algierii w suwerenności 
francuskiej". Wpisał go własnoręcznie Michel Debré i jest rzeczą pewną, że nie uczynił 
tego bez porozumienia z de Gaulle'em. Debré nigdy nie wykonywał żadnego kroku bez 
porozumienia z de Gaulle'em...
Unia na Rzecz Nowej Republiki była, krótko mówiąc, politycznym wojskiem 
generała. Była partią w jego stylu: z dyscypliną zamiast programu i wiernością dla jego 
osoby zamiast ideologii. Ulepszona RPF.
Do listopadowych wyborów 1958 r. poszła UNR pod tymi hasłami, przemilczając 
w metropolii swe stanowisko wobec „Algierii francuskiej", w Algierii za to szeroko głosiła 
„suwerenność francuską" i „ducha 13 maja".
Wybory, które odbyły się w dwóch turach — 23 i 30 listopada — przyniosły pełny 
sukces de Gaulle'owi. Na kandydatów UNR padło 3 589 370 głosów. Uzyskali oni 177 
miejsc w parlamencie. Komuniści zebrali 3 870 184 głosy, ale dostali zaledwie 10 miejsc 
w parlamencie. Socjaliści przy 3176 557 głosach mieli 43 miejsca, MRP przy 2 408 370 
głosach — 57 miejsc, niezależni przy 2 838 836 głosach — 121 miejsc. Inne 
ugrupowania dysponowały: radykałowie — 37 mandatami, „niezaangażowani" — 36.
Dysproporcja między ilością głosów, jakie padają na kandydatów danego 
ugrupowania, a liczbą miejsc w parlamencie jest niezwykle znamienna dla wyborów 
we Francji i dziwić może tylko kogoś, kto nie zna ich mechanizmu. Deputowanych 
wybiera się bowiem nie w proporcji do liczby głosów, jaka na nich pada, lecz w wyniku 
bardzo zmyślnej geografii wyborczej. Francja podzielona jest na okręgi i te wysuwają 
kandydatów niezależnie od liczby mieszkańców. W rezultacie gęsto zaludnione tereny 
przemysłowe o zdecydowanej przewadze ludności robotniczej głosującej na komunistów 
oraz republikanów nie górują bynajmniej w wyborach nad obszarami wiejskimi, a wręcz 
przeciwnie — są przez nie zmajoryzowane. Podziału na okręgi dokonują władze 
administracyjne w ten sposób, by uzyskać przewagę swych zwolenników nad opozycją. 
W rezultacie wybory nie odzwierciedlają bynajmniej nastrojów ludności, a dzięki swemu 
mechanizmowi dają zawsze sukces rządzącym.
Drugą cechą francuskich wyborów jest ich podział na dwie tury. Pierwsza jest 
eliminacyjna. Pozostają w jej wyniku na liście kandydaci, którzy otrzymali względną 
większość głosów. Po tej turze poszczególne partie mogą blokować swe głosy na tej 
kandydaturze, która ma największe szansę przejścia w drugiej, gdy decyduje już 
bezwzględna większość. Sojusze wyborcze są więc bardzo ważne. W tych wyborach 
komuniści, którzy znów wykazali, że są największą partią Francji, gdyż uzyskali 
przewagę liczebną głosujących nawet nad gaullistami, byli osamotnieni. Mieli przeciw 
sobie nie tylko geografię wyborczą, lecz także wszystkie inne ugrupowania, które 
blokowały swe głosy na rzecz kandydatów reakcji. Stanowisko socjalistów, którzy stanęli 
po jej stronie, przesądziło o zwycięstwie gaullistowskim.
Absurd francuskiego systemu wyborczego wykazują najdobitniej liczby. Jeden 
deputowany komunistyczny reprezentuje 387 tysięcy wyborców, podczas gdy jeden 
gaullistowski — zaledwie 19 tysięcy, niezależny — 23 tysiące, MRP — 46 tysięcy, 
radykał — 76 tysięcy, socjalista — 79 tysięcy. Oto demokratyczne wybory! Dla 
osiągnięcia tego wyniku de Gaulle zlikwidował proporcjonalną ordynację z 1945 r. 
i przywrócił tę najbardziej reakcyjną z 1914 r., lansowaną właśnie przez Bardoux 
w 1935.
Grupa UNR, która mogła teraz święcić swój triumf, nie była jednak jednolita. 
Na 177 jej deputowanych 60 przybyło z Algierii. Ci byli wyłącznie zwolennikami „Algierii 
francuskiej". Gaullizm stanowił dla nich tylko odskocznię do tego celu. Zaważy to 
na przyszłości.
Utworzenie gabinetu, zmiana konstytucji, referendum wrześniowe i wybory 
listopadowe 1958 r. nie zakończyły jeszcze fazy strategicznego zabezpieczenia sobie 
„tyłów" przez generała, tej szeroko zakrojonej, w prawdziwie wojskowym stylu 
przeprowadzonej operacji.
Już nazajutrz po wyborach, tj. 1 grudnia 1958 r., gabinet generała-premiera 
opublikował komunikat następujacej treści: „W dniach 28 listopada i 1 grudnia generał 
de Gaulle odbył spotkania z prezydentem Republiki w sprawie wyborów prezdenckich 
w dniu 21 grudnia. Pan René Coty otwierdził szefowi rządu pragnienie rezygnacji 
z wznawiania swego mandatu. Generał de Gaulle oświadczył prezydentowi Coty, że 
w każdym wypadku może liczyć na szacunek i wdzięczność narodu". Zwróćmy 
mimochodem uwagę na to, że de Gaulle nie był jeszcze szefem państwa, ale już 
przemawiał do prezydenta, którego miał zluzować, w imieniu „narodu".
Wydarzenia toczyły się dalej z właściwym generałowi tempem.
Dnia 3 grudnia de Gaulle po wylądowaniu w Algierze przekazał Salanowi decyzję 
przeniesienia go do metropolii. Oświadczył mu to przy kolacji w Letnim Pałacu.
Salan zachowywał się podczas tej kolacji bardzo ponuro i de Gaulle starał się go 
pocieszyć zapowiedzią odznaczenia Medalem Wojskowym — najwyższym 
odznaczeniem, jakie może otrzymać w armii francuskiej tylko szeregowiec i generał. 
Salan nie reagował. Miał już i tak sześć rzędów odznaczeń, a poza tym pamiętał, że 
ongi w tym samym miejscu, w taki sam wieczór, po takiej samej kolacji de Gaulle 
wręczył ten sam order innemu generałowi, który nazywał się... Giraud.
Nazajutrz odbyła się pożegnalna defilada garnizonu algierskiego na cześć Salana, 
ponurego i zamkniętego w sobie jak grób.
3 grudnia Salan ostentacyjnie opuścił orszak de Gaulle'a w Toggurcie 
oświadczając, że musi się przygotować do podróży. Wiele mógł znieść, ale nie strawił 
wygłoszonego tam przemówienia: „Karta walki jest odwrócona. Teraz przystępujemy 
do dzieła cywilizacji".
Pierwsze ulotki pojawiły się na ulicach miast algierskich już w chwili, gdy de Gaulle 
wracał swym samolotem do Francji.
„Wojna rewolucyjna jest permanentna i totalna. W wojnie rewolucyjnej nie ma 
odwróconej stronicy. Regułą tej wojny jest jedność i ciągłość... Armia dokonała czynu 13 
maja, aby wygrać wojnę algierską... Armia wie, że dziś wszystko to stoi pod znakiem 
zapytania..." — głosiła jedna z tych ulotek.
De Gaulle zdawał się nie przywiązywać do tego wagi. Cały ten hałas potwierdzał 
przecież słuszność jego decyzji: Salan nie mógł pozostać w Algierii! Na jego miejsce 
generał mianował naczelnym dowódcą generała lotnictwa Challe'a, ale 
podporządkowanego również nowemu gubernatorowi generalnemu Delouvrierowi. Była 
to zmiana zasadnicza: po raz pierwszy władza wojskowa miała podlegać już naprawdę 
władzy cywilnej. De Gaulle pozostawał wierny zasadzie głoszonej prawie 35 lat temu 
w swojej pierwszej książce, tej o przyczynach upadku wilhelmowskich Niemiec. Władza 
wojskowa musiała się podporządkować politycznej. Dla korpusu oficerskiego owego 
czasu był to grom z jasnego nieba.
9 grudnia zebrał się w Paryżu na inauguracyjną sesję parlament. 
Przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego został Chaban-Delmas, którego 
kontrkandydatem był b. premier Paul Reynaud z ramienia niezależnych. Senat wybrał 
na swego przewodniczącego Gastona Monnerville'a.
13 grudnia lista kandydatur na stanowisko prezydenta Francji została zamknięta. 
Obejmowała trzy nazwiska: 1. de Gaulle'a, 2. honorowego dziekana wydziału 
przyrodniczego uniwersytetu paryskiego Chateleta (Unia Sił Demokratycznych) i 3. 
Georgesa Marrane'a z ramienia Francuskiej Partii Komunistycznej. Te dwie ostatnie 
kandydatury miały raczej symboliczny charakter. W dniu 21 grudnia 78,5 proc. z 80 
tysięcy głosów elektorskich padło za de Gaulle'em.
„Francuzki, Francuzi! Chcę wam powiedzieć, że przyjmuję mandat, który mi 
powierzyliście. Wasza decyzja podkreślona została podczas kryzysu majowego 
potwierdzona przez referendum, powturzona w wyborach, sprecyzowana w głosowaniu 
elektorów w tę niedzielę. W ten sposób potwierdzone zostaje narodowe zadanie 
spoczywające na moich barkach od 18 lat. Będąc przewodnikiem Francji i szefem 
państwa republikańskiego, sprawować będę najwyższą władzę w całej rozciągłości, jaka 
się w niej teraz zawiera, i zgodnie z nowym duchem, w jakim ją otrzymałem" — 
oświadczył de Gaulle przez radio. „Narodowe zadanie" spoczywające na jego barkach 
od „18 lat"? A więc zalicza tu i 12-letni okres „wygnania" w Colombey?
Tymczasem miał sporo kłopotów. Urząd prezydenta obejmie oficjalnie dopiero 8 
stycznia 1959 r. Na razie był jeszcze premierem i właśnie w tej chwili wybuchł jego 
pierwszy kryzys gabinetowy. Wszyscy ministrowie socjalistyczni z Guy Molletem 
na czele podali się do dymisji. Powodem była polityka monetarna rządu, który 
na wniosek ministra finansów Pinaya postanowił przeprowadzić dewaluację franka, aby 
zrównać ceny rynku francuskiego ze światowymi. Początkowo myślano, że dewaluacja 
nie przekroczy 10 proc, obecnie okazało się, że wyniesie ponad 20 proc, aby odparować 
przyszłe zwyżki cen. Posunięcie powyższe przyspieszone zostało nagłą decyzją 
brytyjską w sprawie wymienialności funta szterlinga na dolara, co pociągnęło za sobą 
analogiczne postanowienia w Szwajcarii, Austrii i Szwecji (później w NRF i Holandii). 
Rząd francuski zdecydował się w rezultacie na emisję tzw. „ciężkiego franka" (zwanego 
później „nowym"). W wyniku tej operacji 100 dotychczasowych franków miało się równać 
jednemu. Dewaluacja 20-procentowa spowodowałaby, że o ile dotąd 1 marka bońska 
równała się 100 frankom, o tyle teraz odpowiadałaby wartości 80 centymów, a dolar 5 
„ciężkim" („nowym") frankom. Zasada wymienialności głównych walut 
zachodnioeuropejskich kładła kres działalności tzw. Europejskiej Unii Płatniczej 
i zastępowała ją specjalnym układem monetarnym. Układ nie zapewniał już 
sygnatariuszom automatycznych kredytów i długi musiały być przez poszczególne 
państwa spłacane w złocie. Zadłużenie Francji wynosiło około 600 milionów dolarów, 
a jej deficyt wewnętrzny spowodowany wojną algierską wyrażał się kwotą około 1200 
miliardów franków rocznic. Przeszło połowę tego deficytu (650 miliardów) pragnął plan 
Pinaya pokryć siłami Francuzów. Oznaczało to w praktyce: 300 miliardów nowych 
podatków, zawieszenie subwencji rolnych, żywnościowych i przemysłowych, zwyżkę 
opłat kolejowych, pocztowych, za elektryczność, gaz itp., aby uzyskać około 200 
miliardów, oraz reformę ubezpieczeń społecznych i zwyżkę cen dla uzyskania 
pozostałych 150 miliardów. Musiał z tego wyniknąć spadek siły nabywczej pieniądza — 
według oficjalnych, niebywale optymistycznych danych — od 7 do 13 proc, co przy 
jednoczesnym zablokowaniu płac było wręcz katastrofą dla tzw. szarych zjadaczy 
chleba.
Socjaliści wchodzący w skład gabinetu de Gaulle'a nie negowali, iż reforma 
walutowa jest niezbędna, ale musieli stanąć tym razem na analogicznym stanowisku co 
Francuska Partia Komunistyczna. Reforma i dewaluacja — głosili — nie mogą się 
odbywać wyłącznie kosztem społeczeństwa. Wielkie monopole muszą też ponieść 
ofiary. W istocie wcale ich nie ponosiły; plan Pinaya oszczędzał je całkowicie.
Reforma i dewaluacja zostały niemniej jednak przeprowadzone z żelazną 
konsekwencją według planu Pinaya. Przez cały dalszy okres rządów generała-
prezydenta „szarzy Francuzi" ponosić będą koszty tej operacji, gdyż ceny wciąż będą 
rosnąć, podobnie jak podatki, opłaty za świadczenia, komorne itp., aż na przełomie roku 
1962—19G3 pojawi się na horyzoncie widmo inflacji. Jednakże dewaluacja z 1958 r. 
dostarczy skarbowi państwa francuskiego i kasom banków sporych zapasów 
walutowych. Ą o to właśnie szło.
Oficjalnie dewaluację ogłoszono 29 grudnia 1958 r. Wartość franka spadła o 17,55 
proc. Kurs dolara podniósł się automatycznie z 420 franków na 493 70. Monopole 
uzyskały to, że artykuły francuskie sprzedawano za granicą taniej, ale za to cena ich 
we Francji podskoczyła automatycznie o 17,55 proc. Taryfy pocztowe, opłaty za gaz, 
elektryczność, komorne, ceny artykułów pierwszej potrzeby szły w górę o 10—17 proc. 
Jednocześnie do wiadomości publicznej podany został budżet na rok 1959. Składał się 
on z takich oto pozycji: wydatki na cele cywilne — 30 714 miliardów, na cele wojskowe 
— 15 623 miliardy, wyrównywanie strat wojennych — 163 miliardy, budownictwo ogólne 
— 618 miliardów, budownictwo mieszkaniowe — 344 miliardy, inwestycje — 335 
miliardów, rachunki specjalne — 50 miliardów.
Łatwo można sobie wyobrazić francuskiego „Sylwestra" 1958/1959. Obok zwyżki 
cen i opłat godzących w każdego pracownika — głębokie rozgoryczenie wywołały 
wydatki na cele wojskowe wypływające z wojny algierskiej.
W dniu 8 stycznia 1959 r. z ogromną paradą odbyło się przekazanie władzy 
prezydenta w Pałacu Elizejskim. Huczało 21 salw armatnich, grzmiały orkiestry itd. 
Generał Catroux — Wielki Kanclerz Orderu Legii Honorowej — wręczył de Gaulle'owi 
insygnia władzy w postaci łańcucha (złotego) z herbem Republiki. „Pierwszy 
z Francuzów jest teraz pierwszym we Francji" — oświadczył ustępujący prezydent Coty.
De Gaulle zapalił znicz na Grobie Nieznanego Żołnierza pod kopułą Łuku 
Triumfalnego, po czym objął w posiadanie Pałac Elizejski. Wreszcie uzyskał to, czego 
chciał: był u szczytu władzy. W tym dniu zgodnie z tradycją powinien był przejechać 
przez Pola Elizejskie z ustępującym prezydentem Cotym. Nie zrobił tego. U jego boku 
w prezydenckim samochodzie siedział Georges Pompidou. De Gaulle znalazł się 
u szczytu marzeń w 69 roku życia. Stąd tempo, jakie teraz weźmie. Musiał się bardzo 
spieszyć. Przecież „nie szło o to, by awansować, lecz osiągać..."
9 stycznia Francja otrzymała nowy rząd. Premierem został Michel Debré, 
ministrem-delegatem przy premierze — Jacques Soustelle, ministrami stanu: 
Houphouet-Boigny — symbolizujący Wspólnotę Francuską, Louis Jacquinot 
(niezależny), Robert Lecourt (MRP) i do spraw kultury — André Malraux. Ministrami 
najważniejszych resortów byli: Edmond Michelet z UNR (sprawiedliwość), Maurice 
Couve de Murville z UNR (sprawy zagraniczne), Jean Berthoin z partii radykałów 
(sprawy wewnętrzne), Pierre Guillaumat z UNR (obrona), Antoine Pinay z partii 
niezależnych (finanse), Roger Frey z UNR (informacja). Gabinet ten różnił się 
od poprzedniego tym, że nie było już w nim socjalistów, a funkcje pozostałych członków 
rządu uległy przetasowaniu.
Ten nowy gabinet składał się w większości z ludzi niemal nie znanych Francji, ale 
za to aż nazbyt otrzaskanych w kołach wielkiej finansjery. De Gaulle nie chciał zresztą 
mieć wokół siebie polityków. Trzeba mu było wykonawców. Rządzić będzie sam. 
Gabinet miał być czynnikiem administracji państwowej. Do tego celu ta ekipa 
wystarczyła. Jej utworzenie nie odbyło się bez zgrzytów. Soustelle chciał być ministrem 
«praw wewnętrznych, aby móc — dzięki trzymaniu w rękach policji — lepiej 
konspirować. De Gaulle nie zgodził się na to. „Jestem jak postać z powieści Kafki. 
Rozbijam sobie głowę o ściany. Co uczyniłem złego? Odsuwa się mnie od kluczowych 
stanowisk, jakbym był komunistą" — oburzał się Soustelle, ale w końcu przyjął 
oferowaną mu, specjalnie spreparowaną dla niego i bliżej nie określoną funkcję 
„ministra-delegata przy premierze".
Większość członków tego gabinetu znamy już z poprzednich omówień. Warto 
jeszcze poświęcić kilka słów ministrowi stanu do spraw kultury André Malraux. Wielu 
obserwatorów zastanawiało się nad rolą tej osobowości w otoczeniu generała. Wydaje 
się, że de Gaulle był wybitnym pisarzem mocno zafascynowany. Malraux pierwszy 
sformułował w 1944 r. „ideę cywilizacji, która mogłaby się rozwijać wokół Oceanu 
Atlantyckiego, tak jak trzy tysiące lat temu inna rozkwitała wokół Morza Śródziemnego". 
Wyczarowanie obrazów o takich zawrotnych perspektywach, przesadzających jednym 
skokiem bariery tysiącleci, zawsze oddziaływało na generała.
Stabilizacja rządu była wraz z ekipą Debré ugruntowana. Nie można tego jednak 
powiedzieć o stabilizacji politycznej. W dawnych republikach — III czy IV — gabinety 
upadały, ale system nie ulegał zmianie. W V Republice gabinet był ustabilizowany, ale 
system oparty na osobie jednego człowieka — nie. Konspiracja, która patronowała 
narodzinom tego systemu, nie została zlikwidowana. Działała. Niezadowolenie w armii 
podminowanej spiskami. Niezadowolenie w społeczeństwie na skutek dewaluacji, 
drożyzny i niskich płac. Niezadowolenie w parlamencie, którego rola została poważnie 
ograniczona. Stalowe kleszcze wojny algierskiej wciąż ściskały gardło Francji. Oto co 
podważało system gaullistowski i powodowało w tym czasie jego kruchość.
III
„Żyć, to znaczy prowadzić wielki spór".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
Powszechnie wiadomo, że de Gaulle zawsze z całą energią zajmował się 
wewnętrznymi sprawami swego systemu, ale naprawdę interesowały go tylko sprawy 
zagraniczne. Te pierwsze były dla de Gaulle'a po prostu szczeblem do tych drugich. 
Motywem przewodnim jego „Pamiętników" było nieustające dążenie do prestiżu 
międzynarodowego i „majestatu" Francji. Ten postulat starał się też realizować 
w praktyce po objęciu władzy. Przede wszystkim chciał dać znać o sobie.
Oto lista jego najważniejszych poczynań w polityce zagranicznej w tym pierwszym 
okresie.
W dniu 11 września 1958 r. gabinet francuski postanawia bojkotować wszelkie 
debaty Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w sprawie Algierii. De Gaulle 
stoi na stanowisku, że jest to „wewnętrzne zagadnienie" Francji i ONZ nie może się 
do tego mieszać. Postanowienie było nieodwołalne.
W dniu 14 września 1958 r., a więc w trzy dni później, kanclerz boński Adenauer 
i premier de Gaulle spotykają się w Colombey-les-Deux-Eglises, które de Gaulle 
zachowuje nadal jako siedzibę dodatkową. „Spotkanie de Gaulle'a i Adenauera może 
przygotować drogę do utworzenia trzeciej siły światowej i przyczynić się do wielkości 
«małej Europy»" — głosił tytuł redakcyjnego artykułu dziennika „Combat" z tej niedzieli. 
„Będzie coś decydującego i patetycznego w spotkaniu tych dwóch mężów 
opatrznościowych otoczonych dostojnym milczeniem feudalnej siedziby francuskiej 
(mowa o Colombey — przyp. J. G.j. Obaj rozmówcy, których dzieli Ren i przeszłość, ale 
których łączy zew przyszłości, niewątpliwie wyczuwają, że przy ich ekskluzywnych 
rozmowach obecny będzie ktoś trzeci: Historia, ta «sztywna i godna dama, bardzo teraz 
zajęta i wręcz pochłonięta wydarzeniami»" — czytamy w cytowanym artykule „Combat".
Metamorfoza niebywała w stosunku do tak niedawnej jeszcze przeszłości, w której 
de Gaulle ciągle ostrzegał przed Niemcami. Czego szukał więc teraz? Odpowiedź jest 
prosta: partnera, którego mógłby jednak kontrolować, aby nie rozrósł mu się ponad 
miarę, aby nie stał się groźny. Partnera, ponieważ nie wierzył w Stany Zjednoczone, 
Anglia nadal nie zbliżała się do Europy, a nawiązanie kontaktu z Moskwą było 
niemożliwe, dopóki trwała wojna algierska. W polityce nie można pozostawać 
nieaktywnym, de Gaulle szukał więc wyjścia. Wiedział, że i Niemcy zachodnie 
potrzebują Francji i do tego zarówno z materialnych, jak i z moralnych względów. 
Zdawał sobie sprawę, że sąsiedzi zza Renu rosną w siły i że gra między nimi a Francją 
nie jest bynajmniej skończona. Usiłował ich więc uprzedzić. Wykonywał pierwszy krok 
z właściwym sobie pragmatyzmem.
Ogłoszony w wyniku tego spotkania komunikat był niemal liryczny: 
„Rozmawialiśmy długo, swobodnie i serdecznie o wielu rzeczach. Obaj jesteśmy 
głęboko świadomi wagi i znaczenia naszego spotkania. Wierzymy, że kładzie ono 
na zawsze kres dawnej wrogości, a Francuzi i Niemcy powołani są do życia w zgodzie 
i pracy ramię przy ramieniu. Przekonani jesteśmy, że ścisła współpraca między 
Niemiecką Republiką Federalną a Republiką Francuską jest podstawą wszelkiego 
konstruktywnego dzieła w Europie. Przyczynia się ona do wzmocnienia sojuszu 
atlantyckiego i jest niezbędna dla świata. Sądzimy, że współpraca ta powinna być 
zorganizowana i objąć inne narody Europy zachodniej, z którą narody nasze związane 
są ścisłymi więziami".
W istocie spotkanie było mniej idylliczne, niż można by wnioskować na podstawie 
komunikatu. Adenauer występował jako rzecznik amerykańskich postulatów w sprawie 
współpracy między Strefą Wolnego Handlu, której patronował Londyn i zdalnie kierował 
Waszyngton, podczas gdy de Gaulle skłaniał się zdecydowanie ku Wspólnemu Rynkowi 
i likwidacji niewygodnej dla monopoli francuskich Strefy Wolnego Handlu. Adenauer nie 
wiedział poza tym, co będzie z de Gaulle'em, czy generał zdoła utrzymać się przy 
władzy. Wojna algierska rzucała cień na Colombey. De Gaulle nie był więc na razie 
pewnym kontrahentem dla kanclerza bońskiego. Jednakże gość z NRF uległ czarowi 
kuszących propozycji swego gospodarza. De Gaulle opowiadał mu nie bez aluzyjnego 
akcentu o fabrykacji francuskiej bomby atomowej, o zawarciu z Włochami porozumienia 
co do wspólnej produkcji broni, o tym wreszcie, że Francja nie zgodzi się 
na wstrzymanie doświadczeń nuklearnych nawet w przypadku porozumienia między 
USA a ZSRR w tej kwestii, ponieważ nie czuje się związana decyzjami krajów już 
posiadających broń jądrową. Wszystko to było dla Adenauera niezwykle ponętne; choć 
czy stary ten lis i wytrawny polityk mógł naprawdę w to wierzyć, znając de Gaulle'a?
Prasa brytyjska pisała po spotkaniu, że de Gaulle „usiłuje wprowadzić Niemcy 
zachodnie przez okno do klubu atomowego, do którego nie mogą się one dostać przez 
drzwi". Zaniepokojenie Anglii spowodowało wizytę premiera brytyjskiego Macmillana 
w Bonn 8 i 9 października 1958 r. Wtedy też zaczął się między Pałacem Elizejskim 
a Downing Street długi, wieloletni wyścig o względy Koblenzerstrasse, która zajęła 
najwygodniejszą pozycję przedmiotu zabiegów.
Sednem pierwszej fazy tej rozgrywki była walka o prymat w Europie zachodniej 
między Wspólnym Rynkiem a Strefą Wolnego Handlu. W oczach De Gaulle'a Anglia 
ze swą Strefą była amerykańskim „koniem trojańskim" w Europie. W istocie monopole 
amerykańskie reprezentowane są w różnych formach po obu zwalczających się 
stronach. Francuzi i znaczna część Niemców bońskich obawiali się jednak, że 
ostatecznie mogą wziąć one górę i dlatego warto stworzyć im pewną zaporę, 
przywołującą niejako, w drodze rozbicia Strefy, do porządku. 29 października 1958 r. 
rząd de Gaulle'a postanowił, że z dniem 1 stycznia 1959 r. Francja wprowadzi na swym 
terytorium uchwały Wspólnego Rynku odnoszące się do porozumienia przemysłowego 
między Paryżem, Bonn, Rzymem, Hagą, Brukselą i Luksemburgiem. Sprawy rolne miały 
być przedmiotem drugiej fazy porozumienia, z tym że weszłoby ono w tej dziedzinie 
w życie pod koniec 1961 r.
Zbliżenie z Bonn i konkurencyjna rozgrywka między Strefą Wolnego Handlu 
a Wspólnym Rynkiem czy też bojkot debaty algierskiej w ONZ to tylko coś w rodzaju 
pomocniczych kierunków uderzenia de Gaulle'a na arenie międzynarodowej. Główne 
rozwinęło się bowiem na forum NATO. 31 października 1958 r. Amerykanie i Anglicy 
ujawnili równocześnie w Waszyngtonie i Londynie, że de Gaulle wysłał do prezydenta 
Eisenhowers i premiera Macmillana jednobrzmiące pisma, w których domagał się 
reorganizacji sojuszu atlantyckiego w tym sensie, by blok kierowany był przez 
równorzędny triumwirat złożony z USA, Anglii i Francji. Ogłoszenie tej wiadomości 
wywołało prawdziwą burzę, tym większą, iż de Gaulle groził wręcz, że w razie odmowy 
„wyciągnie odpowiednie konsekwencje". W Stanach Zjednoczonych, Anglii, Włoszech, 
Belgii, Holandii mówiło się o „rozłamie Zachodu", o „megalomanii generała" itd. Paryż 
nie wystąpił z żadnym dementi.
Po październikowym liście de Gaulle'a do przywódców amerykańskich i brytyjskich 
nastąpiła seria wizyt Couve de Murville'a w Londynie. Przedmiotem rozmów była niby to 
ciągle sprawa Strefy Wolnego Handlu i jej sprzeczności ze Wspólnym Rynkiem, ale 
głównym przetargowym argumentem Paryża pozostawało dopuszczenie Pałacu 
Elizejskiego do kierownictwa NATO. Amerykanie i Anglicy nie ustąpili w tym punkcie, 
wobec czego de Gaulle nie cofnął się ani o milimetr w kwestii Strefy Wolnego Handlu.
26 listopada 1958 r. de Gaulle rewizytował Adenauera w Bad Kreutznach w NRF. 
Dla generała była to okazja do nowego nacisku pod adresem Waszyngtonu i Londynu; 
dla obu tych stolic sposobność do wykorzystania kanclerza bońskiego w charakterze 
swego adwokata. Spotkanie skończyło się tym razem całkowitym fiaskiem. De Gaulle 
nie zrezygnował ze swych aspiracji w NATO i tym samym nie ustąpił przed argumentami 
Adenauera, jak Couve de Murville nie dał się przekonać Macmillanowi. Wygrał tylko 
kanclerz boński, który osiągnął w komunikacie z rozmów punkt zawierający zapewnienie 
de Gaulle'a o solidarności Francji w kwestii Berlina Zachodniego.
Doroczna grudniowa sesja NATO w Paryżu potwierdziła jedynie rozbieżności 
między Francją a głównymi partnerarni bloku. Rozdźwięk pogłębił się jeszcze, gdy 
Francuzi odmówili zwiększenia swej partycypacji finansowej w sojuszu i wytłumaczyli to 
wydatkami wojennymi w Algierii. Nie zgodzili się poza tym na instalację amerykańskich 
wyrzutni rakietowych na terytorium Francji. De Gaulle stwierdził, że nie chce 
w granicach obszaru swego państwa jakichkolwiek formacji wojskowych, które nie 
podlegają dowództwu francuskiemu. Trudno o większą jasność. Strona francuska 
rozgoryczona była z kolei odmową bloku w sprawie oficjalnej pomocy NATO w Algierii. 
Pomoc zachowała nieoficjalny charakter: dowództwo bloku zgodziło się bowiem 
na używanie wycofanych z NRF dywizji francuskich przeciw powstańcom algierskim, ale 
nie chciało pójść dalej. W sumie spór przybrał formę trwałą. Zabiegi sekretarza stanu 
USA Dullesa w Paryżu nie dały żadnych reultatów. Dla atlantydów stało się rzeczą 
oczywistą że de Gaulle zastosuje dalsze retorsje wobec bloku. Doszło do tego już 
w marcu 1959 r., gdy Francja odmówiła podporządkowania swej floty 
śródziemnomorskiej wspólnemu dowództwu NATO. W uzasadnieniu de Gaulle 
stwierdził, że południowa część basenu Morza Śródziemnego nie jest objęta układem 
o sojuszu atlantyckim z 4 kwietnia 1949 r. i tym samym flota francuska ma prawo 
zachować swobodę działania.
Wyraźnym celem gaullizmu było teraz stworzenie mocnego bloku politycznego, 
militarnego i gospodarczego z NRF, wyrzucenie z Europy Anglików oraz uzyskanie 
konkurencyjnego poziomu na takim samym szczeblu mocarstwowości, na jakim 
znajdują się Stany Zjednoczone i Związek Radziecki. Dla de Gaulle'a było rzeczą jasną, 
że bez NRF Francja sama nie zdoła uzyskać odpowiednio mocnych pozycji wobec USA 
zarówno w dziedzinie politycznej, jak ekonomicznej. Nie może tego osiągnąć i NRF bez 
Francji; to stanowiło główny argument de Gaulle'a w tym łańcuchu kontaktów 
z Adenauerem. Otwarcie rynków afrykańskich dla przemysłu zachodnioniemieckiego 
było dodatkowym argumentem Paryża. Rozmaite umowy kartelowe zabezpieczały poza 
tym stronę francuską przed zbytnią konkurencją Bonn. Już od 1956 r. działało szereg 
towarzystw francusko-bońskich, jak Kredyt Saary, Zrzeszenie Rozwoju Europy, grupy 
Laurent i Pont-a-Mousson, posiadające 60 proc. akcji hut Dillingen, podczas gdy 
Halbergerhuette partycypuje w interesach kopalń rudy lotaryńskiej. Zakłady Burbach 
należą do luksemburskiego zrzeszenia Arbed, którego współwłaścicielem jest 
Schneider. De Wendel jest właścicielem kopalń Frederic-Henri i Robert-Henri 
w Zagłębiu Ruhry, Sidelor i Lorraine-Escaut — kopalń Carolus Magnus i Karl-Alexander 
tamże, francuska grupa metalurgiczna Sidehar kontroluje jedną z najważniejszych 
kopalń Ruhry — Harpener Bergbau — która pokrywa połowę zapotrzebowania 
Lotaryngii na węgiel. W zamian za to potężne ugrupowanie przemysłowe Flicka z Bonn 
partycypowało we francuskich hutach Chatillon-Commentry i Neuves-Maisons. Istnieje 
wiele jeszcze innych przykładów. Ograniczamy się do najważniejszych. W każdym razie 
można śmiało stwierdzić, że hutnictwo francuskie, zwłaszcza we wschodniej Francji, 
produkujące 77 proc. żelaza i 67 proc. stali, jest czymś w rodzaju forpoczty zbliżenia 
Paryża i Bonn. Tak np. już w maju 1959 -r. walcownie Loary otrzymały z NRF 
zamówienie na konstrukcję obrotowych artyleryjskich wież okrętowych dla 
Bundesmarine. W latach 1957—1958 Francja eksportowała do NRF 1250 tysięcy ton 
stali. W ogóle eksport Francji w tym czasie wyniósł około 4 milionów ton, tj. 27—28 proc. 
całej produkcji w tej dziedzinie. Jest rzeczą znamienną, że na rok przed 
wzmiankowanymi już spotkaniami de Gaulle'a z Adenauerem odbyło się wspólne 
zebranie paryskiego Komitetu Terytoriów Zamorskich i Komitetu Francusko—
Niemieckiego, instytucji skupiającej przedstawicieli wielkiej finansjery i przemysłu. 
Delegat Banku Paryża i Holandii, Janet, przemawiając na tym zebraniu, powiedział 
wówczas (5 listopada 1957 r.) m. in.: „Współpraca francusko-niemiecka wydaje mi się 
niezbędna, jeśli chce się zachować naszą starą Europę, podzieloną różnymi granicami, 
jeśli ma ona istnieć między dwoma gigantami (USA i ZSRR — przyp. J. G.). Jest rzeczą 
konieczną, by ludzie odgrywający ważną rolę w ekonomice naszych obu krajów nauczyli 
się wzajemnie rozumieć i zapomnieli dawne przesądy, które nas często dzieliły".
Działalność polityczna de Gaulle'a nie rozwijała się jednak wyłącznie w kierunku 
zachodniej Europy. Francuska polityka zagraniczna miała jeszcze jedno skrzydło: 
afrykańskie. Bez Afryki — de Gaulle zdawał sobie z tego sprawę — Francja nie może 
na dłuższą metę odgrywać pierwszoplanowej roli ani na terenie Europy, wobec NRF, ani 
na całym Zachodzie, wobec USA, i nie osiągnie koronnego celu — eliminacji Anglii. De 
Gaulle pojechał do Czarnej Afryki już 20 lipca 1958 r. Odwiedził ją następnie 2 lipca 
1959 oraz 12 grudnia tegoż roku. W każdym swym przemówieniu generał święcał 
specjalny fragment Wspólnocie Francuskiej, która miała zastąpić „wolnym zrzeszeniem" 
dawne stosunki kolonialne. Było to niezbędne wobec emancypacyjnego 
i niepodległościowego ruchu ogarniającego wszystkie kraje Czarnego Kontynentu. De 
Gaulle kontynuował politykę z Brazzaville Jednakże Francja stała obecnie w obliczu 
dwóch poważnych sprzeczności. Pierwsza — to opór kolonizatorów agrarnych w samej 
Afryce. Widać było ten opór przede wszystkim w Algierii, gdzie ze względu na liczebną 
siłę tej warstwy (około 900 tysięcy Europejczyków) był on najcięższy i najdłuższy. Drugą 
sprzecznością były spory o znalezienie takiej formy rządów dla dawnych krajów 
kolonialnych i takich więzi z nimi, aby nie stracić kontroli ekonomicznej nad tym, co się 
w nich działo.
W lipcu 1958 r. senegalska Partia Przegrupowania Narodowego (PRA) zażądała 
natychmiastowego przyznania jej krajowi niezależności, zastrzegając się niemniej 
jednak, iż zachowa więzi współpracy z Francją. Wydarzenie to było bezpośrednim 
bodźcem do opracowania w tymże jeszcze miesiącu przez rząd de Gaulle'a pierwszego 
projektu Wspólnoty Francusko-Afrykańskiej. Lipcowa podróż generała do Czarnej Afryki 
w 1958 r. była rozpoznaniem panujących tam nastrojów. Nieprzebrane tłumy 
domagające się niepodległości wywarły na de Gaulle'u duże wrażenie, pod wpływem 
którego już wtedv przyrzekał wszędzie, gdzie się tylko pojawiał, suwerenność tym 
narodom. Jego taktyka pozostała jednak bardzo ostrożna. Generał zgadzał się na prawo 
narodów afrykańskich do niepodległości nawet przy oderwaniu się danego kraju 
od Wspólnoty Francusko-Afrykańskiej, ale jednocześnie ostrzegał, że w tym drugim 
przypadku obszar taki będzie pozbawiony wszelkiej pomocy ekonomicznej, politycznej, 
technicznej itp. Pogróżka była skuteczna, gdyż tylko Gwinea odważyła się na rezygnację 
z udziału we Wspólnocie.
Ciekawa rzecz, iż już w tych pierwszych zewnętrznych posunięciach de Gaulle'a 
widzimy cały program polityki zagranicznej V Republiki. Generał od razu rozwijał 
natarcie na całym froncie, jak gdyby chciał zbadać sytuację, rozpoznać siły, jakie ma 
przed sobą, ich stan i opory, które napotka. Wyraźnie chciał wypłynąć na szersze wody. 
Nie szczędził na to energii.
Z początkiem marca 1959 r. spotkał się po raz trzeci z Adenauerem, który znów był 
jego gościem, ale tym razem w Paryżu i Marly. Wizyta obecna stanowiła bezpośrednią 
replikę na szereg wydarzeń międzynarodowych, które w tej samej mierze niepokoiły 
Bonn co Paryż. Brytyjski premier Macmillan wrócił właśnie z Moskwy, gdzie złożył kilka 
oświadczeń raczej przychylnych projektowi utworzenia w Europie środkowej strefy 
bezatomowej i ograniczenia zbrojeń oraz sił militarnych, to jest tak zwanemu „planowi 
Rapackiego", przedstawionemu po raz pierwszy w dniu 2 października 1957 r. na forum 
ONZ.
Plan ten wywarł wrażenie na opinii publicznej Zachodu oraz wzbudził 
zainteresowanie wśród wielu polityków krajów kapitalistycznych. W Anglii ideę „planu 
Rapackiego" podjęli labourzyści, we Włoszech socjaliści Nenniego. Dania przerwała 
rozmowy prowadzone z Bonn na skutek projektu przyłączenia jej 
do środkowoeuropejskiego „sektora obrony" NATO i utworzenia baz wojskowych 
Bundeswehry na Półwyspie Jutlandzkim. Przez całą Skandynawię szedł prąd 
ostrożności wobec NATO i Bonn. Do tego zdawał się przyłączać i Macmillan, który 
swymi dwuznacznymi wypowiedziami w toku wspomnianej wizyty w Moskwie starał się 
wywrzeć wrażenie, iż skłania się do przyjęcia „planu Rapackiego" jako podstawy 
do dyskusji między Zachodem a Wschodem. Wszystko to razem powodowało, że dla 
Bonn wiały niepomyślne wiatry, i Adenauer szukał pomocy u de Gaulle'a.
Generałowi też prąd ten nie był na rękę. Perspektywy rozbrojenia i uregulowania 
spornych problemów międzynarodowych odsuwały go od realizacji mocarstwowych 
planów „prestiżu" i „maiestatu" Francji, utrudniały dojście do posiadania własnej, 
francuskiej bomby nuklearnej, groziły umiędzynarodowieniem konfliktu algierskiego. 
W rezultacie spotkanie z Adenauerem było zarazem demonstracją polityczną przeciw 
„planowi Rapackiego" i uregulowaniu problemu niemieckiego, a także przeciw 
Macmillanowi, usiłującemu odegrać rolę mediatora w sprawach między Zachodem 
a Wschodem. Ostatni ten punkt — „utarcie nosa" przywódcy brytyjskiemu — leżał 
szczególnie na sercu de Gaulle'owi. Prezydent V Republiki był jednak zbyt wytrawnym 
politykiem, aby nie liczyć się z nastrojami nurtującymi w danym momencie świat. 
Dlatego też zachował daleko idącą ostrożność. Nakazała mu ją zresztą nie tylko 
sytuacja ogólna, lecz także brak konkretniejszych zobowiązań Adenauera wobec 
politycznych projektów Pałacu Elizejskiego. De Gaulle dostrzegł wyraźnie manewry 
kanclerza bońskiego, starającego się obstawiać wszystkie pola: Paryż w tej samej 
mierze co Waszyngton i Londyn.
9 marca 1959 r. premier brytyjski Macmillan, wychodząc prawdopodobnie 
z założenia, iż skoro góra nie chce przyjść do Mahometa, to Mahomet musi się udać 
do góry, wylądował w Paryżu po raz drugi od czerwca 1958 r. Uczynił to, mimo że 
w myśl przyjętych zwyczajów należałoby się spodziewać rewizyty de Gaulle'a. Premier 
W. Brytanii rozgrywał jednak teraz zbyt ważną kartę, by miał się bawić w protokolarne 
formalności. Chciał wykazać, że kraj jego może być ogniwem w stosunkach między 
Wschodem a Zachodem, podkreślić tym znaczenie Londynu na forum 
międzynarodowym, osiągnąć za pomocą tego pośredniego manewru obejścia pozycji 
Paryża jakieś ustępstwa dla Strefy Wolnego Handlu. W rzeczywistości „pokojowa 
mediacja" Anglii między Zachodem a Wschodem, cały ten manewr z podróżą 
do Moskwy był tylko parawanem, zasłoną dymną maskującą ów wymieniony wyżej cel 
główny. De Gaulle doskonale to dostrzegł. Zobaczył też cień USA za plecami Anglii. Nie 
miał najmniejszego zamiaru odstępować Anglikom na kontynencie europejskim roli 
rzecznika interesów Zachodu wobec Wschodu, gdyż tę uważał za własną. Poza tym 
strona brytyjska i kryjący się za nią Amerykanie nie oferowali mu niczego w zamian 
za ewentualne uelastycznienie pozycji. Nie chcieli zwłaszcza ani o jotę ustąpić w kwestii 
dopuszczenia Paryża do kierownictwa NATO.
W opisanej atmosferze odbyła się konferencja prasowa de Gaulle'a 25 marca 
1959 r. Konferencje prasowe generała miały tę cechę szczególną, że stanowiły 
wypunktowanie jakiegoś określonego etapu politycznego w połączeniu z zawsze bardzo 
dalekimi perspektywami. Pod względem taktycznym odznaczały się tym, iż de Gaulle 
odpowiadał najpierw na z góry przygotowane dlań (i ustalone) pytania, potem na takie, 
których mu nie postawiono, a równocześnie przez cały ten czas potrafił uniknąć 
odpowiedzi na pytania postawione, ale niewygodne. Był prawdziwym mistrzem tego typu 
spotkań i chyba nigdy się tak dobrze nie bawił, jak podczas owych słownych szermierek 
z kilkuset dziennikarzami, którzy przy takich okazjach wypełniali wielką, ciężką od złoceń 
i boazerii Salę Festynów Pałacu Elizejskiego.
Znane jest powiedzenie de Gaulle'a: „Podejmować wielką liczbę dziennikarzy to 
przyjemność, kilku — nuda, jednego — męka". Konferencje prowadzone były przez 
generała zawsze tym samym tonem, jakby lekkiego roztargnienia, trudnym 
do sprecyzowania. Było w nich coś z wykładu uniwersyteckiego, perswazji, a zarazem 
nonszalancji i ironii.
Na te konferencje prasowe przybywał w owym okresie w ciemnoszarym ubraniu 
i granatowym krawacie. Towarzyszył mu nieodłącznie de Bonneval który od konferencji 
do konferencji, z roku na rok awansował ku uciesze dziennikarzy z podpułkownika 
na pułkownika, a potem na generała, ale zawsze był taki sam. Istny Mameluk Rustan 
przy Napoleonie. Bonneval otwierał przed generałem drzwi i podsuwał mu krzesło. De 
Gaulle pozdrawiał lekkim skinieniem głowy obecnych, poddawał się przez kilka chwil 
ostrzałowi fleszów reporterskich, po czym zaczynał mówić.
Polityka zagraniczna i sprawa algierska były jedynymi tematami konferencji 
prasowej 25 marca 1959 r., która zawierała niemal cały program de Gaulle'a i kilka 
taktycznych sformułowań potrzebnych mu w owym momencie. Generał odrzucał więc 
zarówno radzieckie propozycje w sprawie Berlina Zachodniego, jak i uregulowania 
problemu Niemiec. Podkreślał zbliżenie między Francją a Bonn: „Francja i Niemcy są 
zdecydowane współpracować z sobą. W tym punkcie polityka kanclerza Adenauera 
pokrywa się z naszą. Całkiem niedawno premier Segni oświadczył mi, że taka jest 
również polityka Włoch". NRF na pierwszym miejscu, następnie Włochy. Ani słowa 
o Anglii w tym kontekście. Padło natomiast zdanie: „...sojusz atlantycki jest nie 
do wyobrażenia bez udziału Francji..." To odnosiło się do Amerykanów, u których 
pojęcie Europy zdaje się stale utożsamiać z Anglią. Dla de Gaulle'a Europa — to 
Francja, NRF, Włochy i Hiszpania, o której jeszcze tym razem nie było mowy.
„Zjednoczenie dwóch części kraju w jedne Niemcy, które byłyby całkiem wolne, 
wydaje się nam normalnym przeznaczeniem narodu niemieckiego, pod warunkiem, że 
ten nie będzie kwestionował swych obecnych granic na zachodzie, wschodzie, północy 
i południu (podkreślenie moje — J. G.) i że będzie się starał wejść pewnego dnia 
do jednej prawnie działającej organizacji całej Europy na rzecz współpracy, wolności 
i pokoju" — oświadczył następnie de Gaulle i słowa te zostały słusznie zrozumiane 
w całym świecie za uznanie de facto przez Francję naszych granic na Odrze i Nysie. 
Należałoby dodać, że sformułowanie stanowiska Francji w tej sprawie zostanie jeszcze 
dwukrotnie powtórzone w tym roku: 1. przez premiera Debré w exposé na temat polityki 
zagranicznej 13 października; 2. przez samego de Gaulle'a na konferencji prasowej 10 
listopada. Debré wypowiedział się wówczas za „poszanowaniem wszystkich granic, 
w tym również tej, którą zwykło się nazywać linią Odry i Nysy". Exposé premiera zostało 
zatwierdzone przez parlament i stąd niektórzy komentatorzy mówią o „uchwale 
Zgromadzenia Narodowego w kwestii granicy na Odrze i Nysie". Na konferencji 
prasowej de Gaulle interpelowany przez jednego z bońskich dziennikarzy w sprawie 
swego stanowiska wobec granicy na Odrze i Nysie odpowiedział: „Dlaczego chce pan 
mnie zmusić do powtórzenia tego, co już powiedziałem?" Po raz trzeci sprawa ta 
wypłynęła na wokandę w 1963 r., nazajutrz po podpisaniu przez Francję znanego 
układu militarno-politycznego z Bonn. Minister spraw zagranicznych Couve de Murville, 
interpelowany wówczas przez deputowanych z komisji spraw zagranicznych 
Zgromadzenia Narodowego, oświadczył krótko: „Pozycja Francji została w tej kwestii 
zdefiniowana cztery lata temu w deklaracjach generała de Gaulle'a i nie uległa zmianie". 
23 lipca 1964 r. na swej konferencji prasowej, ujawniającej światu fiasko traktatu z Bonn, 
de Gaulle jeszcze raz poruszył sprawę granic. Stwierdził, że wobec „problemu granic 
i narodowości w Europie środkowej i wschodniej... nie ma solidarności między Niemcami 
a Francją..." Uznanie granicy na Odrze, i Nysie jest więc stałym czynnikiem w polityce 
Francji. Powtórzy to później w Polsce. W tym punkcie nie zmienił zdania nigdy. 
Od 1944 r. do swojej śmierci.
De Gaulle był realistą i z całą pewnością od zakończenia wojny zdawał sobie 
sprawę z tego, że polskie granice na Odrze i Nysie są faktem nieodwracalnym. To byłby 
podstawowy powód numer ieden. Generał, stając na gruncie uznania naszych granic 
zachodnich, podkreślał wobec świata, a zwłaszcza zachodnich partnerów, swój realizm, 
a przede wszystkim niezależność Paryża w zajmowaniu pozycji politycznych. Był to 
powód numer dwa o praktycznym już znaczeniu dla de Gaulle'a. Trzecią przyczyną był 
kontekst spraw międzynarodowych, w jakim padły te słowa. Stwierdziliśmy już, że idea 
„planu Rapackiego" czyniła w tym momencie poważne postępy zarówno wśród opinii 
publicznej we Francji, jak i w świecie oraz wśród licznych specjalistów spraw 
międzynarodowych. Idea ta, łącznie ze stanowiskiem Moskwy, Warszawy i innych 
krajów socjalistycznych w kwestii uregulowania spornych problemów między Zachodem 
a Wschodem oraz zapobieżenia rozwojowi zbrojeń nuklearnych i widmu nowej wojny, 
była czymś w rodzaju głosu sumienia dla logicznie myślących ludzi. De Gaulle nie mógł 
się z tym nie liczyć i wiedział, że postawiony Niemcom bońskim warunek dotyczący 
granic będzie przychylnie przez opinię światową oceniony. To także było dla niego 
ważne. Podkreślenie tego warunku było jednocześnie wskazaniem, że Francja zamierza 
prowadzić w Europie własną politykę i nie będzie przyjmowała gotowych tez 
preparowanych przez Waszyngton oraz narzucanych Zachodowi za pośrednictwem 
rozmaitych transmisji Białego Domu z Anglią na czele. To był czwarty powód. Piątym 
była nuta ostrzeżenia pod adresem Adenauera, by nie sądził, że da sobie w Europie 
zachodniej radę wyłącznie przy poparciu USA, że może bezkarnie lawirować między 
Londynem a Paryżem, że musi się liczyć z Pałacem Elizejskim. Koronnym powodem 
było niemniej jednak szczere niewątpliwie przekonanie de Gaulle a, że istnienie granicy 
na Odrze i Nysie leży w najgłębszym interesie Francji, że stanowi gwarancję jej 
bezpieczeństwa. Tylko tym — trzeba to z naciskiem podkreślić — da się wytłumaczyć 
fakt, że wśród wszystkich swych skomplikowanych manewrów, wypadów naprzód, 
okrążeń i obejść dyplomatycznych, cofania się i znów rozpoczynania ofensywnych 
działań stanowisko Paryża wobec Odry i Nysy pozostaje niezmienne. Rzecz 
charakterystyczna, że de Gaulle już podczas tej konferencji prasowej lał raz zimną, to 
znów gorącą wodę. Warto zwrócić uwagę, że w następnym fragmencie swych 
wypowiedzi odrzucał „plan Rapackiego", w czym zajmował stanowisko takie samo jak 
USA, i osładzał gorzką pigułkę, którą chwilę przedtem wdusił Adenauerowi do gardła. 
Zgodnie z zasadą hydroterapii, jaką uprawiał w tym dniu wobec Bonn, de Gaulle był 
jednak za zwołaniem konferencji na szczycie i stwierdził, że „żadne uczucie konkurencji 
czy animozji nie ożywia narodu francuskiego pod adresem narodu rosyjskiego, a wręcz 
przeciwnie, Francję łączy z nim realna i tradycyjna przyjaźń". Tak tedy de Gaulle 
zaczynał starać się o przywrócenie swej polityki z lat Wolnej Francji. Poza tym było to 
znów podkreślenie własnej niezależności politycznej oraz z całą pewnością 
poszukiwanie swobody manewru, tak potrzebnej Paryżowi w chwili, gdy wojna algierska 
nie była ciągle jeszcze zakończona i krępowała w najwyższym stopniu ruchy Francji 
na forum światowym.
W niektórych fragmentach konferencja z 25 marca 1959 r. była „wyznaniem wiary" 
de Gaulle'a w niezwykle szerokiej skali, rzec można „ponadczasowej" 
i „ponadhistorycznej". „W naszych czasach — oświadczył on — jedynym sporem, jaki 
się liczy, jest ten toczony przez człowieka. Idzie o ocalenie człowieka, o zorganizowanie 
mu życia, o jego rozwój. My, ludzie żyjący między Atlantykiem a Uralem, my, którzy 
stanowimy Europę, dysponujemy wraz z jej córką — Ameryką — głównymi bogactwami 
cywilizacji... czyż nie możemy stworzyć braterskiej organizacji, która poniesie pomoc 
innym?"
Generał posiadał własną wersję pokojowego współistnienia. Amerykański 
dziennikarz Cyrus Sulzberger, który wielokrotnie rozmawiał z prezydentem V Republiki, 
zanotował jego wypowiedź na ten temat: „Do współistnienia dojdzie — mówił de Gaulle 
— ale nie będzie ono szczere. Będziemy mieli wymiany wizyt, baletów, spotkań piłki 
nożnej i ekip sportowych. W tym czasie Rosjanie będą się rozwijać pod względem 
ekonomicznym i iść naprzód... Zachód skonstruuje własne współistnienie, ale to, 
pozbawione myśli przewodniej, nikogo nie zadowoli. Europa będzie wegetować..." 
Sformułowanie kapitalne, gdyż odzwierciedlała się w nim cała myśl przewodnia de 
Gaulle'a. Generał zdawał sobie sprawę, że oba istniejące w świecie wielkie systemy 
muszą współistnieć, ale jednocześnie widział przyszłość jako bezustanną ostrą walkę 
o równowagę sił — polityczną, militarną, gospodarczą. W tym przewidywaniu umacniał 
własne pozycje. Sytuacja trochę się poprawiła. Wymienialność franka otworzyła drzwi 
dla dopływu kapitałów z zewnątrz i ułatwiła wyprostowanie bilansu płatniczego. 
Od wiosny 1959 r. udało się, przejściowo wprawdzie (ale to pozwoliło na złapanie 
oddechu), zahamować zwyżkę cen. Od maja eksport dorównywał nareszcie importowi. 
Zaczynał go już nawet przewyższać. Była to olbrzymia ulga dla rządu, choć 
w perspektywie pojedynczej francuskiej gospodyni domowej nie zmieniało się nic.
IV
„W polityce nie liczą się zamierzenia, lecz wyniki".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
Wojna w Algierii trwała. Zbyt wielkie były ofiary krwi ze strony Algierczyków, zbyt 
wiele kosztowały ich już te działania, by osobiste pojawienie się na arenie de Gaulle'a, 
nawet z worem pełnym obietnic, mogło zmienić ich dążenia niepodległościowe. De 
Gaulle objął władzę w czwartym roku tej wojny, za początek której uważa się datę 1 
listopada 1954 r. Prawie 800 tysięcy żołnierzy francuskich walczyło w 1959 r. w Algierii 
przeciw powstańcom bez żadnego skutku.
16 września tegoż roku de Gaulle wygłosił ważne przemówienie: „W imię Francji 
i Republiki, w oparciu o przyznane mi przez Konstytucję prawo konsultowania obywateli, 
jeśli tylko Bóg zachowa mnie przy życiu, a naród będzie mnie słuchał, zobowiązuję się 
zapytać Algierczyków w ich dwunastu departamentach, czym chcą ostatecznie być, oraz 
wszystkich Francuzów o ich zdanie na temat tego wyboru".
A więc referendum.
„Pytanie (o samookreślenie — przyp. J. G.) zostanie postawione Algierczykom — 
stwierdza de Gaulle — indywidualnie, ponieważ od kiedy świat światem, nigdy nie było 
ani jedności, ani tym bardziej suwerenności Algierii. Kartagińczycy, Rzymianie, 
Wandale, Bizantyjczycy, Arabowie syryjscy, Arabowie z Kordoby, Turcy, Francuzi, jedni 
po drugich wkraczali do tego kraju i nigdy w żadnej formie nie zastawali jakiegoś 
państwa algierskiego... Co do daty głosowania nad samookreśleniem, to ustalę ją 
w odpowiednim momencie, najdalej w cztery lata po rzeczywistym przywróceniu pokoju" 
— dodał de Gaulle jeszcze jedno zastrzeżenie. Tak więc powstańcy algierscy powinni 
złożyć broń, zdać się na niego i wierzyć, że po upływie czterech lat pozwoli narodowi 
algierskiemu wypowiedzieć się na temat tego, czego pragnie.
W wyniku tego — jakże odległego! — głosowania de Gaulle przewidywał 
ewentualność trzech rozwiązań: secesję, czyli oderwanie się Algierii od Francji; 
„frankizację", tj. włączenie Algierii do Francji, inaczej mówiąc integrację potwierdzającą 
status quo; „zrzeszenie" Algierii z Francją przy pewnej ograniczonej autonomii 
Algierczyków.
Najważniejsze w tym wystąpieniu było oczywiście przyznanie Algierczykom prawa 
do samookreślenia. Stanowiło to ogromną ewolucję w ocenie sytuacji ze strony 
francuskiej.
W kilka dni potem Tymczasowy Rząd Republiki Algierskiej odpowiedział 
pozytywnie na propozycje de Gaulle'a.
Dla jasności warto w tym miejscu stwierdzić, że rozmowy między Francuzami 
a FLN ciągnęły się w postaci fragmentarycznego badania terenu już od dawna. 
W 1955 r. prowadził je major Vincent Monteil z przebywającym wówczas w więzieniu 
Barberousse późniejszym premierem TRRA Ben Kheddą. W kwietniu 1956 r. wysłannicy 
Quai d'Orsay, Begarra i Gorse, spotkali się w Kairze z Mohammedem Khiderem. W lipcu 
tego roku inne spotkanie, między Mohammedem Yazidem i Ahmedem Francisem 
a zastępcą sekretarza generalnego SFIO Comminem, odbyło się w Belgradzie. 
We wrześniu taki sam kontakt, w analogicznym składzie, miał miejsce w Rzymie, 
a następnie znów w Belgradzie. Jednocześnie ambasadorowie Tunezji i Maroka — dr 
Mokkadem i Ahmed Ben Melih — prowadzili w porozumieniu z Paryżem liczne rozmowy 
z Mohammedem Khiderem w Kairze. Aresztowanie przywódców FLN z Ben Bella 
na czele przerwało te kontakty na cały rok 1957. Jedynym źródłem informacji byli w tym 
okresie dla obu stron walczących dziennikarze francuscy i zagraniczni, którzy spotykali 
się z przedstawicielami stron walczących, ale, jak to zwykle dziennikarze, mówili różne 
rzeczy: prawdziwe i zmyślone lub wyrażając się delikatniej — „wykoncypowane".
Na przełomie 1957 i 1958 roku powstańcy wysłali na stałe do Lozanny swego 
nieoficjalnego ambasadora Taieba Bularufa (pseudonim „Pablo"). Na horyzoncie ukazał 
się wtedy znów Georges Pompidou, reprezentowany przez Algierczyka Abderrahmana 
Faresa. Fares miał zorganizować spotkanie między de Gaulle'em a Ferhatem Abbasem, 
ale generał wycofał się z tego projektu, ponieważ w tym okresie liczył na inne 
rozwiązanie przy pomocy „lojalnych Algierczyków", tj. ściśle mówiąc, agentów 
werbowanych przez francuską „służbę psychologiczną" i mających rozsadzić FLN 
od wewnątrz. W 1959 r. miało miejsce kilka kontaktów w Szwajcarii między ministrem 
sprawiedliwości Micheletem a przedstawicielem algierskiego Czerwonego Półksiężyca 
drem Ben Thami. Dnia 10 września 1959 r., na sześć dni przed omówioną konferencją 
prasową, minister Michelet poinformował z polecenia generała w twierdzy Aix 
algierskiego wicepremiera Ben Belle o treści wypowiedzi de Gaulle'a. Rozmowa odbyła 
się na wałach twierdzy, aby uniknąć podsłuchu ultrasowskich mikrofonów 
obsługiwanych przez straż więzienną. Wszystko to było trochę jak film sensacyjny 
i na szczegółowy opis z pewnością nie starczyłoby nam miejsca w jednej książce. 
W każdym razie Francuzi wiedzieli, jak do powstańców dojść i w jaki sposób omówić 
z nimi przyszłe spotkanie.
O ile jednak ci przyjęli pozytywnie i z filozoficznym spokojem propozycje de 
Gaulle'a z 16 września 1959 r., o tyle wręcz odwrotny efekt wywołała ta konferencja 
prasowa wśród ultrasów algierskich i korpusu oficerskiego. Zupełnie jakby ktoś chlusnął 
benzyną na niewygasły ogień.
De Gaulle dobrze znał te nastroje i leżące u ich podstaw złudzenia swych 
współrodaków z Algierii Niewątpliwie dlatego w przeddzień swej konferencji prasowej 
odbył nową podróż po tamtejszych stołówkach oficerskich. Pierwszą, którą odwiedził, 
była dowódcy pułku spadochroniarzy, pułkownika Bigearda, uchodzącego za jednego 
z najzagorzalszych zwolenników „Algierii francuskiej".
— Dopóki ja żyję, nigdy sztandar FLN nie będzie powiewał nad Algierem...
Kto to powiedział? Można by sądzić, że Bigeard... Nie. Te słowa padają z ust de 
Gaulle'a w dniu 27 sierpnia 1959 r., a więc na trzy tygodnie przed konferencją prasową 
16 września. W tymże tonie utrzymane były wszystkie inne wypowiedzi generała. 
Dezorientacja ultrasów była absolutna.
De Gaulle pogłębił ją, dekorując 14 września uroczyście orderem Krzyża 
Wyzwolenia — odznaczeniem przyznanym niespełna 200 osobom — b. premiera 
Bidault, znanego ze swych sentymentów dla „Algierii francuskiej". Ceremonia odbyła się 
w 16 lat po wyzwoleniu! Bidault, który stał w czasach okupacji na czele francuskiej 
Krajowej Rady Ruchu Oporu, walczył teraz z głęboką rozterką. Doskonale rozumiał cel 
spóźnionego gestu de Gaulle'a, jednakże nie oparł się magii orderu. Ultrasi niewiele 
z tego pojmowali. Byli zachwyceni.
Nic dziwnego, że wystąpienie z 16 września wywołało wśród nich niebywałą burzę.
Jeżeli nie zareagowali natychmiast w stylu 13 maja, działo się tak jedynie dlatego, 
że wśród skrajnie prawicowych organizacji i w łonie korpusu oficerskiego nie było 
na razie jedności poglądów w ocenie sytuacji. Jacques Soustelle na przykład, będący 
jednym z „mózgów" tego ruchu, uważał, iż występowanie przeciw zasadzie 
samookreślenia byłoby „idiotyzmem politycznym", gdyż oznaczałoby, że „ruch 
narodowy" boi się wyników głosowania i nie wierzy, iż Arabowie wypowiedzą się 
za Francją. Massu ze swej strony, podobnie jak Gardes i inni oficerowie, nie widział 
na razie powodu do wystąpienia, ponieważ de Gaulle nie miał zamiaru wdawać się 
w polityczne dyskusje z „rebeliantami" i wyraźnie oświadczył, że zwraca się 
do Algierczyków „indywidualnie", gdyż narodem „nigdy w historii" nie byli. W sumie 
dezorientacyjna akcja de Gaulle'a była jak zwykle owocna. Dla większego 
bezpieczeństwa pozbawiony został stanowiska jedynie generał André Zeller — szef 
sztabu wojsk lądowych — który na łamach paryskiego tygodnika prawicowego 
„Carrefour" toczył wraz z Bidaultem zaciekłą kampanię na rzecz „Algierii francuskiej" 
przeciw... inteligencji „zdradzającej Francję" i „kumającej się z rebeliantami". Zgodnie 
z oceną delegata generalnego Delouvriera był on „człowiekiem niebezpiecznym". 
Usunięcie Zellera wywołało trochę plotek, ale nie było to groźne.
Generał mógł tedy odłożyć chwilowo sprawę algierską na później i zająć się znów 
polityką zagraniczną.
Ani przez chwilę nie rezygnował ze swej linii wytycznej, której dalekim jeszcze 
celem było przekonanie świata, iż Amerykanie mogą mieć wprawdzie leadership 
w NATO, ale gospodynią w Europie zachodniej jest Francja. Dla podkreślenia tej zasady 
już w kilka tygodni po pobycie Chruszczowa w USA de Gaulle, idąc śladami 
Eisenhowera, zaprosił przywódcę ZSRR do Paryża. Decyzja błyskotliwa i praktyczna 
zarazem. Działo się to wszak w epoce Camp David — spotkań amerykańsko-
radzieckich. Paryż de Gaulle'a nie mógł zostać w tyle...
Prestiż wymaga jednak siły. Toteż de Gaulle zapowiedział 10 listopada 1959 r., że 
Francja będzie kontynuowała prace nad konstrukcją własnej bomby atomowej 
i przeprowadzi szereg wybuchów doświadczalnych. Jednocześnie twardo odmawiał 
Anglikom zgody na otwarcie w Paryżu sekretariatu Strefy Wolnego Handlu, co jeszcze 
bardziej usztywniło jego stosunki z Londynem. Na odcinku stosunków z USA też 
dochodziło do starć. Francuskie zakłady lotnicze Dassault miały wyposażyć Luftwaffe 
w aparaty typu „Mirage III", tymczasem amerykańska firma Lockheed przeforsowała, nie 
bez pomocy Białego Domu i dowództwa NATO, swoje samoloty „Starfighter" 
i zdmuchnęła Francuzom sprzed nosa nie tylko zamówienie bońskie, lecz także 
belgijskie i holenderskie. „Przemysł amerykański zajmuje w Europie to miejsce, które my 
mieliśmy nadzieję zająć" — pisał dziennik finansjery francuskiej „Information". 
Transakcja dla nabywców fatalna. Aparaty „Starfighter" okażą się szybko „latającymi 
trumnami". Sama Luftwaffe miała około 200 katastrof. Naturalnie Francuzi tego jeszcze 
wtedy nie wiedzieli.
Szczególnie zaciekła batalia toczyła się jednak w związku z ropą saharyjską. 
W latach 1957—1958 rząd francuski zawarł ze Standard Oil i międzynarodowym 
kartelem naftowym szereg korzystnych dla tych monopoli umów w sprawie rafinacji 
i dystrybucji czarnego paliwa ich kanałami w krajach Europy zachodniej. Poza 
korzyściami materialnymi Paryż oczekiwał od tych sił poparcia swej polityki przeciw 
powstańcom algierskim. Jednakże monopole amerykańskie miały zbyt rozległe interesy 
w świecie arabskim, aby chciały się z powodu „Algierii francuskiej" zbytnio narażać 
na trudności z innymi krajami i przyszłym państwem algierskim. Dlatego też udzielały 
Paryżowi wyłącznie cichego poparcia, ale Francja uważała to za niewystarczające.
W rezultacie i tytułem riposty powstała w Paryżu Generalna Unia Ropy, mająca 
stworzyć własną francuską sieć rafinacji oraz dystrybucji. Był to pierwszy zasadniczy 
krok „wojenny" wobec monopoli amerykańskich i angielskich. Drugi stanowiło żądanie 
pod adresem państw Wspólnego Rynku, by ropie saharyjskiej dały pierwszeństwo 
w zakupach. Amerykański podsekretarz stanu do spraw handlu Douglas Dillon 
natychmiast wyjechał w podróż po krajach Europy. Składał wizyty w Bonn, Londynie 
i Paryżu, wszędzie przeciwstawiając się planom de Gaulle'a.
Skutki nie dały na siebie długo czekać. Francuski horyzont polityczny 
w stosunkach z zachodnimi partnerami zasnuł się jeszcze gęstszą niż dotąd mgłą. 
Przede wszystkim Bonn przeciwstawiało się wszelkiej preferencji dla ropy saharyjskiej. 
„Byłby to początek końca ekonomiki liberalnej we wszystkich krajach Wspólnego Rynku. 
Ceny, jakich domaga się Francja dla swej ropy w imię solidarności europejskiej, są zbyt 
wysokie" — pisała „Frankfurter Allgemeine Zeitung".
W tym mrowisku sprzecznych interesów był jeszcze problem brytyjski. Londynowi, 
będącemu rzecznikiem interesów Strefy Wolnego Handlu, nie pozostawało nic innego, 
jak pozorne przynajmniej poparcie polityki współistnienia, głoszonej przez ZSRR i kraje 
socjalistyczne, dla znalezienia wylotów dla swego handlu. De Gaulle bacznie ten ruch 
obserwował i teraz, gdy po oświadczeniu na temat Odry i Nysy z 16 września, po Camp 
David oraz po zaproszeniu przywódców radzieckich do Francji Niemcy zachodnie 
zaczynały wierzgać, bał się, iż Bonn przechyli się na stronę brytyjską.
Zareagował na to czwartym z kolei spotkaniem z Adenauerem w Paryżu 1 grudnia 
1959 r. Jeszcze przed tym zwołał — 10 listopada — nową konferencję prasową jedynie 
po to, by zapowiedzieć, że „Francja stanie się szybko mocarstwem nuklearnym", oraz 
oświadczyć pod adresem powstańców algierskich, że mogą przybyć do Paryża, „kiedy 
zechcą". Ta pierwsza enuncjacja miała oczywiście na celu uspokojenie Bonn, że Paryż 
nie bierze znów aż tak poważnie odprężenia w stosunkach międzynarodowych, by się 
Niemcy zachodni mieli tym ponad miarę niepokoić. Druga powinna była z kolei uspokoić 
ultrasów: rząd nie miał zamiaru podejmować żadnych inicjatyw w kierunku pokojowych 
rokowań z FLN. Parlamentariusze powstańców powinni sami przybyć do Paryża i wtedy 
potraktuje się ich jako pełnomocników do podpisania warunków kapitulacji na zasadach 
określonych 16 września.
Na kilka dni przed wizytą Adenauera i tuż po tej konferencji prasowej de Gaulle był 
w Strasburgu z okazji rocznicy wyzwolenia tego miasta. Zwrócony twarzą do Renu, 
wygłosił wtedy — 21 listopada 1959 r. — przemówienie, w którym m. in. stwierdził:
„Ren powinien być więzią, więzią między wszystkim, co wielkie i silne po obu jego 
stronach... Oto na tym zachodzie Europy idziemy ku coraz ściślejszej współpracy 
między dwoma narodami, które często ze sobą walczyły i wiodły spory, ale dziś ludzki 
obowiązek zmusza je do marszu ramię przy ramieniu, tą samą drogą i ku temu samemu 
ludzkiemu celowi..."
Od Renu dął lodowaty wiatr. Oficerowie myśleli nie o tym, co de Gaulle do nich 
mówił, ale o Algierii. Byli pełni wrogości. Ostentacyjnie nie słuchali przemówienia.
„Jeżeli nie pójdziecie za mną, będziecie straceni" — krzyknął do nich generał. 
Listopadowy dzień był szary i ponury.
Był to jednak tylko prolog do tego, co się miało rozegrać.
Adenauer uzyskuje podczas rozmowy z de Gaulle'em prawie wszystko, czego 
pragnął („prawie wszystko", ponieważ nie uzyskał wycofania się generała ze stanowiska 
w kwestii Odry i Nysy), a więc zapewnienie, że w sprawie Berlina Zachodniego 
i w kwestii zawarcia traktatu pokojowego z obu państwami niemieckimi stanowisko 
Paryża jest takie samo jak Bonn, oraz umowę przyznającą Bundeswehrze prawo 
do szkolenia swych jednostek we francuskich bazach wojskowych, jak również 
do posiadania rezerw logistycznych na terytorium Francji. Zdjęcia z tego okresu, które 
można oglądać na pierwszych stronach francuskich i bońskich gazet, przedstawiają 
prezydenta V Republiki i kanclerza bońskiego ściskających sobie ręce z uśmiechem — 
rzadkim gościem — na twarzach obu starców.
Horyzont zaciemniały jednak sprawy monetarne. Na ich tle przeżył gabinet 
premiera Debré swój pierwszy prawdziwy kryzys. Poszło o tak zwaną sprawę ministra 
finansów Antoine'a Pinaya.
Francuskie koła kapitalistyczne dzieliły się w tym czasie na dwa kierunki w polityce 
ekonomicznej: zwolennicy pierwszego wysuwali na czoło problem monetarny sensu 
stricto i określali się mianem „deflacjonistów"; zwolennicy drugiego domagali się walki 
przeciw zmniejszaniu zamówień i otrzymali nazwę „inflacjonistów". Pierwsi 
reprezentowali głównie interesy banków potrzebujących „silnej" waluty dla inwestowania 
za granicą, zwłaszcza w krajach Wspólnego Rynku, i przyciągania kapitałów 
amerykańskich do Francji. Drudzy byli przedstawicielami interesów przemysłowych 
(metalurgii, samochodów, chemii) i bali się bardziej wszelkiego kryzysu w eksporcie niż 
nowego osłabienia waluty. Polityka prowadzona przez Pinaya była wypadkową 
względnie kompromisem obu tych kierunków. Dewaluacja franka, o której była już 
mowa, ułatwiała sytuację przemysłowi na rynkach eksportowych, a jednocześnie 
umożliwiała utrzymanie waluty na silniejszym fundamencie, a tym samym inwestycje 
amerykańskie. Jednakże równocześnie rząd gaullistowski zamiast hamować własne 
inwestycje, zwiększył je w 1959 r. o 30,9 proc.
W chwili gdy konflikt między popieraną przez Amerykanów oraz lansowaną przez 
Anglików Strefą Wolnego Handlu a Wspólnym Rynkiem narastał, gdy wzmagało się 
napięcie w sprawie ropy saharyjskiej, Pinay coraz bardziej skłaniał się ku pierwszemu 
kierunkowi, zwanemu także amerykańskim. Był więc za porozumieniem między Strefą 
Wolnego Handlu a Wspólnym Rynkiem, za zniesieniem wszelkich ilościowych 
ograniczeń w imporcie do „małej Europy", na czym bardzo zależało monopolom USA, 
za „liberalizacją" wymiany i przeciw zbytniemu protekcjonizmowi — słowem 
za przekształceniem Wspólnego Rynku w „otwarte" porozumienie. „Pomoc Stanów 
Zjednoczonych — mówił Pinay w listopadzie 1959 r. — pozwoliła Europie 
na podniesienie się z trudnej sytuacji. Należy więc dziś znieść ograniczenia wobec 
USA".
Stanowisko to było całkowicie sprzeczne z dążeniami de Gaulle'a, który pragnął 
przekształcić Europę zachodnią w nowy blok sprzymierzony z USA, ale bez integracji. 
Polityka „otwartych granic", głoszona przez Pinaya, faworyzowała zwłaszcza Anglię, 
która o to właśnie biła się już od szeregu miesięcy.
Dyskusje między Pinayem a resztą gabinetu z de Gaulle'em na czele toczyły się 
cały grudzień i zakończyły przegraną ministra finansów, który ustąpił 13 stycznia 1960 r.
Dążenie do posiadania własnej bomby atomowej, wojna algierska, starania 
o utrzymanie kontroli nad Czarną Afryką były polityką bardzo kosztowną.
De Gaulle domagał się 500 milionów nowych franków z podatków dodatkowych. 
W praktyce suma ta uzyskana została w sposób urągający wszelkiemu równomiernemu 
rozłożeniu ciężarów na obywateli. Tak więc 170 milionów wchodzących w skład tej 
kwoty pobrał skarb V Republiki drogą zwiększenia podatków pośrednich, tj. poprzez 
wzrost cen artykułów monopolu państwowego, jak zapałki, papierosy, alkohol i in., 160 
milionów uzyskano przez zwiększenie przypadających skarbowi opłat mieszkaniowych. 
Jedno i drugie posunięcie ugodziło, jak widzimy, w masę szarych konsumentów, którzy 
musieli więcej płacić za artykuły monopolowe i komorne. Pozostawało do ściągnięcia 
jeszcze 170 milionów. 30 milionów osiągnięto dzięki podatkom od luksusowych willi, 
jachtów, prywatnych stajni wyścigowych, a 140 milionów — od zysków wielkich 
przedsiębiorstw. Dopiero te dwie ostatnie pozycje obciążają najbogatsze warstwy, które 
jednak reagują natychmiast zwyżką cen swych produktów na rynku wewnętrznym.
Brak podwyżek płac oraz ciężar podatków pośrednich nie były w tym czasie 
jedynymi obciążeniami ludzi pracy. Rząd gaullistowski starał się oszczędzać 
na wydatkach o charakterze socjalnym. Wzrastały więc opłaty, jakie każdy 
ubezpieczony we Francji musiał wnosić za leczenie (z 20 do 40 proc), wyłączało się 
z opieki społecznej szereg rodzajów kuracji sanatoryjnych, zmniejszało dodatki 
rodzinne.
Skutki nie dały na siebie długo czekać. „Od 1 lipca 1957 do 1 kwietnia 1959 r. siła 
nabywcza robotnika w Paryżu zmniejszyła się — czytamy w ówczesnym sprawozdaniu 
komisji finansów Zgromadzenia Narodowego — o 12 proc. Spadek siły nabywczej daje 
się odczuć szczególnie w większych rodzinach... i jest tym cięższy, że rejestrujemy go 
właściwie po raz pierwszy od zakończenia wojny".
W tym czasie, tj, jesienią 1959 r., ceny, których bieg śledzi się we Francji w oparciu 
o wskaźnik 173 do 250 podstawowych artykułów (pierwszej potrzeby), wzrosły już — 
według oficjalnych statystyk — o 27 proc.
Dewaluacja i wzrost podatków pośrednich ugodziły także wieś francuską. Tutaj 
gaulliści podnieśli podatki od zysków z 19,8 do 22 proc, zmniejszyli natomiast zniżki 
przysługujące rolnikom przy zakupie maszyn, nawozów sztucznych, chemikaliów 
do walki z pasożytami itp. W rezultacie rozbieżność między cenami skupu hurtowego 
artykułów rolnych a cenami artykułów przemysłowych zwiększyła się groźnie 
na niekorzyść wsi. Te ostatnie wzrosły o 10,5 proc. w porównaniu ze średnią z 1958 r., 
podczas gdy ceny artykułów rolnych w skupie hurtowym spadły o 5 proc. Płaca 
robotnika rolnego była przy tym o 22 do 28 proc. niższa od tej, jaką średnio otrzymywał 
pracownik innych gałęzi zatrudnienia. Najciężej ugodzony był drobny i średni rolnik. Tak 
np. o ile ulga 10-procentowa obowiązywała przy zakupie maszyn, których cena 
przewyższała 300 nowych franków, o tyle nie było żadnej ulgi do wysokości tej kwoty. 
Jasne iest, że w tych warunkach bogaty farmer miał wciąż jakąś zniżkę (choć też 
mniejszą niż dawniej), ale za to drobny i średni chłop, kupujący mniej maszyn, nie miał 
żadnej. To samo dzieje się w dziedzinie podatków. Za pierwszych 30 arów płaciło się 
podatek w wysokości 50 nowych franków, natomiast za gospodarstwa o powierzchni 
przekraczającej hektar — 18 nowych franków. Małe gospodarstwa były w takim 
systemie skazane na zagładę i władze bynajmniej tego nie ukrywały. Sprawozdanie 
specjalnej komisji agrarnej Krajowej Federacji Syndykatów Producentów Rolnych, 
złożone na przełomie 1959 i 1960 r., stwierdza, że z 2 260155 gospodarstw istniejących 
we Francji 790 tysięcy musi zniknąć. Komisja Rolna Wspólnego Rynku przewidywała 
ze swej strony zniknięcie wszystkich gospodarstw o powierzchni mniejszej niż 10 
hektarów. Perspektywa, która nie mogła budzić zachwytu wśród chłopów.
W ciężkiej sytuacji znalazł się wreszcie drobny handel i rzemiosło na skutek 
poparcia udzielanego przez władze wielkim domom handlowym. W grudniu 1959 r. 
powstało we Francji „Towarzystwo badań nad organizacją łańcucha dystrybucji", oparte 
na takich filarach, jak Bank Indochin, reprezentowany w rządzie przez Giscarda 
d'Estainga, domy towarowe „Bon Marche" przywódców gaullistowskich Dewawrina 
i Chalandona, domy towarowe „Bazar de l'Hôtel de Ville", Bank Handlowy Paryża, domy 
towarowe „Galeries Lafayette" i „Printemps", amerykańskie towarzystwa Monmouth Lee 
and Co. i Grand Union Co., Bank Pascha z Genewy. Była to prawdziwa ofensywa 
przeciw drobnemu handlowi i rzemiosłu, gdyż wielkie domy towarowe mają nawet 
własne warsztaty produkcyjne i fabryki, co pozwala im na morderczą regulację cen 
konkurencyjnych aż do zniszczenia każdego przeciwnika.
Umacnianie własnych monopolistycznych pozycji kapitalizmu francuskiego nie 
wstrzymało bynajmniej procesu przenikania na teren Francji inwestycji amerykańskich, 
tj. procesu, który trwał w wyniku „planu Marshalla". Wabikiem dla Amerykanów są 
znacznie łagodniejsze przepisy podatkowe we Francji niż w USA oraz to, że przy tych 
„liberalnych" przepisach inwestycje amerykańskie korzystają jeszcze z 10-procentowej 
zniżki w porównaniu z francuskimi i nie łączą się z żadnym zbytnim ryzykiem, gdyż 
inwestor może, gdy uzna to za stosowne, wycofać się. W niedługim czasie całe 
dziedziny produkcji dostały się we Francji w ręce Amerykanów. Na nich przypada około 
70 proc. inwestycji w przemyśle telefonicznym, elektronicznym, maszyn do liczenia, 
maszyn do szycia czy do pisania. To samo stało się w przemyśle aprowizacyjnym. 
Koncerny Coca-Cola, Nestle (mleko w proszku), Astra (margaryna), Legall, Kraft 
i Nescafe (kawa), Heudebert, Crema, Gringoire (ciasta), Maggi (przetwory mięsne) są 
jedynie nikłą częścią tej ogromnej sieci, która jak pajęczyna oplotła Francję. Osławiony 
United Fruit, znany z kolonizacji Ameryki Południowej i infiltracji na innych kontynentach, 
skupował na zasadzie wyłączności zbiory owoców i warzyw oraz podporządkował sobie 
winnice Langwedocji. Koncern Libby MacNeill zasypał Francję swymi konserwami, 
wypuszczanymi pod marką kilkunastu różnych firm dla zmylenia konsumenta. W tym 
samym czasie amerykański Chrysler stopniowo podporządkował sobie zakłady Simca, 
a Ford i General Motors — fabrykę Citroena, produkcję opon Michelina i inne firmy.
Społeczeństwo francuskie wierzyło jednak początkowo, że de Gaulle wprowadzi 
na froncie socjalnym pozytywne zmiany; między czerwcem 1958 a lutym 1959 r. liczba 
konfliktów pracy i dni strajków była najniższa od 1947 r. Kontrast, który potem następuje, 
jest uderzający. O ile w 1958 r. zarejestrowano 954 konflikty i 1 137 741 dni strajków, 
o tyle w 1959 r. jest już 3725 konfliktów i 6 223 356 dni strajków. Samych tylko 
metalowców strajkowało w ostatnim kwartale 1959 r. ponad 400 tysięcy. 2 grudnia tegoż 
roku przerwało pracę milion funkcjonariuszy państwowych. Strajkowały setki tysięcy 
pracowników metra, elektrowni, gazowni, zakładów oczyszczania miasta, urzędników 
bankowych i innych. Strajki te miały różne formy: od krótkich do kilkudniowych przerw 
pracy, ale intensywność ruchu była niezwykle silna. Rząd gaullistowski reagował 
najpierw mobilizacjami pracowników, jak np. kolejarzy latem 1959 r. Mobilizacje, będące 
jawnym naruszeniem swobód republikańskich, pogłębiały tylko ogólne niezadowolenie 
i zwiększały ducha bojowego wśród zagrożonych materialnie mas.
To samo działo się na wsi. W październiku 1959 r. 30 tysięcy chłopów 
demonstrowało w Bretanii; w grudniu i z początkiem stycznia 1960 r. strajkowało już 
w różnych częściach Francji 220 tysięcy. Rząd do głębi zaniepokojony tym ruchem, 
obejmującym robotników, chłopów i średnią warstwę mieszczaństwa, zdecydował się 
na kilka ustępstw. Zwiększeniu uległy dodatki rodzinne, przywrócono niektóre renty dla 
byłych kombatantów, podniesiono o 2 proc. pobory kilku kategoriom robotników 
i funkcjonariuszy, łącząc te nikłe zresztą kroki z obietnicami na przyszłość. Zrobiono to 
notabene w chwili, gdy w związkach zawodowych, z potężną CGT na czele, była już 
mowa o strajku generalnym. De Gaulle dobrze wiedział, co to oznacza. Strajk generalny, 
gdyby został ogłoszony, musiałby zmusić rząd bądź do cofnięcia się na całej linii, bądź 
doprowadziłby do obalenia systemu, czyli jego samego. Należało na gwałt odwrócić 
uwagę mas od takiej akcji.
De Gaulle zastosował tu metodę akcji psychologicznej. Gaullistowski deputowany 
Neuwirth — jeden z dawnych pracowników „Anteny" — przybył z Algieru do Paryża 
i w kuluarach parlamentu opowiadał na prawo i na lewo o przygotowaniach ultrasów 
do „powstania", o wysłaniu przez nich do Francji specjalnych ekip sabotażowych 
i dywersyjnych, które mają wysadzać mosty, kompresory fabryczne, mordować 
działaczy UNR, republikańskich, związkowych i komunistów. Prasa podchwyciła to 
natychmiast. Paryż, a za nim cała Francja nie mówiły wkrótce o niczym innym. 
Niebezpieczeństwo faszyzmu miało skłonić robotników, chłopów i urzędników 
do przerwania strajków, do zaprzestania ataków przeciw de Gaulle'owi.
„Jest coś florentyńskiego w historii Francji. Bunty przeplatają się w niej 
z konspiracjami, ale wśród nich trudno jest odróżnić te, które montowane są przez 
rządy, od tych organizowanych przez opozycję. Pojęcie państwa i legalności zatarło się 
od narodzin rządu Pétaina, lądowania Anglików i Amerykanów, zabójstwa Darlana, 
eliminacji Girauda i pojawienia się de Gaulle'a" — napisał francuski dziennikarz Claude 
Paillat.
12 stycznia 1960 r. na lotnisku Maison-Blanche w Algierze wysiadł z samolotu Air-
France korespondent „Süddeutsche Zeitung" z Monachium, Kempski, publicysta 
polityczny, były spadochroniarz z tych hitlerowskich jednostek, które upamiętniły się ongi 
i wzbudziły w oczach różnych zachodnich sympatyków podziw desantem na (nie 
bronioną) Kretę. Kempski miał w kieszeni specjalny glejt Quai d'Orsay 
na przeprowadzanie wywiadów z różnymi generałami i pułkownikami armii francuskiej 
w Algierii, list polecający do nich i kilka prywatnych, ale wpływowych rekomendacji. 
Podróż odbył zresztą za pieniądze francuskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, 
które się tego nigdy nie będzie zapierać.
Kempski ma ogorzałą twarz o sportowo-marsowym wyrazie, takąż sylwetkę, 
błękitne oczy i czoło przedłużone łysiną czterdziestolatka. Swymi zamaszystymi 
ruchami, jasnym uśmiechem i manierami, jakże podobnymi do tych, którymi odznaczają 
się spadochroniarze francuscy, musi tu budzić zaufanie. Jest naprawdę świetnie 
dobrany. Rozmawia najpierw z naczelnym dowódcą generałem Challe'em, potem 
z generałem Lancrenonem, dalej z tuzinem pułkowników, podpułkowników i majorów, 
których serca podbija bez reszty. Dochodzi wreszcie do Massu, słynnego Massu, bez 
którego żaden wywiad nie może się przecież obyć. Trzeba przyznać, że dowódca 
spadochroniarzy nie chciał go długi czas przyjąć. Nie lubił rozmawiać z dziennikarzami, 
ponieważ wiedział, że język jest u niego zawsze szybszy od myśli, a także to, że 
zetknięcia władzy z prasą rzadko wychodzą tej pierwszej na dobre. Może zresztą miał 
jakieś głuche przeczucie, umocnione pewnymi ostrzeżeniami, iż ten Kempski 
przybywający prościuteńko z Quai d'Orsay nie reprezentuje wyłącznie „Süddeutsche 
Zeitung".
Odgórne nalegania spowodowały, że Massu zdecydował się wreszcie mimo owych 
zastrzeżeń na udzielenie wywiadu Kempskiemu. Tłumaczem był major Krauss ze sztabu 
okręgu algierskiego, jako że Massu nie mówi ani po niemiecku, ani po angielsku, 
a Kempski nie najlepiej włada francuskim. Nieufny dowódca spadochroniarzy wolał 
zresztą mieć jakiegoś świadka tego spotkania. Nie czuł się dobrze wobec przybyszów 
z Paryża od czasu, gdy jesienią 1959 r. podczas strasburskich uroczystości rocznicy 
wyzwolenia de Gaulle nie odezwał się do niego ani słowem i nie zauważył nawet jego 
obecności.
Na wstępie rozmowy Massu zastrzegł się, iż to, co powie, powinno posłużyć 
Kempskiemu wyłącznie do opracowania jakiegoś ogólnego, syntetycznego artykułu 
na temat Algierii, a nie wywiadu. Kempski wyraził z uśmiechem zgodę. Rozmawiano 
więc — jak potem zeznał Massu — o spadochroniarstwie jako takim, o Krecie, 
o pułkowniku Skorzennym, ideałach „czerwonych beretów" francuskich i dopiero 
na koniec o Algierii. W tym ostatnim punkcie Massu miał wyrazić głębokie ubolewanie, 
że „polityka miesza się do wojny", że „gdyby powstańcy nie uprawiali polityki, to 
z pewnością by przegrali", że „Paryż też uprawia politykę" i w ogóle, że „polityka zakłóca 
prowadzenie wojny", która bez tego byłaby całkiem niezłym zajęciem. Kto znał czy 
choćby widział Massu, kto choć raz słyszał jego wypowiedzi, temu ciężko byłoby 
przypuścić, że generał spadochroniarzy zdołał sformułować cokolwiek głębszego.
Bomba wybuchła w 48 godzin po opuszczeniu Algierii przez Kempskiego, tj. 16 
stycznia 1960 r. o godzinie 22.00. Telefon Challe'a przerwał generałowi Massu kolację. 
„Musi pan to natychmiast zdementować, generale. Kempski opublikował wywiad 
z panem" — mówił naczelny dowódca wojsk w Algierii. „Jaki wywiad? Nie udzieliłem mu 
żadnego" — dziwił się Massu. Challe wyjaśnił mu, że wywiad zawiera włożone w jego 
usta sformułowania, będące prawdziwą mową oskarżycielską pod adresem de Gaulle'a. 
„Nie rozumiemy polityki de Gaulle'a. Jesteśmy do głębi rozczarowani tym, że generał de 
Gaulle stał się człowiekiem lewicy" — odczytywał Challe słowa, które Kempski przypisał 
Massu. Dowódca spadochroniarzy szalał. Nigdy się przecież w ten sposób nie 
wypowiadał. Wielbił de Gaulle'a. Był do niego naprawdę głęboko przywiązany. 
Zaprzeczył również innym fragmentom sprawozdania Kempskiego: „Generał Massu 
prosił mnie, bym napisał, że nie jest faszystą"... „Ależ to nieprawda! — woła Massu. — 
Powiedziałem mu: «Niech pan nie robi ze mnie idioty i nie przedstawia mnie jako 
faszysty». Jest w tym do kroćset diabłów różnica czy nie?"
„Wszystko jedno. Musi pan dać dementi" — nalega Challe. „Gówno!" — 
odpowiedział wyniośle Massu, posługując się tak łatwym do zapamiętania, szczególnie 
dla francuskich wojskowych, historycznym cytatem wspaniałego słowa, jakie generał 
Cambronne rzucił ongi w bitwie pod Waterloo z ostatniego bastionu, odmawiając 
poddania się nieprzyjacielowi. „Zresztą — dodał pod adresem Challe'a — pan nawarzył 
całego piwa, każąc mi rozmawiać z tym przeklętym pismakiem. Proszę teraz szukać 
wyjścia".
W Paryżu słowa te skomentowane zostały w ten sposób, że Massu nie tylko 
udzielił wywiadu Kempskiemu w brzmieniu opublikowanym przez „Süddeutsche 
Zeitung", lecz na domiar złego odmawia teraz dementi. Już nazajutrz dowódca 
spadochroniarzy został ostrym rozkazem ministra sił zbrojnych wezwany do stolicy.
Tu dopiero zapoznał się z pełnym tekstem wywiadu, jakiego miał udzielić 
Kempskiemu. Na jego pytanie: „Czy armia jest w stanie narzucić krajowi swe 
koncepcje?", miał odpowiedzieć — według tekstu „Süddeutsche Zeitung": — „Armia to 
siła. Nie ujawniła tego do chwili obecnej, ale tylko dlatego, że nie było okazji. 
W określonej sytuacji armia potrafi przejąć władzę w swe ręce". Miał też dodać: „Trzeba, 
by armia skłoniła kolonistów do organizowania się w jednostki paramilitarne 
i dostarczała im broni. De Gaulle'owi to by się nie podobało, ale w praktyce już się tak 
dzieje". Na pytanie: „Czy wojsko będzie bezwarunkowo posłuszne prezydentowi?", 
Massu miał się skrzywić i rzucić: „Eech, pewnie, że są tacy, którzy będą słuchali bez 
stawiania sobie pytań na temat skutków..."
Po przeczytaniu tego tekstu dowódca spadochroniarzy wpadł we wściekłość 
jeszcze większą od tej, która ogarnęła go w Algierze podczas rozmowy z Challe'em. 
Zaprzeczył też wszystkiemu z podwojoną energią i już bez wahania zgodził się 
na dementi. Pogrążyło to z miejsca Massu w oczach Europejczyków w Algierze. 
Dlaczego zdementował to, co było ich marzeniem? Zdradził ich i zachował się jak 
tchórz. Nawet on: Massu!
Warto się przez chwilę zastanowić nad tekstem Kempskiego. „De Gaulle 
człowiekiem lewicy"... Czy nie było to potrzebne generałowi-prezydentowi w chwili, gdy 
miał takie kłopoty z robotnikami, chłopami i warstwą średnią? Napisał przecież te słowa 
zachodnioniemiecki dziennikarz, były hitlerowski spadochroniarz. Zbawienne zdanie 
na użytek wewnętrznej francuskiej „akcji psychologicznej" dla pomieszania szyków 
związkom zawodowym i partii komunistycznej, oskarżającym prezydenta V Republiki 
jako człowieka prawicy i wielkich monopoli. Od razu i w jal e błyskotliwy sposób udało 
się zaprzeczyć tym sformułowaniom. „Opatrznościowy" wywiad.
Opatrznościowy tak dalece, że likt nie wierzył w jego przypadkowość ani wśród 
skrajnej prawicy, ani wśród lewicy. Kto zdoła jednak od razu zbadać ukryte sprężyny 
takich akcji? Było ich zbyt dużo, a wykonawcy potrafili milczeć. Mechanizm ujawnił się 
dopiero później, znacznie później, i we wszystkich szczegółach.
Wywiad Kempskiego, który natychmiast znikł ze sceny wydarzeń, jak aktor 
po odegraniu swej roli, spełnił jednak jeszcze drugie, najważniejsze zadanie. Dostarczył 
uzasadnionego pretekstu do odwołania Massu i spowodowania tym ważnej reakcji 
łańcuchowej.
Dopóki Massu był w Algierze, ultrasowscy cywile czuli się spokojni. Dowódca 
spadochroniarzy był dla nich wcieleniem nieugiętej woli walki o „Algierię francuską" 
i niemal symbolem armii. Poza tym Ortiz i Lagaillarde mieli z nim tajny układ, że „w razie 
potrzeby wojsko nie zawiedzie". Popularność Massu i wiara w niego były od 13 maja 
wręcz niezmierzone.
Teraz Massu został odwołany. W wyniku gorączkowych obrad Ortiza 
z Lagaillardem „Sapin-Ligničres i de Sérignym 22 stycznia ultrasi wydali swój „rozkaz 
zero", mobilizujący 1500 ludzi z tak zwanej służby porządkowej i 9000 członków 
organizacji. Jednostki Terytorialne otrzymały odpowiednie instrukcje od Sapin-
Ligničresa. Natychmiast mury domów Algieru pokryły się hasłami: „Niech żyje Algieria 
francuska!", „Massu do władzy!", „De Gaulle na szubienicę!", oraz znakami swastyki 
hitlerowskiej i celtyckiego krzyża w kole — symbolu francuskiego ruchu faszystowskiego 
Jeune Nation (Młody Naród), organizacji, która w 1953 r. rozlepiła w Paryżu plakaty 
zwołujące na wiec „w dwudziestą rocznicę rewolucji narodowosocjalistycznej".
„Godzina upadku gaullistowskiego reżimu kapitulacji nadeszła. Rewolucja wyruszy 
z Algieru i pójdzie aż do Paryża" — wołał w tym samym dniu Jean-Jacques Susini 
na placu Forum. Generał Faure i pułkownik Argoud — szef sztabu Massu obserwowali 
demonstrację z balkonu siedziby gubernatora. „Odwołanie Massu było wypowiedzeniem 
im wojny" — skonstatował Argoud, wskazując na kłębiący się tłum.
W niedzielę 24 stycznia 1960 r. rano wielotysięczna kolumna Francuskiego Frontu 
Narodowego (FNF) z transparentami i olbrzymimi krzyżami celtyckimi powiewającymi 
na sztandarach płynęła zmieszana z uzbrojonymi ludźmi z Jednostek Terytorialnych 
głównymi ulicami miasta ku centralnej dzielnicy ultrasów Bab-el-Ued. Demonstranci bez 
trudu sforsowali kilka zapór spadochroniarzy, ustawionych najwyraźniej dla formy przez 
Challe'a i Delouvriera. Żołnierze nie reagowali na marsz ultrasów. Nie mieli żadnych 
rozkazów, by się im przeciwstawiać.
Różne odezwy wyjaśniały cel „rewolucji". Idzie o to, by Massu wrócił do Algieru, by 
stworzony został pod jego wodzą nowy Komitet Ocalenia Publicznego, który przerzuci 
wojska do Paryża, obejmie tam władzę i tak dalej. Znamy to z opisu wydarzeń 
wiosennych 1958 r. Ultrasi chcieli powtórzyć 13 maja, ale już bez de Gaulle'a. Przeciw 
de Gaulle'owi.
W południe Ortiz, Susini i Perez przemawiali do tłumu. Ludzie Lagaillarde'a 
wznieśli barykady wokół uniwersytetu. Ich szef, znów jak 13 maja w mundurze 
podporucznika spadochroniarzy, ogłosił, że będzie strzelał, jeśli żandarmi przekroczą 
granicę 30 metrów od jego pozycji.
Delegat generalny Delouvrier zawiadomił Paryż, że „nie ma powodu do obaw", 
gdyż wieczorem demonstranci z pewnością rozejdą się. Ku swemu zdumieniu otrzymał 
w odpowiedzi rozkaz rozpędzenia ich siłami żandarmerii i użycia broni w razie oporu. 
Takiego rozkazu nie mógłby sobie nigdy wyobrazić. W szóstym roku powstania 
żandarmeria, walcząca dotąd tylko przeciw „rebeliantom", miała strzelać 
do Europejczyków! Było to niewiarygodne i w historii wszystkich kolonii bez precedensu. 
(Należy przypuszczać, że Delouvrier nie domyślił się jeszcze wtedy daleko zakrojonego 
planu de Gaulle'a, który teraz, gdy zneutralizował chwilowo korpus oficerski, miał 
idealną okazję zniechęcenia raz na zawsze ultrasowskiego motłochu do zbiorowych 
wystąpień i tym samym pozbawienia na przyszłość wojska praktycznego oparcia 
w algierskim tłumie. Pierwsza seria z ręcznego karabinu maszynowego rozległa się 
o godzinie 17.45. Nie wiadomo tylko z czyjego. Nie zostało to nigdy ustalone. Żandarmi 
bili się z ultrasami. Ze wszystkich okien, dachów, balkonów sypały się strzały. Po obu 
stronach padali ludzie. Trwało to 40 minut. Rezultat: 22 zabitych (14 żandarmów i 8 
ultrasów), trzy razy tyle ciężej i lżej rannych. Stało się to, co się stać miało.
Po kilku dniach napięcia, w nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1960 r. rebelia barykad 
umarła własną śmiercią.
Należało ją teraz tylko wykorzystać. Już 3 lutego, gdy kilku organizatorów barykad 
szło do więzienia, rząd Debré wystąpił wobec parlamentu z wnioskiem w kwestii tzw. 
„uprawnień specjalnych" na przeciąg jednego roku — na podstawie art. 38 Konstytucji. 
Przepis ten daje rządowi niemal nieograniczone prawo do wydawania wszelkich 
dekretów bez uprzedniej dyskusji Zgromadzenia Narodowego i Senatu i w praktyce bez 
ich sankcji. Żądanie niesłychane, gdyż rebelia była w tym momencie złamana. 
Skończyła się fiaskiem, przy czym społeczeństwo w metropolii w pełni poparło rząd. 
Po co mu więc były w tych warunkach „uprawnienia specjalne"? De Gaulle wykorzystał 
po prostu sytuację. Wygodniej było rządzić bez zbytniej kontroli parlamentu.
Naturalnie parlament przyznał rządowi uprawnienia.
V
„Dyplomaci są użyteczni
jedynie podczas ustalonej,
pięknej pogody.
Gdy tylko pada deszcz,
topią się w każdej kropli".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
Bezpośrednim następstwem styczniowych wydarzeń w Algierii była — 
po uzyskaniu przez rząd „uprawnień specjalnych" — nowa rekonstrukcja gabinetu. 
Opuścił go przede wszystkim Jacques Soustelle, który po upadku barykad nie mógł, już 
choćby z prestiżowych względów wobec ultrasów, zachować stanowiska „ministra-
delegata przy premierze". Soustelle miał zresztą podczas rebelii styczniowej szereg 
starć z de Gaulle'em, od którego domagał się, by wygłosił przemówienie, że „Algieria 
pozostanie francuska". Inne stanowiska zostały przetasowane. Rekonstrukcja ta nie 
zmieniła w niczym polityki rządu, gdyż w V Republice przesunięcia personalne 
wypływały raczej ze stanowiska danego ministra wobec de Gaulle'a niż z różnic 
w orientacji.
„W V Republice kryzysy polityczne nie łączą się z kryzysem gabinetowym, lecz 
z przesunięciami ministrów. Rekonstrukcja rządu odbywa się w sposób wojskowy: jest to 
zmiana na stanowiskach zapewniająca ciągłość dowodzenia" — stwierdzał dziennik 
„Les Echos" nazajutrz po ogłoszeniu listy nowego gabinetu Debré.
13 lutego 1960 r. o godzinie 7.00 wybuchła pierwsza francuska doświadczalna 
bomba atomowa nad saharyjskim poligonem Reggane. „Oto bilet wizytowy Francji 
złożony w najbardziej ekskluzywnym klubie świata" — wołał komentator rozgłośni 
paryskiej. Rzecz godna zarejestrowania: w przeddzień konferencji na szczycie, mającej 
stanowić wstęp do położenia kresu zbrojeniom i zainaugurować odprężenie, de Gaulle 
występował z prologiem w postaci bomby atomowej.
W tych dniach lutego 1960 r. ukazał się też następujący komunikat Agencji France-
Presse: „Wbrew pewnym informacjom prasowym, według których Francja miała 
odmówić niemieckim siłom zbrojnym wszelkich ułatwień na swym terytorium, koła 
upoważnione stwierdzają, że z rządem Niemieckiej Republiki Federalnej zawarte zostało 
porozumienie w kwestii przyznania mu pewnych ułatwień we Francji. Ułatwienia te 
dotyczą zapasów wojskowych i magazynów. Nie wyklucza się, że w przyszłości zawarte 
zostaną porozumienia podobnego typu. We Francji uznaje się całkowicie konieczność 
posiadania przez NRF, z racji szczupłości terytorium tego kraju, odpowiednich ułatwień 
na obszarach innych państw NATO". 23 marca 1960 r. o godzinie 11.00 czasu 
paryskiego samolot wiozący delegację ZSRR z Nikitą Chruszczowem na czele 
wylądował na lotnisku Orly. Po raz pierwszy w historii XX wieku przywódca radziecki tej 
rangi zjawiał się z oficjalną wizytą w Paryżu.
„Przybywa pan z wielkiego kraju, z którym Francja stykała się w każdym prawie 
okresie historii i który był u jej boku podczas najstraszniejszej z wojen, z kraju, który 
dzisiaj w świecie pełnym niepokoju zajmuje wybitną pozycję, przybywa pan w imieniu 
narodu, od którego w przyszłości w znacznym stopniu zależeć będzie pokój między 
ludźmi" — mówi na powitanie de Gaulle. Odpowiedź brzmiała:
„Cieszę się ze spotkania z prezydentem Republiki Francuskiej, Charles de 
Gaulle'em, dla którego naród radziecki żywi szacunek..."
Potem był przejazd ulicami Paryża i Polami Elizejskimi.
Obiad w Pałacu Elizejskim. Przyjęcie na Quai d'Orsay. Goście radzieccy 
precyzowali linie wytyczne polityki Moskwy. Trzy wielkie rozdziały: rozbrojenie, problem 
Niemiec, współpraca międzynarodowa. W tych trzech punktach streszczał się cel wizyty 
we Francji, cel wytyczony przez rząd radziecki. Jest to cel niezmienny od lat i — 
wiadomo — aktualny do dnia dzisiejszego.
W rozmowach marcowych, w których obok Chruszczowa brali udział również 
wicepremier Kosygin i minister Gromyko, a ze strony francuskiej — premier Debré 
i minister Couve de Murville, sprawy te stały na porządku dziennym każdego spotkania. 
De Gaulle poruszał ze swej strony sprawę miejsca Francji w świecie i Europie oraz roli, 
jaką kraj jego miałby odegrać.
Zwiedzanie Paryża. Delegacja radziecka w Luwrze, w Operze wystawiającej 
„Carmen", w paryskim mieszkaniu Lenina przy ulicy Marie-Rose... Dalej podróż 
po Francji: Bordeaux, Pau, Nîmes, Marsylia, Dijon, Verdun, Lille, Rouen... Wszędzie te 
same wielotysięczne tłumy co w Paryżu w dniu powitania. Wszędzie las wyciągniętych 
rąk i okrzyki na cześć przyjaźni między narodami, pokoju, rozbrojenia. Wszędzie też ta 
sama masowa aprobata tych celów. „Zjednoczmy nasze siły, aby uniemożliwić 
zaatakowanie jakiegokolwiek kraju przez militaryzm germański! Przeprowadźmy razem 
rozbrojenie! Nigdy więcej wojny! Pokojowe współistnienie jest jedyną drogą współżycia 
narodów!"
Wizyta zakończyła się weekendem w zamku Rambouillet o 45 kilometrów 
od Paryża.
Rozbieżności istniały i pozostawały poważne, ale potwierdzona została realna 
możliwość uzyskania atmosfery odprężenia, bezpośredniej rozmowy, co było rzeczą 
istotną na przyszłość. Delegacja ZSRR mówiła wyraźnie i za każdym razem 
o stopniowym regulowaniu spornych zagadnień. Zasada ta pozostała w mocy. Kierunek 
był więc właściwy, a kurs tej drogi niechybnie słuszny. Ważne było też zbliżenie 
gospodarcze i kulturalne między obu krajami.
De Gaulle nie chciał jednak niepokoić Adenauera.
Już nazajutrz po odjeździe delegacji radzieckiej z Paryża francuskie Ministerstwo 
Sił Zbrojnych ogłosiło, iż bońska Luftwaffe uzyskała prawo korzystania z kilku baz 
lotniczych na terytorium Francji.
5 kwietnia 1960 r. de Gaulle odleciał do Anglii, kontynuując serię swoich wielkich 
spotkań.
„Spotkaniem byłych kombatantów" nazwie prasa brytyjska i francuska tę wizytę, 
formułując w ten sposób dosadnie jej wagę.
W nocy, patrząc na wielki podwójny krzyż lotaryński rozpostarty przez ognie 
sztuczne na tle londyńskiego nieba, de Gaulle musiał odczuć niewątpliwą dumę: działo 
się to przecież w tej Anglii, z którą miał tyle trudności podczas wojny, gdy traktowano go 
tu niejednokrotnie jak ubogiego krewnego. Coś z tej rezerwy zostało do dziś. 
Gospodarze odnosili się do swego gościa z najwyższym chłodem, gdy tylko mowa była 
o czymś innym niż o wymianie odznaczeń kombatanckich czy „tradycyjnej przyjaźni 
francusko-angielskiej", podkreślanie której należy zawsze do dobrego tonu. W praktyce 
nie wnosi to jednak nic do konkretnej współpracy.
De Gaulle na Victoria Station. De Gaulle u boku królowej Elżbiety 
w osiemnastowiecznej karocy. „Spotkanie monarchii republikańskiej z monarchiczną 
republiką"; „De Gaulle — monarcha jednej z najstarszych demokracji świata na rendez-
vous z królową, która panuje, lecz nie rządzi krajem o bardzo sprecyzowanym pojęciu 
swobód republikańskich" — takie są sformułowania sprawozdawców pism francuskich 
obserwujących przebieg wizyty.
Wizyta zakończyła się 10 kwietnia przy powszechnym już braku zainteresowania 
prasy.
18 kwietnia de Gaulle wyruszył znów w podróż. Jej łączna trasa wynosiła 28 
tysięcy kilometrów.
19 kwietnia był w Ottawie, a po pięciu dniach w Waszyngtonie, gdzie rewizytował 
Eisenhowera. Dyplomacja może się okazać bezskuteczna z chwilą, gdy usiłuje popierać 
dwie sprzeczne polityki zagraniczne. Truizm ten stanowi podstawę obecnych trudności 
między Francją a Stanami Zjednoczonymi. W stosunkach między obu tymi 
zaprzyjaźnionymi i bliskimi krajami istnieje tendencja do poszukiwania sprzecznych 
celów w kontrowersyjnych momentach, nawet wówczas, gdy cele ostateczne mogą się 
w końcowym rachunku zbiegać" — pisał amerykański dziennikarz Cyrus Sulzberger. 
Charakterystyka trafna. Amerykanie, operując pretekstem „obrony Zachodu", pragnęli 
podporządkować sobie zarówno pod względem militarnym, jak i gospodarczym cały 
świat zachodni. De Gaulle odpowiadał: „Nie jesteście Zachodem, stanowicie tylko część 
Zachodu". Generałowi-prezydentowi, jak to już stwierdziliśmy, szło o odrębność trzech 
istniejących potęg zachodnich — USA, Francji z „małą Europą" i Anglii 
z Commonwealthem. Potęgi te — według generała — powinny tylko skupiać swe siły 
w jednym bloku NATO, ale na zasadzie równorzędności. Waszyngton głosił integrację, 
Paryż — odrębność połączonych sojuszem państw. W tym sprzeczność linii 
politycznych. Nie mniejsza była i rozbieżność w kwestiach gospodarczych, gdzie 
integracja dawała Stanom Zjednoczonym prymat w wyposażaniu swych zachodnich 
partnerów w uzbrojenie, zwłaszcza nuklearne, niezwykle drogie i przynoszące 
astronomiczne wręcz zyski. Głoszona przez Paryż odrębność musiała pociągnąć 
za sobą konieczność podziału zysków z dostaw militarnych między kraje partnerskie. 
Oto szkopuły wywołujące ciągłe spięcia między Paryżem a Waszyngtonem i Londynem, 
utarczki, których szczytowym punktem będzie 1963 r.
„Nie przewidujemy zmiany naszej polityki w NATO" — powtórzył de Gaulle 
Eisenhowerowi słowa, z którymi zwrócił się do niego już podczas poprzedniego ich 
spotkania. „Uważamy — dodał — że NATO jest koniecznością, i Francja nie opuści 
bloku. Jednakże przestaniemy w praktyce zasiadać na zebraniach, jak to już ongi 
czyniliśmy. Jeżeli nie chce się zrozumieć naszego punktu widzenia, zmuszeni będziemy 
do swobody działania. Nie przewiduję, aby miało dojść aż do tego, gdyż zgodnie z logiką 
powinniśmy się porozumieć..."
Obaj rozmówcy nie uzyskali w tym punkcie żadnego postępu. Zasadnicza 
rozbieżność, która ich dzieliła, pozostała w pełni.
Jedność poglądów zachowano tylko w kwestii stanowiska obu partnerów podczas 
konferencji na szczycie w maju 1960 r. De Gaulle i Eisenhower zgodzili się, że nie 
należy „ani o milimetr" ustąpić w uregulowaniu sprawy Berlina Zachodniego, trzeba 
natomiast kontynuować wskrzeszenie Bundeswehry (udzielili w tej kwestii zapewnień 
wysłannikom Adenauera z ministrem spraw zagranicznych von Brentano na czele), 
odnosić się z najwyższą nieufnością do propozycji rozbrojeniowych ZSRR i ograniczyć 
do ogólnikowych frazesów na temat pokojowego współistnienia.
U progu maja 1960 r. na sesji Rady Najwyższej ZSRR ujawniono, iż ultratajny 
szpiegowski samolot amerykański „U-2" zestrzelony został nad terytorium Związku 
Radzieckiego przez jedną ze specjalnych baterii obrony przeciwlotniczej.
Sprawę „U-2" przyjmują francuskie koła rządzące do wiadomości z pewną irytacją. 
Pentagon i Eisenhower znów nie uznali za stosowne porozumieć się z Pałacem 
Elizejskim. Dla de Gaulle'a jest to dodatkowy argument na rzecz jego postulatu w kwestii 
równorzędności zachodniej „wielkiej trójki"; dowód, iż Amerykanie lekceważą swych 
sojuszników europejskich, nie ujawniają przed nimi swych planów i robią, co chcą, 
nawet wtedy, gdy akcja ich może doprowadzić do wybuchu wojny. To samo powtórzy 
się później w związku z kryzysem karaibskim w 1962 r., kiedy na czele nawy 
państwowej USA znajdować się będzie Kennedy.
Majowa konferencja na szczycie w Paryżu pękła jak dzwon, który zwiastować miał 
światu utrwalenie pokoju i odprężenie, ale wydał tylko głuchy, pusty dźwięk. 16 maja 
o godzinie 11.00 delegacja radziecka oświadczyła, że dla oczyszczenia atmosfery 
międzynarodowej, zakłóconej incydentem „U-2", tak głęboko sprzecznym z „duchem 
Camp David" i rzucającym tak lodowaty cień na perspektywy odprężenia, prezydent 
Eisenhower powinien oficjalnie potępić incydent ze „szpiegiem powietrznym", 
obwieszczając światu, że sprawa ta była dziełem wywiadu amerykańskiego, bez wiedzy 
Białego Domu. Deklaracja nie powinna przedstawiać większych trudności, ponieważ 
Eisenhower i inni przywódcy USA sami lansowali początkowo taką wersję incydentu 
nazajutrz po zestrzeleniu ich samolotu. Potem zmienili zdanie i zaczęli głosić, że Stany 
Zjednoczone mają prawo organizować takie loty, a nawet prowadzą je już od czterech 
lat, aby ustrzec się „przed niespodziewaną napaścią ZSRR, drugim Pearl Harbor" — jak 
się wyrażali. Dodawali, że loty te są integralną częścią polityki USA. Naturalnie rząd 
ZSRR zarejestrował sprzeczność między pierwszą wersją a późniejszymi 
oświadczeniami Amerykanów i dlatego delegacja radziecka pragnęła teraz wyjaśnić 
sprawę, gdyż to nowe stanowisko Białego Domu przekreślało zasady Camp David. De 
Gaulle i Macmillan, poinformowani uprzednio o stanowisku rządu ZSRR, przekazali je 
Eisenhowerowi.
Prezydent Stanów Zjednoczonych z miejsca odmówił potępienia lotów 
wywiadowczych nad terytorium ZSRR. „Otrzymałem w tej sprawie — stwierdził — jak 
najenergiczniejsze poparcie ze strony mych kolegów: prezydenta de Gaulle'a i premiera 
Macmillana". To powołanie się na „kolegów" jest historycznie ważne: nie sam 
Eisenhower storpedował konferencję. Panowała zgodność poglądów! De Gaulle nie 
zaprzeczy temu nigdy.
Konferencja, która nawet się nie zaczęła, zamarła od razu. Propozycję, aby się 
zejść we czwórkę dla przedyskutowania, czy istnieją warunki pozwalające mimo 
wszystko na odbycie rozmów, Eisenhower (znów w porozumieniu z „kolegami") odrzucił 
kategorycznie „ze względów prestiżowych". Jego zdaniem zgoda oznaczałaby „cofnięcie 
się pod naciskiem ZSRR". Mało tego: Eisenhower nie chciał nawet przyrzec, że loty 
szpiegowskie ustaną. Ograniczył się wyłącznie do ogólnikowej obietnicy, iż lotów nie 
będzie za jego kadencji, która kończyła się za... kilka miesięcy. „Nie mogę oczywiście 
wiedzieć, jaka będzie decyzja mego następcy" — oświadczył Eisenhower. Obserwatorzy 
tych wydarzeń zapamiętają chyba na całe życie wiążące się z nimi obrazy. Lśniące 
czarne samochody dyplomatów przejeżdżały pod napiętym spojrzeniem przechodniów 
ulicami Paryża od ambasad czterech mocarstw do Pałacu Elizejskiego; nerwowe głosy 
spikerów nadawały co godzinę komunikaty o sytuacji; grupy ludzi gromadziły się wokół 
wszystkich głośników w fabrykach, biurach, kawiarniach i przy sklepach sprzedających 
sprzęt radiowy; ożywione dyskusje toczyły się na ulicach; burzliwa konferencja prasowa 
w dusznej sali nie istniejącego już dziś Pałacu Chaillot skupiła 2500 dziennikarzy 
z całego świata, liczbę, której nie zgromadziło dotąd nigdy chyba żadne jeszcze 
wystąpienie polityczne na świecie.
Po załamaniu się konferencji de Gaulle wrócił do swych zasadniczych tematów 
w polityce zagranicznej. W przemówieniu z 31 maja 1960 r. oświadczył, że Francja 
pragnie „przyczynić się do przekształcenia Europy zachodniej w ugrupowanie 
polityczne, ekonomiczne, kulturalne i ludzkie zorganizowane dla akcji, postępu i obrony", 
ponieważ „ostatecznie, jak zawsze, tylko w równowadze świat znajdzie pokój". 
„Zorganizowanie na naszym starym kontynencie ugrupowania zachodniego, 
odpowiadającego przynajmniej temu, jakie istnieje na Wschodzie, będzie mogło 
pozwolić pewnego dnia bez ryzyka dla niepodległości i wolności kogokolwiek, przy 
wzięciu pod uwagę prawdopodobnej ewolucji systemów (rządzących), przywrócić 
europejskie porozumienie między Atlantykiem a Uralem" — dodał generał-prezydent. 
Inne fragmenty tego przemówienia dotyczyły konieczności utworzenia własnej 
„francuskiej siły uderzeniowej", nuklearnej oczywiście. De Gaulle starał się poza tym 
łagodzić wrażenie wywołane fiaskiem konferencji. Oświadczył więc, że „żaden 
bezpośredni spór nie dzieli Francji i Związku Radzieckiego" oraz że lot „U-2" nad 
terytorium ZSRR był „z pewnością niepożądany". Musztarda po obiedzie.
Stosunkowo łagodny ton tego wystąpienia spowodowany był nie tylko pewnym 
rozczarowaniem opinii publicznej po nieudanej konferencji na szczycie czy 
po podróżach de Gaulle'a do Anglii i USA, które niczego pozytywnego Francji nie 
przyniosły.
Sytuacja wewnętrzna V Republiki była ciągle ciężka. Krajem znów wstrząsały 
wielkie, masowe strajki w miastach i na wsi, które paraliżowały i dezorganizowały życie 
w kraju. Ruch ten obejmował okresami miliony osób. Kto nie widział, jak wygląda Paryż 
bez metra i autobusów, Paryż z wygaszonymi światłami regulacji ruchu, ten nigdy chyba 
nie zdoła sobie tego wyobrazić. Stolica Francji miała wtedy, w 1960 r., 1200 tysięcy 
samochodów (dziś ma 3 miliony!) i połowa tego zostaje w takim wypadku uruchomiona 
przez ludzi nie mogących korzystać z miejskich środków komunikacji. Pojemność jezdni 
jest jednak ograniczona. Wobec braku świateł sygnalizacyjnych na placach 
i skrzyżowaniach tworzą się gigantyczne „korki", których rozładowanie trwa godzinami. 
Ochrypli i spoceni policjanci wiją się jak w ukropie przy różnych kraksach. Wyziewy 
spalin benzynowych odurzają kierowców. Chodniki zatłoczone są przechodniami 
do niemożliwości. Jest to niemal obraz zmodernizowanej Apokalipsy. W czasach V 
Republiki paryżanie coraz bardziej się do niego przyzwyczajali, jakkolwiek nie 
nastawiało ich to bynajmniej prorządowo.
Poza robotnikami i farmerami lista niezadowolonych obejmowała nauczycieli, 
profesorów wyższych uczelni i studentów. Niskie płace, niezwykle ubogie stypendia, 
brak pomieszczeń naukowych i funduszów na budowanie nowych, brak domów 
akademickich i burs — wszystko to razem dawało się we znaki szkolnictwu niższemu, 
średniemu, a zwłaszcza wyższemu. Toteż i na tym odcinku strajki i różne wystąpienia 
ciągnęły się przez cały rok. Zapowiedź wielkiej eksplozji.
Wróćmy jednak do głównego wątku. Największym szkopułem pozostawała bowiem 
ciągle wojna w Algierii. Naczelny dowódca wojsk francuskich w tym kraju, generał 
Challe, został w kwietniu odwołany z tego stanowiska i przeniesiony do sztabu NATO 
w Fontainebleau pod Paryżem.
Jego miejsce na stanowisku naczelnego dowódcy zajął generał Crépin, ten sam, 
który uprzednio zastąpił Massu — po jego odwołaniu — na czele korpusu armijnego 
w Algierze.
Crépin czyni w praktyce to samo co jego poprzednicy: pacyfikuje. Mamy więc 
w kwietniu 1960 r. operacje „Prometeusz 1" i „Prometeusz 2" oraz na olbrzymią skalę 
zakrojoną akcję wysiedlania wiosek arabskich i przenoszenia ludności algierskiej do tak 
zwanych obozów przegrupowania (czyli koncentracyjnych). W samym tylko kwietniu 
za drutami kolczastymi znalazł się jeszcze jeden milion osób. Warunki w tych obozach 
były wstrząsające. Piszący te słowa widział je. W szałasach z trawy tłoczyły się na ziemi 
przykrytej jakimiś szmatami całe rodziny. Brakło wody, żywności, brakło elementarnych 
warunków higieny. Ludzie umierali masowo. Z wież strażniczych strzegli obozów 
żołnierze z bronią maszynową gotową do strzału. Francuzi, pytani na miejscu o to, jak 
mogli do takiego stanu dopuścić, odpowiadali stereotypowo: „Algierczycy zawsze tak 
żyli. To są ich «gurbi». Niczego innego nie znają". Na bliskim horyzoncie jednak i wzdłuż 
dróg zarysowały się ruiny spalonych wiosek algierskich, tych, z których wygnano tę 
ludność. Armia paliła wszystko, co mogło dawać schronienie powstańcom. Najwięcej 
obozów zorganizowano wzdłuż osławionej „linii Morice'a" na granicach Tunezji i Maroka. 
Gdy powstańcy usiłowali się z tych zaprzyjaźnionych krajów przedzierać na terytorium 
Algierii, każda wymiana strzałów musiała godzić w internowanych. Powstańcy byli więc 
zmuszeni do zadawania ran i śmierci własnym współbraciom: starcom, kobietom, 
dzieciom uwięzionym za drutami kolczastymi. Taka była pacyfikacja...
20 czerwca 1960 r. Tymczasowy Rząd Republiki Algierskiej wyraził oficjalnie 
zgodę na rokowania z Francuzami: „Postanowiliśmy wysłać delegację pod 
przewodnictwem premiera Ferhata Abbasa na spotkanie z generałem de Gaulle'em" — 
brzmiał krótki komunikat strony algierskiej.
21 czerwca strona francuska ogłosiła, że rozmowy odbędą się „w jednej 
z podprefektur w pobliżu Paryża". Komunikat posługiwał się określeniem „wstępne 
negocjacje". 25 czerwca przybyli do Francji dwaj wysłannicy FLN: Bumendżel i Ben 
Yahia. Przywiózł ich z Tunisu francuski samolot wojskowy. Wizy podpisał szef gabinetu 
premiera Debré, Racine.
Obaj delegaci przewiezieni zostali następnie pod silną eskortą policji i żandarmerii 
zmotoryzowanej do prefektury w Melun pod Paryżem, gdzie i przyjęli ich z ramienia 
rządu francuskiego Roger Moris i generał de Gastines. Były to całkowicie drugorzędne 
figury, niekompetentne do podejmowania jakichkolwiek decyzji, działające jedynie 
w myśl określonego na każdy dzień drobiazgowego scenariusza. Pierwsze spotkanie 
trwało 2 godziny i 30 minut, drugie — 75 minut. Atmosfera była ciężka, przytłaczająca. 
Francuzi traktowali delegację TRRA zupełnie jak parlamentariuszy kapitulującej strony. 
Gmach prefektury obstawiony był gęstym kordonem uzbrojonej po zęby żandarmerii. 
Nie było żadnej informacji prasowej o przebiegu rozmów. Dziennikarze oblegali wysokie 
sztachety parku i obsadzali gałęzie przydrożnych drzew, aby cokolwiek dojrzeć. Nie 
pozwalały jednak na to gęste zasłony w oknach gmachu. Paryż domagał się, by 
powstańcy po prostu złożyli broń, a później „się zobaczy". Delegaci algierscy nie mieli 
możności porozumiewania się z TRRA w Tunisie. Ich szyfry były fatalne i francuska 
służba wywiadowcza odczytywała wysyłane depesze bez najmniejszych trudności. 
Prefektura, będąca miejscem rozmów, była tak naszpikowana mikrofonami 
podsłuchowymi, że Bumendżel i Ben Yahia musieli dla każdej wymiany poglądów 
między sobą wychodzić do parku, gdzie również rozmawiali tylko szeptem przy 
uruchomionym w pobliżu „na cały regulator" tranzystorowym aparacie podsłuchowym. 
Prasa francuska nazwała rozmowy w Melun „dialogiem głuchych".
29 czerwca 1960 r. rokowania zostały zerwane. W tymże miesiącu generał Salan 
ustąpił ze stanowiska gubernatora wojskowego Paryża. Jego dymisja została 
zaakceptowana i 8 czerwca — zgodnie z tradycją nakazującą przyjęcie każdego 
ustępującego gubernatora stolicy przez prezydenta Republiki — był w towarzystwie 
żony na obiedzie w Pałacu Elizejskim. „Ech, Salan, Salan — mówił do niego de Gaulle 
— gdyby pan tylko chciał, dałbym panu nominację na stanowisko ambasadora w Tokio! 
Od czasu do czasu przyjeżdżałby . pan do Paryża, aby mi opowiedzieć coś na temat 
Chińczyków". Były dowódca naczelny w Algierii i eks-gubernator Paryża nawet się nie 
uśmiechnął. Oświadczył natomiast, że ma zamiar „wycofać się" do... Algieru. Od tej 
chwili de Gaulle przestał być jowialny.
Kłopotów było coraz więcej.
„Mistyka niepodległości opanowała ludność Afryki" — pisał paryski „Monde" z 22 
marca 1960 r. W półtora roku po swym powstaniu Wspólnota Francuska ma te same 
trudności co przedtem Unia Francuska. Oba połowiczne rozwiązania nie wytrzymały 
próby życia. Obejmowały — jak już to stwierdziliśmy — „terytoria zamorskie" oraz kraje 
kolonialne Francuskiej Afryki Zachodniej i Równikowej. Obszary te uzyskały prawo 
do własnych rządów i armii, ale były to władze raczej symboliczne. Gospodarcza 
bezwzględna zależność od metropolii sprowadzała je zresztą do zera. Wspólnota szła 
oczywiście w ustępstwach nieco dalej od Unii, ale niepodległość była w obu wypadkach 
całkiem iluzoryczna. Kiedy w 1958 r. utworzyli Francuzi Wspólnotę, dawne terytoria 
miały prawo w specjalnym referendum zrezygnować z więzi z metropolią. Poprzez 
niezliczone i skomplikowane koneksje personalne z bogatą burżuazją lokalną, różne 
formy nacisku, przekupstwa i ewentualnie zabójstwa oddziaływano jako tako na ludność 
dawnych kolonii. W rezultacie wszędzie, poza Gwineą, która zrezygnowała z udziału 
we Wspólnocie, referendum wypadło na korzyść Francji. Nie rokowało to jednak 
Wspólnocie długiego bytu.
W styczniu 1960 r. przybyli do Paryża przywódcy Federacji Mali grupującej 
Senegal i Sudan — Mammadou Dia, Modibo Keita i Leopold Senghor. Oświadczyli, że 
kraj ich rezygnuje ze Wspólnoty i zgadza się jedynie na zawarcie z Francją 
odpowiedniego układu bilateralnego. W ślad za Federacją Mali poszedł Madagaskar. 
Francuzi opierali się, jak mogli, trzy miesiące. Zarysowało się pęknięcie całej Wspólnoty, 
gdyż Federacja Mali związana była z Dahomejem, Górną Woltą, Nigrem i Wybrzeżem 
Kości Słoniowej rządzonym przez Houphoueta-Boigny — szefa tak zwanej „ententy 
afrykańskiej".
12 kwietnia Konferencja Solidarności Krajów Afryki i Azji ostro skrytykowała 
Wspólnotę Francuską i domagała się likwidacji kolonializmu. 14 kwietnia Paryż wyraził 
zgodę na niepodległość Senegalu i Sudanu, połączonych w Federację Mali, oraz 
Madagaskaru. 27 kwietnia uzyskało niepodległość terytorium powiernicze Togo, nad 
którym wygasł mandat francuski. 8 maja rząd gaullistowski, pragnąc usankcjonować 
prawnie rozwijający się proces, przeprowadził zmianę brzmienia 85 i 86 artykułów 
Konstytucji. Odtąd każdy z krajów Wspólnoty może domagać się niepodległości. Wśród 
nieopisanych brewerii ultrasowskich Zgromadzenie Narodowe i Senat zatwierdziły 
proponowaną rewizję Konstytucji. De Gaulle wiedział, że jest to konieczne. 
W przeciwnym razie Francja mogła utracić wszelkie więzie z Afryką.
3 czerwca — z żądaniem niepodległości dla całej „ententy afrykańskiej" — przybył 
do Paryża „żelazny człowiek Francji", Houphouet-Boigny. Wśród powszechnej 
konsternacji w Pałacu Elizejskim „wierny" Houphouet posunął się jeszcze dalej niż jego 
poprzednicy: „Najpierw niepodległość, a później rokowania na temat sojuszu z Francją" 
— oświadczył. Postulat ten został przyjęty. „Tak tedy, w ciągu dwóch lat, dzień po dniu, 
od chwili powrotu generała de Gaulle'a do władzy, nie zostało prawie nic z tego, co 
nosiło miano Imperium Francuskiego. Nie wiem, czy w historii świata da się znaleźć 
przykład tak szybkiej i całkowitej likwidacji" — pisał na łamach „Monde" nie bez rozpaczy 
były adwokat Pétaina, Jacques Isorni.
14 lipca dawne Kongo francuskie, Czad i Republika Środkowoafrykańska 
proklamowały swą niepodległość, pozostając w „zrzeszeniu" z Francją. Za nimi poszły 
Gabon i (w listopadzie) Mauretania... Powstało ogółem dwanaście nowych republik. 
Wkrótce dołączył się do nich Kamerun. Dawna francuska Afryka była wolna.
Na pochwałę de Gaulle'a trzeba stwierdzić, że był on jednym z nielicznych 
przywódców dawnych imperiów, którzy pojęli nieodwracalność procesu dekolonizacji. 
Nietrudno sobie wyobrazić, jak bardzo inaczej wyglądałyby te sprawy, gdyby na czele 
Francji stał jeden z tych polityków, którzy rozpętywali i podsycali wojnę wietnamską 
i algierską. Z tej ostatniej Paryż ciągle nie mógł się wywikłać.
Z jej powodu de Gaulle zbojkotował w 1960 r. pamiętną sesję Zgromadzenia 
Ogólnego NZ, na którą przybyło kilkudziesięciu szefów państw i rządów. Było to 
pierwsze, prawdziwe rozszerzone spotkanie Wschodu, Zachodu i państw trzeciego 
świata na najwyższym szczeblu. Francja nie wysłała żadnego przedstawiciela. Nie 
pojechał do Nowego Jorku nie tylko de Gaulle, lecz także Couve de Murville, nie mówiąc 
o premierze Debré. „Co za okazja do politycznych i dyplomatycznych obserwacji została 
stracona!" — zżymał się komentator paryskiej „Aurore".
Paryż dryfował zgoła dziwacznie. 20 października zostało podpisane z Bonn 
całkiem już oficjalne porozumienie wojskowe. Bundeswehra uzyskała prawo szkolenia 
rocznie 35 tysięcy żołnierzy w bazach francuskich. Luftwaffe otrzymała dostęp do baz 
lotniczych. Armia bońska zaczęła też składać na terytorium Francji zapasy logistyczne 
amunicji i żywności w rozmiarach wystarczających na 75 dni, zachowując na własnym 
terytorium tylko 15-dniowe zapasy.
28 października, w chwili gdy różne miasta Francji były widownią burzliwych 
demonstracji na rzecz pokoju w Algierii, pierwsze oddziały Bundeswehry zaczęły 
napływać do baz ćwiczebnych w Mourmelon i Sissonne pod Reims i Laonem. Nie obyło 
się przy tym bez incydentów. Zarząd miejski Auboue — granicznego miasteczka z NRF 
— uchwalił zakaz przejazdu transportów bońskich przez swój teren. W różnych miastach 
i mniejszych miejscowościach ludzie w pasiakach obozów koncentracyjnych rozdawali 
ulotki. Zapadały uchwały i rezolucje przeciw pobytowi Bundeswehry we Francji.
16 listopada rząd francuski ogłosił, iż zamierza „w najbliższym czasie" 
zorganizować referendum dotyczące realizacji zasady samookreślenia w Algierii. 
Dokładna data tej operacji i tekst pytań podane zostały do wiadomości publicznej 8 
grudnia. Plebiscyt wyznaczono na 8 stycznia 1961 r. Francuzi będą mieli odpowiedzieć 
„tak" lub „nie" na pytanie: „Czy zgadzacie się na projekt ustawy przedstawiony narodowi 
francuskiemu przez prezydenta Republiki i dotyczący samookreślenia ludności 
algierskiej oraz organizacji władz w Algierii przed samookreśleniem". Ustawa, o której 
mowa, przewidywała w przyszłości jeszcze jedno referendum, w którym sami już 
Algierczycy wypowiedzą się, „gdy tylko warunki na to pozwolą", nad przyszłym 
stosunkiem swego kraju do Francji. Do tej chwili Algierczycy otrzymaliby prawo 
posiadania pewnych, bliżej nieokreślonych „organów wykonawczych" i „regionalnych 
oraz departamentalnych zgromadzeń doradczych".
Pod koniec 1960 r. rezerwy w złocie i dewizach wynosiły we Francji 2068 milionów 
dolarów. Można było spłacić 539 milionów dolarów długów zagranicznych. 
Krótkoterminowe zadłużenie Republiki w praktyce już nie istniało. Dla tak zwanego 
„szarego" Francuza niewiele to znaczyło. Wojna algierska i bezustanne inwestycje 
pochłaniały to, co mogłoby zostać przeznaczone dla poprawy jego bytu. Pocieszał się 
tylko jednym: nadzieją, że gdy wojna w Algierii dobiegnie końca, będzie lepiej.
VI
„Po generale głupim największym przekleństwem jest...
generał inteligentny".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
Z generałem Salanem rozstaliśmy się w czerwcu 1960 r., gdy na pożegnalnym 
przyjęciu w Pałacu Elizejskim ujawnił swój zamiar osiedlenia się na stałe w Algierze. 
Wykonał to istotnie po letnich wakacjach, zjawiając się tam we wrześniu tegoż roku 
na pokładzie statku „Kairouan" w towarzystwie żony i córki oraz z całym bagażem. 
W willi „Dominique", należącej do „Mandaryna", odbyła się najpierw ceremonia wizyt 
oficjalnych (delegat generalny Delouvrier, generał Crépin, prefekt Chapel i wielu innych), 
a potem seria spotkań z kategorii tych, o których specjalne brygady policji 
metropolitalnej, delegowane do Algieru, musiały wypisywać długie meldunki. 
W rezultacie Salan wkrótce znów znalazł się na tym samym statku „Kairouan", tyle że 
tym razem odbywał drogę w odwrotnym kierunku, do Paryża, na wezwanie ministra sił 
zbrojnych Messmera. W porcie marsylskim spotkał się ze swym adiutantem 
i współpracownikiem z II Biura od 1945 r., kapitanem Ferrandim. Dalej pojechali już 
razem.
Rozmowa z Messmerem była krótka i burzliwa. Minister oświadczył Salanowi, że 
„ze względu na sytuację w Algierii" nie może tam „na razie" przebywać. „Mandaryn" 
wyszedł trzaskając drzwiami. Nazajutrz spotkał się z generałem Challe'em i jego 
zastępcą generałem Dulakiem w sztabie NATO w Fontainebleau. Potem przez cały 
październik występował na rozmaitych przyjęciach i zebraniach byłych kombatantów, 
wygłaszając długie przemówienia, których motywem przewodnim było zdanie: „Nikt nie 
ma prawa porzucać Algierii francuskiej!" 25 października odbył nawet konferencję 
prasową w Paryżu na wzór de Gaulle'a.
W kilka dni potem bez przeszkód przekroczył granicę hiszpańską. Był najpierw 
w Barcelonie, następnie w Madrycie. Różni ultrasowscy emisariusze przybywali tam 
niemal codziennie z Francji i Algierii. Ruch był tak duży, że Paryż wysłał notę 
protestacyjną do generała Franco. „Caudillo" powołał się jednak na międzynarodowe 
prawo azylu politycznego i kazał postawić wartownika przed hotelem Salana. Nie 
zmieniło to w niczym postaci rzeczy, a nawet dodało „Mandarynowi" honoru.
Tymczasem we Francji generał Challe podał się do dymisji, co było niewątpliwym 
następstwem jego uprzedniej konferencji z Salanem w Fontainebleau. Dymisję ukryto 
przed opinią publiczną. Nie udało się to natomiast w stosunku do zastępcy delegata 
generalnego Jacometa, którego odejście oznaczało w praktyce podminowanie całej 
administracji cywilnej w Algierii, gdyż wywołało reakcję łańcuchową. Aparat Delouvriera 
rozleciał się teraz jak domek z kart. Sam delegat generalny został zwolniony 
ze stanowiska przez de Gaulle'a. Jego funkcje przyjął prefekt Tuluzy, Jean Morin, który 
podlegał świeżo mianowanemu (22 listopada 1960 r.) ministrowi stanu do spraw 
algierskich Louis Joxe'owi.
Serię dymisji uzupełniła jeszcze jedna: dowódcy lotnictwa — generała Edmonda 
Jouhauda — który poprosił o zwolnienie z wojska natychmiast po wydaniu przez de 
Gaulle'a Salanowi zakazu przebywania w Algierii.
Kontakty konspiracyjne rozwijały się na linii Paryż—Madryt—Algier—Oran. 
W Paryżu działali: Challe, Zeller oraz pułkownicy Lacheroy (w tym czasie wykładowca 
„akcji politycznej" w Szkole Wojskowej), Argoud (z siedzibą w Metzu), Godard (w 
Nevers). W Madrycie snuł plany akcji Salan w towarzystwie Lagaillarde'a i Susiniego. 
W Algierze i Oranie działał zdymisjonowany Jouhaud. Rolę niestrudzonego łącznika 
między tymi trzema ośrodkami wziął na siebie emerytowany inspektor generalny Legii 
Cudzoziemskiej generał Gardy. Na bardziej peryferyjnych rubieżach sprzysiężenia 
poruszały się takie postacie, jak Pierre Poujade w metropolii czy Robert Martel 
w Algierii. Nie brak oczywiście również tandemu Soustelle — Bidault. Na czele gabinetu 
wojskowego de Gaulle'a stał w tym czasie generał de Beaufront — osobistość znana 
z 13 maja i nieobca konspiratorom.
W grudniu 1960 r. sprzysiężenie rozpętało pierwszą akcję, będącą czymś 
w rodzaju wstępu do puczu wojskowego. Była to nigdy nie ujawniona przez policję 
pierwsza próba zamachu na de Gaulle'a w pobliżu Colombey.
W Algierii wielkie wystąpienia ultrasów związane były z nową podróżą generała-
prezydenta — „tournée po stołówkach". Zaczyna się ona 10 grudnia, a więc nazajutrz 
po ogłoszeniu referendum w sprawie samookreślenia z terminem 8 stycznia 1961 r.
„Nadszedł czas. Jutro będzie za późno" — brzmiało motto jednej z ulotek FAF — 
Frontu Algierii Francuskiej. Kramarze Algieru i Oranu, zupełnie jak 24 stycznia, zamykali 
sklepy i wychodzili na Forum. Żandarmeria aresztowała 32 osoby i skonfiskowała kilka 
ultrasowskich składów broni. W dniu przyjazdu de Gaulle'a do Ain-Temouchet — małej 
miejscowości w okolicach Oranu — tysiące ultrasów demonstrowały na Bab-el-Ued, 
głównej arterii Algieru. W Ain-Temouchet ultrasi zerwali na oczach generała-prezydenta 
transparent wywieszony przez władze z napisem: „Niech żyje de Gaulle!" Gwizdy, wycie 
klaksonów samochodowych, okrzyki: „Algieria francuska!" De Gaulle przechodził przez 
szpaler żandarmów wśród tego wyjącego tłumu potrząsającego pięściami i miotającego 
się w najwyższej furii. Nie mogło być mowy o wygłoszeniu publicznego przemówienia.
W niedzielę 11 grudnia o godzinie 21.00 stało się jednak coś, czego nie 
przewidział nikt: ani de Gaulle, ani lokalne władze Algierii, ani ultrasi, ani — co 
najdziwniejsze — powstańcy. Oto dziesiątki tysięcy Algierczyków ruszyły ze swej 
zamkniętej dzielnicy — kazby — obaliły zasieki z drutu kolczastego i wdarły się na ulice 
„białego miasta". Okrzyki: „Jahia el Dżazair!", „Jahia Ferhat Abbas!", „Niech żyje 
Algieria!", „Niech żyje Ferhat Abbas!" Jak za dotknięciem różdżki czarodziejskiej znikli 
nagle ultrasi. Tego jeszcze nie było. Miasto zostało opanowane przez swoich rdzennych 
mieszkańców: Algierczyków.
Riposta żandarmerii, policji i spadochroniarzy była straszna. Serie z pistoletów 
maszynowych do bezbronnego tłumu. Ten nie chciał się jednak cofnąć. Pojawiły się 
zielone sztandary FLN. Powiewały transparenty z wykonanymi w pośpiechu napisami 
po francusku: „Niech żyje Algieria Niepodległa!", „Niech żyje Armia Wyzwolenia 
Narodowego!" Wojsko strzelało dalej. Ponad 200 osób zostało zabitych i około 500 
rannych. Taki był bilans tej krwawej niedzieli algierskiej.
Podobne demonstracje tłumów algierskich odbyły się w Oranie, Bône, 
Konstantynie, Tlemsen, Mostaganem. Powstanie zmieniło charakter. Nie była to już 
wyłącznie walka oddziałów partyzanckich w górach, lasach i na drogach, nie była to 
akcja konspiracyjnych grup bojowych w miastach. W ciągu doby ujawnił się 
ogólnonarodowy zryw powstańczy mas proletariatu miejskiego. Na razie nie 
uzbrojonych, lecz groźnych w swej masie. Nawet ultrasi musieli sobie z tego zdać 
sprawę.
31 grudnia de Gaulle znów przemawiał przez radio. „Gdyby na nieszczęście 
odpowiedź kraju była negatywna lub niezdecydowana z racji słabej większości 
względnie dużej absencji, jakie konsekwencje pociągnąłby za sobą ten rozłam i ta 
bezsiła! Co za podnietę zaczerpnęliby z nich poszukiwacze awantur i działacze 
dywersyjni!" — wołał generał-prezydent. „Mnie zaś — dodał — zostałby zadany cios, 
który uniemożliwiłby kontynuowanie mego dzieła".
6 stycznia 1961 r. — trzecie i ostatnie przemówienie z tego cyklu 
przedreferendalnego. „Francuzki i Francuzi! Wiecie dobrze: mnie macie dać odpowiedź. 
Od dwudziestu z górą lat z woli wydarzeń iestem przewodnikiem kraju wśród ciężkich 
kryzysów, jakie przeżyliśmy. Oto znów, z racji mych obowiązków i funkcji, muszę wybrać 
drogę. Rozgrywka jest naprawdę ciężka i aby ją należycie przeprowadzić, muszę 
uzyskać poparcie narodu proporcjonalne do stawki, o jaką idzie. Oto dlaczego zwracam 
się do was ponad wszystkimi ogniwami pośrednimi. W rzeczywistości — któż tego nie 
wie — sprawa rozgrywa się między każdą z was, każdym z was a mną" — brzmi apel 
generała. Jak każde referendum, tak i to jest jego osobistym plebiscytem.
8 stycznia odbyło się trzecie z kolei referendum gaullistowskie. Uprawnionych 
do głosowania było 27 184 408 osób. Głosowało 20 791 246 Francuzów, tj 76,49 proc. 
„Tak" — odpowiedziało 15 200 073 osoby (75,26 proc.) „nie" — 4 996 474 (24,74 proc). 
W stosunku do liczby uprawnionych do głosowania odpowiedziało „tak" 55,90 proc, „nie" 
— 18,37 proc.
Rokowania z powstańcami nabrały więc tempa. We Francji premier Debré 
i Pompidou konferowali z Abderrahmanem Faresem. W Bernie ambasador francuski, 
Dennery, spotkał się z prezydentem Szwajcarii Petitpierrem, który wyraził zgodę na to, 
by przyszłe kontakty realizowano na terenie Szwajcarii. 9 stycznia specjalny wysłannik 
ministra do spraw Algierii Joxe'a przybył do Tunisu, gdzie spotkał się z Ahmedem 
Bumendżelem. 13 stycznia komunikat FLN, ogłoszony w Tunisie, stwierdził, że 
„Tymczasowy Rząd Republiki Algierskiej gotów jest nawiązać bezpośrednie rozmowy 
z rządem francuskim". Wobec tego z ramienia premiera Debré i ministra Joxe'a pojechał 
do Genewy dyrektor departamentu prawnego Quai d'Orsay, Chayet, który odbył 
rozmowę z ministrem spraw zagranicznych TRRA Saadem Dahlabem. Chayet domagał 
się rokowań tajnych „ze względu na sytuację". Saad Dahlab sprzeciwił się temu. Zbyt 
dobrze pamiętali Algierczycy, jak wyglądały tajne rokowania w Melun. Minister TRRA 
żądał rokowań oficjalnych i na terytorium neutralnym, przy równych prawach obu 
delegacji w informowaniu opinii publicznej. W lutym Pompidou i Abderrahman Fares 
spotkali się z wysłannikami TRRA — Ahmedem Bumendżelem i Belkasem Krimem — 
w Lucernie, a później w Neuchâtel.
Pompidou zapewniał Algierczyków, że porozumienie będzie zupełnie możliwe, 
z tym iż „kwestia Sahary pozostaje odrębnym zagadnieniem". Algierczycy wiedzieli, o co 
idzie. 15 marca, po lutowej wizycie prezydenta Tunezji Burgiby w Rambouillet, 
komunikat ogłoszony równocześnie w Paryżu i Tunisie zapowiadał rychłe otwarcie 
oficjalnych rokowań między stronami walczącymi. Wydawało się, że sprawa jest już 
prosta, ale oto premier Debré wygłosił przemówienie, w którym stwierdzał, iż Sahara jest 
„odrębnym terytorium", że Francuzi mają do niej „swoje prawa", że obszar saharyjski 
nigdy nie należał do Algierii, że Tunezja i wszystkie kraje graniczące z Saharą też są nią 
zainteresowane. Jasne było, iż Francuzi chcieli oderwać Saharę od Algierii, pozbawiając 
tym samym przyszłą niepodległą republikę najżywotniejszych dla niej bogactw. 
Szczególną i niewątpliwie główną rolę w tych rokowaniach grał Georges Pompidou. 
Warto wziąć również pod uwagę, że w latach 1960— 1962 Olivier Guichard był 
delegatem generalnym Organizacji Regionów Saharyjskich. Tak więc batalia o Saharę 
to nie tylko „oficjalny" Joxe, lecz także i przede wszystkim mniej oficjalny Pompidou, 
a obok niego, jak cień, Guichard.
26 stycznia 1961 r. dymisja generała Challe'a ze stanowiska naczelnego dowódcy 
wojsk NATO w Europie środkowej przedostała się do wiadomości publicznej. 
„Przyszłość całej Europy zachedniej i jej cywilizacji zależy od tego, co się dzieje 
w Algierii. Uczyńmy więc Europę zjednoczoną i silną, przyłączmy do niej Algierię, 
a sprawa będzie załatwiona" — oświadczył Challe premierowi Debré. Gdyby tylko 
Francja zechciała zrezygnować z własnej bomby atomowej i zgodzić się na integrację 
atlantycką, Stany Zjednoczone pomogłyby nam w zamian za to w utrzymaniu Algierii" — 
dodał Challe, krytykując politykę de Gaulle'a.
Znów mamy więc NATO na widowni. Kto upoważnił Challe'a do takiej deklaracji? 
Czyżby odpowiednie służby USA zasugerowały to francuskiemu generałowi? 
Ostatecznie, dlaczego nie Challe w Paryżu zamiast de Gaulle'a? Challe zgadzający się 
na integrację europejską i atlantycką, Challe wyrozumiały dla polityki Białego Domu, 
Challe — nowa wersja Girauda. W każdym razie jedno nie podlega dyskusji: jeśli taki 
człowiek jak Challe — zrównoważony, chłodny i rozsądny, mający opinię zdolnego 
stratega i polityka (tak!), autor planu opanowania Kanału Sueskiego, generał 
o wspaniałej karierze — decyduje się nagle opuścić Fontainebleau, rezygnując 
z wysokiego stanowiska w NATO, i rzuca się w odmęty awantury, to znaczy, że opiera 
się na danych bardziej konkretnych niż jakieś sentymenty dla „Algierii francuskiej". Tych 
konkretnych danych połączonych z roztaczaniem perspektyw sukcesu i poparcia mogły 
udzielić Challe'owi tylko odpowiedzialne, choć chwilowo nieoficjalne czynniki NATO. 
Mówiło się o tym wiele w Paryżu i istnieje pewien dowód, który przytoczony zostanie 
na tych stronach. Challe jest tą postacią, która wnosi do konspiracji wojskowej nowy 
element nadziei: „poparcie" zagranicy, perspektywę władzy we Francji.
Pod koniec stycznia tajemniczy samolot krążył nad Colombey-les-Deux-Eglises. 
Odpędziło go pojawienie się na niebie zaalarmowanych myśliwców francuskich. 
W Paryżu mówiło się o nowej — drugiej — próbie zamachu na de Gaulle'a. Samolot 
miał zbombardować siedzibę generała. Cała sprawa została utrzymana w tajemnicy 
i utonęła w powodzi innych wydarzeń. Zwróćmy mimochodem uwagę, że tajemnica nie 
musiała być zbyt ścisła, skoro „cała Francja" o tym zamachu mówiła, naturalnie 
z sympatią dla de Gaulle'a. Z biegiem czasu dopiero ludzie zwrócą uwagę, że 
opatrzność zsyłała generałowi-prezydentowi przez całe życie zamachy, wymierzone 
przeciw jego osobie i nieodmiennie kończące się fiaskiem, zawsze wtedy, gdy było mu 
to z powodu ogólnej sytuacji lub konkretnych wydarzeń potrzebne.
1 lutego jeszcze jedna dymisja: ustąpił szef sztabu generalnego obrony narodowej 
generał Ely, zwany „Świętym". Jego miejsce zajął generał Olié. Ely potrzebny był w maju 
1958 r., ale teraz — wobec zbliżających się wypadków — mógł się stać bardzo 
niebezpieczny. Dodatkowy dowód, że de Gaulle wiedział, co się święci. W tym samym 
dniu odwołał on z Algierii generała Crépina i mianował na jego miejsce naczelnym 
dowódcą generała Gambieza.
Na przełomie marca i kwietnia 1961 r. nasilenie ultrasowskich zamachów 
terrorystycznych we Francji bardzo się wzmogło. Bezpośrednio akcja ta związana była 
z wyznaczoną początkowo na 7 kwietnia konferencją między delegacjami Francji i FLN 
w Evian. W nocy z 31 marca na 1 kwietnia zamordowany zostaje w wyniku wybuchu 
dwóch plastykowych bomb mer Evian, Camille Blanc. Zginął wyłącznie dlatego, iż był 
merem miejscowości wyznaczonej, bez jego zresztą udziału, do rokowań 
z powstańcami.
6 kwietnia wybuchła bomba w gmachu Giełdy paryskiej: o godzinie 14.40, gdy ruch 
jest największy. Czternaście osób, zupełnie przypadkowych, odniosło rany.
W tej atmosferze ukonstytuowała się 9 kwietnia 1961 r. z inicjatywy Salana, 
Susiniego i Lagaillarde'a, za pośrednictwem Gardy'ego i przy czynnym udziale 
organizacyjnym Jouhauda tak zwana Organizacja Tajnej Armii — OAS — (Organisation 
de l'Armée Secrčte), której odpowiednikami były w metropolii dwie inne: „Francja-
Rezurekcja" „France-Résurrection") i „Tu Francja" („Ici la France"). Powiedzmy od razu, 
że obie nie odegrały nigdy żadnej roli i po puczu kwietniowym włączone zostały 
po prostu do OAS. Datę 9 kwietnia przyjmujemy jako wyjściową dla OAS, ponieważ 
w tym dniu nastąpiła unifikacja wszystkich podziemnych organizacji ultrasowskich 
na terenie Algierii. Ulotkę ogłaszającą unifikację wydał Robert Martel z Frontu Algierii 
Francuskiej. Bezpośrednim rozkazodawcą w tej sprawie był Jean-Jacques Susini. 
Za Susinim nietrudno się domyślić cieni Salana i innych. Trzonem OAS były „grupy 
szturmowe" FAF, studenckie grupy faszystowskiej Jeune Nation (Młody Naród), sekcje 
organizacji Soustelle'a Przegrupowanie Narodowe (Regroupement National) 
i chrześcijańskiej demokracji Georges Bidaulta. Pierwsze ulotki podpisane „OAS" 
ukazały się wprawdzie już z początkiem lutego 1961 r., ale stało się to przed unifikacją.
Hiszpański odłam sprzysiężenia, kierowany przez Salana, utrzymywał z OAS 
kontakty za pośrednictwem Jouhauda.
12 kwietnia Challe odbył wielką naradę z Jouhaudem i Zellerem w Paryżu. W toku 
tego spotkania ustalone zostały szczegóły puczu. Według koncepcji Challe'a miał on 
mieć czysto wojskowy charakter. Żadnych cywilów w bezpośredniej akcji. Dopiero 
po zwycięstwie zbierze się ich dla bicia oklasków. Challe uważał, że cywile dwa razy 
dowiedli, iż nie nadają się do wystąpień. W styczniu 1960 r. dali się w idiotyczny sposób 
sprowokować gaullistom i postępowali właśnie tak, jak tego pragnął Pałac Elizejski, 
prowadzeni wśród cielęcego entuzjazmu przez prowokatorów w rodzaju Ortiza. 
W grudniu 1960 r. zorganizowali demonstracje, które pociągnęły za sobą olbrzymie 
wystąpienia Algierczyków i stały się bodźcem do przekształcenia powstania w rewolucję 
mas proletariatu miejskiego. Challe nie chciał trzeci raz próbować. Działały tu 
niewątpliwie inne jeszcze względy. Dla Challe'a cała sprawa „Algierii francuskiej" była 
frazesem, hasłem lewarowym dla sięgnięcia po władzę w metropolii. Oczywiście o to 
samo szło również innym, gdyż zarówno zamach stanu 13 maja, jak i „barykady" oraz 
wszystkie spiski między tymi wydarzeniami miały jako cel Paryż, w żadnym jednak (poza 
13 maja) przypadku nie było to tak wyraźne jak w puczu Challe'a. Data wystąpienia 
ustalona została na 20 kwietnia 1961 r. Podział funkcji był następujący: Challe — 
wojskowe kierownictwo puczu, Zeller — transport i zaopatrzenie, Jouhaud — kontakty 
z cywilami, Salan — po przybyciu z Hiszpanii zostanie zastępcą Challe'a i szefem 
sztabu spisku. Na razie zadania te pełnił pułkownik Coustaux ze sztabu generalnego. 
Oficerem, który swym przykładem miał pociągnąć za sobą całe wojsko, był zastępca 
dowódcy 1 pułku spadochroniarzy Legii Cudzoziemskiej major Denoix de Saint-Marc. 
Wkroczenie tego związku do Algieru miało być hasłem wybuchu puczu.
We wszystkich dalszych szczegółach plan sprzysiężenia pokrywał się jak 
najdokładniej z puczem 13 maja 1958 r. Po opanowaniu Algieru spiskowcy mieli zamiar 
przerzucić samolotami spadochroniarzy do Paryża. Natychmiast ruszy Szkoła 
Wojskowa, podminowana konspiracyjnie przez Lacheroya. Policja przyłączy się. 
Organizacje kombatanckie Soustelle'a i Bidaulta wyjdą na ulice. Okręgi wojskowe, 
w których nic nie zmieniło się od maja 1958 r., staną po stronie puczu. Garnizony wojsk 
francuskich w Niemczech zachodnich zagrożą marszem na stolicę lub manewr ten 
wykonają. Zbierze się parlament, w którym kryptoultrasowscy niezależni przeprowadzą 
obalenie rządu. Co do de Gaulle'a, to spiskowcy nie byli całkowicie zdecydowani. Ich 
rozważania krążyły wokół takich rozwiązań, jak internowanie na jednej z wysp, 
rozstrzelanie, degradacja przez sierżanta-Araba pod Łukiem Triumfalnym w Paryżu i tak 
dalej.
Między 12 a 17 kwietnia 1961 r. Jouhaud wciągnął do spisku kolejno dowódcę 
lotnictwa francuskiego generała Nicota i dowódcę V Okręgu Lotniczego w Algierii 
generała Bigota. Sprawa była ważna. Po pierwsze, należało do Algierii 
przetransportować przywódców puczu, po drugie, przerzucić spadochroniarzy 
do metropolii. Różne wahania Nicota, który chciał się zabezpieczyć ze wszystkich stron 
i być „krytym", spowodowały, iż całe towarzystwo zebrało się w Algierze dopiero 20 
kwietnia, co zmusiło sprzysiężenie do przesunięcia daty puczu jeszcze o dwa dni.
Jakie siły działały za kulisami tego sprzysiężenia, na czele którego stała wysoka 
osobistość NATO, generał Challe?
21 kwietnia zjawił się w Algierze niezwykły gość: generał Charles C. Smith, junior 
— attache wojskowy USA w Paryżu. Zbieg okoliczności? Amerykański dziennikarz 
Cyrus Sulzberger nigdy nie zaprzeczy temu, że generał Charles C. Smith był podczas 
wypadków kwietniowych w Algierze. Sulzberger przyznaje, że „CIA wiedziała, iż 
przygotowuje się nowy spisek, podobnie jak wiedział o tym rząd francuski... CIA 
współpracuje z Francuzami, gdy ci sobie tego życzą, poza tym informuje jednak tylko 
Waszyngton". Dziennikarz amerykański nie potrafił się jednak rozprawić z taką 
na przykład notatką dziennika „Monde". „Wydaje się naprawdę — pisała gazeta — że 
agenci USA zachęcili w mniejszym czy większym stopniu Maurice Challe'a do jego 
akcji". Wydaje się... Faktem jest, że gdy Francji groziło podczas puczu lądowanie 
spadochroniarzy i lotniska francuskie zarzucone zostały rozmaitego rodzaju 
przeszkodami dla zamknięcia pasów startowych, lotniska w amerykańskich bazach 
wojskowych były otwarte i oddziały rebeliantów mogły je spokojnie użyć. Dowództwo 
amerykańskie we Francji wydało też swym jednostkom rozkaz — Sulzberger to 
potwierdza — iż „mają przeciwstawiać się rebeliantom wszelkimi środkami, poza 
użyciem broni". Ciekawy rozkaz. Jak więc miały się „przeciwstawiać"? Perswazją? 
W każdym razie generał Charles C. Smith był w Algierze i krążył w najbliższym 
otoczeniu generała Challe'a. Z Challe'em na czele Francji poszłoby Białemu Domowi 
znacznie łatwiej niż z de Gaulle'em.
21 kwietnia Argoud rozsyła „wici" do różnych dowódców w Algierii. Pisze do nich 
listy, telefonuje, śle oficerów łącznikowych. Otrzymuje ponad sto odpowiedzi 
pozytywnych. Oficerowie przyłączają się do puczu. Zgłasza też do niego swój akces 
generał Gouraud — dowódca korpusu armijnego w Konstantynie. Admirał de Querville 
— dowódca marynarki wojennej w Algierii — wie o wszystkim, ale woli nie udzielać 
żadnej odpowiedzi. Dla bezpieczeństwa przenosi się na swój admiralski okręt, nie 
uważa jednak za stosowne wysłać meldunku o puczu do Paryża. Solidarność kasty 
oficerskiej gra tu swoją rolę. Tegoż 21 kwietnia, tj. w piątek wieczorem, wszystko jest 
gotowe. De Gaulle podejmuje w Paryżu prezydenta Senegalu Senghora i jest z nim 
na przedstawieniu „Brytanika" w Operze.
W nocy z piątku na sobotę 22 kwietnia grupa spadochroniarzy, prowadzona przez 
majora Robina, aresztuje delegata generalnego Jeana Morina i przebywającego 
w Algierze z inspekcją służbową ministra Burona. Obaj zostają wraz z kilkoma 
urzędnikami zamknięci w jednym z pomieszczeń siedziby gubernatora. Traktują swoje 
położenie raczej z humorem. Morin uzyskuje nawet pozwolenie na telefoniczne 
połączenie się z premierem Debré w Paryżu. Komunikuje mu, że „nie jest w stanie 
sprawować swych funkcji". Bez dodatkowych wyjaśnień: major Robin naciska widełki 
aparatu. Ten sam los spotyka wkrótce generała Gambieza, który po odejściu generała 
Crépina jest od trzech miesięcy naczelnym dowódcą wojsk w Algierii. Zarówno Morin, 
jak Gambiez nie przyłączają się, mimo nalegań, do puczu, ale są unieruchomieni. Około 
godziny 2.00 pododdziały 1 pułku spadochroniarzy Legii Cudzoziemskiej wkraczają pod 
dowództwem majora de Saint-Marc do Algieru. Krótka strzelanina wybucha tylko 
w pobliżu siedziby radiostacji algierskiej, gdzie wartownicy nie chcą bez hasła 
przepuścić spadochroniarzy Legii Cudzoziemskiej, mówiących dobrze we wszystkich 
językach poza francuskim. Jeden z wartowników zostaje zabity. Reszta podnosi ręce 
w górę. Więcej incydentów nie ma. Wszystkie budynki publiczne są obsadzone. 
Żandarmeria i policja ani drgnęły.
Od 2.00 w nocy z 21 na 22 kwietnia de Gaulle wie już o puczu, poinformowany 
przez premiera Debré. Rząd obraduje od rana nad sytuacją, nie podejmując żadnych 
konkretnych decyzji poza przerwaniem o 5.00 wszelkich kontaktów telefonicznych 
z Algierią. Radiostacja paryska nadaje o tejże godzinie krótką informację, że „wobec 
wystąpienia grupy zbuntowanych wojskowych władze w Algierii nie są w stanie pełnić 
normalnie swych obowiązków". Dopiero około 10.00 Paryż dowiaduje się, że w Algierze 
wybuchł pucz. Podane zostają nazwiska emerytowanych generałów-prowodyrów. Challe 
tymczasem celebruje za Morzem Śródziemnym swoje dowództwo. Polega ono przede 
wszystkim na telefonowaniu; niemal wyłącznie na telefonowaniu, tak już będzie 
do końca. Dzwoni więc kolejno do trzech dowódców korpusów armijnych istniejących 
w Algierii —- generała Gouraud w Konstantynie, generała de Pouilly w Oranie i generała 
Vézineta w samym Algierze. Pierwszy wyraża natychmiast akces do puczu; dwaj 
pozostali proszą o czas do namysłu. Po godzinie Gouraud odwołuje uprzednią decyzję 
i też prosi o zwłokę. De Pouilly i Vézinet milczą. Taką samą postawę przyjmują: szef 
sztabu naczelnego dowództwa w Algierii generał Héritier, dowódca 10 dywizji piechoty 
generał Saint-Hillier i szereg innych. Wszyscy czekają. Nikt nie występuje jednak 
przeciw sprzysiężeniu.
Challe czuje, że powinien coś robić. O godzinie 8.00 radiostacja algierska, która 
przemianowała się na „Radio-Francję", nadaje pierwsze przemówienie samozwańczego 
naczelnego dowódcy: „Jestem w Algierze z generałami Zellerem i Jouhaudem oraz 
w łączności z generałem Salanem, aby spełnić naszą przysięgę, ślubowanie armii, iż 
zachowamy Algierię, by nie było tak, że nasi polegli oddali życie za nic..." Potem dość 
długo radio nadaje marsze wojskowe. Następnie zostaje ogłoszony stan wyjątkowy 
na całym terytorium Algierii. Spiker zapowiada, że „specjalny trybunał sądzić będzie 
osobników, którzy wzięli bezpośredni udział w zdradzie Algierii i Sahary".
Atmosfera panująca w Algierze nie przypomina w niczym tej z 13 maja czy z dni 
„barykad" ze stycznia 1960 r. Cywile nie mają tak dalece pojęcia o tym, co zaszło, że 
krążą pogłoski, iż chodzi o „nowy kawał" de Gaulle'a, aby podporządkować sobie tym 
razem wojsko. Rozkaz Challe'a: „żadnych cywilów" i „żadnego bałaganu", pozostaje 
jednak w mocy. Cywilom nie wolno się do tego puczu mieszać. Małe grupy OAS 
rozpraszają się po mieście i wespół z Jeune Nation obmaznią kredą mury domów: 
„Niech żyje Algieria franci; :ka!", „Niech żyje armia!", „Niech żyje OAS!", oraz trochę 
„precz!" pod adresem de Gaulle'a, to jest cała ich działalność. Żadnych pochodów, 
żadnych zebrań na Forum czy Bab-el-Ued. To jest pucz wojskowy, rozkaz, porządek 
koszarowy i kropka. Challe, Zeller i Jouhaud obradują, żołnierze z 1 pułku 
spadochroniarzy Legii Cudzoziemskiej leniwie patrolują puste ulice, przekomarzają się 
z dziewczętami, podrzemują w cieniu. Generałowie nie objęci puczem manewrują 
przezornie. Admirał de Querville każe odbić od brzegu okrętowi, na którego pokładzie 
odpływa z komandorem Troswinskim u boku. Ostrożny krok pozwalający zyskać 
na czasie. Generał de Pouilly opuszcza Oran i przenosi się z kilkoma oficerami 
do Tlemsen, gdzie stoją oddziały poborowych z metropolii. Wobec tego Challe kieruje 
do Oranu generała Gardy'ego na czele batalionu Legii Cudzoziemskiej. Gardy jest 
nowym dowódcą okręgu, ale nie ma komu wydawać rozkazów, gdyż na wszystkie jego 
telefony dowódcy liniowych jednostek piechoty, rtylerii i czołgów odpowiadają, że 
poborowi z metropolii są „elementem niepewnym", którego „lepiej nie ruszać". Oddziały 
te zostają więc w koszarach i od razu stanowią dla puczu groźne, nieprzewidziane 
niebezpieczeństwo. Generał Vézinet — dowódca okręgu algierskiego — daje się 
spokojnie internować. Generał Gouraud z Konstantyny po raz trzeci zmienia decyzję 
i przyłącza się do puczu. To samo czyni znany nam z 13 maja generał André Petit, 
dowodzący w tym czasie korpusem armijnym na Saharze. (Mimochodem pikantny 
szczegół: po zamachu stanu 13 maja Petit został szefem gabinetu wojskowego premiera 
Debré, czyli pełnił tę samą funkcję co generał de Beaufort przy de Gaulle'u!). Pułkownicy 
— Argoud, Godard, Gardes i Broizat — rozjeżdżają „po terenie", aby uzyskać akces 
różnych dowódców pułków. Osiągają ten cel niemal wszędzie, ale mają tylko oficerów 
bez wojska. Na szeregowych z metropolii, którzy stanowią trzon armii, nie można liczyć. 
Nie mają oni żadnej sympatii dla „Algierii francuskiej" ani dla oficerów. Myślą to, co 
wszyscy Francuzi w kraju macierzystym: że trzeba z tą wojną czym prędzej skończyć. 
Do naczelnego hasła przewrotu — „wojna aż do zwycięstwa" — odnoszą się wręcz 
wrogo. Chcą wracać do domów, a nie bić się. W zasadzie pucz rozporządza 25 dywizją 
powietrzno-desantową i 10 dywizją piechoty, ale obie te jednostki mają od 45 do 60 
proc. żołnierzy z metropolii.
W niedzielę 23 kwietnia Salan i Jean-Jacques Susini przybywają na pokładzie 
samolotu hiszpańskiego do Algierii. Towarzystwo jest niemal w komplecie. Brak 
Lagaillarde'a tłumaczy się tym, że Challe sobie jego obecności nie życzył. „Od razu 
rozkręci cywilów i będzie bałagan" — powiedział szef sprzysiężenia.
De Gaulle uważnie obserwował przeciwnika i gotował ripostę. Po świetnie 
zmontowanej rozprawie z cywilnymi ultrasami w styczniu 1960 r. przyszła kolej 
na opozycję wojskową, tak sprawnie oddzielona od tamtej. (Zauważmy, że Challe szedł 
wręcz po linii dążeń generała-prezydenta, trzymając na uboczu cywilów, którzy swą 
masą mogli nadać puczowi kwietniowemu jakiegoś rozmachu).
Z wojskiem w metropolii dano sobie radę natychmiast. Samochody 
zmotoryzowanych huzarów z Orleanu wezwano puste w nocy z soboty na niedzielę 23 
kwietnia do Paryża, żołnierze pozostali w koszarach. Czołgi z Rambouillet przesunięto 
przy zmniejszonej obsłudze również na stolicę, ale celowniczych zatrzymano do zajęć 
specjalnych w innym miejscu. Pamiętając rolę, jaką mieli odegrać spadochroniarze 
z Pau w maju 1958 r., tym razem zabrano im samoloty, które bez załóg desantowych 
rozproszono po wszystkich lotniskach Francji. Garnizonom w Niemczech zachodnich 
nakazano ćwiczenia, zawsze według tej samej zasady: ludzie z jednej strony, sprzęt — 
z drugiej. Było to proste i skuteczne.
Jednocześnie wydane zostały zarządzenia: ogłoszenie stanu wyjątkowego, które 
pozwalało władzom na dokonywanie wszelkich aresztowań i rewizji domowych, 
wprowadzało zakaz zebrań publicznych, cenzurę wiadomości; wstrzymanie wszelkiego 
rodzaju komunikacji z Algierią; zablokowanie lotnisk przez ustawienie na pasach 
startowych rozmaitych przeszkód, jak samochody, zasieki z drutu kolczastego, beczki, 
skrzynie itp., dla uniemożliwienia lądowania transportowców desantowych. W sobotę 
w południe przemawiał premier Debré, który wezwał Francuzów do spokoju i dyscypliny 
oraz postawił ultimatum przywódcom puczu.
Ultrasowskie bojówki w metropolii usiłowały reagować. Ich plastykowe bomby 
wybuchły najpierw na lotnisku cywilnym Orly, w przechowalni bagażu, gdzie zginął 
znajdujący się akurat w pobliżu zamiatacz, a jeden z pasażerów został ciężko ranny 
w nogi. Eksplozje zarejestrowano też na dworcach Lyońskim i Austerlitz, bez ofiar, oraz 
w rnerostwach Neuilly i Courbevoie. Jeszcze kilka osób było rannych.
W niedzielę 23 kwietnia na ekranach telewizorów ukazał się w generalskim 
mundurze de Gaulle i wygłosił przemówienie: „Buntownicza władza usadowiła się 
w Algierii w wyniku spisku wojskowego... Kwartet emerytowanych generałów... którzy 
nie znają narodu ani świata, a patrzą tylko przez pryzmat swego obłędu... Oto państwo 
ośmieszone, naród wykpiony, nasza potęga zdegradowana, nasz prestiż 
międzynarodowy poniżony, nasza rola i miejsce w Afryce skompromitowane, i to przez 
kogo? Niestety! Niestety! Niestety! Przez ludzi, których obowiązkiem, honorem i racją 
bytu była służba i posłuszeństwo. W imieniu Francji rozkazuję, by wszystkie środki, 
powtarzam: wszystkie środki, zostały użyte dla zagrodzenia drogi tym ludziom, aż do ich 
likwidacji. Zabraniam każdemu Francuzowi, a przede wszystkim każdemu żołnierzowi, 
wykonywania ich rozkazów... Przyszłością uzurpatorów może być tylko to, co przewiduje 
w ich przypadku Prawo. Wobec nieszczęścia ciążącego nad ojczyzną, wobec groźby 
wiszącej nad Republiką, po oficjalnym skonsultowaniu się z Radą Konstytucyjną, 
premierem, przewodniczącym Senatu, przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego 
zdecydowałem się na skorzystanie z artykułu 16 naszej Konstytucji. Począwszy od dziś, 
wdrożę w razie potrzeby bezpośrednie środki, jakich wymagać będą okoliczności... 
Utrzymam je, cokolwiek się stanie, aż do końca mego mandatu..."
Społeczeństwo stało teraz murem za de Gaulle'em wobec niebezpieczeństwa 
ultrasów.
„Przeciw niebezpieczeństwu grożącemu narodowi podnieście się masowo, ludzie 
pracy i demokraci. Bądźcie zmobilizowani! Skupiajcie się, demonstrujcie w miejscach 
zamieszkania i zakładach pracy! Organizujcie się w przewidywaniu walki! Domagajcie 
się wszelkich środków dla unieszkodliwienia buntowników wojskowych i cywilnych. 
Żołnierze, marynarze i lotnicy — synowie robotników i chłopów francuskich — 
podoficerowie i oficerowie, odmawiajcie posłuszeństwa generałom zamachu stanu 
i działajcie w zdecydowany sposób, by ich zmiażdżyć" — nawoływał apel Francuskiej 
Partii Komunistycznej.
Na to wezwanie i apele ponad 50 organizacji związkowych, z Powszechną 
Konfederacją Pracy (CGT) na czele, społecznych; artystycznych, naukowych, 
kulturalnych, młodzieżowych, kobiecych — ruszyło w poniedziałek 24 kwietnia 12 
milionów Francuzów do gigantycznego strajku powszechnego pod hasłem walki 
z faszyzmem. Jedno hasło łączyło tych ludzi: „Zgnieść faszystowską rebelią wojskową! 
Pokój w Algierii!"
Takiego 24-godzinnego strajku politycznego nikt się w kołach rządzących nie 
spodziewał. Miały one oto obraz jedności społeczeństwa, wyraz tego, co myśli Francja. 
3 miliony ludzi szły, głowa przy głowie, bulwarami Paryża, jak wezbrana rzeka, 
nieprzerwanie, cały dzień. 300 tysięcy — w Marsylii, 350 tysięcy w północnej Francji, 
100 tysięcy w departamencie Loary, 60 tysięcy w Bordeaux... Wszędzie. Francja nie 
widziała jeszcze takiej demonstracji. Przerastała ona wszystkie dotychczasowe. Nawet 
te z lat trzydziestych, z okresu władzy Frontu Ludowego. „Faszyzm nie przejdzie!" — 
wołały nieprzebrane tłumy ludzi i jasne było, że nie przejdzie.
Pucz szybko wszedł w stadium agonii. Naturalnie Lacheroy robił co w jego mocy. 
„Radio-Francja" nadawało jeszcze z Algieru grzmiące komunikaty, oświadczenia 
różnych oficerów, którzy przyłączyli się do puczu, tajemnicze zlecenia w rodzaju: 
„Kuzyni z prowincji przyjadą o 5.00 w lekkim stroju". Były i informacje „polityczne". Jedna 
szczególnie znamienna: „Prezydent Kennedy nie może wystąpić przeciw akcji 
generałów w Algierii, ponieważ celem ich jest zachowanie Algierii francuskiej, a więc dla 
Zachodu". W tym samym czasie Kennedy, nie potępiając wprawdzie buntu generałów, 
wysłał do de Gaulle'a depeszę z wyraami sympatii i... zaoferował mu w drodze 
dyplomatycznej pomoc, co doprowadziło generała-prezydenta do prawdziwej furii, gdyż 
uznał ten krok za gruby nietakt.
W tamtych dniach zrodziło się we Francji powiedzenie, że „odbiorniki 
tranzystorowe ugrobiły pucz generałów". Z pewnością jest w tym wiele prawdy. Skupieni 
w koszarach (z zakazem wychodzenia) jako „element niepewny", żołnierze liniowych 
jednostek z metropolii, bacznie strzeżeni przez Legię Cudzoziemską i związanych 
z puczem oficerów, posiadali jednak odbiorniki radiowe i pilnie słuchali audycji z kraju. 
Dowiadywali się z nich o rozkazach de Gaulle'a, a przede wszystkim o postawie 
społeczeństwa wyrażonej w olbrzymim 12-milionowym strajku. We wszystkich 
koszarach powstały konspiracyjne „komitety czujności". Grupy te nie tylko odmawiały 
posłuszeństwa zbuntowanym dowódcom, lecz także przygotowały się do czynnego 
wystąpienia przeciw nim.
W poniedziałek 24 kwietnia de Gaulle wezwał do siebie ambasadora Gavina. 
Rozmowa musiała być bardzo przykra dla przedstawiciela USA w Paryżu. My wszyscy, 
którzy byliśmy świadkami tych wydarzeń w charakterze sprawozdawców prasowych, 
pamiętamy dobrze, jak Gavin kredowoblady wyjeżdżał swym reprezentacyjnym 
samochodem z Pałacu Elizejskiego przygryzając z wściekłości wargi. Depesza 
solidarności wysłana przez Kennedy'ego do de Gaulle'a odebrała jednak Challe'owi 
resztkę nadziei.
W nocy z poniedziałku na wtorek 25 kwietnia sytuacja puczu była już tak zła, że 
wielu oficerów związanych z rebeliantami nie odważało się pokazywać na terenie 
własnych koszar. Teraz dopiero zaapelowano na wniosek Salana do cywilów.
Kilka tysięcy osób wiwatowało więc na Forum, czterej generałowie salutowali, 
kłaniali się, uśmiechali i przemawiali z balkonu. Zwykłe frazesy, znana sceneria. Po kilku 
takich wystąpieniach Challe oświadczył Salanowi, że ma dość „robienia z siebie pajaca". 
Wobec tego Salan pokazywał się już na balkonie sam lub w towarzystwie milczącego 
Jouhauda. Zeller nie nadawał się do niczego. Załamany psychicznie wobec widma 
klęski, cierpiał na ostre bóle głowy. W przerwach obliczał zapasy... oleju stołowego 
i kontrolował stan kas intendenckich. Czyniło to wrażenie całkowitego obłędu. 
Europejczycy też byli zdezorientowani. Challe parokrotnie powtórzył im: „Żadnej 
polityki!" O co więc szło? Co mieli robić? Ostatecznie sprawa była jednak polityczna!
We wtorek 25 kwietnia „Radio-Francja" nadało jeszcze jedną fałszywą wiadomość 
na użytek Europejczyków: Lagaillarde przybył z Hiszpanii. Miało to wywołać nastrój 13 
maja i „barykad". Nie wywołało, gdyż nikt nie ujrzy już Lagaillarde'a w Algierze. Challe 
zbyt dobrze pamiętał go właśnie z okresu „barykad". Formalny zakaz przywódcy puczu 
zabronił brodatemu szefowi bojówek ultrasowskich opuszczania Hiszpanii.
Znacznie gorsze, ale już prawdziwe wiadomości otrzymali czterej generałowie 
z metropolii. Eskadra marynarki wojennej z Tulonu płynęła pod flagą admirała 
Barthélemy'ego ku wybrzeżom algierskim. W Oranie, Konstantynie, Bône, Tlemsen, 
Mostaganem, Tizi-Uzu pojawiły się na ulicach silne patrole żołnierzy służby czynnej. 
Dowodzili nimi oficerowie rezerwy z metropolii. Posterunki Legii Cudzoziemskiej 
sygnalizowały kolumny samochodowe na szosach. Akcja ta była zupełnie spontaniczna. 
W Bône żołnierze wręcz domagali się aresztowania spiskowców. Strzelcy alpejscy 
zamknęli pułkownika Buchouda, który przyłączył się do puczu. Podobne wiadomości 
napływały z różnych stron.
O godzinie 16.00 Challe dokonał ostatniej oceny sytuacji. Odbyła się tak zwana 
„dramatyczna odprawa".
Czterej generałowie znikli ze swego balkonu jak marionetki poruszane 
niewidzialnymi nićmi. Wraz z nimi roztopił się w ciemności orzeźwiająco chłodnej 
algierskiej nocy, jaka zawsze następuje w Afryce północnej po upalnym dniu, cały pucz. 
Salan Jouhaud i Zeller opuścili Forum wmieszani w odpływający tłum. Salan szedł 
trzymając swą żonę pod ramię. W gmachu gubernatorstwa, którego szeroko otwarte 
okna jarzyły się wszystkimi światłami, papiery walały się na podłogach i korytarzach. 
Wszędzie odsunięte krzesła, porzucone słuchawki od telefonów, niedopite filiżanki kawy. 
Klęska ma czasem taki właśnie obraz.
Challe zgłosił się w najbliższym posterunku żandarmerii i nad ranem 26 kwietnia 
odwieziony został do Paryża. Spokój i czas na medytacje znajdzie były szef rebelii 
w komfortowej celi więzienia Santé. Sąsiadami Challe'a będą tam: generał Nicot — eks-
dowćdca lotnictwa, generał Bigot, jego podwładny w Algierze, później generałowie 
Gouraud i Petit, dalej majorzy de Saint-Marc i Robin. Dojdzie jeszcze kilkunastu 
uczestników mniejszego kalibru. 6 maja zostanie aresztowany Zeller, 8 maja — sześciu 
niedoszłych organizatorów puczu w metropolii: generał Jacques Faure, pułkownik 
Roland Vaudrey, majorzy Azaďs, Casati, Bléhaut i Mouchonnet. 9 maja — kapitan Saint-
Remy.
Po Salanie, Jouhaud, Lacheroy, Argoud, Broizat, Godardzie, Gardy'm, Gardes, 
Susinim — ani śladu. 29 kwietnia 1 pułk spadochroniarzy Legii Cudzoziemskiej został 
rozwiązany. W obozie Zeralda płonęły pułkowe papiery. Żołnierze prezentowali broń, 
podczas gdy 27 rozbrojonych oficerów wsiadało do strzeżonego przez żandarmów 
autobusu i odjeżdżało na przesłuchanie do Algieru. Oficerowie śpiewali chórem znaną 
piosenkę Edith Piaff: „Non, je ne regrette rien" („Nie, niczego nie żałuję..."). Szeregowi 
podjęli tę melodię bez słów. Większość ich nie znała francuskiego. Tłum europejskich 
ultrasów pocąc się na słońcu wołał: „Algieria francuska!" Helikopter brzęczał na tle 
bezchmurnego nieba. Legionerzy ładowali się do samochodów ciężarowych pod 
obojętnym, ale czujnym okiem żandarmów. Cywilni ultrasi rzucali im paczki papierosów, 
butelki z winem i „pastisem". Wysokim ogniem, prawie niewidocznym w słońcu, strzelały 
w górę namioty obozu. Gdzieś wybuchła ogarnięta płomieniami amunicja. Samochody 
ruszały w kłębach złocistego kurzu.
Francuski dziennik urzędowy „Journal Officiel" opublikował pod datą 4 maja 1961 r. 
decyzję prezydenta de Gaulle'a podjętą na mocy 16 art. Konstytucji dającego 
generałowi „uprawnienia nadzwyczajne".
W tym samym dniu, w którym ukazał się powyższy dekret, de Gaulle oświadczył 
na posiedzeniu Rady Ministrów, że utrzyma „uprawnienia nadzwyczajne" aż do końca 
konfliktu algierskiego.
Czas porządków: 1961-1962
VII
„Trudno jest
równocześnie manipulować
pistoletem maszynowym,
wstępować na ambonę
i podawać smoczek".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLEA
23 kwietnia 1961 r. Tymczasowy Rząd Republiki Algierskiej ogłosił gotowość 
wznowienia rozmów z Francją. 10 maja komunikaty opublikowane równocześnie 
w Paryżu i Tunisie ustaliły datę spotkania delegacji stron za dziesięć dni w Evian.
Na czele delegacji francuskiej stanął minister do spraw Algierii Louis Joxe. 
Algierską kierował wicepremier TRRA Belkasem Krim.
Pierwsze posiedzenie konferencji — 20 maja — poświęcone było wciąż 
wymaganemu przez Francuzów przerwaniu ognia. Rząd francuski liczył na to, że 
uzyskane zawieszenie broni będzie można przedłużyć w nieskończoność i utrzymywać 
pod jego płaszczykiem status quo w Algierii. Naturalnie Algierczycy nie mogli się na to 
zgodzić.
W niedzielę 21 i w poniedziałek 22 maja rokowania zostały więc przerwane. Joxe 
wyjechał do Paryża po instrukcje. Delegacja algierska zamknęła się w swej 
obwarowanej willi pod Genewą.
We wtorek ogłoszony został na wniosek delegacji francuskiej nowy porządek 
rozmów: spotkania stron co drugi dzień. Nie częściej. Tezy obu delegacji pozostawały 
najzupełniej sprzeczne. Algierczycy domagali się całkowitej suwerenności Algierii, 
wykluczając wszelkie formy gaullistowskiego „zrzeszenia" z Francją; odrzucali 
jakikolwiek podział Algierii przez Francuzów i zwracali uwagę, że w takim wypadku 
wojna będzie trwała; podkreślali integralność swego terytorium; nie zgadzali się więc 
na odrębne traktowanie tak zwanego problemu Sahary". Francuzi kładli nacisk 
na „zrzeszenie" Algierii z Francją; domagali się szczególnego statusu uprzywilejowania 
dla Europejczyków w Algierii, czyniącego ich obywatelami pierwszej kategorii z dwoma 
paszportami w kieszeni; żądali odrębnego uregulowania sprawy Sahary.
Jedna tylko platforma pozostawała wspólna: prawo Algierczyków 
do samookreślenia. Jeśli uważnie przyjrzeć się tym punktom, widzimy, że rozbieżności 
sprowadzały się w istocie tylko do jednego zagadnienia: Sahary. Niezależnie bowiem 
od tego, czy mowa była o „zrzeszeniu", podziale Algierii, integralności jej terytorium — 
zawsze pod określeniami tymi kryje się jedyna troska delegacji paryskiej: co z Saharą? 
Status uprzywilejowania dla Europejczyków to tylko polityczna zasłona dymna 
przeznaczona dla uspokojenia ultrasów. Przemysł francuski, zainteresowany ropą 
saharyjską, mało się o to troszczył. Toteż rozmowy w pierwszej fazie spotkań eviańskich 
toczyły się wokół Sahary. Argumenty Francuzów przepadały jednak w piaskach tej 
pustyni. Tymczasem w Algierii ultrasi grzmocili co wieczora w kotły i rondle, a bomby 
plastykowe demolowały arabskie sklepy i domy. Konsulat szwajcarski w Oranie został 
zdemolowany przez bojówki OAS. Europejczycy wołali: „Precz z cyrkiem eviańskim!" 
Taki był akompaniament do rozmów nad pięknym Lemanem.
A wśród tego wszystkiego intermezzo międzynarodowe: wizyta prezydenta 
Kennedy'ego w Paryżu 31 maja 1961 r. Był to już czwarty prezydent USA — 
po Roosevelcie, Trumanie i Eisenhowerze — z którym de Gaulle stawał w szranki. 
Tamci przychodzili i odchodzili. On jeden trwał jak ogromna, twarda skała.
Tak go też oceniali Amerykanie. W tekach akt związanych z wizytą paryską 
przechował się ciekawy dokument. Była to poufna notatka sporządzona przez 
amerykańskiego dziennikarza Sulzbergera na użytek prezydenta. Zawierała 
charakterystykę de Gaulle'a i szereg wskazówek co do tego, jak należy z nim 
postępować.
„De Gaulle — pisał Sulzberger — jako wielka osobistość oraz ważna i fascynująca 
postać historyczna sprawia na mnie głębokie wrażenie. Jednakże można go odmalować 
równie dobrze w kolorze białym jak i czarnym. Wiele jego koncepcji jest — moim 
zdaniem — fałszywych albo przestarzałych, albo przedwczesnych. W każdym razie 
na dzień 31 maja 1961 r. nie mają one zastosowania.
Jeśli podczas rozmów de Gaulle w jakiś sposób wyimaginuje sobie, że został 
zapędzony do narożnika lub też że grozi mu się choćby pośrednio, stanie się 
natychmiast nieprzejednany — będzie grzeczny, ale nieugięty. Im słabszy się czuje 
wobec rozmówcy, tym trudniej będzie z nim rozmawiać. Jest to reguła zasadnicza.
Przez cały czas spotkania, a zwłaszcza na samym początku, należy pamiętać 
o trzech głównych aspektach charakteru de Gaulle'a. Są to: jego niezwykła 
indywidualność, jego zasadnicze stanowisko wobec Stanów Zjednoczonych oraz jego 
ogólne poglądy na świat i rolę Francji w tym świecie...
Pomimo napuszonej miny i często wyniosłego zachowania się de Gaulle jest raczej 
człowiekiem nieśmiałym. Generał nie odznacza się w najmniejszym nawet stopniu 
frywolnością, nie ma też poczucia humoru, aczkolwiek nie jest pozbawiony jego 
elementów. To, czy je ujawni, zależeć będzie — moim zdaniem — od atmosfery, jaka 
wytworzy się w czasie rozmów...
W naszym podejściu do de Gaulle'a nie możemy nigdy zapominać o jego 
najskrytszych uczuciach antyamerykańskich...
Generał rzeczywiście nas nie lubi i odnosi się podejrzliwie do naszych motywów 
nawet wtedy, kiedy nie można im nic zarzucić. Jest na tym punkcie niesłychanie 
przewrażliwiony. Maskuje jednak swe podejrzenia i reakcje. Jest rzeczą mało 
prawdopodobną, aby wyjawił je szczerze, tak iak to często czynią anglosascy mężowie 
stanu. Wprost przeciwnie, będzie je zawsze ukrywał za zasłoną kurtuazji. De Gaulle to 
wytrawny pokerzysta, ale gra europejskimi «znaczonymi kartami». Musimy o tym 
pamiętać i nie dać się zaskoczyć. Są dwie przyczyny takiego stosunku de Gaulle'a 
do Ameryki: Czuje on niewątpliwie urazę z powodu faktu, że Stany Zjednoczone są 
obecnie wielkim mocarstwem Zachodu tak w Europie, jak i poza nią, podczas gdy 
Francja straciła na znaczeniu i odgrywa rolę trzeciorzędną. W związku z tym de Gaulle 
wyolbrzymia bardzo wagę ścisłych stosunków między Waszyngtonem a Londynem. 
Wyczuwa on, że istnieje coś w rodzaju niewidocznego anglo-amerykańskiego spisku, 
którego celem jest udaremnienie Francji odzyskania dawnego prestiżu, jakim cieszyła 
się ona — głównie na kontynencie europejskim — podczas I wojny światowej i po jej 
zakończeniu.
Drugą główną przyczyną jest cała seria «incydentów» między nim a Amerykanami 
oraz między Francją a Stanami Zjednoczonymi jeszcze w czasie II wojny światowej.
De Gaulle zawsze daje chętnie wiarę każdemu, kto mówi mu, że amerykańskie 
spółki naftowe chcą przechwycić kontrolę nad Saharą lub że Stany Zjednoczone chcą 
wypełnić próżnię polityczną w Afryce północnej po wycofaniu się Francji...
Pomimo istnienia Wspólnego Rynku i ścisłych, aczkolwiek zmieniających się 
stosunków de Gaulle'a z Adenauerem, generał nadal przesiąknięty jest głęboką 
podejrzliwością wobec Niemców. Mimo że nie znosi oklepanych frazesów, używa ich, 
kiedy dyskutuje nad tym problemem.
Nadal lubi powtarzać: «Niemcy są zawsze Niemcami», i przy omawianiu sytuacji 
mówić o niebezpieczeństwie grożącym ze strony «Kruppów». Sądzi, że dopóki żyje 
Adenauer, nie będzie z nimi kłopotów. Jednakże nawet generał de Gaulle, który dopiero 
niedawno zaczął w ogóle zastanawiać się nad własną śmiercią, przyznaje, że Adenauer 
nie będzie długo pozostawał u władzy.
Nie powinniśmy zapominać, że de Gaulle jest zasadniczo liberałem (w dawnym 
sensie) i — mimo swych autokratycznych metod — bardziej lewicowym niż prawicowym 
(w sensie francuskim). Jest on, prawdę mówiąc, dobrodusznym despotą, ale sam siebie 
uważa za pobłażliwego strażnika demokracji francuskiej. Wprawdzie żywi pogardę dla 
komunistów, których uważa za «obcych» agentów, ale w o wiele większym stopniu nie 
lubi skrajnej prawicy niż pozakomunistycznej lewicy.
Nie jesteśmy jeszcze w stanie powiedzieć, czy w świetle tego, co powiem nieco 
dalej, de Gaulle jest «człowiekiem dnia przedwczorajszego» czy «człowiekiem 
pojutrza». Ma on poczucie przynależności do białych ludów Zachodu. Między innymi 
dlatego właśnie czuje urazę z powodu braku więzi z Waszyngtonem; stąd też jego 
ubolewania, że nie istnieje to, co nazywa polityką «zachodnią».
Podsumowując, ośmielam się wyrazić opinię, że w psychologicznych stosunkach 
między Stanami Zjednoczonymi a Francją nasz prezydent powinien pamiętać o czterech 
zasadach, których wspólnym mianownikiem jest maksymalne pragnienie uzyskania 
pozytywnych rezultatów spotkania:
1. Jako mocarstwo silniejsze (i dlatego znajdujące się w gorszej sytuacji 
przetargowej w rozmowach z tym butnym człowiekiem) musimy wykazać cierpliwość 
i chęć wysłuchania go.
2. W żadnym momencie tych rozmów nie możemy naciskać na de Gaulle'a. 
Rozsądniejszą byłaby próba nakłonienia go do wzajemnej wymiany poglądów. Kiedy de 
Gaulle czuje, że znajduje się na słabszej pozycji i w niekorzystnej sytuacji, staje się 
trudniejszy.
3. Nigdy nie możemy zapominać, że bez względu na to, jak przyjazna okaże się 
atmosfera rozmów, de Gaulle bardziej podejrzewa Stany Zjednoczone, niż czuje przed 
nimi respekt — tym bardziej że wie iż jest od nas zależny. Uważa on, że ze względów 
tak geograficznych, jak i ze względu na logikę historii my również zależymy niemal 
w równym stopniu od niego.
4 W konkluzji usilnie nalegam, aby od momentu rozpoczęcia poważnych rozmów 
występować najpierw z takimi tematami, odnośnie których polityka Francji i polityka 
Stanów Zjednoczonych są ewidentnie i zasadniczo zgodne".
Rozmawiali z sobą trzy dni. Kurtuazja nie przesłoniła jednak istotnych 
rozbieżności. W lodowatym milczeniu przyjął de Gaulle do wiadomości, że Stany 
Zjednoczone będą się starały nakłonić Anglię, aby przystąpiła do Wspólnego Rynku. Dla 
de Gaulle'a była to próba wprowadzenia przez USA swego brytyjskiego „konia 
trojańskiego" do „Europy sześciu" i pokrzyżowania projektów Paryża. Kennedy mówił też 
o konieczności przyjęcia do EWG Szwajcarii, Austrii, Szwecji, Irlandii. W ocenie Pałacu 
Elizejskiego oznaczało to dążenie do przemytu idei otwartej, szerokiej Strefy Wolnego 
Handlu, w którą musiałby się przekształcić Wspólny Rynek. Tego Francja nie chciała 
za żadną cenę.
Prezydent Stanów Zjednoczonych domagał się zwiększenia udziału Francji, 
podobnie jak innych krajów NATO, we „wspólnym wysiłku zbrojeniowym", zwłaszcza 
w dziedzinie zbrojeń klasycznych. Szło o wysiłek finansowy. Amerykanie od dawna 
uważali, iż ponoszą cały niemal jego ciężar. De Gaulle ze swej strony wcale nie 
zamierzał angażować się w tym kierunku. Chciał przecież tworzyć własną, „narodową 
nuklearną siłę uderzeniową". Francja nie mogła sobie pozwolić na pokrywanie 
równocześnie kosztów zbrojeń NATO i własnych. Według koncepcji Paryża „narodowe" 
siły nuklearne miałyby się połączyć przymierzem, ale tworzenie ich powinno się 
odbywać odrębnie i własnym sumptem każdego z krajów partnerskich. Bilateralne 
układy w rodzaju tego, jaki wciąż sugerował Adenauerowi, nie były przy tym wykluczone. 
De Gaulle pojmował zresztą, że za plecami Kennedy'ego kryją się potężne firmy 
amerykańskie, które chcą uzyskać zamówienia zbrojeniowe, aby po prostu zarabiać 
na zbrojeniach NATO. Jest to sprzeczne z dążeniami firm francuskich, które nie mając 
nadziei na to, by stać się dostawcami NATO, forsowały za pośrednictwem gabinetu 
francuskiego ową gaullistowską ideę „siły narodowej". Ograniczenie krajów europejskich 
NATO tylko do klasycznych sił i trzymanie przez Kennedy'ego zamkniętych drzwi 
do „klubu atomowego" też nie było po myśli de Gaulle'a, który nadal żądał triumwiratu 
w NATO.
Cierpkie uwagi Kennedy'ego na temat nie kończącej się wojny algierskiej 
ostatecznie zepsuły atmosferę.
Irytację Amerykanów zwiększała jeszcze w tym okresie sprawa Laosu. O ile Paryż 
popierał neutralistyczny kierunek księcia Souvanny Phoumy w tym kraju, o tyle 
Amerykanie działali w przeciwnym kierunku, tj. na rzecz związanej z nimi grupy Boun 
Ouma. Między Paryżem a Waszyngtonem nic się nie układało.
Wkrótce po wyjeździe Kennedy'ego, 14 czerwca 1961 r., został nagle 
opublikowany w Tunisie komunikat prezydenta Burgiby i przywódcy Mali Modibo Keity, 
że „Sahara jest integralną częścią terytorium afrykańskieg o". Afrykańskiego, a więc nie 
algierskiego. „Panowie Burgiba i Modibo Keita dali do zrozumienia, że przyszłość 
wielkiej pustyni nie może być ustalona tylko w cztery oczy między dwiema stronami 
w Evian... Paryż odczuje to jako kapitalną interwencję w rozmowach eviańskich" — pisał 
„Monde".
Algierczycy protestowali przeciw dywersyjnym akcjom i zamachom na integralność 
ich terytorium. 16 czerwca 1961 r., po 27 dniach rozmów, Belkasem Krim oświadczył 
w toku konferencji prasowej, że rozmowy w Evian są przerwane. To samo ogłosił 
ze swej strony minister Joxe. Rokowania były więc przerwane, ale nie zerwane.
20 czerwca de Gaulle podejmował uroczyście w Paryżu prezydenta NRF Heinricha 
Lübkego. „Nadszedł czas, gdy Francja i Niemcy mają dokonać razem i dla dobra ludzi 
mnóstwo wielkich rzeczy" — mówił de Gaulle w powitalnym wystąpieniu. „Wobec 
wielkich spraw, w obliczu których stoimy, wobec niebezpieczeństw ciążących nad 
nami... losy nasze stały się ściśle solidarne. Po wojnie, która — jak się mogło wydawać 
— zniweczyła wszelką możliwość pogodzenia między dwoma naszymi narodami, 
Francja wyciągnęła do nas rękę, i to nie tylko dla dobrych, sąsiedzkich stosunków, lecz 
także dla stworzenia z nami wspólnoty o nieodwracalnych losach" — oświadczył ze swej 
strony Lübke.
Była to wizyta demonstracyjna i propagandowa. A przecież żadnego szefa 
państwa nie witał Paryż tak chłodno, z taką rezerwą i lodowatą obojętnością. W wielu 
miejscach tajemnicze ręce zrywały flagi NRF z fasad domów. Wymowne i spowodowane 
nastrojami opinii publicznej milczenie zachowały też paryskie dzienniki.
Przed wyjazdem Lübke zdołał jeszcze wygłosić we francuskim ośrodku atomowym 
Saclay znamienne przemówienie, którego najważniejszy fragment godny jest 
zapamiętania: „Francja — powiedział prezydent NRF — jest krajem najbardziej 
zaawansowanym w dziedzinie atomowej na kontynencie europejskim, jednakże ścisła 
współpraca z Niemcami pozwoli jej na posunięcie się jeszcze szybciej naprzód w tym 
kierunku. Powinniśmy współpracować nie tylko na polu energii nuklearnej, lecz także 
w dziedzinie rakiet".
W tym momencie chmury nadciągnęły z zupełnie innego kierunku. Tego 
najbardziej dla Paryża utrapionego. Oto prezydent Tunezji Burgiba znów zmienił front. 
Nieoczekiwanie zrezygnował ze swoich, tak wygodnych dla Francji pretensji 
do algierskiej Sahary i z miejsca znalazł się w poważnym konflikcie z Paryżem. Poszło 
o francuską bazę wojskową — Bizertę. Tunezja domagała się likwidacji bazy, ustalenia 
dokładnego kalendarza ewakuacji wojsk francuskich i zwrotu tego terytorium. Od 17 
czerwca potężne demonstracje dziesiątków tysięcy Tunezyjczyków odbywały się 
na ulicach Bizerty i przed umocnieniami bazy, do której szybko napływały posiłki 
francuskie z metropolii i Algierii. Przed światem stanęło nagle widmo rozszerzenia się 
konfliktu algierskiego na całą Afrykę północną. Jednocześnie 5 lipca widownią wielkich 
demonstracji zorganizowanych przez FLN była Algieria. Powtarzały się wydarzenia 
„krwawej niedzieli" z grudnia 1960 r. Ponad stu Algierczyków padło od pocisków wojska 
oraz żandarmerii francuskiej na ulicach Algieru i Konstantyny. Około 270 odniosło 
cięższe i lżejsze rany. 20 lipca walczono z kolei w Bizercie. Zginęło tu od kul żołnierzy 
francuskich kilkuset Tunezyjczyków. Była to jedna z największych w ostatnich latach 
masakr na terenie Afryki północnej. Walki między oddziałami tunezyjskimi a francuskimi 
toczyły się przez trzy dni. Tunis zerwał stosunki dyplomatyczne z Francją i złożył skargę 
do Rady Bezpieczeństwa.
W tej atmosferze wznowione zostały 20 lipca 1961 r. rokowania między 
Algierczykami a Francuzami w Lugrin niedaleko Evian. Stronie francuskiej zależy tym 
razem na pozytywnym wyniku. Chciała ona zatrzeć wrażenie wywołane w świecie 
masakrami w Tunezji i Algierii. Jednakże nie była jeszcze gotowa do zapłacenia za to 
sprawiedliwej ceny: pozycja Paryża w kwestii Sahary nie zmieniła się ani o jotę. 
Rozmowy wlokły się osiem dni i urwały 28 lipca 1961 r. „Jesteśmy nadal gotowi 
do wznowienia dialogu. Nie zaniedbamy w tym kierunku żadnego kroku" — oświadczył 
na zakończenie Belkasem Krim. „Nie jesteśmy przeciwnikami tej propozycji" — 
stwierdził minister Joxe w imieniu Francji.
I wojna znów rozszalała się na całego. Strzelaniny w Algierze, Milianie, Blidzie, 
Telergmie, Castiglione, Oranie, Konstantynie. Wszędzie zabici i ranni. Bilans według 
jednych danych: 80 zabitych, 266 rannych, według innych — 170 zabitych! 450 rannych. 
Kto zdoła ich policzyć? Masakrowano w Algierii i w metropolii. OAS-owcy grasowali 
bezkarnie.
2 sierpnia granaty ultrasowskie wrzucone zostaią do „kafejek" arabskich w Algierze 
i Blidzie. 3 sierpnia bojówka OAS próbuje wysadzić w powietrze hotel „Lutetia" 
w Paryżu, gdzie ma się odbyć konferencja prasowa b. premiera Mendčs-France'a. 4 
sierpnia dwaj Algierczycy zostali zlinczowani przez motłoch kramarzy w biały dzień 
na rynku w Bone. 6 sierpnia bomby plastykowe niszczą mieszkania przewodniczącego 
zarządu miejskiego w Paryżu Paul Minota i dziennikarza z postępowej „Liberation" 
Jeana-Maurice Hermanna. 8 sierpnia wybucha bomba przed drzwiami willi redaktora 
naczelnego „France-Soir" Pierre Lazareffa. 12 sierpnia czterech Arabów i jedna kobieta 
giną od ciosów siekier pod Mostaganem. 16 sierpnia bojówki ultrasowskie obrzucają 
granatami dzielnicę arabską w Algierze. Dwóch zabitych, 16 rannych. W tym samym 
dniu strzelanina na ulicach Lyonu. 23 sierpnia granaty ultrasów demolują wnętrza 
kilkunastu „kafejek" arabskich w Oranie. 10 zabitych, 26 rannych. Tej samej nocy 
wstrząsa Paryżem 12 eksplozji bomb plastykowych. Zniszczone są m. in. mieszkania 
byłego ambasadora francuskiego w Tunezji Boegnera, ministra przemysłu Jeanneneya, 
Daniela Mayera. Wybuchy w Tuluzie, Tours, Châtellerault... W dwa dni później 33 
jednoczesne eksplozje w Paryżu. Cele: redaktorzy „Figara", mieszkanie Françoise 
Sagan, jakiś komisarz policji. 7 września znów kilka wybuchów w stolicy.
Jednocześnie w Algierii... „Tłum był na razie milczący... Potem ruszył. Pierwszy 
sklep, w którym wyłamano rolety, należy do rodziny Loukalów. Wczoraj wieczorem obaj 
Loukalowie-mężczyźni, ojciec i syn, zostali zabici przez jakiegoś doświadczonego 
strzelca z kolta w tył czaszki... Zaczynają się więc jatki. Sklep zabitych idzie w drzazgi. 
Bomba plastykowa dokończy dzieła zniszczenia. Tłum woła: «Algieria francuska!», 
następnie: «De Gaulle na szubienicę!», dalej «OAS do władzy!» Kamienie sypią się 
na żandarmów. Wtedy właśnie ukazuje się mały, stary citroen, w którym ciśnie się pięciu 
arabskich pasażerów. Samochód zostaje zatrzymany. Ludzie wyszarpnięci z wnętrza. 
Tłum uzbrojony jest już teraz w łomy żelazne porwane z pobliskiej budowy. Inni mają 
pałki. Wszystko to zostaje puszczone w ruch. Żaden z pięciu Arabów nie podniesie się 
z miejsca... Teraz pojawia się skuter. Wyjeżdża na plac Trzech Zegarów. Na siodełku 
młody Arab. Uderzenie łomu w głowę powala go na ziemię. Upada. Ciosy gruchoczą mu 
czaszkę. Skuter zostaje podpalony. Odrzucony trup znalazł się akurat wśród kwiatów 
zdemolowanego straganu. Podbiega młody człowiek i kopniakami odgarnia kwiaty. 
«Żadnych kwiatów dla tych świń» — woła. Obecnie cała Bab-el-Ued jest w ruchu. Jacyś 
prowodyrzy rozdzielają zadania: «Ty — tu...» — «Oni... tam». Znów pękają z jękiem 
szyby sklepów arabskich. Nie wiadomo już, co się dzieje. Bab-el-Ued zwariowała. Bab-
el-Ued chwyta Araba, który ukazał się na rogu ulicy Bouzerea. Oblewa się go benzyną 
i podpala. Człowiek ten biegnie ogarnięty płomieniami. Tłum jednak nie wypuszcza go 
tak długo, aż ta żywa pochodnia runie wśród przeraźliwego krzyku na ziemię. 
Linczowany jest i inny Arab. Tego wygania się drągami żelaznymi spod samochodu 
ciężarowego, gdzie usiłował się ukryć. Jeszcze innego, rannego, rozciąga się na jezdni. 
Sprowadza się specjalnie samochód i miażdży nieszczęsnemu kołami klatkę piersiową... 
Akurat nadjeżdża autobus. Zostaje zatrzymany. Pasażerowie europejscy wysiadają. 
Kierowca i konduktor — Arabowie — zostają zamordowani w autobusie. W tej chwili 
wszystkie arabskie sklepy położone wokół rynku i przy ulicy Alma są już zdemolowane. 
Od strony placu Trzech Zegarów rozlegają się strzały. Jakieś dwie kobiety arabskie są 
napastowane. Europejski majster towarzyszy dla ochrony swemu algierskiemu 
czeladnikowi. Tłum pozwala im przejść. To się już uspokaja... Tak właśnie było na Bab-
el-Ued. Nie wydaje się, aby t rzeczy zostały zaimprowizowane. Widziałem grupy 
kierujące akcją. Widziałem też policję, żandarmów i wojsko. Obecne były wszystkie siły 
bezpieczeństwa. Niestety tylko obecne. Słyszałem, jak ktoś błagał żuawów: «Do licha 
ciężkiego — róbcie coś! Strzelcie choć w powietrze!»; «Nie możemy nic robić. Nie mamy 
rozkazu» — padła odpowiedź..."
Tak pisze z Algierii na początku września 1961 r. korespondent paryskiego 
dziennika „France-Soir" Jean Ferniot.
Taka była „ofensywa" OAS generała Raoula Salana.
V Republika miała jednak inne jeszcze poważne troski.
W 1931 r. niezadowolenie z rządów gaullistowskich zbliżało się do szczytowego 
punktu. W połowie maja kolejarze ogłosili 32-godzinny strajk ostrzegawczy. Przyłączyli 
się do nich pracownicy elektrowni, gazowni i metra, którzy strajkowali już od 10 maja. 
Pół miliona ludzi przerwało pracę, ale na skutek braku pociągów i transportu miejskiego 
faktycznie stanęło wszystko. Strajki te niepokoiły w najwyższym stopniu władze. Nie bez 
kozery. Nowe batalie klasowe wybuchły w dwa tygodnie po wielkim strajku politycznym 
w okresie puczu kwietniowego. Hasła ekonomiczne: poprawy bytu, łączyły się w nich 
z politycznymi jeszcze bardziej niż w roku ubiegłym. Ludzie domagali się nie tylko 
podwyżek płac, lecz także położenia kresu wojnie algierskiej i przerwania wyścigu 
zbrojeń. Poza tym w walce tej rodziła się, jak w rozżarzonym tyglu, jedność działania 
central związkowych, to czego najbardziej obawiały się zawsze wszystkie rządy Francji. 
Jeszcze w 1960 r. wielkie centrale związkowe szły do strajków oddzielnie, jakkolwiek 
uzgadniały ich daty. Od strajku kwietniowego, gdy poszły wspólnie, różne federacje 
spotykały się coraz częściej na zebraniach i obradach, na wiecach i w pochodach. 
Oddolny nacisk mas powodował, że hasło jedności, stale lansowane przez Powszechną 
Konfederację Pracy, znajdowało coraz częstszy i szerszy posłuch wśród członków 
innych central: chrześcijańskich związków zawodowych (CFTC) i Force Ouvričre.
Rząd gauiüstowski przystąpił do twardej obrony swych pozycji. 19 maja 1961 r. 
ukazał się nowy dekret o prawie rządu do mobilizacji w razie strajku pracowników kolei, 
metra, autobusów, gazowni, elektrowni i personelu lotnictwa cywilnego. Dekret 
przewidywał dla opornych kary od dwóch miesięcy do roku więzienia i grzywny od 40 
do 12 tysięcy franków (nowych).
Kontrofensywa ludzi pracy nie dała na siebie czekać. W maju odbyły się dwa 
wielkie zjazdy: Francuskiej Partii Komunistycznej (XVI) i Powszechnej Konfederacji 
Pracy (XXXIII). „Jak 16 lat temu, na X Zjeździe naszej partii, tak i dziś powtarzamy: 
jeden człowiek nie może przekształcić Francji. Zadanie to może i powinien wykonać 
naród z klasą robotniczą na czele" — mówił sekretarz generalny FPK Maurice Thorez.
Zjazd odbywał się wśród huku bomb OAS-owskich. Bojówki ostrzeliwały 
z pistoletów maszynowych siedzibę Komitetu Centralnego FPK, zaatakowały federacje 
FPK: w VI dzielnicy Paryża, na „czerwonym" przedmieściu Vieux-Clombier, jeszcze inne 
na prowincji: w Perigeux, w Ajaccio na Korsyce.
W tym samym czasie strajkowały setki tysięcy ludzi: 360 tysięcy kolejarzy, 110 
tysięcy pracowników elektrowni i gazowni, 35 tysięcy transportowców.
Francuska Partia Komunistyczna liczyła około pół miliona członków, w tym 1400 
merów, 21 tysięcy radnych miejskich i 150 radców generalnych. Jest najlepiej 
zorganizowaną i największą partią polityczną Francji, siłą rozporządzającą prawie 5 
milionami wyborców.
Do jedności działania i skończenia z wojną algierską wzywała też Francuzów 
na swym XXXIII Zjeździe 2-milionowa Powszechna Konfederacja pracy. Oba te hasła 
stały się naczelną wytyczną walki społeczeństwa V Republiki w tym roku 
i w następnych.
Już 1 czerwca przyłączył się do nich, choć nie bez oporów, kongres 
chrześcijańskich związków zawodowych — CFTC — w Issy-les-Moulineaux. To samo 
uczyniło wkrótce kierownictwo Zjednoczonej Partii Socjalistycznej (PSU).
W maju wrzenie ogarnęło też wieś. Zaczęło się od Bretanii — jednego 
z najbiedniejszych regionów Francji. W okolicach Lorient chłopi wznieśli barykady 
na drogach. Pod Hennebont zatrzymywano pociągi na torach. Padały podcięte słupy 
telegraficzne. Tłum śpiewający „Marsyliankę" wdarł się do budynku prefektury w Morlaix 
i zajął go w ciągu kilku minut. Całe kolumny traktorów ruszyły na drogi. „Bunt szuanów!" 
— wołała zaniepokojona prasa gaullistowska. Zajścia przeniosły się wkrótce 
do centralnej Francji. Potem do południowo-zachodniej.
Przyczyny były te same co w roku ubiegłym. Oficjalne liczby z owego czasu 
wskazują, że ceny produktów rolnych wzrosły ze wskaźnika 137,3 w 1958 r. do 139 
w 1961, co stanowi progresję zaledwie o 1,2 proc. Jednocześnie ceny artykułów 
przemysłowych wzrosły od wskaźnika 146,4 w 1958 r. do 165,9 w 1961 r., czyli 
progresja wyniosła 13,3 proc. Znamienne jest przy tym, że o ile ceny produktów rolnych 
przy skupie uprawianym przez hurtowników wzrosły w wymienionym okresie o 1,2 proc, 
to te w handlu detalicznym, a więc płacone przez konsumenta, podniosły się o 9 proc! 
Zjawisko to wypływa z okoliczności, że we Francji między chłopem-producentem 
a konsumentem miejskim istnieje aż sześć ogniw pośrednich, z których każde pobiera 
swój haracz: pośrednik handlowy — wielki handlarz bydła — komisjoner miejski — 
rzeźnia, w której odbywa się ubój — masarnia hurtowa — kupiec detaliczny. 
Zacytowany przykład dotyczy mięsa, ale podobnie ma się sprawa i z innymi produktami 
wsi. Rozbój uprawiany przez te pośrednie ogniwa jest oczywisty i uderza w dwie strony: 
w chłopa-producenta i w konsumenta.
Ciężkim uderzeniem dla wsi francuskiej okazała się polityka Wspólnego Rynku. 
Tak na przykład Francja nabyła w 1961 r. 34 500 ton mięsa w Niemczech zachodnich, 
tyleż w Holandii plus 18 tysięcy ton artykułów mleczarskich z tegoż kraju, sama 
posiadając dostateczne zapasy tych produktów. Konkurencja na rynku wewnętrznym 
stała się na skutek tego nie do zniesienia dla chłopów.
Atmosfera była więc napięta na wszystkich odcinkach. De Gaulle usiłował 
rozładować ją za pomocą konferencji prasowej zwołanej 5 września 1961 r. Oświadczył 
wprawdzie, że jeśli Algierczycy nie zgodzą się na „zrzeszenie" z Francją, to zostanie 
przeprowadzony podział ich kraju na strefy europejską i arabską, jednakże po raz 
pierwszy dodał, iż Francja domaga się „wyłącznie gwarancji dla swych interesów 
na Saharze". Nie było już więc mowy o jedynym wyjściu w postaci oderwania tego 
terytorium od Algierii.
Konferencja nie przyniosła jednak uspokojenia. Ultrasi nie chcieli słyszeć 
o żadnych kompromisach, a ulica francuska oceniła wystąpienie jako dalszy dowód nie 
ustających manewrów generała. Ataki opozycji w prasie i parlamencie stały się jeszcze 
zajadlejsze.
Wtedy nastąpiło wydarzenie wręcz opatrznościowe dla de Gaulle'a. Tak 
opatrznościowe, że aż dziw bierze!
8 września 1961 r. o godzinie 21.55 dokonana zostaje próba zamachu na de 
Gaulle'a. Czwarta z kolei, ale w okolicznościach poważniejszych niż tamte. W chwili gdy 
samochód prezydenta, poprzedzany przez dwa wozy ochrony i mający za sobą wóz 
osłonowy, przejeżdżał przez miejscowość Pont-sur-Seine, na drodze do Colombey-les-
Deux-Eglises, strzelił w górę wielki płomień, którego jęzor osmolił nieco karoserię 
citroena szefa państwa. Zamach nie udał się. Przygotowana przy szosie i ukryta 
w piramidzie piasku 35-kilogramowa bomba nie wybuchła. Ładunek spłonął. Na miejscu 
zamachu ujęty został jeden ze sprawców: Martial de Villemandy — wicehrabia de 
Mesničre. Mały szczupły człowieczek, który był ongi spikerem radia francuskiego 
w Indochinach, a potem agentem asekuracyjnym. Po wybuchu bomby nie miał nic 
lepszego do roboty, jak udać się do pobliskiej kafejki, gdzie zamówił aperitif. 
Zachowanie się tego gościa było tak dziwne, że pijący z nim klient zawiadomił 
żandarmów. W stojącym przed kafejką samochodzie znaleźli oni lont prochowy 
i zapalarkę. Wobec tego Villemandy zabrany został na przesłuchanie i bez zbytniego 
certowania się wydał swych wspólników: eks-spadochroniarza Armanda Belvisiego, 
agenta ubezpieczeniowego Henri Manoury'ego, kontrolera biletów na lotnisku Orly, 
Cabanne de la Prade'a, oraz kilku innych. Policja ogłosiła później, że bomba nie 
wybuchła, gdyż zapalnik (zwykły detonator kopalniany połączony przewodem 
z zapalarką umieszczoną pod lasem odległym o 350 metrów od szosy) był wyjątkowo 
niefachowo założony. Umieszczono go w butelce. Naturalnie ta była izolatorem, który 
spowodował, że detonacja zapalnika nie udzieliła się 35 kilogramom plastyku. Każdy 
górnik doskonale wie, że detonatory tego typu trzeba wsuwać bezpośrednio w ładunek. 
W przeciwnym razie — klapa.
Kto tak pokierował zamachem? Kto mógł w ten sposób połączyć ładunek 
z detonatorem, aby materiał wybuchowy spłonął bez eksplozji? Kto kazał 
Villemandy'emu czekać na kogoś w kafejce położonej o kilkaset metrów od miejsca 
zamachu? Pytania te muszą się każdemu nasunąć. Nie ulega wątpliwości, że 
zamachowcy, rzeczywiści członkowie OAS, byli przekonani, iż dokonują naprawdę 
zamachu na de Gaulle'a. Czyja ręka nimi jednak kierowała, jacy ludzie wyreżyserowali 
tę przedziwną akcję, nie tylko pomagając „opatrzności" w zesłaniu de Gaulle'owi tego 
zamachu w chwili, gdy potrzebował go dla uzyskania jedności społeczeństwa wokół 
swej osoby, ale też sprawiając, iż los oszczędził prezydenta? Nie zdołamy odpowiedzieć 
na te pytania. Część prasy francuskiej przypisuje sprawę tajemniczemu panu 
Foccartowi, szarej eminencji Pałacu Elizejskiego, tak bardzo szarej, że przez długie lata 
nikt nie potrafił nawet sprecyzować, jaki jest jej wiek. W chwili gdy pisana jest ta książka 
(1971 r.), posunięto się niewiele dalej. Wiadomo tylko, że Foccart ma obecnie 55 lat, że 
jego pierwotne nazwisko brzmi: Koch, że urodził się w Mayenne; jego ojciec był kolonem 
w Gwadelupie, a matka nosiła arystokratyczne nazwisko de la Glénandičre. Sam 
Foccart wypisywał w 1955 r. w rubryce zawód jedno słówko: „eksport". Co eksportował, 
tego nikt nie wie. Służył w wojsku. Otrzymał stopień plutonowego. Kto go wprowadził 
do środowiska gaullistów? Nie wiadomo. Był wszędzie po trochu: w organizacji kampanii 
wyborczych, w operacjach finansowych, podróżach różnego rodzaju. Działał zwłaszcza 
w „sprawach Afryki i Madagaskaru", jak brzmiała oficjalna nomenklatura jego funkcji. 
Rozdawał subsydia, decydował o subwencjach. Jego kreacją był ksiądz Youłou, despota 
z Konga-Brazzaville, przepędzony w 1963 r., czy Leon M'ba, prezydent Gabonu. On też 
będzie operował w latach 1964—65 na rzecz Czombego, a jednocześnie storpeduje 
spisek CIA na Madagaskarze. On zajmie się dostawami broni dla secesjonistów z tak 
zwanej Biafry. W latach sześćdziesiątych Foccart zajął się organizacją odrębnej 
i niezależnej od wszystkich innych tajnej służby. Powodem miało być to, że OAS-owcy 
penetrowali wszystko: zarówno wywiad jak kontrwywiad i policję. Foccart miał więc 
wtedy stworzyć służbę tak zwanych b a r b u z ó w, o których będzie tu jeszcze mowa. 
Jest ich podobno 9 tysięcy. Sam Foccart nie odzywa się nigdy.
Zapytany przez jednego z dziennikarzy, dlaczego wciąż milczy, odpowiedział:
— Przyrzekłem generałowi, że nie otworzę ust...
Aresztowanie bezpośrednich sprawców zamachu, aresztowania dalszych, 
o nazwiskach niby z operetki Offenbacha — generałowie: Jean-Marie-Charles Boucher 
de Crevecoeur (w przekładzie nolskim nazwisko to brzmi dosłownie: Rzeźnik-
Przebijserce) i Paul Vanusem, baronowa Boutmy — córka byłego dyrektora opery 
w Monte Carlo, pułkownik Hervé Le Barbier de Bligničres (po polsku: Golibroda 
z Bligničres), dziennikarz Georges Bousquet — stanowiły doskonałe zajęcie dla 
czytelników gazet i amatorów sensacji. Co kilka dni ktoś nowy wędrował do aresztu. 
Ludzie mieli co czytać i mogli nie myśleć o poważniejszych sprawach. Jasne było 
jednak, że wszystkie te osoby, owi groźni konspiratorzy, to pionki bez znaczenia. „Szary 
Francuz" wzruszał ramionami. Bawiło go to, ale i irytowało jednocześnie.
Ironia prasy, nieustępliwość parlamentu, który nad zamachem przeszedł po prostu 
do porządku dziennego, brak wiary w całą tę historię w społeczeństwie spowodowały, że 
de Gaulle, który zawsze miał wyczucie sytuacji, zrzekł się 30 września 1961 r. 
„uprawnień nadzwyczajnych".
2 października 1961 r. generał dokonał konkretnego kroku naprzód. W radiowo-
telewizyjnym przemówieniu przewidywał tym razem „utworzenie suwerennego, 
niepodległego państwa algierskiego w drodze samookreślenia".
Ale ultrasi też czuwali... 5 października prefektura policji paryskiej wydała nagle 
niezwykle dyskryminacyjne zarządzenie. W jego myśl nie wolno było odtąd 
Algierczykom zamieszkałym we Francji wychodzić na ulicę po godzinie 20.00. 
Oznaczało to specjalną godzinę policyjną dla Algierczyków. Pretekst: są niebezpieczni, 
zajmują się terrorem. Tworzono dla nich rodzaj getta.
I natychmiast zaczęły się prawdziwe polowania wieczorne. Przy tej okazji policja 
zatrzymywała różnych Włochów, Hiszpanów, Portugalczyków czy Greków, mających 
wełniste włosy i ciemną barwę skóry, przypominających wyglądem Algierczyków. 
Francję ogarnęło oburzenie. Ludzie zdali sobie sprawę z rozmiarów i rodzaju tej 
rasistowskiej dyskryminacji.
18 października ruszyło na ulice Paryża ponad 20 tysięcy robotników algierskich. 
Łamiąc godzinę policyjną, szli szeroką ławą z przedmieść Nanterre, Saint-Denis, 
Gennevilliers, dzielnicy Goutte-d'Or, ze swych bezgranicznie nędznych bud, lepianek 
i baraków. Wdarli się do ekskluzywnych, bogatych dzielnic śródmieścia, na rozjarzone 
od neonów bulwary. Obdarci, wstrząsający w swej nędzy, zapełnili plac Madeleine, 
dotarli do Opery. Inna ich rzeka płynęła bulwarem Saint-Germain, przekroczyła 
skrzyżowanie Odeonu, dotarła do Ogrodu Luksemburskiego. Po raz pierwszy Paryż 
widział ich w takim tłumie. Po raz pierwszy miał przed sobą nędzę tych ludzi, 
zsumowaną niejako w tysiącach egzemplarzy.
Policja przystąpiła do natarcia. Padły strzały: na bulwarach zginęło 7 Algierczyków, 
ponad 60 zostało rannych, w Nanterre było 3 zabitych i 30 rannych. 6700 osób zostało 
aresztowanych.
21 października nowe demonstracje w Paryżu. 40 rannych i 421 aresztowanych. 
22 października demonstracja kobiet algierskich. Tym razem policja uruchomiła 
wyłącznie pałki. 14 rannych, 375 aresztowanych wraz z dziećmi. W tym samym dniu 7 
zamachów bombowych OAS w Paryżu. Ultrasi rozrzucali na ulicach specjalne gwoździe 
do dziurawienia opon. Setki samochodów unieruchomionych...
Policja mściła się krwawo na aresztowanych Algierczykach. W kilka dni 
po opisanych zajściach mieszkańcy Argenteuil znaleźli trupy dwóch Arabów wyrzucone 
na brzeg przez rzekę. Obaj mieli związane sznurem ręce i nogi. Śmierć nastąpiła 
od strzału w potylicę. Inne trupy znajdowano w lasach podparyskich. Algierczyk 
Mohammed Bagdache został przewieziony przez policjantów do lasu Meudon. Strzelono 
do niego i uznano za zabitego. Odratowany, gdyż w istocie był tylko lekko ranny, 
opowiedział na konferencji prasowej dziennikarzom, jak się cała rzecz odbyła. Szereg 
Algierczyków zrzucano w workach z mostów paryskich do Sekwany. I tu trafem znaleźli 
się ocaleni, którzy opowiedzieli przebieg zbrodni.
2 listopada tysiące więźniów algierskich z wicepremierem Ben Bellą na czele 
zorganizowały jeden z największych i najdłuższych w historii więziennictwa na całym 
świecie strajków głodowych. Domagali się położenia kresu dyskryminacjom rasowym 
i przyznania Algierczykom praw przysługujących więźniom politycznym. Dotychczas 
bowiem stosowano wobec nich regulamin obowiązujący zwykłych przestępców 
kryminalnych. Dziesiątki tysięcy więźniów, już i tak wyczerpanych długoletnim 
pozbawieniem wolności i ciężkimi warunkami izolacji, połączonymi z niesłychaną 
dyscypliną odmówiły przyjmowania wszelkiego rodzaju pokarmów poza wodą.
Sprawa nabrała rozgłosu daleko wykraczającego za granice Francji. Liga Arabska 
zorganizowała jednodniowy post polityczny we wszystkich krajach Bliskiego Wschodu 
i Afryki północnej. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło rezolucję, 
w której zażądało uwzględnienia postulatów więźniów algierskich. We wszystkich 
krajach Afryki szerzyły się hasła bojkotu ekonomicznego Francji. Przywódcy TRRA 
zakomunikowali Pałacowi Elizejskiemu, że nie wznowią rokowań, jeśli postulaty 
strajkujących więźniów nie zostaną uwzględnione.
Wtedy dopiero więźniowie uzyskali status polityczny. Natomiast godzina policyjna 
dla Algierczyków na „wolności" przesunięta została z 20.00 do 22.00.
Była to nowa obelga. Trzeba jednak stwierdzić, że społeczeństwo francuskie 
potrafiło na nią odpowiedzieć.
VIII
„Francuz myśli wyłącznie o żarciu
i podnoszeniu swej stopy życiowej.
Befsztyk z frytkami to dobra rzecz.
Samochód — pożyteczna.
Ale wszystko to nie stanowi...
ambicji narodowej".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
„Tłum wyszedł z bruku" — jak głosi stara piosenka, jeszcze chyba z czasów 
rewolucji francuskiej. Było ich 35 tysięcy na ulicach Paryża, 20 tysięcy w Marsylii, 10 
tysięcy w Rennes, 5 tysięcy w Saint-Etienne, 4 tysiące w Montpellier, 3 tysiące 
w Perpignan, 4 tysiące w Saint-Denis, tyle samo w Montreuil, 3 tysiące w Saint-Ouen, 
tyle samo w Boulogne-Billancourt, 2500 w Gennevilliers, Drancy, Ivry, Vitry, 2 tysiące 
w Courbevoie, Argenteuil i tak dalej w setkach miejscowości — 6 grudnia 1961 r., 
w Dniu Akcji Przeciw Faszyzmowi. Decyzja w sprawie tego wystąpienia zapadła 20 
listopada w wyniku wspólnego zebrania, w którym wzięli udział przedstawiciele 
Francuskiej Partii Komunistycznej, Zjednoczonej Partii Socjalistycznej (PSU), Unii 
Postępowej, Unii Radykałów, Powszechnej Konfederacji Pracy (CGT) i Ligi Praw 
Człowieka. Stało się to nazajutrz po OAS-owskim wiecu zwołanym przez Bidaulta i jego 
zwolenników w paryskiej sali Mutualité, bezpośrednio po wielkiej głodówce więźniów 
algierskich i krwawo stłumionych demonstracji Algierczyków na ulicach Paryża, wśród 
wybuchających bomb ultrasowskich i komunikatów radiowych o setkach zabitych 
w Algierii.
Masowe demonstracje republikańskie 6 grudnia były jednak tylko wstępem 
do dalszych, znacznie poważniejszych.
12 grudnia do wymienionych organizacji przyłączają się chrześcijańskie związki 
zawodowe (CFTC), Federacja Pracowników Oświaty (FEN) i Krajowy Związek 
Studentów Francji (UNEF). Wszystkie one wzywały do nowej demonstracji 19 grudnia 
pod hasłem walki przeciw OAS i pokoju w Agierii. Na kilka dni przed tą datą apel 
podpisało ogółem 35 organizacji, w tym wiele lokalnych federacji SFIO, której 
kierownictwo wciąż jeszcze nie chciało występować wspólnie z komunistami.
Władze zakazały demonstracji, ale odbyła się ona wbrew ich woli. We wtorek 19 
grudnia 1961 r. miliony Francuzów wyszły na ulice. Sam tylko pochód w centrum Paryża 
skupiał 100 tysięcy ludzi. „Faszyzm nie przejdzie!", „OAS — mordercy!", „Pokój 
w Algierii!" W kilku miejscach policja szarżowała. Ponad sto osób odniosło rany, ale 
demonstracja trwała. Starcia miały miejsce na placu Bastylii, w pobliżu ratusza 
miejskiego, w Dzielnicy Łacińskiej i na bulwarach. Te same sceny rozgrywały się 
w Tuluzie, Marsylii, Lyonie, Dijon, Montpellier, Nantes, Epinalu, Metzu. Walka była coraz 
gwałtowniejsza.
4 stycznia 1962 r. bojówka ultrasowska ostrzelała po raz nie wiadomo który 
z pistoletów maszynowych gmach Komitetu Centralnego FPK. Wartownik z ochrony — 
Robert Chapedeleine — został ciężko ranny. Inne bojówki atakowały dalej lokale 
federacji komunistycznych na prowincji i w „czerwonym" pasie przedmieść Paryża. 
Riposta robotników nie dała na siebie czekać. 6 stycznia tysiące paryżan znów wyszły 
na ulice. 12 stycznia młodzi żołnierze demonstrowali na pokładzie tego samego 
transportowca „Kairouan", którym ongi podróżował Salan. Okrzyki: „Precz 
z faszyzmem!", „Precz z wojną!", „Pokój w Algierii!", wstrząsały portem marsylskim, 
z którego poborowi mieli odpłynąć do Oranu.
22 stycznia 1962 r. o 16.34 gwałtowna eksplozja wstrząsnęła Paryżem. Wybuch 
bomby plastykowej na wewnętrznym podwórzu Ministerstwa Spraw Zagranicznych. 
Rezultat: jedna osoba zabita, dwanaście rannych, trzy samochody spalone, 
zdemolowane wnętrze gmachu, okna pozbawione szyb w promieniu kilometra. Potem 
dalsze uderzenia: zamordowanie emerytowanego inspektora podatkowego, byłego 
członka Algierskiej Partii Komunistycznej, Alfreda Locussola, 5 stycznia w Alençon; 18 
zamachów bombowych w ciągu kilku minut 11 stycznia w Algierze; 17 zamachów 
w nocy z 17 na 18 stycznia w Paryżu.
W nocy z 23 na 24 stycznia bomby OAS-owskie eksplodowały w 24 punktach 
Paryża.
7 lutego bomby zdemolowały mieszkania: członka Biura Politycznego FPK 
Raymonda Guyota, pisarza Vladimira Poznera, profesora uniwersytetu paryskiego 
Vedela, dziennikarza „Figaro" Serge Brombergera, lokal federacji FPK w XIX dzielnicy 
Paryża, jak również zamieszkały tylko przez dozorcę dom ministra stanu do spraw 
kultury André Malraux. Ogółem sześć osób odniosło rany. Vladimir Pozner doznał 
złamania podstawy czaszki. Sześcioletnia Delphine Renard, mieszkająca na parterze 
domu Malraux, straciła wzrok.
Gniew paryżan doszedł w tym momencie do szczytu. Zdjęcia małej Delphine 
Renard ukazały się na pierwszych stronicach gazet. „Mamo, dlaczego ja nic nie widzę?" 
— brzmiały oskarżycielskie tytuły gazet nad fotografiami straszliwie zmasakrowanej 
twarzy dziecka. Wnętrze rozwalonego wybuchem pokoju ukazywało rozrzucone 
zabawki, porwane w strzępy lalki.
Już w nocy z 7 na 8 lutego grupy ludzi gromadziły się przed domami ofiar 
wybuchów, wznosząc okrzyki przeciw OAS i tolerancji władz. Premier Debré i minister 
spraw wewnętrznych Roger Frey zorganizowali wielką odprawę dowódców policji 
i żandarmerii w prefekturze. Wydany został zakaz wszelkich demonstracji.
Nazajutrz, tj. w czwartek 8 lutego 1962 r., Paryż ruszył. Pragnienie wolności jest 
u Francuzów silniejsze niż wszystko inne, niezależnie od opinii politycznych.
60 tysięcy ludzi szło ulicami Paryża, wypełniło plac Bastylii. „Plastykarze 
do więzienia!", „OAS mordercy!" — wołał tłum. Rzeki pochodów płynęły od bulwaru 
Voltaire, placu Republiki, Dworca Lyońskiego, bulwaru Diderota. Łączyły się ze sobą. 
Żołnierze ukazali się na murach koszar Reuilly. „Jedność wojska z narodem!", „Salan 
na szubienicę!", „Czystka w armii!" — padały okrzyki. 10 tysięcy ludzi przeciągało nad 
Sekwaną, wzdłuż Nabrzeża Celestynów, aby połączyć się z pochodem studentów 
idących bulwarem Saint-Michel. Zwartymi batalionami sunęli metalowcy z zakładów 
Renault, ci od Bregueta, z Courbevoie, z Saint-Denis.
Pierwsze oddziały policji i żandarmerii w swych czarnych mundurach 
i błyszczących hełmach z metrowymi drewnianymi pałkami w rękach ukazały się 
u wylotu placu Woltera. Wielki granatowy autobus policyjny wjechał w tłum, nie zważając 
na ludzi, którzy nie mogli ustąpić miejsca napierani przez tylne szeregi. Kierowca bez 
wahania dobył rewolweru, zatrzymał wóz i parokrotnie strzelił na oślep w tłum. Dwóch 
mężczyzn padło. Szarża policji zaczęła się rozwijać. Całe kohorty żandarmów atakowały 
kolbami karabinów i bagnetami, policja waliła jak oszalała swoimi pałkami. Tyraliery 
w hełmach, ustawione klinami na głębokość w 20—30 rzędów, nacierały od placu 
Bastylii i placu Republiki. Gęsto padały granaty z gazem łzawiącym. Ludzie miejscami 
rozpraszali się, biegli przed siebie. Tu i ówdzie czyjaś rozciągnięta postać zostawała 
na bruku. Widać było porzucone torebki kobiece, płaszcze, trzewiki zgubione 
w odwrocie. Całe grupy chroniły się do metra. Demonstracja została rozproszona. 
Oddziały policji oraz żandarmerii już spełniły właściwie swe zadania. Samochody 
pancerne jadące z warkotem silników wzdłuż ulic dokonały reszty.
Nie o to jednak szło policji. Wszystkie demonstracje były w podobny sposób 
rozpraszane. Ta miała być „nauczką".
Stąd dramat na stacji metra Charonne. W jej korytarzach tłoczyło się kilkaset osób, 
które schroniły się tu przed ciosami pałek i granatami z gazem. Zamknięta przez 
pracowników metra krata zamykała dostęp policji. Żandarmi rozwalili kolbami karabinów 
zamek i wraz z policjantami wdarli się do wnętrza stacji. Spowodowało to panikę. 
Najokropniejszą, jaką można sobie wyobrazić. Osiem osób zostało zabitych, 
stratowanych, ponad 80 rannych. Najtragiczniejszą ofiarą tego starcia był 15-letni Daniel 
Ferry, kolporter „Humanité".
Następne dni przyniosły odpowiedź Francji. Fala strajków protestacyjnych ogarnęła 
cały kraj. Doszła do szczytu w dniu pogrzebu ofiar masakry. 10 milionów Francuzów 
przerwało w dniu 13 lutego pracę, milion paryżan szło w tenże wtorek za trumnami 
zamordowanych. Trudno jest za pomocą słów oddać nastrój podczas tej żałobnej 
uroczystości. Jednakże wszyscy, którzy widzieli owo morze ludzkie wypełniające 
kilometry ulic, morze nabrzmiałe gniewem, ale niezwykle spokojne i twarde 
w zdecydowaniu, nie zapomną tego obrazu nigdy. Szły wszystkie organizacje, wszystkie 
partie republikańskie.
Jedność działania odradzała się znów, jak ongi w 1934 r., gdy na tymże bruku 
Paryża, niemal data w datę, bo 6 lutego, padło na placu Zgody 18 osób, a 218 odniosło 
rany.
„Tyle kwiatów i tyle łez, tyle milczenia jest dziś w Paryżu. Jest i splot rąk w nie 
kończący się łańcuch: rąk młodych i starych, delikatnych i spękanych od pracy. Nigdy 
jeszcze tego nie było. Żyjący idą za zmarłymi... Są twarze mokre od deszczu, który 
w tym dniu pada, i mokre od łez... Paryż defiluje przed katafalkami... Widziałem jeden 
tylko uśmiech w tym tłumie. Był to uśmiech trzyletniej dziewczynki, która szła obok swej 
matki. Ta dziewczynka bawiła się czerwonym goździkiem" — pisze sprawozdawca 
dziennika „Paris-Jour", pisma jak najdalszego od komunistów. „Wszyscy razem 
weszliście do naszych wspomnień. Dołączacie dziś do długiego łańcucha zabitych — 
komunardów, socjalistów, katolików, komunistów, liberałów, robotników ze wszystkich 
horyzontów politycznych, ludzi poległych za sprawiedliwość, godność i wolność... 
Zginęliście, walcząc przeciw OAS, przeciw faszyzmowi, przeciw wszystkim chcącym 
stłumić wolność w tym kraju, przeciw wrogom pokoju..." — stwierdza w żałobnym 
przemówieniu generalny delegat paryskiej Unii Chrześcijańskich Związków 
Zawodowych, Robert Duvivier. „Przekonani jesteśmy, że siła Republiki, warunek 
wolności, zawiera się w tym, co każdy z nas gotów jest dla niej uczynić. Właśnie dlatego 
ci ludzie, którzy zginęli w czwartek, padli ofiarą tchórzliwej represji ze strony władzy. 
Wszystkim tym, którzy uzasadniają represję rzekomą racją stanu, przeciwstawiamy wolę 
narodu wyrażoną 19 grudnia i 8 lutego, wolę, którą widać i dziś w obronie demokracji" — 
mówił Dominique Wallon, przewodniczący Krajowego Związku Studentów Francji. 
„Zmarli to żywi włączeni do naszej walki pod warunkiem, że wierność będzie regułą 
naszego życia. Wiernie walczyć będziemy codziennie, aby antyfaszystom wolno było 
wznosić ten okrzyk, który był waszym ostatnim tchnieniem: «Unieszkodliwić OAS! 
Faszyzm nie przejdzie!»" — oświadczył sekretarz generalny unii związków zawodowych 
departamentu Sekwany CGT.
W tym dniu władze nie odważyły się już interweniować. Policja i żandarmeria nie 
pokazały się na ulicach Paryża.
10 marca miał się rozpocząć w Issy-les-Moulineaux pod Paryżem kongres 
francuskich obrońców pokoju. Ustawiony przed merostwem i wyładowany środkami 
wybuchowymi samochód eksplodował na kilka godzin przed otwarciem obrad, akurat 
w chwili gdy ulicą przechodziła prowadzona przez nauczycielkę grupa dziewcząt 
z pobliskiej szkoły. Sześć spośród nich zostało ciężko rannych! 26-letniej krawcowej 
Jacqueline Kizilian wybuch urwał nogę. Trzy osoby zostały zabite. Ogółem było 47 
ciężej i lżej rannych.
W dniach 1—5 stycznia 1962 r. OAS-owcy mordują w zamachach i „ratonadach" 
— według oficjalnych danych francuskich — 228 Algierczyków, ranią 489. „Jak rój 
pszczół rzucają się Europejczycy na przechodniów algierskich i zabijają ich" — donosił 
dziennik „France-Soir". „Oran — miasto grozy — gdzie miłosne pary przechadzają się 
splecione w uścisku wokół placu, pośrodku którego leży zabity Europejczyk i zadźgany 
nożem Algierczyk" — oznajmiał inny tytuł. „Widok trupa staje się czymś codziennym. 
Ludzie nie odwracają się nawet — pisał korespondent amerykańskiej agencji prasowej 
United Press International — gdy rozlegnie się gdzieś strzał. Między przybyciem policji 
a zabraniem ciała zabitego upływa na ogół 20 minut. Przyjeżdża karetka, wysiada 
dwóch sanitariuszy, którzy ładują trupa na nosze i przykrywają kocem. Oficer policji 
sprawdza tożsamość zabitego... Miejska polewaczka zaciera ślad. Spojrzenia ludzi są 
chłodne..." OAS mordowała planowo przedstawicieli różnych kategorii pracowników, 
kolejarzy, rzemieślników, piekarzy, fryzjerów — „aby przyszłe państwo algierskie nie 
miało specjalistów". Wkrótce kolej przyszła nawet na pracowników zakładów 
oczyszczania miasta. Skutek był ten, że Algierczycy przestali stawiać się do pracy i nie 
opuszczali swych zamkniętych dzielnic. Studenci i studentki z rodzin Europejczyków 
zaczęli się zajmować zbieraniem i wywożeniem śmieci, których ogromne stosy gniły 
na ulicach. Dżumy takich rozmiarów nie przewidział nawet Camus. „Pięciu listonoszy — 
czterech muzułmanów i jeden Żyd — zostało zabitych dziś rano podczas roznoszenia 
poczty. Pięciu innych listonoszy zostało zabitych wczoraj. Czternastu rannych leży 
w szpitalu" — donosił „Paris-Jour". „Co pięćset metrów leży na ulicach Michelet i d'Isly 
zabity człowiek. Co pół godziny ktoś pada trupem" — pisał 24 lutego „France-Soir"...
Przekładaniec grozy. Przekładaniec śmierci. W samym centrum Oranu wybuchł 
nadziany plastykiem samochód. Waliły się całe domy. 30 zabitych, 50 rannych. 6 marca 
— 17 eksplozji bomb w Algierze. 8 marca — 104 eksplozje w ciągu dwóch godzin. 9 
marca — OAS bombarduje z moździerzy dzielnicę arabską Oranu. Jednocześnie 
samochód z dynamitem eksploduje na podwórzu miejscowego więzienia pełnego 
Algierczyków — 45 zabitych. Bojówkarze strzelali z pistoletów maszynowych do tych 
więźniów, którzy usiłowali wyjść z płonącego budynku. 15 marca salanowcy 
rozstrzeliwują sześciu nauczycieli — trzech Europejczyków i trzech Algierczyków. 
Egzekucja odbywa się o godzinie 10.30, a więc w biały dzień, na dziedzińcu szkolnym, 
w centrum Algieru, obok kościoła El-Biar... 16 marca zaczyna się mordowanie dziewcząt 
i kobiet — maszynistek arabskich. Po mechanikach, kierowcach, piekarzach, szewcach, 
fryzjerach, czyścibutach, stolarzach, zegarmistrzach na nie przyszła kolej... „W 
atmosferze koszmaru i krwawego obłędu Algieria oczekuje końca tego, co się dzieje... 
W Algierze już się nie żyje. W Algierze się umiera... Niewiarygodna, ekstrawagancka 
atmosfera Kafki objęła tu wszystko... To, co widziałem w szpitalu Mustafy, jest straszne, 
odrażające, nie do pomyślenia. W pierwszej sali leży na cementowej podłodze 20, 30, 
może więcej trupów. Na ciałach niektórych zabitych odczytuję wyraźnie smołą 
wykonane napisy: «OAS czuwa» albo «Zabiłem — zapłaciłem». Wśród trupów tych 
Europejczyków, muzułmanów, Azjatów (podobno z «brygad specjalnych») są 
i potwornie okaleczone i zniekształcone. Pracownicy szpitala zlewają je wciąż wodą 
z hydrantów. Szereg trupów owinięto w kolorowe koce; te same, które ongi 
sprzedawano turystom... W przylegającej do sali kaplicy szpitalnej jakiś ksiądz intonuje 
modlitwę za zmarłych. Tę, która domaga się od Boga, by poza granicami życia udzielił 
łaski najwyższej" — depeszował jak w gorączce korespondent „Paris-Jour". Komisarz 
policji Jurandon ginie w Oranie. 42 bomby w jedną noc w Algierze. 56 bomb w drugą 
noc w Oranie. 23 bomby nazajutrz w Konstantynie. Ostrzeliwanie dzielnicy algierskiej 
z moździerzy w Oranie... Nie ma koszmarowi końca.
W tej atmosferze zbliżał się koniec wojny. 6 lutego 1962 r. de Gaulle oznajmił: 
„Bardzo już szybko dojdziemy do rozwiązania kwestii współpracy z Algierczykami".
W dniach 10—19 lutego delegacje obu stron spotkały się w rejonie Rousses 
na granicy szwajcarskiej. Co wieczora samolot z opracowanymi dokumentami odlatywał 
do Paryża, gdzie de Gaulle zatwierdzał poszczególne punkty. Delegaci algierscy — 
Belkasem Krim i Ben Tobbai — konferowali też razem z Ben Bella uwięzionym w Aunoy. 
19 lutego ogłoszono dwie półoficjalne noty — francuską w Paryżu i algierską w Tunisie. 
Wstępna, poufna faza rozmów była zakończona. 5 marca całkiem już oficjalne 
komunikaty zapowiedziały otwarcie rozmów 7 marca w Evian.
Podpisanie tak zwanych układów evianskich ogłoszone zostało 18 marca 1962 r. 
De Gaulle oświadczył, że zażąda „aprobaty i wotum zaufania kraju". Premier Ben 
Khedda stwierdził, iż „układy są zgodne z zasadami rewolucji algierskiej". Tej samej 
nocy wicepremier Ben Bella i przebywający dotąd w więzieniu ministrowie TRRA byli 
wolni.
Układy przewidywały: 1. Przerwanie ognia od poniedziałku 19 marca o godzinie 
12.00 przez obie strony walczące. Zwolnienie w ciągu następnych 20 dni wszystkich 
jeńców wojennych. Amnestia dla więźniów politycznych. Przywrócenie swobód 
indywidualnych i publicznych; 2. Okres przejściowy aż do zakończenia referendum 
na temat samookreślenia dla Algierczyków. W tym okresie Algieria „pozostaje pod 
suwerennością Francji". Władzę sprawować będzie wysoki komisarz, podlegający 
ministrowi do spraw Algierii i reprezentujący interesy Francji. Przedstawicielstwem 
strony algierskiej jest „organ wykonawczy", złożony z przewodniczącego i dwunastu 
członków. Ma on przygotować głosowanie nad samookreśleniem; 3 Wszyscy 
Algierczycy posiadający obywatelstwo francuskie mogą je zachować, jeśli tego pragną. 
Każdy z nich ma prawo w każdej chwili swobodnie opuścić Algierię, zabierając swój 
majątek. Wracający do Francji korzysta z uprawnień repatrianta. Żadne represje 
za działalność w przeszłości nie będą w Algierii stosowane; 4. Osoby pochodzenia 
francuskiego mogą jeszcze przez trzy lata korzystać z pełni praw obywatelskich 
w Algierii przy zachowaniu paszportu Republiki Francuskiej. Po tych trzech latach mogą 
się one ubiegać o obywatelstwo algierskie; 5. Język francuski jest równouprawniony 
z arabskim; 6. Francja zobowiązuje się do udzielenia Algierii przez trzy lata pomocy 
ekonomicznej przewidzianej „planem konstantyńskim". Oba kraje będą z sobą 
współpracowały w dziedzinach ekonomicznej, technicznej i kulturalnej. Zastrzeżone są 
prawa Francji do eksploatacji bogactw saharyjskich, z tym, iż Sahara jest integralną 
częścią Algierii; 7. Francja zachowuje jeszcze przez 15 lat bazę wojskową w Mers-el-
Kebir oraz przez 5 lat szereg lotnisk wojskowych. Oddziały francuskie w sile 80 tysięcy 
żołnierzy pozostaną przez trzy lata w Algierii. Francja może kontynuować doświadczenia 
naukowe w rejonie Sahary.
„C'EST FINI — SKOŃCZYŁO SIĘ" — wołały olbrzymie tytuły na pierwszych 
stronicach gazet francuskich. Tak jest: wojna skończyła się po 7 latach, ściślej po 88 
miesiącach lub jeszcze dokładniej po 2696 najdłuższych dniach. Według oficjalnych 
danych francuskich pochłonęła 20 500 zabitych żołnierzy, 57 200 rannych własnych 
oraz 141 tysięcy partyzantów zabitych i 275 tysięcy rannych. Z ludności cywilnej zginęło 
w niej po stronie francuskiej 2500 osób, przepadło bez wieści 500; po stronie algierskiej 
— 18 500 i 10 tysięcy. W październiku 1954 r. było w Algierii 60 tysięcy żołnierzy, 
w styczniu 1962 r. — 380 tysięcy. Koszt wojny wyniósł 3000 miliardów dawnych 
franków. Nikt nie obliczył strat materialnych: spalonych domów, zerwanych mostów, 
wysadzonych obiektów, zniszczonego sprzętu itp. Nikt nie obliczył też strat moralnych, 
gdyż dla cierpienia ludzkiego nie wynaleziono jeszcze miernika.
25 marca, nazajutrz po opisanych wydarzeniach, ludzie z „brygad specjalnych" 
aresztowali zastępcę Salana i dowódcę OAS w Oranie, eks-generała Edmonda 
Jouhauda i jego szefa sztabu eks-majora Camelina. Obaj mieli swoją kwaterę główną 
w najwytworniejszym hotelu miasta, tak genialnie opisanym przez Camusa — „Hotel 
Panoramique", z którego można było zawsze dostrzec nad błękitną zatoką morską 
ogromny napis: „Ici la France" — „Tu Francja". Jouhaud zajmował na 14 piętrze 
luksusowy apartament. Odwiedzali go dziennikarze, znajomi, przyjaciele, szefowie 
bojówek OAS przychodzący po rozkazy. Sąsiadował z businessmenami, którzy 
przyjeżdżali do Oranu w swych interesach, z generałami i oficerami przybywającymi 
na inspekcje, z setkami hotelowych gości. Był tu prawie cały rok, od puczu kwietniowego 
1961 r. do 25 marca 1962 r. Gdy wychodził z pokoju, przyprawiał sobie sztuczną bródkę. 
Było to jego jedyne konspiracyjne akcesorium.
Tylko ktoś bardzo naiwny mógłby uwierzyć, że „brygady specjalne", a nawet ta 
zwykła, nie specjalna policja o tym nie wiedziały. Tak długo jednak pozwalały 
Jouhaudowi działać, wydawać rozkazy, funkcjonować w najlepsze. Dopiero teraz, gdy 
otrzymały rozkaz, „zdjęły" Jouhauda cicho, sprawnie i bez hałasu.
OAS zastanawiała się tymczasem nad swoją przyszłością. Do ostrego starcia 
na temat: „co robić?", doszło między eks-pułkownikiem Argoudem a Salanem. Zdaniem 
Argouda akcja OAS mogła być prowadzona na długą metę tylko na terenie metropolii 
i w oparciu o takie czynniki zagraniczne, którym zależałoby na upadku de Gaulle'a. Eks-
pułkownik liczył przede wszystkim na Amerykanów — mających wciąż z de Gaulle'em 
kłopoty na terenie NATO i w sprawach gospodarczych, oraz na te koła w Europie, które 
w Bonn, we Włoszech, w Belgii i w Holandii obawiają się hegemonii francuskiej. Algierię 
uważał Argoud za straconą. Akcję należało, jego zdaniem, zacząć już przenosić 
do Francji, organizację schować w podziemiu, jej kierownictwo rozmieścić w kilku 
ośrodkach, najlepiej w Belgii i Niemczech zachodnich oraz w Madrycie, dążyć 
do przekształcenia kryptoultrasowskich niezależnych w prawdziwą ekspozyturę ruchu 
i rozwijać szeroką działalność polityczną, która kiedyś da wyniki.
Salan i otaczający go pułkownicy — Godard, Gardes, Chateau-Jobert, Vaudrey — 
odrzucili ten plan nie dlatego, że wydawał się im nielogiczny, ale dlatego, iż nie chcieli 
konkurencji Argouda.
Jednym z ostatnich posunięć Salana było proklamowanie 30 marca 1962 r. 
Krajowej Rady Ruchu Oporu w metropolii. W tym samym dniu znikli b. premier Bidault 
z Paryża i Jacques Soustelle z Lyonu. Opuścili Francję i „przeszli na stronę" OAS.
8 kwietnia odbyło się zapowiedziane referendum w sprawie zatwierdzenia przez 
społeczeństwo francuskie układów eviańskich oraz przyznania de Gaulle'owi „uprawnień 
specjalnych". Jak widzimy — zgodnie ze swą taktyką — generał-prezydent znów 
w jednym referendalnym pytaniu połączył dwie odrębne sprawy. Pierwsza jest 
parawanem, druga — istotą rzeczy. De Gaulle nie mógł bowiem mieć żadnych 
wątpliwości, że społeczeństwo masowo popiera pokój w Algierii. Referendum w tym celu 
nie było potrzebne. Było natomiast niezbędne dla przeforsowania tej drugiej, niezwykle 
ważnej dla planów generała kwestii.
Francuzi głosowali za pokojem w Algierii. Referendum dało dlatego największą 
ilość „tak" ze wszystkich dotychczasowych. Dobitny dowód, jak przeogromnie ciążyła 
Francuzom wojna algierska. 90,7 proc. oddanych głosów było za aprobatą układów 
eviańskich, zaledwie 9,3 proc. — przeciw. W liczbach bezwzględnych na 17 508 607 
„tak" padło 1 795 061 „nie".
W trzy dni potem, 11 kwietnia, zaczął się proces Jouhauda. Trwał tylko dwa dni. 13 
kwietnia Wysoki Trybunał Wojskowy skazał Edmonda Jouhauda na śmierć. Dziwny 
proces. O OAS mówiło się w ciągu całego przewodu, tj. podczas sześciu w sumie 
godzin rozprawy, zaledwie jedną godzinę. Ani słowa na temat zbrodni dokonywanych 
z polecenia Jouhauda, żadnych uwag w kwestii jego konspiracyjnych kontaktów 
i powiązań. Nic. Mowa była natomiast cały czas o takich pojęciach, jak „honor 
wojskowy", o intencjach Jouhauda, o tym, w co wierzył, a w co nie, o idei „Algierii 
francuskiej" itp. Obserwatorowi procesu mogło się wydawać, że śni. Wiadomo jednak, 
że sąd nie mógł działać inaczej. Każda rozprawa w pełnym tego słowa znaczeniu 
musiałaby doprowadzić do poruszenia wydarzeń majowych 1958 r., gdy Jouhaud, 
związany z de Gaulle'em, wzywał samoloty od Challe'a, aby zorganizować desant 
spadochronowy w Paryżu. Byłby to tylko mały fragment i po nitce do kłębka musiałoby 
się rozwinąć wszystko, co dotyczyło tej konspiracji ciągnącej się od lat. Trzeba by mówić 
także o sprawie „bazooki" z 1957 r., o sprzysiężeniu, z którego nikt nie wychodzi nigdy 
naprawdę. Stąd ten charakter procesu, w którym obie strony zachowywały umowne 
milczenie i unikały drastycznych momentów.
12 kwietnia rząd premiera Debré podał się do dymisji. Na pierwszy rzut oka rzecz 
mogłaby się wydawać zdumiewająca. Dlaczego miał ustępować gabinet, który wyszedł 
zwycięsko ze wszystkich sporów z parlamentem, z „barykad" i puczu kwietniowego, 
z niezliczonych starć społecznych, zakończył wojnę algierską, a cztery dni temu odniósł 
największy, bez precedensu, triumf w referendum. Wszystkie względy zdawały się 
przemawiać za tym, aby taki rząd trwał. Jednakże Debré nie był popularny i de Gaulle 
dobrze o tym wiedział.
Debré był solą w oku wszystkich partii politycznych opozycji, od skrajnej prawicy 
do lewicy, związków zawodowych, a także szerokich rzesz społeczeństwa. Powszechnie 
wiadomo, że on właśnie był autorem 90 proc. tekstów prawnych de Gaulle'a — 
od konstytucji 1958 r., poprzez znienawidzone dekrety do układów eviańskich. Znana 
była jego rola w działaniach sprzed 1958 r., ze sprawą „bazooki" na czele, udział w tak 
zwanej konspiracji majowej i w różnych starciach z ultrasami. Nie było takiej debaty 
parlamentarnej, takiego procesu ułtrasowskiego, w którym by tego nie wypominano 
premierowi Debré. W 1961 r., w okresie wielkich strajków robotniczych, ogłosił on 
w gazetach list do dyrektorów fabryk, aby nie podwyższali poborów pracownikom. 
Bezapelacyjna wierność „zgorzkniałego Michela" dla de Gaulle'a ośmieszyła go 
w oczach ludzi, ale dzięki niej stał się tarczą ochronną dla generała-prezydenta. Pisano 
o nim, że jest dla de Gaulle'a tym, czym Sancho Pancha dla Don Kichota. Sam de 
Gaulle miał o nim powiedzieć: „Debré jest jak święty Sebastian. Ilekroć ugodzi go 
strzała, cierpi, ale sprawia mu to przyjemność". Trafne spostrzeżenie. Debré istotnie 
zbierał wiele strzał przeznaczonych dla generała. Teraz bez szemrania znikał ze sceny 
politycznej.
De Gaulle wezwał go 9 kwietnia.
— Francuzi — powiedział — nie powinni łączyć pańskiego nazwiska z dramatem, 
który przeżyliśmy.
Potem były już tylko słowa pocieszenia. Debré nie wiedział, że de Gaulle omawiał 
od dawna sprawę sukcesji z Georgesem Pompidou. Kilka miesięcy temu oferował mu 
tekę ministra finansów. Pompidou odmówił.
— Dyrektor Banku Rothschilda ministrem finansów? — uśmiechnął się.
W rzeczywistości nie chciał brać na siebie najgorszego ze stanowisk w Republice. 
Gdzie łatwiej stracić popularność niż w finansach? W każdym razie propozycję przejścia 
z gabinetu bankowego przy ulicy Laffitte na fotel premierowski w Matignon przyjął bez 
wahania. Do siedziby rządu, Hôtel Matignon, przychodził z opinią najzupełniejszego 
amatora bez żadnego pojęcia o rządzeniu. Jowialny, uśmiechnięty, mający coś 
z nauczyciela, coś z dobrodusznego bankiera. Nie znosił przy tym papierkowej roboty. 
Za czasów Debré, jak twierdzi P. Rouanet, jeden z biografów Pompidou, był taki 
zwyczaj, że każdy z ministrów musiał kopie akt przesyłać premierowi, który tworzył 
własne, równoległe dossier. Nowy szef rządu zniesie tę metodę.
— Drogi przyjacielu — będzie mówił do danego ministra — nie mam zamiaru 
wykonywać pańskiego zawodu. Proszę mi zreferować sprawę i robić swoje.
Pompidou, przeciwnik biurokracji i amator, witany był przez bardziej 
doświadczonych podwładnych raczej przychylnie po swym ascetycznym i kostycznym 
poprzedniku.
Zmiana dokonała się oficjalnie 14 kwietnia. Nowymi członkami gabinetu byli 
Gaston Palewski (UNR — były ambasador w Rzymie) — minister badań naukowych, 
Valéry Giscard d'Estaing (finanse), Roger Dusseaulx (UNR — stosunki z parlamentem), 
Maurice Schumann (MRP — rozbudowa kraju), Jacques Maziol (UNR — budownictwo), 
Jacques Marette (UNR — łączność), Pierre Pflimlin (MRP — minister stanu do spraw 
współpracy z krajami zamorskimi). Reszta stanowisk została z lekka przetasowana. Był 
to gabinet gaullistowskiej UNR i katolickiego Ruchu Republikanów Ludowych (MRP). 
Zamiast 21 ministrów w gabinecie Debré, w tym było ich 22, ponieważ stanowisko 
Maurice'a Schumanna (byłego przewodniczącego komisji spraw zagranicznych 
w Zgromadzeniu Narodowym) zostało nowo kreowane. Ośmiu dawnych ministrów 
opuściło rząd. W gabinecie Pompidou jeden tylko człowiek nie należał do żadnej partii: 
on sam. Fakt bez precedensu w historii Francji, gdyż premier zawsze dotąd wyłaniany 
był przez jakieś ugrupowanie parlamentarne. Nową postacią był też Giscard d'Estaing, 
minister od stycznia 1962 r., kiedy zastąpił swego patrona, Pinaya.
27 kwietnia gabinet Pompidou uzyskał inwestyturę parlamentu większością 259 
głosów przeciw 128, przy 119 wstrzymujących się. Nie można tego wyniku porównać 
z osiągniętym w styczniu 1959 r. przez Debré (453 „za", wobec 56 „przeciw"). Dla de 
Gaulle'a wynik ten był nieomylnym znakiem, że ma parlament przeciwko sobie. Ci, 
którzy głosowali przeciw Pompidou, łącznie z tymi, którzy wstrzymali się od głosu, 
stanowili grupę 247 deputowanych. Zaledwie o 12 mniej od głosujących „za". O mały 
włos, a Pompidou musiałby przepaść.
Uwagę Francuzów przykuwało w tych dniach inne, sensacyjne wydarzenie: 20 
kwietnia, a więc w samym środku „kryzysu" gabinetowego, został w Algierze 
aresztowany Raoul Salan. Wpadł w niezmiernie prosty sposób, ponieważ do ostatniej 
chwili snuł plany odzyskania straconych pozycji. W tym celu nawiązał osobisty kontakt 
z manewrowaną przez policję prowokacyjną organizacją Ruchu Nacjonalistów 
Algierskich (MNA). Oczywiście „barbuzi" natychmiast się o tym dowiedzieli i podsunęli 
Salanowi swego emisariusza z MNA. Umówiona pora kontaktu Salana — „Słońca" — 
z tym przedstawicielem MNA stała się momentem aresztowania dowódcy OAS.
Trudno sobie jednak wyobrazić, aby „barbuzi" o wiele wcześniej już nie wiedzieli, 
gdzie przebywa „Mandaryn", mimo że ten zapuścił sobie farbowane wąsy i uczernił siwe 
włosy. W takiej postaci wystąpił na ekranach telewizji amerykańskiej w wywiadzie 
udzielonym jednemu z jej wysłanników. Tak ucharakteryzowany przyjmował też różnych 
dziennikarzy. Wszyscy wiedzieli, jak do niego dotrzeć, tylko nie... „barbuzi". Wolne żarty! 
Nad całą tą sprawą ciąży ta sama strategia generała-prezydenta co nad wszystkimi 
innymi związanymi z OAS. Salan był potrzebny, dopóki wojna algierska trwała, i stanowił 
argument nacisku w stosunku do FLN oraz usprawiedliwienie wobec opinii publicznej 
we Francji i w świecie, jak „trudno" jest zawrzeć pokój. Rola ta się skończyła. 
„Mandaryn" nie chciał zrozumieć, że powinien teraz zmienić teren działania, i dlatego 
trzeba go było „zdjąć".
21 kwietnia piracka radiostacja OAS w Oranie doniosła, że na czele organizacji 
staje eks-generał Gardy i że „walka trwa". 10 milionów litrów ropy płonęło w porcie 
Oranu jak olbrzymia pochodnia oświetlająca ostatnią scenę dramatu. Na tle nocy 
upiornie rysowały się kontury domów na wpół opuszczonego miasta. Fetor gnijących 
na ulicach śmieci zatruwał powietrze i mieszał się z wonią spalenizny. Tysiące szczurów 
pomykały wśród odpadków, prześlizgiwały się wzdłuż chodników, harcowały swobodnie 
w porzuconych mieszkaniach Europejczyków. W ostatnim pożarze, w wielusetmetrowym 
słupie ognia, powoli rozlewającym się po powierzchni morza i krwawo barwiącym niebo, 
wypalała się dżuma nienawiści.
1 lipca odbyło się referendum niepodległościowe w samej już tylko Algierii. Na 6 
034 000 osób biorących udział w głosowaniu 5 994 000 wypowiadało się 
za niepodległością. Zaledwie 530 tysięcy wstrzymało się od głosu. Byli to 
w przytłaczającej większości Europejczycy zajęci swym odjazdem. Do końca lata z 900 
tysięcy nie zostanie ich w Algierii więcej niż 180 tysięcy. 3 lipca de Gaulle uznał 
oficjalnie niepodległą Republikę Algierską. W tym samym dniu oddziały Armii 
Wyzwolenia Narodowego defilowały ulicami swej stolicy przed przybyłym właśnie 
rządem nowo narodzonej republiki.
„C'est fini" — „C'est bien fini"! „Skończyło się na dobre" — notowały dzienniki 
paryskie i zdanie to, wypowiadane z ulgą, było na ustach wszystkich Francuzów.
IX
„Wszystko może się
pewnego dnia zdarzyć.
Nawet to, że jakiś akt
zgodny z honorem i uczciwością
okaże się ostatecznie dobrą
lokatą polityczną".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
Zakończenie wojny algierskiej, po tylu przejściach i wstrząsach, wykorzystuje de 
Gaulle — zgodnie z regułą strategii wojskowej i politycznej — dla rozwinięcia sukcesu. 
Idzie mu o umocnienie osobistej pozycji i zabezpieczenie sobie zaplecza.
Nową ofensywę w tym kierunku zaczyna rozwijać już w pierwszym kwartale 
1962 r., gdy 20 marca w swoim orędziu do parlamentu zapowiada referendum, mające 
zatwierdzić układy eviańskie, i łączy tę kwestię z „uprawnieniami specjalnymi" dla siebie 
na podstawie art. 11 Konstytucji. Jak już stwierdziliśmy, będzie mu to potrzebne 
do dalszych posunięć. 8 kwietnia generał-prezydent uzyskuje w jednym pakiecie 
referendalnym, przegłosowanym pozytywnie przez 90,7 proc. obywateli, owe 
uprawnienia i po zmianie rządu 14 kwietnia gotów jest do dalszego działania.
Poprzedzała je gęsta fala pogłosek na temat zmian ustrojowych i wzmocnienia 
władzy prezydenta. W dniach 17—20 maja de Gaulle odbył jedną ze swych 
niezliczonych podróży po kraju, tym razem po departamentach środkowej Francji. 
We wszystkich wystąpieniach stwierdzał teraz, że ciąży na nim „obowiązek zapewnienia 
ciągłości władzy niezależnie od wyskoków humoru politycznego z różnych stron".
Obywatele byli więc uprzedzeni. W akcji tej przyszedł de Gaulle'owi z pomocą 
zamach. Piąty z kolei. Czytelnicy gazet dowiedzieli się więc, że specjalne cztery ekipy 
OAS-owskie wyznaczone zostały do zabójstwa generała. W toku jego podróży 
po centralnej Francji jedna z grup podłożyła ładunek wybuchowy na torach kolejowych 
pod Etampes, aby wysadzić w powietrze pociąg prezydencki. Druga grupa miała się 
ustawić z „bazooką" na Dworcu Austerlitz w Paryżu. Trzecia powinna była zająć 
stanowisko ogniowe na dachach domów przy ulicy Faubourg Saint-Honoré i ostrzelać 
samochody orszaku oficjalnego w drodze do Pałacu Elizejskiego. Czwarta otrzymała 
zadanie rozmieszczenia się (też na dachach) u wejścia do Pałacu Elizejskiego, aby 
prażyć z karabinów snajperskich do de Gaulle'a już na podwórcu zamkowym. Naturalnie 
nic z tego wszystkiego nie wyszło, bo „barbuzi" wykryli zamach w toku przygotowań 
na skutek zdrady jednego z wykonawców, wstrząśniętego zbrodnią, jakiej się miał 
dopuścić. Piętnastu drapichrustów powędrowało więc do więzienia, prasa miała 
odpowiednią sensację, świetnie uzasadniającą pogląd generała, że Francja musi mieć 
silną władzę, a sam de Gaulle znalazł praktyczny argument dla swych wywodów.
8 czerwca generał-prezydent wygłosił przemówienie radiowe, w którym 
zapowiedział referendum w sprawie rewizji konstytucji „w odpowiednim momencie".
23 czerwca policja udaremniła szósty z kolei zamach na generała. Trzech OAS-
owców miało obrzucić jego samochód granatami... W tym samym dniu zmarł w Paryżu 
ciężko raniony przez OAS w Oranie kilka dni wcześniej generał Ginestet. W odpowiedzi 
na to 28 czerwca w forcie Diabla Dziura stracony został OAS-owiec Degueldre, szef 
„grup Delta" i wielokrotny morderca. (Był to trzeci wykonany wyrok śmierci w sprawach 
OAS).
Na forum Zgromadzenia Narodowego toczyła się w tych dniach zaciekła batalia, 
dotycząca zarówno spraw wewnętrznych jak zagranicznych. Najpierw, 13 czerwca, 293 
deputowanych ze wszystkich grup poza gaullistowską UNR opuściło salę obrad na znak 
protestu przeciw rządowemu projektowi „Europy państw". Potem — 12 lipca — premier 
Pompidou musiał postawić sprawę wotum zaufania dla rządu, gdyż opozycja nie chciała 
się zgodzić na olbrzymie wydatki, których gabinet domagał się w celu budowy zakładów 
atomowych w Pierrelatte. Sytuacja była napięta w kotle Pałacu Burbońskiego. Rządowi 
groził upadek.
W dniu 14 lipca — w święto narodowe Francji — „barbuzi" wykrywają siódmy 
z kolei zamach na generała-prezydenta: porucznik-dezerter Paul Gras miał go zastrzelić 
podczas defilady. 17 lipca kredyty dla zakładów w Pierrelatte zostały uchwalone.
22 sierpnia 1962 r. de Gaulle unika cudem jeszcze jednego — ósmego z rzędu — 
zamachu. Tym razem ma on miejsce na szosie pod miejscowością Petit-Clamart 
o godzinie 21.45, gdy generał udawał się samochodem z Paryża na lotnisko wojskowe 
Villacoublay, skąd miał odlecieć do Colombey. Był to najbłyskotliwszy ze wszystkich 
zamachów, jakie kiedykolwiek zostały przeciw generałowi zorganizowane. 
Zamachowców było trzynastu, jak w obrazkowych powieściach sensacyjnych gazet 
francuskich: pułkownik lotnictwa Bastien-Thiry (szef grupy) i jego podwładni — 
Bougrenet de la Tocnave, Prévost, Watin, Condé (w prostej linii potomek wielkiego 
Kondeusza), Magade, Bertin, Naudin, Bernier, Buisines oraz emigranci węgierscy: 
Marton, Sari i Varga.
Wszyscy ci panowie mieli do dyspozycji pięć samochodów (w tym dwie furgonetki) 
oraz trzy ręczne karabiny maszynowe i dziewięć pistoletów maszynowych. Ustawili się 
w czterech grupach po obu stronach jezdni Avenue de la Liberation w owym Petit-
Clamart i gdy oba wozy orszaku — citroeny DS — (pierwszy z ochroną, drugi z de 
Gaulle'em, jego żoną i ich zięciem pułkownikiem de Boissieu) nadjechały, zaczęli z całej 
tej broni prażyć w... bruk i w powietrze. Tylko dwa czy trzy pociski zrykoszetowały 
i przebiły karoserię generalskiego wozu, jeden trafił w rękę przejeżdżającego 
przypadkiem kierowcę weekendowego panharda, inna seria strzaskała szybę i kilka 
aparatów w sklepie z telewizorami. To było wszystko.
Generał, towarzyszące mu osoby i ochrona wyszli bez najmniejszego szwanku 
z tej opresji. Nawet opony nie zostały przebite, co dało okazję pewnej firmie do reklamy 
pneumatyków bezdętkowych używanych do samochodów citroen DS 19. Przejechać 
przez ogień trzech ręcznych karabinów maszynowych i dziewięciu pistoletów, również 
maszynowych, prowadzony przez szerokość jezdni aż w czterech punktach, i nie zostać 
nawet draśnięty — to cud bijący na głowę nawet biblijne przejście Żydów przez Morze 
Czerwone. Rzecz wyjaśniła się dopiero w toku procesu zamachowców w lutym 1963 r. 
Ci otrzaskani z ogniem weterani wojny w Indochinach i Algierii otrzymali, jak się okazało, 
od tajemniczych „wyższych czynników", przekazany im przez Watina, rozkaz ujęcia 
generała-prezydenta żywcem, aby go następnie osądzić. Naturalnie wobec takiego 
rozkazu pruli w bruk, licząc naiwnie, że samochody same jakoś staną. Te jednak nie 
stanęły i zamach się nie udał.
W siedem dni po opisanym zamachu generał-prezydent oświadczył 29 sierpnia, że 
zamierza dokonać rewizji konstytucji w celu zmiany systemu wyborów szefa państwa, 
który dotąd miał być wyznaczany przez kolegium złożone z 80 tysięcy elektorów, teraz 
zaś na podstawie nowego projektu byłby wybierany przez cały naród w głosowaniu 
powszechnym. 12 września de Gaulle na podobnym posiedzeniu zapowiada referendum 
w kwestii rewizji konstytucji.
De Gaulle zmierza za jednym zamachem do dwóch celów, gdyż obok zasady 
powszechnych wyborów prezydenta forsuje projekt usankcjonowania referendum jako 
sposobu decydowania o najważniejszych sprawach państwa, ilekroć prezydent uzna to 
za stosowne. Ten drugi cel ostatecznie sprowadza do zera rolę parlamentu, co oznacza, 
że społeczeństwo wybiera wprawdzie w ogólnonarodowym głosowaniu szefa państwa, 
ale za to jest następnie całkowicie pozbawione kontroli nad jego i rządu działalnością. 
Te dwa cele de Gaulie'a wpływają więc na zmianę ustroju państwa i godzą 
bezpośrednio w najwyższą zdobycz republiki: kontrolę rządu przez parlament. 
Zwolennicy reformy powołują się chętnie na przykład amerykański dowodząc, że w USA 
prezydent zawsze wybierany jest w głosowaniu powszechnym. Nie wchodząc w istotę 
wyborów w Stanach Zjednoczonych, należy stwierdzić, że w przypadku de Gaulie'a 
sprawa ma się zupełnie inaczej. W USA bowiem prezydent jest kontrolowany przez 
Kongres, natomiast według projektu generała czynnik nadzoru władzy ustawodawczej 
nad wykonawczą odpada, zastąpiony przez plebiscyty, których mechanizm już 
omówiliśmy.
„Instytucja prezydenta wyznaczonego przez rozsądek i uczucie Francuzów jest 
szczytowym punktem oparcia kopuły naszego systemu... Prezydent — przemawiał de 
Gaulle przez radio i telewizję 20 września 1962 r. — to przewodnik Francji, gwarant jej 
niepodległości i integralności państwa... On odpowiada za Francję. Do niego należy 
zapewnienie państwu ciągłości i funkcjonowania władzy. On wyznacza ministrów, 
a przede wszystkim wybiera szefa rządu, podejmuje w formie dekretów lub zarządzeń 
wszelkie ważne decyzje państwowe... On mianuje funkcjonariuszy, oficerów, 
pracowników wymiaru sprawiedliwości... prowadzi rokowania i zawiera układy 
w dziedzinie polityki zagranicznej, ponieważ jest naczelnym dowódcą i szefem obrony... 
Jeśli ojczyzna znajdzie się w niebezpieczeństwie, wtedy prezydent będzie upoważniony 
do wzięcia na swe barki wszystkich obowiązków i wszystkich praw, jakich wymaga 
dobro publiczne... Dla utrzymania w każdym wypadku akcji i równowagi władz 
(ustawodawczej i wykonawczej — przyp. J. G.) oraz zrealizowania, gdy tego trzeba, 
suwerenności narodu, prezydent ma stałe prawo zwrócenia się do kraju bądź w drodze 
referendum, bądź nowych wyborów, bądź też za pomocą jednego i drugiego sposobu 
naraz. W sumie, jak widzicie, jedną z zasadniczych cech Konstytucji V Republiki jest to, 
że daje ona głowę państwu..."
Tak brzmi najważniejszy fragment tego wystąpienia z 20 września. Litania 
prerogatyw szefa państwa wymieniona przez de Gaulle'a została przez większość 
komentatorów nazwana absolutyzmem prezydenckim; lansowany przez niego nowy 
system - systemem prezydencko-referendalnym.
Republikańska opozycja uderzyła naturalnie na alarm. Poza UNR wszystkie partie 
były przeciwne, jednak nie tyle systemowi prezydenckiemu, ile procedurze rewizji 
konstytucji. Po raz pierwszy wszelako czuły się na dobre zagrożone. Ich słabość 
polegała jednak na braku jednolitego, konkretnego programu, który mogłyby 
przeciwstawić projektowi de Gaulle'a. Tylko komuniści mieli program wysuwany 
od 1945 r.: jedność działania wszystkich sił republikańskich i demokratycznych, 
rozwiązanie gaullistowskiego parlamentu, wyłonienie nowej Konstytuanty, która 
opracowałaby konstytucję naprawdę republikańską, nowe wybory na podstawie tej 
konstytucji, przywrócenie swobód demokratycznych. Pierwszym krokiem, którego 
domagała się FPK, była jedność działania. Inne ugrupowania pozostawały na razie 
głuche na te apele, działały w rozproszeniu i dezorientowały społeczeństwo swą 
postawą, gdyż krytykując nawet bardzo ostro generała-prezydenta, wciąż nie wysuwały 
jednolitego i jasnego kontrprojektu.
De Gaulle oczywiście świetnie wykorzystywał tę sytuację. Radio, telewizja, prasa 
straszyły opinię publiczną „chaosem" i „wojną domową", grożącą na skutek 
ewentualnego starcia między komunistami a OAS, które zakończyłoby się nieodmiennie 
władzą faszystów lub frontu ludowego. Stary repertuar.
2 października gabinet Pompidou zredagował projekt ustawy, który zostanie 
przedstawiony wyborcom w referendum wyznaczonym na 28 października. Bądą oni 
mieli odpowiedzieć na pytanie: „Czy aprobujecie projekt ustawy przedstawiony narodowi 
francuskiemu przez prezydenta Republiki w sprawie «wyborów prezydenta Republiki 
w głosowaniu powszechnym?»" Ustawa przewidywała: wybory prezydenta na lat 7 
w drodze głosowania powszechnego, tajnego i bezpośredniego, absolutną większością 
głosów. Jeśli tej nie osiągnie się w pierwszej turze, odbywa się druga, w której 
współzawodniczą już tylko dwaj kandydaci, mający największą liczbę uzyskanych 
w pierwszej turze głosów. Wybory rozpisane zostają przez rząd i odbywają się co 
najmniej na 20, a najwyżej na 35 dni przed wygaśnięciem mandatu uprzedniego 
prezydenta. Listę kandydatów zestawia Rada Konstytucyjna. Przedstawiona 
kandydatura musi zebrać co najmniej 100 podpisów deputowanych, członków Rady 
Ekonomicznej i Społecznej, radców generalnych lub merów. Kandydatura zostaje 
uznana, jeśli 100 sygnatariuszy reprezentuje co najmniej 10 departamentów lub różne 
terytoria zamorskie Francji. Przewidziany jest wreszcie mechanizm zrzekania się 
jednego kandydata prezydenckiego lub kilku na rzecz drugiego.
Tegoż 2 października w parlamencie odczytane zostało orędzie de Gaulle'a: „Na 
propozycję rządu podjąłem decyzję przedstawienia narodowi w referendum projektu 
ustawy konstytucyjnej uznając, że nie ma lepszej drogi zmodyfikowania tekstu, który 
został przez naród francuski uchwalony w 1958 roku. Poza tym naród, który znalazł się 
nagle w obliczu alarmującej perspektywy, będzie mógł mieć okazję do udzielenia 
naszym instytucjom nowej i uroczystej gwarancji".
Parlament był innego zdania: „Gdyby się de Gaulle'owi udało przeforsować swą 
autorytatywną koncepcję władzy, stanęlibyśmy w obliczu szefa państwa wybranego na 7 
lat bez jakiejkolwiek odpowiedzialności przed żadną z instytucji i skupiającego w swych 
rękach więcej władzy, niż miał którykolwiek monarcha konstytucyjny wszystkich czasów" 
— oświadczył sekretarz generalny SFIO Guy Mollet. Równie ostrą pozycję zajmuje 
przewodniczący Senatu Gaston Monnerville — według konstytucji — druga 
po prezydencie osobistość w państwie. W tym burzliwym dniu ustąpił z rządu minister 
Sudreau sprzeciwiający się projektom de Gaulle'a, zaś opozycja w Zgromadzeniu 
Narodowym postawiła wniosek o wotum nieufności dla gabinetu Pompidou.
4 października de Gaulle przemawiał przez radio i telewizję: „Wasze odpowiedzi 
ujawnią mi 28 października, czy mam kontynuować swe zadanie w służbie Francji".
Burzliwa była noc z 4 na 5 października w Zgromadzeniu Narodowym. „Pokładanie 
całej wiary w jednym człowieku nie oznacza patriotyzmu, ponieważ powiększanie 
jednego człowieka równoznaczne jest z pomniejszaniem swej ojczyzny" — wołał 
z trybuny Paul Reynaud, który w 1940 r. „lansował" de Gaulle'a. „Panie premierze — 
dodał — niech pan pójdzie do Pałacu Elizejskiego i powie tam, że nasze Zgromadzenie 
nie jest jeszcze tak zdegenerowane, aby wyprzeć się Republiki". O godzinie 5.00 nad 
ranem 5 października rząd Pompidou został obalony większością 280 głosów przeciw 
200.
Pierwszy tego rodzaju incydent w historii V Republiki. O 5.30 de Gaulle otrzymał 
w Pałacu Elizejskim wyniki głosowania. O 6.00 ostentacyjnie opuścił Paryż, udając się 
na ćwiczenia wojskowe pod Reims. „Jakże inaczej czuję się wśród was!" — powiedział 
do oficerów.
W sobotę 6 października generał-prezydent wrócił do stolicy i wydał dekret 
rozwiązujący parlament. Nowe wybory miały się odbyć w dwóch turach 18 i 25 listopada 
1962 r.
„Plebiscyt — stwierdzał komunikat Komitetu Centralnego FPK — grozi naszemu 
krajowi ogromnym niebezpieczeństwem. Wywołuje on głęboką dezaprobatę. 
Zgromadzenie Narodowe potępiło go w masowym głosowaniu. Wraz z nim uczyniły to 
wielkie zorganizowane siły demokratyczne, a także Rada Państwa, Rada Konstytucyjna, 
byli prezydenci Republiki (Auriol i Coty — przyp. J. G.) i przewodniczący Senatu... 
Francuska Partia Komunistyczna wzywa was do głosowania «NIE» w referendum-
plebiscycie. Wzywa was do głosowania «NIE» przeciw rzekomej «nowości», która już 
sto lat temu i od tego czasu wiele już razy umożliwiła zakneblowanie ust narodowi".
„Prawdziwym celem referendum jest legalizacja wśród dezorientacji 
(społeczeństwa) ewolucji zmierzającej do wyłonienia wszechpotężnego szefa państwa, 
któremu wszelkie odgałęzienia władzy będą podlegały... System ten ma się stać 
podstawą monarchii absolutnej, swego rodzaju imperium napoleońskiego" — głosiła 
rezolucja Krajowej Rady SFIO z 7 października 1962 r.
„Partia Radykalna — stwierdzali ze swej strony radykałowie — nie zgodzi się 
w żadnym wypadku, by poprzez wyraźnie nielegalne i antykonstytucyjne referendum 
otwarta została droga wszelkim awanturom..." „De Gaulle'owi należy odpowiedzieć 
«NIE»" — zalecała Zjednoczona Partia Socjalistyczna (PSU).
Żadne oficjalne porozumienie między partiami politycznymi i rozmaitymi 
osobistościami republikańskimi nie zostało jednak zawarte.
Tymczasem odkryto nowy — dziewiąty — zamach na de Gaulle'a. Podczas jego 
powrotu z ćwiczeń wojskowych w okolicach Tulonu policja znalazła w pobliżu Moulins 
ładunek wybuchowy na torach. Generał zmienił uprzednio zamiar i zamiast pojechać 
pociągiem, poleciał samolotem.
Sondaże wykazywały daleko idącą obojętność społeczeństwa wobec referendum 
i wyborów. „Ludzie dzielą się u nas na takich — pisał dziennik „Combat" — których 
polityka jeszcze interesuje i którzy cierpią z powodu braku wpływu na bieg spraw 
państwa, oraz na takich, których polityka nie interesuje, gdyż są aż nadto szczęśliwi, że 
posiadają lodówkę, telewizor i samochodzik. Trzeba przyznać, że z roku na rok liczba 
tych drugich rośnie. Oni stanowią siłę de Gaulle'a".
28 października jeszcze jedno przemówienie de Gaulle'a. „Gdyby naród francuski 
wyparł się de Gaulle'a — mówił sam o sobie generał-prezydent — jego historyczne 
zadanie okazałoby się natychmiast nie do zrealizowania i tym samym skończone..."
Kryzys karaibski, który akurat w tych dniach przechodził fazę najwyższego 
napięcia, był dla de Gaulle'a nieoczekiwaną pomocą. Czy w obliczu realnego 
niebezpieczeństwa wojny, jaka może wybuchnąć w wyniku konfliktu na Morzu 
Karaibskim, wolno pozwolić odejść de Gaulle'owi? Świat znalazł się przecież nagle 
na krawędzi przepaści. W takiej sytuacji wywoływać kryzys wewnętrzny? Mimo jednak 
całego tego arsenału nadzwyczajnych środków nacisku wyniki referendum, które odbyło 
się 28 października, świadczą o pierwszym zachwianiu się w owym czasie wpływów de 
Gaulle'a. Definitywne rezultaty były następujące: na 28 185 478 uprawnionych 
do głosowania wzięło w referendum udział 21 694 563. „Tak" odpowiedziało 13 150 516 
osób; „nie" — 7 974 583.
Osłabienie pozycji de Gaulle'a było więc poważne. W porównaniu z referendum 
1958 r. stracił on aż 5 milionów głosów, tj. prawie 20 proc. Na 100 wyborców 
uprawnionych do głosowania tylko 47 głosowało za de Gaulle'em, 27 było przeciw 
niemu, a 26 nie poszło do urn. Oznaczało to, że na 100 Francuzów aż 53 było 
przeciwnikami de Gaulle'a lub go ignorowało. De Gaulle'a czekała jeszcze jedna ciężka 
batalia w związku z wyborami parlamentarnymi.
Kampanię wyborczą otworzył on swym przemówieniem radiowo-telewizyjnym 7 
listopada 1962 r.
Partie polityczne przeszłości, nawet jeśli wspólna, zawodowa namiętność łączy je 
chwilowo, nie reprezentują narodu" — oświadczył i cała jego gorycz pod adresem owych 
partii zawarła się w tych słowach. „Spostrzegliśmy to — ciągnie dalej de Gaulle — 
dojrzeliśmy ze zgrozą, gdy w 1940 r. reżim ich abdykował wśród katastrofy. 
Skonstatowaliśmy to znów w 1958 r., kiedy przekazały mi one władzę na krawędzi 
anarchii, bankructwa i wojny domowej. Sprawdziliśmy jeszcze raz w 1982 r.... Wszystkie 
partie przeszłości zwróciły się przeciw de Gaulle'owi. Razem wystąpiły w referendum, 
ponieważ de Gaulle starał się przeszkodzić przywróceniu ich reżimu... Byłoby 
nonsensem utożsamiać dziś partie przeszłości z Francją i Republiką..." Wystąpienie to 
było w tradycji francuskiej czymś niemal bez precedensu. Nie zdarzyło się bowiem dotąd 
prawie od stu lat, by szef państwa brał osobisty udział w propagandowej kampanii 
wyborczej. Toteż reakcja partii politycznych, owych „partii przeszłości", była ostra 
i natychmiastowa.
„Przemówienie de Gaulle'a jest interwencją skandaliczną i faktem bez precedensu 
od kandydatury Mac-Mahona... De Gaulle i jego partia UNR boją się nowego 
Zgromadzenia Narodowego z silną opozycją i licznymi komunistami. Im więcej będzie 
deputowanych zdecydowanie przeciwnych władzy gaullistowskiej... tym trudniejsza 
będzie dla de Gaulle'a realizacja jego polityki" — stwierdzało oświadczenie FPK. „De 
Gaulle igra z historią i prawdą, obrzuca wszystkie partie tymi samymi kalumniami... 
Prezydent Republiki przekształcił się w szefa partii" — konstatowali socjaliści.
Cały swój autorytet rzucił teraz de Gaulle na szalę przeciw partiom politycznym. 
Sekundowali mu w tym jego współpracownicy. André Malraux stworzył blok gaullistowski 
pod nazwą Zgromadzenia na Rzecz V Republiki. Zgromadzenie, podobnie jak UNR, nie 
miało żadnego programu politycznego i wzywało tylko do „wierności" oraz „zaufania" dla 
de Gaulle'a. Minister Giscard d'Estaing też wykorzystał sytuację i zapowiedział w tych 
dniach utworzenie grupy „niezależnych liberałów", „zalążku wielkiej konserwatywnej 
partii francuskiej". Wśród organizatorów widniały nazwiska: księcia de Broglie, 
Jacquinota, Marcellina, księcia Michała Poniatowskiego, tj. starej gaullistowskiej ekipy 
z RPF. Deklaracja ideowa wyjaśniała, że „niezależni liberałowie" będą „wielką 
parlamentarną partią prawicy".
Pierwsza tura wyborów odbyła się w niedzielę 18 listopada 1962 r. Uprawnionych 
do głosowania było 27 535 019 osób. Głosowały 18 931 733 osoby. Nigdy więc jeszcze 
w francuskich wyborach powszechnych od zakończenia wojny, a było ich 14 (7 
plebiscytów gaullistowskich, 2-krotne wybory do Konstytuanty, 5-krotne do parlamentu), 
absencja nie była tak duża jak tym razem (31,2 proc). Gaullistowska UNR uplasowała 
się na pierwszym miejscu (31,9 proc. głosów). Kandydaci komunistyczni zajęli drugie 
miejsce (21,78 proc), co biorąc pod uwagę francuską geografię wyborczą, było 
wydarzeniem bez precedensu.
Jednakże pierwsza tura wyborów nie jest decydująca i ma zawsze wyłącznie 
orientacyjny charakter. Na jej podstawie poszczególne partie dokonują odpowiednich 
przegrupowań i blokują kandydatury, tj. skupiają na zasadzie odpowiednich porozumień 
wyborczych głosy na tych kandydatach, którzy mają największe szansę przejścia.
„Koncentracja sił reakcji wokół UNR — stwierdzało w ocenie pierwszej tury Biuro 
Polityczne FPK — wskazuje na wzrost niebezpieczeństwa dyktatury de facto... W tej 
sytuacji druga tura musi stanowić bodziec do obrony Republiki. FPK stwierdza, że 
uczyni w tym celu wszystko. Dlatego też nie uchylimy się od żadnego wysiłku w kierunku 
realizacji unii sił republikańskich, aby pobić kandydatów władzy personalnej i zagrodzić 
drogę dyktaturze. W porozumieniu z zainteresowanymi federacjami FPK postanowiła już 
przystąpić do wycofania swych kandydatów z całej serii okręgów wyborczych, w tym 
z północnej Francji i Ničvre, na rzecz kandydatów socjalistycznych, radykałów i innych 
demokratów. W różnych okręgach kandydaci SFIO, PSU, radykałów wzywają 
wszystkich republikanów do zblokowania swych głosów na rzecz kandydatów 
komunistycznych..."
„Zagrodzić drogę komunizmowi!" — to naczelne hasło gaullistowskiej UNR przed 
drugą turą. Katolicka MRP i Niezależni nie zmieniali stanowiska: głosili, że są przeciw 
gaullistom i komunistom. Niezależni rozbili się ostatecznie na dwa ugrupowania: 
Krajowe Centrum Niezależnych (CNI), które sprzymierzyło się z gaullistami, oraz 
Niezależnych i Chłopów, pozostających w prawicowej opozycji. Do drugiej tury wyborów 
pozostało — w wyniku przesunięć i blokowania głosów — z 2173 kandydatów, którzy 
współzawodniczyli z sobą w pierwszej turze, tylko 908 na 465 miejsc w Zgromadzeniu 
Narodowym. 96 deputowanych zostało już wybranych w pierwszej turze, wobec czego 
wybory odbywały się tylko w 369 okręgach na tyluż deputowanych.
Druga tura wyborów odbyła się 25 listopada i przyniosła następujące wyniki: UNR 
— 233 miejsca, socjaliści — 66, radykałowie i „blok lewicy" — 44, komuniści — 41, CNI 
— 32, Niezależni i Chłopi — 18, „skrajna lewica" — 5. W grupie radykałów było jednak 2 
gaullistów, a wśród deputowanych MRP — 7. Ogółem więc gaulliści rozporządzali 242 
miejscami, podczas gdy opozycja republikańska (komuniści, socjaliści, radykałowie, 
„skrajna lewica") miała ich 154, a opozycja prawicowa (MRP oraz Niezależni i Chłopi) — 
49. W sumie opozycja obejmowała 203 deputowanych.
Liczby te wykazują, jak olbrzymie znaczenie miała jedność działania bloku 
republikańskiego z komunistami i socjalistami na czele. Absurdalna geografia wyborcza 
powodowała niemniej jednak, że o ile jeden deputowany gaullistowski reprezentował 
teraz 26 463 wyborców, o tyle jednemu deputowanemu komunistycznemu przypadała 
reprezentacja 79 098 Francuzów. Porównanie tych liczb mówi samo za siebie.
Taka była w krótkim zarysie wymowa tych batalii referendalno-wyborczych, jakie 
generał-prezydent stoczył jesienią 1962 r.
27 listopada 1962 r. de Gaulle powierzył misję utworzenia nowego gabinetu 
premierowi Pompidou, którego ekipa nie przerwała notabene ani przez chwilę pracy, 
gdyż mimo jej obalenia przez parlament pełniła z polecenia generała swe obowiązki 
„tymczasowo".
6 grudnia nowe Zgromadzenie Narodowe wybrało 287 głosami przeciw 161 i 34 
wstrzymujących się na swego przewodniczącego znów Chaban-Delmasa.
Nowa konstytucja sankcjonowała stan rzeczy, który w praktyce istniał od 1958 r. 
Prezydent Republiki jest jak gdyby kapitanem na pokładzie nawy państwowej; premier to 
jedynie pierwszy oficer. Prezydent, wybrany przez cały naród, ma teraz, jak 
scharakteryzuje to znacznie później, bo dopiero w 1970 r., Jacques Chaban-Delmas, 
„dostarczać orientacji i w pewnym sensie formułować politykę rządu". Premier, którego 
wyznacza nie społeczeństwo, lecz szef państwa, nie może pretendować 
do umieszczania się na tej samej platformie. Powinien natomiast kierować pracami 
rządu według kursu ustalonego przez prezydenta. O żadnym konflikcie między tymi 
dwiema osobistościami nie może być mowy. Jeżeli dochodzi do dysharmonii, wówczas 
albo premier podporządkuje się woli prezydenta, albo zostanie po prostu przezeń 
usunięty.
Docieramy tutaj do sedna rzeczy: V Republika to system prezydencki połączony 
z odpowiedzialnością premiera przed parlamentem. Premiera, nie prezydenta. Szef 
rządu jest ponadto odpowiedzialny przed szefem państwa. Jeżeli jednak parlament 
pociągnie premiera do odpowiedzialności wbrew woli prezydenta, wówczas może to 
grozić Zgromadzeniu Narodowemu nawet rozwiązaniem. Szef państwa jest w tym 
wypadku obrońcą szefa rządu przed władzą ustawodawczą. W praktyce na tym polega 
istota systemu wywalczonego przez generała w 1962 r.
To jednak jeszcze nie wszystko. Począwszy od 1959 r. de Gaulle stworzył własny 
gabinet tak skonstruowany, że każdy jego urzędnik był odpowiednikiem jakiegoś resortu 
ministerialnego. W rezultacie gabinet prezydenta Republiki stał się swoistym sztabem 
lub osobistym mini-rządem szefa państwa. Począwszy od 1962 r. taki sam gabinet 
osobisty tworzy Georges Pompidou. Powstają więc obok oficjalnego rządu dwie 
symetryczne struktury nieoficjalne: gabinety prezydenta i premiera załatwiające multum 
spraw poza resortami i w bezpośredniej ze sobą łączności lub bez niej.
Władza ustawodawcza, czyli parlament, i władza wykonawcza, czyli gabinet, 
wydawały się z punktu widzenia Pałacu Elizejskiego uporządkowane. Dzieło jednak nie 
było jeszcze skończone. Parlament o większości UNR i zdyscyplinowany gabinet to nie 
wszystko. Pozostawał jeszcze wymiar sprawiedliwości, jakże potrzebny w rządzeniu.
W tym kierunku generał-prezydent rozwijał już od dawna natarcie. Z osobistej 
inicjatywy de Gaulle'a i przy realizacji prawnika Debré powstało z czasem obok 
tradycyjnego wymiaru sprawiedliwości, tj. napoleońskiego jeszcze, a potem 
republikańskiej hierarchii sądowej, zupełnie odrębne i specyficzne dla V Republiki 
sądownictwo wojskowe. W jego skład wchodziły:
— Trybunał Wojskowy Specjalny, utworzony 3 maja 1961 r., nazajutrz po puczu 
kwietniowym generałów, który miał rozpatrywać sprawy o przestępstwa przeciw 
bezpieczeństwu państwa i dyscyplinie w armii (nie miał on nic wspólnego z Wysokim 
Trybunałem Wojskowym, zmontowanym tylko do osądzenia uczestników puczu); od 14 
kwietnia 1962 r. otrzymał ogólną kompetencję do sądzenia wszelkich przestępstw 
popełnionych w związku z wojną algierską, ale każda sprawa kierowana była na jego 
wokandę na podstawie dekretu rządowego.
— Trybunał Porządku Publicznego miał kompetencje w sprawach, w których w grę 
wchodziło naruszenie tego porządku, i na podstawie dekretu z 19 marca 1962 r. mógł 
sądzić młodych ludzi od 16 roku życia, ale też sprawy przypadające mu w udziale mogły 
być kierowane do Trybunału Wojskowego Specjalnego.
— Trybunał Sprawiedliwości Wojskowej stworzony został dekretem z 30 maja 
1962 r. W odróżnieniu od obu już wymienionych składał się wyłącznie z oficerów. 
(Tamte posiadały cywilnego przewodniczącego, jego zastępcę — również cywila — 
i trzech oficerów.). Każda sprawa była przekazywana temu sądowi na podstawie dekretu 
rządowego, przy czym w rachubę wchodziły szczególnie poważne przestępstwa, jak 
również wszystkie sprawy skazanych zaocznie — po ich ujęciu.
— Trybunał Bezpieczeństwa Państwa wyłoniony został na podstawie wniosku 
gabinetu Pompidou, przedstawionego parlamentowi 19 grudnia 1962 r., a więc nazajutrz 
po referendum październikowym i wyborach. Sądowi temu podlegały: sprawy 
o naruszenie dyscypliny w wojsku, wszelkie przestępstwa przeciw bezpieczeństwu 
państwa, masowe prowokacje i udział w zakazanych demonstracjach, udział 
w organizacjach przestępczych, zamachy na ruch drogowy, nielegalne posiadanie broni, 
handel nią, morderstwa z premedytacją i zadawanie ran, podpalenia, pogróżki, 
plądrowanie, kradzieże i oszustwa.
Jest rzeczą zupełnie wyraźną, że utworzenie wszystkich tych trybunałów i podział 
kompetencji między nimi odpowiadały w znacznie mniejszej mierze logice wymiaru 
sprawiedliwości niż potrzebom władzy w V Republice. Płynność kompetencji była 
zresztą całkowita, gdyż od rządu tylko zależało, który z sądów ma się jakąś sprawą 
zająć. W przypadku Trybunału Bezpieczeństwa Państwa specjalnie podkreślone zostały 
takie sprawy, jak „masowe prowokacje", „udział w zakazanych demonstracjach", „udział 
w organizacjach przestępczych" i „zamachy na ruch drogowy". Jasne jest, o kogo tu 
szło. Lekcja 1961 r. nie przepadła w pamięci de Gaulle'a.
7 stycznia 1963 r., po długiej i burzliwej dyskusji, parlament uchwalił wniosek 
rządowy większością 240 głosów przeciw 188, przy 37 wstrzymujących się. W tym 
samym dniu uchwalono też poprawkę do kodeksu postępowania karnego. Odtąd policja 
ma prawo przetrzymania i przesłuchiwania każdego obywatela francuskiego w ciągu 10 
dni w czasie normalnym i w ciągu 15 dni podczas stanu wyjątkowego bez dopuszczania 
obecności obrońców. Przedłużenie śledztwa policyjnego następuje co pięć dni, w obu 
wypadkach pod nadzorem prokuratora.
Na tych postanowieniach kończył się zespół posunięć dokonanych w 1962 r. 
Władza ustawodawcza, wykonawcza i wymiar sprawiedliwości zostały uporządkowane. 
Teraz generał mógł iść dalej. Zabezpieczył sobie, przynajmniej na jakiś czas, „tyły". 
Obecnie mógł przejść do ofensywy na bliższym sobie froncie spraw międzynarodowych.
Czas poszukiwań: 1962-1963
X
„Polityk, jako że nie wierzy sam
w to, co mówi, zdumiony jest,
gdy mu się wierzy na słowo".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
1962 rok, rok zakończenia wojny algierskiej, rok zdecydowanego umacniania 
władzy i daleko idących zmian konstytucyjnych, rok ciężkich zmagań na froncie 
socjalnym, rok przywracania równowagi finansowej, nie oznaczał bynajmniej 
zaniedbania przez de Gaulle'a spraw Francji na arenie międzynarodowej. Na ich czoło 
wysuwa się w tym okresie niewątpliwie ciężki bój, jaki stoczył z tak zwanymi 
integracjonistami europejskimi, tymi, którzy atakowali go od wewnątrz, i tymi z zewnątrz. 
Swemu stosunkowi do nich generał dał wyraz na konferencji prasowej zwołanej 15 maja 
1962 roku.
„Europa zachodnia — oświadczył generał 800 dziennikarzom zebranym 
na konferencji — powinna się ukonstytuować pod względem politycznym. Jeżeli tego nie 
uczyni, wówczas wspólnota ekonomiczna nie zdoła się na dłuższą metę wzmocnić, 
a nawet w ogóle się utrzymać... Dante, Goethe, Chateaubriand — wołał — należeli 
do Europy, będąc Włochem, Niemcem i Francuzem. Nie przysłużyliby się oni zbytnio 
Europie, gdyby byli bezpaństwowcami i gdyby myśleli oraz pisali jakimś esperanto czy 
integracjonistycznym volapükiem... Powiedziałem już i powtarzam, że w chwili obecnej 
nie ma i nie może być innej Europy niż ta Europa państw, naturalnie poza mitami, 
fikcjami i defiladami..."
Jeszcze raz wyłożył de Gaulle karty na stół. Zwalczał zdecydowanie integrację 
europejską made in USA, integrację mającą maskować dominację amerykańską. 
Walczył z Waszyngtonem, tak jak czynił to podczas wojny. Twardo i nieustępliwie. 
Bezkompromisowo. Domagał się utrzymania status quo w kwestii niemieckiej, gdyż 
zdawał sobie sprawę, że w amerykańskiej idei integracji europejskiej właśnie Niemcy 
zachodnie byłyby transmisją i wykonawcą woli Waszyngtonu. To one, a nie Francja, 
grałyby więc pierwsze skrzypce w Europie zachodniej. De Gaulle pragnął odsunąć Bonn 
od tej roli. Fragment o solidarności Paryża z Bonn staje się w świetle zdania 
dotyczącego status quo w Niemczech tylko osładzającą pigułką, której przełknięcia — 
jak wykaże dalszy bieg rzeczy — przywódcy federalni będą konsekwentnie odmawiali.
Cały program polityki zagranicznej Pałacu Elizejskiego zawarty został w tym 
wystąpieniu. Wywołało ono z miejsca burzę ze strony integracjonistów, w pierwszym 
rzędzie we Francji oraz w „małej Europie". Natychmiast po konferencji prasowej de 
Gaulle'a, w tym samym dniu 15 maja wieczorem, ministrowie z ramienia MRP — 
Pflimlin," Schumann, Buron, Bacon i Fontanet — podają się do dymisji. „Między 
koncepcjami generała de Gaulle'a w sprawie orientacji i celów polityki europejskiej 
a ideami, do których jesteśmy przywiązani, istnieją zasadnicze różnice, nie pozwalające 
nam na pozostanie w rządzie" — brzmiało suche wyjaśnienie Ruchu Republikanów 
Ludowych. W imieniu „małej Europy" odpowiedział belgijski minister spraw 
zagranicznych i były sekretarz generalny NATO, Paul-Henri Spaak: „Europa, której 
pragniemy i jaką realizujemy, została nam przedstawiona w formie karykaturalnej..." 17 
maja replikował na swojej konferencji prasowej Kennedy, który uważał, że „byłoby 
rzeczą godną ubolewania, gdyby rozwijano wysiłki w celu odseparowania Europy 
od Stanów Zjednoczonych", że Waszyngton „od początku popiera ideę wspólnoty 
atlantyckiej, której wyrazem jest NATO", że Stany Zjednoczone są za wejściem Anglii 
do Wspólnego Rynku w ramach swego poparcia udzielanego EWG, że wreszcie rząd 
USA nie uważa, by „wysiłki w kierunku utworzenia trzeciej siły europejskiej były celowe, 
choćby z racji wzajemnej zależności istniejącej między Europą a Stanami 
Zjednoczonymi". Odrębne pismo Kennedy'ego wysłane zostało do Adenauera 
z zapewnieniem, iż Stany Zjednoczone nie zawrą żadnego porozumienia w kwestii 
statusu Berlina Zachodniego bez uprzedniej konsultacji z Bonn. W zamian za te 
gwarancje Adenauer udzielił wywiadu dziennikom „Die Welt" i „Münchner Merkur", aby 
stwierdzić, że „obecność Amerykanów w Europie uważa za niezbędną dla 
bezpieczeństwa Zachodu", położyć akcent na „nieuniknioną zależność" „małej Europy" 
od USA i wskazać na „szkodliwość sporów między sojusznikami".
W ten sposób, punkt po punkcie, ze wszystkich stron Zachód atakował to, co 
powiedział de Gaulle, zaś jego najbliższy boński sojusznik przybierał postawę mediatora 
o niezmiennym skłonie w kierunku Waszyngtonu.
13 czerwca 293 deputowanych-integracjonistów ostentacyjnie opuściło salę obrad 
Pałacu Burbońskiego podczas debaty nad polityką zagraniczną. Opublikowali oni 
„manifest" wyrażający „przekonanie, że tylko zjednoczona Europa, partnerka Stanów 
Zjednoczonych, na zasadzie równości w łonie organizacji atlantyckiej zapewni 
przyszłość naszym swobodom i pokojowi".
W dniach 2—8 lipca 1962 r. odbyła się niezwykle ceremonialna wizyta Adenauera 
we Francji. Spadochroniarze 11 dywizji Massu i czołgi z czarnym krzyżem bońskiej 13 
brygady zmotoryzowanej z Wetzlaru defilowały w obozie Mourmelon przed Adenauerem 
i de Gaulle'em. „Germanie i Gallowie mają wspólnie wielkie zadanie przed sobą — 
unosił się de Gaulle. — Duch naszych narodów daje swą aprobatę po tej i po tamtej 
stronie Renu... Oto Francja i Niemcy jednoczą się..." Odpowiedź Adenauera była znów 
znamienna: „Świadomi historycznego znaczenia naszej wymiany, żyjemy w braterstwie 
i przyjaźni w ramach wolnego świata po obu stronach Atlantyku".
Ani rusz nie udawało się więc de Gaulle'owi przełamać frontu integracjonistów 
na odcinku Niemiec federalnych. Mierzyli się obaj z Adenauerem jak dwaj starzy, 
wytrwali zapaśnicy. Kto kogo przechytrzy? Czy Bonn podda się kontroli Francji, czy też 
Paryż ulegnie planom Machtpolitik? Szala nie przechylała się na żadną stronę. Wynik 
tego jeszcze jednego spotkania obu partnerów był całkowicie remisowy.
Lato 1962 r. upływało poza tym bez większych wydarzeń. Amerykanie 
przegrupowali swoje siły dyplomatyczne w przewidywaniu rozgrywki na odcinku „małej 
Europy" i kłopotów z de Gaulle'em. 20 lipca przyjęta zostaje dymisja dowódcy wojsk 
NATO generała Norstada, którego plan przekształcenia bloku w „czwarte mocarstwo 
atomowe" nie skusił Pałacu Elizejskiego. Wkrótce potem — 1 sierpnia — odwołany 
został ambasador USA w Paryżu James Gavin. Od kwietniowego puczu generałów jego 
stosunki z de Gaulle'em były więcej niż chłodne. Zresztą wyraźnie nie potrafił niczego 
wydobyć z sytuacji. Na miejsce Norstada wyznaczony został generał Lemnitzer. Gavina 
zastąpił jeden z najwybitniejszych polityków Białego Domu — uchodzący za znawcę 
spraw europejskich — Charles Bohlen.
4 września de Gaulle wyjechał z rewizytą do Niemiec zachodnich. Był kolejno 
w Bonn, Kolonii, Düsseldorfie, Hamburgu i Monachium. „Przyjazne zbliżenie obu 
naszych narodów jest bez wątpienia jednym z najważniejszych i najznamienniejszych 
wydarzeń ze wszystkich, jakie Europa i świat przeżyły od wieków" — oznajmił generał 
zaraz na wstępie w przemówieniu powitalnym.
De Gaulle przemawiał... To już nie oświadczenia, deklaracje czy wypowiedzi, lecz 
całe potoki wystąpień, przemówienia-rzeki. „Dziwne wrażenie ogarnia obserwatora 
francuskiego — pisał „Combat". — Wyczuwa się wyraźnie, że generał stara się dokonać 
podboju swych gospodarzy, ale nie sposób obronić się przed uczuciem, iż zmusza się 
on do rozwinięcia serdeczności w większym stopniu niż oni".
W odróżnieniu od tego, co spotkało Adenauera i przedtem jeszcze Lübkego 
we Francji, de Gaulle miał w NRF publiczność. Ogromne tłumy były wszędzie, gdzie 
tylko się zjawiał. Ludzie przychodzili z chorągiewkami i transparentami, na których 
widniały nie tylko napisy: „Niech żyje Francja!" czy „Niech żyje przyjaźń francusko-
niemiecka", lecz także takie jak: „Nigdy granica na Odrze i Nysie", „Niech pan odwiedzi 
Berlin, generale!" itp. Raz po raz rozlegały się hymny: „Marsylianka" i „Deutschland, 
Deutschland über alles". Nie było końca owacjom.
Nic w tym dziwnego. Nigdy jeszcze żaden z zachodnich przywódców nie zdobył się 
na taką podróż. „Jestem pełen szacunku dla wielkiego narodu, jakim jesteście. Tak, dla 
wielkiego narodu niemieckiego. Niech żyją Niemcy!" — wołał de Gaulle do tłumu 
w Bonn. Oto nagle wyciągnięta została do nich ręka. I to czyja. De Gaulle'a, którego 
legenda kreowała koronnym przeciwnikiem militaryzmu niemieckiego. Łatwo można 
sobie wyobrazić, co się działo w umysłach zachodnich Niemców i skąd brał się ten ich 
entuzjazm. De Gaulle zdejmował z nich, naturalnie w ich pojęciu, odium. De Gaulle 
zapewniał, że „wszyscy Francuzi" myślą jak on. Był to przewrót na niebywałą skalę.
W prasie francuskiej ukazywały się bardzo stonowane i powściągliwe komentarze 
na temat tej wizyty. Wicekanclerz boński Erhard udzielił jednemu z dzienników paryskich 
wywiadu, w którym mówił o konieczności przyjęcia Anglii do Wspólnego Rynku. Pewna 
gazeta w Zagłębiu Ruhry pisała, iż „ze względu na partnerów europejskich i Anglię nie 
należy bez kontroli oddać się wymianie uścisków z Francją". Hamulce istniały 
ze wszystkich stron. Pełne niepokoju sprawozdania ukazały się w prasie włoskiej, 
angielskiej, belgijskiej, holenderskiej, skandynawskiej, nie mówiąc już o dziennikach 
krajów socjalistycznych.
Tymczasem 8 września 1962 r. generał ustanowił swoisty rekord werbalny 
w przemówieniu wygłoszonym do oficerów szkoły wojskowej w Hamburgu-Blankenese. 
„Między żołnierzami, jakimi jesteśmy — oświadczył — istniała zawsze, we wszystkich 
czasach, ponad granicami i niezależnie od zadawanych ran, wielka szlachetna wspólna 
dziedzina. Jest to prawda nie tylko z punktu widzenia techniki wojskowej, lecz zwłaszcza 
pod względem moralnym..." Dowiadujemy się następnie, że „stosunki historyczne 
zmieniły się od a do z" i tym samym „unia francusko-niemiecka, którą wszystkie 
okoliczności nam narzucają, musi liczyć na solidarność broni". „Faktem jest — dowodził 
de Gaulle — że Francuzi, i faktem jest, że Niemcy nie dokonali nigdy niczego wielkiego 
z punktu widzenia narodowego czy międzynarodowego bez udziału u jednych i 
u drugich czynnika militarnego. Wypływa to z naszej wspólnej natury i ze wspólnego 
niebezpieczeństwa. Organiczna współpraca obu naszych armii w celu wspólnej obrony 
jest więc zasadnicza dla unii naszych dwóch narodów".
Cała ta historia to kapitalny przykład, do jakich zwrotów zdolny jest pragmatyk de 
Gaulle, gdy czegoś bardzo chce. Tu zaś chciał rozbić gambit niemiecko-amerykański 
i rzucał na szalę, by osiągnąć ten cel, wszystko, co miał pod ręką, z własną głęboką 
nieufnością, jaką od kolebki żywił dla Niemców, włącznie. Cel polityczny górował ponad 
innymi względami. De Gaulle nie widział jeszcze w tym czasie innego sposobu 
ratowania Francji przed lansowaną przez USA hegemonią Niemiec zachodnich. Chciał 
je związać z Francją i nie wahał się przed używaniem najbardziej karkołomnych 
argumentów. Jednakże nie może być zainteresowany w zbyt silnych militarnie 
Niemczech zachodnich (ani o jotę nie zmienia przezcicż swego stanowiska w sprawie 
granic oraz w kwestii utrzymania istniejącego status quo); przywódcy bońscy zdawali 
sobie z tego sprawą.
Wizyta zakończyła się 9 września. Komunikat, który ją podsumował, zawierał 
przede wszystkim opis podróży de Gaulle'a na terenie NRF oraz poświęcał wiele zdań 
„przywróceniu zgody" między obu krajami. Była też mowa o „zadowoleniu z rozwoju 
wszelkich stosunków między Francją a NRF" oraz o „woli kontynuowania i rozwijania tej 
ewolucji". Oczywiście podkreślona zostaje „solidarność" w sprawie Berlina Zachodniego 
oraz tylko powołanie się na uprzednią deklarację w kwestii rokowań na temat przyjęcia 
Anglii do EWG. To było wszystko. Bonn nadal nie palił się do kroków, które mogłyby 
zirytować Waszyngton i Londyn. De Gaulle wracał z mizernym rezultatem do Paryża. 
Żaden postęp nie dokonał się w jego planach.
Tym razem odezwali się natomiast Rosjanie. 18 września ogłoszona została przez 
agencję TASS nota rządu ZSRR. „Jak wykazuje oficjalna wizyta de Gaulle'a w NRF, 
koła rządzące Francji i Niemiec zachodnich nie tylko nie ukrywają wrogiego nastawienia 
swego bloku do ZSRR, lecz przeciwnie, wyraźnie je podkreślają... Militaryści 
i odwetowcy bońscy nie zapomnieli jeszcze obłąkańczych idei Hitlera, dążącego 
do stworzenia «nowego porządku» od Atlantyku do Uralu. Nie jest też rzeczą przypadku, 
że wizyta i deklaracje de Gaulle'a wzmogły rozpętanie odwetowych pragnień w NRF. 
Odwetowcy witali de Gaulle'a wszędzie sloganami żądającymi aneksji terytoriów 
należących do ZSRR, Polski i Czechosłowacji". W zakończeniu nota stwierdzała, że 
„zmowa francuskich i zachodnioniemieckich kół rządzących podkreśla raz jeszcze 
nieodzowną i pilną konieczność radykalnego uzdrowienia sytuacji w Europie przez 
zawarcie traktatu pokojowego z Niemcami oraz normalizacji na tej podstawie sytuacji 
w Berlinie Zachodnim..."
De Gaulle nie zmieniał jednak kierunku. 19 września wysłał do Bonn specjalne 
memorandum. Proponował w nim ścisłą współpracę między obu krajami w dziedzinach: 
wojskowej, polityki zagranicznej, ekonomicznej i kulturalnej. Szefowie obu państw 
mieliby się spotykać odtąd co najmniej dwa razy do roku, ministrowie resortowi co 
kwartał, eksperci — co miesiąc. „Celem jest — pisał paryski „Monde" — taka 
koordynacja polityki zagranicznej i militarnej, by żadna ze stron nie mogła podjąć 
jakiejkolwiek decyzji bez uprzedniego skonsultowania się z drugą". De Gaulle domagał 
się wspólnej polityki kredytowej w dziedzinie eksportu i importu, rozwoju 
ekonomicznego, energetyki itp. W sprawach wojskowych przewidziane były wspólne 
badania techniczne, wzajemne staże kadry i całych jednostek.
Adenauer jednak milczał. Upływały tygodnie i z Bonn nie nadchodziło nic.
Sytuacja ta trwałaby zapewne jeszcze długo, gdyby nie kryzys karaibski, który 
wybuchł w nocy z 22 na 23 października 1962 r. Sprawa ta dostarczyła de Gaulle'owi 
dwóch zasadniczych argumentów, z których pierwszy wypływał z postępowania 
Waszyngtonu, drugi zaś z... zakończenia kryzysu. Generał znalazł w zachowaniu się 
Białego Domu, które doprowadziło świat do krawędzi wojny, przede wszystkim 
potwierdzenie swej głoszonej od dawna tezy, iż w krytycznych momentach, gdy sprawa 
pokoju znajdzie się na „ostrzu miecza', przywódcy USA mimo zobowiązań 
międzysojuszniczych NATO nie będą się liczyli ze swymi partnerami ani pytali ich 
o zdanie i sami nacisną „guzik atomowy". Przecież o mały włos, a wciągnęliby Europę 
i Francję w wojnę. To, co się stało w przypadku Kuby, stanowiło poparcie dla żądań de 
Gaulle'a, by na czele NATO stał triumwirat z udziałem Francji oraz aby Amerykanie nie 
mieli monopolu decyzji dotyczących pokoju i wojny po stronie Zachodu.
Wobec zachowania się Kennedy'ego Paryż zajął postawę pełną rezerwy. 25 
października minister informacji oświadczył po posiedzeniu gabinetu, że rząd francuski 
„solidaryzuje się" z USA, ale uważa „wydarzenia na Morzu Karaibskim za sprawę ściśle 
amerykańską". „Francja — mówił on — nie zamierza się mieszać do tej kwestii, dopóki 
nie odbija się ona w Europie". Była to niemal neutralność. Od razu akcje projektu 
„Europy — trzeciej siły" poszły w górę. „Gdyby taki europejski blok istniał, Waszyngton 
nie odważyłby się w ten sposób postępować".
W dniach 13—16 listopada Adenauer odwiedził Waszyngton. Dla wszystkich 
obserwatorów politycznych było rzeczą oczywistą, że kanclerz boński zechce uzyskać 
od Białego Domu gwarancje, iż żadnego „zbliżenia" między Waszyngtonem a Moskwą, 
o czym tak wiele pisała wtedy prasa, nie będzie, że wnioski z kryzysu karaibskiego nie 
pójdą w kierunku konieczności jak najszybszego uregulowania spornych spraw 
międzynarodowych, jak się tego domagał Związek Radziecki.
Żywa kampania zachodnioniemieckiej prasy rewizjonistycznej stanowiła 
„artyleryjską osłonę" podróży Adenauera, a zarazem ujawniała to, z czym kanclerz 
przyjechał do Waszyngtonu. „Bez posiadania broni atomowej jest nie do pomyślenia, by 
Niemcy zachodnie mogły wrócić do swych historycznych granic" — pisała „Deutsche 
Woche". „Bez pomocy NRF — wtórował „Industriekurier" — Francja nie może marzyć 
o Azwoju swej broni nuklearnej, zdobyciu w tej dziedzinie naprawdę wartościowego 
uzbrojenia". Kennedy stał więc wobec podwójnego postulatu Bonn: żadnych rozmów 
z ZSRR na temat odprężenia i obietnica broni nuklearnej dla Bundeswehry.
Nazajutrz po tej wizycie Adenauer udzielił de Gaulle'owi odpowiedzi na jego 
memorandum z 19 września. Po dwóch miesiącach milczenia!
Wielu komentatorów politycznych wysuwa tezę, że między Adenauerem 
a Kennedym nastąpiło w w tej kwestii ciche porozumienie. Stanom Zjednoczonym było 
pod wieloma względami wygodnie, aby czynnikiem zbliżającym Bonn do „klubu 
atomowego" okazał się nie Waszyngton, lecz Paryż. Prestiżowo dla USA tak jest lepiej. 
Z drugiej strony, Biały Dom nie tracił nadziei, że Adenauer zdoła wywrzeć na de Gaulle'a 
wpływ w kwestii wejścia Anglii do EWG. Rozgrywało się coś w rodzaju kilkupiętrowego 
posunięcia: Waszyngton starał się manewrować w tych sprawach przy pomocy Bonn. 
Koblenzerstrasse manewrowała wobec de Gaulle'a, generał zaś w stosunku 
do wszystkich z USA i Anglią na czele.
Tekst odpowiedzi bońskiej był bardzo ostrożny. Rząd NRF zgadzał się na częstsze 
spotkania między przywódcami obu krajów, ale nie mówił nic o ich regularności, która 
w wersji francuskiej , miała wręcz charakter stałej instytucji. Naturalnie, Bonn był 
za współpracą wojskową, jednakże uważał, iż „nie powinna ona szkodzić solidarności 
atlantyckiej". Pozytywne było też stanowisko Koblenzerstrasse wobec współpracy 
kulturalnej. Wyczuwało się w tym bądź bezpośrednią rękę Waszyngtonu w redakcji 
odpowiedzi, bądź chęć niedrażnienia Białego Domu i Londynu. Być może, jedno 
i drugie.
Bieg wydarzeń zdawał się z jednej strony pracować na korzyść de Gaulle'a, 
z drugiej przeciw niemu. O ile bowiem coraz trudniejsza sytuacja osobista Adenauera 
w NRF powinna była skłonić go do pośpiechu w zabezpieczeniu sobie francuskiego 
„kanału" ewentualnego zdobycia broni nuklearnej dla Bundeswehry, a tym samym 
do pójścia drogą wskazywaną przez Paryż, o tyle zarysowujące się zniknięcie kanclerza 
ze sceny politycznej mogło postawić rzecz pod znakiem zapytania w przyszłości.
Należało się więc spieszyć.
W grudniu odbyła się doroczna paryska sesja Rady NATO. Odbywała się przy 
szczelnie zamkniętych drzwiach. Na konferencjach prasowych można było wyczuć, iż 
partnerów dzieliły ostre rozbieżności. Amerykanie domagali się od swych europejskich 
sojuszników wzmożenia wysiłku w dziedzinie zbrojeń klasycznych. Sami zajmą się siłą 
nuklearną, która powinna być „wielostronna", tj. złożona z jednostek — przede 
wszystkim morskich — wyposażonych w wyrzutnie „Polaris", i znajdująca się pod 
mieszanym „wielonarodowym" dowództwem.
Koncepcja ta była jedynie nowym wariantem starego projektu generała Norstada 
o NATO — „czwartym mocarstwie atomowym" (z 6 grudnia 1959 r.). Rakiety „Polaris" 
o zasięgu 2200 kilometrów powtarzały się jako element zasadniczy nowego planu 
zupełnie jak u Norstada, podobnie zresztą jak i okręty podwodne, na których znajdować 
by się miały wyrzutnie. Kwestia czynnika rozkazodawczego, tj. tego, który miałby 
zadecydo- , wać o użyciu rakiet i rozpętaniu wojny atomowej, nadal nie była 
rozstrzygnięta, ale jasne było, że dowództwo mogą przechwycić Niemcy zachodnie. 
Rzecz, na którą de Gaulle nigdy się nie zgadzał.
Pod koniec roku Macmillan spotkał się z Kennedym w Nassau na Wyspach 
Bahama. Prezydent USA wyłożył tam premierowi brytyjskiemu w bardziej szczegółowej 
formie swój projekt „wielostronnej" siły nuklearnej NATO, o którym Dean Rusk mówił 
w Paryżu. Amerykanie byliby dostawcami głowic „Polaris" i okrętów podwodnych 
o mieszanych „wielonarodowych" załogach i takichże dowództwach. Anglia byłaby teraz, 
podobnie jak Bonn i mniejsze kraje NATO, klientem USA przy zakupie nowego sprzętu 
i uzbrojenia. W zamian za to Kennedy miał za wszelką cenę forsować wejście Londynu 
do Wspólnego Rynku. Interes był więc natury militarno-handlowej: Waszyngton 
w charakterze dostawcy broni mógłby szybko uzupełnić luki w swych zapasach złota, 
a jednocześnie dokonać nowego posunięcia strategicznego.
Koncepcje Amerykanów i Anglików były pod wieloma względami różne. Dla USA 
głównym partnerem w tej fazie strategicznych pomysłów stały się Niemcy federalne, 
ponieważ Stany Zjednoczone i NRF miały wspólnie zabezpieczyć pod względem 
finansowym i liczebności sił co najmniej trzy czwarte realizacji projektu. Londyn, ciągle 
robiąc dobrą minę do złej gry, doskonale to dostrzegał i dlatego wysunął 
kontrpropozycje, aby „siła odstraszająca" NATO była najpierw nie tyle „wielostronna", ile 
„wielopaństwowa", tj. złożona z jednostek głównych państw członkowskich bloku, przy 
czym każda z tych jednostek miałaby własne „narodowe" dowództwo, a dopiero 
wszystkie razem — jedno, mieszane, z Amerykanami i Anglikami na czele. W intencjach 
Londynu pozwoliłoby to na odroczenie momentu zrównania Bonn w nuklearnych 
prerogatywach z wielkimi partnerami bloku. Pod względem praktycznym wersja 
brytyjska miała tę kuszącą dla Amerykanów stronę, że francuskie jednostki atomowe 
zostałyby wciągnięte pod wspólne dowództwo NATO.
Rozmowy Kennedy'ego z Macmillanem dały początek ostrej polemice między 
zachodnimi sojusznikami. Dla de Gaulle'a stała się ona zasadniczym bodźcem 
do przyspieszenia realizacji własnych projektów. Czas naglił go pod każdym względem: 
szef V Republiki dostrzegał przecież, jak bardzo ponętny był projekt Kennedy'ego dla 
Bonn. Tak. Należało temu przeciwdziałać.
Rok 1962 dobiegał końca. „Dawno już — pisał jeden z paryskich dzienników — 
święta Bożego Narodzenia nie były tak podobne do świąt. Znaczną część Europy 
okrywa gruby całun śniegu, co w wyobraźni ludowej jest od nich nieodłączne. Dzieje się 
jednak coś jeszcze ważniejszego. Oto po raz pierwszy od japońskiej agresji przeciw 
Mandżurii w 1931 r. świat przeżywa prawie całkowity pokój.
Oczywiście tu i tam trwają walki: w Wietnamie południowym, Brunei, Jemenie czy 
w Elisabethville. Nigdzie jednak narody nie toczą z sobą wojny. Umilkł szczęk broni 
w Algierii, a dwa wielkie mocarstwa, po zatrzymaniu się na krawędzi przepaści 
termonuklearnej, szukają środków, które pozwoliłyby uniknąć odnowienia się takich 
dramatycznych kryzysów, jak ten na Morzu Karaibskim. Francja bardziej niż 
którykolwiek z krajów odczuwa słodycz tego pokojowego Bożego Narodzenia. Jest ono 
dla niej pierwszym bez wojny od 1939 roku..."
Generał czuł się bardzo silny. Średnioterminowe zagraniczne długi Francji zostały 
spłacone w sierpniu 1961 r. Złoto i dewizy nadal napływały do Banku Francji. Cień 
nawrotu inflacyjnego rysował się wprawdzie znów, ale wydawał się jeszcze daleki.
XI
„Układy są
niby dziewice czy róże.
Trwają tylko tyle,
ile trwają".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
14 stycznia 1963 r. Szare zimowe popołudnie. Z koni kirasjerów ustawionych przed 
Pałacem Elizejskim od strony Faubourg-Saint-Honoré unosiła się para. Tłum 
dziennikarzy cisnął się przez bramę, pod kopułą której kilku żandarmów w galowych 
mundurach i policjantów w cywilu kontrolowało karty wstępu.
Konferencja poświęcona była niemal wyłącznie sprawom zagranicznym. De Gaulle 
rozprawił się przede wszystkim z problemem przyjęcia Anglii do Wspólnego Rynku. 
Argumentacja generała była taka: „Traktat rzymski zawarty został między sześcioma 
państwami kontynentalnymi o zbliżonej pod względem gospodarczym strukturze. Jeśli 
chodzi o produkcję przemysłową i rolną, wymianę i stosunki handlowe z zagranicą oraz 
warunki życia i pracy, podobieństwa między tymi krajami są znacznie większe niż 
różnice. Analogiczne jest również tempo ich rozwoju ekonomicznego i społecznego oraz 
możliwości techniczne. Ponadto między tymi krajami nie ma żadnych zatargów 
politycznych ani sporów granicznych, nie istnieje także rywalizacja o zdobycie 
panowania i wpływów. Przeciwnie, państwa te są solidarne przede wszystkim 
ze względu na to, iż muszą chronić gros podstawowych wartości naszej cywilizacji..."
Generał przeszedł następnie do sedna problemu. „Wielka Brytania — mówił, 
krzywiąc się ironicznie — przedstawiła swą kandydaturę do Wspólnego Rynku. Uczyniła 
to po uprzedniej odmowie udziału we Wspólnocie, po stworzeniu Zrzeszenia Wolnego 
Handlu z innymi sześcioma państwami, po wywarciu rozmaitych presji na nasze kraje, 
byle tylko przeszkodzić realizacji Wspólnego Rynku... Anglia jest krajem wyspiarskim 
i morskim, który różni się bardzo od państw kontynentalnych... Anglia nie jest 
zdecydowana rezygnować z preferencji w stosunku do krajów Commonwealthu, wyrzec 
się subwencjonowania własnego rolnictwa, a przede wszystkim uznać za nieważne 
i niebyłe swe zobowiązania wobec Zrzeszenia Wolnego Handlu. Czy zgodzi się na to 
kiedyś? Tylko Anglia zna odpowiedź na to pytanie... Zagadnienie jest tym trudniejsze, że 
również inne kraje Zrzeszenia Wolnego Handlu chciałyby lub zechcą dla tych samych 
przyczyn co W. Brytania stać się członkiem Wspólnego Rynku... Wspólny Rynek 11 czy 
12, w przyszłości nawet 16 państw, w niczym nie przypominałby wspólnoty zbudowanej 
przez «szóstkę». Należy przewidywać, że zwartość EWG, składającej się z bardzo 
licznych i bardzo różnorodnych państw członkowskich, nie dałaby się długo utrzymać 
i że w ostatecznym wyniku doprowadziłoby to do powstania kolosalnej wspólnoty 
atlantyckiej, zależnej i kierowanej przez Stany Zjednoczone, która wkrótce wchłonęłaby 
Wspólnotę Europejską. Niektórzy uważają, że hipoteza taka może być do przyjęcia, nie 
tego jednak chciała dokonać i dokonuje Francja".
Po rozprawieniu się w ten sposób z przyjęciem Wielkiej Brytanii do Wspólnego 
Rynku de Gaulle, nie hamując impetu, zaatakował amerykańskie propozycje z Nassau. 
Twardo przypomniał Amerykanom, że „minął już czas", kiedy byli „jedynymi 
dysponentami broni nuklearnej", że „dziś Związek Radziecki posiada tę dziedzinę tak 
rozwiniętą, iż Stany Zjednoczone są same bezpośrednio zagrożone zniszczeniem". De 
Gaulle nawiązał do kryzysu karaibskiego, podkreślając, iż Stany Zjednoczone nie liczyły 
się wtedy z Europą, choć musiały sobie zdawać sprawę, że ona właśnie byłaby terenem 
starcia. W tym stanie rzeczy Francja musi posiadać własną, odrębną siłę nuklearną. 
Musi być gotowa do obrony, bo przecież Stany Zjednoczone mogą wciągnąć w wojnę 
całą Europę. De Gaulle nie był zainteresowany ofertą bahamską, gdyż Francja nie ma 
ani okrętów podwodnych do transportu rakiet „Polaris", ani głowic, które by do nich 
pasowały. I od razu mistrzowski przerzut na sprawę integracji: „Naturalnie Francja wcale 
nie wyklucza połączonej akcji własnej siły nuklearnej z działaniami analogicznymi sił 
swych sojuszników. Niemniej jednak integracja jest dla nas rzeczą w tej dziedzinie 
niewyobrażalną. Pewnie, że to przedsięwzięcie francuskie nie wydaje się pożądane 
różnym kołom, wielu kołom amerykańskim. W polityce i strategii jest jak w ekonomice: 
monopol wydaje się całkiem naturalnie najlepszym systemem dla tego, kto go posiada. 
Stąd ten różnogłosy chór czynników półoficjalnych, specjalistów, publicystów 
amerykańskich, gwałtownie atakujących nasze autonomiczne uzbrojenie. Utrzymują oni, 
że atomowa siła, jaką Francja chce mieć, jest minimalna w porównaniu z siłą Stanów 
Zjednoczonych i Rosji... W 1945 r. jednak dwie bardzo elementarne bomby zmusiły 
do kapitulacji Japonię, która nie mogła na nie odpowiedzieć... Mogę więc stwierdzić, że 
francuska siła atomowa jest już w początkowym stadium swej organizacji i że będzie 
rozporządzała straszliwą zdolnością zniszczenia w ciągu kilku chwil milionów i milionów 
ludzi..."
Potem nastąpiła zmiana tematu. Od tego, co odrzucał, generał przeszedł do tego, 
na czym mu zależało.
Zdaniem de Gaulle'a podróże Lübkego i Adenauera do Francji oraz jego własna 
po Niemczech zachodnich dowiodły, że „nowa polityka w stosunkach francusko-
niemieckich opiera się na nieporównanych podstawach aprobaty ludowej". „Ponieważ 
zaś myślimy to samo, więc rządy w Bonn i Paryżu mogły bez trudu dojść do zgody 
w sprawie zacieśnienia w praktyce więzi w dziedzinach politycznej, ekonomicznej, 
kulturalnej i obrony..."
W związku z tą wypowiedzią publicysta dziennika „Liberation", Jean-Maurice 
Hermann, zadał następujące pytanie:
— Panie prezydencie, czy armia Niemieckiej Republiki Federalnej, znajdująca się 
tam, gdzie jest, i dowodzona, jak jest, powinna — pańskim zdaniem — zostać 
wyposażona w broń nuklearną i dysponować tą bronią?
— Proszę pana — skrzywił się generał — rzeczą NRF jest w tej kwestii 
powiedzieć, czego chce, i prowadzić swoją politykę. Mógł się pan przekonać, że 
w dziedzinie obrony Francja prowadzi swą własną. Oczywiście między obroną Niemiec 
i Francji istnieje ścisła solidarność, przy czym każdy kraj jest u siebie gospodarzem. 
Dlatego też nie mogę odpowiadać za rząd NRF.
Oczywiście zgodnie z postanowieniami międzysojuszniczymi, potwierdzonymi 
w 1954 r., Niemieckiej Republice Federalnej nie wolno wytwarzać ani posiadać broni 
nuklearnej. Sprawa nie była więc absolutnie „rzeczą NRF", lecz została "dawno 
ustalona.
De Gaulle nie chciał nawiązywaniem do tego urazić swego bońskiego partnera. 
Dopiero wiele lat później wrócił do tych kwestii w „Pamiętnikach nadziei". Sporo miejsca 
poświęcił tam problemowi swego stosunku do Niemiec federalnych. Widać, że odczuwał 
wyraźną potrzebę wytłumaczenia swego nader dziwnego postępowania wobec NRF.
„W sercu problemu (Europy — przyp. J. G.) i w centrum kontynentu — pisał 
w rozdziale zatytułowanym „Europa" — znajdują się Niemcy. Los ich polega na tym, że 
niczego nie można zbudować bez nich i że nic bardziej niż ich występna działalność nie 
rozdzierało Starego Świata... Trzeba teraz podjąć wszelkie środki ostrożności, aby się 
ustrzec od masowego powrotu germańskich złych duchów. Jak jednak wyobrazić sobie 
oparcie prawdziwego i trwałego pokoju na takich podstawach, na jakie wielki ten naród 
nie może się zgodzić? Jak wyobrazić sobie rzeczywistą unię kontynentu bez włączenia 
Niemców do tego dzieła, bez zniszczenia tysiącletniej hipoteki ruin i śmierci po obu 
stronach Renu i przy przedłużaniu dawnej niechęci? W kapitalnym przedmiocie na temat 
losu, jaki należy zgotować Niemcom, moja decyzja jest gotowa. Uważam przede 
wszystkim, że zmienianie granic, jakie narzuciła im wojna, byłoby niesłuszne 
i niebezpieczne. Oznacza to, że linia Odra-Nysa, która oddziela je od Polski, jest granicą 
definitywną, że nic nie powinno zostać z dawnych pretensji do Czechosłowacji, że 
Anschluss jest wykluczony w jakiejkolwiek formie. Poza tym nie wolno im pozwolić 
za żadną cenę na prawo do posiadania i fabrykacji broni atomowych, z których zresztą, 
według własnego oświadczenia, zrezygnowały. Przy spełnieniu tych warunków uważam 
za rzecz niezbędną ich integralny udział w zorganizowanej współpracy państw, której 
poszukuję dla całego naszego kontynentu. W ten (sposób zagwarantowane byłoby 
bezpieczeństwo wszystkich między Atlantykiem a Uralem i wytworzony zostałby tak 
zmieniony stan rzeczy, umysłów i stosunków, że skupienie trzech segmentów narodu 
niemieckiego znalazłoby w tym swą szansę. Na razie Republika Federalna powinna 
grać zasadniczą rolę w łonie Wspólnoty Gospodarczej, a w razie potrzeby w politycznym 
koncercie «sześciu». Mam na koniec zamiar tak postępować, aby Francja stworzyła 
wraz z Niemcami sieć więzi preferencyjnych, które z wolna doprowadziłyby oba narody 
do wzajemnego zrozumienia, do cenienia się, do tego, do czego popycha je .instynkt, 
gdy tylko nie posługują się swą żywą siłą do walki".
Taki był program de Gaulle'a. Na podstawie tego wyznania, które dotarło do nas 
w osiem lat po opisywanych wydarzeniach, należy sądzić, że istotnie broni nuklearnej 
nie chciał Niemcom federalnym dostarczyć. Jego wysiłki zmierzały do kontrolowania 
poczynań Republiki Federalnej, ale nie siłą, lecz poprzez przyjazne stosunki. Rzeczą, 
której się de Gaulle najbardziej obawiał, i to przez całe życie, był wpływ Amerykanów 
na Bonn. Zły i niebezpieczny wpływ, który mógł popchnąć Niemcy zachodnie do nowych 
awantur. Generał chciał tę akcję pokrzyżować i dlatego wolał być tym, który pierwszy, 
przed Amerykanami, wyciągnie rękę do Bonn. Poprzez „Pamiętniki nadziei" rzecz staje 
się o wiele bardziej zrozumiała, choć i tu są pewne luki. Na przykład: de Gaulle twardo 
obstawał przy nienaruszalności granic niemieckich wyłonionych w Europie po wojnie — 
Odry-Nysy, Czechosłowacji, Austrii — skąd więc ten zwrot o „trzech segmentach" 
narodu niemieckiego? Generał nigdy nie uznał NRD, ale gdzie jest ten trzeci „segment"? 
Co de Gaulle tu miał na myśli? Zapewne Berlin Zachodni. Jest więc za zjednoczeniem 
Niemiec? Pod egidą NRF?
Z pewnością nie. Oczywiście nie chce żadnego zjednoczenia, ale też nie chce 
irytować Niemców.
W swojej analizie stosunków z Bonn de Gaulle nie mógł mieć złudzeń co do tego, 
że między obu krajami pozostanie sporo rozbieżności, ale chciał opanować główne 
nurty. Czy udało mu się to? Nic bardziej wątpliwego. Republika Federalna dążyła wtedy 
do rewizji granic, do likwidacji NRD, do remilitaryzacji i nuklearyzacji Bundeswehry. Obie 
strony podchodziły więc do stołu porozumienia z zupełnie odmiennymi intencjami. Nie 
mogło to doprowadzić do żadnego pozytywnego rezultatu.
Ciekawe, że de Gaulle do końca nie zmienił zdania o Adenauerze. Wyrażał się 
o nim w samych superlatywach, jakkolwiek jakby mimochodem notował, że stary 
kanclerz był stanowczym zwolennikiem obecności Amerykanów w Europie. Jak de 
Gaulle mógł to strawić? Przecież cała jego akcja zmierzała wtedy, w 1963 r., 
i w późniejszych latach, do eliminacji Stanów Zjednoczonych z naszego kontynentu 
i do stworzenia wspólnego statusu dla owej Europy „od Atlantyku do Uralu", o której 
nigdy nie przestał mówić. Adenauer szedł tu we wręcz przeciwnym kierunku.
„Oczywiście rozbieżności — zwierza się de Gaulle w „Pamiętnikach nadziei" — 
będą się wyłaniały zależnie od zmian sytuacji. Zawsze jednak będą pokonywane. 
Poprzez nasze osoby (de Gaulle'a i Adenauera — przyp. J. G.) stosunki między Francją 
a Niemcami ustalą się na takich podstawach i w takiej atmosferze, jakich nie znała 
historia obu krajów".
Tak. Ale tego typu atmosfera panowała jedynie w ciągu kilku miesięcy 1962 
i 1963 r. W jej wyniku de Gaulle osiągnął z pewnością jedno: poprzez całą swą 
ofensywę uśmiechów i przyjaźni dał Niemcom zachodnim raz na zawsze 
do zrozumienia, że Francja w żadnym wypadku nie zgodzi się na zmianę status quo 
w Europie. Ani w sensie granic, ani w sensie Machtpolitik, ani w sensie nuklearyzacji 
NRF, i to niezależnie od adenauerowskich nadziei.
Konferencja z 14 stycznia 1963 r. była zapowiedzią decydujących posunięć Pałacu 
Elizejskiego.
W tydzień później, 21 stycznia, Adenauer zjawił się w Paryżu na swoje dwunaste 
rendez-vous z de Gaulle'em. Rozmowy polityczne toczyły się całą dobę.
22 stycznia 1963 r. o 17.44 de Gaulle wstał z miejsca i z szeroko rozwartymi 
ramionami ruszył w kierunku Adenauera, który też podniósł się z fotela. Obaj starcy padli 
sobie w ramiona. Tuzin aparatów fotograficznych utrwalił ten moment dla historii. 
Czyżby w tej chwili wszystko, co stało się między Francją a Niemcami od 1939 r., miało 
zmienić swój bieg?
Analiza podpisanego traktatu wskazuje, że miało to być przede wszystkim 
porozumienie o charakterze militarnym i politycznym. W myśl klauzul politycznych 
kontakty między szefami obu państw powinny się odbywać, „ilekroć to będzie potrzebne, 
w zasadzie co najmniej dwa razy do roku". Ministrowie spraw zagranicznych mieli się 
spotykać co trzy miesiące; wyżsi urzędnicy spraw zagranicznych, mający w swej pieczy 
kwestie polityczne, ekonomiczne i kulturalne — co miesiąc, na przemian w Bonn lub 
w Paryżu. Wzajemne konsultacje dotyczyły też misji dyplomatycznych i konsulatów obu 
krajów, jak również ich stałych reprezentacji przy instytucjach międzynarodowych, 
czynników zajmujących się oświatą i wychowaniem młodzieży. Ministrowie sił zbrojnych 
i obrony powinni się zbierać „co najmniej" raz na trzy miesiące, szefowie sztabów 
generalnych — raz na dwa miesiące. Międzyministerialna komisja w każdym z obu 
krajów śledzić ma odtąd problemy współpracy, koordynując akcję zainteresowanych 
resortów, składając okresowe sprawozdania. Taka jest w skrócie organizacja 
współpracy.
Program przewidywał wzajemne konsultacje „przed każdą decyzją we wszystkich 
ważnych kwestiach polityki zagranicznej", jak wspólnoty europejskiej i politycznej 
współpracy w Europie, stosunków między Wschodem a Zachodem zarówno 
w dziedzinach polityki, jak ekonomiki, spraw związanych z NATO, Radą Europy, Unią 
Zachodnioeuropejską (WEU), Organizacją Współpracy i Rozwoju Ekonomicznego 
(OECD), ONZ. Odrębne punkty mówią o współpracy służb informacyjnych obu krajów 
i tak zwanej wspólnej pomocy dla krajów słabo rozwiniętych gospodarczo.
W myśl klauzul wojskowych oba kraje miały „zbliżyć swe doktryny dla dojścia 
do wspólnych koncepcji". W tym celu powstaną „francusko-niemieckie instytuty 
poszukiwań operacyjnych". Odbywać się będzie również wzmożona wymiana personelu 
wojskowego, wykładowców i słuchaczy szkół sztabów generalnych oraz całych 
jednostek. Przewidziany został rozwój wspólnej produkcji uzbrojenia.
Odrębny rozdział traktatu poświęcony jest wychowaniu młodzieży, nauczaniu 
języków francuskiego i niemieckiego, współpracy w dziedzinie naukowej. 
W postanowieniach końcowych traktatu zwraca uwagę punkt stwierdzający, że „z 
wyjątkiem klauzul dotyczących obrony układ obecny odnosi się również do Berlina 
(Zachodniego — przyp. 3. G.), chyba że Niemiecka Republika Federalna lub rząd 
Republiki Francuskiej wystąpiłyby z przeciwną deklaracją w ciągu trzech miesięcy 
od wejścia traktatu w życie".
Uważna lektura tekstu ujawnia w tym wszystkim ostrożność strony bońskiej. 
Adenauer, dbały o dobre stosunki z USA i Anglią lub działając wręcz w myśl sugestii 
Waszyngtonu, nie chciał posunąć się zbyt daleko. Tak więc de Gaulle nie zdołał 
doprowadzić do bilateralnego sojuszu ekonomicznego i sprawy gospodarcze są tylko 
z lekka wzmiankowane w układzie. Paryż uzyskał wprawdzie zgodę NRF 
na periodyczne kontakty różnych szczebli hierarchii rządowej obu krajów, ale nie ma 
mowy o utworzeniu „stałego sekretariatu politycznego", o który tak chodziło generałowi-
prezydentowi. Brak tedy instytucji porozumienia. Końcowe zastrzeżenie w punkcie 
odnoszącym się do „landu Berlina", włączonego w tym tekście wbrew 
międzysojuszniczym porozumieniom zawartym po zakończeniu minionej wojny do... 
NRF, też jest znamienne. Wskazuje, iż obie strony nie wykluczyły zewnętrznych presji 
w tej sprawie i ustalając trzymiesięczny termin ewentualnego wycofania się z tego 
punktu przewidziały taką możliwość.
Znamienny był ówczesny komentarz Agencji France-Presse, iż „wspólna polityka 
obu krajów będzie tak jednolita, jak tylko to okaże się możliwe, jednakże może się też 
zdarzyć, iż oba rządy zostaną postawione wobec danego problemu w odmiennych 
sytuacjach, co może z kolei spowodować ich równie odmienną politykę".
Podpisanie traktatu elizejskiego, jak z miejsea ochrzciła ten akt prasa, nie przeszło 
jednak bez echa. Ostra radziecka nota protestacyjna nadeszła do Paryża 6 lutego 
1963 r. Wkrótce potem zaprotestowała Czechosłowacja. 25 lutego Quai d'Orsay 
otrzymało polską notę protestacyjną, podkreślającą „głębokie zaniepokojenie rządu PRL 
i szerokiej opinii publicznej w Polsce".
Reakcje te są zupełnie zrozumiałe. Kraje socjalistyczne nie mogły w żadnym 
wypadku przejść do porządku dziennego nad zarysowującym się militarnym 
wzmocnieniem Bonn z adenauerowskimi doktrynami odwetu, granic z 1937 r., 
nuklearyzacji NATO, wielostronnych sił atomowych Paktu Północnoatlantyckiego 
i z całym tym arsenałem politycznym oraz wojskowym, z którego Niemiecka Republika 
Federalna nie tylko nie rezygnowała, zawierając nowy układ z Francuzami, lecz także 
miała nadzieję uzyskać poprzez niego środki przyspieszające realizację tamtych celów. 
Ton niezliczonych bońskich wypowiedzi prasowych, oficjalnych i rewizjonistycznych, nie 
pozostawiał co do tego żadnych wątpliwości. Stąd riposta strony socjalistycznej.
Ciekawa i znamienna jest ówczesna odpowiedź Francji na niepokój w stolicach 
naszych krajów. Było nią wyjaśnienie złożone przez ministra spraw zagranicznych 
Francji Couve de Murville'a w Zgromadzeniu Narodowym 8 lutego i w Senacie 14 lutego 
1963 r. Stanowiło to także komentarz do polityki de Gaulle'a. W sprawie stanowiska 
Francji wobec granicy polskiej na Odrze i Nysie francuski minister spraw zagranicznych 
oświadczył: „Pozycja Francji w tej kwestii zdefiniowana została cztery lata temu 
w deklaracjach prezydenta Republiki i układ francusko-niemiecki nic w tym problemie 
nie zmienia". Na pytanie, z jakiej racji w układzie z Niemcami federalnymi rząd francuski 
włącza Berlin Zachodni do NRF, Couve de Murville odpowiedział, że „jest to klauzula 
stylistyczna, wpisana na prośbę Niemców". W kwestii jednak porozumienia z 1954 r. 
zakazującego NRF posiadania broni nuklearnej Couve de Murville stwierdził wymijająco, 
że „nic się tu nie zmieniło — nigdy nie było problemu zmiany przymierzy francuskich..."
Francuzi przypominali tedy nie bez goryczy, że w sprawach Europy zachodniej 
i Niemiec przywódcy ZSRR powinni rozmawiać przede wszystkim z Paryżem, nie 
z Waszyngtonem. Dbałość o prestiż i mocarstwowa ambicja de Gaulle'a dochodziły tu 
do głosu w całej pełni. Traktat elizejski był więc w intencjach generała także 
instrumentem nacisku, przypominającym o randze Francji. Równocześnie widać było, że 
generał jest ciągle i niezmiennie za zachowaniem status quo w Europie, gdyż stan taki 
leży w interesie Francji. Znamienne było przecież to stałe potwierdzanie przez Pałac 
Elizejski swego stanowiska w sprawie granic Niemiec. Znamienne jest też i to, że Paryż 
nigdy nie atakował Niemieckiej Republiki Demokratycznej, choć nie miał z nią 
stosunków dyplomatycznych. De Gaulle popierał Bonn w kwestii Berlina Zachodniego, 
ale czynił to powściągliwie. „Na prośbę Niemców"... Tak więc realizm generała 
w niezwykły sposób mieszał się z ryzykownymi krokami w postaci zbliżenia militarnego 
z Bonn.
Po zawarciu traktatu z Bonn de Gaulle wykonał jeszcze jedno posunięcie 
zasadniczej natury. W poniedziałek 28 stycznia 1963 r. zebrała się w Brukseli tak zwana 
„sesja ostatniej szansy" w sprawie przyjęcia Anglii do Wspólnego Rynku. Generał wbił 
gwóźdź do trumny tej sprawy.
Rzecz rozstrzygnęła się w ciągu 24 godzin. 29 stycznia o godzinie 16.45 brytyjska 
delegacja dowiedziała się oficjalnie, że rokowania zostały bezterminowo przerwane. 
Delegacja francuska z ministrem spraw zagranicznych Couve de Murville'em na czele 
odrzuciła wszelkie kompromisowe propozycje. Drzwi do Wspólnego Rynku, przymykane 
dotąd przez Francuzów, zostały teraz zatrzaśnięte. „Czarny dzień", „tragiczne 
wydarzenie", „mroczna godzina"... Oto określenia, jakich używał wicekanclerz boński 
Erhard na konferencji prasowej tego samego dnia 29 stycznia w brukselskim 
Ministerstwie Spraw Zagranicznych, gdzie odbywały się obrady. O „ciosie zadanym 
małej Europie przez Francję" mówił minister spraw zagranicznych Schröder. Dziwnie 
wyglądała w tym świetle „solidarność francusko-niemiecka" z traktatu zawartego 
zaledwie przed tygodniem.
„Bitwa się zaczyna" — pisał organ finansjery francuskiej „Les Echos" 31 stycznia.
Między V Republiką a jej partnerami wywiązała się niezwykle gwałtowna polemika.
„Stany Zjednoczone, posługując się Anglią, chcą stworzyć — oświadczył de Gaulle 
grupie deputowanych w Pałacu Elizejskim — wielką «lipę» (po francusku: „grand truć" 
— przyp. J. G.) wolnej wymiany z Irlandczykami, Islandczykami i diabli wiedzą kim 
jeszcze w środku. Amerykanie już nie mogą sprzedawać lub sprzedają za nic 
mieszkańcom Afryki czy Ameryki Południowej względnie Arabom, więc chcą 
sprzedawać Europie, ponieważ ta może płacić".
„De Gaulle — pisał organ UNR „Notre République" — ma poczucie historii i dlatego 
prowadzi swe dzieło spokojnie, rozsądnie, z uporem. Dekolonizacja Algierii, tak 
upragniona przez Stany Zjednoczone, została przez de Gaulle'a przeprowadzona mimo 
wielu trudności, ale nie po to, aby dziś pozwolić komukolwiek na kolonizację Francji 
i Europy, nawet jeśli tym kimś są nasi amerykańscy przyjaciele".
Francuski teoretyk wojny atomowej i gorący zwolennik „narodowej nuklearnej siły 
uderzeniowej", generał Gallois, wyjaśniał dziennikarzom zebranym w paryskim klubie 
prasy amerykańskiej i brytyjskiej: „Wielostronna siła nuklearna, którą pragnie uruchomić 
Waszyngton, jest po prostu farsą. To, co się nam proponuje, nie ma nic wspólnego z siłą 
wielostronną, lecz z wielostronnymi wydatkami użytymi w sposób narodowy, to jest 
na korzyść USA".
Wśród całego tego zamieszania w piątek, 15 lutego, rozgłośnia paryska informuje 
nagle Francuzów, że „władze bezpieczeństwa udaremniły nowy zamach na życie 
prezydenta Republiki". Ta próba numer 10 miała się odbyć na terenie paryskiej Szkoły 
Wojskowej, tej samej, w której ongi — w 1958 r. — działał „klub pułkowników" związany 
z 13 maja. De Gaulle zjawił się tam z wizytą tegoż dnia 15 lutego rano, podejmowany 
uroczyście przez komendanta szkoły generała Gambieza, i wygłosił przemówienie 
do kilkuset oficerów z dziesięciu instytutów składających się na tę uczelnię. „Nie ma 
niepodległości naród, który nie posiada broni nuklearnej... Neutralizm jest dobry dla 
krajów, które chcą się trzymać w jakimś kącie i myślą, że unikną swego losu... Sytuacja 
geograficzna, historyczna racja stanu i polityczna natura zakazują Francji neutralności... 
Nie mamy zamiaru składać naszego losu w najprzyjaźniejsze choćby ręce 
cudzoziemskie" — oświadczył generał-prezydent w przemówieniu po „udaremnionym 
zamachu". W ten właśnie ranek lutowy bowiem miał być, jak wyjaśniło radio, zastrzelony 
z karabinu z lunetą przez sprzysiężenie złożone z trzech oficerów i nauczycielki języka 
angielskiego w tejże szkole.
W tydzień później, 22 lutego, na łamach gaullistowskiego tygodnika „Le Nouveau 
Candide" ukazał się w skrócie przedruk wywiadu, udzielonego przez przewodniczącego 
Krajowej Rady Ruchu Oporu (CNR) — organizacji, która zastąpiła OAS — b. premiera 
Georgesa Bidaulta „reporterom pewnego pisma amerykańskiego". Tekst zdobiły zdjęcia, 
na których widać było siedzących na jednej kanapie: Bidaulta, generała Gardy'ego, 
Jacques Soustelle'a i eks-pułkownika Argouda. Bidault zapowiadał objęcie przez siebie 
władzy we Francji. „Gdy de Gaulle zniknie — oświadczył szef CNR — władza sama 
wpadnie w nasze ręce. Pierwsi zaczęliśmy z nim walkę i CNR będzie wtedy jedyną 
zorganizowaną siłą. Wrócimy wówczas do Francji i zluzujemy de Gaulle'a".
26 lutego, a więc w cztery dni po tej publikacji i w dziesięć dni po zamachu nr 10 
na de Gaulle'a, rozgłośnia paryska znów zafrapowała swych słuchaczy arcysensacją. 
Eks-pułkownik Argoud, wojskowy dowódca CNR, był w rękach policji. Dostarczyli go jej 
— jak głosił komunikat — „dawni kamraci eks-pułko wnika", którzy porwali go 
z Monachium i przywieźli związanego jak pakunek i z pokiereszowaną twarzą pod same 
drzwi prefektury paryskiej.
Monachijskie władze sądowe szybko opublikowały listę czołowych sprawców 
porwania. Byli to Bernard Phil, René Richemond, Claude Carlier, Philippe Gervault, 
Pierre Gabrielli. Na liście nie było natomiast takich nazwisk jak: Boucheseiche, Le Ny, 
Palisse i Figon, choć panowie ci też brali udział w porwaniu. Wybitni specjaliści 
od mokre] roboty. Spotkamy się jeszcze z nimi przy okazji sprawy Ben Barki.
Worek sensacji zdawał się nie mieć dna. Teraz wyskoczyły z niego aż dwa 
dementi. Pierwsze pochodziło od bońskiego Ministerstwa Obrony, które uroczyście 
zaprzeczało, jakoby Argoud był kiedykolwiek w kontakcie z oficerami Bundeswehry. 
Sam eks-pułkownik twierdził bowiem w wywiadzie udzielonym zachodnioniemieckiemu 
tygodnikowi „Quick": „Mogę panom powiedzieć, że mamy w NRF dobrych przyjaciół 
zarówno w kołach wojskowych, jak i cywilnych. Niektórzy oficerowie niemieccy odnoszą 
się ze szczególną sympatią do naszych problemów, a jak wiadomo, niewielka jest 
różnica między sympatią a pomocą... Nie chcę nad tym dyskutować i tak już za dużo 
powiedziałem..." Inne podobne wywiady Argouda ukazały się w hamburskiej „Die Welt" 
i wiedeńskiej „Die Presse".
Z drugim dementi wystąpiła aż z Waszyngtonu CIA, która ostro zaprzeczała, 
jakoby „kiedykolwiek zaistniał ostatnio plan zaproszenia Argouda do Stanów 
Zjednoczonych".
Skandal zataczał coraz szersze kręgi.
W pierwszych dniach marca paryski „Figaro" ogłosił tekst wywiadu udzielonego 
przez Argouda na krótko przed porwaniem tygodnikowi „Der Spiegel". „Bogate 
osobistości z Francji przekazują nam pieniądze. Zbieramy je też za granicą" — zwierzał 
się w tym wywiadzie Argoud.
Wieczorem 4 marca brytyjska BBC nadała telewizyjną audycję z wywiadem 
samego szefa CNR — Georgesa Bidaulta. Były premier i najzacieklejszy przeciwnik 
generała-prezydenta oświadczył na wstępie, że przybył do Anglii, aby „się zobaczyć 
z pewnymi osobami", po czym wymienił m. in. Churchilla i Edena.
Wymowa tego wywiadu była równie oczywista, jak dobrane doń miejsce — 
Londyn. Naturalnie Bidault nie mógłby bez pomocy bardzo wysoko postawionych 
czynników brytyjskich korzystać z mikrofonów BBC. CNR znalazła więc nagle poparcie. 
Znalazła je po wielu miesiącach stagnacji, gdy de Gaulle zatrzasnął Anglii drzwi 
do Wspólnego Rynku, gdy zawarł traktat z Bonn. Integracjoniści „europejscy" 
i „atlantyccy" płacili de Gaulle'owi za Brukselę, za NATO, za „volapük".
7 marca, a więc w trzy dni po wywiadzie Bidaulta w BBC, zginął w Paryżu prezes 
Banku Unii Paryskiej Henri Lafond. Był to poważny zamach polityczny. Lafond należał 
do świata finansjery, podobnie jak Pompidou czy Giscard d'Estaing. Policja stwierdziła, 
że zginął z rąk OAS-CNR. Wiadomo było jednak, że Lafond zajmował się plasowaniem 
funduszów OAS w różnych przedsiębiorstwach, że on właśnie — podobnie jak Giscard 
d'Estaing — uchodził za finansowy filar konspiracji OAS-owskiej. Jaki interes mogłaby 
ona mieć w tego rodzaju zabójstwie? Żadnego. Zraziłaby sobie tylko koła wielkiej 
finansjery, co byłoby w jej położeniu wręcz nonsensem. „Barbuzi" potrafili więc zręcznie 
operować. OAS-owcy otrzymali piorunującą odpowiedź.
Po śmierci Lafonda panika ogarnęła pozostałych jeszcze przywódców OAS-CNR. 
Eks-pułkownik Gardes w otoczeniu kilku swych współpracowników w gorączkowym 
pośpiechu opuścił Hiszpanię i odleciał do Ameryki Południowej. Bidault „ujawnił się" 
władzom bońskim i oddał pod opiekę policji Adenauera. Stwierdził wyraźnie, że nie 
chce, aby spotkał go los Argouda.
11 marca nowe posunięcie władz w tej kontrofensywie: egzekucja pułkownika 
Bastien-Thiry w Forcie Ivry. Szef zamachowców z Petit-Clamart był czwartym 
rozstrzelanym OAS-owcem. Między nim a tamtymi nie było jednak żadnego porównania. 
Bastien-Thiry to wysoka osobistość sztabu generalnego lotnictwa, wybitny członek 
francuskiej kasty oficerskiej i arystokracji. Ani jednego takiej miary nie kazał dotąd de 
Gaulle rozstrzelać. Uczynił to w obecnej sytuacji, aby podkreślić, że gdy na arenie 
zjawiają się tacy, którzy chcą go pozbawić władzy, żartów nie ma. „Krew jest 
składnikiem receptury medycyny politycznej" — mawiał Napoleon.
Wszystko to nie przeszkodziło generałowi-prezydentowi w realizacji ważniejszych 
celów. Od maja 1962 r. — jak twierdził minister sił zbrojnych Messmer — Francja 
dysponowała już operacyjną bombą atomową „o sile trzykrotnie przewyższającej tę 
z Hiroszimy". W 1963 r. — wciąż według ministra — rozpoczęła się seryjna produkcja tej 
bomby, w którą wyposażone zostaną aparaty „Mirage IV" firmy Dassault.
De Gaulle bardzo konsekwentnie wcielał więc w życie plan stworzenia „własnej, 
narodowej, francuskiej nuklearnej siły uderzeniowej".
Przyczyny były tu znacznie bardziej politycznej niż wojskowej natury. 
Dysponowanie taką siłą miało umożliwić de Gaulle'owi wywieranie wpływu 
na podejmowane przez Amerykanów decyzje międzynarodowe. O ile bowiem „własna" 
i „narodowa" siła nie mogła posiadać potencjału wystarczającego w pełni 
do prowadzenia samodzielnych działań wojennych, o tyle mogła się okazać 
wystarczającym środkiem do sprowokowania wojny, a tym samym do szantażowego 
nacisku na silniejszych partnerów Francji. Irytacja Amerykanów miała więc istotne 
powody. Waszyngton dostrzegał fakt, że „francuska siła odstraszająca" będzie — 
o paradoksie — mocniejszym środkiem nacisku na jego politykę niż czynnikiem, który 
mógłby zastraszyć Związek Radziecki i kraje socjalistyczne.
Problemy międzynarodowe, rozprawa z OAS i przywracanie „majestatu Francji" nie 
były jedynymi zagadnieniami absorbującymi de Gaulle'a w 1963 r. Równocześnie toczył 
on bowiem zaciekłą batalię z tym, co w języku takich gazet, jak „Les Echos" czy „Vie 
Française" — organów wielkiej finansjery — nazywa się stale „oligarchią związków 
zawodowych".
Zaczęło się to już z początkiem stycznia i nie ustawało przez cały rok. Było to 
jedno z największych starć socjalnych w okresie władzy generała. Po stronie robotniczej 
czołowymyoddziałem, któremu wypadło stoczyć generalną bitwę, było 230 tysięcy 
górników węgla. Domagali się oni podwyżki płac o 11 proc; rząd zgadzał się na 2,25 
proc. Krótkotrwałe strajki ostrzegawcze ciągnęły się z przerwami przez sześć tygodni. 
Wreszcie 18 lutego trzy czołowe centrale związkowe Francji — Powszechna 
Konfederacja Pracy, Chrześcijańskie Związki Zawodowe i Force Ouvričre — ogłosiły 
„dwa tygodnie walki" od 1 do 15 marca. Rokowania z generalną dyrekcją kopalń 
pozostawały bezowocne. Postulat górników w sprawie podwyżki płac o 11 proc. został 
kategorycznie odrzucony. Rząd wysuwał argument, że podwyżka płac musiałaby 
pociągnąć za sobą inflację, gdyż ceny od razu poszłyby jeszcze bardziej w górę. 
Minister przemysłu Bokanowski i jego kolega z resortu pracy Grandval oświadczyli, że 
dla uzyskania pieniędzy na podwyżki płac państwo musiałoby podnieść opłaty kolejowe, 
za komunikację miejską, gaz, elektryczność itp., jak również obciążyć podatników. 
Przywódcy związkowi odrzucali te argumenty stwierdzając, iż wystarczy zmniejszyć 
wydatki na „nuklearną siłę uderzeniową", aby znalazły się środki na podwyżki.
1 marca 1963 r. stanęły wszystkie kopalnie w północnej Francji, Sewennach, 
Lotaryngii i Akwitanii. 230 tysięcy górników nie stawiło się do pracy. W odpowiedzi de 
Gaulle podpisał 2 marca podczas weekendu w Colombey dekret o mobilizacji górników 
począwszy od 4 marca. Nie wykonujący tego zarządzenia narażali się na utratę pracy, 
wysoką grzywnę i kary więzienia do lat dwóch. Było to wyraźne rzucenie rękawicy 
wszystkim zatrudnionym we Francji. De Gaulle dokonywał bardzo niepopularnego kroku. 
Chciał jednak nie tylko złamać „oligarchię związków zawodowych" i w swej 
bezgranicznej dumie wierzył, iż zdoła to uczynić samą mocą swego autorytetu i prestiżu. 
Posunięcie było i strategicznej natury. De Gaulle zdawał sobie sprawę, że i na wsi 
panuje wrzenie, takie samo jak w 1961 r. Chłopi czekali cały 1962 rok na poprawę 
swego bytu w związku z obietnicami na temat Wspólnego Rynku. Nie spełniło się jednak 
z tego nic. Należało się spodziewać, że ruszą jak zwykle na wiosnę. Władzom byłoby 
wysoce niewygodne, gdyby fala strajków równocześnie ogarnęła miasto i wieś. Dlatego 
generał wolał zmierzyć się z robotnikami już teraz, złamać ich impet, zmusić 
do cofnięcia, aby potem rozprawić się z tamtymi.
Dzień 4 marca minął jednak i górnicy nie ustąpili. Dekret de Gaulle'a został 
potraktowany jak świstek papieru. Rzecz bez precedensu w historii Francji. Bez 
precedensu był i udział w strajku inżynierów oraz sztygarów. Bez precedensu nie znana 
dotąd solidarność pracowników innych gałęzi i całego społeczeństwa ze strajkującymi. 
11 marca zatrzymali produkcję robotnicy zakładów petrochemicznych w Lacq, które 
zaopatrują połowę przemysłu francuskiego. Raz po raz strajkowało 360 tysięcy 
kolejarzy, paraliżując ruch całej sieci dróg żelaznych. Porzucali pracę metalowcy: 2,5 
miliona ludzi. Stanęły gazownie i elektrownie wielkich miast, wielogodzinne przerwy 
nastąpiły w ruchu metra i autobusów, odeszli od biurek urzędnicy państwowi, przerwali 
działalność pracownicy przedsiębiorstw użyteczności publicznej, przyłączyło się 
do strajku 300 tysięcy studentów. Miliony, miliony ludzi. Kolumny górników węgla i rudy 
szły na Paryż, Marsylię, Saint-Etienne, Nîmes. Wiece w osiedlach górniczych, miastach 
i miasteczkach skupiały dziesiątki tysięcy uczestników. Wszędzie odbywały się zbiórki 
pieniężne na rzecz strajkujących. Wszyscy ludzie pracy żądali podwyżek od 11 do 14 
proc.
„Ty nie pokonasz górników Lotaryngii,
Ni tych z Północy czy Pas-de-Calais,
Bo «czarne gęby» odwrócą szansę
I uzyskają to, czego chcą",
śpiewali górnicy skomponowaną ad hoc pieśń pod adresem de Gaulle'a. Rozlegała 
się ona wszędzie. Hasło „Jedność" było na ustach wszystkich.
W tych warunkach de Gaulle, któremu nie udało się przełamać frontu strajkujących 
uderzeniem czołowym za pomocą dekretu mobilizacyjnego, przeszedł w dwa tygodnie 
później do czegoś w rodzaju „wojny pozycyjnej". Zastosował na głównym odcinku — 
górników węgla — „działania opóźniające", zaś na innych, mniej ważnych, manewr 
okrążający dla izolacji tej głównej grupy.
W ramach tej taktyki nastąpiło 20 marca uznanie żądań 19 tysięcy górników rudy 
lotaryńskiej, którzy na skutek tego przerwali strajk. Zdaniem de Gaulle'a górnicy węgla 
mieli teraz jedno skrzydło odsłonięte i mogli zostać zaatakowani. 24 marca przyznano 
górnikom 11 proc. podwyżki, ale z rozłożeniem na 6 rat aż do 1 kwietnia 1964 r.; 
wysuwany przez górników postulat czwartego tygodnia urlopów i dyskusji nad 
zmniejszeniem czasu pracy został odrzucony.
Górnicy nie zgodzili się na te warunki. Wobec tego rokowania zostały przerwane, 
a de Gaulle przeszedł do ataku w kierunku drugiego skrzydła strajkujących. 27 marca 
pracownicy zakładów petrochemicznych w Lacq (3000 osób) uzyskali satysfakcję 
i przerwali strajk, podobnie jak górnicy rudy lotaryńskiej. W tym samym czasie kolejno 
2,5 miliona metalowców oraz 750 tysięcy pracowników przemysłu tekstylnego uzyskało 
prawo do czwartego tygodnia urlopów.
Ten manewr opóźniająco-izólacyjny spalił jednak na panewce. Prawdą jest, że 
udało się de Gaulle'owi wyeliminować część robotników z zaspokojonych doraźnie 
gałęzi przemysłu, ale strajk na głównym odcinku trwał dalej. Towarzyszyły mu też 
niezmiennie strajki „sztafetowe" kolejarzy, pracowników komunikacji miejskiej, 
elektrowni i gazowni. Strajkowali oni kolejno załogami, zmianami roboczymi po kilka 
godzin lub całymi dobami, dezorganizując życie w kraju. Twardo, najtwardziej trzymali 
się wciąż górnicy.
Rząd chciał ich zmusić do kapitulacji głodem, znużeniem, szantażem. Działo się to 
w warunkach, kiedy rodziny górnicze dostawały z kas strajkowych nie więcej niż jednego 
franka dziennie na osobę. Sytuacja była dramatyczna, ale ludzie nie ustępowali. Nie 
dawali się też złamać przez radio, telewizję i prasę. Trzykrotnie przemawiał przez 
mikrofony i z „małego ekranu" minister informacji Peyrefitte, raz zabierał głos premier 
Pompidou, mówiąc społeczeństwu o „dobrej woli" rządu, strasząc widmem inflacji oraz... 
utwierdzając górników w przekonaniu, że władze nie ustąpią. „Prawdopodobny wzrost 
liczby bezrobotnych ułatwi rządowi politykę płac. Do jesieni 1963 r. ponad sto tysięcy 
robotników znajdzie się bez pracy. Ten materac z bezrobotnych złagodzi znacznie lepiej 
niż w 1962 r. napięcie, trwające już u nas od wielu lat. Jednocześnie ta masa 
bezrobotnych przyczyni się do zahamowania żądań podwyżek płac ze strony tych, 
którzy będą mieli pracę. Po raz pierwszy od zakończenia wojny wzrost liczby 
kandydatów do pracy będzie działał jak hamulec na platformie postulatów podwyżek 
płac" — pisał dziennik „Les Echos". Spikerzy straszyli mieszkańców miast 
racjonowaniem gazu i elektryczności z powodu „upartych górników".
Ci nie chcieli się jednak poddać i mając u boku kolejarzy, transportowców oraz 
pracowników gazowni i elektrowni walczyli dalej. Gdy 19 marca, w pierwszą rocznicę 
układów evianskich, wybuchła na Saharze nowa francuska bomba atomowa, górnicy 
nieśli w pochodzie transparent z napisem: „Ten grzyb atomowy kosztuje 30 miliardów 
franków. Na nasze podwyżki trzeba zaledwie jednej trzeciej". 1 kwietnia miliony 
Francuzów oddały do kas strajkowych swój jednodniowy zarobek na pomoc dla 
górników. Pomoc napływała i z zagranicy, między innymi od polskich związków 
zawodowych.
2 kwietnia generalna dyrekcja kopalń zaprosiła przywódców związkowych 
do „okrągłego stołu", rezygnując z warunków uprzedniego przerwania strajku przez 
górników. 24 godziny trwała ostra i niemal nieprzerwana dyskusja.
„Osiągnęliśmy rzetelny kompromis, który konkretyzuje sukces strajku górników" — 
oświadczył po zakończeniu rozmów, w dniu 3 kwietnia, przywódca federacji górniczej 
CGT, Leon Delfosse, podsumowując w ten sposób wynik 34 dni walki. Górnicy otrzymali 
natychmiastową podwyżkę o 6 proc, a do końca 1963 r. pełnych 11 proc, których się 
domagali, z tym że do 1 kwietnia 1964 r. podwyżka wyniesie 12,5 proc. Dostali poza tym 
jednorazową pożyczkę w wysokości 100 franków za powrót do pracy. Przyznano im 
czwarty tydzień urlopów oraz zapowiedziano dyskusję nad zmniejszeniem czasu pracy.
Rezultat był oczywisty. De Gaulle nie złamał jedności związków zawodowych. 
Wręcz przeciwnie, po tym zwycięstwie wyszły one z walki znacznie wzmocnione, 
a zasada współdziałania central związkowych zdała w oczach milionów ludzi swój 
najbardziej przekonujący egzamin od początku istnienia V Republiki.
Francja drgnęła, zakołysała się od tej akcji. Zryw górników na kształt olbrzymiego 
głazu wrzuconego do morza nie uregulowanych i nie zaspokojonych potrzeb obywateli V 
Republiki wywołał na powierzchni życia tego kraju szerokie, ogromne kręgi, 
rozchodzące się coraz dalej i dalej.
W drugiej połowie czerwca wrzenie ogarnęło wieś. Barykady pojawiły się 
na szosach w departamentach Gironde, Lot-et-Garonne, Landes, Côtes-du-Nord. 
Powodem były znów zbyt niskie ceny skupu hurtowego, pozostające w rażącej 
dysproporcji do cen sprzedaży tych samych artykułów konsumentowi miejskiemu przez 
handel detaliczny. Demonstrowali hodowcy winorośli, warzyw i zbóż. Żandarmeria była 
gęsto bombardowana... ziemniakami. Walka, rozszerzając się na cały kraj, przybierała 
nowe formy. Tak na przykład chłopi, omijając ogniwa skupu hurtowego i sprzedaży 
detalicznej, wszystkich tych pośredników, przybywali sami do miast i sprzedawali swe 
produkty na ulicach bezpośrednio konsumentowi. Operacje zakazane przez władze. 
Kordony żandarmerii. Nowe starcia...
W czwartek, 27 czerwca, Paryż został sparaliżowany wielkim powszechnym 
strajkiem pracowników komunikacji. Ponad 3 miliony robotników i urzędników nie mogły 
się dostać do swych miejsc pracy. Napiętą już i tak atmosferę rozpalił nagły lokaut 7 
tysięcy robotników zakładów Sud-Aviation w Tuluzie. 30 czerwca 1963 r. traktory 
chłopskie wygniotły swymi gąsienicami olbrzymie purée z ziemniaków na ulicach 
Paimpol (Côtes-du-Nord). Akt rozpaczy ze strony chłopów. 2 lipca 5 tysięcy chłopów 
demonstrowało na ulicach Avignon. Policja szarżowała kolbami i pałkami. Chłopi 
rozbijali pomidory na hełmach policyjnych. Było 14 rannych, w tym 4 ciężko. Z witryn 
sklepowych wyleciały szyby. Szereg samochodów wywrócono na jezdni.
Barykady na drogach, barykady na liniach kolejowych, znów purée z setek ton 
ziemniaków i kompoty z tysięcy ton pomidorów oraz owoców. Starcia na moście 
Mireabeau nad Durance. Kilkunastu rannych. Żandarmi spychali chłopskie traktory 
do rowów. Właściciele bronili "swoich maszyn. Wielu chłopów było rannych. Sporo 
traktorów uległo zniszczeniu... Wielotysięczny pochód chłopski maszerował 
na prefekturę Marsylii. Ruch przybierał na sile. Demonstracje w Angers, Pyrénées-
Orientales, Treguier, Saint-Brieuc. Całe lato.
„To są perypetie. Tylko perypetie" — mówił de Gaulle.
W połowie czerwca ratyfikowany został w Pałacu Burbońskim 325 głosami przeciw 
107 traktat Bonn—Paryż. Rozegrało się to przy akompaniamencie gwałtownych 
i zajadłych — jak zawsze —wieców odwetowców bońskich w Kolonii, Bad-Godesberg, 
Stuttgarcie i innych miejscowościach. Traktat ratyfikowano niemal dokładnie w 19 
rocznicę hitlerowskiej masakry ludności miasteczka Oradour-sur-Glane 10 czerwca 
1944 r. „Obiektywnie biorąc, Francja już odgrywa rolę swojego rodzaju zasłony, za którą 
militarystyczne siły NRF mogą intensywnie przygotowywać się do nowych awantur 
wojennych" — czytamy w nocie radzieckiej, wręczonej 17 maja 1963 r. przez ministra 
spraw zagranicznych Gromykę francuskiemu charge d'affaires ad interim w Moskwie. 
Porozumienie Bonn—Paryż określała nota „jako militarystyczny blok dwóch wewnątrz 
bloku wojskowego piętnastu państw". „Rząd francuski — stwierdzała nota — wyraźnie 
nie chce zdać sobie sprawy z tego, że prowadząc politykę tworzenia tzw. niezależnych 
francuskich sił nuklearnych, wydaje się wskazywać Niemcom zachodnim najkrótszą 
drogę do zdobycia broni jądrowej".
W ciągu czerwca 1963 r. w stosunkach między Waszyngtonem i Londynem 
a Moskwą nastąpiło pewne odprężenie. 20 czerwca podpisany został w Genewie 
między delegacjami ZSRR i USA protokół porozumienia w sprawie bezpośredniego 
kanału łączności Kreml—Biały Dom, zwanego przez prasę „gorącą linią" lub 
na Zachodzie „czerwonym telexem". Było to pierwsze posunięcie w kierunku rozbrojenia 
moralnego.
Wkrótce potem Kennedy wyruszył w „podróż wyjaśniającą" do Bonn, Rzymu 
i Londynu, ale skrzętnie ominął Paryż.
De Gaulle nie zainkasował tego bez riposty. W chwili gdy szef Białego Domu 
witany był w Niemczech zachodnich, ogłosił z trzaskiem wycofanie francuskiej marynarki 
wojennej spod wspólnego dowództwa NATO w basenie Atlantyku. Idzie tym razem 
o 188 tysięcy ton wyporności: 2 lotniskowce! — „Clemenceau" i „Foch" — 6 okrętów 
towarzyszących i 12 okrętów podwodnych (po 1250 ton typu „Requin"). W ten sposób 
okręty francuskie przestały być w całości NATO-earmarked, tj. tymi, które w wypadku 
wojny są automatycznie podporządkowane amerykańskiemu dowództwu bloku. Jak 
wiadomo, w 1959 r. de Gaulle podjął podobną decyzją w odniesieniu do Morza 
Śródziemnego. Wtedy wycofał około 80 tysięcy ton. Dla porównania warto stwierdzić, że 
sami tylko Amerykanie dysponują 2,2 miliona ton wyporności, w tym 26 okrętami 
podwodnymi o napędzie atomowym, a Anglia ma 750 tysięcy ton. Mogły się więc obejść 
bez francuskiej marynarki wojennej, ale krok de Gaulle'a posiadał znaczenie polityczne, 
moralne i propagandowe, którego nie dało się zlekceważyć.
De Gaulle'a musiało w tamtych dniach dotknąć również do żywego przyjęcie, jakie 
zgotowano w NRF Kennedy'emu. Prezydenta USA witały bowiem tłumy znacznie 
liczniejsze od tych, które pozdrawiały szefa państwa francuskiego we wrześniu 
ubiegłego roku, gdy pierwszy składał Niemcom zachodnim taką demonstracyjną wizytę 
„przyiaźni, wybaczenia i zapomnienia". Powitanie to podkreślało wyższość rangi 
amerykańskiego gościa, co naturalnie drażniło de Gaulle'a, choć było rzeczą oczywistą, 
że owacje obywateli NRF są w każdym przypadku tego typu wizyt po prostu świętem 
odpustu własnych win z okresu hitleryzmu i wojny.
Polityczna strona podróży irytowała de Gaulle'a wcale nie mniej od formalnej. 
„Tylko kierownicza rola Stanów Zjednoczonych może być puklerzem wolnego świata" — 
oświadczył Adenauer, witając Kennedy'ego. Dla de Gaulle'a takie potwierdzanie 
przewodniej roli USA było nie do zniesienia. Pozostawało ono w najzupełniejszej 
sprzeczności z jego intencjami w kwestii traktatu Bonn—Paryż. Kennedy zaś dolewał 
oliwy do ognia takimi hipotezami, jak np. ta, że „przywódcy NRF będą się z pewnością 
starali o stopniowe integrowanie traktatu francusko-niemieckiego w ramach sojuszu 
atlantyckiego", aby „doprowadzić Francję do szerszej koncepcji europejskiej". Wizyta 
Kennedy'ego podważała koncepcje Pałacu Elizejskiego nie tylko od tej strony. 
Prezydent USA uważał, że „jest rzeczą bardzo ważną, aby układ z ZSRR w sprawie 
wstrzymania doświadczeń nuklearnych został zawarty jeszcze w 1963 r., ponieważ 
w przeciwnym razie istnieje niebezpieczeństwo, że w latach 1964, 1965 lub 1966 
wyłonią się nowe mocarstwa nuklearne, co byłoby już prawdziwą katastrofą". 
Stanowisko takie godziło w samo sedno planów generała. Jego głównym celem było 
wszak uczynienie z Francji mocarstwa nuklearnego.
Prasa paryska przeszła więc momentalnie do kontrataku. Ton komentarzy 
wskazuje wyraźnie, jak wysoka była temperatura irytacji. „Szaleństwem, byłoby 
całkowite powierzanie na zawsze swych losów kontynentowi, którego kłopoty i interesy 
w odległej przyszłości są w dzisiejszych okolicznościach nie do przewidzenia" — pisał 
pod adresem bońskich partnerów, mając na myśli Stany Zjednoczone, dziennik „Nation" 
26 czerwca 1963 r. we wstępnym artykule, zatytułowanym „Wielka gra", i dodawał: 
„Administracja Kennedy'ego ma swój wielki cel. Polega on na tworzeniu dwuznacznej 
sytuacji między sojuszem atlantyckim a zasadniczą ekonomiczną wspólnotą atlantycką, 
którą chciałoby się stworzyć, aby — dzięki tej ogromnej strefie wolnego handlu — 
postawić na nogi ekonomikę amerykańską o widocznych oznakach słabości. 
Niebezpieczeństwo dla Europy jest w tym wypadku pewne, gdyż ekonomika jej nie jest 
jeszcze na skalę kontynentu... Zbyt wielu Europejczyków nie rozumie lub nie chce 
zrozumieć niebezpieczeństwa wypływającego z tej wielkiej gry ani poważnej roli, jaką 
Europa zjednoczona pod względem ekonomicznym i politycznym mogłaby odegrać 
w świecie. Ludzie ci mienią się Europejczykami, ale nie postępują po europejsku, tak jak 
Amerykanie umieją działać po amerykańsku".
Traktat elizejski został dopiero co zawarty, a już gromadziły się nad nim coraz 
gęstsze chmury. Najpierw Bundestag wynaturzył w oczach Paryża układ, zaopatrując go 
w preambułę, która przekreślała cały sens intencji Pałacu Elizejskiego, integrując 
właściwie porozumienie obu krajów w ramach NATO; następnie minister spraw 
zagranicznych NRF Schroder wygłosił przemówienie, w którym tłumaczył się jak gdyby 
przed Amerykanami i Anglikami z ratyfikacji układu; wkrótce potem bońska delegacja 
odrzuciła w Brukseli kategorycznie wszystkie francuskie propozycje w kwestii wspólnego 
rynku rolnego, mimo że miało to dla Francji kapitalne znaczenie; w sporze o to, czy 
zachować z Anglią dalsze kontakty w sprawie jej wejścia do EWG, czy nie rozmawiać, 
Bonn stawało wciąż wobec Paryża okoniem...
Zdaje się, że już wtedy de Gaulle nie miał zbytnich złudzeń co do perspektyw 
partnerstwa z NRF. Szybko spostrzegł, że traktat elizejski to niewypał polityczny. Dał 
temu wyraz podczas kolacji z kilkoma deputowanymi na początku lipca 1963 r. 
Niewątpliwie chciał też, żeby jego słowa przedostały się do prasy, która skwapliwie je 
odnotowała. Generał powiedział: „Układy, moi panowie, są — jak wiecie — niby 
dziewice czy róże: trwają tylko tyle, ile trwają. Gdyby układ francusko-niemiecki nie miał 
wejść w życie, no to w każdym razie nie będzie to czymś, co wydarzyło się po raz 
pierwszy w historii". De Gaulle zacytował następnie ze słynnych „Orientales" Wiktora 
Hugo następujący dwuwiersz: „Ach! Ileż to umierających dziewic już widziałem!"
W kilka dni potem (4 lipca 1963) generał był w Bonn. Adenauer... do którego 
doszła wypowiedź prezydenta V Republiki, chciał się odciąć. „Róże — oświadczył — są 
najtrwalszymi spośród kwiatów, najodporniejszymi". „Hm... — zadumał się de Gaulle — 
nasz układ nie jest różą, lecz krzakiem różanym z kwiatami".
29 lipca 1963 r. odbyła się w Paryżu, w zawsze polsko-francuski protokół 
o wzajemnych dostawach dóbr — w pierwszym rzędzie inwestycyjnych — na lata 
1963—1965. Było to nasze pierwsze wieloletnie porozumienie z Paryżem; 
dotychczasowe umowy handlowe z Francją miały jednoroczny okres ważności. Poza 
tym protokół po raz pierwszy przewidywał zakup w kraju zachodnioeuropejskim sprzętu 
inwestycyjnego za dostawy polskich kompletnych obiektów taboru pływającego, maszyn 
i, urządzeń. Ma to istotne znaczenie. Po raz pierwszy od 1958 r. nastąpił bardziej istotny 
postęp w wymianie handlowej między Polską a Francją.
29 lipca 1963 r. odbyła się w Paryżu, w zawsze tej samej sali Pałacu Elizejskiego, 
konferencja prasowa de Gaulle'a. Dzień był upalny. W przytłoczonej kilkusetletnimi 
złoceniami sali, oddzielonej, odizolowanej od świata, od powietrza, od życia, trudno było 
oddychać. Ogromne wyblakłe aksamitne portiery nie dopuszczały tu najmniejszego 
promienia światła dziennego. Nie ma zresztą okien. Płonęły tylko wielkie sztuczne 
świece w brązowych kandelabrach i masywnych lampach o kryształowych soplach.
To, co powiedział de Gaulle do pocących się kilkuset dziennikarzy, było równie 
przytłaczające jak sceneria zewnętrzna. A więc: primo — Paryż nie podpisze układu 
moskiewskiego; secundo — Paryż sprzeciwi się wszelkim decyzjom dotyczącym 
Niemiec zachodnich i wypływającym ewentualnie z trójstronnych rozmów w Moskwie; 
tertio — Paryż będzie kontynuował swe doświadczenia nuklearne.
De Gaulle usiłował zminimalizować znaczenie układu moskiewskiego w sprawie 
wstrzymania doświadczeń nuklearnych w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod 
wodą. Według niego „układ ten niczego nie zmienia". Francja odrzucała ponadto 
wszelką myśl o pakcie nieagresji między NATO a Układem Warszawskim. Dlaczego de 
Gaulle występował przeciw takiemu paktowi? „Ponieważ Francja nie może przyłączyć 
się do jakiejkolwiek kombinacji, która mogłaby zostać zrealizowana ponad jej głową 
i dotyczyłaby Europy, a szczególnie Niemiec".
Główny atak skierowany był niemniej jednak pod adresem Amerykanów. „Europa 
powinna być europejska", „Europa nie może być przybudówką mocarstwa Stanów 
Zjednoczonych Ameryki". Jasno i dobitnie zostało więc raz jeszcze stwierdzone, kto 
w toczonej przez generała-prezydenta walce o „majestat Francji" był dla Pałacu 
Elizejskiego koronnym przeciwnikiem w 1963 r.
Czas przełomów: 1964-1967
XII
„Nie ma sukcesu bez prawdy jako podstawy".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
„Auf Wiedersehen Herr Kanzler!" — „Do widzenia, panie kanclerzu" — zawołał de 
Gaulle, żegnając schodzącego ze sceny politycznej partnera zza Renu. Nie wiadomo, 
czy myślał tak dosłownie, czy może, gdyby się posługiwał językiem francuskim, 
powiedziałby: „adieu" — „żegnaj". W istocie żegnał nie tyle Adenauera, co pewien okres 
swej polityki. Rozstawał się z pierwszą rundą walki o rangę Francji. W polityce bowiem 
jest jak w życiu pojedynczego człowieka. Można sobie założyć nie wiadomo jakie cele, 
ale bieg spraw niezależnych od jednostki, choćby ta znajdowała się na najwyższym 
nawet szczeblu, zmusza ją do modyfikacji planów i zmiany manewru. De Gaulle był 
politykiem dostatecznie elastycznym, aby potrafił manewrować. Ktoś kiedyś powiedział, 
że stosuje on w polityce „taktykę dowódcy czołgu": atakuje jak czołg na jakimś odcinku, 
ale gdy nie może w tym miejscu przełamać frontu, cofa się, szuka innego punktu i znów 
przechodzi do natarcia. Właściwie można to odnieść do większości polityków, u de 
Gaulle'a jednak rzecz rzuca się szczególnie w oczy. Mieliśmy możność przekonać się, 
że tak jest, rozpatrując całą jego działalność.
Teraz, u progu 1964 r., musiał dokonać zdecydowanego zwrotu. Nie mógł działać 
inaczej. Zmuszały go do tego wydarzenia.
„Auf Wiedersehen Herr Kanzler!"... — W krótki czas potem, 22 listopada 1963 r., 
skrytobójcza kula zwaliła ze sceny prezydenta Kennedy'ego. Dla de Gaulle'a, 
przynajmniej na razie, nie zmieniło to postaci rzeczy, gdyż polityka USA, jego głównego 
przeciwnika w realizacji „majestatu Francji", pozostała ta sama. Nagle skończył się 
jednak okres tej sui generis „wojny pozycyjnej" wobec Zachodu i Wschodu, okres, 
w którym Francja prowadziła wyłącznie politykę „nie". Paryż podjął teraz generalną 
próbę wyjścia z izolacji. Kierunki: Wschód i trzeci świat. Aby tą drogą szachować innych.
Kiedy 20 stycznia z dalekopisów „spadła" depesza, iż Agencja France-Presse 
„dowiaduje się z miarodajnych źródeł", że w najbliższym już czasie rząd francuski 
nawiąże stosunki dyplomatyczne z Chińską Republiką Ludową, rzecz przestała ulegać 
jakiejkolwiek wątpliwości.
Niespodzianka? Raczej nie.
Oficjalna „Nation" pisała jeszcze w październiku 1963 r.: „Chiny dzisiejsze, czy 
tego chcemy, czy nie, odgrywają rolę w polityce światowej. Konflikt, który je dzieli 
od Moskwy, nadaje tej roli większego znaczenia. Jest rzeczą naturalną, że wielkie 
mocarstwa powinny sobie zdać sprawę z tej sytuacji". Premier Pompidou oświadcza 7 
listopada: „Uważamy, że Chiny istnieją, i nie ma sensu udawać, że się nie wierzy w ich 
istnienie". Nie ulega wątpliwości, że w „widłach" tych dwóch enuncjacji mieszczą się 
intencje będące podstawą późniejszego kroku Pałacu Elizejskiego.
W poniedziałek 27 stycznia 1964 r. „rząd Republiki Francuskiej i rząd Chińskiej 
Republiki Ludowej postanowiły za wspólnym porozumieniem nawiązać stosunki 
dyplomatyczne i mianować w ciągu trzech miesięcy swych ambasadorów". W cztery dni 
później — 31 stycznia — odbyła się konferencja prasowa w Pałacu Elizejskim.
De Gaulle po raz pierwszy wykorzystał sprawę zakończenia wojny algierskiej. 
Wygłosił przede wszystkim requiem dla reżimu kolonialnego. „Minęła epoka, w której 
państwa zacofane pod względem gospodarczym mogły być uważane za egzotyczne 
rynki lub terytoria do skolonializowania" — oświadczył i zdanie to może być mottem 
całego tekstu jego wystąpienia. Warto zwrócić uwagę, że w ciągu znacznej części 
konferencji poświęconej sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych z Chinami 
Ludowymi de Gaulle kładł nacisk na następujące, kolejno ułożone, choć nie 
numerowane punkty: „rywalizację" między Pekinem a Moskwą („pod coraz bardziej 
rozdzierającym się płaszczem solidarności doktrynalnej — brzmią słowa prezydenta — 
ukazują się rozbieżności polityk państwowych"); „Francja już od dawna była skłonna 
nawiązać normalne'stosunki z Pekinem"; „nie można sobie w Azji wyobrazić pokoju czy 
wojny bez udziału Chin", przy czym de Gaulle wypowiadał się za „neutralnością, która 
zdaje się być jedyną sytuacją zgodną z pokojowym życiem i postępem ludności" 
w strefie Azji Południowo-Wschodniej; w żadnym wypadku Francja „nic aprobuje reżimu 
panującego w Chinach"; „istnieje możliwość rozwoju stosunków technicznych 
i kulturalnych między Francją a Chinami"; „możliwe jest, że kontakty z Chinami 
przyczynią się do złagodzenia kontrastów i dramatycznych opozycji między dzielącymi 
świat obozami..."
W owym wystąpieniu de Gaulle kilkakrotnie posłużył się terminem „dekolonizacja", 
przy czym powołał się na swoje przemówienie w Brazzaville w 1944 r. Nawiązał 
do wstrząsów dwudziestolecia. Wymienił Indochiny, Koreę, Suez, Algierię... Podkreślił 
swe pozytywne nastawienie do krajów Ameryki Łacińskiej, a także państw azjatyckich, 
jak Kambodża, która niedawno zrezygnowała z pomocy USA, czy Laos. Wszystkie te 
sprawy związał z sytuacją „małej Europy".
Uznając Pekin, Francja dokonała próby wyjścia ze swej izolacji na tym odcinku, 
na którym polityka Waszyngtonu była skostniała, wręcz metafizyczna. Paryż zyskał tym 
krokiem sympatię wielu narodów krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Poprzez 
uznanie Chin wiodła droga do odzyskania choćby części pozycji gospodarczych 
utraconych przez Francję na rzecz USA w takich krajach, jak Kambodża, Laos, Wietnam 
Południowy. Uznanie rządu ChRL otworzyło też przed Francuzami pewne perspektywy 
gospodarcze. Krok Paryża podyktowany był więc przede wszystkim względami natury 
jak najbardziej praktycznej — politycznej i gospodarczej. Był to krok realistyczny. Takie 
było wyjście strategiczne generała w 1964 r.
Przeprowadzał zmiany z właściwym sobie pragmatyzmem, chłodno 
i zdecydowanie. Kolejna konferencja prasowa z 23 lipca 1964 r. odkrywała niejako obraz 
poglądów generała na szereg najważniejszych problemów międzynarodowych. Jak 
zwykle, dostało się przy tej okazji Amerykanom.
Pod koniec sierpnia nastąpiła wymiana listów między de Gaulle'em a Erhardem. 
Inicjatorem był Niemiec. Na próbę złagodzenia sporu prezydent V Republiki 
odpowiedział krótko, iż „zmniejszenie różnic między francuską a zachodnioniemiecką 
polityką jest bezcelowe; znacznie słuszniejsze i lepsze jest śmiałe stwierdzenie istnienia 
rozbieżności".
Ten sam pogląd znajdował wyraz na amerykańskim odcinku polityki Paryża. 
W 1964 r. dystans, jaki wytworzył się między posunięciami Paryża i Waszyngtonu, 
jeszcze się zwiększył. Rok ten przebiegał pod znakiem ostrego natarcia szefa państwa 
francuskiego na waszyngtońską dyplomację. Określenia ze słownictwa wojskowego 
nasuwają się tu z przemożną siłą.
27 kwietnia 1964 r. szef delegacji francuskiej w stałej grupie bloku atlantyckiego, 
admirał Douguet, powiadomił jej członków o decyzji Paryża w sprawie wycofania swych 
oficerów marynarki spod dowództwa NATO. W ślad za okrętami szli więc oficerowie. 
Było to logiczne i konsekwentne. Rząd amerykański wyraził z racji tej nowej decyzji 
daleko idące ubolewanie: „Posunięcie to dowodzi dalszego pogorszenia się sytuacji 
w łonie sojuszu atlantyckiego". 29 kwietnia minister Couve de Murville w exposé 
parlamentarnym jeszcze raz podkreślił polityczną koncepcję swego rządu. „Europa — 
powiedział — winna stać się potęgą, mającą własną politykę i własną obronę..."
W maju odbyła się haska sesja Rady NATO. Tematem trzydniowych obrad była 
realizacja wielostronnych sił nuklearnych — MLF — które miały się składać z 25 
„statków handlowych" z mieszanymi załogami, wyposażonych w rakiety „Polaris" 
z głowicami nuklearnymi. Propozycja USA spotkała się z pełnym poparciem Bonn, ale 
wzbudziła mnóstwo zastrzeżeń wśród pozostałych państw członkowskich i została 
kategorycznie odrzucona przez Francję. Niezgodność poglądów panowała nie tylko 
w tym punkcie. Delegacja francuska domagała się nadal zmian strukturalnych bloku, 
przede wszystkim zaś obalenia zintegrowanego dowództwa, znajdującego się 
od momentu powstania bloku w rękach amerykańskich, oraz zastąpienia koncepcji 
integracji koncepcją niezależnych, sprzymierzonych jedynie z sobą sił narodowych 
państw Zachodu.
Amerykanie gorzko wypominali Francuzom, że z racji kolejnych kroków prezydenta 
de Gaulle'a w bloku pozostają już zaledwie dwie dywizje francuskie stacjonujące w NRF. 
Dean Rusk domagał się od państw członkowskich szerszego poparcia dla polityki USA, 
zwłaszcza w Azji Południowo-Wschodniej, a także w sprawie blokady ekonomicznej 
wymierzonej przeciw Kubie. W obu tych kwestiach spotkał się z oporem delegacji 
francuskiej. Paryż był za neutralizacją Wietnamu Południowego, Kambodży i Laosu, jak 
również nie zamierzał zrezygnować ze stosunków handlowych z Kubą. Dziennik 
„Nation" w oficjalnym komentarzu stwierdził w związku z tym, że „zainteresowania 
NATO wykraczają poza ramy geograficzne tej organizacji.."
Komunikat końcowy sesji haskiej był jak najbardziej ogólnikowy. Żadne 
ze spornych zagadnień nie zostało rozwiązane. Sami Amerykanie przyznali, że na sesji 
doszło do jedynej wspólnie uzgodnionej decyzji: mianowania nowego sekretarza 
generalnego NATO, Włocha Manlio Brosio, jedynego zresztą kandydata, wobec którego 
de Gaulle nie wysunął żadnych zastrzeżeń.
W pierwszej połowie czerwca bawił w Waszyngtonie kanclerz boński Ludwig 
Erhard. Wizyta przebiegała wśród lodowatego milczenia Francuzów. Pałac Elizejski 
interesował najbardziej jeden tylko „aspekt" sprawy: kwestia utworzenia MLF.
Toteż zasadnicze boje toczyły się na odcinku sojuszu wojskowego. W sierpniowo-
wrześniowym numerze z 1964 r. miesięcznika francuskiego „Revue de la Défense 
Nationale" można było przeczytać artykuł szefa sztabu generalnego, generała Aillereta, 
bardzo znamienny dla przebiegającego procesu. Autor artykułu kwestionował w ogóle 
merytoryczną wartość zachodniego bloku militarnego i wysuwał tezę, że Stany 
Zjednoczone nie mogą gwarantować bezpieczeństwa swych partnerów, gdyż nie 
rozpoczną takiej wojny, w której zainteresowani byliby wyłącznie ci sojusznicy, a nie 
Waszyngton. Ailleret powtarzał też tezę de Gaulle'a, że Amerykanie mogliby wciągnąć 
swych sojuszników do wojny, którą tylko Waszyngton byłby zainteresowany.
Każdy dzień przynosił coś nowego na tym odcinku. Francuzi postanowili nagle 
wyposażyć swą armię w nowy karabin SA-7,5 o kalibrze innym niż amerykański 
w innych armiach NATO. Fakt wydaje się drobny, ale dał Francji oszczędności w kwocie 
150 milionów franków, innym partnerom zaś dostarczył przykładu, że interesy, jakie 
robią, kupując broń z USA, nie należą do najlepszych.
Zwraca uwagę ewolucja francuskiej ofensywy na odcinku NATO. O ile 
bezpośrednio po dojściu do władzy, w latach 1958—1959, de Gaulle domagał się 
wyłącznie triumwiratu w bloku z udziałem Francji, o ile później wysuwał postulat 
reorganizacji odnoszący się jedynie do wspólnej kontroli partnerów atlantyckich nad 
polityką NATO i zasadniczymi decyzjami, o tyle teraz krytykował już samą istotę bloku 
i sens jego istnienia w takiej postaci, jaką narzucili mu Amerykanie.
W 1964 r. minęło 20 lat od lądowania wojsk sojuszniczych 6 czerwca 1944 r. 
w Normandii i wyzwolenia Paryża w dwa miesiące później. De Gaulle nie zapomniał 
o obu rocznicach. Najpierw udał się na plaże normandzkie, które były widownią 
zaciekłych walk o przyczółki. Jednakże odwiedził wyłącznie te miejsca, w których 
walczyli żołnierze francuscy. Im tylko oddał hołd. To samo stało się w Paryżu. Ani 
słowem nie wspomniał o Amerykanach i Anglikach. W ten sposób dwudziestolecie 
wyzwolenia Francji, uroczyście obchodzone przez de Gaulle'a, stało się demonstracją 
wyjątkowego wręcz ochłodzenia stosunków Paryża z Waszyngtonem.
Ochłodzeniu stosunków z Anglosasami i NRF towarzyszyło stopniowe ożywianie 
się polityki Francji w 1964 r. wobec krajów socjalistycznych.
Pierwszym charakterystycznym wyrazem zbliżenia niektórych poglądów między 
Francją a Polską stała się w owym czasie wizyta delegacji parlamentarzystów 
francuskich w Warszawie we wrześniu 1964 r. „Wizyta delegacji — stwierdził jej 
przewodniczący Jean-Paul Palewski z UNR — była nie tylko wizytą przyjaźni. Celem jej 
było zorientowanie się w całokształcie problemów interesujących oba nasze kraje". 
Delegacja podróżowała kilka dni po Polsce, zwiedziła szereg miast, fabryk i zakładów 
pracy. Wiele mówiło się o perspektywach wymiany gospodarczej między Polską 
a Francją. Podczas spotkań w Warszawie i Szczecinie Jean-Paul Palewski dwukrotnie 
podkreślił, że — zgodnie z oświadczeniami prezydenta de Gaulle'a — przedstawiciele 
Francji będą podczas rokowań nad traktatem pokojowym z Niemcami konsekwentnie 
i z całą stanowczością popierali sprawę nienaruszalności granicy na Odrze i Nysie. 
„Stanowisko generała de Gaulle'a — dodał J.-P. Palewski — podzielają bez zastrzeżeń 
wszyscy Francuzi. Francja i Polska zajmują szczególne miejsce w Europie jako kraje, 
między którymi leżą Niemcy, Francja i Polska winny więc zacieśniać więzy 
wszechstronnej współpracy, Francję i Polskę łączy wspólna tradycja walk «Za Waszą 
wolność i naszą». Możemy wspólnie pracować dla dobra obu narodów i pokoju. 
Ożywieni tym duchem, przybyliśmy do Warszawy, i po powrocie do Francji powiemy 
kolegom, że nasza współpraca na przyszłość dobrze się zapowiada".
Wypowiedzi te potwierdziły ewolucję, jaka nastąpiła w polityce francuskiej 
od traktatu elizejskiego. Oczywiście z NRF posypał się istny grad protestów. „W chwili 
podpisania traktatu i jednoznacznie. „W chwili podpisania traktatu pokojowego poprzemy 
granice na Odrze i Nysie" — brzmiał wielki tytuł w „Figaro". „Fakt, iż Paryż pragnie się 
odciąć od pewnych mrzonek NRF pod adresem Śląska i Pomorza, jest równocześnie 
pożytecznym wkładem w budowę Europy i ostrzeżeniem" — stwierdzał „Combat". 
Wspomnijmy, co pisał ten sam dziennik przy okazji pierwszego spotkania de Gaulle'a 
z Adenauerem, z jakim liryzmem rozwodził się wówczas nad „zbliżeniem" Paryża 
z Bonn... Tempora mutantur i taka jest polityka.
Atmosfera zbliżenia między Francją a krajami socjalistycznymi dawała się 
w 1964 r. zaobserwować nie tylko na odcinku polskim.
W maju 1964 r. świat dowiedział się o wspólnym stanowisku Francji i ZSRR 
w sprawie zwołania konferencji laotańskiej i neutralizacji tego kraju. Jednocześnie 
doszły z Paryża i Hawany wiadomości o sensacyjnych umowach handlowych francuskiej 
firmy Brisonneau i Lotz w sprawie dostarczenia Kubie 20 lokomotyw i zakładów Berlieta 
w kwestii dostawy dla tejże Kuby 300 ciężarówek. Umowy zawarte zostały mimo nacisku 
Departamentu Stanu, który z tej racji wyraził „poważne zaniepokojenie". Przez cały rok 
ukazywały się też na przykład w prasie zachodniej wiadomości o kontaktach 
handlowych między Francją a NRD.
Boński biuletyn „SPD Pressedienst" zamieścił w związku z tym obszerny artykuł 
swego naczelnego redaktora Gunthera Markscheffela, który wyliczył długi łańcuch 
„grzechów francuskich" w zakresie kontaktów z NRD i domagał się od rządu 
federalnego „wysnucia odpowiednich wniosków w rozmowach z przedstawicielami rządu 
francuskiego". Autor artykułu wymienił następujące oznaki zbliżenia między Francją 
a NRD: łatwość, z jaką przedstawiciele NRD otrzymali przed Targami Lipskimi wizy 
wjazdowe do Francji (dotąd otrzymywali je z dużymi trudnościami), dzięki czemu mogli 
uczestniczyć „w różnych konferencjach gospodarczych francuskich firm państwowych 
i prywatnych"; zwiększenie personelu placówki handlowej NRD w Paryżu, która „nabiera 
jak gdyby charakteru przedstawicielstwa dyplomatycznego"; kontrakty zawarte między 
firmami francuskimi a NRD podczas Targów Lipskich; „żywa współpraca" paryskiej 
Sorbony z uniwersytetem im. Humboldta w stolicy NRD; nauczyciele języka 
niemieckiego we Francji korzystają często z podręczników pochodzących z NRD; 
francuskie związki zawodowe „przeprowadzają w coraz większej skali wymianę młodych 
robotników, studentów i personelu technicznego między Francją a NRD..."
W sierpniowym numerze „SPD Pressedienst" stwierdzał z kolei, że Francja złamała 
ustaloną między partnerami zachodnimi granicę maksymalnego kredytu dla państw 
socjalistycznych (5 lat). „De Gaulle — pisało czasopismo — wychodzi z założenia, że 
między Francją, Rumunią, Polską i Czechosłowacją istnieją stare, tradycyjne, polityczne, 
gospodarcze i kulturalne powiązania, które nie zostały w pełni zerwane na skutek tego, 
iż w wymienionych państwach bloku wschodniego objęły władzę tymczasem 
komunistyczne rządy... Nie przeszkadza to pragmatykowi de Gaulle'owi".
W 40 rocznicę nawiązania stosunków dyplomatycznych między Francją 
a Związkiem Radzieckim (28 października 1924 r.) de Gaulle wystosował 
do przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR Anastasa Mikojana 
następującą depeszę: „W ciągu tych 40 lat przebyliśmy długą drogę i przeszliśmy przez 
wiele doświadczeń. Mogliśmy także stwierdzić, że narody nasze są złączone więziami 
trwałej przyjaźni, że łączy je przekonanie, iż dzielimy pewną wspólną spuściznę, oraz że 
są one serdecznie zainteresowane swymi losami". W podobnie przyjaznym tonie 
utrzymana była depesza radziecka. Jednocześnie dzienniki obu krajów zamieściły 
obszerne artykuły związane z rocznicą. Charakterystyczna dla ówczesnej fazy 
stosunków francusko-radzieckich była wypowiedź znanego komentatora „Izwiestii" 
Matwiejewa z 28 października 1964 r. Pisał on m. in.: „Jakkolwiek układ z 1944 r. 
z szeregu przyczyn, których obecnie nie ma potrzeby wymieniać, utracił swą moc, to 
jednak ani w Związku Radzieckim, ani we Francji nie ma tendencji, by pomniejszać 
znaczenie rozwoju stosunków francusko-radzieckich".
30 października 1964 r. zawarty został między Związkiem Radzieckim a Francją 
pięcioletni układ handlowy. Był to pierwszy długoterminowy układ w dziejach stosunków 
między obu krajami. Przewidywał on w latach 1965—1969 wzrost wymiany o 70 proc. 
Komentując podpisany układ, radziecki minister handlu zagranicznego Patoliczew 
powiedział: „Podpisaliśmy ten tak ważny układ z dużą satysfakcją właśnie w chwili, gdy 
obchodzimy 40 rocznicę nawiązania stosunków dyplomatycznych między Francją 
a ZSRR. Jest to dobra wróżba".
W tym zwrotnym w polityce Francji roku precyzowało się coraz wyraźniej 
stanowisko Paryża wobec spraw trzeciego świata.
W marcu prezydent de Gaulle pojechał do Meksyku. Jego czterodniowy pobyt 
w tym kraju był czymś w rodzaju rozpoznania przed wielką podróżą do 10 państw 
Ameryki Łacińskiej w drugiej połowie roku. Meksyk otrzymał na krótko przed tym 150 
milionów dolarów pożyczki od Francji. Entuzjazm, z jakim witano prezydenta V Republiki 
na ulicach Meksyku, był dobrym prologiem do jego dalszych posunięć.
Wielka ta ofensywa zaczęła się od starcia delegatów Francji z jej partnerami 
na wiosennej, kwietniowej, sesji Rady SEATO w Manili. Wbrew wszystkim pozostałym 
partnerom Paryż twardo postawił zasadę neutralizacji Półwyspu Indochińskiego. Minister 
Couve de Murville stanął na stanowisku, że w tej strefie możliwe jest wyłącznie 
rozwiązanie polityczne, i ostro potępił działania Amerykanów w Wietnamie 
Południowym. Na próżno sekretarz stanu USA Dean Rusk usiłował w zakulisowych 
rozmowach przekonać swego paryskiego kolegę. Delegacja francuska odmówiła wręcz 
podpisania wspólnej deklaracji SEATO głoszącej, że pokonanie Viet Congu „jest 
niezbędne dla bezpieczeństwa Azji Południowo-Wschodniej". Francuzi byli również 
przeciwni mieszaniu się SEATO do konfliktu między Malajzją a Indonezją oraz wszelkim 
ingerencjom w sprawy Laosu czy Kambodży. W ten sposób konflikt francusko-
amerykański stał się na forum SEATO równie ostry jak w NATO.
W połowie sierpnia 1964 r. ogłoszona została deklaracja rządu francuskiego 
na temat Wietnamu Południowego, Cypru i Konga. Paryż popierał hasło nieingerencji 
w sprawy wewnętrzne obcych państw, wysuwane dotąd przede wszystkim przez kraje 
socjalistyczne, ale nowe na Zachodzie i przeciwstawne USA. De Gaulle domagał się:
— w sprawie Wietnamu Południowego: nowej konferencji „czternastu państw" 
i „lojalnego wcielenia w życie porozumień z 1954 roku";
— w sprawie Konga: wykluczenia wszelkiej interwencji; „można takim krajom 
udzielać pomocy gospodarczej, ale nie wolno wkraczać w ich sprawy wewnętrzne";
— w sprawie Cypru: porozumienie winno zostać zawarte bezpośrednio między 
Grekami a Turkami, ponieważ te strony są zainteresowane.
Amerykańskie protesty wobec tej deklaracji i jej krytyka podjęta przez prasę USA 
pozostały w Paryżu bez echa. Jakże odległy był czas, gdy Francuzi usiłowali 
pacyfikować Algierię!... A przecież zaledwie dwa lata upłynęły od tamtego okresu! 
Ewolucja polityki gaullistowskiej skłaniała się w 1964 r. zdecydowanie ku realiom.
Najdobitniejszym tego wyrazem była podróż de Gaulle'a do krajów Ameryki 
Łacińskiej, rozpoczęta w niedzielę 20 września 1964 r. i trwająca prawie miesiąc. Trasa 
wiodła przez Wenezuelę, Kolumbię, Ekwador, Peru, Boliwię, Chile, Argentynę, 
Paragwaj, Urugwaj i Brazylię. Dziesięć krajów. 32 000 kilometrów drogi powietrznej 
i morskiej. Pięćdziesiąt wygłoszonych przemówień. Oto w kilku liczbach ta podróż-
gigant. Największa podróż generała-prezydenta.
W jakim celu de Gaulle ją podjął? Wszystkie komentarze prasowe z tego okresu 
zgadzały się w jednym punkcie: „Maraton dyplomatyczny" de Gaulle'a był zbyt wielki 
i obejmował zbyt duży obszar całego kontynentu, aby w tak krótkim czasie mógł 
umożliwić szefowi państwa francuskiego głębsze kontakty, jakieś decydujące rozmowy 
i wiążące postanowienia. Było też rzeczą oczywistą, że Francja nie ma dostatecznych 
zasobów dla udzielenia Ameryce Łacińskiej tak potrzebnej jej pomocy gospodarczej.
„Maraton dyplomatyczny" był nade wszystko posunięciem o charakterze 
politycznym. „Jest to swego rodzaju katalizator polityczny, który może wywołać wstrząs 
w dotychczasowym sposobie myślenia w Ameryce Południowej" — pisał „New York 
Times", który podobnie jak cała prasa USA nie krył swego zaniepokojenia podróżą de 
Gaulle'a. Nie ulega wątpliwości, że wyprawa generała-prezydenta stała się niezmiernie 
ciekawym rozdziałem we współczesnych stosunkach dyplomatycznych. De Gaulle 
zaatakował obszar zastrzeżonych łowów USA. Wiedział aż nadto dobrze, iż nastroje 
niezadowolenia panujące w tej strefie wobec polityki amerykańskiej sprzyjają jego 
podróży. Podejmował więc ofensywę polityczną i psychologiczną zarazem, słusznie 
przewidując, że jej rezonans w całym świecie będzie w interesie Francji. „Abajo los 
Americanos!" i „U.S. go home!" — to okrzyki, które na każdym kroku towarzyszyły de 
Gaulle'owi za oceanem. Były miernikiem stanu umysłów witających generała mas 
ludzkich.
„New York Times" nie pomylił się. Podróż generała była istotnie „katalizatorem 
politycznym". De Gaulle patrzył na wiwatujące na jego cześć i złorzeczące Amerykanom 
tłumy. Wymieniał setki uścisków rąk. Przemawiał w ten niezwykle komunikatywny 
sposób, jaki cechuje go w zetknięciu z masami. W myślach mógł porównywać podobne 
spotkania z tysiącami, dziesiątkami tysięcy ludzi we własnym kraju, w Niemczech 
zachodnich, w Anglii, USA, Grecji, Iranie, wszędzie, gdzie się zjawiał. Nigdzie jednak nie 
było tych okrzyków przeciw Amerykanom. Nigdzie nie spotkał się z takim nasileniem 
antyamerykanizmu. Dopiero tu miał naoczne dowody, jak niepopularna jest polityka 
USA. Dopiero tu zobaczył to w praktyce. Kiedy pod naporem tłumu pękła szyba jego 
samochodu w czasie przejazdu u boku prezydenta liii ulicami Córdoby, generał 
uśmiechnął się, co czynił niesłychanie rzadko. Wiedział, że ta demonstracja nie była 
zwrócona przeciw niemu, lecz przeciw Waszyngtonowi. A przecież w żadnym 
przemówieniu nie zaatakował na terenie Ameryki Łacińskiej polityki USA. Nie powiedział 
na ten temat ani słowa. Zachowywał w tym punkcie całkowitą powściągliwość.
De Gaulle przypomniał natomiast kontynentowi Ameryki Południowej stare więzi 
łączące go ze światem łacińskim. Wskazał ewentualność wyjścia z dotychczasowego 
tęte ŕ tęte z USA. Podkreślił wobec rozwiniętych krajów Europy, że i one mogą na tych 
obszarach mieć coś do powiedzenia. Mówił o znaczeniu „trzeciej siły" w polityce wobec 
trzeciego świata.
„Viva Francia!", „Viva la libertad!" — wołali Latynosi, gdy de Gaulle wysiadał 
ze swego samolotu „Château de Sully" lub schodził z pokładu krążownika francuskiej 
marynarki wojennej „Colbert". Ongiś La Fayette wyruszył za cichą zgodą swego rządu, 
by pomóc Ameryce Północnej w walce wyzwoleńczej przeciw Anglii, ponieważ taki gest 
był potrzebny Francji. Gest ten nie mógł zadecydować o wyniku wojny, ale miał swoje 
znaczenie w historii oraz w stosunkach politycznych ówczesnej epoki. De Gaulle 
wykonał podobny gest pod adresem Ameryki Łacińskiej walczącej o wyzwolenie 
od Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Podniósł przy tym bez wątpienia 
międzynarodowy prestiż Francji, a przede wszystkim własny. La Fayette, Sully, 
Colbert... Być może, te nazwiska, z których o pierwszym pisały dzienniki francuskie, 
drugie zaś i trzecie figurowały na burtach samolotu i okrętu wiozących de Gaulle'a, 
stanowiły przypadkową zbieżność. Niemniej jednak i one były reminiscencją wielkości 
Francji, tego „majestatu" i mocarstwowości, które de Gaulle tak gorąco pragnął 
przywrócić swej ojczyźnie.
Nie o symbole tu jednak idzie. De Gaulle wykonał posunięcie o dalekim zasięgu 
politycznym, ekonomicznym i psychologicznym. Znów — podobnie jak w Azji — uderzył 
w jedno z ogniw, w którym Stany Zjednoczone traciły swój prestiż. Generał zręcznie 
wykorzystał istniejący stan rzeczy.
„Maraton" południowoamerykański rozszerzył wielką ofensywę podjętą przez de 
Gaulle'a przeciw pozycjom USA w 1964 r. na ogromnym „froncie" od Półwyspu 
Indochińskiego do Zatoki Meksykańskiej.
W listopadzie 1964 r. odbyły się wybory amerykańskie. Lyndon Johnson pozostał 
u steru władzy i Biały Dom po kilkumiesięcznym letargu na forum międzynarodowym 
wrócił do czynnych działań w niezmienionym kierunku. Zaczęła się więc kontrakcja 
Waszyngtonu i Bonn wobec polityki Paryża.
Najważniejszą była wtedy nadal sprawa wielostronnych sił nuklearnych NATO, 
na których ogromnie zależało Niemcom federalnym.
12 listopada 1964 r. uroczystą salwą z dział witał Pentagon ministra obrony von 
Hassela i 21 towarzyszących mu generałów oraz ekspertów wojskowych. „Ta liczba jest 
niezwykle duża jak na pokojowe czasy" — napisała nawet „Frankfurter Rundschau".
Waszyngtońskie rozmowy trwały dwa dni. Toczyły się równolegle między trio Dean 
Rusk, McNamara, von Hassel i duetem złożonym z generalnego inspektora 
Bundeswehry Trettnera oraz przewodniczącego kolegium szefów sztabów Wheelera. 
Zawsze w otoczeniu tłumu ekspertów. Było szereg posiedzeń plenarnych. „Między 
Stanami Zjednoczonymi a NRF istnieje w szerokim stopniu identyczność poglądów" — 
głosił już wstępny komunikat opublikowany w Waszyngtonie.
W tym samym czasie przebywał w Belinie Zachodnim amerykański podsekretarz 
stanu George Ball. Przyjechał tam na doroczną konferencję bońsko-amerykańskiej 
organizacji „Atlantic Bridge" (Most Atlantycki). Stronę NRF reprezentował minister spraw 
zagranicznych Schroder. Spotkanie to dało znów okazję do podkreślenia jedności 
poglądów obu partnerów.
„Oś militarna Waszyngton—Bonn stała się faktem dokonanym" — pisała „New 
York Herald Tribune" i w ocenie tej sekundowały jej inne dzienniki. „Porozumienie 
amerykańsko-bońskie jest niezwykłe pod względem zasięgu, wielkości i głębi" — 
stwierdził „New York Times".
Istotnie. Z komunikatu końcowego rozmów waszyngtońskich von Hassela oraz 
z przenikających na zewnątrz wiadomości wynikało, że obie strony zgodziły się, iż 
w ramach „wysuniętej strategii" działania powinny być w razie wojny przeniesione „jak 
najdalej na wschód", a także „ze specjalną uwagą omówiły sposób i czas użycia 
taktycznej broni nuklearnej na polu walki". Poza tym NRF zamówiła w USA trzy 
niszczyciele z wyrzutniami rakietowymi, wybierając sobie nawet stocznie, które miały ten 
„obstalunek" wykonać, uzgodniła szczegóły wspólnej budowy nowego czołgu, uzyskała 
od Waszyngtonu zamówienie na różne inne rodzaje uzbrojenia, otrzymała plany 
samolotu USA o starcie pionowym, ustaliła etapy szkolenia swego wyższego personelu 
technicznego w dziedzinie broni nuklearnej. Jak widać z tego wszystkiego, przywódcy 
bońscy daleko już odeszli od podobnych planów współpracy z Francją.
Po powrocie do Bonn von Hassel zapowiedział zawarcie z USA traktatu w sprawie 
wielostronnych sił nuklearnych w pierwszym kwartale 1965 r. Przywódcy bońscy nie kryli 
swego triumfu. W ich tonie pojawiły się jakże dobrze znane (i nienowe) akcenty. 
Na posiedzeniu Komitetu Zbrojeń Unii Zachodnioeuropejskiej (WEU) delegacja bońska 
zażądała zniesienia ograniczeń nałożonych na NRF w dziedzinie zbrojeń nuklearnych, 
wynikających z układów paryskich 1954 r.
Bońskie dążenia w tej dziedzinie i cały lansowany przez Waszyngton plan MLF 
spotkały się z natychmiastową ripostą, i to od razu z kilku stron.
Zareagował przede wszystkim Paryż. Dokładnie w chwili, gdy von Hassel 
przebywał w Pentagonie, a George Ball rozmawiał ze Schrbderem w Berlinie 
Zachodnim, Pałac Elizejski ogłosił zakrojony na dużą skalę własny narodowy pięcioletni 
(do 1970 r.) plan zbrojeń nuklearnych i klasycznych kosztem 80 miliardów franków. Była 
to twarda i kategoryczna odpowiedź de Gaulle'a. Francja pójdzie swoją, odrębną drogą.
Do poczynań Bonn odnieśli się bez entuzjazmu również Anglicy, którzy rozumieli, 
że mogą na rzecz NRF stracić w NATO miejsce Pierwszego Partnera USA. Anglicy 
domagali się więc zmniejszenia planowanej liczby 25 nawodnych okrętów MLF do 15 
jednostek oraz włączenia do tej floty kilku brytyjskich okrętów podwodnych z rakietami 
„Polaris", a także 180 samolotów „V" z angielskimi załogami. Cel tego był podwójny: 
po pierwsze, Anglia byłaby nadal, również w MLF, czołowym partnerem USA zamiast 
Niemiec zachodnich, po drugie, ciężar gatunkowy NRF w wielostronnej sile nuklearnej 
zostałby sprowadzony do znacznie mniejszych proporcji. W zasadzie nie zmieniało to 
w niczym postaci rzeczy dla Amerykanów, którzy też pozwalali swemu brytyjskiemu 
partnerowi działać. Oczywiście zarówno w planie bońsko-amerykańskim, jak i w planie 
brytyjskim Paryż de Gaulle'a nie znajdował żadnego miejsca dla siebie i ignorował oba 
w tym samym stopniu.
Z dużą rezerwą do obu tych planów odnieśli się także Włosi, Holendrzy i Belgowie, 
co pogłębiło panujące i tak zamieszanie.
14 listopada 1964 r. Związek Radziecki uprzedzał państwa zachodnie 
w komunikacie agencji TASS, że „urzeczywistnienie planów tego rodzaju nieuchronnie 
odbiłoby się na całokształcie bezpieczeństwa europejskiego i godziłoby w interesy 
narodowe wszystkich państw Europy, i nie tylko Europy". „Rezultatem tego — czytamy 
dalej w komunikacie — byłoby rozszerzenie wyścigu zbrojeń jądrowych i dalsze 
rozpowszechnienie broni jądrowej, udostępnienie jej tym siłom, które w całej swej 
działalności politycznej zmierzają do utrzymania napięcia międzynarodowego 
i do zmiany przy użyciu siły obecnej sytuacji w świecie..."
W nocy z 2 na 3 grudnia parlament francuski uchwalił rządowy projekt zbrojeń 
na lata 1964— — 1970. W toku niezwykle burzliwej debaty przemawiał premier 
Pompidou. Mówił znów o „Europie europejskiej" i owej wspomnianej przez de Gaulle'a 
„politycznej organizacji europejskiej". Znamienny jest fragment tego wystąpienia, który 
brzmi. „Stworzenie europejskiej siły nuklearnej łączy się z pewną liczbą zagadnień, nie 
mających rozwiązania w obecnych okolicznościach. Przede wszystkim idzie tu o udział 
Niemiec. Uzbrojenie nuklearne Niemiec stanowiłoby w oczach ZSRR poważny akt, 
którego następstw nie da się ocenić. Związek Radziecki nie zapomniał jeszcze o tym, 
czym były wojska niemieckie i ostatnia wojna u wrót Leningradu, Moskwy i Sewastopola. 
Polska, Czechosłowacja, Rumunia nie zapomniały również tego, co się ich tyczy. 
Konieczna jest ostrożność..."
6 grudnia 1964 r. londyński „Sunday Telegraph" przyniósł wiadomość, że de Gaulle 
miał oświadczyć amerykańskiemu ambasadorowi Bohlenowi, iż w razie przystąpienia 
Bonn do wielostronnych sił nuklearnych NATO Francja zrezygnowałaby z udziału w tym 
bloku „jeszcze przed 1969 rokiem". W kilka dni później ambasada amerykańska 
w Paryżu zdementowała tę wiadomość. Z analogicznym dementi wystąpił również 
Departament Stanu w Waszyngtonie, ponieważ tę samą informację podał na terenie 
USA „New York Times", który dcdał, że Francja jest także przeciwna wszelkim 
kompromisowym projektem rozszerzenia atlantyckiej siły nuklearnej wysuwanym przez 
brytyjskiego premiera Wilsona. Tymczasem... Francuzi dokonali na Saharze nowego 
podziemnego wybuchu atomowego.
Grudniowa paryska doroczna sesja Rady NATO dowiodła, że Paryż nie zamierzał 
poczynić najmniejszych ustępstw na odcinku MLF.
Trudno sobie wręcz wyobrazić, przed jak groźnymi konsekwencjami uratowało 
świat storpedowanie przez de Gaulle'a tego projektu. Jedno jest pewne: to, że 
Bundeswehra nie otrzymała wtedy — jak tego chcieli projektodawcy MLF — broni 
nuklearnej, to, że nie zapanowała nad innymi siłami zbrojnymi Europy zachodniej, było 
w znacznej mierze zasługą twardego oporu de Gaulle'a. W ten sposób generał-
prezydent, który kategorycznie odrzucał podpisanie układu moskiewskiego 
i kontynuował swoje próby nuklearne, drugą ręką niejako ratował świat przed 
największym niebezpieczeństwem: przed nuklearyzacją Niemiec zachodnich. Warto 
przypomnieć, że uczynił to już po raz drugi w ciągu dziesięciu lat. Pierwszym razem było 
bowiem obalenie idei Europejskiej Wspólnoty Obronnej.
Generał mógł mieć jednak sukcesy na arenie międzynarodowej, ale we własnej 
ojczyźnie dalej szło mu niesporo.
Niezwykle gwałtownym, żywiołowym tego wyrazem stał się strajk powszechny, 
który wstrząsnął Francją 11 grudnia 1964 r. Przeszło 3 miliony pracowników 
ze wszystkich gałęzi zatrudnienia demonstrowały tym razem przeciw gospodarce 
gaullistowskiej.
Dlaczego tak się działo? Dlaczego system gaullistowski, jeżeli w ogóle wolno 
mówić o jakimś systemie, nie starał się zmienić tu czegoś w zasadniczy sposób? 
Opracować jakiegoś programu?
— Czytałem raz i drugi książki oraz przemówienia generała de Gaulle'a — 
odpowiada w tym roku premier Pompidou na postulaty deputowanych UNR. — 
Znajdowałem tam często słowo „cel", ale nigdy „program".
Trafne spostrzeżenie. Tego słowa rzeczywiście w pracach de Gaulle'a nie ma. Jest 
pod tym względem unikatem wśród mężów stanu. Do czego więc zmierza w swej 
polityce wewnętrznej? Pytanie to postawił premierowi Pompidou dziennikarz „Paris-
Match" jeszcze we wrześniu 1963 r.
— Nie sądzę — odparł ówczesny szef rządu francuskiego — aby głównym celem 
tego systemu i działalności generała de Gaulle'a była poprawa warunków bytu 
Francuzów. Celem pierwszorzędnej wagi jest według mnie przywrócenie im godności. 
Rzutuje to w oczywisty sposób na platformę zewnętrzną, lecz także na socjalną... Idzie 
nam zwłaszcza o to, by stosunki na przykład między państwem a pracującymi, między 
państwem a chłopami, między dyrekcją a robotnikami układały się na platformie 
moralnej równości i współpracy, czyli, jak to się dawniej mówiło, stowarzyszenia... 
Ostatnie zdanie wskazuje, że owa bezprogramowość miała jednak cechy programu, tyle 
że niezbyt realnego, wręcz utopijnego. Stąd te ciągłe konflikty, z których gaullizm nie 
mógł absolutnie wyjść i które zresztą zmogą samego generała. Konflikty tak bardzo 
kontrastujące z osiągnięciami V Republiki na forum międzynarodowym. Tam bowiem de 
Gaulle rozwijał swą wielką ofensywę jak śmiały dowódca na polu walki. Poszczególne 
rozdziały tej ofensywy dawały się wyodrębnić z taką samą ścisłością, jak fazy bitwy. 
Mamy tu więc pierwszą fazę, rozegraną w 1963 r., gdy de Gaulle zablokował Anglikom 
drogę do Wspólnego Rynku, oddalił się w sposób zasadniczy od NATO i podjął próbę 
stworzenia osi Bonn—Paryż, aby przekształcić Europę zachodnią w blok „trzeciej siły". 
Drugą fazą było umocnienie pozycji francuskich w ciągu 1963 i 1964 roku, nazajutrz 
po wojnie algierskiej, w krajach „czarnej" i „białej Afryki". Trzecia faza rozegrana została 
w Azji przez nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Chinami i zdecydowane 
stanowisko w kwestii neutralizacji Wietnamu Południowego, Laosu i Kambodży; 
drugorzędnymi kierunkami tego samego uderzenia były Malajzja, Kongo i Cypr 
ze znanym realistycznym stanowiskiem Paryża w tych sprawach. Czwarta faza objęła 
Amerykę Łacińską... Natychmiast potem batalia przeniosła się znów na grunt europejski, 
na główne odcinki: Bonn, Wspólny Rynek, NATO.
Kapitalny był na tym froncie pojedynek stoczony przez de Gaulle'a 
z przewodniczącym brukselskiej Komisji Wykonawczej EWG, Niemcem, profesorem 
Walterem Hallsteinem. Ten zaciekły atlantyda integracjonista europejski i nacjonalista 
niemiecki wysunął dwa hasła: 1. Zlikwidować prawo weta, przysługujące członkom EWG 
i zastąpić je decyzjami na podstawie większości głosów; 2. Stworzyć wspólną pulę 
finansową z taryf celnych krajów członkowskich EWG. Kontrolę nad ową wspólną kasą 
miałoby Zgromadzenie Europejskie, czyli parlament EWG w Strassburgu. Oba pomysły 
doprowadzały do skrajnej irytacji generała. Stracić prawo weta? To znaczy, że Belgia, 
Holandia i Luksemburg mogłyby decydować o sprawach Francji? Co za brednia! 
Wspólna pula finansowa? Oddać wszystko pod kontrolę Hallsteina? Pod kuratelę NRF, 
a potem Anglosasów?
De Gaulle nie chciał słyszeć o tych pomysłach. Będzie je zwalczał przez pełny rok. 
Rozgromi Hallsteina doszczętnie, gdy okaże sie, że wszyscy partnerzy boją się tego 
samego co Paryż, że żaden nie chce, aby drugi decydował o jego sprawach, ani nie ma 
zamiaru zbyt szafować swoimi pieniędzmi. Partnerzy nie chcieli jednak powiedzieć tego 
głośno. De Gaulle natomiast mówił, i to tak, że słyszano go wszędzie.
Zwycięski był de Gaulle i na odcinku finansów państwa. Mimo inflacji, która była 
od 1963 r. całkiem wyraźna, choć nie miała charakteru gwałtownego, lecz postępujący, 
skarb państwa francuskiego przekroczył w grudniu 1964 r. okrągłą sumę 5 miliardów 
dolarów w złocie i dewizach. Rekord nigdy dotąd nie notowany.
Robotnicy i gospodynie domowe nic z tego jednak nie mieli. Na odcinku socjalnym 
było dalej źle.
XIII
„Polityka jest przede wszystkim
interpretacją spraw
rzeczywistych
i ich wykorzystaniem
dla osiągnięcia pewnych celów".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
— Myślę, że ten rok, który się zaczyna, nie będzie zbyt straszny. Mogą wprawdzie 
nastąpić niespodzianki... Jedna kula na przykład może wszystko zmienić. Kul się jednak 
unika; można się im wymknąć — mówił de Gaulle 1 stycznia 1965 r. do dziennikarzy, 
którzy przyszli mu złożyć życzenia.
Ktoś zapytał go, co sądzi o przyszłości NATO.
— Nie należy mieszać — odpowiedział — sojuszu z jego organizacją. Myślę, że 
obecna forma organizacyjna paktu nie będzie długotrwała. Nikt zresztą nie myśli, że 
powinna trwać. Często miesza się to, co mówi się tutaj o sojuszu i o NATO. Sojusz 
istnieje i powinien trwać; organizacja przechodzi ewolucję zależnie od okoliczności. 
Stany Zjednoczone i Francja istniały przed powstaniem NATO. Nie działo się między 
nami tak źle, a może nawet działo się lepiej. Nasze wzajemne stosunki były może nawet 
lepsze niż dziś.
— Co pan teraz czyta, generale? — zapytał jeden z dziennikarzy.
— Przeczytałem książkę polskiego autora Tadeusza Brezy o Watykanie i dziełko 
generała Beaufre'a o strategii odstraszania. Szeroki, precyzyjny umysł. Wartościowa 
praca.
— A co pan sądzi, generale, o książkach pisanych na pański temat? Mogą tam być 
błędy...
— Błędy? Naturalnie. Człowiek myli się, gdy pisze o sobie samym. Jakże więc 
miałby się nie mylić, gdy pisze o innych? Gdyby rzeczy były przedstawiane takimi, jakimi 
są, nie byłoby to zabawne. Oby to tylko trwało...
„Oby to tylko trwało..." — to były ostatnie słowa de Gaulle'a na tym noworocznym 
spotkaniu z dziennikarzami.
Nastroje ludności u progu tego 1965 r. nie były najlepsze. Ceny znów szły w górę, 
władze zabrały się do likwidacji przemysłu węglowego jako nierentownego, to tu, to tam 
strajkowano przeciw zwolnieniom z pracy. Jednocześnie w pełnym toku były 
przygotowania do marcowych wyborów miejskich. Uważano je za niezwykle ważną 
próbę sił, gdyż w grudniu miały się odbyć pierwsze powszechne wybory prezydenckie 
oparte na nowej konstytucji. Federacje FPK i SFIO departamentu Sekwany zawarły 
porozumienie wyborcze przed batalią marcową — fakt bez precedensu od zakończenia 
wojny. W ślad za nimi poszły federacje wielu innych departamentów.
19 stycznia inauguruje rok dyplomatyczny przybycie do Paryża kanclerza Ludwiga 
Erharda. Dla poprawy atmosfery postanowiono trzymać ministra spraw zagranicznych 
Schrödera nieco dalej od de Gaulle'a, który niechętnie znosi jego obecność z powodu 
zbyt proamerykańskich gustów bońskiego polityka. Nie na wiele się to zda. Nadal nic nie 
wychodzi między partnerami. Bonn twardo zwalcza pozycje Paryża w kwestii Odry-Nysy 
i poprawy swych stosunków ze Wschodem, zdecydowanie popiera obecność 
Amerykanów w Europie i wejście Anglii do Wspólnego Rynku, a na domiar żąda 
oficjalnie i całkiem głośno prawa do współdecyzji w atomowych kwestiach NATO. Nie 
mówiąc o tym, że koła rządzące NRF, a zwłaszcza dowództwo Bundeswehry, ciągle 
jeszcze nie mogły się pogodzić ze storpedowaniem przez Francję MLF. Sprawy sporne 
nabierały ostrości z powodu toczącej się już za Renem kampanii wyborczej. Tak więc 
brak jakichkolwiek punktów zbieżnych z Francuzami, którzy wtedy głoszą jeszcze 
wprawdzie zasadę zjednoczenia kiedyś (w przyszłości) Niemiec, ale przy zachowaniu 
granicy na Odrze i Nysie.
Spotkanie było krótsze niż przewidywano. Widocznie program został szybko 
wyczerpany. Skończyło się wyłącznie na intencjach. Obie strony zapowiedziały dążenie 
do politycznej współpracy między partnerami „małej Europy". De Gaulle kategorycznie 
odrzucił wszelką nuklearyzację NRF, co do zjednoczenia Niemiec zaś zaproponował 
Erhardowi przystąpienie do rokowań ze Wschodem. Naturalnie zostało to przez Bonn 
kategorycznie odrzucone.
24 stycznia zmarł Winston Churchill. Najpierw protektor i promotor, później partner 
i antagonista de Gaulle'a. Teraz generał był już sam. Tylko on został z wojennej „wielkiej 
czwórki". Nie było już ani Roosevelta, ani Stalina, ani Churchilla.
„Francja głęboko odczuwa żałobę, która okrywa Anglię. W moim kraju dla 
wszystkich i dla mnie osobiście sir Winston Churchill jest i pozostanie zawsze tym, który 
kierując aż do zwycięstwa podziwu godnym brytyjskim wysiłkiem wojennym, przyczynił 
się ogromnie do ocalenia narodu francuskiego i wolności świata. W wielkim dramacie on 
był największy" — stwierdzał de Gaulle w depeszy kondolencyjnej z 25 stycznia 1965 r.
Strajk kolejarzy. Strajk transportowców miejskich. Strajk urzędników administracji 
publicznej, listonoszy, nauczycieli, pracowników elektrowni, gazowni. Pod koniec 
stycznia przerwały pracę 2 miliony ludzi. Jednocześnie zza Renu prasa bońska atakuje 
de Gaulle'a i politykę Francji. Staje się to wręcz hasłem zachodnioniemieckiej kampanii 
wyborczej.
4 lutego 1965 r. de Gaulle odpowiada na to w toku swojej kolejnej konferencji 
prasowej. Jej głównym tematem są Niemcy. Generał-prezydent stwierdza, że o żadnym 
pokoju nie może być mowy, dopóki problem niemiecki nie zostanie rozwiązany. Jak? 
Poprzez porozumienie między zainteresowanymi narodami. De Gaulle wraca tu, jak 
widać, do swojej podstawowej i wyrażonej już przed laty myśli. O sprawach niemieckich 
powinni, wespół z samymi Niemcami, decydować ci, którzy z nimi sąsiadują.
„Niemcy muszą uznać przede wszystkim fakt, iż uregulowanie problemu siłą rzeczy 
łączy się z zagadnieniem granic i zbrojeń, które to kwestie mogą być rozwiązane tylko 
drogą układów ze wszystkimi sąsiadami, tymi ze Wschodu, jak i tymi z Zachodu".
Mamy tu do czynienia z jedną z najbardziej przejrzystych i trwałych wizji de 
Gaulle'a. Trzeba będzie jednak całych lat, aby sprawa w takim właśnie sformułowaniu 
zaczęła w ogóle docierać do świadomości rządów Niemiec federalnych.
Stan, w którym obok siebie istnieją dwa państwa niemieckie, może się jeszcze 
długo utrzymywać, „nie stwarzając groźby wybuchu pożogi światowej", ponieważ 
Zachód i Wschód rozporządzają „wystarczającymi środkami perswazji atomowej".
Jest to absolutne przywołanie przez de Gaulle'a zachodnioniemieckiego partnera 
do porządku i postawienie go na właściwym miejscu. Generał łączy to z długim 
wywodem historycznym, w którym przypomina germańską agresywność od praczasów 
do ostatnich konfliktów. Nikt z zachodnich partnerów NRF nie wygłosił w ostatnim 
dziesięcioleciu tak ostrej filipiki. I znów ten powtarzający się u de Gaulle'a zaskakujący 
kontrast. W 1965 r. generał głosi poglądy, które zewnętrznie różnią się ogromnie od tych 
z 1963 r., gdy nazajutrz po zawarciu traktatu elizejskiego pełen był euforii pod adresem 
NRF. Jest to jednak różnica pozorna. De Gaulle nigdy bowiem nie zmienił przekonań. 
Nawet w największych uniesieniach nie zgadzał się ani na atomizację Bundeswehry, ani 
na przywrócenie granic Niemiec z 1937 r., ani na ich zjednoczenie kosztem NRD. Jego 
przemówienia były w pewnym okresie pełne emfazy, ale nie wykraczały poza ramy, jakie 
sobie sam nakreślił.
Odnosi się to notabene nie tylko do NRF.
„Niech Europa, matka współczesnej cywilizacji, rozciąga się od Atlantyku do Uralu 
w zgodzie i we współpracy, dla rozwijania swych niezmierzonych zasobów i dla 
odegrania wespół z Ameryką, swą córą, należytej roli na rzecz postępu dwóch miliardów 
ludzi, którzy ogromnie tego potrzebują..."
Stany Zjednoczone są tu też — mimochodem — postawione na „swoim" miejscu: 
nie powinny się mieszać do spraw europejskich. Ameryka jest „córą" Europy. 
Waszyngton zaatakowany jest jednak w toku tej konferencji od innej jeszcze strony. De 
Gaulle rozpoczyna teraz bowiem swoją wielką batalię monetarną. Inauguruje mianowicie 
całą ofensywę przeciw dolarowi. Stwierdza, że zapasy złota wielu państw Europy nie są 
wcale mniejsze od amerykańskich, a mogłyby się nawet okazać większe, gdyby 
państwa te przeprowadziły konwersję posiadanych przez siebie dolarów na złoto. Nie 
czynią tego jednak, natomiast, zadłużone wobec USA, spłacają swe długi dolarami, 
których emisja i kurs zależą przecież od Amerykanów. Tak tedy ci kontrolują wszystko, 
mają ogromne korzyści i regulują wiele spraw, gdyż posiadają w swych rękach 
międzynarodowy środek obiegowy, który tymczasem stracił swą bezstronność. 
Naturalnie dzięki temu Amerykanie mogą inwestować swobodnie swoje kapitały 
za granicą i za pomocą dolara wypierają przedsiębiorstwa „narodowe". Panujący system 
„gold exchange standard", reżim hegemonii dolarów i funtów szterlingów, całkowicie 
wykoślawił równowagę monetarną świata. De Gaulle proponuje powrót do zasady 
parytetu złota, czyli do wymiany międzynarodowej opartej na podstawie „nie 
podlegającej dyskusji i nie noszącej marki żadnego poszczególnego państwa". Generał 
połączył to z propozycją wspólnej waluty europejskiej, tj. „systemu monetarnego 
odpowiadającego odradzającej się ekonomice i finansowej potędze Europy".
Posunięcie niebywale śmiałe. Zaatakowanie dolara — de Gaulle zdawał sobie 
z tego sprawę — było uderzeniem w najczulszy punkt Stanów Zjednoczonych. 
Zaogniało to sytuację między obu krajami. Wyjazd Couve de Murville'a do Waszyngtonu 
w dwa tygodnie później nie mógł złagodzić tego, co się stało.
„De Gaulle kopnął Stany Zjednoczone w podbrzusze" — pisał amerykański 
tygodnik „Time". Rzecz nie kończyła się bowiem tylko na słowach. Francuskie 
Ministerstwo Finansów zakomunikowało, że ma zamiar przystąpić do rekonwersji około 
400 milionów dolarów na złoto, którego zażąda od Amerykanów. Rzecz sama w sobie 
nie byłaby jeszcze groźna dla amerykańskiego skarbu państwa, którego zapasy 
wynosiły wtedy około 16 miliardów dolarów w złocie, jednakże Paryż mógł znaleźć 
naśladowców. Co stałoby się, gdyby tak wszyscy posiadacze papierowych dolarów 
zaczęli się zgłaszać po złoto? Jest to naturalnie absurd, ale trochę amatorów mogłoby 
się przecież znaleźć. Wtedy rezerwy złota USA uległyby dalszemu zmniejszeniu, a co 
za tym idzie, spadłoby pokrycie dolara i diabli wzięliby zaufanie do podstawowej waluty 
świata kapitalistycznego.
Cały ten proces zaczął się notabene już pod koniec 1964 r., gdy Francuzi podczas 
wrześniowej sesji Międzynarodowego Funduszu Walutowego domagali się uznania 
obok dolara innych jeszcze walut, w tym franka, za środki lokowania rezerw 
monetarnych poszczególnych krajów. Propozycję tę jednak odrzucono.
Teraz de Gaulle osobiście angażował się w ofensywę. Jego głównym celem 
doraźnym było zmuszenie Stanów Zjednoczonych do zahamowania eksportu kapitałów, 
co ipso facto zmniejszyłoby inwestycje USA w Europie i we Francji. Zahamowanie takie 
musiałoby zaś nastąpić, gdyby. Amerykanie zaczęli się obawiać zwiększania ilości 
dolarów na rynkach światowych. Im więcej bowiem byłoby na tych rynkach dolarów 
w obiegu, tym więcej kontrahenci mogliby w zamian żądać złota od USA.
Wszystko to było jednak raczej teorią. De Gaulle wywołał pewne zaniepokojenie 
w Anglii, obawiającej się skutków takiej operacji dla funta szterlinga, ale czas pokazał, 
że amatorów wymiany dolarów na złoto było mniej, niż sądzono. Dolary były 
poszczególnym krajom potrzebne do rozliczeń bieżących. W rezultacie w pierwszych 
miesiącach roku na różnych giełdach rozpętała się spekulacja. M. in. sprzedawano 
na masową skalę funty, co pociągnęło za sobą częściowy spadek ich kursu. Były i inne 
następstwa. Stany Zjednoczone, zaniepokojone deficytem w swym bilansie płatniczym, 
zaczęły obciążać podatkami turystów udających się za granicę i wprowadziły pewną 
kontrolę nad lokowaniem kapitałów w innych krajach. Zjawiły się projekty zmniejszenia 
amerykańskiej pomocy dla zagranicy, opodatkowania pożyczek banków USA itp. 
Wywołało to jeszcze większą niechęć zainteresowanych kół finansowych do de Gaulle'a.
On jednak, za radą wspomnianego już poprzednio ekonomisty Jacquesa Rueffa, 
trwał przy swoim. Projekt francuski otrzymał nazwę „złotej zasady". Wartość pieniądza 
byłaby według Rueffa zagwarantowana przez niezmienną wartość złota, co teoretycznie 
wzmocniłoby światowy system monetarny, gdyż ilość pieniędzy byłaby zależna od ilości 
złota, a to z kolei zapobiegałoby nadmiernemu wydatkowaniu, ale mogłoby też 
sparaliżować handel międzynarodowy ze względu na zbyt szczupłą ilość złota 
na świecie. Rueff znalazł radę i na to. Proponował podniesienie dwukrotne, a nawet 
trzykrotne obowiązującej dotąd ceny złota.
Pomysł ten zaatakowano ze wszystkich stron. Zarzucano mu, że rozpętałby 
natychmiast wojnę gospodarczą, gdyż jedne kraje żądałyby od drugich zwrotu długów 
w złocie. Inne, broniąc się, wprowadziłyby zakaz wywozu złota, podniosłyby taryfy celne, 
ograniczyły handel zagraniczny. Największe straty poniosłyby kraje, które, jak NRF, 
Japonia czy Kanada, mają bardzo duże zapasy dolarów. Zyskałyby tylko dwa państwa: 
ZSRR i Republika Południowej Afryki, będące wielkimi producentami złota.
W ramach generalnej dyskusji obejmującej cały świat prezydent Johnson w swoim 
orędziu gospodarczym do Kongresu powtórzył aż 6 razy, że Stany Zjednoczone nie 
zgodzą się na zmianę ceny złota. W odpowiedzi na to Francuzi sprecyzowali swój 
projekt. Żądali stworzenia tak zwanej „złożonej jednostki rezerwowej", CRU (Composite 
Reserve Unit), która obowiązywałaby na miejsce dolara w rozrachunkach 
międzynarodowych. Kraj dysponujący większymi rezerwami złota mógłby przy tym 
systemie grać większą rolę od innych. W sierpniu amerykański sekretarz skarbu Henry 
Fowler zaproponował zwołanie międzynarodowej konferencji monetarnej dla 
rozwiązania problemu. Francuzi odrzucili tę propozycję, wiedzieli bowiem, że nie mają 
szans wygrania. W Międzynarodowym Funduszu Walutowym ważne decyzje zapadają 
większością 80 proc. głosów. Każde państwo dysponuje 250 głosami plus jednym 
za każde 100 tyś. dolarów wkładu do Funduszu. Stany Zjednoczone mają przy takiej 
organizacji 25 proc. głosów, a Francja... 5. Aby wygrać, Francuzi musieliby zmontować 
całą koalicję antyamerykańską, na co nie mieli szans. De Gaulle nie przyjmował nigdy 
bitwy w niewygodnych dla siebie warunkach.
W 1965 r. toczył ją więc, kierując na Amerykanów ogień skoncentrowany na tej 
pozycji, która była w ich ugrupowaniu najsłabsza. Odpłacali mu w podobny sposób.
Nie tylko z nimi miał jednak starcia. W tych dniach lutowych umarł w wieku 98 lat 
generał VVeygand. De Gaulle odmówił zgody na mszę pod kopułą Pałacu Inwalidów. 
Weygand skapitulował w 1940 r. i współdziałał z nieprzyjacielem. Francja nie mogła mu 
tego zapomnieć. Decyzja de Gaulle'a wywołała całą serię incydentów. Tym razem 
demonstrowała skrajna prawica.
Starcie to nie było wygodne ze względów taktycznych, gdyż z racji marcowych 
wyborów miejskich głosy prawicy były gaullistom bardzo potrzebne. Ich partia — UNR — 
była dość szczególnym tworem. W 1958 r. bano się napływu zbyt wielkiej liczby 
elementów faszyzujących i dlatego postanowiono, że UNR nie będzie partią masową, 
lecz kadrową. Nie szukano więc członków, nie kaptowano. Programu też nie było, gdyż 
gaullizm ograniczał się jedynie do wierności dla generała i popierania jego posunięć. 
Partia nie miała jednoosobowego kierownictwa. Na jej czele stał dyrektoriat złożony 
najpierw z 13, a później z jeszcze większej liczby osób. Byli wśród nich: Michel Debré, 
Roger Frey, Jacques Chaban-Delmas, Albin Chalandon, Jacques Baumel.
Czym była właściwie ta partia? Jacques Chapsal utrzymuje, że „nowoczesną formą 
apolityczności", „partią zajętą techniką": „UNR to radykalizm plus wiedza polityczna". 
Jest to bez wątpienia grupa technokratów związana ściśle z kapitalizmem, z niego się 
wywodząca i przezeń utrzymywana. Mówienie w tych warunkach o apolityczności byłoby 
bardzo naiwne. Po prostu marka taka jest tej partii potrzebna dla swobody manewru 
i przyciągania jak najszerszego kręgu wyborców. Sensem istnienia UNR są bowiem 
wyłącznie wybory, to znaczy wygrana wyborcza. Ponieważ jednak do wyborów trzeba 
iść pod jakimś hasłem, więc i tym razem znajduje się takowe.
— Podstawową sprawą jest wyeliminowanie z zarządzania sprawami publicznymi 
na wszystkich szczeblach reżimu partyjnego... Nie należy się poddawać stałej trosce 
o utrzymanie przejściowej koalicji, która powstała jedynie w celu zdobycia miejsc 
u władzy i która może trwać wyłącznie pod warunkiem nierobienia nic — mówi Georges 
Pompidou w telewizyjnej pogawędce „przy kominku". Jest to oczywiście atak 
na skoalizowane partie lewicy.
Bez powodzenia. UNR nie osiągnęła tego celu. W 1965 r. w 158 największych 
miastach Francji (poza Paryżem, gdzie prezydent Zarządu Miejskiego nie ma prawa 
do tytułu mera) podział merostw po wyborach był następujący: UNR — 25 (+1) merostw, 
komuniści — 34 ( + 9), MRP — 13 (+ 1), radykałowie — 15 (—3), niezależni — 33 
(utrzymali swój stan posiadania), SFIO — 38 (—8).
Dla partii rządzącej nie jest to wielki sukces. Lewica jeszcze raz wykazała, że 
skupiona razem potrafi zadawać ciężkie ciosy partii rządzącej. W tym czasie zaczynają 
krążyć po Paryżu pierwsze pogłoski o jakichś rozdźwiękach między de Gaulle'em 
a Pompidou. Podobno szef rządu krytykował generała za zbyt lekceważący stosunek 
do wyborów marcowych, które w oczach wszystkich stanowiły test do grudniowego boju 
o fotel prezydencki. Tu i ówdzie przebąkiwano, że Pompidou może być następcą 
generała w Pałacu Elizejskim. Niepewność zwiększał fait, iż sam de Gaulle nie odzywał 
się ani słowem i nie ujawniał swych zamiarów. Nikt nie wiedział więc, czy będzie 
kandydował, czy nie. Miał już 75 lat, każda decyzja była więc możliwa. Na konferencji 
prasowej 4 lutego 1965 r. zapewnił ironicznie swoich przeciwników:
— Mam się nieźle, ale nie bójcie się, nadejdzie taki dzień, w którym i ja umrę.
Poza tym nie mówił nic o swoich planach. Gubiono się więc w domysłach. Generał 
milczał.
1 kwietnia opuścił Paryż ambasador Siergiej Winogradow, jeden z najstarszych 
przedstawicieli dyplomatycznych przy de Gaulle'u. Znali się właściwie od 1941 r. 
W okresie pobytu de Gaulle'a w Colombey, w ciągu owych długich 12 lat „wygnania", 
Winogradow niejednokrotnie składał de Gaulle'owi wizyty i dyskutował z nim nad 
różnymi sprawami. Był też postacią nader popularną w paryskich kołach towarzyskich, 
w których żadna impreza nie odbywała się bez niego.
Zbliżenie między Francją a krajami socjalistycznymi postępowało naprzód. W tych 
dniach przebywała we Francji polska delegacja handlowa. Mówiono o możliwościach 
zwiększenia eksportu naszych artykułów, postanowiono pogłębić wzajemne kontakty. 
Przedstawiciele Polski rozmawiali z ministrami: spraw zagranicznych Couve de 
Murvillem, przemysłu Bokanowskim, finansów Giscardem d'Estaingem i rolnictwa 
Pisanim, jak również z dyrektorami zakładów Schneider-Creusot i innych.
Ku wyraźnemu zaniepokojeniu NRF rejestrowano również zbliżenie Francji 
na platformie gospodarczej z Niemiecką Republiką Demokratyczną. W dzienniku 
„Monde" ukazało się kilka artykułów wskazujących wręcz na celowość uznania NRD. 
Francuzi zwiększyli swój udział w Targach Lipskich. Zawarto szereg transakcji.
Przyjazne kroki następowały też w kierunku innych krajów socjalistycznych. 
W styczniu złożyli kolejne wizyty w Paryżu rumuński minister spraw zagranicznych 
Corneliu Manescu i jego węgierski kolega Janos Peter. W obu wypadkach na porządku 
dziennym spotkań były porozumienia ekonomiczne i kulturalne.
W tym samym okresie zapoczątkowane zostało zbliżenie między Francją 
a Zjednoczoną Republiką Arabską. Paryż zabrał się do naprawiania dawnych błędów, 
a zwłaszcza fatalnego kroku w postaci napaści na Egipt w 1956 r. Francuskim 
wysłannikiem dobrej woli był w styczniu eks-premier Edgar Faure. Odbył on rozmowę 
z prezydentem Naserem i w wywiadzie udzielonym agencji MENA stwierdził, że „na 
drodze wiodącej do bliskiej współpracy między obu krajami usunięte zostały wszelkie 
przeszkody". Faure jest specjalistą od tego typu misji. Jego wizyta w Chinach 
poprzedziła m. in. nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Paryżem a Pekinem.
Bardzo ważnym wydarzeniem w tej serii posunięć dyplomatycznych była wizyta 
ministra spraw zagranicznych ZSRR Andrieja Gromyki 25 kwietnia 1965 r.
Stanowi ona ważny punkt w procesie zbliżenia między Paryżem a Moskwą. Zaczął 
się on właściwie od rozmowy, jaką 23 grudnia poprzedniego roku przeprowadził premier 
Kosygin z francuskim ambasadorem w Moskwie Philippem Baudetem. Szef rządu ZSRR 
mówił o zgodności poglądów francuskich i radzieckich w wielu ważnych sprawach 
międzynarodowych, jak problem pokoju w Wietnamie czy wciąganie Bundeswehry do sił 
zbrojnych NATO i sprawa je'j nuklearyzacji. Zdaje się, że uzgodniono wtedy zasadę 
wzajemnego konsultowania się w kwestii doprowadzenia do pokojowego rozwiązania 
kryzysu wietnamskiego. Wkrótce potem oba kraje porozumiały się w sprawie jednolitego 
systemu telewizji kolorowej. Związek Radziecki zaaprobował system francuski SECAM, 
odrzucając ofertę amerykańsko-bońską QUAM. Stało się to na wiedeńskiej konferencji 
radiołączności. gdzie w ślad za ZSRR poszli przedstawiciele jeszcze 15 krajów. 
W praktyce powoduje to rozdział programów nadawanych przez oba systemy 
w przyszłości, a tym samym stanowi ważny krok polityczny. Niemiecka Republika 
Federalna, mająca system QUAM, nie będzie mogła nadawać swych programów dla 
NRD, Stany Zjednoczone dla ZSRR i na odwrót. Adaptacja systemów jest bardzo 
kosztowna. Z punktu widzenia de Gaulle'a SECAM przybliża współpracę Europy między 
Atlantykiem a Uralem, przynajmniej na telewizyjnej platformie, z wyłączeniem NRF.
W tym samym czasie na miejsce ambasadora Winogradowa, żegnanego przez de 
Gaulle'a z rzadko spotykaną u niego serdecznością, przybył ambasador Walerian Zorin, 
który w poważnym stopniu przyczynił się do dalszego zbliżenia i przygotowania wizyty 
ministra Gromyki. Naturalnie pozostały ważne punkty rozbieżności. Francja w dalszym 
ciągu wysuwała na czoło swej polityki zasadę „Europy ojczyzn" niezależnej od „dwóch 
bloków". Nie miała też zamiaru uznać Niemieckiej Republiki Demokratycznej na równi 
z NRF, ani podpisać układu moskiewskiego o zakazie prób z bronią jądrową na ziemi 
i w powietrzu, ani zmierzać do dezatomizacji Europy czy tworzenia jakichkolwiek stref 
bezatomowych na naszym kontynencie. Niemniej jednak obie strony postanowiły szukać 
kontaktów na platformie tego, co je łączy, i unikać jałowego bezruchu z racji tego, co je 
dzieli. Duże znaczenie miała tu bez wątpienia wyraźna ewolucja stanowiska de Gaulle'a 
wobec Niemiec zachodnich. Francja 1965 r. odmawiała swego dalszego udziału 
w zimnej wojnie.
Zbliżenie ważne było dla Francuzów również z powodu sytuacji wewnętrznej 
w okresie poprzedzającym wybory prezydenckie. De Gaulle chce rozładować nastroje 
wśród republikańskiej opozycji z komunistami na czele wykazując, że prowadzi 
konstruktywną, pokojową politykę, że nie zmierza wyłącznie do „force de frappe".
Wszystko to otworzyło przed polityką ZSRR i krajów socjalistycznych szersze niż 
dotąd perspektywy ustabilizowania sytuacji w Europie, zmniejszenia w niej wpływów 
amerykańskich, rozszerzenia współpracy gospodarczej i kulturalnej, a przede wszystkim 
poskromienia militarystycznych, zaborczych, odwetowych apetytów Niemiec 
zachodnich. Gaullistowska Francja stanowi dla nich jedyną, naprawdę poważną zaporę 
wśród państw Zachodu.
Kilkudniowa wizyta szefa radzieckiej dyplomacji w Paryżu wywołała szerokie 
zainteresowanie prasy światowej. „Jest to początek dużych zmian w równowadze 
europejskiej", pisał paryski „Combat". „Jeszcze jeden krok w kierunku normalizacji 
stosunków między obu państwami należącymi do tej samej jednostki geograficznej, 
do Europy" — konstatował organ UNR, dziennik „Nation". Nie brakło oczywiście 
niezadowolonych. Redakcja konserwatywnego „Figaro" ostrzegała de Gaulle'a przed 
zbyt szybkim zbliżeniem, które mogłoby „zniweczyć nadzieje na współpracę Paryża 
z Bonn". „Jest rzeczą normalną, że nasze dwa kraje dają przykład odwilży, która, być 
może, rozpoczyna się i powinna pozwolić na odnalezienie drogi do spotkania między 
Europą zachodnią a wschodnią" — odpowiedział malkontentom i przeciwnikom zbliżenia 
minister spraw zagranicznych Couve de Murville.
„Wspólne zadanie obu państw polega na odmrożeniu tych licznych problemów, 
które zostały zamrożone, na niedopuszczeniu do tego, by pozostały one w wieczystych 
lodach... Zapraszamy Francję do uregulowania spraw bezpieczeństwa Europy" — mówił 
minister Gromyko na konferencji prasowej. „Pobyt nasz był nie tylko pożyteczny, lecz 
i przyjemny. Staramy się wnieść jak największy wkład w dzieło pokoju i zmniejszenia 
napięcia międzynarodowego. Wyrażamy nadzieję, że Francja i Związek Radziecki będą 
działały w tym samym kierunku. Poprawa naszych wzajemnych stosunków nie jest 
wymierzona przeciw nikomu" — dodał w jednej z kolejnych wypowiedzi.
Rozmowy trwały 5 dni. Komunikat końcowy wymieniał listę spraw, jakie poruszono. 
W kwestii wietnamskiej obie strony doszły do wniosku, że rozstrzygnięcie może nastąpić 
tylko na podstawie układów genewskich z 1954 r. oraz porozumienia z 1962 r. 
w odniesieniu do Laosu. Jak wiado'mo, przyznano wtedy krajom Półwyspu 
Indochińskiego prawo do niezawisłości i suwerenności, a także ochronę przed 
ingerencją zewnętrzną. Mówiono dalej o różnych sprawach dotyczących 
bezpieczeństwa europejskiego, o ewentualnym poszukiwaniu uzgodnionego 
rozwiązania tych probiemów. Podkreślono wagę wzajemnych konsultacji w tych 
kwestiach, jak również na platformie gospodarczej, kulturalnej i naukowo-technicznej.
Rozmowy były dla de Gaulle'a bardzo ważne. Dał do zrozumienia Amerykanom, że 
nie mogą pretendować do reprezentowania wobec ZSRR całego Zachodu; Rosjanom 
powiedział, że w problematyce europejskiej muszą się liczyć z Francją. Jednocześnie 
poprzez krytykę poczynań USA w Wietnamie de Gaulle zbliżał się do trzeciego świata; 
wchodził na specjalne pozycje w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej. Było to ważne pod 
względem politycznym i gospodarczym. Szachował tym samym dyplomację 
amerykańską.
Mistrzowska gra. De Gaulle reprezentował przecież znacznie słabszy kraj, 
a jednak starał się rozgrywać wszystkie atuty, jakie tylko można było w sytuacji Paryża 
znaleźć.
Zbliżenie między Francją a ZSRR będzie w tym roku kontynuowane. Wkrótce 
po paryskiej wizycie ministra Gromyki dojdzie do porozumienia między francuskimi 
a radzieckimi naukowcami w kwestii francuskiego sztucznego satelity ziemskiego: przy 
umieszczeniu go na orbicie ma być użyta radziecka rakieta nośna. Jednocześnie 
rozszerzano stosunki kulturalne.
„Krótko mówiąc, Francja ma obecnie swą politykę i jest ona opracowywana 
w Paryżu" — powiedział de Gaulle 27 kwietnia 1965 r. w przemówieniu, które wygłosił 
podczas wizyty Gromyki w Paryżu. „Ta niezależność — dodał — którą ponownie 
utrzymujemy we wszystkich dziedzinach, nie przestaje oczywiście zdumiewać, a nawet 
oburzać różne koła, dla których nadawanie Francji charakteru lennika stało się 
zwyczajem i regułą".
A więc dla generała zbliżenie ze Wschodem jednoznaczne było z niezależnością.
Horyzont między Paryżem a Bonn był zasnuty chmurami. Przez cały 1965 rok 
gazety obu krajów ostrzeliwują się wzajemnie cierpkimi uwagarni. Nie zmieniła tu nic 
wizyta złożona przez de Gaulle'a kanclerzowi Erhardowi 11 czerwca. Prawdopodobnie 
były to same wyrzuty. De Gaulle odwołał bowiem tymczasem udział Francji w tak 
zwanym „małym szczycie" partnerów „szóstki", mającym się odbyć w Wenecji. 
Erhardowi ogromnie na nim zależało. Podniosłoby go to w oczach wyborców NRF. 
Generał opóźnił też tradycyjne, doroczne oświadczenie trzech mocarstw zachodnich — 
USA, Wielkiej Brytanii i Francji — w sprawie problemu niemieckiego. Nieoczekiwanie 
zażądał, by włączono do tego tekstu sformułowanie o konieczności udziału wszystkich 
krajów zainteresowanych w ostatecznym porozumieniu. W 20 rocznicę zwycięstwa nad 
Niemcami de Gaulle nie wygłosił żadnego przemówienia, podczas gdy w Bonn 
oczekiwano, że powie coś, co podobałoby się między Renem a Łabą. Francja nie 
wysłała też przywódcom bońskim żadnej depeszy z życzeniami z okazji 15 rocznicy 
powstania NRF. Wszystko to irytowało do żywego Erharda i jego ekipę. Postępowanie 
Bonn irytowało z kolei, w stopniu wcale nie mniejszym, generała-prezydenta. Tak 
na przykład minister Schröder, do którego de Gaulle zawsze miał szczególną antypatię, 
wygłosił na dwa tygodnie przed jego wizytą przemówienie, w którym lansował tezy 
diametralnie przeciwne poglądom de Gaulle'a. Domagał się więc zwiększenia uprawnień 
Parlamentu Europejskiego w Strasburgu, stworzenia Federacji Europejskiej, 
ograniczającej suwerenność poszczególnych członków w sprawach zagranicznych 
i wojskowych, dopuszczenia Anglii do EWG, zacieśnienia więzi z NATO i wieczystego 
pozostania Amerykanów w Europie.
Po co więc de Gaulle przyjeżdżał w tych warunkach do Bonn?
Wydaje się, że generał miał jeszcze wtedy nadzieję, iż uda mu się przekonać 
swych niemieckich sąsiadów do pewnych przynajmniej spraw. Zawsze im mówił, że 
„Wspólny Rynek to Francuzi, Niemcy i trochę sosu dokoł a". Tak wyrażał się o innych 
partnerach. Tylko Francja i NRF mają uzupełniające się przemysły. Ich współpraca jest 
więc niezmiernie ważna i generał nie chce z niej zrezygnować. Trzeba ich przekonać, że 
„ponadpaństwowość" jest bzdurą. Wiedział zresztą, że przy swoim nacjonalizmie sami 
w to nie wierzą, ale dla Hallsteina jest to warunek forsowania hegemonii NRF w Europie 
zachodniej. Pod płaszczykiem ponadpaństwowosci — monopol NRF. Trudna gra, 
zwłaszcza że wplątała się tu i „runda Kennedy'ego", która miała rzekomo złagodzić 
w stosunku do USA i Anglii „dyskryminacyjne" skutki Wspólnego Rynku. Erhard był tuż 
przed przybyciem de Gaulle'a do Bonn w Waszyngtonie. Wrócił stamtąd 
„napompowany" w kwestii „rundy". Nie ustąpi ani o milimetr. A dla de Gaulle'a „runda 
Kennedy'ego" to wyłącznie walka Amerykanów o korzystne dla nich cła, to — jak się 
wyraził — „olbrzymi kamień USA wrzucony do europejskiej sadzawki". Są jednak 
i względy praktyczne w tych bońskich rozmowach de Gaulle'a. Francja była drugim pod 
względem wielkości dostawcą broni dla NRF. Daleko wyprzedziła już Anglię. Zbliża się 
do poziomu dostaw Stanów Zjednoczonych. Nie wolno zaniedbać tej intratnej dziedziny.
Europa zachodnia może istnieć pod warunkiem, że Amerykanie jej sobie nie 
podporządkują. Jeżeli Europa zachodnia stanie się atlantycka, to jej w ogóle nie będzie. 
Takie są przekonania de Gaulle'a. W jego koncepcji można dostrzec jak zawsze dwa 
wyraźne skrzydła: pierwsze — to wyzwolenie się spod hegemonii i kurateli USA 
istniejących od czasu wojny; drugie — to zbliżenie ze Wschodem, gdyż Europa to nie 
tylko segment zachodni, to całość „od Atlantyku do Uralu". Generał nigdy o tym nie 
zapomina. Znajduje się jednak w zaklętym kręgu, z którego nie może wyjść. Im bardziej 
bowiem zbliża się do Wschodu, w tym większym stopniu oddala się od NRF, a tym 
samym popycha ją w kierunku Amerykanów. A tego właśnie chce uniknąć. W rezultacie 
oba ruchy nie mogą się rozwijać w jednakowym tempie. Jeden wpływa na drugi. Niemcy 
federalne „uciekają" przy tym szybciej ku Amerykanom, niż Francja zbliża się do ZSRR. 
Jak znaleźć równowagę?
Wizja de Gaulle'a nie ulega jednak zmianie na tym odcinku. Jest głęboko 
przekonany, że nadejdzie czas, w którym przywódcy NRF pojmą, że są Europejczykami, 
i dokonają sami wyboru mię dzy Ameryką a zbliżeniem ze Wschodem. „Europejska 
Europą to dla Niemców jedyna nadzieja przywrócenia ich jedności" — mawia generał. 
Zdanie to jest powszechnie znane. Gaullistowski tygodnik „Candide", pisząc o tych 
sprawach, ustala nawet kolejność procesu. Zwróćmy uwagę, że czyni to w czerwcu 
1965 r. „Pogodzenie się dwóch państw niemieckich — stwierdza komentator tygodnika 
— musi być nieuchronnie poprzedzone przez pogodzenie się obu części Europy. Nigdy 
zaś Europa wschodnia nie pogodzi się z Europą zachodnią uzależnioną od Stanów 
Zjednoczonych..."
Ważne w tej myśli jest to, że Francuzi zaczynają już mówić o obu państwach 
niemieckich. Dotąd istniała dla nich jako państwo tylko NRF. (Notabene proces zbliżenia 
tych państw zacznie się dopiero w 1970 r. i do tego bez uwolnienia się Europy 
zachodniej od wpływów USA).
Dwudniowe spotkanie de Gaulle'a z Erhardem nie przyniosło w tych warunkach 
żadnych rezultatów. Najbardziej wścibscy komentatorzy nie zdołali o tym epizodzie 
napisać niczego poza stwierdzeniem fiaska i przypomnieniem, że już przed laty 
w zbliżeniu między Adenauerem a de Gaulle'em brakło podstaw do rzeczywistej 
współpracy między obu krajami.
19 września 1965 r. Ludwig Erhard został ponownie kanclerzem NRF. Nie wróżyło 
to żadnych postępów politycznych między Bonn a Paryżem. Rozwijały się natomiast 
stosunki gospodarcze. Alliance commerciale" — „sojuszem handlowym" — nazwała to 
w swym tytule bońska „Die Zeit". Francja stała się w tym roku czołowym partnerem 
handlowym NRF. Nawet przed Stanami Zjednoczonymi.
Ta zaskakująca sprzeczność między polityką a gospodarką obu krajów wprawiała 
w zakłopotanie obserwatorów. „Francja i Republika Federalna to małżeństwo, w którym, 
choć rozwód jest wysoce nieprawdopodobny, każdy z małżonków idzie w swoją stronę" 
— pisał poważny periodyk amerykański „Foreign Affairs" z grudnia 1965 r. 
Sformułowanie trafne w swej istocie. Problem polega jednak aa tym, jak długo takie 
małżeństwo może istnieć?
Jedną z najważniejszych kości niezgody między Paryżem a Bonn była kwestia 
Wspólnego Rynku. „Szóstce" nie udawało się w żaden sposób uzgodnić cen produktów 
rolnych. Jest to zagadnienie ogromnie skomplikowane. Francja ma bowiem największe 
w Europie zachodniej nadwyżki rolne, a jednocześnie najniższe ceny. W tych warunkach 
Paryż zyskałby na opłatach importowych, podczas gdy inne kraje poniosłyby straty. NRF 
i trzy kraje Beneluksu były już w pewnym momencie, podczas obrad na przełomie 
czerwca i lipca 1965 r., skłonne do kompromisu w zamian za korzyści przemysłowe, ale 
sprzeciwiły się temu Włochy. Przy tej okazji doszło do ostrej wymiany zdań między 
Couve de Murvillem a Hallsteinem, który mawiał o sobie, że jest „symbolem 
ponadnarodowej Europy" i „pierwszym europejskim premierem". Nic bardziej nie mogło 
irytować generała i gaullistów.
— Nie chcemy Europy ponadnarodowej. Narody istnieją. Są Włosi i są Niemcy. To 
trwa tysiąc lat, dwa tysiące lat. To nie może ot tak sobie zniknąć... Tworzenie Europy 
ponadnarodowej oznaczałoby, że chcemy zniknąć. Fuzja też nie jest możliwa. 
Konfederacja dla Europy — tak, ale nie fuzja. Czym byłoby mające swą siedzibę 
w Strasburgu takie ponadnarodowe Zgromadzenie, które nie miałoby żadnego realnego 
wpływu na interesy państwowe Paryża, Rzymu czy Brukseli? Prowadziłoby to do nikąd. 
Można sobie wyobrazić taki dziwoląg, w którym technokraci, rekrutowani w drodze 
kooptacji, sprawowaliby rządy zza swych biurek. Można wygłaszać przemówienia 
na temat Europy ponadnarodowej. To nie jest trudne: łatwo robić z siebie Jasia-Zielone-
Ucho! — mówił w tym czasie de Gaulle do deputowanych na jakimś przyjęciu. Ostatni 
epitet odnosił się do Hallsteina i Schrodera, do których ta wypowiedź oczywiście doszła. 
Tak więc nie można było osiągnąć kompromisu w sprawie uruchomienia w 1967 r. 
rolniczego wspólnego rynku, mimo że w 1964 r. porozumiano się już co do zasady.
Dla każdego obserwatora tych starć jest rzeczą jasną, że w oczach de Gaulle'a 
głównym antagonistą były nadal Stany Zjednoczone. W 1965 r. szczególną irytację 
w Waszyngtonie wywołało stanowisko Francji wobec SEATO, na którego majową sesję 
Francuzi nie wysłali w ogóle delegacji. Ograniczyli się do skierowania na obrady 
wyłącznie obserwatora, który odmówił swego udziału w sformułowaniu końcowego 
komunikatu. W ten sposób de Gaulle zademonstrował praktycznie sprzeciw Pałacu 
Elizejskiego wobec wojny wietnamskiej. Tytułem represji władze sajgońskie zamknęły 
znajdujący się tam francuski ośrodek kulturalny i wydaliły korespondenta AFP, Jeana 
Ageorgesa. Oczywiście w Paryżu wiedziano, że za tymi demonstracjami złego humoru 
kryją się Amerykanie. Gdy w maju doszło do interwencji amerykańskiej w Dominikanie, 
de Gaulle bez wahania potępił ten krok na posiedzeniu rządu. Boje generała na forum 
Wspólnego Rynku odbijały się bezpośrednio na koncepcjach gospodarczych 
i politycznych USA. Wspomniana już „runda Kennedy'ego", czyli cykl negocjacji nad 
problematyką celną, miała doprowadzić do linearnej obniżki ceł o 50 proc. Stanowiło to 
novum, gdyż dotąd dyskutowano wyłącznie na zasadzie „product for product", czyli 
„towar za towar". Teraz otwierała się droga do szerokiej redukcji ceł, czyli 
do intensyfikacji wymiany handlowej, a co za tym idzie, do stabilizacji na rynkach 
światowych.
De Gaulle dostrzegał pożyteczne strony forsowanego przez Amerykanów Trade 
Expansion Act, ale jednocześnie wiedział, że umacnia to pozycję USA, bez których cała 
rzecz byłaby nie do pomyślenia. Z dwóch ewentualności (korzyści i partnerstwo z USA 
albo trudniejsze status quo bez Waszyngtonu) — generał wybiera tę drugą. I batalia 
toczy się na całym froncie. Nie uzgodniono nie tylko cen artykułów rolnych, lecz także 
przemysłowych, a zwłaszcza „listy wyjątków", tj. tych artykułów, które nie mają 
w żadnym wypadku podlegać obniżkom ceł. Gordyjski węzeł. Tytułem represji 
Amerykanie grożą Francuzom zmniejszeniem swej pomocy dla krajów Afryki 
francuskojęzycznej (wydali na to około 150 milionów dolarów w 1964 r.), bojkotem linii 
transportowych, a zwłaszcza lotniczych (50 milionów dolarów), propagowaniem bojkotu 
turystycznego (119 milionów dolarów), wysunięciem żądania zwrotu długów z okresu... 
pierwszej wojny światowej wraz z procentami (4,5 miliarda dolarów). Lista ta dowodzi, 
do jakiego stopnia zaogniona była w 1965 r. atmosfera między obu krajami.
— Ameryka — powiedział de Gaulle do kilku deputowanych UNR, którzy złożyli mu 
w czerwcu 1965 r. wizytę — był to teren dziewiczy, na którym pionierzy znaleźli trochę 
kości czerwonoskórych, przez nich zresztą zamordowanych. Trochę później trzeba tam 
było wojny domowej, która notabene ciągnie się do dnia dzisiejszego.
We wrześniu 1965 r. George Ball, druga po sekretarzu stanu osobistość USA, 
przybył do Paryża dla złagodzenia sporu. „Poglądy obu państw są nadal rozbieżne, 
a nawet chwilami sprzeczne" — pisała w podsumowaniu tej wizyty „Nation". 
W satyrycznym piśmie „Le Canard Enchaîné" ukazała się karykatura, na której wyniosły 
i ogromny de Gaulle rzuca przez ramię komuś niewidocznemu: „Mr. Ball, proszę 
zostawić w sekretariacie adres pańskiego szefa. Wyślemy mu list".
9 września 1965 r., na 12 od 1958 r. konferencji prasowej, de Gaulle ku irytacji 
Amerykanów znów mówił o konieczności zreorganizowania NATO. Niedwuznacznie dał 
też do zrozumienia, że w 1969 r. Francja może wycofać się z bloku, gdy termin paktu 
wygaśnie.
Ciężki cios, jeśli wziąć pod uwagę, że w gruncie rzeczy przez te wszystkie lata cały 
system sojuszów wojskowych Zachodu opierał się na Francji, stanowiącej ośrodek 
newralgiczny tych poczynań i mieszczącej u siebie ich czynnik wykonawczy w postaci 
sztabu NATO w Fontainebleau. W Waszyngtonie i Londynie rozległy się głosy 
o konieczności przeniesienia tego sztabu gdzieś indziej, poza Francję. Będzie to 
wymagało przebudowy całej koncepcji... W tydzień po owej konferencji prasowej Paryż, 
zgodnie z zasadą hydroterapii politycznej, owych wspomnianych już wielokrotnie 
zimnych i gorących natrysków, usiłuje złagodzić napięcie i wyraża zgodę 
na uczestnictwo we wspólnym systemie „wczesnego ostrzegania" przed atakami 
lotniczymi. W tym celu Francja wpłaca do kasy NATO 180 milionów franków. Gest 
kurtuazyjny, który niewiele zmienia, gdyż wkrótce potem Francuzi odrzucają propozycje 
McNamary w sprawie utworzenia stałego komitetu decydującego o sprawach 
nuklearnych. De Gaulle dostrzega w tym „selected committee" nową okazję dla 
Bundeswehry, która wśliznęłaby się w takim wypadku do zamkniętych dla niej rejonów 
atomowych NATO. A więc kategoryczny sprzeciw.
Francja jest już w tym czasie w bloku atlantyckim raczej formalnie. Nie ma w jego 
organizacji wojskowej ani francuskiej marynarki woiennej, ani lotnictwa. Z 4 dywizji 
wojsk lądowych pozostały tylko 2. Francuzi bojkotują też systematycznie vfszystkie 
manewry wojskowe paktu. Amerykanie likwidują więc stopniowo swe bazy i instalacje 
we Francji. Ewentualność bloku bez udziału francuskich sił zbrojnych przestała być 
tajemnicą wojskową. Dyskutuje nad tym już otwarcie cała prasa światowa.
Batalię ze Stanami Zjednoczonymi rozwija de Gaulle również na innych frontach. 
Jednym z nich są Chiny. Minister stanu André Malraux odbył podróż do Pekinu, gdzie 
Francuzi oferowali Chińczykom usługi w kwestii wprowadzenia ChRL do Organizacji 
Narodów Zjednoczonych. W toku swej konferencji prasowej de Gaulle stwierdził 
wyraźnie, że uznaje tylko jedne Chiny. Wyspy Taiwan nie uważa za oddzielne państwo, 
lecz za prowincję opanowaną przez rebeliantów czangkajszekowskich. Posunięcie to 
godziło oczywiście w prestiż USA, ale nie przyniosło Francji oczekiwanych korzyści. De 
Gaulle sądził bowiem, że w zamian za takie poparcie uzyska daleko idący sukurs Chin 
w trzecim świecie. Nic takiego nie nastąpiło. Zbliżająca się już „rewolucja kulturalna" 
absorbowała uwagę przywódców chińskich do tego stopnia, że nie reagowali na grę 
Paryża.
Dyplomacja francuska torowała więc sobie tę drogę sama. We wrześniu zjawiła się 
w Paryżu delegacja wojskowa ZRA. Zlikwidowano spory wokół zwrotu uwłaszczonego 
kilka lat temu przez rząd egipski mienia francuskiego. Przystąpiono do rokowań nad 
przyszłą współpracą polityczną i gospodarczą. Banki francuskie otworzyły Kairowi 120-
milionowy kredyt na różne przedsięwzięcia przemysłowe. Kroki te wskazują na daleko 
idącą aktywność dyplomacji francuskiej, która szuka wszelkich nadających się 
możliwości czynnych działań.
We wrześniu 1965 r. miało miejsce jeszcze jedno wydarzenie, bacznie 
obserwowane z różnych stron — wizyta polskiej delegacji rządowej z premierem 
Cyrankiewiczem na czele w Paryżu.
Rozmowy polsko-francuskie w Paryżu nie przyniosły żadnych sensacyjnych 
wyników, a jednak miały znaczenie. Teraz dopiero, po upływie wielu lat, de Gaulle dotarł 
do punktu, w którym o bezpieczeństwie w Europie miały decydować kraje sąsiadujące 
z Niemcami. Spełniała się jego zasadnicza wizja. Była to więc nie konkluzja, ale 
początek realizacji podstawowego założenia politycznego generała. Dla Polski istotne 
było praktyczne odnowienie więzi łączących ją z Francją. Z radością i prawdziwą 
satysfakcją odbierały miliony Polaków przypominane przez francuskie radio i telewizję 
oraz prasę znane stanowisko de Gaulle'a w kwestii naszych granic zachodnich. 
Do praktycznej strony rozmów należało wysunięcie przez naszą delegację projektu 
strefy bezatomowej, która objęłaby Polskę, Czechosłowację i oba państwa niemieckie. 
Podkreślone zostały też problemy związane z rozbrojeniem i bezpieczeństwem 
europejskim. Niewiele wizyt w Paryżu przebiegało w tak serdecznej i przyjaznej 
atmosferze. Było w niej coś z odnalezienia się po latach dobrych, starych przyjaciół, coś, 
co wykraczało poza ramy protokołu dyplomatycznego.
„Oficjalna wizyta, z którą przybył Pan do Paryża — mówił de Gaulle — jest dla nas 
pod każdym względem doniosłym wydarzeniem. Jest ona doniosła dla nas z punktu 
widzenia naszego kraju, ponieważ to, czym jest Polska, jakie są jej cierpienia i sukcesy 
— zawsze w najwyższym stopniu interesuje i wzrusza Francję... Jakże nie miałbym 
w związku z tym przypomnieć tutaj najdobitniej ostatniej wojny, kiedy przeżywaliśmy 
jednocześnie ciężkie próby, mieliśmy wspólne nadzieje i wspólnie podejmowaliśmy 
wysiłki, by odnieść to samo zwycięstwo? Jakże również nie miałbym powiedzieć, jak 
wielki podziw budzi wśród nas ogromny wysiłek w dziele odbudowy i rozwoju waszego 
kraju? Z drugiej strony, obecność Pana tutaj zdaje się podkreślać kapitalny w naszych 
oczach fakt — że żadnemu z naszych obu krajów, świadomych od stuleci swojej 
wartości, żadne względy natury ideologicznej i systemy polityczne danej chwili, 
jakiekolwiek dzieliłyby je różnice, nie zdołają przeszkodzić, by pozostawały wobec siebie 
tym, czym są rzeczywiście w swej najgłębszej istocie, i tak siebie widziały nawzajem... 
Chociaż nie mogę pominąć okoliczności, że w dzisiejszych czasach wspólne poczynania 
Polski i Francji w dziedzinie politycznej, ekonomicznej i kulturalnej są naturalnie sprawą 
skomplikowaną, muszą z konieczności postępować stopniowo, gotowi jesteśmy z naszej 
strony rozwijać je obecnie i w przyszłości. Jesteśmy bowiem przekonani, że w ten 
sposób dobrze przysłużymy się przede wszystkim naszemu krajowi i — jeśli wolno mi 
dodać — również Waszemu, a także przez to samo sprawie naszej Europy, i wreszcie 
sprawie pokoju i równowagi na całym świecie".
Toast ten zakończył generał trzema słowami wypowiedzianymi po polsku: „Niech 
żyje Polska!"
W tym krótkim tekście odnajdujemy dwa podstawowe elementy gaullistowskiego 
kredo. Przypomnienie, że ideologie i „systemy polityczne danej chwili" nie mają 
znaczenia, gdyż narody pozostają narodami, oraz że Europa jest jedna, „nasza", 
wspólna.
Najważniejszym wynikiem paryskiego spotkania Polaków z Francuzami 
we wrześniu 1965 r. było z pewnością przypomnienie światowej opinii publicznej, że 
Niemcy zachodnie, popierane przez Amerykanów, podtrzymują w Europie i przedłużają 
sztuczny stan tymczasowości i napięcia i że trzeba z tym jak najprędzej skończyć. Było 
to memento wymowne i mocne. Ważne dla Warszawy, ale istotne także dla Paryża, 
gdyż ów stan tymczasowości ogromnie ułatwiał Stanom Zjednoczonym ich politykę 
ingerencji w sprawy europejskie.
W 1965 r. de Gaulle stoczył ciężką i zaciekłą batalię o utrzymanie swego 
stanowiska w Pałacu Elizejskim.
Do walki wyborczej stanęło 6 kandydatów. Najpoważniejszym przeciwnikiem 
generała był François Mitterrand, który skupiał głosy partii lewicowych. Jean Lecanuet 
reprezentował koła katolickie i centrum, podobnie jak znajdujący się bardziej na prawo 
trzeci kandydat — Pierre Marcilhacy. Na głosy skrajnej prawicy, petainowców i ultrasów, 
liczył Jean-Louis Tixier-Vignancour, adwokat OAS-owski i osobistość z dawnego 
ministerstwa sprawiedliwości Vichy. Była i całkowicie fantastyczna kandydatura 
o humorystycznym zabarwieniu: niejaki pan Marcel Barbu, który jednak zebrał potrzebną 
ilość stu podpisów i stanął w szrankach wyborczych. Ostatecznie każdy cyrk ma swego 
klowna.
De Gaulle, który bacznie obserwował opozycję i obawiał się kandydatury 
Mitterranda, mogącego ewentualnie wśród panujących we Francji nastrojów 
niezadowolenia zebrać potrzebną ilość głosów, zastosował oryginalną taktykę. Przez 
cały rok utrzymywał swych przeciwników w kompletnej nieświadomości co do tego, czy 
będzie się o drugą prezydenturę ubiegał, czy nie. W tym czasie umiejętnie 
spreparowane i lansowane pogłoski dezorientowały wyborców i wyprowadzały 
z równowagi przeciwników generała. Zgłoszenie kandydatury przez de Gaulle'a 
nastąpiło dopiero 4 listopada 1965 r., a więc na miesiąc i jeden dzień przed pierwszą 
turą wyborów.
Błędna taktyka. Generał nie docenił sytuacji. Wybory prezydenckie potraktował jak 
referendum, to znaczy nie starał się przekonać wyborców, że jest lepszym kandydatem 
od innych, natomiast wzywał ich, by powiedzieli „tak". Batalia toczyła się na gruncie, 
który nie był mu znany: na ekranie telewizyjnym, z którego pozostała piątka szeroko 
korzystała. Miało to duże znaczenie. Dzięki telewizji każdy z kandydatów wchodził 
niejako do prywatnych mieszkań wyborców, był wśród nich, blisko, tuż, tuż, i mówił 
do nich. Obiektyw kamery TV bezlitośnie ujawnia każdy błąd lingwistyczny, każdy 
grymas twarzy, każde spojrzenie. Osobisty urok mówcy, jego styl, ton, barwa głosu, 
sposób formułowania myśli, strój, uczesanie grają nieoczekiwaną i często zaskakującą 
rolę. Telewizja nie wybacza mówcom, którzy tego nie rozumieją.
I oto generał, który sam obmyślił i stworzył swój system wyborów prezydenckich, 
znalazł się nagle oko w oko z przeciwnikami, którzy byli od niego młodsi, mieli więcej 
walorów zewnętrznych, nie byli obciążeni zarzutami, gdyż nie rządzili, a co 
najważniejsze, mówili inaczej od generała. Inaczej, to znaczy w nowy, odmienny 
sposób. Francuscy wyborcy-telewidzowie usłyszeli po raz pierwszy inne argumenty 
i inną interpretację spraw państwa, jego polityki, gospodarki, kwestii socjalnych 
i przyszłości. Byli tym wstrząśnięci. A do tego de Gaulle nie wykorzystywał nawet całego 
przysługującego mu czasu. Mówił krótko, wyniośle jak z Olimpu, pewny, że i tak ma 
sukces w kieszeni.
Omylił się. W wyniku pierwszej tury wyborów dostał 44,64 proc. głosów, podczas 
gdy Mitterrand miał 31,72 proc, Lecanuet — 15,57 proc, TixierVignancour — 5,19 proc, 
Marcilhacy — 1,71 proc. i Barbu — 1,15 proc. Wobec braku absolutnej większości de 
Gaulle musiał przystąpić do drugiej tury, co było niezwykle poważnym ciosem dla jego 
prestiżu. Władza, którą sprawował, została po raz pierwszy naprawdę zachwiana. Nie 
był tak popularny, jak sądził. Brak polityki socjalnej dawał mu się teraz we znaki.
Był jednak w ciężkiej sytuacji nie tylko pod względem moralnym, lecz także czysto 
taktycznym. Jeżeli teraz jego przeciwnicy wezwą swych wyborców do głosowania 
na głównego kontrkandydata — Mitterranda — generał może przegrać wybory. Należało 
więc zabrać się do odrobienia błędów.
Do drugiej tury pozostawało 14 dni. Tym razem zostały one wykorzystane. Było to, 
jak się wydaje, w pierwszym rzędzie zasługą premiera Georgesa Pompidou, który już 
nazajutrz po niefortunnych wynikach pierwszej tury włączył się osobiście do boju.
7 grudnia odbyło się pod przewodnictwem Pompidou posiedzenie najwierniejszej 
starej gwardii generała. Zjawili się więc: Foccart, Burin des Roziers, Guichard, Frey 
i inni. Obmyślono drobiazgowy plan kampanii. Uruchomiono fundusze, które Pompidou 
zebrał ze znanych mu źródeł, zawsze popierających gaullizm w trudnych momentach. 
Zaczęto drukować miliony ulotek i afiszów, wypuszczono specjalną gazetę pod nazwą 
„France-Avenir" (Francja-Przyszłość). Zmobilizowano środki masowego przekazu, 
wszystkie osobistości mniejszego i większego kalibru, wszystkich deputowanych UNR 
i funkcjonariuszy. Cały nacisk propagandowy położono na przyszłości, gdyż 
o teraźniejszości nie było wiele do powiedzenia. W tłumaczenia, dlaczego opóźniony 
jest program budownictwa mieszkaniowego, dlaczego ceny wciąż idą w górę, dlaczego 
waluta traci na wartości, dlaczego nie buduje się szkół ani szpitali, lepiej było się nie 
wdawać. Sprawy zagraniczne nie bardzo wchodziły w rachubę jako temat. Przeciętny 
Francuz nie interesuje się zbytnio polityką zagraniczną, co było fatalne dla de Gaulle'a, 
który tu właśnie miał sukcesy. Należało się zastanowić nad hasłami. Pompidou zakazał 
straszenia ludzi frontem ludowym. Stwierdził, że młodzi nie mają zielonego pojęcia co to 
takiego. Nie ma więc najmniejszego sensu serwować im haseł odnoszących się 
do spraw sprzed 30 lat. Na de Gaulle'a głosowała większość kobiet i ludzi starszych. 
Inni kandydaci byli młodsi i to przyczyniło się do odebrania generałowi sporej liczby 
głosów. Należało temu jakoś zaradzić.
Pompidou nie bardzo wierzył w oddziaływanie generała na publiczność za pomocą 
telewizji. Głos de Gaulle'a, jego gesty, ociężałość i wiek nie były dobrymi atutami. Szef 
rządu zaproponował więc wielkiemu kandydatowi, by mu odstąpił część swego czasu 
w telewizji. Generał odrzucił tę propozycję, wobec czego Pompidou musiał 
improwizować własne wystąpienia publiczne tak, by „przypadkiem" dostawały się one 
w zasięg kamer TV. Tak na przykład zjawił się w Domu Chemii, gdzie sfotografowała go 
kronika filmowa. Przy okazji skomponował swą wypowiedź tak, że powstało z tego 
krótkie przemówienie propagandowe i wyborcze. Stworzył jeszcze kilka takich okazji. 
Dwoił się i troił.
Tymczasem Mitterrandowi szło nie najlepiej. Lecanuet i Tixier-Vignancour tylko 
półgębkiem wezwali swych wyborców do głosowania na najsilniejszego 
z kontrkandydatów de Gaulle'a. Bardzo ważne. Było rzeczą oczywistą, że o wyniku 
zadecydują głosy komunistów. Pompidou nie kazał ich atakować. Nie wolno było ich 
zrażać. Trzeba też było pozyskać głosy tych czterech, którzy w drugiej turze już nie 
kandydowali. Co by było, gdyby wstrzymali się od pójścia do urn? Wtedy Mitterrand 
mógłby wygrać. Należało ich więc nakłonić do głosowania na generała, skoro Lecanuet, 
Tixier, Marcilhacy czy Barbu znikli. Za radą Pompidou de Gaulle zmienił formę 
wystąpień i odbył trzy kolejne spotkania z telewizyjnym redaktorem, któremu udzielił 
wywiadów na różne tematy. Niewątpliwie „uczłowieczyło" to generała na telewizyjnym 
ekranie.
Należy sądzić, że wszystkie te zabiegi przyniosły mu ostatecznie zwycięstwo. 
W dniu 19 grudnia 1965 r. otrzymał 54,5 proc. wobec 45,5 proc, jakie padły 
na Mitterranda.
Pyrrusowe zwycięstwo. Okazało się, że ma jednak przeciw sobie prawie połowę 
wyborców. W 1958 r., gdy obejmował władzę, zdobył poparcie 80 proc. wyborców, 
jeszcze w 1962 r. było ich w referendum 62 proc, a dziś, mimo wszystkiego, czego 
zdołał dokonać, obserwuje dalszy spadek swej popularności. I. do tego obecny sukces 
zawdzięcza w znacznej mierze zręczności swego premiera, Georgesa Pompidou, który 
w tym momencie stawał się nie tylko drugą po generale osobą systemu, lecz także 
zaczynał chodzić w aureoli zbawcy ruchu.
Następstwem tych wyborów było ważne przegrupowanie polityczne we Francji. 
Socjaliści z SFIO oraz radykałowie łącznie z PSU skupili się w Federacji Lewicy 
Demokratycznej i Socjalistycznej, niezależni i republikanie ludowi w Centrum 
Demokratycznym. Na dawnych pozycjach pozostali komuniści i gaulliści. U progu 
1966 r. Francja ma więc te 4 wielkie i liczące się formacje polityczne. Jest to w historii 
republikańskiej zjawisko całkowicie nowe. Spowodował je system wyborów prezydenta, 
które zmuszają do tworzenia koalicji. Prawdopodobnie jest to początek upraszczania się 
wielopartyjnego systemu francuskiego.
8 stycznia 1966 r. Charles de Gaulle rozpoczyna formalnie drugą prezydenturę. 
Kadencja siedmioletnia, a więc preliminowana do 1972 r. Generał miałby wówczas 82 
lata. Teraz ma 76, ale czuje się znakomicie i po przełknięciu goryczy ostatnich wyborów 
zabiera się z miejsca do porządkowania spraw Republiki.
Najpierw rekonstrukcja gabinetu. Premierem pozostaje Georges Pompidou, ale 
dotychczasowy minister gospodarki i finansów Giscard d'Estaing ustępuje miejsca 
wiernemu i zawsze gotowemu do działania Michelowi Debré. Odszedł także minister 
Pisani, który swój resort rolnictwa przekazał teraz Edgarowi Faure, a sam objął sprawy 
rozbudowy kraju. Usunięto jeszcze kilku innych z mniej istotnych stanowisk. 
Ministerstwo Spraw Socjalnych powierzone zostało Jeanowi-Marcelowi Jeanneneyowi. 
Reszta ekipy pozostała bez zmian. André Malraux (minister stanu do spraw kultury), 
Louis Joxe (reformy administracji), Maurice Couve de Murville (sprawy zagraniczne), 
Roger Frey (sprawy wewnętrzne), Pierre Messmer (obrona), Christian Fouchet 
(oświata), Raymond Marcelim (przemysł), Alain Peyrefitte (badania naukowe, atomowe 
i przestrzenne), Jacques Marette (łączność), François Missoffe (młodzież i sport) 
trzymali się generała.
Był to gabinet właściwie jednopartyjny. Poza Edgarem Faure ze Zrzeszenia 
Demokratycznego i Marcellinem z ugrupowania Niezależnych Republikanów — wszyscy 
byli gaullistami. Prasa nazwała to „gaullizacją" rządu. Nie wróżyła też temu gabinetowi 
dłuższej egzystencji. Opierał się na zbyt wąskiej bazie politycznej i społecznej. 
Pompidou usiłował to złagodzić, oferując Giscardowi d'Estaing zastępcze stanowisko, 
ale ten nie wyraził zgody i przeszedł do opozycji, którą będzie z biegiem czasu coraz 
wyraźniej akcentować.
Trzeba więc było kaptować sobie zwolenników. Już nazajutrz po wyborach 
ogłoszona została powszechna amnestia dla OAS-owców, których pewna liczba 
przebywała jeszcze w więzieniach. Wyszli prawie wszyscy. Pozostawiono pod kluczem 
tylko najważniejszych przywódców. Krok był więc połowiczny: nie zjednał de Gaulle'owi 
skrajnej prawicy, która domagała się wypuszczenia wszystkich więźniów z Salanem, 
Challe'em, Jouhaudem i innymi generałami na czele, rozdrażnił natomiast lewicę, 
dopatrującą się w tym akcie próby koncentracji sił ultrasowskich pod egidą generała-
prezydenta.
Na froncie socjalnym jego sytuacja pogarszała się w miarę upływu czasu. 10 
stycznia 1966 r. centrale związkowe CGT i CFDT, powstała w październiku 1964 r. 
z dawnych chrześcijańskich związków CFTC, ogłosiły komunikat o swym porozumieniu 
w kwestii „celów walki". Wydarzenie dużej wagi. Obie centrale wysuwały teraz nie tylko 
tradycyjne postulaty dotyczące takich dziedzin, jak płace, czas pracy, podatki 
i zatrudnienie, lecz także konkretny program polityczny i ekonomiczny. Była to 
zapowiedź szeroko zakrojonej ofensywy przeciw systemowi gaullistowskiemu. 
Sprzymierzone centrale domagały się teraz zwiększenia inwestycji publicznych 
o charakterze socjalnym, na mieszkania, służbę zdrowia i oświatę, negocjacji na temat 
realnych płac i warunków pracy, zniesienia dysproporcji w płacach spowodowanych 
przez tak zwaną rejonizację (w różnych regionach Francji istnieją różne wynagrodzenia 
za tę samą pracę), a także rozszerzenia uprawnień związków zawodowych 
w przedsiębiorstwach. Zakres działania organizacji związkowych został bowiem 
w okresie V Republiki bardzo poważnie zmniejszony.
Jednym z bardzo istotnych problemów była kwestia płac ruchomych. Szło 
mianowicie o najniższe uposażenia, które od lat pięćdziesiątych regulowano 
w zależności od wzrostu cen. Od 1960 r. negocjacje między związkami zawodowymi 
a pracodawcami i państwem stawały się coraz rzadsze. Z biegiem czasu wskaźnik płac, 
ustalający minimum wynagrodzenia, stał się nieaktualny, przestarzały i przestał 
odpowiadać rzeczywistości. Przedsiębiorstwa były przecież różne i pod względem 
rozmiarów, i poziomu wyposażenia oraz produkcji. W jednych praca była łatwiejsza, 
w innych trudniejsza. Doszło w rezultacie do tego, że różnice w wynagrodzeniu dwóch 
robotników o jednakowych kwalifikacjach sięgały 30—40 proc. w zależności od tego, czy 
pracowali w przedsiębiorstwie nowoczesnym czy przestarzałym, czy fabryka leżała 
w regionie rozwiniętym pod względem przemysłowym czy zacofanym, a także 
od zapotrzebowania na siłę roboczą. Wszystko to zależało od pracodawców. Związki 
zawodowe pozbawiono rzeczywistego wpływu na te sprawy — na normy pracy, 
wysokość wynagrodzenia od sztuki, na ogólne warunki. Doszło do tego, że w niektórych 
fabrykach wprowadzono tak zwane premie za gorliwość, będące ukrytym dodatkiem 
antystrajkowym. Regulacje płac nie odpowiadały rozwojowi ogólnej sytuacji 
gospodarczej. Wyniosły one na przykład w 1966 r. 2 franki za godzinę, zamiast 3, które 
się prawnie należały, gdyż o tyle wzrosły zyski przemysłowców. Rejonizacja 
doprowadzała do absurdów: robotnik pracujący w pobliżu Paryża zarabiał o 38—40 
proc. więcej od swego kolegi z zachodniej Francji.
Związki zawodowe przystępowały więc do kontrofensywy. Zaczęły ją jeszcze 
w kwietniu 1965 r., gdy zorganizowany został tak zwany „marsz na Paryż", imponująca 
demonstracja CGT i CFDT z zachodnich regionów kraju. Postanowiono wznowić akcje 
typu wielkiego strajku górniczego z marca 1963 r. lub strajku pracowników Peugeota 
z 1965 r. Dla de Gaulle'a stanowiło to zapowiedź nie najlepszych perspektyw. Jego 
bezruch na polu socjalnym był zadziwiający. Nic nie potrafił — czy nie chciał — w tej 
dziedzinie działać. Michel Debré opracuje tak zwany plan stabilizacji, który okaże się 
całkowitą fantasmagorią i zostanie przez robotników po prostu wyśmiany. I znów nic. 
Niezadowolenie rosło. W ciągu pierwszego półrocza 1966 r., „roku społecznego", jak 
usiłowali go nazwać gaulliści, strajkowano w sumie w ciągu 5 milionów dni roboczych. 
W maju, w samą rocznicę dojścia de Gaulle'a do władzy, odbył się strajk powszechny, 
jeden z największych w ciągu dziesięciolecia. Była to zapowiedź dalszych, groźnych dla 
generała bitew. Jego wewnętrzna sytuacja stawała się coraz słabsza.
De Gaulle usiłował na to reagować, budząc zainteresowania na gruncie, który był 
mu bliższy. Jego repliką na niezadowolenie socjalne był patriotyzm i ciągłe 
przypominanie wielkich tradycji narodowych Francji. Zaczęto więc nagle obchodzić 
przeróżne rocznice, eliminując jednocześnie inne. I tak np. w małej miejscowości Bec-
Helluin świętowano 900-lecie zwycięstwa Wilhelma Zdobywcy pod Hastings i 500-lecie 
Wiktorii konetabla Arthura de Richemonta pod Formigny. W obu wypadkach szło 
o podkreślenie francuskich przewag nad Anglikami. Jednocześnie w Paryżu oficjalne 
zarządzenie ministra obrony kładło kres obchodom rocznicy śmierci sierżanta Kelly'ego. 
Był to podoficer amerykański, który 25 sierpnia 1944 r. poiegł w Paryżu. Kelly zaciągnął 
się podczas pierwszej wojny światowej ochotniczo do wojska, aby walczyć na ziemi 
francuskiej. W ćwierć wieku później znów się zjawił i jego marzeniem było zobaczyć 
Paryż. Wkroczył tu jako pierwszy Amerykanin, osiągnął to, czego pragnął, ale na moście 
Saint-Cloud trafił go śmiercionośny pocisk. Była to bardzo romantyczna historia. 
W Paryżu ukonstytuował się więc komitet obywatelski, który corocznie urządzał 
w rocznicę śmierci Lawrence'a Kelly'ego uroczystość żałobną na honorowym dziedzińcu 
Pałacu Inwalidów. Z trąbką, werblem i proporcem. De Gaulle w 1966 r. zakazał 
kontynuowanie ceremoniału.
„Ponieważ sierżant Kelly jest jedynym Amerykaninem poległym w czasie 
wyzwalania Paryża, nie zezwala się odtąd na urządzanie związanych z tym faktem 
uroczystości w gmachach podległych Ministerstwu Obrony Narodowej".
Słabe zresztą protesty amerykańskie przypominające, że na ziemi francuskiej 
padło 200 tysięcy żołnierzy USA oraz że wojska Eisenhowera nie wkroczyły do Paryża 
jedynie dlatego, iż nie chciały pozbawiać Francuzów zaszczytu wyzwolenia własnej 
stolicy, a tylko jeden nieszczęsny sierżant Kelly wyrwał się tam dla spełnienia swych 
marzeń, nie zdały się na nic. Generał pozostał niewzruszony. Co roku w rocznicę 
wielkiego desantu z 1944 r. wyjeżdżał na normandzkie plaże, ale nigdy nie odwiedzał 
miejsc lądowania aliantów. Interesowały go jedynie punkty, w których walczyli Francuzi.
Obchodzono wszystkie rocznice narodowe z największą skrupulatnością.
„Rocznica bitwy pod Verdun — powiedział w imieniu rządu minister do spraw 
kombatantów Alexandre Sanguinetti — ma dlatego tak wielkie znaczenie, że jest to 
ostatnia bitwa, jaką wygraliśmy bez obcej pomocy. Będziemy więc czcili to wyłacznie 
francuskie zwycięstwo". Na uroczystości nie zaproszono żadnych przedstawicieli państw 
obcych.
„Chodzi tu — pisał paryski „Express" o celu tych akcji — o zaabsorbowanie 
wyobraźni Francuzów, o nasycenie jej egzaltacją patriotyczną. Ten człowiek — 
podkreślał w swym artykule poświęconym zamierzeniom de Gaulle'a naczelny redaktor 
tygodnika J. J. Servan-Schreiber — obdarzony zaiste niebywałą siłą, potrafi stopniowo 
i coraz skuteczniej wpajać swojemu rządowi, swojej partii swoim wyborcom, swojemu 
narodowi przekonanie, że Francja to jednak coś więcej niż tylko zbiorowisko Francuzów. 
Öw podbój mentalności francuskiej powinien zaniepokoić nas o wiele bardziej niż 
istnienie bądź nieistnienie baz amerykańskich. Albowiem obłęd nacjonalistyczny nie mija 
bezkarnie: prowadzi do regresu w dziedzinie gospodarczej, naukowej, kulturalnej, i to 
w sposób bardziej niezawodny niż inwestycje dolarowe lub zintegrowane dowództwo..."
Akcja de Gaulle'a — próba odwoływania się do tradycji narodowych zamiast 
przeprowadzania reform socjalnych — nie przynosiła wyników. De Gaulle musiał widzieć 
narastającą opozycję wewnętrzną. Tenże „Express" przyniósł w 1966 r. informacje 
o nastrojach generała, zaczerpnięte od ludzi z jego otoczenia.
„Jest nie ten sam" — donosił tygodnik. „Przez godzinę czy dwie nie opuszcza go 
właściwy mu sarkastyczny humor; resztę dnia jest ponury, niemalże obojętny. 
Od wyborów prezydenckich szef państwa waha się. Stracił swój styl. Niezależnie 
od tego, czy sprawa dotyczy składu rządu, śledztwa w sprawie Ben Barki, spotkania 
z kanclerzem Erhardem, dyrektyw dla Michela Debré lub daty Wyborów, de Gaulle 
wydaje się dziwnie ostrożny, niezdecydowany, czasem wręcz obojętny..." Rzecz nie 
ulegała wątpliwości dla nikogo. De Gaulle jest już w 1966 r. bardzo znużony tym 
wszystkim.
Kiedy w styczniu był w Paryżu kanclerz Erhard, de Gaulle wydał instrukcje, by 
rozmowy prowadzono bez utarczek. Nie usunięto ani jednej rozbieżności, ale nie 
kłócono się. Generał unikał incydentów, co było u niego wręcz niezwykłe. Obserwuje 
spod oka własnych zwolenników. Ich kłótnie, ich ambicje. René Capitant zwalcza 
Georgesa Pompidou i Michela Debré. Raz po raz dochodzi miedzy nimi do gorszących 
scen i awantur. W Paryżu mówi się ciągle o „klanie Pompidou", o „grupie Debré", o „klice 
Freya", „ekipie Vallona", „grupie Baumela", o „posunięciach Chaban-Delmasa". Podzielili 
się na mnóstwo grup, które wydzierają sobie przywileje i czekają na swoją godzinę.
W grudniu 1965 r. zaszła istotna zmiana. Z szefa państwa, który w 1958 r. doszedł 
do władzy „szczególną" drogą, de Gaulle przekształcił się w legalnie i konstytucyjnie 
obranego prezydenta. Polityka, który z trudem osiągnął potrzebny pułap głosów, który 
musiał zabiegać o względy wyborców, walczyć o ich przychylność. Odbierało to 
generałowi część tego nimbu, który miał dlań tak wielkie znaczenie, i przywracało 
w jakiejś mierze wagę partiom, związkom zawodowym, parlamentowi. To było ledwie 
uchwytne, ale de Gaulle musiał to wyczuwać. Zaczynała się toczyć gra, której nie znosił, 
gra mocno zalatująca III i IV Republiką. Władza w sposób nie tylko dla niego 
dostrzegalny zaczynała mu się wymykać z rąk. Georges Pompidou nabierał coraz 
większego znaczenia.
Najgorszą rzeczą były jednak takie brudy, jak sprawa Ben Barki. Próbowano nią 
podkopać autorytet de Gaulle'a. Ochlapać go bezpośrednio błotem. Ciągnęła się 
od 1965 r., kiedy Mahdi Ben Barka, jeden z przywódców antymonarchistycznej opozycji 
marokańskiej, przebywający na emigracji, został w Paryżu porwany i zamordowany. 
Miało to wszelkie cechy rozprawy między działaczami politycznymi a policją 
marokańską, która jednak nie mogłaby zrealizować swego celu bez daleko idącej 
pomocy policji francuskiej. Część podejrzanych zdołała — też z pewnością nie bez 
wysokiego patronatu — zbiec do Maroka. I wszystko to działo się w stolicy Francji, pod 
bokiem de Gaulle'a. Generał był aferą niezwykle wzburzony. Czuł się osobiście 
dotknięty. A do tego marokańska opozycja, potężna i mająca niemałe znaczenie 
w świecie, występowała teraz przeciw Francji. De Gaulle posunął się do tego, że napisał 
odręcznie list osobisty do matki Ben Barki. Żądał też satysfakcji od króla Hassana II, 
a przede wszystkim wydania winnych. Król z kolei był w trudnej sytuacji. Wina sięgała 
w tej sprawie bardzo wysoko. Wymieniano tylko nazwiska bezpośrednich wykonawców, 
dziwnym zbiegiem okoliczności tych samych, którzy ongiś porwali z NRF i dostarczyli 
policji francuskiej pułkownika Argouda.
Historia ta nigdy nie została wyjaśniona do końca. Nie znaleziono nawet ciała 
zamordowanego Ben Barki, ale sprawa ciągnęła się i zatruwała atmosferę.
Znużenie de Gaulle'a znalazło również wyraz w batalii dolarowej.
Niby próbowano ją jeszcze kontynuować. Na polecenie Michela Debré Francuzi 
powtarzali przy różnych okazjach, że złoto jest najlepszym stabilizatorem systemu 
walutowego, podczas gdy „gold exchange standard" umożliwia powstawanie deficytów 
w bilansach płatniczych USA i Anglii, co powoduje upowszechnianie inflacji w skali 
światowej. Odrzucano też amerykańsko-brytyjski projekt stworzenia nowych rezerw 
twierdząc, że pogłębiłoby to tylko ujemne zjawiska, które właśnie krytykowano. Debaty 
na ten temat toczyły się w marcu, czerwcu i październiku 1966 r. Minister Debré składał 
jedno oświadczenie po drugim, ale wiadomo było, że letni bilans Banku Francji zamknął 
się ujemnym saldem. Paryż nie mógł samotnie prowadzić tej walki. W rezultacie zawarto 
rozejm. Francuzi nie rezygnowali ze swego stanowiska, ale zobowiązali się, że nie będą 
już więcej wymieniali dolarów na złoto, umożliwiając tym samym amerykańskiemu 
skarbowi państwa zachowanie na obecnym poziomie rezerw złota. Zniesiono też 
kontrolę dewizową we Francji, aby umożliwić przedsiębiorstwom francuskim 
zwiększenie lokat inwestycyjnych w USA, a firmom amerykańskim zaopatrywanie się 
w potrzebne dewizy we Francji, co miało pozwolić na oszczędzanie zasobów 
amerykańskich. Paryż miał także ułatwiać odtąd lokaty firmom USA pragnącym 
inwestować swe kapitały we Francji.
Były to ogromne ustępstwa. W ich wyniku Francja — jak stwierdza z satysfakcją 
John L. Hess, paryski korespondent „New York Times", w swej książce „The Case for de 
Gaulle: An American Viewpoint" — „od lata 1966 do wiosny 1968 r. nie dorzuciła 
do swych rezerw ani jednej uncji złota"... natomiast dla podtrzymania dolara wniosła 
do Międzynarodowego Funduszu Walutowego 230 milionów dolarów.
Kapitulacja. Paryż przegrał batalię dolarową. Zachował tylko prawo weta 
do odrzucania niekorzystnych dla państwa inwestycji USA, a przede wszystkim 
do ochrony różnych firm przed wykupem zza Oceanu.
Naturalnie wniosek, iż w 1966 r. de Gaulle stracił definitywnie rozpęd i energię, 
byłby błędny. Generał miał tylko „zapaści" i przeżywał rozczarowania jak każdy 
człowiek. Najwięksi mężowie stanu nie są od tego wolni. De Gaulle dostrzegał już 
zapewne wówczas widmo klęski, ale nie myślał się poddawać. Jak wielkie posiadał 
jeszcze zasoby energii, świadczy bój, który stoczył z Amerykanami na platformie NATO. 
Była to rekompensata za dolara.
Już 21 lutego 1966 r. w toku swojej konferencji prasowej wypowiedział słowa, które 
z racji swej treści i stylu zostały lodowato przyjęte przez Amerykanów.
„W związku z wewnętrzną i zewnętrzną ewolucją państw Wschodu — mówił 
generał — Zachód nie jest już obecnie tak zagrożony, jak to miało miejsce wtedy, gdy 
w Europie wprowadzony został pod przykrywką NATO protektorat amerykański. Ale 
w miarę jak znikały obawy, zmniejszała się także gwarancja bezpieczeństwa — 
niemalże absolutna — jaką staremu kontynentowi dawał monopol Ameryki w zakresie 
posiadania broni atomowej oraz pewność, że Ameryka bez żadnych zastrzeżeń użyłaby 
tej broni w wypadku agresji. To że Rosja Radziecka wyposażyła się w potencjał 
nuklearny, który może zadać bezpośredni cios Stanom Zjednoczonym, sprawiło, że 
decyzje Ameryki w kwestii ewentualnego użycia bomby nuklearnej stały się co najmniej 
niepewne. Tym samym — mówię to w imieniu Francji — przestało istnieć uzasadnienie 
nie tyle samego sojuszu, co integracji wojskowej w ramach tego sojuszu. Z drugiej 
strony, podczas gdy znikła perspektywa (do pewnego stopnia w każdym razie) wojny 
światowej z powodu Europy, wybuchły nowe konflikty w innych częściach świata, 
w których zaangażowana jest Ameryka. Przedwczoraj w Korei, wczoraj na Kubie, dziś 
w Wietnamie. Konflikty te mogą z powodu osławionej eskalacji przybrać rozmiary 
grożące powszechnie zawieruchą. W takim wypadku Europa, której strategia w ramach 
NATO jest strategią Ameryki, zostałaby automatycznie wciągnięta do walki, nawet gdyby 
tego nie chciała. Taki też byłby los Francji, gdyby podporządkowanie jej terytorium, jej 
linii komunikacyjnych, części jej sił zbrojnych, wielu jej baz lotniczych i tego czy innego 
z jej portów systemowi dowództwa amerykańskiego miało być utrzymane w mocy... 
Francja pragnie sama dysponować swym losem... Ta wola Francji jest nie 
do pogodzenia z istnieniem organizacji obrony, w której jest ona komuś 
podporządkowana. W konsekwencji Francja, nie wycofując się z sojuszu atlantyckiego, 
będzie nadal, aż do chwili wygaśnięcia wiążących ją zobowiązań, tj. do 4 kwietnia 
1969 r. — stopniowo wprowadzała zmiany zmierzające do pełnego odzyskania swej 
suwerenności. Innymi słowy to, co w niektórych dziedzinach zrobiła wczoraj, jutro uczyni 
w innych, starając się, rzecz jasna, aby zmiany te dokonywane były stopniowo i aby 
sojusznicy jej nie znaleźli się nagle, i to z jej powodu, w niewygodnej sytuacji. Z drugiej 
strony, Francja, zgodnie z tym, czego pod wieloma względami już dokonała, gotowa jest 
uregulować z każdym ze swych sojuszników sprawę konkretnej współpracy, tak w chwili 
obecnej jak i w wypadku jakiegoś konfliktu. Dotyczy to również współpracy 
międzysojuszniczej w Niemczech. Chodzi więc o przywrócenie normalnej sytuacji, 
w której to, co jest faktycznie francuskie — terytorium, niebo, morze i siły zbrojne — oraz 
wszystkie obce wojska i obiekty znajdujące się we Francji, podlegać będą wyłącznie 
władzom francuskim. Jak widzimy, nie ma absolutnie mowy o jakimś zerwaniu, lecz 
o koniecznej adaptacji..."
Są tu zawarte wszystkie elementy motywacji tej decyzji, którą de Gaulle przekazał 
7 marca 1966 r. prezydentowi Johnsonowi stwierdzając, iż Francja — pozostając 
w pakcie atlantyckim — wycofuje w całości swe siły zbrojne spod zintegrowanego 
dowództwa bloku i że nie będzie więcej tolerowała na swym terytorium obecności 
obcych jednostek i urządzeń wojskowych. Było to jednoznaczne z wypowiedzeniem 
blokowi „mieszkania" we Francji. Warto przy tym zwrócić uwagę na postępowanie 
generała: na 14 dni przed przekazaniem decyzji Johnsonowi ujawnił ją właściwie opinii 
publicznej. W dziedzinie polityki zagranicznej potrafił działać w sposób niezawodny.
Prezydent USA oznajmił de Gaulle'owi w odpowiedzi, że „zadał cios w samo serce 
sojuszu", co nie wyprowadziło szefa państwa francuskiego z równowagi. 
Przedstawiciele rządów NRF, Anglii i Włoch, krajów Beneluksu i innych stanęli 
na stanowisku Johnsona i wypowiadali się za integracją atlantycką. „Niemiecka 
Republika Federalna — mówił rzecznik Bonn — nie może i nie chce zrezygnować 
z NATO ani ze wspólnego systemu obrony, ponieważ uważa, że ścisłe zespolenie 
Europy i Stanów Zjednoczonych jest z punktu widzenia wojskowego niezbędne".
De Gaulle nie zamierzał prowadzić na te tematy ani rokowań, ani dyskusji. 
Domagał się zwrócenia Francji pełni jej suwerennych praw. Jeżeli Amerykanie chcieli 
zachować bazy na terytorium francuskim, mogli zrobić tylko jedno: podporządkować się 
francuskiemu dowództwu. Naturalnie to nie wchodziło w rachubę.
Wobec de Gaulle'a używano różnych nacisków. W prasie atlantyckiej z tego okresu 
można znaleźć setki artykułów wysuwających multum argumentów, na które opinia 
publiczna we Francji miała być wyczulona. Pisano więc o utracie pracy przez 30 tysięcy 
francuskich pracowników baz USA, o zubożeniu miasteczek i wsi, które „żyły" z tych 
baz, o odejściu oficerów francuskich z bloku, co zwolni „automatycznie" miejsca dla 
oficerów Bundeswehry, o kosztach przenosin baz do innego kraju, w czym Francja 
będzie musiała partycypować zgodnie z zobowiązaniami wypływającymi z układu, i 
o mnóstwie innych rzeczy.
Nie wywarło to żadnego wpływu na raz powzięte postanowienie de Gaulle'a, które 
miało dla niego inne jeszcze znaczenie, wykraczające poza NATO. Generałowi szło 
o dalsze zbliżenie ze Wschodem. Swoją politykę w tym kierunku rozwijał nadal z całą 
konsekwencją. Nabrał już wtedy absolutnej pewności, że zmiana sytuacji w Europie 
może nastąpić wyłącznie w drodze porozumienia między wszystkimi jej krajami, poprzez 
współdziałanie niezależne od systemów. Tylko wtedy można będzie doprowadzić 
do zmniejszenia wpływów amerykańskich, do podniesienia roli Francji, która wobec 
zasklepienia się Bonn w jałowych i nierealnych postulatach odwetowych miała 
faktycznie zupełnie wolne pole do popisu. W zbliżeniu do Moskwy Paryż nie miał żadnej 
konkurencji i dysponował pełną swobodą manewru dyplomatycznego. Generał nie byłby 
politycznym strategiem, gdyby tego nie dostrzegł.
Nie jest wykluczone, że zobaczył to wówczas jeszcze jeden człowiek. Był nim 
Konrad Adenauer. Na rok przed śmiercią dochodzi on do konkluzji, która de facto 
zaprzecza całej polityce, jaką przez tyle lat prowadził. W toku wiosennego kongresu 
CDU z ust Adenauera padło zdanie: „Związek Radziecki wszedł do grona narodów, 
które pragną pokoju, i w naszym interesie leży traktowanie ZSRR jako kraju 
przywiązanego do pokoju". Spowodowało to w szeregach chadecji kompletną 
konsternację, ale Adenauer oparł się atakom Erharda i innych. Znalazł przy tym 
zwolenników swoich poglądów, i to takich, którzy odważyli się wypowiedzieć je głośno.
„Związek Radziecki czuje się dziś, przynajmniej w Europie, jak ustabilizowane 
mocarstwo i nie chce nic poza zapewnieniem i umocnieniem status quo, do czego ma 
wszelkie powody. To Republika Federalna, a nie ZSRR, chciałaby zmienić status quo... 
Poza Republiką Federalną nie ma ani jednego państwa europejskiego, które nie byłoby 
zadowolone z obecnego terytorialnego stanu rzeczy... W tych warunkach naprawdę 
w interesie Republiki Federalnej nie leży już mówienie o stałym radzieckim zagrożeniu, 
w które nikt nie wierzy... Jest coś wstrząsającego w tym, że Adenauer, który dłużej niż 
ktokolwiek inny stawiał na antyradziecką kartę (i dzięki temu przez szereg lat odnosił 
sukcesy w swej polityce), widzi to dziś i w 90 roku życia jest jeszcze w stanie przestawić 
się chłodno i odważnie na nowe tory..." — pisał naczelny redaktor tygodnika „Stern", 
Sebastian Haffner.
Adenauer zrozumiał grę de Gaulle'a. Pojął, że zbliżenie z ZSRR to krok, mający 
wagę w tej samej mierze polityczną co gospodarczą. Spostrzegł, jak ogromne korzyści 
mogły się otworzyć przed Niemcami zachodnimi w razie zmiany kierunku ich polityki. 
Strategia de Gaulle'a wyprzedzała NRF i tego Adenauer nie chciał. Jego wypowiedź 
dowodzi, do jakiego stopnia w owym czasie zmieniły się już poglądy na Zachodzie. 
Nawet w takich kołach, jak bońska chadecja.
Jeden de Gaulle spośród przywódców zachodnich potrafił się zdobyć 
na wyciągnięcie wniosków z rzeczywistego stanu rzeczy i był w tym konsekwentny. 
W 1966 r. odwrócony plecami do NATO koncentrował swój główny wysiłek 
dyplomatyczny w kierunku Wschodu.
U progu 1966 r. — dnia 29 stycznia — zmusił partnerów EWG do uznania zasady 
jednomyślności w podejmowanych decyzjach. Wspólnota Gospodarcza składa się 
z państw, a każde państwo musi być suwerenne. Tylko państwo, a nie efemeryczna 
ponadnarodowa władza, może decydować o swoich sprawach ekonomicznych 
i socjalnych. O tych sprawach, które stanowią przecież podstawę polityki kraju.
Od tej strony po rozgromieniu Hallsteina, tego apostoła ponadnarodowości 
i integracjonisty, de Gaulle miał spokój. Ponadto Francja mimo chwilowej rezygnacji 
z dalszej batalii dolarowej wyszła nareszcie z długów zagranicznych. Spłaciła je 
całkowicie. Był to powód do słusznej i prawdziwej dumy. Od zakończenia wojny żaden 
z rządów nie potrafił tego osiągnąć.
XIV
„Przeszkoda pociąga
człowieka z charakterem,
jako że pokonując ją
sam się urzeczywistnia".
CHARLES DE GAULLE, „LE FIL DE L'ÉPÉE"
Najważniejszym wydarzeniem na liście gaullistowskich posunięć w kierunku 
zbliżenia z krajami socjalistycznymi w 1966 r. była podróż de Gaulle'a w dniach 20 
czerwca — 1 lipca do ZSRR. Poprzedziły ją inne istotne kroki, do których należą majowe 
wizyty ministra spraw zagranicznych Couve de Murville'a w Bukareszcie, Sofii 
i Warszawie.
De Gaulle jeszcze nie zjawił się w stolicy Związku Radzieckiego, a już jego polityka 
przyniosła pierwsze następstwa. Amerykanie oświadczyli publicznie przez usta 
sekretarza stanu Deana Ruska, że odstępują od projektu podziału odpowiedzialności 
nuklearnej z NRF. Był to ostateczny pogrzeb projektu MLF. Jednocześnie ambasador 
ZSRR Zorin dał w Paryżu do zrozumieniu, że w wypadku ewentualnej likwidacji NATO 
przez partnerów zachodnich, analogiczny los spotkałby również Układ Warszawski. 
Odprężenie rysowało się daleką, leciutką mgiełką. Couve de Murville był bardzo 
serdecznie podejmowany przez Rumunów i Bułgarów. „Obecnie w Europie nie ma 
poważnego kryzysu — powiedział gość francuski do przywódców rumuńskich. — 
Niepewną równowagę, jaka się ustaliła, należy przekształcić w równowagę stałą. W ten 
sposób będzie można znaleźć rozwiązanie problemu niemieckiego, podstawowego 
warunku tej równowagi". W Warszawie na czoło zagadnień wysunęła się kwestia 
niemiecka. Francuski minister parokrotnie przypominał stanowisko de Gaulle'a 
w sprawie Odry i Nysy. Polityka prezydenta wobec Wschodu stanowiła wstrząs dla 
obserwatorów zachodnich, w tym również wielu francuskich, którzy do kroków tych 
odnosili się z dużą rezerwą.
— Francja i Rosja to córy tej samej Europy —
powiedział de Gaulle jeszcze w 1960 r. do członków radzieckiej delegacji rządowej, 
którzy odwiedzili wtedy Francję.
I oto teraz, po raz drugi w swym życiu, jest de Gaulle w Moskwie. 20 czerwca 1966 
roku. Czy uda mu się przełamać tę linię frontu zimnej wojny, która przecina Europę 
na dwie części, na dwa bloki? Czy zdoła stworzyć podwaliny dla swojej idei 
zjednoczonego kontynentu, na którym ściśle współpracowałyby z sobą wolne 
i niezależne narody od Atlantyku do Uralu? Narody połączone więziami gospodarczymi, 
politycznymi i kulturalnymi, ale bez żadnej integracji wojskowej czy ideologicznej?
Z ust de Gaulle padają natychmiast po przybyciu takie sformułowania, jak „unia 
na rzecz bezpieczeństwa", „pokój światowy", „równowaga". Generał stwierdza, że 
pomiędzy Związkiem Radzieckim a Francją powinny się wytworzyć stosunki nowego 
typu. Potępia „jałowe podziały". Jego program składa się właściwie z trzech punktów, 
które można znaleźć w przemówieniach, toastach i rozmowach, jakie prowadzi w toku 
tej podróży: najpierw „odprężenie", potem „porozumienie", następnie „współpraca". 
Powtarza to w Nowosybirsku, Leningradzie, Kijowie, Wołgogradzie, gdzie ongiś 
zatrzymał się podczas swej podróży w 1944 r., aby uczcić pamięć stalingradzkich 
bohaterów. Bierze udział w manewrach wojskowych; przemawia do oficerów; występuje 
w radiu i w telewizji. Jest to z pewnością jedna z największych i najbardziej triumfalnych 
jego podróży. Nigdzie chyba nie przyjmowano go dotąd z taką serdecznością 
od pamiętnych dni lata 1944 r., gdy znalazł się we własnej ojczyźnie po powrocie 
na czele Wolnych Francuzów.
Głównymi tematami rozmów dyplomatycznych między de Gaulle'em 
a przywódcami ZSRR były w tych dniach problemy Niemiec zachodnich i wojny 
wietnamskiej. Mówiło się sporo o normalizacji sytuacji w Europie przy poszanowaniu 
niezależności państw i nieingerencji we wzajemne sprawy wewnętrzne. Uwaga 
obserwatorów zagranicznych była przez cały ten czas skierowana na Moskwę. Wspólne 
oświadczenie obu stron, które podsumowało spotkania, podkreślało pozytywną 
atmosferę wymiany poglądów, ale unikało sformułowań, które mogłyby zbytnio drażnić 
zachodnich partnerów Francji. Nie ma więc w tym dokumencie mowy o Odrze i Nysie, 
o statusie Berlina Zachodniego czy o NRD. Zbliżenie polityczne podkreślone zostało 
przez decyzję zainstalowania bezpośredniej linii telexowej, która połączyłaby Kreml 
z Pałacem Elizejskim, a także postanowienie o regularnych konsultacjach między obu 
krajami.
Niezależnie od politycznej strony tej podróży było w niej coś symbolicznego. Oto 
de Gaulle znalazł się po raz pierwszy na antypodach tej Europy, która była jego główną 
wizją przez całe życie.
Wizyta de Gaulle'a w ZSRR wywołała niemałą burzę w prasie zachodniej. 
Przytłaczająca większość komentarzy zmierzała do minimalizowania osiągnięć. Pisma 
zbliżone do generała wystąpiły więc z replikami.
„W obliczu sukcesu, którego widocznie nie spodziewano się w stolicach 
zachodnich, niektórzy zaczynają już zwracać uwagę, że porozumienie radziecko-
francuskie nie rozwiązało ani problemu niemieckiego, ani wietnamskiego" — odpowiadał 
dziennik „Nation". — Nie wiedzą oczywiście, że osiągnięcie takiego rozwiązania wcale 
nie było celem podróży prezydenta de Gaulle'a. Po prostu mówią tak, aby coś 
powiedzieć. Od samego początku cel tej podróży był zarazem i bardziej skromny, 
i bardziej ambitny. Chodziło o wytworzenie jakże pożądanej atmosfery odprężenia 
w stosunkach między Wschodem a Zachodem, co jest podstawowym warunkiem 
odprężenia ogólnego".
Politykę swą Paryż kontynuował, nie wstrzymując ani na chwilę ofensywy 
dyplomatycznej. Pod koniec lipca de Gaulle spotkał się z Erhardem w Bonn w ramach 
regularnych, okresowych rendez-vous, przewidzianych traktatem elizejskim. Rozmowy 
te nie wstrzymały jednak kolejnych wyjazdów Couve de Murville'a w sierpniu i wrześniu 
1966 r. do Budapesztu, Pragi i Belgradu. W ten sposób Francuzi odwiedzili w ciągu 
jednego sezonu politycznego wszystkie stolice krajów socjalistycznych poza NRD 
i Albanią.
De Gaulle pojechał jeszcze w ciągu tego lata do Erytrei, Etiopii, a następnie 
na przełomie sierpnia i września do Kambodży, gdzie w przemówieniu, które wygłosił 
w Phnom Penh, domagał się szybkiego i pokojowego rozstrzygnięcia konfliktu 
w Indochinach. W ciągu września odwiedził kolejno Nową Kaledonio, Nowe Hebrydy, 
Polinezję francuską, gdzie obserwował doświadczalną eksplozję nuklearną. Zakończył 
ten olbrzymi objazd w Gwadelupie. Nie znał wytchnienia. Jego wyścig ze wskazówkami 
zegara, jeśli wziąć pod uwagę, że liczył on już 76 lat, miał w sobie coś dramatycznego 
i porywającego zarazem. Posunięcia, które wykonywał, były starannie przemyślane. 
Miarą prestiżu Francji w trzecim świecie w 4 lata po zakończeniu jednej z najbardziej 
morderczych wojen kolonialnych są właśnie stosunki z Algierią. Specjalna umowa 
zawarta w 1966 r. przewidywała dla tego kraju pięcioletnią pomoc w wysokości 200 
milionów franków rocznie, z czego 40 milionów bezzwrotnie, a 160 na stosunkowo 
dogodnie oprocentowane pożyczki płatne w ciągu 20 lat. Ponadto dodatkowa kwota 200 
milionów franków rocznie stanowiła francuską gwarancję kredytów eksportowych dla 
Algierii. Paryż wysyłał też tam nadal swoich ekspertów, którzy zajmowali się 
kształceniem personelu algierskiego, co systematycznie zmniejszało liczbę 
obcokrajowców zatrudnionych w przedsiębiorstwach arabskich. Pod względem 
technicznym Francja partycypuje również w organizacji przemysłu, a zwłaszcza 
w wydobyciu ropy naftowej, w czym jest bezpośrednio zainteresowana. Kroki te 
powodowały zanikanie antagonizmu, jaki pozostawiła wojna, i zbliżały Francję do innych 
krajów Maghrebu oraz do Arabów Bliskiego Wschodu.
Stosunki między Paryżem a partnerami zachodnimi Francji są przez cały 1966 r., 
po sprecyzowaniu przez generała nowych pozycji Paryża wobec NATO, w stanie jak 
gdyby zamrożenia, zwłaszcza jeśli porównać je z ożywioną działalnością dyplomacji 
francuskiej w kierunku Wschodu i trzeciego świata. Znamienny jest pod tym względem 
przykład Anglii. Francja bezustannie zatrzaskuje przed Londynem drzwi do Wspólnego 
Rynku, co z kolei uniemożliwia zbliżenie na jakimkolwiek innym polu. Rozbieżności 
występują teraz między obu partnerami w najważniejszych problemach. Tak na przykład 
Anglicy zgadzają się wprawdzie z Francuzami, że sytuacja w Europie uległa odprężeniu 
i że trzeba przekształcić Pakt Atlantycki, ale są zdania, iż trzeba do tego zmierzać 
wewnątrz sojuszu, a nie na zewnątrz. To samo w sprawie Wietnamu. Brytyjczycy są 
za pokojem na Półwyspie Indochińskim, ale nie zdecydowaliby się na żadne praktyczne 
kroki, które zmusiłyby Waszyngton do zmiany stanowiska. Monetarne pomysły 
francuskie ostatecznie rozjątrzyły spór i bez tego już głęboki. Kontakty przez kanał La 
Manche są teraz kontynuowane wyłącznie między zainteresowanymi resortami, 
szczególnie w związku ze wspólną budową powietrznego giganta lotniczego 
„Concorde", a także między różnymi firmami. Na najwyższym szczeblu nie dzieje się nic 
godnego uwagi. W swych wystąpieniach de Gaulle rzadko mówi o Anglii. Wyraźnie 
unika tego tematu. Wie, że na „wyspie" nie jest popularny ani wśród przywódców, ani 
wśród ludności. Zarzucają mu tam „niewdzięczność"!
8 listopada 1966 r. zmiana warty za Renem: rząd kanclerza Erharda odchodzi. 1 
grudnia nowy kanclerz — Georg Kiesinger — tworzy koalicyjny gabinet złożony 
z członków chadeckiej CDU i socjaldemokratów z SPD. Dotychczasowy burmistrz 
Berlina Zachodniego, Willy Brandt, zostaje wicekanclerzem i ministrem spraw 
zagranicznych NRF. Znów na zegarze dziejowym coś drgnęło i poszło naprzód. Wraz 
z pojawieniem się na arenie politycznej Brandta powoli zaczęła zbliżać się realizacja 
lansowanego przez generała-prezydenta odprężenia między Zachodem a Wschodem.
1 grudnia 1966 r. przybywa do Paryża przewodniczący Rady Ministrów ZSRR, 
Aleksiej Kosygin. Jego ośmiodniowa wizyta jest przedłużeniem niedawnych spotkań 
moskiewskich de Gaulle'a i świadczy o niezwykłej intensywności stosunków między obu 
krajami w owym czasie.
W tymże grudniu rozległ się w Paryżu po raz ostatni sygnał trąbki Rady Paktu 
Atlantyckiego, która zebrała się na swoją doroczną sesję w gmachu przy placu Obrony. 
Poszczególne biura gotowały się już do pakowania akt. Zwijano też manatki 
w Fontainebleau, gdzie znajdowało się dotąd dowództwo bloku. Zaczynała się 
przeprowadzka do Belgii. Na pocieszenie i na usilne prośby Bonn de Gaulle zgodził się 
pozostawić w Niemczech zachodnich 2 dywizje francuskie. NRF ogromnie na to 
nalegała. Nie dlatego, że było to takie ważne z punktu widzenia militarnego, ale 
obawiano się, iż przykład Francji mógłby być zaraźliwy dla innych. Choćby dla 
londyńskich antagonistów Paryża, którzy w tym punkcie zgadzali się z Francuzami 
z przyczyn oszczędnościowych. Dwie dywizje francuskie zostają więc na miejscu, ale 
podlegają Paryżowi, a nie NATO.
Zdaje się, że był to jedyny w tym czasie sukces dyplomatyczny nowego kanclerza 
Republiki Federalnej. Jego pierwsza wizyta w Paryżu wypadła niemal dokładnie 
w czwartą rocznicę zawartego 22 stycznia 1963 r. układu między Bonn a Paryżem. 
Rocznicy jednak nie obchodzono i Kiesinger nie padł w ramiona de Gaulle'a, jak uczynił 
to ongiś Adenauer. Piątek 13 stycznia 1967 r. daleki był od tamtej daty nie tylko 
w kalendarzu, jakkolwiek nowa ekipa zachodnioniemiecka wysunęła na czoło swego 
programu przywrócenie dobrych stosunków z Paryżem. Pałac Elizejski przyjął tę 
deklarację powściągliwie i z daleko idącą rezerwą. Generał orientował się, że są to tylko 
słowa. Widział, jak tamtym wymyka się cała dotychczasowa podstawa ich dyplomacji, to 
znaczy teza o niebezpieczeństwie grożącym ze Wschodu. Skoro nie wierzono w to już 
nawet w Stanach Zjednoczonych, co mogli uczynić dalej? Było rzeczą oczywistą, że 
prędzej czy później dojdą do wniosku o konieczności zmiany kierunku. Należało więc 
cierpliwie czekać, ale na razie nie ułatwiać im sytuacji, nie iść na rękę, bo wtedy 
przedłuży to jedynie czas czekania.
Największym problemem dla de Gaulle'a były w tym pierwszym półroczu 1967 r. 
nie sprawy zagraniczne, lecz wybory. Tym razem parlamentarne. Po pyrrusowym 
zwycięstwie generała w wyborach prezydenckich obecna batalia mogła być dla niego 
decydująca. Opozycja szła do natarcia na całym froncie. Żadna kampania 
przedwyborcza nie była tak długa i tak zaciekła. Ciągnęła się właściwie przez cały 
ubiegły rok. Wyłoniła potężną koalicję partii komunistycznej z Federacją Lewicy 
Demokratycznej i Socjalistycznej, prowadzonej przez Mitterranda. Atakowało też — 
choć oddzielnie — Centrum Demokratyczne Lecanueta. Szło o obalenie systemu 
prezydenckiego i przywrócenie rangi parlamentowi, a więc o egzystencję gaullizmu. 
Występowały więc te same siły, co w 1965 r., ale zjednoczone i lepiej zorganizowane.
5 marca 1967 r. prawie 23 miliony Francuzów (na 28 mln figurujących na listach) 
poszły do lokali wyborczych wśród niebywałego wręcz hałasu propagandowego. Hasła, 
wezwania i slogany rozlegały się przez radio, z ekranów telewizyjnych i kinowych, 
widniały na ścianach domów i na płotach, spadały z helikopterów i samolotów w postaci 
ulewy ulotek, były kreślone na niebie i w powietrzu, a 2185 kandydatów z zapartym 
tchem śledziło przebieg operacji.
Wybory te stanowiły swego rodzaju curiosum, gdyż były odwrotnością procesu 
konstytucyjnego dawnych republik. Odbywały się przecież nie jak ongiś przed 
wyznaczeniem prezydenta, lecz p o tym akcie. Francuzi wybrali bowiem szefa państwa 
w 1965 r. na 7 lat i teraz wybierali deputowanych. Skład parlamentu nie mógł już 
wpłynąć na desygnowanie głowy państwa. Mógł natomiast uniemożliwić mu lub bardzo 
utrudnić rządzenie. I to było stawką wyborczą.
Głosowano w atmosferze kompletnej dezorientacji. Nikt nie potrafił bowiem 
odpowiedzieć na podstawowe pytania: Kto jest ważniejszy, wybrany już prezydent, czy 
mający powstać parlament? Co uczyni prezydent, jeżeli gaulliści nie uzyskają 
większości? Rozwiąże parlament i zarządzi nowe wybory? Ustąpi? Czy prezydent musi 
być przywódcą większości parlamentarnej, czy też ma stać ponad partiami i być sędzią-
arbitrem w sporach? Opozycja domagała się odpowiedzialności szefa państwa przed 
parlamentem, podczas gdy według konstytucji odpowiedzialny jest tylko premier. De 
Gaulle chciał dla siebie obu rozwiązań naraz. Pragnął być zarówno przywódcą 
większości parlamentarnej, jak i arbitrem stojącym ponad partiami, symbolem narodu 
i jego przewodnikiem. Wybory były więc potężną konfrontacją, w której główną rolę grały 
jednak nie tyle koncepcje czy podział na cztery siły polityczne (gaulliści, komuniści, 
Federacja Lewicy i Centrum Demokratyczne), ile cała niezwykle zaniedbana sytuacja 
socjalna obywateli V Republiki.
To zresztą przesądziło o wynikach.
46 proc. głosów przypadło Federacji Lewicy i komunistom, którzy sami oddzielnie 
otrzymali w pierwszej turze poparcie przeszło 5 milionów osób, liczba, jakiej nie 
osiągnęli za czasów V Republiki. Gaulliści mieli 42,6 proc, czyli cofnęli się w stosunku 
do wyników z 1962 r. Centrum Demokratyczne Lecanueta poniosło całkowitą klęskę. 
W rezultacie komuniści zwiększyli ilość swych foteli w Zgromadzeniu Narodowym z 41 
do 72, Federacja Lewicy i PSU — z 89 do 120 (w tym 5 PSU), Centrum spadło do 27 
mandatów, inne ugrupowania do 20. Gaullistowska UNR uzyskała 245 miejsc 
(poprzednio 276), w tym 43 należało do „niepewnego" ugrupowania Giscarda 
d'Estainga. Przy 487 fotelach w Zgromadzeniu gaulliści rozporządzali tylko minimalną 
i kruchą większością 3 głosów. Wystarczyło małe przesunięcie wśród „giscardowców" 
lub w samej UNR, aby wszystko runęło. Wśród deputowanych, których nie wybrano, 
znalazły się czołowe osobistości gaullistowskie: minister spraw zagranicznych Couve de 
Murville, minister obrony Pierre Messmer, wiceminister na Quai d'Orsay Jean 
Charbonnel, jeden z przywódców UNR Schmittlein i inni. Wszystko to zapowiadało 
gaullizmowi trudną przyszłość. Marzec 1967 r. był w dużej mierze prologiem do maja 
1968 r., do osobistego upadku generała-prezydenta, który jednak tego jeszcze nie 
rozumiał. Była to dlań tylko jedna „perypetia" więcej.
8 kwietnia premier Pompidou zrekonstruował swój gabinet. Ministrowie spraw 
zagranicznych i obrony, mimo zdyskredytowania ich przez wyborców, pozostali 
na dawnych stanowiskach. Stworzono nowy resort: zatrudnienia. W skład rządu weszli 
też Maurice Schumann i Edmond Michelet. Zmiany były nikłe. Poza tym, wprowadzając 
do gabinetu pobitych w głosowaniu ministrów Couve de Murville'a i Messmera, generał 
przejawił lekceważenie dla obyczajów republikańskich. Ostentacyjnie dawał 
do zrozumienia, że wszystko zależy tylko od niego.
Wyszło to jeszcze wyraźniej na jaw, gdy władza wykonawcza przedstawiła 
parlamentowi wniosek o przyznanie jej „uprawnień przez delegację", aby mogła 
za pomocą dekretów z dziedziny ekonomicznej przygotować Francję do mającego 
nastąpić 1 lipca 1968 r. otwarcia granic między partnerami Wspólnego Rynku. Wywołało 
to burzę. Minister rolnictwa Pisani zrezygnował ze swego stanowiska i trzeba go było 
zastąpić przez ministra Ortoliego. Opozycja złożyła wniosek o wotum nieufności 
najpierw w maju, potem dwukrotnie w czerwcu, ale nigdy nie udało się jej przekroczyć 
progu 236—237 głosów, podczas gdy wymagana większość wynosiła 244. Projekt 
rządowy został więc w końcu przyjęty pod koniec czerwca, ale zanim to się stało, 
w maju był znów strajk powszechny, który do głębi wstrząsnął Francją. Wydarzenia te 
rzucają światło na panującą we Francji atmosferę. Kontrowersje wokół owych 
„uprawnień przez delegację" będą się ciągnęły przez cały rok, do maja 1968 r. Pomysł 
ten przyniósł de Gaulle'owi z pewnością więcej szkody niż pożytku sprawie, której miał 
służyć.
19 kwietnia 1967 r. zmarł w 91 roku życia były kanclerz NRF Konrad Adenauer, 
człowiek, z którym de Gaulle usiłował konstruować pomost między Francją a Niemcami 
zachodnimi. Partnerzy generała znikali jeden po drugim. Tylko on jeszcze trwał. Czy 
myślał o tym, klęcząc 25 kwietnia na kamiennej posadzce starej katedry kolońskiej? 
Widać go na zdjęciu z kornie pochyloną głową między klęczącym również prezydentem 
Lübkem a stojącym obok ze splecionymi dłońmi kanclerzem Kiesingerem. Tuż za de 
Gaulle'em stoi prezydent Johnson Pogrzeby to okazja do spotkań mężów stanu. Nic 
jednak nie wskazuje na to, aby między de Gaulle'em a Johnsonem doszło w Kolonii 
do jakiejkolwiek ważniejszej wymiany poglądów. Historia otrzymała tylko obraz szefa 
państwa francuskiego w postawie klęczącej. Tej, którą przyjmował wyłącznie wobec 
Boga.
Zaraz potem nadciągnęły chmury od strony Bliskiego Wschodu.
14 maja 1967 r. w izraelskiej części Jerozolimy odbyła się defilada wojskowa 
z okazji rocznicy powstania państwa Izrael. Premier Izraela i szef sztabu generalnego 
wygłosili przemówienia pełne pogróżek pod adresem Syrii. Była to wyraźna zaczepka, 
następująca ponadto po poważnym incydencie z 7 kwietnia, kiedy to wojska izraelskie 
wtargnęły zbrojnie na jej teren.
„Ten, kto zdecydowałby się na rozpętanie agresji w strefie Bliskiego Wschodu, 
spotkałby się nie tylko z zespoloną siłą krajów arabskich, ale również ze zdecydowanym 
przeciwdziałaniem ze strony Związku Radzieckiego i wszystkich państw miłujących 
pokój" — brzmiało oświadczenie rządu ZSRR, opublikowane przez TASS w maju 
1967 r.
Prowokacje Izraela nie ustawały jednak i 22 maja rząd ZRA tytułem retorsji blokuje 
żeglugę w Zatoce Akaba. Jednocześnie, pragnąc w razie potrzeby przyjść z pomocą 
zagrożonej Syrii, Kair zwrócił się do ONZ z żądaniem wycofania z terytorium Egiptu 
stacjonujących na granicy z Izraelem oddziałów ONZ.
Dwa dni później de Gaulle przyjął izraelskiego ministra spraw zagranicznych Abę 
Ebana i ostrzegł go przed jakimikolwiek wrogimi krokami przeciw państwom arabskim. 2 
czerwca specjalny komunikat rządu francuskiego wyraził potępienie dla tego państwa, 
które pierwsze rozpoczęłoby kroki wojenne na Bliskim Wschodzie.
Dalszy rozwój wydarzeń jest znany. 5 czerwca 1967 r. Izrael zaatakował zbrojnie 
Egipt, Syrię i Jordanię. De Gaulle od początku potępiał tę agresję. Odtąd w dyplomacji 
francuskiej potępienie wojny wietnamskiej będzie łączyło się w jedną całość 
z potępieniem wojny na Bliskim Wschodzie.
Już nazajutrz po wybuchu wojny Francja zablokowała dostawy broni do Izraela. 
Szczególnie ważne było wstrzymanie dostawy 50 samolotów „Mirage", co wywołało 
niesłychanie gwałtowne reakcje Tel Awiwu pod adresem Francji. Pod koniec roku, 27 
października, de Gaulle potwierdził swoje stanowisko na konferencji prasowej. 
W praktyce zrywał z Izraelem dotychczasowe dobre stosunki na czas trwania konfliktu 
i bezwzględnie potępiał agresywną politykę syjonistów. Spowodował nową, niezwykle 
hałaśliwą wrzawę działających i posiadających znaczne wpływy syjonistycznych lobby 
we Francji i w innych krajach Zachodu. Jego stanowisko wykorzystano szczególnie 
w USA, gdzie kilkumilionowa społeczność żydowska stanowi poważną masę wyborczą 
i potrafi oddziaływać na rząd i prezydenta. De Gaulle, uczeń Bergsona, zdecydowany 
przeciwnik oskarżycieli Dreyfusa, człowiek, który nigdy nie interesował się 
pochodzeniem swych współpracowników i w otoczeniu którego znajdowało się zawsze 
wiele osób pochodzenia żydowskiego, spotkał się z zarzutem antysemityzmu. Nie 
pomogły naciski kół wojskowych, które przypominały współpracę z Izraelem w okresie 
wojny algierskiej. W sprawie embargo Paryż nie cofnął swego postanowienia. 
W zasadniczej kwestii generał pozostawał nieugięty. Odpłacono mu za to. Wpływowe 
ugrupowania syjonistyczne przeszły do regularnej, zorganizowanej walki przeciw de 
Gaulle'owi, prowadzonej w Ameryce, w różnych krajach Europy i w samej Francji. 
Przybrało to postać systematycznych ataków prasowych na politykę Pałacu Elizejskiego, 
wielkich akcji bojkotu artykułów francuskich w USA i Anglii, zebrań publicznych, wieców, 
konferencji oraz lawiny artykułów utrzymanych w brutalnym, niezmiennie zaczepnym 
tonie. Walka ta będzie się ciągnęła przez cały 1967, 1968 i 1969 rok w formach 
podjazdówki politycznej lub wielkich kampanii o charakterze politycznym 
i ekonomicznym jednocześ nie. Wszystko to nie zmusi jednak nigdy de Gaulle'a 
do zmiany stanowiska.
Wybuch nowego konfliktu podziałał przygnębiająco na generała-prezydenta. 
Jeszcze nie skończyła się wojna wietnamska, a już wybuchła nowa. Z otoczenia de 
Gaulle'a nadchodzą wtedy wiadomości o nie najlepszych nastrojach szefa państwa. — 
A więc, droga pani, kroczymy ku wojnie — powiedział do Marii Heleny Cardot, 
wiceprzewodniczącej Senatu, podczas obiadu w Pałacu Elizejskim. „Wagnerowska 
atmosfera" — pisał „L'Express". Generał mówił o wojnie, o broni atomowej, o fatum. 
Kiedy de Gaulle zaczyna mówić o katastrofie, to znaczy, że jest znużony, że coś łamie 
się w jego wnętrzu. Rzeczywiście nie mógł przezwyciężyć socjalnego niezadowolenia 
szerokich mas, na zewnątrz zaś konflikt między Izraelem a Arabami oddalał szansę 
na stabilizację, czyli na to, co stanowiło jedyną możliwość doprowadzenia polityki 
zagranicznej Francji do jakichś definitywnych osiągnięć. W momentach załamania 
spostrzegał nagle, że ma już przecież 77 lat...
W lipcu 1967 r. Georges Pompidou pojechał do ZSRR. Rewizytował premiera 
Kosygina. Było to podsumowanie pierwszego roku tej niezwykle aktywnej współpracy, 
jaka rozwinęła się między Paryżem a Moskwą. Przy każdej okazji zjawiały się nowe jej 
dowody. Na niedawnej nadzwyczajnej sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ oba kraje 
głosowały analogicznie, domagając się wycofania wojsk izraelskich z terytoriów 
arabskich. Teraz w Moskwie obie strony — Francja i ZSRR — stwierdzały we wspólnym 
komunikacie, że „zagarnięcie terytorium w wyniku działań wojennych nie może być 
rozpatrywane jako fakt dokonany". To samo w odniesieniu do Wietnamu. Stanowisko 
w tej sprawie było już od lat podobne. Krystalizowała się też strategia w kierunku wyjścia 
z impasu europejskiego. Paryż i Moskwa zamierzają doprowadzić najpierw 
do normalizacji, a następnie do stopniowego rozwoju stosunków między krajami 
Zachodu i Wschodu. Celowi temu służą już kontakty handlowe, przemysłowe, naukowe, 
techniczne, kulturalne. Pracują nad tym stałe komisje mieszane i grupy robocze. 
Utworzono m. in. Francusko-Radziecką Izbę Handlową. „Otwiera to nowy etap w historii 
naszych stosunków handlowych z ZSRR. Epoka pionierska zdaje się już należeć 
do przeszłości" — pisał w związku z tym w kwietniu 1967 r. tygodnik „Entreprise", jeden 
z organów finansjery francuskiej. Nie tworzono więc mgławic, nie urządzano 
manifestacji, ale szukano konkretów ważnych dla obu krajów. Dowodziła tego także 
współpraca w dziedzinie fizyki jądrowej i telewizji kolorowej. Obie strony udzielały tu 
sobie coraz dalej idącej pomocy. W zamian za rakietę nośną dla francuskiego 
sztucznego satelity Rosjanie otrzymali m. in. wodorową komorę pęcherzykową 
„Mirabelle" do największego na świecie akceleratora protonowego (o mocy 70 miliardów 
elektronowolt), budowanego wtedy w Sierpuchowie pod Moskwą. Pompidou odwiedził 
francuskich naukowców montujących komorę. Był też obecny przy podpisaniu 
porozumienia o współpracy francusko-radzieckiej w dziedzinie kinematografii.
Premierowi Pompidou towarzyszył w podróży do ZSRR minister spraw 
zagranicznych Couve de Murville. Rozmowy dotyczyły więc w dużej mierze problematyki 
międzynarodowej. Doprowadzało to prasę anglosaską do autentycznego szału, który 
z kolei rodził dziwaczne dywagacje publicystyczne.
„Generał de Gaulle, wojskowy, katolik, człowiek, który w młodości miał 
do czynienia z prawicowym nacjonalizmem, stosując taką politykę, występuje jako 
sojusznik lewicy rewolucyjnej. Francuzi porównują to do sojuszu, jaki zawarł w XVI 
wieku król Francji Franciszek I z niewiernymi Turkami przeciw katolickiemu cesarstwu 
austriackiemu" — pisała „International Herald Tribune". A w innym miejscu: „De Gaulle 
zapatruje się na politykę międzynarodową zupełnie jak astronom. Widzi przed sobą dwa 
oddzielne układy słoneczne — radziecki i amerykański — wokół których orbitują różne 
narodowe planety. W przyszłości z mgławicy wynurzy się jeszcze jeden układ słoneczny 
— Chiny. Teraz, gdy zerwane zostały dawne ścisłe więzi łączące Francję 
z Waszyngtonem, de Gaulle pilnie baczy, aby Francja utrzymała swe niezależne 
stanowisko i nie dostała się w orbitę żadnego z układów..."
Kolejna wizyta francuska w Moskwie nie miała na celu przeprowadzenia jakichś 
rokowań. Była to dalsza wzajemna wymiana poglądów i informacji. Stanowiła 
kontynuację nie pisanego programu zbliżenia europejskiego, przy zachowaniu różnicy 
stanowisk w rozmaitych kwestiach, o których już była mowa, a zwłaszcza wobec 
problemu niemieckiego.
Nie przeszkadzało to w kontynuowaniu dialogu. W sierpniu tego roku wicepremier 
ZSRR Kirillin przebywał w Paryżu w związku z działalnością Izby Handlowej, która ma 
swe siedziby w obu stolicach. W październiku 1967 r. de Gaulle mógł już na ekranie 
swego odbiornika telewizyjnego oglądać pierwsze kolorowe programy nadawane 
jednocześnie w Paryżu i Moskwie. Powstał główny sztab technicznej i gospodarczej 
współpracy obu krajów — Wielka Komisja złożona z Francuzów i Rosjan. Na jej czele 
stanął Michel Debré. Szczytowym punktem zbliżenia była jednak 11-dniowa wizyta, jaką 
złożył we Francji jesienią 1967 r. szef sztabu generalnego sił zbrojnych ZSRR, 
marszałek Zacharow. Wywołało to nowe ataki prasy angielskiej, amerykańskiej 
i bońskiej, a gazety innych krajów NATO dzielnie im w tym sekundowały. Mówiono już 
o sojuszu wojskowym między Francją a ZSRR, o ich współpracy strategicznej, o rewizji 
układu sił. Lansowano wszelkie brednie. W rzeczywistości był to pokojowy, przyjazny 
gest, świadczący o zupełnej niezależności Francji od NATO. Świadczył on, jak dalece 
polityka de Gaulle'a wyprzedzała innych w kładzeniu kresu zimnej wojnie.
15 lipca 1967 r. Charles de Gaulle wyjechał na 11 dni do Kanady. Podróż ta była 
nader ważnym przyczynkiem do kryzysu, który już i tak panował w stosunkach Francji 
z jej głównymi partnerami zachodnimi. Była dowodem, jak dalece ten ostatni okres 
gaullistowskiej dyplomacji polegał właściwie na ciągłym aplikowaniu antagonistom 
czegoś w rodzaju kuracji wstrząsowej.
Generał popłynął za ocean w generalskim mundurze na pokładzie krążownika 
„Colbert". Już podczas lądowania sprawy zaczęły przybierać niecodzienny obrót. Kiedy 
orkiestra Gwardii Kanadyjskiej zagrała: „God save the Queen", w tłumie dały się słyszeć 
gniewne pomruki i okrzyki. Kanadyjscy nacjonaliści francuscy demonstrowali swoje 
niezadowolenie. Reprezentują oni niewielką grupę separatystyczną w 6-milionowej 
społeczności pochodzenia francuskiego, mówiącej nadal tym językiem i mającej zresztą 
sporo uzasadnionych pretensji do anglosaskiej większości ludności Kanady. Separatyści 
są ekstremistami, w okresie wojny algierskiej na przykład popierali czynnie OAS i zasilali 
jej kasy różnymi sposobami. De Gaulle postanowił wykorzystać te okoliczności 
do zaatakowania Anglosasów na ich własnym terenie. W 1964 r. podczas swej podróży 
po Ameryce Łacińskiej uczynił to od południa; teraz zjawiał się od północy, i do tego 
w kraju, który będąc bliskim Anglii, jest równocześnie najbliższym sąsiadem USA. 
Pociski musiały więc trafiać w oba cele jednocześnie. Atmosfera była sprzyjająca, gdyż 
społeczność francuska w Kanadzie, nawet jeśli jako całość nie jest bynajmniej 
separatystyczna, to jednak uwielbia Francję, zachowuje przywiązanie do dawnej 
macierzy i ma dużo sentymentu dla de Gaulle'a. Generał mógł tu liczyć na odpowiedni 
rozgłos. Z okazji Wystawy Światowej w Kanadzie znajdowali się przedstawiciele prasy, 
radia i telewizji całego świata, a przez Montreal przewijały się miliony turystów 
ze wszystkich krajów. Publiczność i reklama były więc zapewnione. W sumie świetny 
punkt do jakiegoś głośnego i błyskotliwego wystąpienia.
„Serce moje pełne jest ogromnej emocji, gdy patrzę na leżące przede mną 
francuskie miasto Montreal. W imieniu Starego Kraju, w imieniu Francji, pozdrawiam 
was z całego serca" — przemawiał do zgromadzonej publiczności.
„Francuskie miasto..." Kanadyjscy Anglosasi usiłowali to jakoś przełknąć, ale 
generał był w toku pełnej eskalacji.
„Niech żyje Quebec! Niech żyje wolny Quebec! Niech żyje Kanada Francuska! 
Niech żyje Francja!" — takie były okrzyki wznoszone przez generała-prezydenta. 
Niczyjej uwagi nie uszło to, że ani razu nie zawołał, choćby z kurtuazji: „Niech żyje 
Kanada!"
Pierwszym i bezpośrednim następstwem tych wystąpień było zamieszanie 
dyplomatyczne między prowincjonalnym rządem Quebeku a federalnymi, centralnymi 
władzami w Ottawie. De Gaulle usiłował sprawę potem jakoś załagodzić i podczas 
zwiedzania wystawy połączył już okrzyk na cześć Quebeku z wiwatem na chwałę 
Kanady, ale pełna konsternacji atmosfera nie dała się już rozwiać. Prasa światowa, 
a zwłaszcza anglo-amerykańska, była rozjątrzona; dzienniki francuskie, z radiem 
i telewizją na czele, skonsternowane, osłupiałe ze zdumienia. Tego jeszcze nie notowały 
żadne annały dyplomatyczne. Przyjechać do obcego kraju jako gość i zachęcać tam 
separatystów... Nikt tego nie rozumiał. Czyżby de Gaulle chciał przyłączyć Quebec do... 
Francji? Stworzyć na tamtej półkuli przyczółek do atakowania Amerykanów i Anglików? 
Telewizja brytyjska nadała w związku z tym bardzo obraźliwy dla de Gaulle'a skecz, co 
wywołało oficjalny protest ambasady francuskiej w Londynie. Główną rolę w tej 
jednoaktówce grał komik John Wells. Odziany w mundur generalski odtwarzał gesty de 
Gaulle'a. Wołał: „Niech żyje ziemia, niech żyje niebo!", po czym przedstawił się 
zebranym: „Jestem Lolek XIV", zapiał jak kogut i osunął się w ramiona biało odzianych 
sanitariuszy.
Wizyta w Kanadzie nie powiodła się. De Gaulle postanowił ją skrócić i poróżniony 
z rządem kanadyjskim wrócił do Paryża. Z żalem w sercu i z prawdziwą goryczą, ale nie 
pod adresem Anglosasów. Był wyprowadzony z równowagi zachowaniem się podczas 
jego kanadyjskiej podróży własnych, francuskich środków masowego przekazu. 
Opuściły go w ogniu bitwy, jaką toczył. Odeszły od niego. Sprzeniewierzyły się. Mało 
tego. Brały nieomal udział w kampanii, w której usiłowano go ośmieszyć. Spikerzy 
radiowi, dziennikarze i komentatorzy RTF przekazywali streszczenia wszystkich 
krytykujących generała wystąpień, obelgi, jakimi go obrzucano, -dowcipy i anegdoty. Ich 
emisje wytworzyły we Francji taką samą atmosferę, jaka panowała w wielu innych 
krajach Zachodu, klimat humoru i satyry, który otaczał tę podróż.
Tego de Gaulle nie mógł im zapomnieć. Generał miał w odniesieniu do środków 
masowego przekazu pewne ustalone pojęcia, które posiadały moc kanonów. Tak więc 
uważał, że gazety mogą sobie pozwolić na wszystko, ale telewizja i radio to główne siły 
uderzeniowe państwa na propagandowym polu bitwy, to królewska i nienaruszalna 
artyleria władzy. Dzienniki, periodyki lekceważył. Kto miał cierpliwość to czytać? 
Do kogo dochodziło drukowane słowo? Pismom pozwalał „brykać", ile im się podobało. 
Nigdy nie występował przeciw ich niezliczonym złośliwościom. Akceptował fakt, że 
w ogromnej większości były przeciw niemu. Niejednokrotnie popisywał się tym 
w przemówieniach i na konferencjach prasowych. Tolerancja wobec gazet była biletem 
wizytowym jego demokracji.
Wobec gazet tak, ale nie wobec radia i telewizji. Te środki rezerwował dla siebie 
osobiście. Znał moc mikrofonu. Poznał ją już w 1940 r. To była jego główna broń 
podczas drugiej wojny światowej od apelu z 18 czerwca. Z biegiem lat zrozumiał 
wszechmoc telewizji. Posługując się nią i mikrofonami, rozbijał jedną po drugiej 
konspiracje ultrasowskie, rozgromił pucz generałów za pomocą odbiorników 
tranzystorowych w plecakach żołnierzy, wygrywał plebiscyty i wybory. Wiedział, że 
dobrym kontratakiem telewizyjnym, przy odpowiednim wsparciu radiowym, można bez 
zbytniego wysiłku rozbić w proch i pył każdy atak prasowy, złamać każdą ofensywę, 
pogrążyć każdego przeciwnika.
I ta arcybroń wymykała mu się z rąk. Podróż kanadyjska wykazała, że dziennikarze 
telewizyjni i radiowi „zdradzili". Nie poszli za nim. Nie bronili go. Wręcz przeciwnie.
Od tego czasu zaczęła się rozprawa de Gaulle'a z dziennikarzami RTF. Jest to 
długa bitwa, która potrwa około 9 miesięcy. Na swoje nieszczęście de Gaulle nie 
zakończy jej pr2ed majem 1968 r. Będzie miał wtedy, w tych najcięższych dniach, 
dziennikarzy „obiektywnych", a nie przyjaznych. Zapłaci za to słoną cenę. A kiedy się 
z nimi rozprawi, będzie już za późno.
Ciekawe to starcie należy do preliminariów upadku generała-prezydenta. 
Nieporozumienie między nim a prasą mówioną i filmową było jednak wyrazem czegoś 
znacznie głębszego. Świadczyło o pogłębiającej się wyrwie między Pałacem Elizejskim 
a społeczeństwem, które o wiele bardziej interesowało się swoim położeniem i stopą 
życiową niż polityką zagraniczną. Rysowała się już wtedy wyraźnie sytuacja, w której 
naród nie wiedział, czego chce i do czego dąży de Gaulle, on zaś nie miał pojęcia, jakimi 
kategoriami myśli naród. Moment ten był sumą wielu innych oczywiście. Powtarzała się 
choroba wszystkich ambitnych przywódców: de Gaulle, podobnie jak wielu innych 
w historii, oderwał się od narodu w pogoni za celami, których ludzie nie rozumieli, które 
były dla nich zbyt odległe lub chimeryczne. Generał z pewnością czuł, że społeczeństwo 
oddala się od niego. Nie wiedział jednak, co ma zrobić, lub nie potrafił reagować na ten 
proces. Atakował dziennikarzy, zamiast szukać korzeni zła. 10 sierpnia 1967 r. 
w samym środku kanikuły, gdy miliony ludzi są na plażach i w górach, myślami i ciałami 
pogrążeni w wakacyjnym far niente, de Gaulle wygłosił przemówienie do narodu. Nigdy 
w takim okresie nie występował publicznie. Wakacje są wakacjami. Po raz pierwszy nie 
wytrzymał. Gorycz, jaka go przepełniała po Kanadzie, była bezbrzeżna. Ośmieszono go. 
Najwięksi wodzowie, najwspanialsi mężowie stanu wytrzymują wszelkie zatrute strzały, 
ale śmieszność potrafi ich zwalić z nóg. De Gaulle także nie mógł jej znieść. Jego 
wystąpienie było niezrozumiałe. Nie powiedział w nim nic nowego. Było to resumé jego 
polityki zagranicznej, jego dążeń i aspiracji, połączone z atakiem przeciw niewidzialnym 
antagonistom, owym „dewotom spod atlantyckiego znaku" czy „apostołom schyłku", jak 
ich w tej mowie nazywa. Oczywiście szło tu o prasę i RTF, które w metaforze 
gaullistowsfeiej stały się... Mefistofelesem.
„W słynnym dramacie Goethego — powiedział de Gaulle — Mefisto przedstawia 
się następująco: «Jestem duchem, który neguje wszystko!» Otóż słuchając rad 
Mefistofelesa, biedny doktor Faust idzie od nieszczęścia do nieszczęścia, aż dochodzi 
do ostatecznego potępienia. Francuzki, Francuzi! Nie zrobimy tego. Odrzucając 
zwątpienie, owego demona wszystkich upadków, pójdźmy dalej naszą drogą. Jest to 
droga Francji, która wierzy w swe siły i która dzięki temu otwiera wrota przyszłości. 
Niech żyje Republika! Niech żyje Francja!"
Jedno z najbardziej przejmujących jego przemówień. Jakże chciał w nim 
rozmawiać z narodem. Nie pojmował jednak, że dialog ze społeczeństwem nie może 
polegać tylko na słowach, choćby najsłuszniejszych.
Tłumaczył im:
„Jednym z pierwszych celów (polityki francuskiej — przyp. J. G.), górującym nad 
innymi, jest pokój. Nie jest to jednak, jak się często mówi, aby schlebiać w mniej lub 
bardziej wulgarny sposób, instynktowne pragnienie wszystkich. Pokój nie jest wcale 
zapewniony poprzez deklaracje... Pokój osiąga się poprzez akcję na zewnątrz, akcję 
energiczną i stałą, akcję trudną, gdyż prowadzoną wśród starć między ideologiami, 
między interesami wypełniającymi świat... Jednocześnie wewnątrz pokój zależy 
od przygotowania środków obrony właściwych danej epoce... Po olbrzymich stratach, 
jakie ponieśliśmy, walcząc w ciągu ponad 50 lat, wobec stanu świata pełnego wstrząsów 
i niebezpieczeństw, biorąc pod uwagę ogromne możliwości zniszczenia za pomocą 
broni nuklearnej, nic, absolutnie nic nie jest dla nas ważniejsze od przywrócenia dzięki 
pokojowi naszej istoty, naszego wpływu i naszej mocy. Oto dlaczego, mimo gorących 
pasji i ciężkich konsekwencji, położyliśmy dobrowolnie kres jałowym bojom w Algierii 
i nawiązaliśmy pożyteczne, przyjazne stosunki z naszymi dawnymi terytoriami 
afrykańskimi, które stały się niepodległe. Oto dlaczego nie bez zasługi zamykamy 
w Historii nasze konflikty z Niemcami i rozwijamy z nimi przyjazną współpracę. Oto 
dlaczego, niezależnie od atrakcyjnej mocy Ameryki dla Europejczyków, pracujemy nad 
ustaleniem Wspólnoty Sześciu... Oto dlaczego, wbrew starym uprzedzeniom 
i zadawnionym skłonnościom, zastępujemy wczorajsze niebezpieczne napięcie między 
nami a Europą wschodnią dobrymi i owocnymi stosunkami. Oto dlaczego nawet 
w warunkach, w których natychmiastowa korzyść nie może być zbyt widoczna, 
nawiązaliśmy obiektywny kontakt z Pekinem. Oto dlaczego, wbrew najbardziej 
hałaśliwym protestom, potępiamy wszelką interwencję zbrojną każdego kraju przeciw 
obcym terytoriom, jak to ma miejsce w Południowo-Wschodniej Azji czy na Bliskim 
Wschodzie... Francja nie neguje w najmniejszej mierze przyjaźni, jaką ma dla narodów 
anglosaskich, ale zrywa z absurdalnym i przestarzałym konformizmem, zajmując 
własną, francuską pozycję wobec wojny w Wietnamie czy konfliktu na Bliskim 
Wschodzie, względnie wobec Europy, która powinna być europejska, lub wstrząsu, 
jakim byłoby dla Wspólnoty Sześciu przyjęcie Anglii i 4—5 innych państw, czy 
w międzynarodowej kwestii walutowej, albo — zaledwie wczoraj — gdy Francuzi 
z Kanady demonstrowali wobec prezydenta Republiki Francuskiej swą jednomyślną 
i nieopisaną wolę wyzwolenia, co tak zaskakuje i gniewa apostołów schyłku... 
Opuszczając system bloków, Francja dała, być może, sygnał do ogólnej ewolucji 
w kierunku odprężenia międzynarodowego. Ale dewotom spod atlantyckiego znaku 
wydaje się ona skazana na to, co nazywają oni izolacją, podczas gdy w świecie 
olbrzymie masy ludzi aprobują nasze postępowanie i oddają mu sprawiedliwość..."
Słuchali go na plażach, w barach, schroniskach górskich. Nie była to atmosfera 
do medytacji politycznych. A poza tym sprawy socjalne tkwiły na martwym punkcie. De 
Gaulle nie umiał tu ani działać, ani nawet o tym mówić.
Po co pojechał do Kanady? Dlaczego się tam tak zachował?
Zagadnienie to ma dwie strony. Z jednej, chciał niewątpliwie wymierzyć jakiegoś 
kopniaka w ten bezruch atlantycki, w tę dyplomatyczną jałowiznę, jaką kultywowali 
Amerykanie, narzucając ją swym partnerom. Tak jak ongiś, za czasów IV Republiki, 
w sprawach wewnętrznych parlament i partie polityczne, tak teraz oni przeciwstawiali 
mu z zewnątrz straszliwą siłę bezruchu i inercji. Od lat ich polityka nie posuwała się 
naprzód, aprobowała „wieczysty" podział świata i zalecała czekanie, choćby 
w nieskończoność. Generał, występując więc w Kanadzie w taki sposób, jak to uczynił, 
chciał zapewne całkiem świadomie wywołać wielki skandal i tą drogą spowodować 
wstrząs psychologiczny.
Druga strona zagadnienia wiąże się z samą Kanadą.
„60 tysięcy Francuzów, którzy tam ongiś zostali, przekształciło się w ponad 6 
milionów bardziej francuskich niż kiedykolwiek. W samym Quebeku jest ich cztery i pół 
miliona, to znaczy ogromna większość ludności tej rozległej prowincji... Zachowali swój 
język, swoje tradycje, religię i solidarność francuską. Nie chcą się już trzymać biernej 
obrony i pragną jak każdy naród stać się panami swego losu. Idzie o to, by Quebec był 
wolny. W punkcie, w którym te sprawy się znajdują, wobec nieodwracalnej sytuacji, jaką 
wykazały powszechne nastroje towarzyszące mojej podróży, jest rzeczą oczywistą, że 
narodowy ruch kanadyjskich Francuzów, a także równowaga i pokój w kanadyjskim 
całokształcie, łącznie z przyszłością naszych stosunków z innymi społecznościami tego 
rozległego terytorium, a nawet z sumieniem świata, teraz już rozbudzonego, wszystko to 
wymaga rozwiązania problemu... całkowitej zmiany obecnej struktury kanadyjskiej... 
Doprowadzi to z konieczności, moim zdaniem, do osiągnięcia przez Quebec rangi 
suwerennego państwa decydującego o swoim bycie narodowym, tak jak tyle innych 
narodów w świecie..."
Są to słowa de Gaulle'a z jego konferencji prasowej z 27 października 1967 r. 
Odsłaniają one w pełni jego zamiary. Dążył do stworzenia niepodległego państwa 
francuskojęzycznego: Quebeku. Oczywiście kraju związanego z Francją.
Zawrotna wizja. Francuski przyczółek polityczny, gospodarczy, kulturalny 
u samych granic Stanów Zjednoczonych. Co za perspektywy! Pole do fantazjowania jest 
tu tak ogromne, że nie będziemy próbowali na nie wchodzić. Nasuwa się tylko 
z przemożną siłą myśl: do jakich granic doszedłby ten człowiek, gdyby tak w 1967 r. nie 
miał już 77, a na przykład 40—45 lat?
Reportaże, jakie po lipcowej podróży de Gaulle'a zaczęły napływać z Kanady, 
wykazały, że tamtejsza społeczność francuska wcale nie potraktowała wypowiedzi 
generała humorystycznie. Kanadyjscy Francuzi znajdowali się jeszcze ciągle pod 
urokiem gościa ze Starego Kraju. Zasiał w ich sercu marzenie.
W dniach 6—12 września 1967 r. de Gaulle przebywał z wizytą w Polsce.
„Spotkanie naszych narodów jest... przede wszystkim owocem przyjaźni, która 
łączy nas od wieków. Wynika ono także i z naszej solidarności, której dowody, i jakież 
dowody, dały Polska i Francja, sprzymierzone od pierwszego dnia ostatniej wojny 
światowej, kiedy to przeżywały wspólnie bolesną klęskę, potem ucisk ciemięzcy, 
zaciekły opór, wreszcie radość zwycięstwa, które Polska okupiła na swojej ziemi 
straszliwymi ofiarami..." — mówił de Gaulle po wylądowaniu na lotnisku Okęcie.
Generała witały tłumy mieszkańców stolicy. Sława wojenna de Gaulle'a, jego 
błyskotliwa postać, jego koleje życiowe, związanie z naszym krajem od 1920 r., jego nie 
ukrywana sympatia dla Polaków łącznie z konsekwentnym uznawaniem granicy 
na Odrze i Nysie, wszystko to powodowało wielką popularność generała-prezydenta 
od Bałtyku po Karpaty.
W rozmowach, które zaczęły się w drugim dniu pobytu gościa francuskiego 
w Polsce, de Gaulle przedstawił od razu swój program: „odprężenie", „porozumienie", 
„współpraca". Są to te same trzy kolejne etapy, o jakich mówił w ZSRR i przy okazji 
wszystkich swych kontaktów ze Wschodem. Generał wyrażał pogląd, że znajdujemy się 
w pierwszej fazie. W tej, w której na czoło powinny się wysuwać zagadnienia natury 
ekonomicznej, technicznej, handlowej, kulturalnej i z wolna politycznej.
„Otóż prawdziwe bezpieczeństwo każdego państwa naszego kontynentu nie 
powinno oczywiście być wynikiem konfrontacji dwóch bloków, ze skierowanymi 
przeciwko sobie i stojącymi w pogotowiu siłami zbrojnymi, i antagonistycznych paktów. 
Przeciwnie, niech utrwali się między nami od Atlantyku po Ural swobodnie obrana 
polityka i taktyka odprężenia, porozumienia i współpracy. Istniałyby wówczas wszelkie 
szanse, aby w powstałych w ten sposób nowych warunkach i atmosferze narody 
europejskie mogły wspólnie podejść do dotyczących ich problemów, wśród których 
głównym jest los narodu niemieckiego" — formułował de Gaulle swoją myśl 
w przemówieniu wygłoszonym 11 września z trybuny Sejmu PRL. „Francja, która tak jak 
Polska sąsiaduje z tym wielkim krajem i zawsze, szczególnie w obecnym stuleciu, 
poważnie ucierpiała na skutek germańskich ambicji, podejmuje się jednak po załamaniu 
się Rzeszy i od momentu, kiedy Niemcy odżegnują się od jej złych czynów, utrzymania 
ze swym sąsiadem zza Renu stosunków szczerego pojednania. Równocześnie stara się 
ona umacniać we wszystkich dziedzinach swoje serdeczne i konstruktywne kontakty 
z państwami wschodniej i środkowej Europy, tak jak to czyni z państwami Zachodu. Czy 
nie można żywić nadziei, że w ten sposób ukształtuje się stopniowo, dla wspólnego 
bezpieczeństwa, ład europejski, w którym będą uczestniczyły wszystkie kraje 
kontynentu? Ale czy dla osiągnięcia tego celu Polska i Francja nie powinny kroczyć 
razem drogą, która doń prowadzi?"
Szczere i konsekwentne uznawanie przez Francję polskich granic zachodnich, 
postulat nienaruszalności powojennego, terytorialnego status quo w Europie, dążenie 
do zbliżenia między Wschodem a Zachodem w dziedzinie gospodarki, techniki i kultury, 
pragnienie systematycznego dialogu, bezpieczeństwo europejskie, odprężenie, 
jednakowy stosunek do problemów ognisk wojennych w Wietnamie i na Bliskim 
Wschodzie — wszystko to stanowiło wystarczające podstawy wyjściowe do posuwania 
się w kierunku nie całkiem jeszcze określonej, lecz z pewnością lepszej przyszłości dla 
Polski i Francji, dla innych krajów tej Europy, która w wizjach generała miała być jedną 
od Atlantyku do Uralu.
„Jesteście powołani do tego, by być wielkim krajem obecnie, gdy Wasze 
nieszczęście i Wasze trudności graniczne zostały przezwyciężone dzięki zwycięstwu 
Waszemu i naszemu. Francja nie jest powołana do udzielania Polsce rad, ale ponieważ 
głęboko ją poważa, Francja cieszy się z tego Waszego nowego powołania, ma nadzieję, 
że spełnicie to powołanie. Jeżeli będziecie patrzeć dalej i szerzej — wówczas sprawy 
i przeszkody, które wydają się Warn dziś nie do przezwyciężenia, zostaną bez wątpienia 
przezwyciężone. My, Francuzi, sami obecnie tak czynimy" — mówił de Gaulle 
do gdańszczan podczas obiadu w Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej.
Był w Warszawie, Krakowie, Katowicach, Oświęcimiu, Zabrzu, Gdańsku. Wszędzie 
witały go ogromne tłumy ludzi. Wyczuwano jego bezpośredniość i sympatię. Grało to 
większą rolę niż polityka. Generał spostrzegł to i zrozumiał.
„Powinniśmy być szczerze do Polski przywiązani. Jest to polityka i uczucie; 
w obecnym czasie nie należy jednego oddzielać od drugiego" — powiedział 
na spotkaniu z kolonią francuską w Warszawie.
W Oświęcimiu szedł milcząco przez teren dawnego obozu śmierci. „Minuta ciszy 
trwała tu godzinę — relacjonował reporter „Paris-Match". — Żona generała płacze. On 
tego nie spostrzega".
W Księdze Pamiątkowej Oświęcimia de Gaulle napisał:
„W Auschwitz, co za smutek i co za ohyda, a przecież co za człowiecza nadzieja..."
Jean Lacouture, który znakomicie zna generała i m. in. towarzyszył mu w podróży 
do Polski, zdołał w jego wystąpieniach, jak to sam stwierdza, tylko z największym 
trudem odnaleźć osiem przypadków, kiedy de Gaulle dał wyraz swoim osobistym 
stanom uczuciowym. Zawsze tego unikał i nikt nie widział łzy w jego oku i nie słyszał 
wzruszenia w głosie. Ze swej strony możemy jednak stwierdzić, że na tych osiem 
przypadków w ciągu całego życia aż dwa przypadają na Polskę. Zdarzyło się to najpierw 
9 września 1967 r. w Oświęcimiu i po raz drugi 11 września w cytowanym już, 
zadziwiającym w ustach generała zdaniu, że „w obecnym czasie" nie należy oddzielać 
polityki od uczucia.
Były i inne rzeczy podczas wizyty w Polsce. De Gaulle uśmiechał się. Bardzo 
często nawet. Uśmiech generała to rzadkie zjawisko. Fotoreporter tygodnika „Paris-
Match" nie posiadał się ze zdumienia. Przekazywał Francuzom „to, czego nie widziano 
nigdy dotychczas: autografy i pocałunek w rękę". Autografy rozdawał de Gaulle stojąc 
w otwartym samochodzie. Sytuacja unikalna i jedyna w swoim rodzaju. Osoby 
towarzyszące od dawna szefowi państwa francuskiego w jego niezliczonych podróżach 
nie posiadały się ze zdumienia. Tego nie tylko nigdy jeszcze nie widziano; było to wręcz 
niewyobrażalne. Gdyby nie zdjęcia, Francuzi nie byliby chyba skłonni w to wierzyć. 
Wśród ogólnego entuzjazmu jakieś dziecko pocałowało generała w rękę jak dobrego 
dziadka, a on znów obdarzył je w zamian uśmiechem.
„Niech żyje Zabrze, najbardziej śląskie miasto ze wszystkich śląskich miast, czyli 
najbardziej polskie ze wszystkich polskich miast!" — zawołał podczas swej śląskiej 
wizyty, wśród olbrzymiego entuzjazmu publiczności.
Stare wygi dziennikarskie musiały zarejestrować, że ten chwyt oratorski 
pozostawał zawsze niezawodny. Nie ulega jednak wątpliwości, że swoją obecnością 
w Zabrzu i w Gdańsku de Gaulle z naciskiem zaakcentował niezmienność stanowiska 
Francji wobec naszych Ziem Odzyskanych. Wywołał też tym burzę irytacji, przede 
wszystkim w prasie bońskiej. Nie ma sensu cytować tych głosów, powtarzających stale 
te same kuplety.
De Gaulle wrócił do Paryża po podpisaniu wspólnej polsko-francuskiej deklaracji, 
z którą łączyły się jeszcze dodatkowe umowy i protokoły odnoszące się do spraw 
naukowych, gospodarczych i kulturalnych.
„To była naprawdę wspaniała podróż. Myślę, że będzie ona miała wpływ nie tylko 
na stosunki dwustronne, ale i międzynarodowe" — powiedział de Gaulle po powrocie 
do Paryża.
Tak. Nigdzie już do końca swej władzy nie spotka się z takim szczerym 
i spontanicznym entuzjazmem tłumów. Podróż do Polski była ostatnią wielką wyprawą 
dyplomatyczną de Gaulle'a.
24 sierpnia 1967 r. został złożony w Genewie przez ZSRR i USA projekt układu 
w sprawie nierozprzestrzeniania broni jądrowej. Był to dalszy krok na drodze, która 
zaczęła się 5 sierpnia 1963 r., gdy Stany Zjednoczone i Związek Radziecki podpisały 
w Moskwie układ o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni 
kosmicznej i pod wodą. Nowy dokument zobowiązywał państwa nie posiadające tej 
broni do rezygnacji z jej produkcji względnie ze starań o jej zdobycie wszelką inną 
drogą. Tekst układu przewidywał również osiągnięcie rozbrojenia powszechnego pod 
kontrolą międzynarodową. Był to nowy cios dla bońskich planów nuklearyzacji 
Bundeswehry, a jednocześnie szkopuł dla polityki francuskiej, która odrzucała poprzedni 
układ moskiewski i nie zamierzała przyłączyć się na razie do nowego.
Wynika to z konsekwentnie pryncypialnego stanowiska de Gaulle'a w kwestiach 
obrony. Chce tu zachować pełną swobodę ruchów, bez wiązania się z jakimikolwiek 
układami i liczenia z innymi stronami. Znamiennym wyrazem tego stanowiska jest 
zasada „obrony we wszystkich azymutach", czyli wielokierunkowej, sformułowana pod 
koniec 1967 r. w artykule francuskiego szefa sztabu generalnego gen. Aillereta. W myśl 
tej doktryny Francja powinna zerwać z jednostronną oceną, że istniejc tylko jeden 
nieprzyjaciel, ten na Wschodzie. „Obecna równowaga — pisze Ailleret — jest bardzo 
często zbyt niepewna, by istniejącej sytuacji lada dzień nie mogła zastąpić inna, wręcz 
odmienna". Autor artykułu, który ukazał się w organie Ministerstwa Obrony Narodowej 
„Revue de la Défense Nationale", uważa więc, że Francja musi być gotowa do działań 
przeciw wszelkiemu nieprzyjacielowi, to znaczy także przeciw takiemu, który nie zjawi 
się — jak uparcie głosi doktryna atlantycka — ze Wschodu, ale może nadejść skądinąd. 
Ailleret posługuje się przy tym szeroką argumentacją historyczną i strategiczną. 
Oczywiście nowa doktryna ma następstwa polityczne. Co to bowiem znaczy „obrona 
we wszystkich azymutach"? Przed kim, jeśli nie tylko „tradycyjny nieprzyjaciel" wchodzi 
w rachubę?
Wizje de Gaulle'a sięgają zawsze daleko. Należy sądzić, że od czasu MLF generał 
coraz bardziej obawiał się niebezpieczeństwa nuklearyzacji NRF przez Amerykanów 
jako ogniwa w procesie remilitaryzacyjnym już zrealizowanym przez USA wobec Bonn. 
Na podstawie dziejowych doświadczeń francuskich można się było spodziewać, że NRF 
rozporządzająca bronią jądrową może się okazać o wiele bardziej owym tradycyjnym 
nieprzyjacielem niż wskazywany przez NATO Związek Radziecki. Nie było też żadnej 
pewności, jak w nowym układzie sił w Europie zachowaliby się inni partnerzy atlantyccy 
Francji. Choćby Anglia, przed którą de Gaulle twardo zatrzaskiwał drzwi do Wspólnego 
Rynku.
Zbliżając się do kresu swej działalności, de Gaulle pozostawiał więc Francji 
jeszcze jedną wizję: niebezpieczeństwo zmiany układu sił, a tym samym konieczność 
obrony w wielu azymutach. Była to wizja de Gaulle'a, gdyż Ailleret nie mógłby bez zgody 
generała napisać takiego artykułu. Wizja ta, nie doprowadzona do końca, utrzyma się 
w postaci zarysu, szkicu dla następców de Gaulle'a. Nie dokończy jej i Ailleret, który 
wkrótce potem zginie w tragicznej katastrofie lotniczej.
W 1967 r. de Gaulle czuł się wyjątkowo wręcz swobodnie w działaniach na forum 
międzynarodowym. Miał wolniejszą rękę. W Europie zachodniej, w 10 lat po podpisaniu 
układów rzymskich, nie było już Roberta Schumana ani Adenauera, dwóch głównych 
apostołów integracji. „Mała Europa" — mirażyk Świętego Cesarstwa, trochę naiwna 
wizja „watykańska", zrodzona wśród wspólnych wysiłków kilku chadecji — bońskiej, 
włoskiej, belgijskiej — była w końcu tylko porozumieniem ekonomicznym. Hallstein, 
główny przeciwnik „Europy ojczyzn", której domagał się de Gaulle, ów Hallstein — 
przewodniczący Komisji Wykonawczej EWG i twórca najbardziej wstecznej z doktryn 
powstałych po wojnie, odszedł. Nikt nie prowadził już z de Gaulle'em sporów na temat 
suwerenności poszczególnych państw. Po cichu wszyscy przyznali mu rację. Rozwiały 
się też dymy wojny algierskiej; Francja miała dobre i poprawne stosunki z krajami 
trzeciego świata. Dobrze rozwijały się kontakty z socjalistycznym Wschodem. Ameryka 
milczała, unikając starć z de Gaulle'em. Podobnie zachowywała się Anglia, a NRF 
prowadziła ofensywę uśmiechów. W sumie troski generała na arenie międzynarodowej 
wydatnie się zmniejszyły. Antagoniści ostrzyli sobie na niego zęby, ale na razie 
przycichli. Był nie do „ugryzienia".
Pozostawało to w rażącej dysproporcji z wewnętrznym położeniem Francji. 
Niepokoje socjalne ciągnęły się przez cały rok, głównie w miastach. Jesienią przyłączyli 
się do nich chłopi. Bito się z żandarmerią w Quimper, na ulicach Redon i w wielu innych 
miejscowościach Bretanii, jednej z najbiedniejszych części Francji. Kilkaset osób zostało 
rannych. Uszkodzono sporo budynków publicznych, spalono trochę samochodów. 
Tysiące chłopów zajmowały dworce kolejowe, wstrzymywały ruch pociągów, wznosiły 
barykady na drogach. Antygaullistowska opozycja rozszerzała się na coraz to inne 
warstwy ludności. Nie tylko robotnicy i chłopi byli niezadowoleni. Drobni kupcy podnosili 
wrzawę, gdyż nie wytrzymywali konkurencji z gigantycznymi domami towarowymi; 
rzemieślnicy uginali się od obciążeń podatkowych, urzędnicy skarżyli się na drożyznę 
i zbyt niskie płace. Jednocześnie zjawił się na arenie jeszcze jeden niezwykle ważny 
czynnik: młodzież studencka i licealna. Wyższe uczelnie były przepełnione do ostatnich 
granic. Budowano za mało sal wykładowych i laboratoriów, za mało domów 
akademickich. Ciasnota stawała się nie do zniesienia. Dochodziło do tego, że wykładów 
słuchano przez głośniki na ulicach i podwórzach. Studenci, którzy nie mieli gdzie 
mieszkać, byli w rozpaczliwym położeniu. Krytykowali tę sytuację coraz głośniej, coraz 
natarczywiej. De Gaulle'owi meldowano o tym. Nakazał selekcję w dopuszczaniu 
na wyższe studia. Jaką? Minister oświaty Alain Peyrefitte otrzymał polecenie 
opracowania odpowiedniego regulaminu. Pogrążył się w tym zajęciu, a na razie, 
na wszelki wypadek, dla złagodzenia naporu „oblano" w 1967 r. przy maturze ponad 
jedną trzecią zdających. Żeby się nie „pchali" na wyższe uczelnie. Było ich blisko 200 
tysięcy, za nimi stało około miliona członków ich rodzin, niezadowolonych i rozżalonych 
taką metodą. Do tego 600 tysięcy kandydatów do matury w 1968 r. zaczęło już na zapas 
dzwonić zębami ze strachu przed tego typu selekcją. 600 tysięcy zastraszonych, to 
znaczy prawie trzy miliony osób — ojców, matek, braci, sióstr, ciotek, wujków 
i dziadków. Oni też nie chcieli, aby ich maturanci oblewali w imię „selekcji".
Ta armia była jednak tylko rezerwą w porównaniu z olbrzymią kilkusettysięczną 
masą studentów. Ci dopiero stanowili dla władzy prawdziwe, choć niedoceniane 
niebezpieczeństwo. Ich niezadowolenie łączyło się z tamtym, powszechnym.
Na 15 milionów Francuzów nie posiadających mieszkań lub bardzo źle 
mieszkających buduje się rocznie 370 tysięcy izb. W samym Paryżu — 70 tysięcy, choć 
plan przewiduje 100 tysięcy. W ciągu 10 lat ceny wzrosły o 40 procent. Znacznie więcej 
niż w NRF, Anglii czy krajach Beneluksu. Tylko Włochy biły na tym polu Francję. Świat 
pracy krytykował też ostro dochody, jakie uzyskiwali przedsiębiorcy w porównaniu 
z robotnikami. O ile bowiem te pierwsze wzrosły w 1967 r. o 12 proc, to drugie tylko o 3 
proc. Nie należy zapominać, że dzieje się to w warunkach, kiedy (wystarczy wziąć 
do rąk jakąkolwiek gazetę zachodnią) reklama prasowa, «filmowa, telewizyjna i radiowa 
rozniecają bezustannie nienasycone apetyty konsumpcyjne.
Rząd bronił się starą metodą: antykomunizmem. Pod koniec 1967 r. propaganda 
antykomunistyczna była szczególnie silna. UNR usiłowała w ten sposób mobilizować 
zaniepokojone strajkami mieszczaństwo. Oczywiście Francuska Partia Komunistyczna 
ostro replikowała.
Złożyło się to na charakterystyczny dialog.
„Jeżeli nawet wydawało się chwilami — pisała w listopadzie 1967 r. „Humanité" — 
że szef państwa chowa pazury i robi do nas słodkie oczy, to nigdy nie mieliśmy 
najmniejszych złudzeń co do uczuć, jakie dla nas żywi... Nikt nie ma wątpliwości, że 
pożywkami RPF był antykomunizm i wrogość do ZSRR. Był okres, gdy przywódca tej 
partii drżał, widząc Rosjan «w odległości dwóch etapów Tour de France», zdawało mu 
się nawet, że słyszy «Kozaków maszerujących na Paryż»" — przypominał de Gaulle'owi 
jego bardzo już dawne wystąpienie redaktor naczelny organu FPK, René Andrieu, 
i dodawał: „Dzisiaj wraca się do punktu wyjścia... Być może, generał de Gaulle, jadąc 
do Moskwy, miał nadzieję, że rozbroi opozycję ludową, tak jak to niegdyś uczynił, co 
prawda w innych okolicznościach, jeden z jego poprzedników Pierre Laval. Jednakże 
w jednym i w drugim przypadku przedsięwzięcie zakończyło się całkowitym 
niepowodzeniem..."
„Panowie — odpowiadał premier Pompidou deputowanym komunistycznym — to 
że Francja prowadzi przyjazną i pokojową politykę wobec ZSRR i krajów wschodnich, 
nie oznacza, iż akceptujemy założenia waszej polityki ekonomicznej i socjalnej..."
W dniach 24—26 listopada 1967 r. obradował w Lilie kongres UNR, która w toku 
tego spotkania zmieniła nazwę na Union des Démocrates pour la V-e République — 
Unia Demokratów na Rzecz V Republiki — w skrócie UDR. Podstawową zasadą jej 
rekrutacji jest znów, jak za czasów RPF, otwarcie drzwi dla wszystkich popierających de 
Gaulle'a, niezależnie od ich przekonań. Jest to jedyny warunek programowy. Tym razem 
idzie głównie o zdobycie młodzieży i neutralizację komunistów. Przywódcy UDR byli 
zaniepokojeni docierającymi do nich głosami opinii publicznej. Sondaże wykazywały 
całkiem niedwuznacznie, że prawie połowa Francuzów widziałaby chętnie udział 
komunistów w rządzie. Potwierdzały to sukcesy odniesione przez FPK w marcowych 
wyborach do parlamentu i we wrześniowych samorządowych. Obawiano się też 
zbliżenia, jakie można było zaobserwować między Federacją Lewicy Mitterranda 
a komunistami. Proces ten nabrał w listopadzie tempa. Siły lewicy zdawały się 
konsolidować i koncentrować. Na kongresie w Lilie wybuchł spór między większością 
skupioną wokół premiera Pompidou a grupą Ręne Capitanta, który wystąpił przeciw 
zacofaniu socjalnemu UDR. Skończyło się zawieszeniem broni, ale nie pokojem.
Popularność de Gaulle'a spadała. Pod koniec roku Instytut Badania Opinii 
Publicznej notował spadek o przeszło 10 proc. Z polityki generała zadowolonych było 
teraz 55 proc. osób ankietowanych. Wiosną w tejże grupie popierało go 65 proc. 
Jednocześnie zwiększały się jednak zapasy dewiz Banku Francji. W listopadzie 1967 r. 
wzrosły one o 334,4 miliona dolarów. Globalnie wynosiły teraz 6,182 miliardy dolarów. 
Niezależnie od tego koszty utrzymania wzrosły od 1 stycznia o 2,5 proc. Oto przyczyna, 
dla której zapasy dewizowe w Banku Francji pozostawały bez wpływu na popularność 
generała.
De Gaulle zdawał się nie dostrzegać żadnego niebezpieczeństwa. 31 grudnia 
1967 r., przemawiając do Francuzów u progu nocy sylwestrowej, był pełen optymizmu. 
Jego wystąpienie zawiera taki fragment:
„Do najbliższych dwunastu miesięcy naszej egzystencji odnoszę się naprawdę 
z pełnym zaufaniem. Naturalnie wszystkie interesy, wszystkie tendencje, wszystkie 
pragnienia nie będą się mogły nasycić w najbliższym roku. Pewny jestem, że 
przejdziemy różne próby, zapaści i rozczarowania. Nie wątpię, że rozmaite zarzuty, żale 
i krytyki znajdą sobie pożywkę... Wierzę jednak, że jeśli nie dojdzie do poważnych 
wstrząsów, które rozkołysałyby świat, sytuacja nasza w całości będzie się rozwijała 
i każdy znajdzie w niej swój udział".
Jeszcze przedtem, na konferencji prasowej 27 października, pytano go 
o przyszłość. Odpowiedział na to:
„Wszystko ma zawsze swój koniec. Każdy się kończy... W każdym razie «po de 
Gaulle'u» może być dziś albo za 6 miesięcy, albo za rok. Może się to zdarzyć za 5 lat, 
ponieważ taki termin wyznacza konstytucja dla mojego mandatu. Jeślibym jednak chciał 
rozśmieszyć tutaj parę osób albo spowodować zgrzytanie zębami u innych, 
powiedziałbym, że to może równie dobrze potrwać jeszcze 10—15 lat. Szczerze 
mówiąc, nie myślę o tym".
Czas porażek: 1968-1969
XV
„Naród francuski jest tym,
czym jest, i niczym innym.
Jeżeli nie chce,
nikt nie może nim dysponować".
Z POWIEDZEŃ CHARLESA DE GAULLE'A
15 stycznia 1968 r. demonstrowało zagłębie węglowe północnej Francji. Brała 
w tym udział prawie cała społeczność górnicza i fabryczna. Razem około 700 tysięcy 
osób. Wszystkie organizacje związkowe, handlowe, rolne, młodzieżowe wydały odezwy 
popierające demonstracje. Zamknięte zostały urzędy, merostwa i sklepy. W kościołach 
biły dzwony; zmieniono godziny nabożeństw. Jeszcze raz zwracano rządowi V Republiki 
uwagę na marazm ekonomiczny i socjalny.
26 stycznia bito się z policją i żandarmerią w Caen. Po raz pierwszy w zajściach 
brali udział studenci, co było nowością, na którą jednak nie zwrócono uwagi. Policja 
stwierdzała tylko w swych meldunkach, że w uniwersyteckich campusach, w tych 
ogromnych zbiorowiskach domów akademickich, istnych miastach młodzieżowych, 
atmosfera jest niespokojna, że toczą się tam bezustanne narady i dyskusje, że „coś" 
wisi w powietrzu. Sygnalizowano różnych promotorów niepokoju: Alaina Geismara, 
Jacquesa Sauvageota, cudzoziemskiego studenta z NRF Daniela Cohn-Bendita 
i innych.
Rząd nie reagował na to. Nie ogłoszono żadnego programu. Nie usiłowano nawet 
zainteresować ludzi jakąś perspektywą, która by ich pociągała. De Gaulle zajęty był 
ciągle walką na „zewnętrznym froncie". Już pod koniec 1967 r., wobec znakomitej 
poprawy położenia skarbu Francji, wznowił ofensywę przeciw supremacji amerykańskiej 
na różnych polach. W Afryce poszukiwano więc intensywnie wszystkich stref produkcji, 
które mogłyby zainteresować USA, aby ubiec zaoceaniczne firmy w tym wyścigu. Strefą 
taką było m. in. Kongo, gdzie z ramienia milczącego pana Foccarta działał u boku 
prezydenta Mobutu awanturnik i agent wywiadu, Bob Denard, mający za zadanie 
ochronę grupy badaczy, geologów i ludzi interesu. Szło tam głównie o rzadkie metale 
potrzebne do produkcji rakiet. Ekipy francuskie penetrowały też Nigerię, a Paryż 
patronował secesji tak zwanej Biafry, ścierając się na tym polu z wpływami Stanów 
Zjednoczonych i Anglii. Amerykanie zostali także błyskawicznie wyparci z Gabonu, gdzie 
stracili kontrolę nad złożami uranu. Jeszcze jedna zasługa Jacquesa Foccarta, który 
w zwalczaniu konkurencji amerykańskiej na Czarnym Lądzie odegrał większą rolę niż 
wszystkie razem wzięte dywizje francuskie w ciągu całej drugiej wojny światowej. 
Zaciekły bój konkurencyjny toczył się też w Indonezji. Jedna po drugiej jechały tam 
francuskie misje handlowe. Pretekstem była budowa wielkiej zapory wodnej, ale przy tej 
okazji ubijano krociowe interesy, odsuwając od nich Amerykanów. Głównym obiektem 
były tu nie surowce, lecz handel. Na tym odcinku akcją kierował inny „wierny" gaullista, 
minister przemysłu Olivier Guichard. Punkty na zastrzeżonym przez Amerykanów 
terenie zdobywano również za pomocą dostaw broni. Francja wysuwała się pod tym 
względem na czoło wśród krajów świata. Jej sprzęt wojskowy, a zwłaszcza samoloty 
marki „Mirage" i czołgi „AMX 13" oraz „AMX 30" dotarły do Peru, Argentyny, Brazylii. 
Klientami korzystającymi z francuskich artykułów zbrojeniowych były rządy przeszło 50 
krajów świata. Olbrzymie przedsięwzięcie. Ofensywa rozwijała się w dziedzinie ropy 
naftowej. Francuskie towarzystwa ulokowały się na roponośinych terenach Iraku i Iranu, 
które były dotąd tradycyjnie anglosaskie. Uruchomiono wreszcie własną, precyzyjną 
produkcję komputerów, byle tylko wyzwolić się z zależności i na tym polu 
od Amerykanów. Była to w sumie autentyczna wojna gospodarcza, która toczyła się 
na takich odcinkach, jak surowce, produkcja, nauka, technika. Wojna ta miała nawet 
swoją doktrynę. Nazywano ją we Francji „teorią otworów strzelniczych" z racji 
wystrzeliwania Amerykanom różnych dziedzin.
W tymże czasie zarejestrowano wznowienie przez Paryż ofensywy dolarowej, 
która zaczęła się w lutym 1965 r., ale potem została przerwana. Zachętą do nowych 
działań była dla Francuzów dewaluacja funta szterlinga, przeprowadzona przez 
labourzystowski rząd Wilsona w grudniu 1967 r. W tej niezwykle ciężkiej dla Londynu 
sytuacji Francja jeszcze szczelniej przymknęła drzwi do Wspólnego Rynku. Dolarowa 
i szterlingowa hegemonia była znów przedmiotem ataków ze strony różnych 
przywódców gaullistowskich. Grożono pod adresem USA dalszymi żądaniami zwrotu 
złota w zamian za papierowe dolary. W odpowiedzi na to organizowano w USA wielkie 
akcje bojkotowe towarów francuskich. Rozrzucano masowo ulotki wzywające 
konsumentów, by nie nabywali artykułów z napisem „made in France", a kupców, by ich 
nie sprowadzali. Jednocześnie gotowano inne, znacznie poważniejsze akcje. Działo się 
to w klimacie prawdziwie antygaullistowskiej histerii, z nader wulgarnymi częstokroć 
dodatkami. Naturalnie odgłosy tej kampanii dochodziły do Francji i wobec nastrojów 
niechęci do generała panujących tu, a wywołanych sytuacją bytową i socjalną, 
odgrywały swoją negatywną dla de Gaulle'a rolę. Atmosfera stała się coraz cięższa. De 
Gaulle nie ustępował na żadnym polu. Jego spotkanie u progu roku z kanclerzem 
Kiesingerem nie wyszło poza ramy czysto handlowej współpracy. Kanclerz boński 
usiłował być adwokatem sprawy przyjęcia Anglii do Wspólnego Rynku. Spotkał się 
z bardzo kurtuazyjną odmową. Nie było to kategoryczne weto, ale rezultat właściwie się 
do tego sprowadzał. Stanowisko Francji nie ulegało zmianie. „Gdy Wielka Brytania 
będzie gotowa, Francja ustosunkuje się przychylnie do jej przystąpienia" — powiedział 
generał. Jedynym novum było, że z biegiem czasu miano opracować bliżej nieokreślony 
„prowizoryczny plan porozumienia" z Londynem. Gazety bardzo się nad tym wówczas 
rozwodziły, ale rzecz pozostała martwą literą. De Gaulle wykonał uprzejmy, dla 
odmiany, unik.
Pod koniec lutego 1968 r. w Hyčres podpisane zostało porozumienie w sprawie 
współdziałania politycznego między FPK a Federacją Lewicy. Było to bardzo ważne 
wydarzenie. Gaulliści widzieli, że szykuje się przeciw nim ofensywa opozycji 
republikańskiej na dużą skalę. Zdawali sobie sprawę, co to znaczy. Podobne 
porozumienie miało już przecież miejsce we wrześniu 1965 r. przed wyborami 
prezydenckimi, gdy te same siły poparły wspólnie kandydaturę Mitterranda i postawiły 
de Gaulle'a w trudnym położeniu.
Zbliżała się wielka burza, jednakże nikt nie potrafił przewidzieć, z której nadejdzie 
strony.
14 lutego odbyła się na terenie uniwersyteckim w Nanterre pod Paryżem wielka 
demonstracja studencka przed rektoratem. Jej uczestnicy występowali przeciw jakimś 
drugorzędnym zarządzeniom. Byli to ci sami ludzie, którzy wiosną 1967 r. okupowali 
przez całą noc budynek dziewcząt, aby pokazać, że regulaminy administracji nic ich nie 
obchodzą. 29 studentom zagrożono wtedy wydaleniem z uniwersytetu. Właściwie 
od tamtego czasu nie było już spokoju. Akcja upolityczniała się pod hasłem walki 
przeciw wojnie w Wietnamie. Raz po raz demonstrowano, ale główne postulaty 
wysuwane przy tym nie odnosiły się bynajmniej do tematu wystąpień, lecz do lokalnych 
i ogólnych spraw studenckich. Rok szkolny 1967/1968 był niespokojny od samego 
początku. W pierwszym trymestrze strajkowało około 10 tysięcy studentów, którzy 
protestowali przeciw przeludnieniu na wydziałach, nieznośnym warunkom nauki: nie 
było nie tylko krzeseł dla wszystkich, ale także miejsca w samych budynkach. 
Domagano się również reformy szkolnictwa wyższego i nowego programu, bardziej 
dostosowanego do wymogów współczesności. Ten motyw przewodni powtarzał się, nie 
znajdując żadnego echa wśród władz, które wręcz unikały drażliwego tematu. Tak 
na przykład w styczniu przebywał w Nanterre minister do spraw młodzieży i sportu, 
Missoffe. Dokonał on otwarcia bardzo pięknego basenu pływackiego, ale znów nie 
rozmawiał ze studentami. Usiłowano go więc prowokować. „Czerwony Daniel", czyli 
wspomniany już Cohn-Bendit, zapytał go wtedy:
— Panie ministrze, czy ma pan problemy seksualne?
— Jeżeli pana one trapią — odparł Missoffe — proszę skoczyć do basenu. To 
pana ochłodzi.
Studenci nie mogli znaleźć kontaktu z władzami. Byli w impasie. Burzyli się coraz 
bardziej. Ci z Nanterre mieli ze swych okien rozległy widok na największe bidonville, 
czyli miasteczko nędzy Paryża. Tysiące ludzi gnieździły się tu w straszliwych 
warunkach. Nędza emigrantów portugalskich, hiszpańskich, arabskich, greckich, 
tureckich i innych wyznaczyła sobie rendez-vous wśród potwornego brudu i błota 
Nanterre. Ucząca się młodzież patrzyła na to znamienne memento.
W lutym władze dały za wygraną, zgodzono się nawet na regulamin, który oddał 
sprawy wewnętrzne uczelni samym studentom. Nie położyło to kresu zaburzeniom, gdyż 
powody ich były — jak już mówiliśmy — nieporównanie głębsze.
W marcu studenci wydziału psychologii, którzy uznali przedstawione im tematy 
za „szkolarskie" i „idiotyczne", odmówili w ogóle składania egzaminów. Ogłosili bojkot, 
po czym odśpiewali „Międzynarodówkę". Wkrótce zajścia przeniosły się na ulicę. Wybito 
szyby w instytucjach amerykańskich. Policja aresztowała kilka osób.
Aresztowania te dały asumpt do nowych wystąpień. Ich hasła: usunąć 
pracowników policji z Nanterre i Nantes, wypuścić aresztowanych w styczniu w Caen 30 
studentów i robotników, zlikwidować „czarne listy" niesfornych studentów. Demonstranci 
zajęli potem budynek „C" w Nanterre i zorganizowali tam wielogodzinny wiec 
dyskusyjny. Od tego dnia — 22 marca 1968 r. — narodził się pod egidą Daniela Cohn-
Bendita tak zwany Ruch 22
Marca.
Coraz niespokojniej było w Nanterre. Nauka odbywała się właściwie dorywczo. 
Zrywano wykłady, uniemożliwiano egzaminy. Lewacy, którzy uważali się za „maoistów", 
panowali właściwie nad sytuacją. Raz po raz dochodziło do bójek i starć ze skrajnie 
prawicowym ugrupowaniem studenckim „Occident" (Zachód). W wyniku jednej z takich 
bójek Cohn-Bendit «ostał 27 kwietnia aresztowany. Skargę na niego złożył ranny 
student. Na osobistą interwencję premiera Pompidou Cohn-Bendita, organizatora 
zaburzeń, wypuszczono.
— Bylibyśmy śmieszni — powiedział premier — gdybyśmy zamykali studenta 
za to, że zrobił „kawał". Nie należy nigdy pozwalać przeciwnikowi na to, aby 
dyskontował śmieszność na swoją korzyść.
Przez słowo „kawał" szef rządu nie miał na myśli bójki w Nanterre, lecz 
zredagowane przez Cohn-Bendita ulotki zawierające przepis na fabrykację butelek 
zapalających.
Pompidou nie przejmował się tym, podobnie jak de Gaulle, który w swoim 
najbliższym otoczeniu miał powiedzieć na wiadomość o niepokojach wśród studentów 
i w środowiskach robotniczych:
— Spławiki podrygują. Rzecz normalna. To sezon.
1 maja olbrzymi pochód robotniczy rozciągnął się od placu Republiki do Bastylii. 
Wystąpienie na niezwykłą skalę, zdaniem całej prasy nie notowaną od 15 lat. Jednakże 
przy tej okazji dziwne zjawisko: nagle wśród morza czerwieni pojawia się to tu, to tam 
czarna flaga anarchistów. Nie widziano jej w Paryżu od XIX wieku. Jest jak upiór, który 
wyszedł z jakichś czeluści. Robi dziwne wrażenie. Inicjatywa studentów. Czy tylko ich 
samych? Wśród robotników pada słowo „prowokacja". Grupki, niewielkie, ale za to 
z wielkimi, czarnymi flagami, szybko znikają. Tysiące, tysiące uczestników pochodu, 
niosących znaki FPK, SFIO, Federacji Lewicy Demokratycznej, PSU, CGT 
i transparenty z hasłami socjalnymi oraz przeciw wojnie w Wietnamie i na Bliskim 
Wschodzie, idą długo bulwarami Paryża. Pod wieczór wybuchają jednak w kilku 
miejscach starcia policji z „maoistami", członkami Ruchu 22 Marca i iz anarchistami.
Nazajutrz — w czwartek 2 maja — 300 studentów zajęło w Nanterre amfiteatr, 
przerywając wykład profesorowi historii Remondowi. Jednocześnie w lokalu 
Stowarzyszenia Studentów Literatury ha Sorbonie wybuchł pożar, wzniecony 
prawdopodobnie przez członków prawicowej grupy „Zachód". Dziekan wydziału 
literatury, prof. Grappin, postanowił więc po uzgodnieniu z ministrem oświaty Alainem 
Peyrefittem zawiesić wykłady aż do odwołania.
W tym samym dniu premier Georges Pompidou odleciał wraz z małżonką i grupą 
towarzyszących mu osobistości do Teheranu. „Pompidou spokojnie rusza do Iranu" — 
pisała „Paris-Presse".
Wyjazd szefa rządu w takim momencie ujawnia mimo woli istotę strategii 
politycznej gaullizmu, który wciąż był wpatrzony w horyzont spraw zagranicznych 
i pozostawał całkowicie nimi zafascynowany. To, co się działo wewnątrz kraju, było dla 
generała drugorzędne. U progu niezwykle ważnych wydarzeń premier opuszczał kraj.
Wydarzenia maja i czerwca 1968 r. zostały opisane we Francji w bardzo wielu 
książkach, artykułach i esejach. Istnieje na ten temat olbrzymia bibliografia, zawierająca 
pozycje pisane z najróżnorodniejszych brzegów — od Cohn-Bendita do luminarzy 
eseistyki politycznej. Jak się wydaje, najwłaściwszą periodyzację wypadków przedstawia 
Jacques Chapsal, dyrektor Instytutu Badań Politycznych w Paryżu. Wyróżnia on trzy 
okresy, będące jednocześnie fazami rozwoju konfliktu: 1. Kryzys studencki od 2 do 12 
maja; 2. Kryzys socjalny od 13 do 27 maja; 3. Kryzys polityczny od 27 maja do 16 
czerwca 1968 r. Podział ten odpowiada istotnie ewolucji sytuacji, w której na skutek 
zjawiania się na scenie coraz to nowych sił zachodziły zmiany jakościowe.
Jesteśmy więc na razie w pierwszej fazie wydarzeń.
Główną siłą działającą są w niej studenci. 3 maja ścierają się oni z uzbrojoną 
w pałki policją. Połamanych zostaje wiele stołów i krzeseł, gdyż studenci potrzebowali 
„uzbrojenia" — nóg od tych mebli. W nocy zaciekłe boje toczą się wokół Sorbony 
i na ulicach Dzielnicy Łacińskiej, gdzie zaczynają się pojawiać pierwsze małe barykady. 
6 maja dochodzi do znacznie poważniejszych starć. Następują pierwsze represje rządu. 
Policja aresztuje 422 osoby, około 600 jest rannych. Na placu Sorbony, na bulwarach 
Saint-Germain-des-Prés i Raspail, a także przed siedzibą Senatu toczą się walki. 
Pochód złożony z kilku tysięcy ludzi zbliża się do placu Zwycięstwa. Od 3 maja policja 
nie opuszcza Sorbony, która tym samym zamknięta jest dla studentów.
W „Humanité" Georges Marchais krytykuje ostro zarówno postępowanie władz jak 
i lewaków, „tych pseudorewolucjonistów, którzy powinni zostać zdemaskowani, 
ponieważ służą interesom władzy gaullistowskiej i są synami wielkiej burżuazji". „Nie 
mieszamy bynajmniej — dodaje Marchais — małych grupek z masą studencką, z którą 
całkowicie solidaryzujemy się w jej walce".
Premier Pompidou podróżował tymczasem najpierw po Iranie, potem 
po Afganistanie wśród okrzyków ludności: „Zalmota Salam!" — „Witaj przyjacielu!" Szef 
rządu francuskiego rozmawiał przyjaźnie z szachem i jego uroczą małżonką Farah Dibą, 
która kilka lat temu studiowała w Paryżu i dobrze znała środowisko Dzielnicy Łacińskiej, 
oraz zwiedzał Bazar w Isfahanie. Nie wracał do Paryża. Kontynuował podróż. Wmurował 
kamień węgielny pod mające powstać liceum francusko-afgańskie w Kabulu. 
Fotografował się w barwnym waciaku afgańskim. Ludność witała go bardzo radośnie, 
choć nie bardzo wiedziała, kim jest. Dziennikarze towarzyszący premierowi utrzymują 
(być może złośliwie), że wśród kwiatów, jakimi go obrzucano, tkwiły karteluszki 
z napisami po afgańsku: „Do króla Francji", „Do generała Pompidou". Z Paryża docierały 
do niego meldunki o sytuacji, ale połączenia z Afganistanu były naprawdę fatalne. Joxe, 
Peyrefitte i Fouchet nie bardzo wiedzieli, co robić. De Gaulle nie chciał nic słyszeć o tych 
zajściach. Lekceważył je. Były tylko jeszcze jedną „perypetią". Rzecz powinni byli 
uregulować ministrowie.
— Władza nie cofa się przed zajściami — powtarzał, zajęty przygotowaniem 
do swojej rumuńskiej podróży. Natychmiast po powrocie Pompidou z Kabulu miał 
odlecieć do Bukaresztu, aby kontynuować zbliżenie ze Wschodem.
„Przykręćcie trochę śrubę tym krzykaczom" — depeszował Pompidou w instrukcji 
dla ministrów.
Nie było to łatwe. Zaburzenia obejmowały już w tym momencie prowincję. Miały 
miejsce w Grenoble, Clermont-Ferrand, Rouen, Strasburgu, Aix-en-Provence, Caen, 
Montpellier, Tuluzie, Nantes i Dijon.
W dniach 7—10 maja napięcie wzrosło. Młodzi organizowali jeden pochód 
za drugim. Wciągali do demonstracji dziesiątki tysięcy ludzi. 7 maja około 25 tysięcy 
osób zajęło plac Gwiazdy i śpiewało „Międzynarodówkę". Policja zatrzymała 434 
demonstrantów. Represje powodowały coraz większą reakcję.
Premier Pompidou przebywał ciągle w Afganistanie.
Noc na 10 maja była już „nocą barykad". Tak ją ochrzczono. Barykady pojawiły się 
na ulicach stolicy Francji po raz pierwszy od 1871 r. Od Komuny. Jeśli oczywiście nie 
liczyć 1944 r. — powstania paryskiego — ale wtedy to było przeciw nieprzyjacielowi 
zewnętrznemu.
10 maja studenci zajęli Dzielnicę Łacińską. Po Paryżu rozeszły się pogłoski, że 
w pobliżu Rambouillet koncentrują się czołgi. Z Nantes i Rennes docierają wiadomości, 
że tamtejsi robotnicy ogłosili krótkotrwałe strajki. Po raz pierwszy występują z odrębną 
demonstracją uczniowie szkół średnich. Wszystkie pochody studenckie i uczniowskie 
skupiają się na placu Denfert-Rochereau, gdzie przewodzi Cohn-Bendit, zwolniony 
tymczasowo z aresztu, i Alain Geismar. Próba rokowań z rektorami nie daje wyników.
W sobotę 11 maja o igodzinie 6.00 de Gaulle przyjął ministrów Joxe'a, Foucheta 
(sprawy wewnętrzne), Messmera i pana Foccarta. Na ulicach dopalały się liczne 
samochody. Policji udało się wyprzeć studentów z większości barykad. Było sporo 
rannych. Sekretarz generalny FPK Waldeck Rochet wzywał robotników i ludność 
do energicznej akcji protestacyjnej i do poparcia postulatów studentów. FPK 
proponowała wspólną akcję wszystkich partii.
O godzinie 18.45 premier Pompidou, który pod wpływem ostatnich wydarzeń 
skrócił swój pobyt w Kabulu, wylądował na lotnisku Orly. Pojechał stamtąd wprost 
do siedziby rządu w Hôtel Matignon, gdzie zamknął się na konferencji z Joxem, 
Guichardem, Peyrefittem i Fouchetem. Po tej rozmowie o godzinie 21.00 udał się 
do Pałacu Elizejskiego, gdzie oczekiwał go już de Gaulle. Od tego momentu zaczyna się 
bardzo subtelna, osobista gra Georgesa Pompidou. Gra całkowicie indywidualna i już 
na wyłącznie własny rachunek.
Szef rządu, który z Kabulu kazał „przykręcać śrubę", zaczyna od czegoś wręcz 
przeciwnego. Tak więc w wygłoszonym przemówieniu gani policję, nie wyraża się 
najlepiej o wymiarze sprawiedliwości, zapowiada rychłe otwarcie Sorbony, 
wypuszczenie na wolność aresztowanych studentów i ułatwienia egzaminacyjne.
Zachowuje się zupełnie jak dobra wróżka.
Nie wzbudza to zachwytu wśród osłupiałych ministrów. Ośmiu podaje się 
do dymisji. Na razie muszą jeszcze jednak zostać. Ze względu na sytuację. 
Najważniejszy był teraz przeciwnik. Ten zaś nie rezygnował z walki. Przywódcy CGT, 
CFDT, Federacji Pracowników Oświaty (FEN), delegaci organizacji młodzieżowej — 
Krajowej Unii Studentów Francji (UNEF) i Krajowego Syndykatu Szkolnictwa Wyższego 
(SNE-Sup.) podtrzymali hasło strajku powszechnego, proklamowanego na poniedziałek, 
13 maja. Centrala związkowa Force Ouvričre postanowiła po pewnym namyśle też 
przyłączyć się do demonstracji. Proklamacja strajku nastąpiła na kilka godzin przed 
przemówieniem Pompidou. W niedzielę 12 maja lewica gaullistowSka René Capitanta 
również skrytykowała rząd za jego postępowanie.
Poniedziałek 13 maja otwiera nie tylko drugą fazę konfliktu — tę socjalną — lecz 
także jest znamienną datą w historii gaullizmu. To przecież rocznica: dziesięciolecie 
władzy de Gaulle'a. W 1958 r. odniósł w tym dniu zdecydowane i miażdżące 
zwycięstwo. A dziś?
„Dziesięć lat wystarczy!"
Takie było naczelne hasło olbrzymiego pochodu, który przeszedł ulicami Paryża. 
800 tysięcy ludzi. Na ich czele szli przywódcy polityczni i związkowi, profesorowie, 
intelektualiści, studenci. I wciąż jeden okrzyk: „Dziesięć lat wystarczy!"
Hasło strajku powszechnego było ściśle przestrzegane. Stanęło wszystko. Nawet 
radio i telewizja, gdzie przerwali pracę dziennikarze. Od początku odgrywali oni 
zasadniczą rolę w tym, co się działo. Informowali o zebraniach, o odezwach studenckich 
i innych, przekazywali wezwania strajkujących, relacjonowali w swych reportażach 
o zajściach. Dziennikarze RTF brali odwet za kampanię zarządzeń, jaką generał 
prowadził przeciw nim od swego powrotu z Kanady. Była to druga runda w boju 
generała z dziennikarzami. Trzecia miała wkrótce nadejść. 13 maja 1968 r. 
funkcjonowały tylko informacje radiowe i telewizyjne, aby strajkujący nie stracili między 
sobą łączności.
Policja nie reagowała. Ostrożnie wycofała się z Dzielnicy Łacińskiej, tak że 
w rezultacie studenci mogli wrócić na Sorbonę. Zajęli ją więc i proklamowali tam 
„uniwersytet krytyczny". Zapraszali robotników do dyskusji nad tym, jaki ma być 
uniwersytet. Zdaje się, że niewielu tylko skorzystało z tego zaproszenia. Dyskusje były 
zresztą nader ubogie pod względem treści. Gazety mówiły o „rewolucji". Jakiej? Tego 
nikt nie potrafił sprecyzować. Byli tacy, którzy uważali, że to forma „rewolucji kulturalnej". 
„Rewolucja kulturalna" z hasłem wolności seksualnej na czele? W istocie była to 
mieszanina haseł anarchistycznych i trockistowskich w połączeniu z pewnym utopijnym 
romantyzmem i całkiem urywkowymi strzępami socjalizmu. Prasa nazwała to „Ma-Ma-
Ma", gdyż młodzi studenci powoływali się w swych wywodach jednocześnie na Marksa, 
Mao i Marcusego, niemieckiego filozofa, który wyemigrował przed laty do USA. 
Poważną stroną ruchu był fakt, iż mimo swej nieporadności i braku poważniejszej 
podbudowy teoretycznej ujawnił głęboki kryzys społeczny w wysoko rozwiniętych 
krajach kapitalistycznych — połowy XX wieku.
13 maja członkowie rządu naradzali się z de Gaulle'em w sprawie jego podróży 
do Rumunii. Pompidou radził, aby jej nie odwoływać. Jego zdaniem byłoby to nadawanie 
incydentom większej wagi niż mają. De Gaulle przychyla się do tego poglądu. 
We wtorek 14 maja opuszcza Paryż.
14 maja premier Pompidou przemawia w Zgromadzeniu Narodowym, gdzie 
spotyka się z ostrymi replikami Mitterranda, który woła: „Wielki czas, by rząd nareszcie 
odszedł". Tego samego dnia sekretarz generalny UNEF Jacques Sauvageot odbywa 
konferencję prasową, na której domaga się zmian w sytuacji studentów i stwierdza, że 
dopóki amnestia nie zostanie uchwalona, studenci nie będą zdawali egzaminów, potem 
zaś „nigdy już nie będzie egzaminów w tradycyjnej formie". W telewizji otwarcie 
występują w quizie z profesorami i rektorem: Cohn-Bendit, Geismar, Sauvageot.
Najważniejsze jest jednak włączenie się do akcji robotników. Zaczyna się fala 
strajkćw. 15 maja robotnicy proklamują strajk okupacyjny w zakładach lotniczych Sud-
Aviation w Nantes. Wkrótce potem idą w ślad za nimi robotnicy zakładów Renault 
i Cléon. CGT w swym apelu domaga się ustalenia minimum płacy w wysokości 600 
franków, pełnego zatrudnienia i zniesienia płatnych recept za lekarstwa dla 
ubezpieczonych. Robotnicy Renault żądają minimum płacy w wysokości 1000 franków, 
40-godzinnego tygodnia pracy i długotrwałych umów przy zatrudnianiu. Strajkują 
stocznie w Bordeaux. Ruch rozszerza się. Dziennikarze radia i telewizji tworzą komitet, 
który ma czuwać nad obiektywnym przekazem informacji.
Pod wieczór w Paryżu przedstawienie w teatrze „Odeon". Po zakończeniu 
spektaklu część publiczności — studenci — oświadcza, że teatr jest zajęty i będzie 
odtąd „miejscem spotkań robotników w sprawach twórczych". Próba imitowania 
pekińskich „hunwejbinów" jest w tym posunięciu całkiem wyraźna...
„Od czasu kiedy Rumunia i Francja są niezależne, a tym samym ponoszą 
odpowiedzialność przed sobą i przed innymi, nasza epoka wymaga od nich 
zespolonego wysiłku politycznego, którego celem zgodnie z naturą tych krajów winno 
być zjednoczenie Europy" — przemawiał de Gaulle o tejże godzinie w Bukareszcie.
Nawet w tym niezwykle ciężkim już położeniu de Gaulle nie tracił z oczu swojej 
wizji Europy od Atlantyku do Uralu. Patrzył ponad konfliktami i walkami.
Mikrofony radiowe we Francji nadawały dyskusję między dziennikarzami 
z „Figaro", „Paris-Presse" i „France-Soir" a trójką studenckich przywódców — Cohn-
Benditem, Geismarem i Sauvageotem. Zapowiadano na 17 maja wielką demonstrację 
solidarności studentów z dziennikarzami radia i telewizji. W tym dniu strajki ogarniają już 
w praktyce całą Francję.
De Gaulle przemawia do studentów w... Bukareszcie:
— Oto pomyślny wiatr wiejący z jednego krańca naszego kontynentu na drugi.
Rumuńscy studenci biją brawo. Rumuńska publiczność wita de Gaulle'a 
z entuzjazmem. Wymiana uśmiechów i serdeczności.
W Paryżu za to gradem sypią się kamienie. I nie ma uśmiechów na twarzach, które 
wykrzywia wściekłość. Pękają granaty z gazem łzawiącym, z brzękiem lecą szyby 
na bruk.
Zaniepokojony generał przerywa podróż i 18 maja znajduje się znów w Pałacu 
Elizejskim. Przemówić do Francuzów? Jego wystąpienie było jeszcze przed wyjazdem 
do Rumunii zapowiedziane na 24 maja. Ze względów prestiżowych de Gaulle nie chce 
go przyspieszać. Postulaty w sprawie reformy szkolnictwa wyższego?
— Reforma tak; błazenada NIE! — mówi generał.
— Błazenada to ON! — odpowiadają natychmiast tysiące studenckich ulotek, 
naklejek na murach lub napisów kredą.
Komunikacja w Paryżu działa coraz gorzej. Metro i autobusy kursują tylko od czasu 
do czasu. Strajkują też koleje i linie lotnicze Air-France. Prawie wszędzie robotnicy 
zajmują fabryki. Dziennikarze radia i telewizji odmawiają w praktyce posłuszeństwa 
rządowi. Krajowy Syndykat Dziennikarzy (SNJ) na zebraniu w Rouen oświadcza, że 
gdyby się coś stało personelowi radia i TV, strajk powszechny obejmie wszystkie środki 
informacji.
Sekretarz generalny FPK Waldeck Rochet oświadcza przez radio, że „czas 
najwyższy, aby nadeszła prawdziwa demokracja", i że „należałoby przewidzieć 
utworzenie rządu ludowego i demokratycznego... Partia komunistyczna — mówił 
Waldeck Rochet — gotowa jest wziąć na siebie odpowiedzialność..." Na placach 
Gwiazdy i Zgody demonstracje ugrupowań prawicy pod hasłem: „Komunizm nie 
przejdzie!" Zjednoczona Partia Socjalistyczna opowiada się przez usta swego 
przywódcy Michela Rocarda po stronie studentów. Pierre Mendčs-France domaga się 
przez radio odejścia de Gaulle'a. François Mitterrand wykrzykuje: „Francja odczuwa 
olbrzymią potrzebę demokratycznego tlenu".
W poniedziałek 20 maja transport jest już całkowicie sparaliżowany. W Marsylii 
i Hawrze marynarze okupują statki. Są przerwy w łączności przewodowej. Zaczyna 
strajkować Bank Francji. Pierwsze oznaki paniki walutowej. Ludzie masowo wymieniają 
franki na pieniądze innych państw. Frank spada na giełdzie nowojorskiej, którą wkrótce 
naśladują inne. Amerykanie dają znać o sobie. Teraz nadchodzi ich moment: mogą de 
Gaulle'owi odpłacić za batalię dolarową.
We wtorek 21 maja debata w Zgromadzeniu Narodowym. Opozycja wystąpiła 
z wotum nieufności pod adresem rządu Pompidou broni się. Mówi o niebezpieczeństwie 
„strajku powstańczego", aby napędzić strachu części deputowanych. Komuniści 
sprzeciwiają się tej tezie. Już od kilku dni we wszystkich swych analizach zaprzeczają 
twierdzeniom, jakoby to był „strajk powstańczy".
„Masy ludowe nie weszły na drogę strajku powstańczego... Realizują szeroki ruch, 
którego celem jest eliminacja rządu i systemu gaullistowskiego oraz utworzenie wspólnie 
ze wszystkimi siłami lewicy systemu prawdziwie republikańskiego, otwierającego drogę 
do socjalizmu" — głosił komunikat Biura Politycznego FPK w przeddzień sesji 
parlamentu.
Rząd celowo zaostrzał ocenę wydarzeń, aby mieć pretekst do represji przeciw 
komunistom, których od początku uważał za głównego i najgroźniejszego przeciwnika. 
Jedynie komuniści bowiem byli naprawdę zorganizowani, tylko oni posiadali konkretny 
program, prestiż i zaufanie wśród robotników. Stąd główne uderzenie rządu obrało 
kierunek ataku nie na słabe i bezprogramowo, chaotycznie działające grupki studentów, 
lecz właśnie na FPK i związki zawodowe. Sytuacja stawała się bowiem naprawdę 
groźna dla gaullizmu z chwilą pojawienia się tych sił na polu walki. Z samymi studentami 
dano by sobie radę bez większego trudu.
24 maja de Gaulle zabiera głos zgodnie z zapowiedzią. Przemówienie jest słabe. 
Generał waha się wyraźnie, jak gdyby nie wiedział, co ma powiedzieć. Jako remedium 
zapowiada... referendum. Jeszcze jedno. Najgorsze jest to, że nawet o tym środku mówi 
mgliście i niejasno.
„...Postanowiłem na wniosek rządu poddać pod głosowanie narodu projekt ustawy, 
w którym poproszę go o udzielenie państwu, a przede wszystkim jego szefowi, 
pełnomocnictwa na dokonanie odnowy".
Plebiscyt ma się odbyć w czerwcu. „W przypadku, gdy odpowiedź wasza będzie 
brzmiała «nie», rozumie się samo przez się, iż nie będę dłużej sprawował swej funkcji" 
— oznajmia. Wszyscy znają już na pamięć ten zwrot, powtarzający się przy podobnych 
okazjach. Zapowiedzi reform uniwersyteckich i gospodarczych są w tym krótkim zresztą 
wystąpieniu niejasne, znów ogólnikowe.
Nie mógł tym uratować sytuacji. Z tysięcy gardeł studentów zgromadzonych 
na placu w pobliżu Dworca Lyońskiego wyrywa się jeden okrzyk:
„Il est fini!" — „Jest skończony!"
Znów barykady, pochody, starcia z policją, przemówienia, dyskusje. Nie ma 
spokoju. „Rząd gaullistowski przeżył się i powinien odejść" — stwierdza Waldeck Rochet 
w imieniu FPK na forum Zgromadzenia Narodowego. „Federacja Lewicy odpowiada 
«nie» na plebiscyt de Gaulle'a" — mówi Mitterrand. „Nad plebiscytem nie dyskutuje się; 
to się zwalcza" — oświadcza Mendčs-France. „To już nie jest kryzys rządowy, ale 
kryzys systemu" — oznajmia Rocard z PSU.
Georges Pompidou był innego zdania. Wiedział, że nic jeszcze nie było stracone. 
W Zgromadzeniu Narodowym wotum nieufności przecież nie przeszło. Opozycja znów 
nie zdołała zebrać 233 głosów. Sytuacja była trudna, ale nie beznadziejna. Szef rządu 
dokonał 24 maja posunięcia bardzo ciekawego z punktu widzenia taktyki walki 
i trzeźwości oceny. Zaprosił mianowicie przedstawicieli wielkich central związkowych — 
CGT, CFDT, Force Ouvričre i innych — do okrągłego stołu, czyli do pertraktacji na temat 
postulatów robotniczych. Posunięcie bardzo zręczne, gdyż automatycznie oddzielało 
sprawy ludzi pracy od studentów, a jednocześnie wnosiło element rzeczowości 
do panującego chaosu, w którym już nie racje polityczne, lecz demagogia coraz bardziej 
brała górę. Rokowania pozwalały też władzom na złapanie oddechu.
Rendez-vous było wyznaczone w gmachu Ministerstwa Spraw Socjalnych przy 
ulicy Grenelle. Obrady toczyły się przy dochodzących przez radio odgłosach burzy, która 
dalej szalała w całym kraju. W Nantes tłumy przemianowały plac Królewski na plac 
Ludowy. Było około 50 rannych. W Lyonie pojawiły się barykady po obu brzegach 
Rodanu. Demonstracje odbywały się w wielu miejscowościach. W Paryżu debatował 
kongres Krajowego Syndykatu Szkolnictwa Wyższego. Uchwalono jedność akcji 
ze związkami zawodowymi robotników, ale nie z Krajowym Związkiem Studentów 
Francji. Cohn-Bendit przebywał od kilku dni w NRF, skąd nie mógł wrócić, gdyż władze 
nie wpuszczały go już do Francji. Na granicy w Forbach około tysiąca studentów 
zachodnioniemieckich usiłowało siłą „przerzucić" przywódcę Ruchu 22 Marca. 
Żandarmeria francuska odparła ten „atak". W niedzielę 26 maja Biuro Polityczne FPK 
wezwało Francuzów do głosowania „nie" w przyszłym referendum, jednocześnie 
ostrzegając intelektualistów przed „utopią, anarchią, niecierpliwością, ryzykowną oceną 
układu sił, pseudorewolucyjną paplaniną i wszystkim, co dzieli ludzi pracy". Rozłam 
wśród studentów pogłębiał się. Różne organizacje Krajowego Syndykatu Szkolnictwa 
Wyższego wystąpiły na prowincji przeciw zerwaniu z UNEF.
27 maja kończą się rokowania przy ulicy Grenelle. Najniższe płace w przemyśle 
za godzinę zostały podniesione z 2,22 do 3 franków począwszy od 1 czerwca; inne 
płace o 7 proc. i o dodatkowe 3 proc. począwszy od 1 października 1968 r.; razem o 10 
proc. Powzięto też decyzję o stopniowym redukowaniu godzin zatrudnienia, aby dojść 
do 40godzinnego tygodnia pracy. Znaczną poprawę uzyskano w kwestiach umów 
zbiorowych, ubezpieczeń, dodatków rodzinnych, rent starczych i podatków. Był to 
częściowy w każdym razie sukces central związkowych.
Robotnicy ocenili jednak sprawę inaczej. W zakładach Renault około 6 tysięcy 
ludzi uchwaliło przez głosowanie kontynuację strajku. To samo stało się u Berlieta, 
Citroena, w Sud-Aviation i w innych. Robotnicy przyjmowali wprawdzie zasadę 
podwyżek płac, ale uważali, że rząd nie uwzględnił reform strukturalnych. Wielkie 
centrale związkowe zostały po raz pierwszy zdezawuowane.
Po odrzuceniu reform ekonomicznych strajk przekształca się w polityczny i takiego 
charakteru nabiera cały kryzys. Jest to jego trzecia faza.
27 maja na stadionie Charléty odbywa się wiec, w którym biorą udział głównie 
członkowie PSU i UNEF. Kilkadziesiąt tysięcy ludzi słucha przemówień Sauvageota, 
Geismara i Barjoneta. Ten ostatni oznajmia, że „rewolucja jest dziś możliwa". 
Rzeczywiście wyglądało to groźnie, choć rewolucja wcale nie była możliwa. Jednakże te 
nieprzebrane tłumy ludzi, niespokojne, rozdrażnione, rozdyskutowane, pragnące 
jakiegoś czynu, wywierały olbrzymie wrażenie. Chciały gdzieś iść, choć nie wiedziały 
dokąd. Ich przywódcy też tego nie wiedzieli. Krytykowali wszystko, co istniało — 
od skrajnej prawicy ultrasowskiej, poprzez gaullizm i Federację Lewicy Demokratycznej 
do komunistów i związków zawodowych włącznie — ale nie potrafili sformułować tego, 
co powinno się znaleźć na miejscu obecnego porządku oficjalnego i opozycji. Było 
w tym coś ze średniowiecznych buntów chłopskich czy plebejskich: namiętna rewolta, 
ale bez programu. Rozmaici amatorzy na przywódców rozwieszali swoje programy jak 
kupcy towar na bazarze — Mitterrand mówił jedno, Mendčs-France drugie, Rocard — 
trzecie, Sauvageot czy Geismar, a przedtem Cohn-Bendit jeszcze coś innego — nie 
było na to amatorów.
27 maja był szczytowym dniem chaosu. CGT wezwała robotników do bojkotowania 
wieców anarchistycznych i do wystrzegania się prowokacji „maoistów" czy trockistów. 
W samym Paryżu odbyło się 12 wieców pod egidą CGT. Omawiano na nich postulaty 
robotnicze i wyniki obrad przy ulicy Grenelle. Jak w gorączce znajdowała się cała 
prowincja. 30 tysięcy ludzi wiecowało w Nantes, tyleż w Tulonie, 50 tysięcy Tuluzie, 
tysiące innych w Hawrze, Brest, Besançon, Rouen, Beifort, Marsylii, Strasburgu, 
Clermont-Ferrand. Strajki zaostrzały się.
Premier Pompidou obserwował rozwój sytuacji i nie tracił głowy. Doskonale 
wiedział, że anarchiści, trockiści i „maoiści" nie mają żadnego programu, że tylko 
hałasują. Dostrzegał narastające znużenie społeczeństwa wytworzoną sytuacją, irytację 
spowodowaną paleniem prywatnych samochodów, przewracaniem autobusów i latarń, 
demolowaniem różnych urządzeń. Rejestrował też odmienny, rzeczowy kierunek obrany 
przez robotników.
W środowisku anarchistów i innych pojawili się fachowi prowokatorzy policyjni, 
którzy w przebraniu studentów dopuszczali się różnych dzikich wybryków drażniących 
społeczeństwo. Oni to byli czołowymi sprawcami podpaleń samochodów, wybijania 
witryn sklepowych, niszczenia elewacji domów, słowem tego, co musiało powodować 
odruch protestu u publiczności. Innym rodzajem akcji uruchomionej przez władze było 
rozpuszczanie fałszywych pogłosek o monstrualnym nieraz zamyśle i prowokacyjnych 
haseł. Rozeszła się na przykład wiadomość, że anarchiści będą wysadzać w powietrze 
maszyny fabryczne. Było to pomyślane dla rozdrażnienia robotników. Wiadomo bowiem, 
że robotnik nigdy nie zniszczy swojej maszyny. Jest to jego narzędzie pracy, do którego 
jest przywiązany, które lubi, które go żywi. Sama ewentualność zniszczenia przez kogoś 
maszyn musi zaalarmować środowisko robotnicze. Władze doskonale o tym wiedziały.
28 maja premier Pompidou zawiadomił dziennikarzy na konferencji prasowej, że 
zapowiedziane referendum odbędzie się w połowie czerwca, gdyż w obecnej atmosferze 
jest ono niemożliwe. Szef rządu obwieścił dymisję ministra oświaty Peyrefitte'a. 
Zaproponował też bardzo zręcznie, by w fabrykach robotnicy wypowiedzieli się w tajnym 
głosowaniu, czy przyjmują podwyżki ustalone z centralami związkowymi przy ulicy 
Grenelle, czy też je odrzucają. Mamy tu cały mechanizm taktyki Pompidou, który 
na zimno rozgrywał swoje karty. Musiał już wtedy zdawać sobie z tego sprawę, że 
gaullizm ma przeciwko sobie nie jedną, a cztery oddzielnie działające siły: hałaśliwą 
i bijącą się nie wiadomo o co koalicję Zjednoczonej Partii Socjalistycznej ze studentami, 
ale tylko tymi z UNEF; żądnego władzy Mitterranda, sprzymierzonego z Mendčs-
France'em i wiodącego za sobą nie bardzo przekonaną Federację Lewicy 
Demokratycznej; Francuską Partię Komunistyczną i wielkie centrale związkowe, które 
nie uznają wcale sytuacji za rewolucyjną i walczą o legalną zmianę rządu oraz 
o uwzględnienie postulatów ludzi pracy i studentów; luźne grupy „maoistów", 
„sytuacjonistów", Ruchu 22 Marca, trockistów, anarchistów, szukające nie celu, lecz 
„draki". Cztery te ugrupowania były coraz słabiej powiązane ze sobą, co ułatwiało 
sytuację V Republice, choć sprawy na zewnątrz nie wyglądały wcale różowo.
Na zewnątrz czuwali bowiem integracjoniści europejscy i NATO, starzy przeciwnicy 
de Gaulle'a. Ci zza Oceanu i zza Renu, ci z różnych krajów „małej Europy", którzy teraz 
mieli okazję się odegrać. Niemałym wsparciem była dla nich działalność syjonistycznych 
lobby, które nie wybaczyły de Gaulle'owi embarga na broń dla Izraela i jego stanowiska 
wobec konfliktu na Bliskim Wschodzie. Prasa anglosaska i znaczna część prasy 
francuskiej, inspirowane w wielu wypadkach pośrednio czy bezpośrednio przez te koła, 
odegrały swoją rolę w pogłębianiu chaosu i podkopywaniu pozycji rządu, a zwłaszcza 
osobistego autorytetu szefa państwa. Był to jeszcze jeden front, z którym de Gaulle 
musiał się w tamtych dniach zmagać. Jean Lacouture zwraca uwagę, że w tych 
końcowych dniach maja 1968 r. wszystko zdawało się walić. Cała policja i żandarmeria 
skoncentrowane były w Paryżu i kilku innych większych miastach. 75 prefektur 
na ogólną liczbę 90 zostało całkowicie pozbawione ochrony. Można je było zająć bez 
zbytniego ryzyka. Stało otworem nawet Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, z którego 
znikli woźni i strajkujący pracownicy. Nastawienie pracowników radia i telewizji było 
takie, że przeszliby oni na stronę każdej nowej władzy obalającej gaullizm. V Republika 
miała do czynienia z nie byle jakimi siłami. Na 50 milionów mieszkańców Francji samych 
studentów było 514 tysięcy oraz 60 tysięcy w szkołach równoległych wyższego stopnia, 
27 tysięcy w klasach przygotowawczych do wyższych studiów. Francuska Partia 
Komunistyczna i CGT reprezentowały 5-milionową masę wyborczą, Federacja Lewicy 
Demokratycznej — 4-milionową. Są to ogromne liczby. Stąd taka właśnie ewolucja 
sytuacji i napięcie. Powtarzamy jednak: siły te nie były jednolite. Arytmetycznie rzecz 
wyglądała o wiele groźniej niż politycznie.
28 maja Mitterrand i Mendčs-France ogłosili, że gotowi są objąć władzę. W myśl 
ich propozycji najpierw miałby powstać rząd tymczasowy, którego zadaniem byłoby 
„uruchomić państwo, stając się uważnym współrozmówcą licznych zgromadzeń 
robotników i studentów", oraz „odpowiedzieć na słuszne żądania różnych grup 
społecznych i zawodowych". Ów rząd „stworzyłby warunki dla wyborów prezydenckich". 
Zadania tego podjąłby się on — Mitterrand, albo Mendčs-France. Mitterrand oznajmił, że 
od tej chwili uważa się za kandydata na stanowisko prezydenta Republiki.
Było to o godzinie 11.00. Już o 16.00 sekretarz generalny FPK Waldeck Rochet 
w wywiadzie dla Agencji France-Presse oświadczył, że ani FPK, ani miliony 
strajkujących robotników:
„Nie zamierzają zastąpić obecnej władzy inną władzą, która nie zaspokoiłaby 
rewindykacji... Nie zamierzają również torować drogi reżimowi podporządkowanemu 
polityce amerykańskiej... Powiedzieliśmy już, że jesteśmy gotowi dzielić całą 
odpowiedzialność, jaką ma wielka partia ludzi pracy, którą jest FPK, w każdym rządzie 
jedności demokratycznej".
Sprawa wyraźna: zmiana władzy de Gaulle'a na Mitterranda-Mendčs-France'a nie 
zachwycała komunistów.
Należy sądzić, że de Gaulle tego nie dostrzegł, że nie docenił wagi sprawy. 
Przecież bez zgody partii komunistycznej i bez tak potężnej centrali związkowej jak CGT 
żadna istotna zmiana nie była we Francji możliwa. Niemniej jednak właśnie 28 maja 
rozeszły się po Paryżu pogłoski, że Pompidou poradził de Gaulle'owi, by zrezygnował 
z władzy. Rzecz nie jest do dziś wyjaśniona. Różni „poinformowani" bardzo rozmaicie to 
przedstawiają.
Claude Paillat w swojej książce „Archives secrčtes" (Tajne archiwa) pisze:
„W kuluarach Władzy mówi się szeptem, że Pompidou trzymał w kieszeni petycję 
podpisaną przez 40 osobistości gaullistowskich. Miały się one domagać w zdaniach 
pełnych szacunku, lecz twardych, by szef państwa «pozostał najwyższą ostoją», 
wycofując się do Colombey-les-Deux-Eglises".
Pierre Rouanet, biograf Pompidou, zwraca ze swej strony uwagę, że: „Nie ma 
takiej wskazówki, która pozwalałaby na wyobrażenie sobie, że Pompidou pretendował 
choćby przez sekundę do rozstrzygania osobistego losu generała de Gaulle'a. Niemniej 
jednak niektórzy «lewicowi gaulliści» i trochę osób związanych z generałem de 
Gaulle'em (ludzi wcale niepośledniego gatunku) zachowują słuszne czy niesłuszne 
przekonanie, że Pompidou mógł uważać odejście generała za pożądane".
Nie wyjaśnimy tej kwestii. 29 maja o godzinie 11.15 de Gaulle zatelefonował 
do Pompidou:
— Nie mogę pana dziś zobaczyć. Odjeżdżam. Muszę się wziąć w garść, wyspać 
się, zastanowić przed podjęciem ostatecznej decyzji. Będę w czwartek na posiedzeniu 
Rady Ministrów, której przekażę swoją decyzję przed zwróceniem się do kraju.
O jakiej -decyzji mowa?
Nie ma tu znów nic pewnego. W ostatnich dniach de Gaulle rozmawiał z ministrem 
spraw wewnętrznych Christianem Fouchetem. Mówił mu otwarcie o odejściu. Był bardzo 
rozgoryczony. Wszyscy to spostrzegli. Wobec kilku ministrów powiedział, że „Francuzi 
nie chcą już de Gaulle'a". Nawet w smutku i przygnębieniu używał trzeciej osoby. 
Wielokrotnie rozmawiał z Pompidou. Dzielił się z nim swoim planem odjazdu 
do Colombey. Spierali się podobno ostro na temat dalszych posunięć. Pompidou był 
przeciwnikiem referendum. Proponował rozwiązanie parlamentu i nowe wybory, gdy 
wszystko się uspokoi. W odróżnieniu od generała pewny był, że niepokoje rychło 
przycichną.
De Gaulle nie poleciał jednak do Colombey. W tymże dniu jego helikopter i drugi 
śmigłowiec towarzyszący zmieniły po starcie z Issy-les-Moulineaux kierunek i o 13.30 
wylądowały w Baden-Baden, kwaterze głównej generała Massu, dowódcy francuskich sił 
zbrojnych w Niemczech zachodnich.
Generał powtórzył więc swój gest z 5 października 1962 r., kiedy to po obaleniu 
parlamentu, w gorącym ogniu batalii politycznej, odjechał do wojska. „Jakże inaczej 
czuję się wśród was!" — powiedział wtedy. W owym czasie było to Reims, teraz Baden-
Baden.
O czym rozmawiał z Massu? Znów luka w wydarzeniach. De Gaulle był w jakiś, 
sobie tylko znany sposób przywiązany do tego generała spadochroniarzy, zawadiaki 
i paliwody. Z pewnością nie poleciał jednak do Baden-Baden tylko po to, aby w tej 
kuracyjnej miejscowości zaczerpnąć świeżego powietrza i złapać oddech w nie 
zmąconej niczym atmosferze koszarowej dyscypliny, która stanowiła taki kontrast 
z Francją tamtych dni.
W kwestii przedmiotu nieoczekiwanej wizyty u Massu istnieją tylko dwie hipotezy. 
Jedna utrzymuje, że de Gaulle chciał tylko zademonstrować siłę i uświadomić 
Francuzów o możliwości użycia wojsk znajdujących się w NRF dla przywrócenia 
porządku. Według drugiej, generał umówił się z Massu konkretnie w sprawie ruchu 
wojsk na ustalony z góry znak. W zamian za to dowódca wojsk francuskich w NRF 
otrzymał od szefa państwa przyrzeczenie amnestii dla Salana. Jak widać, obie hipotezy 
są bardzo zbliżone: de Gaulle albo chciał zastraszyć siłą, albo jej użyć.
Po co to zrobił? Należy sądzić, że szło mu o wstrząs psychologiczny, który 
pociągnąłby za sobą zmianę położenia. Stąd jego tajemnicze zniknięcie, stąd zmiana 
kierunku z Colombey na Baden-Baden. Wiedział, że dotrze to do Francji i wywrze 
odpowiednie wrażenie. Były i rzeczy ważniejsze. Generał obawiał się przewrotu. Tłum 
mógł naprawdę wtargnąć do Pałacu Elizejskiego. Pretendenci do władzy mogli go 
zmusić do oficjalnej dymisji, która natychmiast zalegalizowałaby ich władzę. 
Odjeżdżając, znikając, odbierał im możność legalnego dojścia do steru rządów. Byliby 
uzurpatorami, co postawiłoby ich z miejsca w trudnym położeniu. Chronił się więc pod 
opiekę wojsk. Lacouture słusznie zwraca uwagę, że przybył do Baden wraz z żoną, 
dziećmi i wnukami. Czyżby zamierzał tam zostać dłużej?
Należy przypuszczać, że po przybyciu na miejsce, po znalezieniu się wśród 
generałów i oficerów poczuł się natychmiast raźniej. Z dystansu spojrzał na sytuację 
innymi oczami. Zobaczył ją we właściwych wymiarach i pojął, że ma jeszcze duże pole 
do działania. Wtedy też podjął nową decyzję: powrotu do Paryża i kontrataku. Zostawił 
sobie do tego furtkę: odjeżdżając, zapowiedział przecież swój powrót na czwartek 30 
maja. Decydował się na wznowienie walki. W Paryżu już od jakiegoś czasu rozważał tę 
kontrofensywę. W jednej z rozmów z ministrem spraw wewnętrznych Fouchetem 
powiedział: „Proszę nie zapominać, że minister spraw wewnętrznych powinien umieć 
wydać rozkaz strzelania". Nie chciał jednak tego robić. Jeszcze raz podejmie próbę 
działania innymi środkami. Jeżeli te zawiodą, pozostanie... Massu i minister spraw 
wewnętrznych, który umie wydać rozkaz...
W Paryżu dowiedziano się o wyjeździe de Gaulle'a z oficjalnego komunikatu 
ogłoszonego w godzinach popołudniowych, ale wymieniającego tylko Colombey. 
Wkrótce potem rojem pojawiły się pogłoski. De Gaulle nie wylądował w Colombey. 
Gdzie jest więc? Kierownictwo gaullistowskiej UDR zapowiedziało na 30 maja wielką, 
publiczną manifestację na rzecz generała na Polach Elizejskich.
Sekretariat generalny CFDT poparł tymczasem kandydaturę Mendčs-France'a. To 
samo uczynił w oficjalnym oświadczeniu Lecanuet z Centrum Demokratycznego. 
Mendčs-France przemawiał w jednej z bocznych sal Pałacu Burbońskiego i szkicował 
swój program. Między Bastylią a Dworcem Saint-Lazare ciągnęły setki tysięcy członków 
CGT w olbrzymim pochodzie z transparentami. W redakcji dziennika gaullistowskiego 
„Nation" wybuchła bomba podłożona przez ugrupowanie „Zachód". Lokal został 
zdemolowany. Na szczęście nie było w nim nikogo podczas wybuchu.
W Paryżu panowało przekonanie, że de Gaulle powtórzył w pewnej mierze wariant 
swego postępowania z 1946 r., to znaczy, że „odszedł". Definitywnie. Zrezygnował 
z władzy.
W lokalach Federacji Mitterranda, w Centrum Lecanueta, w PSU Rocarda, 
w UNEF Sauvageota wrzało i kipiało. Dyskutowano tam nad sposobami przejęcia 
rządów. Rozdzielano między siebie funkcje, opracowywano wystąpienia, odezwy, ulotki, 
artykuły, spierano się, kłócono, szukano sojuszników, snuto intrygi. Jeden pomysł ścigał 
drugi. Pogłoski spadały całymi kaskadami. Szał był powszechny: koniec V Republiki, 
koniec de Gaulle'a.
Francuska Partia Komunistyczna i Powszechna Konfederacja Pracy były w tym 
dniu znacznie chłodniejsze w ocenie sytuacji od innych. Robotnicy bez zachwytu patrzyli 
na ewentualność przejęcia władzy przez partię proamerykańską. Nie o to przecież szło 
w tej walce. Wydaje się poza tym, że komuniści byli bardzo ostrożni i nie wierzyli jeszcze 
w zakończenie rozgrywki. Spodziewali się jakiegoś podstępu, jakiegoś chwytu i mieli 
rację, gdyż już najbliższe godziny miały wykazać, że de Gaulle z niczego nie 
rezygnował.
Zdezorientowany był jednak i rząd. Pompidou przygotowywał się do wystąpienia 
w radio i telewizji, ale — jak się okazało — te miały już instrukcję: tylko generał może 
zabrać głos. Nikt inny. Czyżby de Gaulle przewidział, że szef rządu może podjąć jakąś 
próbę na własną rękę?
Generał był już tymczasem w drodze do Colombey. Opuszczał Baden-Baden tak 
samo szybko, jak się tam znalazł. Może doznał wstrząsu, gdy uświadomił sobie, że 
wycofał się przed własnymi rodakami na ziemię niemiecką? Może uderzył go kontrast 
tego odwrotu z tamtym z 1940 r.? Może...
Jeszcze w tym samym dniu o 18.00 de Gaulle telefonował już z Colombey 
do Pompidou, że nazajutrz będzie w Paryżu. Wyznaczył godzinę posiedzenia rządu: 
15.00. O 16.30 wygłosi apel do ludności.
Za jednym zamachem wszystko ulega zmianie. Jak za dotknięciem różdżki 
czarodziejskiej. De Gaulle wrócił do równowagi i otrząsnął się z przygnębienia tak 
dalece, że 30 maja ministrowie wręcz go nie poznają. Jego przemówienie wygłoszone 
tylko przez radio (tym razem nie przez telewizję) brzmi twardo i zwięźle, a jednocześnie 
przekonująco.
„Jako stojący na straży praworządności narodowej i republikańskiej rozważałem 
od 24 godzin wszystkie bez wyjątku ewentualności, które pozwoliłyby tę praworządność 
utrzymać. Następnie podjąłem decyzję. W obecnych okolicznościach nie wycofam się. 
Mam mandat powierzony mi przez naród i wypełnię go. Nie zmienię premiera, którego 
zalety, solidność i zdolności zasługują na powszechne uznanie... Rozwiązuję z dniem 
dzisiejszym Zgromadzenie Narodowe. Zaproponowałem krajowi referendum... 
Stwierdzam, że obecna sytuacja uniemożliwia przeprowadzenie tego. Dlatego też 
odkładam termin referendum. Jeśli zaś chodzi o wybory do ciał ustawodawczych, to 
odbędą się one w terminach przewidzianych przez Konstytucję, chyba że zamierza się 
zakneblować usta całemu narodowi francuskiemu... Jeśli więc ta sytuacja przemocy 
będzie trwała nadal, będę musiał, aby utrzymać Republikę, użyć zgodnie z Konstytucją 
innych środków niż natychmiastowe przeprowadzenie w kraju wyborów... Francji 
w istocie rzeczy bowiem zagraża dyktatura. Chce się zmusić Francję do tego, by 
w momencie rozpaczy uległa władzy, któira narzuciła się, władzy, która byłaby 
niewątpliwie władzą głównego zwycięzcy, tj. totalitarnego komunizmu. Oczywiście, że 
na początek nadano by jej zwodnicze pozory, wykorzystując ambicje i nienawiść 
odstawionych do lamusa politykierów, po czym znaczenie tych ludzi nie byłoby większe 
niż ich ciężar gatunkowy, to znaczy — niewielkie. O nie! Republika nie będzie 
abdykować. Naród się otrząśnie. Postęp, niezawisłość i pokój zwyciężą wraz 
z wolnością..."
Przemówienie to zawiera kilka ciekawych elementów. Przede wszystkim, jak 
widać, de Gaulle wycofał się pod naciskiem Pompidou z referendum. Odwołał je 
i rozwiązał parlament, tak jak doradzał szef rządu. Następnie zapewnił, że go nie zmieni, 
i składa mu coś, co w ustach de Gaulle'a można przyjąć za podziękowanie. Nic bardziej 
od tego wystąpienia nie ujawnia przemożnej roli Pompidou w ciągu wydarzeń majowych. 
Od początku do końca. Znamienne jest również skierowanie ostrza całego kontrataku 
przeciw komunistom. Nie ma w tym nic dziwnego. De Gaulle wie bardzo dobrze, że 
komuniści nie popierali lewaków; zna też rezerwę, z jaką FPK odnosi się do Mitterranda 
czy Mendčs-France'a. Toteż jeśli atakuje właśnie partię komunistyczną, czyni tak, gdyż 
tylko ją wraz ze związkami zawodowymi uważa za siłę zdolną do konkretnej, prawdziwej 
walki. Jest to jedna strona zagadnienia. Druga polega na chęci pozyskania sobie 
mieszczaństwa i skrajnej prawicy. Generał trafnie przypuszcza, że samo imię 
komunistów napędza tym warstwom strachu. Jest to hasło wręcz niezawodne. 
Dodatkowy element wystąpienia z 30 maja to groźba użycia siły. Paryż wie już wtedy, że 
de Gaulle był u Massu w Baden-Baden. Wszędzie krążą pogłoski, że spadochroniarze 
z NRF są gotowi do odlotu, a czołgi koncentrują się na granicy. Pogróżki generała nikt 
więc nie lekceważy.
Przemówienie daje odpowiedni plon. O godzinie 18.00 manifestacja 
zorganizowana przez gaullistów na Polach Elizejskich przynosi nadspodziewane 
rezultaty. Przeszło pół miliona osób defiluje pod trójkolorowymi flagami, wznosząc 
okrzyki na cześć generała. Tłum śpiewa „Marsyliankę" na placu Gwiazdy, minister 
do spraw kombatantów Sanguinetti oraz Jacques Chaban-Delmas zapalają znicz 
na Grobie Nieznanego Żołnierza. Nastrój podniosły i patriotyczny. Zebrały się najwyższe 
sfery towarzyskie Paryża, najlepsze towarzystwo z XVI dzielnicy, panie i panowie 
z klubów hipicznych i tenisowych, ze starych rodzin bankierskich, kupieckich, 
arystokratycznych, z dziećmi i wnukami, ze służbą domową i wszystkim, co tylko można 
było uruchomić. Bez wątpienia wypadło to imponująco.
Mogło się wydawać, że to początek jakiegoś wielkiego starcia, wstęp do wojny 
domowej. Przemówienie de Gaulle'a i ta manifestacja czyniły początkowo takie 
wrażenie. Nic się jednak nie stało. Ograniczono się do replik czysto werbalnych.
Trudno było powiedzieć, czy w warunkach powszechnego rozgoryczenia 
i rozdrażnienia de Gaulle naprawdę wygrał na dłuższą metę we własnym 
społeczeństwie. Wydarzenia majowe musiały pozostawić w wielu umysłach trwałe ślady. 
Na razie jednak generał miał jednego bardzo potężnego, sprzymierzeńca. Był nim strach 
mieszczaństwa, lęk przed zmianami, przed chaosem, przed nieznanym. Miano dość 
barykad, awantur, palenia samochodów, wybijania szyb, furkoczących w powietrzu 
kamieni i szarż policyjnych. Po stronie de Gaulle'a znalazło się przemożne marzenie 
o spokoju i stabilizacji.
Podczas gdy w całym kraju odbywały się masowe manifestacje na rzecz de 
Gaulle'a i ciągłe demonstracje studentów oraz, odrębne, robotników zrzeszonych 
w związkach zawodowych, de Gaulle dokonuje rekonstrukcji rządu. Zmiany raczej 
istotne, choć Pompidou pozostaje dalej premierem. Przede wszystkim daje się 
zauważyć gest w kierunku spraw socjalnych. Lewica gaullistowska otrzymuje trzy 
resorty: René Capitant (sprawiedliwość), Yvon Morandat (sekretariat stanu do spraw 
socjalnych i zatrudnienia), Philippe Dechartre (sekretariat stanu do spraw budownictwa 
mieszkaniowego). Kilku ministrów zmieniło teki. I tak Michel Debré objął resort spraw 
zagranicznych na miejsce Maurice'a Couve de Murville'a, który przeszedł do finansów. 
Nowy jest w gabinecie Albin Chalandon (przemysł). Odeszli: Frey, Billotte, Joxe, 
Fouchet, Jeanneney, Missoffe, Gorse (informacja), Peyrefitte.
Prawdziwie mistrzowskim posunięciem jest to, co za radą Pompidou de Gaulle 
zdecydował się zrobić — rozwiązanie parlamentu. Opozycja domagała się przecież 
przez cały czas nowych wyborów. Będzie więc miała wybory. Nie może już nic 
powiedzieć. Teraz chaotyczna walka uliczna musi się zamienić w tradycyjną kampanię 
przedwyborczą, bo wybory są tuż, tuż. Pierwsza tura ma się odbyć 23 czerwca. Partie 
opozycyjne znalazły się w trudnym położeniu. Ich poparcie dla anarchistycznych ruchów 
młodzieżowych było przez cały czas pełne rezerwy. Grozi im teraz utrata tych głosów. 
Nie było poza tym zgody między nimi. Idą do wyborów poróżnione. Francuska Partia 
Komunistyczna musiała walczyć na trzy fronty: z jednej strony, broniąc robotników przed 
prowokacjami anarchistów i trockistów; z drugiej — przeciw prądom proamerykańskim 
w Federacji Lewicy Demokratycznej; z trzeciej — przeciw gaullizmowi. Osłabia to 
pozycję FPK w tych wyborach. Inne ugrupowania są jeszcze słabsze.
Od 1 czerwca robotnicy zaczynają z wolna wracać do pracy. Po 5 czerwca prawie 
wszystkie zakłady już pracują. Studenci usiłują jeszcze demonstrować, lecz 
społeczeństwo jest coraz bardziej obojętne. 12 czerwca rząd rozwiązuje kilkanaście 
organizacji lewackich. 16 czerwca policja usuwa ostatnich studenckich „okupantów" 
Sorbony. Operacja ta odbywa się wśród absolutnej obojętności opinii publicznej.
Bodaj że najdłużej toczyli walkę dziennikarze radia i telewizji. Organizowali jeden 
strajk po drugim, prowadzili żmudne spory z ministrem informacji, odwoływali się 
do rozmaitych instancji. Wreszcie padli — można powiedzieć — w boju. 27 czerwca 110 
redaktorów aktualności radiowych otrzymało zawiadomienie, że będą mogli wrócić 
do pracy po otrzymaniu wezwań indywidualnych. Był to w praktyce lokaut. Największy 
chyba w dziejach prasy światowej. W ten sposób generał odpłacił dziennikarzom 
masowych środków przekazu za wszystko: od podróży do Kanady, aż do dni majowych, 
kiedy to radiofonia oficjalna była łącznikiem opozycji w walce z władzą. Przypadek — 
trzeba przyznać — też bez precedensu.
Czym był kryzys majowy 1968 roku?
Do chwili obecnej bibliografia na ten temat obejmuje w samej Francji przeszło 120 
książek. Napisano też setki artykułów. Zawierają one najrozmaitsze interpretacje. 
Od najbardziej fantastycznych do rzeczowych i sugestywnych. Istnieją całe amalgamaty 
interpretacji, w których autorzy danego tekstu łączą w dowolny sposób różne oceny.
To, co rozegrało się w maju 1968 r. we Francji, nie było charakterystyczne tylko dla 
ojczyzny Charlesa de Gaulle'a. Niepokoje studenckie miały miejsce niemal 
we wszystkich krajach i przebiegały wszędzie z mniejszym lub większym nasileniem, 
choć nigdzie nie osiągnęły takiego napięcia, jak między Pirenejami a Renem, z Paryżem 
jako głównym ośrodkiem. Fizyczną, bezpośrednią przyczyną tego rozmachu była 
niewątpliwie większa we Francji niż w wielu innych krajach liczba studentów: na 50 
milionów mieszkańców jest tam, jak już powiedzieliśmy, blisko 600 tysięcy studentów. 
Oznacza to, że na 100 młodych ludzi między 20 a 27 rokiem życia studiuje 16. W NRF, 
gdzie rozruchy były też poważne, na 60 milionów mieszkańców jest 284 tysiące 
studentów, tj. 7 studiujących na 100 młodych ludzi; w Anglii jest ich 350 tysięcy, czyli 5 
na 100. Czynnik ten ma więc znaczenie, ale nie tłumaczy bardzo zasadniczej sprawy: 
a mianowicie tego, że tylko we Francji konflikt objął z niebywałą szybkością szerokie 
warstwy społeczeństwa. To jest bowiem podstawowa cecha wydarzeń majowych. 
Liczba studentów niewiele ma tu do rzeczy, jeśli wziąć pod uwagę, że w USA studiuje 
statystycznie co drugi młody Amerykanin, ale mimo ostrości zaburzeń trwających tam 
całe lata, inne warstwy nie zostały wciągnięte do akcji.
A więc... Jak wiemy, de Gaulle oskarżył o wywołanie kryzysu komunistów. 
Argument propagandowy, wyborczy, nie wytrzymujący jednak konfrontacji 
z rzeczywistością, jakkolwiek generał będzie go podtrzymywał do ostatnich dni swych, 
rządów, do swego upadku w 1969 r., wciąż mówiąc o „szerokiej machinacji przewrotu".
Nie było takiej machinacji. Jak wiemy, komuniści francuscy byli i pozostali 
zaciekłymi przeciwnikami lewaków. Partii komunistycznej nic nie łączyło i nie mogło 
łączyć z tymi rozproszonymi, hałaśliwymi, zwalczającymi się wzajemnie i nie 
posiadającymi żadnego programu grupkami anarchistów, sytuacjonistów, „maoistów" 
i innych trudnych do określenia. FPK zwracała przez cały czas uwagę robotnikom, że 
nie ma żadnej sytuacji rewolucyjnej ani perspektyw w tym kierunku, że mówienie o tym 
jest czystą demagogią. Komuniści francuscy walczyli w legalnych demonstracjach 
o zmianę rządu i o postulaty klasy robotniczej, a nie o zmianę ustroju. Wręcz przeciwnie. 
Partia komunistyczna broniła w maju 1968 r. Republiki, choć zwalczała gaullizm. Broniła 
Republiki przed lewackim chaosem; zwalczała gaullizm z powodu jego stosunku 
do klasy robotniczej, z powodu sytuacji tej klasy. Znamienne jest, że komuniści 
zachowali daleko idącą rezerwę wobec posunięć Mitterranda—Mendčs-Francea', 
uważając ich za grupę proamerykańską, a więc nie do przyjęcia. Zostało to przez FPK 
wyraźnie stwierdzone. Niezliczone były też ostrzeżenia przed prowokacjami lewackimi, 
kierowane przez różne federacje FPK do robotników.
Istnieje inna teza: dywersja zagraniczna. Działalność CIA? Nici wiodące do NATO? 
Oczywiście gdy się zna całą, wieloletnią walkę de Gaulle'a przeciw integracjonistom, 
gdy wspomni się jego boje przeciw różnym projektom NATO, jego starcia 
z Amerykanami, z Anglosasami, jego spory z „europejozykami" z EWG, wszystkie te 
akcje i kontrakcje, ofensywy i kontrofensywy, gdy wziąć pod uwagę nienawiść, jaką 
budził we wszystkich tych kołach, tezy takiej nie da się wykluczyć. Jego stanowisko 
wobec wojny w Wietnamie, zaostrzone w ostatnich latach, jego pozycja wobec 
zaborczości Izraela na Bliskim Wschodzie rozgrzały atmosferę, rozjątrzyły przeciwników. 
Ostrość sporu z nie przebierającymi w środkach organizacjami syjonistycznymi, 
znajdująca swój wyraz w akcjach prasowych, bojkotowych i innych, była jednym 
z wyrazów atmosfery stwarzanej wokół de Gaulle'a. Siły te wykorzystały maj 1968 r. 
do podsycania płomieni, do podjudzania i rozpalania namiętności. Nie jest wcale 
wykluczone, że miała miejsce także prowokacja. Paryskie batalie uliczne i barykady 
stanowiły do tego znakomitą okazję. Mroczne postacie Cohn-Bendita czy 
„katangijczyków", grupy działającej na Sorbonie i oskarżanej przez prasę paryską 
o nader dwuznaczną rolę, stanowią tu tylko pierwsze z brzegu przykłady. Znalazłoby się 
ich więcej. Obca interwencja odgrywała swoją rolę w konspiracjach ultrasowskich 
w Algierii — była już o tym mowa — mogłaby więc zrezygnować z majowej okazji 
1968 r.?
Absurdalnie brzmią tezy o „biologicznych korzeniach rewolty" (Amerykanina 
Rogera Mastersa) czy o „insurekcji ducha" (Maurice Clavela) lub metafizyczne hipotezy 
Jacquesa Maritaina. Nie warto z nimi dyskutować. Wokół maja 1968 r. wiele jest jeszcze 
mgławic rzeczywistych i celowo stawianych. André Malraux, człowiek bliski de 
Gaulle'owi, mówi o „kryzysie cywilizacji", co w tym wypadku zastępuje pojęcie „kryzys 
ducha" lub „zło metafizyczne". Czym bowiem jest z kolei ta „cywilizacja"? Składa się ona 
przecież z określonych stosunków ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, które 
w każdym wypadku wymagają odrębnej analizy. Wtedy wnioski nie będą bynajmniej 
metafizyczne. Profesor socjologii w Nanterre Alain Touraine uważa, że maj był 
wymierzony nie tyle przeciw kapitalizmowi, ile przeciw warstwie technokratów. Trudno 
powiedzieć, jak tam z technokratami było, ale co do kapitalizmu, gdy idzie o brać 
studencką, tylko o nią, a nie o robotników czy chłopów, to oczywiście, profesor ma 
trochę racji. W ankiecie, jaką we wrześniu 1968 r. przeprowadził francuski Instytut 
Badań Opinii Publicznej, postawiono badanym następujące pytania.
„Twierdzi się, że studenci i licealiści dzielą się głównie na trzy kategorie:
1. Na takich, którzy nie tylko chcą zmienić uniwersytet, lecz także społeczeństwo, 
i to w radykalny sposób;
2. Na takich, którzy czynnie dążą do reformy uniwersyteckiej, programów i metod 
nauki;
3. Na takich, którzy chcieliby najpierw zdać swoje egzaminy.
Która z tych postaw jest najbardziej zbliżona do twojej?"
W odpowiedzi 12 proc. ankietowanych zajęło postawę pierwszą, 54 proc. — drugą, 
31 proc. — trzecią. Bez postawy — 3 proc.
Znamienne. Tylko 12 proc. chciało zmienić społeczeństwo. Więcej niż połowę 
interesowała uczelnia; ponad jedna trzecia marzyła o zdanych egzaminach.
Ankieterzy nie poprzestali jednak na tym. Poszli dalej. Szło im o ocenę wydarzeń 
przez samych studentów. Pytali więc:
„Oto trzy przyczyny, które mogą wyjaśnić zajścia majowe i czerwcowe wśród 
studentów. Prosimy o uporządkowanie ich według znaczenia, jakie do nich 
przywiązujecie:
A. Niepokój z powodu trudności znalezienia pracy zgodnie z odbytymi studiami;
B. Odrzucenie społeczeństwa konsumpcyjnego;
C. Złe przystosowanie uniwersytetu (programy, metody nauczania, środki 
materialne) do potrzeb kulturalnych".
Odpowiedzi:
Pierwsze miejsce Drugie miejsce Trzecie miejsce
Kwestia A
56 proc. 33 proc. 8 proc.
Kwestia B
7 proc. 10 proc. 80 proc.
Kwestia C
35 proc. 54 proc. 8 proc.
Tak więc największa liczba studentów (56 proc.) niepokoiła się o to, czy studia 
dadzą jej jakieś praktyczne zatrudnienie, czy do czegoś służą. Aż 80 proc. studentów 
wcale nie odrzucało społeczeństwa konsumpcyjnego. Tylko trochę więcej niż jedną 
trzecią (35 proc.) absorbowały sprawy kultury.
Pouczająca ankieta. W jej świetle da się zrozumieć dziwaczne dywagacje różnych 
badaczy sprawy, którzy z uporem unikają rzeczowej interpretacji.
Wydaje się, że wyjaśnienie majowego zrywu francuskiego jest nieporównanie 
prostsze. Złożyły się nań trzy główne czynniki: kryzys uniwersytecki, który podziałał jak 
zapalnik-detonator; pogarszająca się od lat sytuacja socjalna i szczególne okoliczności 
polityczne.
Kryzys uniwersytecki wypływał przede wszystkim z niezwykle przestarzałego 
systemu szkolnictwa wyższego we Francji. Właściwie bardzo niewiele zmieniono go 
od czasów Napoleona Bonapartego, który zorganizował uczelnie zgodnie z potrzebami 
swego czasu, ale nie raz na zawsze. Centralizm i uniformizm powodowały swego 
rodzaju mumifikację uniwersytetu. Wszystko tam zostało poszufladkowane 
i pooddzielane sztywnymi przegrodami, biegnącymi południkowo, gdy idzie o wydziały 
i dyscypliny studiów, i równoleżnikowo, gdy w rachubę wchodzą podziały między 
rangami profesorskich i docentowskich kategorii, doktorami i niedoktorami, asystentami 
i innymi. Prawdziwie feudalna struktura w togach i gronostajach, 7, dworską etykietą 
i ceremoniałem. Twór dziwaczny i groteskowy w zestawieniu ze światem zewnętrznym, 
który pod każdym względem był inny.
Michel Crozier w artykule zatytułowanym „Revolution libérale ou révolte petite 
bourgeoise" (Rewolucja liberalna czy rewolta drobnomieszczańska), opublikowanym 
przez pismo „Communications" (Przekazy) w nrze 12 z 1968 r., stwierdza:
„Taki system nie jest oczywiście zdolny do zmiany. Nie może on ani dostrzegać 
nowych potrzeb, ani się do nich przystosować. Zmiana programów podważa dochody 
i władzę korpusu wykładowców. Zmiana metod i stosunków międzyludzkich zakłóciłaby 
równowagę organizacji. Toteż wszelka zmiana blokowana jest przez opozycję 
wykładowców i walkę różnych czynników dzielących się między sobą władzą".
Zwięźle przedstawiony tu stan rzeczy odegrał bez wątpienia zasadniczą rolę 
w rewolcie studenckiej. Nie było żadnych zmian, mimo że świat się zmieniał i że z tego 
całkiem zmienionego świata przychodziła na uniwersytet coraz nowa „klientela", czyli 
studenci. W latach 1900—1901 było ich w całej Francji około 30 tysięcy, w latach 
1950—1951 już 135 tysięcy, 1965—1966 — 395 tysięcy, 1967—1968 — 514 tysięcy, 
1968—1969 — 587 tysięcy.
Dołącza się do tego inne zjawisko, zdaje się, że specyficzne dla Francji: ponad 200 
tysięcy osób, a więc przeszło Vs tej liczby, studiowała na wydziałach: socjologii, filozofii, 
psychologii i filologii. Są to, jak wiadomo, dziedziny, które nie dają zbyt pewnych 
perspektyw zawodowych. W żadnym kraju nie ma posad dla takiej liczby humanistów.
Nie należy przy tym zapominać, że we Francji nie było selekcji, egzaminów 
konkursowych, zapór eliminacyjnych. Na uniwersytet zapisuje się każdy, kto zdał 
maturę. Nikt nie może mu tego zabronić. Spowodowało to niewiarygodne przeludnienie, 
o którym była już w tej książce mowa. Ono też odegrało swoją rolę w kryzysie. Masy 
studenckie skoncentrowane w swoich miasteczkach uniwersyteckich, wśród których 
Nanterre jest tylko jednym przykładem, były jak wojsko w bazach, gotowe do natarcia. 
Ułatwiało to akcję, propagowanie haseł, wytwarzanie atmosfery zbiorowej histerii 
i podniecenia. Idealny teren dla mąciwodów typu Cohn-Bendita.
Ważnym czynnikiem w kryzysie uniwersyteckim we Francji była zmiana składu 
społecznego masy studenckiej. Dawny wielkomieszczański uniwersytet nie przekształcił 
się wprawdzie w robotniczy i chłopski, jak w krajach socjalistycznych, ale zaczął coraz 
bardziej przechodzić w ręce warstw średnich, oscylujących między mieszczaństwem 
a proletariatem. Jeszcze w 1950 r. na 1000 studentów 328 było dziećmi dyrektorów 
przedsiębiorstw lub przedstawicieli wolnych zawodów, 172 — urzędników, 
rzemieślników i drobnych handlarzy, 19 — robotników. Po 10 latach — w 1960 r. — 
do pierwszej kategorii należało już tylko 182 studentów (o połowę mniej!), do drugiej — 
473 (przeszło dwa razy więcej), do trzeciej — 34.
Ten skład socjalny wyjaśnia w dużej mierze, kim byli studenci szarżujący 
na policję, wznoszący barykady i palący samochody w maju 1968 r.: w minimalnym tylko 
procencie była to młodzież robotnicza. Nie te warstwy dokonują, jak wiadomo, rewolucji. 
Używanie tego słowa było więc grubą przesadą. Z drugiej strony, ów skład socjalny 
pozwala zrozumieć, dlaczego demonstrantom i przywódcom studenckim tak trudno było 
porozumieć się z robotnikami. Do takiego porozumienia zresztą w trwalszy sposób 
wcale nie doszło. Pompidou dostrzegał te luki; de Gaulle — nie. Przesunięcie się 
uniwersyteckiego środka ciężkości ku warstwom pośrednim pociąga za sobą ważne 
konsekwencje.
„Współpraca między społeczeństwem i rodziną, z jednej strony, a uniwersytetem 
z drugiej — wydaje się obecnie coraz bardziej niepewna — pisze Raymond Boudon, 
jeden z badaczy tej sprawy. — Dzieje się tak po pierwsze dlatego, że syn urzędnika czy 
rzemieślnika, który zapisał się na uniwersytet, nie może na ogół oczekiwać od swej 
rodziny czy swego środowiska ani modelu do naśladowania, ani wskazówek. Po drugie, 
ewolucja techniczna i ekonomiczna rozszerzyła wachlarz zawodowy i zwiększyła ilość 
rodzajów zatrudnienia, nie znanych lub rzadkich jeszcze dziesięć lat temu (informatyka, 
socjologia, psychologia itp.). Student dzisiejszy musi więc dokonywać wyboru 
trudniejszego niż jego poprzednik i jest do tego słabiej przygotowany przez swoje 
środowisko socjalne". Ważne spostrzeżenie, gdyż przeciętny student porusza się w tej 
sytuacji po terenie obcym, nieznanym, po omacku niejako i wszędzie napotyka 
przeszkody. Do trudności wyboru kierunku studiów i samych studiów dołącza się obawa 
przed porażką, przed powrotem do swego środowiska, co uważane jest za regres 
społeczny, przed bezrobociem. Największą przeszkodą jest w tym wszystkim egzamin. 
W warunkach feudalnego, sztywnego, „gronostajowego" uniwersytetu „ich magnificencji" 
egzamin uważany jest powszechnie za promocję do jednej z klas rządzących. Liczne 
ulotki rozrzucane podczas wydarzeń majowych, wystąpienia mówców oraz fakt, iż 
mnóstwo zajść wybuchło w gruncie rzeczy na tle egzaminów, wskazują, że kwestia 
systemu egzaminacyjnego odegrała ogromną rolę. Każdy student zapisuje się 
na uniwersytet w nadziei, że osiągnie wyższy szczebel społeczny; egzamin może to 
zniweczyć. Jest to wyrok pozornie tylko dotyczący przedmiotu nauki. Faktycznie idzie 
przecież o rangę społeczną. W rezultacie rodzi się stały niepokój, który z biegiem czasu 
przekształca się w bunt.
O materialnej sytuacji studentów była już mowa. Ona też ogromnie przyczyniła się 
do wydarzeń majowych.
Uniwersytet francuski nie wyciągnął ręki do studentów o tak odmiennej strukturze 
społecznej. Nikt im nie ułatwiał sytuacji, nikt się nimi ani zbytnio nie przejmował, ani nie 
zajmował. Byli skazani na siebie. Stali się „samotnym tłumem", jak się ktoś o nich 
wyraził. Wydawało się im, że w swojej przeszło półmilionowej masie zawiśli w próżni. 
Już się oderwali od swego środowiska tak zwanych klas średnich, ale jeszcze nie dostali 
promocji do innego i mogli jej nie otrzymać.
Naturalnie te kohorty studenckie przelewające się w dniach majowych ulicami 
Paryża i innych miast Francji nie były bynajmniej jednolite. Ani klasowo, ani politycznie, 
ani kulturalnie. Jedni byli ekstremistami i anarchistami. Jedni chcieli reform i wiedzieli, 
o jakie im idzie, drudzy pragnęli zmian, szukali ideałów, ale nie potrafili ich sprecyzować, 
jeszcze inni chcieli sobie „pobrykać", podyskutować, pospierać się, ot tak, „dla draki". 
Największą grupę stanowili przeciwnicy egzaminów i ci, którzy z lękiem patrzyli 
w przyszłość, nie wiedząc, czy znajdą pracę, czy nie; niemało było takich, którzy brali 
w tym wszystkim udział przez solidarność i koleżeństwo albo dlatego, żeby nie wyglądać 
na „mięczaków". Byli wreszcie, w niewielkiej liczbie, tacy, których znajomość spraw 
politycznych i społecznych, łącznie ze świadomością klasową, można by uważać 
za dojrzałe. W sumie olbrzymie to zbiorowisko stanowiło absolutny amalgamat 
wszystkiego. Łączyło ich tylko wspólne niezadowolenie ze społeczeństwa, w jakim żyli. 
Pytali: „Co dalej? Czy jedynym celem w życiu ludzkim jest zdobywanie przedmiotów — 
tranzystorów, magnetofonów, lodówek, pralek, samochodów i aparatów różnego typu? 
A jeżeli już się to ma, to co dalej? Czy należy żyć dla przedmiotów? Bić się o nie, 
zdobywać je i w nich widzieć tak zwane szczęście?" Jesteśmy tu w punkcie pewnej 
fascynacji maoizmem, to znaczy dążeniem do wyimaginowanej prostoty, która gardzi 
dobrami konsumpcyjnymi. Oczywiście dotyczy to tylko części studentów. Ruch ten nie 
był aż tak antykonsumpcyjny, jak to usiłowali głosić niektórzy komentatorzy. Paryscy 
„maoiści" szli pod hasłem wolnej miłości i swobody seksualnej: „Uprawiajcie miłość, 
a nie wojnę" — głosili. Nie ma to, jak wiadomo, wiele wspólnego z maoizmem 
klasycznym. Nie jest to zresztą jedyna różnica. Niestety na omówienie wszystkich tych 
programów i programików, haseł i teorii nie znajdujemy tutaj dość miejsca. Układają się 
one w dużą skomplikowaną mozaikę.
Eksplozja studencka byłaby jednak niemożliwa, na taką zwłaszcza skalę, bez 
innych czynników, nadrzędnych i znacznie od niej ważniejszych. Była ona — powtórzmy 
— wyłącznie detonatorem dla nagromadzonych prochów.
W książce tej starałem się o zwrócenie uwagi na ciągłość narastania składników 
mieszanki wybuchowej, która eksplodowała w maju 1968 r. Był to długi proces, w którym 
poszczególne ogniwa łączyły się jedne z drugimi, a wstrząsy socjalne powtarzające się 
rokrocznie przypominały pomruki wulkanu, który nieustannie dawał znać o sobie. Ilość 
przechodzi w jakość. To, co stało się w 1968 r. na wiosnę, było wybuchem tego 
wulkanu. Zapowiadały go już eksplozje poprzednie, jak 35-dniowy strajk górników 
w 1963 r. W 1967 r. temperatura szła w górę. 1 lutego, 17 maja, 13 grudnia 1967 r. 
następowały jeden po drugim strajki powszechne. Były to aż nazbyt znamienne objawy 
zbliżania się czegoś większego. No i wreszcie masowa, olbrzymia demonstracja 1-
majowa 1968 r. 1 maja studenci prowadzili jeszcze boje harcowników. Robotnicy ich 
wyprzedzili. Robotnicy byli pierwsi. Fakt, o którym nie wolno zapominać.
Tak tedy wiele strumieni z różnych stron łączyło się w jeden główny i burzliwy nurt. 
De Gaulle i rządy V Republiki nie potrafiły tego procesu dostrzec, a następnie reagować.
Sekretarz generalny FPK Waldeck Rochet w swojej książce „L'avenir du PCF" 
(Przyszłość FPK) tak scharakteryzował to postępowanie:
„W przyczynie strajku z maja—czerwca 1968 r., który pod względem swych 
rozmiarów jest bez precedensu, nie ma nic tajemniczego. Jest nią polityka władz od 10 
lat. Jest nią cyniczna obojętność kół kierowniczych wobec najpilniejszych potrzeb 
robotników oraz konfiskata wszystkich owoców postępu naukowego i technicznego 
dokonywana przez oligarchię... Strajki i demonstracje z maja i czerwca stanowią 
w rzeczywistości pierwsze wielkie starcie w okresie przyspieszenia koncentracji 
kapitalistycznej, pierwszy wielki bój między masą ludzi pracy i inteligencją a władzą 
monopoli, zmagającą się ze sprzecznościami, których nie jest w stanie rozwiązać".
Wiosenny kryzys 1968 r. był tedy pod względem społecznym wielką batalią 
klasową. Największą ze wszystkich dotąd stoczonych we Francji od zakończenia drugiej 
wojny światowej. J.ednakże inne boje tego typu poprzedzały go, bez tamtych nie byłby 
on możliwy i dlatego nie ma sensu udziwniać go i przedstawiać jako coś, co zrodziło się 
deus ex machina.
Do specjalnych okoliczności, które z całą pewnością też przyczyniły się do tego, że 
kryzys przebiegał aż tak ostro, należy w pierwszym rzędzie autorytatywny system V 
Republiki. Gdyby podobne wydarzenia miały miejsce w okresie dawnych republik — III 
czy IV — zaczęłyby się zapewne z kalejdoskopową szybkością zmieniać gabinety, 
ministrowie wylatywaliby ze swoich foteli jak z procy, ale byłoby to klapą 
bezpieczeństwa, która uchroniłaby Francję przed skrajnościami. Prezydencki system 
gaullistowski, reżim tak zwanej silnej władzy, nie posiadał żadnej wentylacji, przez którą 
można by wypuścić nadmiar pary. Silna władza musi zawsze stać w pozycji pionowej 
i dlatego jest sztywna. Przy zajściach o charakterze lokalnym, jak na przykład rebelia 
barykad w Algierze w 1960 r., czy w obliczu prób przewrotów wojskowych jak pucz 
generałów w kwietniu 1961 r., twardość i sztywność władzy wystarczy dla przywrócenia 
porządku. Płytka woda takich spisków rozbija się wtedy o monument państwa 
na mnóstwo kropli i cofa w postaci nic nie znaczącej piany. Kiedy jednak przeciwnikiem 
władzy autorytatywnej jest najsilniejsza część społeczeństwa — klasą robotnicza, idąca 
do tego na czele innych klas i warstw — kiedy sprzeciw ludzi jest w swej masowości jak 
morze, wówczas „skale" grozi po prostu zalanie.
To właśnie stało się z gaullizmem w maju 1968 r. Sztywność systemu 
prezydenckiego, jego niezdolność do elastyczności, do dialogu z masami ludzi pracy czy 
studentami, pomnikowość reżimu spowodowały tylko pogłębienie się kryzysu. Wobec tej 
sztywności nie było po prostu żadnego wyjścia politycznego i de Gaulle nie znalazł 
innego poza wyjazdem do Baden-Baden do generała Massu. Jeżeli de Gaulle nie 
przegrał w maju 1968 r., stało się tak tylko dlatego, że opozycja nie była — jak to już 
podkreślaliśmy — zgodna w swym działaniu, nie wysunęła jednolitych, precyzyjnie 
określonych celów walki. Ludzie walczyli więc, ale nie wiedzieli, o co konkretnie idzie. 
Spowodowało to rozbicie lewicy. Mitterrandowcy usiłowali uchwycić władzę wspólnie 
z SFIO, ale eliminując komunistów. Ci z kolei, będąc w walce decydującą siłą, nie mieli 
zamiaru popierać proamerykańskiego i atlantyckiego ugrupowania Mitterranda ani też 
dać się wyeliminować. Anarcho-trockiści i „maoiści" sprzymierzeni z PSU nie mieli szans 
nawet przy poparciu Jeana-Paula Sartre'a. Taki układ polityczny uratował de Gaulle'a 
mimo kumulacji kardynalnych wręcz błędów, które stanowią dodatkową okoliczność 
wyjaśniającą rozmach zajść.
Do takich fałszywych posunięć należą ciągłe szarże policji na Sorbonę, okupacja 
uniwersytetu przez siły porządkowe, wyjazd szefa rządu na pełnych 9 dni u samego 
progu zaburzeń, kiedy zapewne można było wiele jeszcze wynegocjować, podróż 
zagraniczna szefa państwa w szczytowym punkcie rozruchów, gorączkowe zmiany 
metod postępowania (od początkowej ostrości, poprzez nagłe złagodzenie kursu przez 
Pompidou po powrocie z Afganistanu do nowej ostrości niemal nazajutrz 
i do powtórnego złagodzenia, w czasie którego de Gaulle pojechał — jak na ironię — 
do Massu), podobne zmiany decyzji (najpierw referendum, nie wybory, potem wybory, 
nie referendum), wyraźnie błędna ocena ze strony de Gaulle'a, który w początkowej 
fazie nie widział jednego kryzysu, lecz szereg oddzielnych konfliktów, kiedy natomiast 
kryzys rzeczywiście rozpadł się na kilka nurtów, uznał, że ma do czynienia z jednolitym 
frontem i chciał wezwać na pomoc wojsko. Postępowanie władz przyczyniło się też 
niewątpliwie do tego, że opozycja miała w tej batalii broń wyjątkową i nieoczekiwaną: 
radio i telewizję. Artyleria władzy znalazła się więc w rękach przeciwnika i ostrzeliwała 
tym razem generała. Dziennikarze tych instytucji przeszli właściwie na stronę 
strajkujących i studentów. Bez mikrofonów i „małego ekranu" rzeczy byłyby z pewnością 
daleko trudniejsze. Kto wie, czy pozycja dziennikarzy nie spowodowała, że de Gaulle 
po powrocie z Rumunii nie wygłosił natychmiast jakiegoś mobilizującego przemówienia, 
jednego z tych, które tak dobrze mu się udawały w dawniejszych bataliach, ale czekał aż 
do 24 maja, tracąc bezcenny czas, i gdy już zabrał głos, wypowiedziane zdania 
zabrzmiały obco, banalnie na tle bardzo już trudnej sytuacji.
Takie są przyczyny, które złożyły się na kryzys majowy.
Fale tego morza cofnęły się. De Gaulle pozostał przy władzy. Świadomie nie 
używam tu słowa zwyciężył mimo wspaniałych wyników wyborów do Zgromadzenia 
Narodowego, które odbyły się w dwóch kolejnych turach: 23 i 30 czerwca 1968 r. 
Gaullistowska UDR, która okolicznościowo zmieniła nazwę na bojowo brzmiącą Unię dla 
Obrony Republiki — Union pour la Défense de la République, UDR — (trzecia zmiana 
szyldu w krótkiej historii tej partii), uzyskała 9 663 605 głosów. Wszystkie inne 
ugrupowania wyszły z tej próby mniej lub więcej poturbowane. Skrajna prawica miała 
zaledwie 28 871 głosów, Federacja Lewicy Demokratycznej Mitterranda nieco więcej niż 
3,5 miliona głosów, co oznaczało stratę przeszło pół miliona, Centrum rozpadło się 
na drobne ugrupowania, PSU, na którą głosowało sporo studentów, uzyskała 900 
tysięcy głosów, co było dowodem pewnego postępu, ale na tle całości wyników nie 
miało większego znaczenia. Francuska Partia Komunistyczna zebrała 4 435 357 
głosów, czyli straciła ponad 600 tyś. i cofnęła się do swej sytuacji wyborczej z 1962 r.
W rezultacie głosowania gaulliści mieli w nowo obranym parlamencie 297 
deputowanych zamiast dawnych 242; Federacja Mitterranda 57 zamiast 118, komuniści 
34 zamiast 73. Jeszcze raz ujawnia się przy tym podziale foteli cały absurd francuskiego 
systemu wyborczego: komuniści, którzy jednak i teraz mają połowę głosów 
w porównaniu z UDR, otrzymują niespełna jedną dziesiątą miejsc w Zgromadzeniu 
Narodowym w porównaniu z gaullistami. Federacja, która zebrała mniej niż FPK, 
uzyskuje jednak więcej mandatów. Mechanizm ten został już uprzednio wyjaśniony.
Gaulliści mieli więc trzy czwarte miejsc (297 na 485) w Zgromadzeniu, czyli 
większość absolutną, wzmocnioną jeszcze 64 deputowanymi ugrupowania niezależnych 
Giscarda d'Estainga, sojusznika co prawda niezbyt pewnego. W wyniku drugiej tury 
wyborów wyeliminowana została natomiast, mimo prawie miliona głosów (jeszcze jeden 
absurd tej ordynacji), PSU, która nie otrzymała ani jednego fotela w parlamencie. 
Lecanuet miał ich 29; stracił 42.
8 lipca 1968 r. Waldeck Rochet stwierdził bez ogródek, że przyczyną klęski lewicy 
są lewacy. Sekretarz generalny FPK napiętnował „nieodpowiedzialne, jeśli nie wręcz 
prowokacyjne" wystąpienia takich ludzi, jak Sauvageot, Rocard czy Barjonet, którzy 
mówili o „rewolucji". „Robotnicy ruszyli w swej masie — powiedział Waldeck Rochet — 
do walki o lepsze warunki życia, a nie po to, by narzucać krajowi nową władzę 
polityczną w drodze powstania".
Lewica francuska została w wyniku maja 1968 r. rozbita na długi czas. Gaullizmowi 
nigdy nie udało się tego dokonać w takim stopniu, jak to zrobili lewacy. Oni też zresztą 
zostali osłabieni. Dopiero teraz okazało się, ilu studentów i profesorów było przeciwnych 
całemu ruchowi, ilu milczało, dając się doń „wciągnąć".
Znikła też skrajna prawica. Prawie cała oddała swe głosy na de Gaulle'a, co było 
rzeczą dotąd bez precedensu.
A jednak generał nie był w tej operacji zwycięzcą. W mechanizmie jego władzy 
pękła niewidzialna sprężyna i nie dawała się już naprawić. To prawda, że zebrał masę 
głosów. Były to jednak głosy „partii strachu", ludzi, którzy się bali, którzy ulękli się 
dzikusów, anarchistów spod czarnego sztandaru, których przeraziły czerwone flagi 
„maoistów" na barykadach, wrzaski trockistów i sytuacjonistów, ich fajerwerki 
z samochodów, ich proce i pałki. „Partia strachu", tego autentycznego, mieszczańskiego 
konformizmu pani Dulskiej, była liczna, ale de Gaulle wiedział, jak bardzo jest niepewna 
i w gruncie rzeczy słaba. Nie był to sojusznik na dłuższą drogę. Gdy mu strach minie, 
wrócą dawne upiory. To było pewne. Przypomni sobie wtedy, że w maju 1968 r. 
niezłomny generał jednak się zachwiał, stracił panowanie nad sytuacją, ujawnił swą 
bezradność i gdyby nie premier Georges Pompidou, to kto wie, co by się stało... Monolit 
miał teraz rysę. Batalia z robotnikami, wojna ze studentami, bój z dziennikarzami; 
za dużo tego było. To nie mogło przejść bez śladu. „Partia strachu" nie zdoła tego 
zrekompensować. Coraz głośniej, coraz częściej we wszystkich środowiskach mówiło 
się teraz o rychłym już odejściu generała. Miał przecież już 78 lat. Czy nie wołano: 
„Dziesięć lat wystarczy"? Najgorsze było zaś to, że wymieniano już osobę jego 
następcy: premiera Georgesa Pompidou. Tego, który swoim spokojem i zimną krwią 
zaimponował wszystkim. Tego, którego i „partia strachu" uważała za właściwego 
zwycięzcę w maju. Tego, na którego padłyby zapewne jej głosy, gdyby tak generał teraz 
ustąpił. I dlatego de Gaulle nie mógł uważać, że zwyciężył. „Partia strachu" głosowała 
nie na niego, nie na UDR, a przeciw lewakom.
Generał nie rezygnował jednak z walki. Będzie się bił do końca i w boju padnie. 
Tylko w boju.
3 lipca 1968 r. AFP nadała depeszę zawierającą wiadomość „z absolutnie 
wiarygodnego źródła", iż „pan Georges Pompidou opuści rząd". W ten sposób sam 
najbardziej zainteresowany dowiedział się o swojej najbliższej przyszłości z depeszy 
AFP. 4 lipca był wraz z małżonką zaproszony na obiad do Pałacu Elizejskiego. Nic. Przy 
stole generał nie lubi mówić o sprawach państwowych. Rzucił tylko jedno zdanie, które 
mogło wyglądać na dowcip, ale miało ukryte między słowami ostrze sztyletu:
— Podobno mówią, madame — powiedział do pani Pompidou — że mąż pani i ja 
wygraliśmy wybory?
5 lipca — nic. 6 lipca Pompidou, znużony trochę tą wojną nerwów, zatelefonował 
do sekretarza generalnego Prezydium Republiki, Bernarda Tricota. Prosił o przekazanie 
prezydentowi Republiki, że jest wprawdzie bardzo zmęczony i jego zdrowie wymaga 
pewnej kuracji, jeżeli jednak generał uważa, iż powinien pozostać na czele rządu, gotów 
jest podjąć się tej misji.
Tricot zadzwonił po upływie godziny. Zawiadamiał Pompidou, że generał bardzo 
żałuje, ale właśnie wczoraj zaaprobował definitywnie kandydaturę Maurice'a Couve de 
Murville'a.
W kilka dni później de Gaulle obdarzył Pompidou listem pożegnalnym 
zaczynającym się od słów: „Mon cher Ami", pełnym kurtuazji i komplementów. Jest 
w nim niemniej jednak znamienny fragment, w którym generał po kilku słowach 
pochwały dla energii i skuteczności działania Pompidou stwierdza: „Było to prawdą, 
zwłaszcza podczas ciężkiego kryzysu, jaki kraj przeszedł w maju i w czerwcu tego roku. 
Taki był zresztą sąd ludu francuskiego w tej kwestii, czemu dał on wyraz w ostatnich 
wyborach".
Poza tymi dwoma zdaniami reszta listu jest taka, jak zawsze w podobnych 
okolicznościach. De Gaulle wystawia niezmiennie tego typu świadectwa tym, których 
odprawia. Dostali je wszyscy. Od Salaria, poprzez Debrégo i Giscarda d'Estainga 
do Pompidou. Na pamiątkę. Tylko Antoine Pinay odmówił jego przyjęcia.
Tak więc Pompidou odchodził po 24 latach służby. Jego rozstanie z de Gaulle'em 
ciekawie ilustruje styl generała.
Były szef rządu też jednak nie rezygnował z walki. Prawdopodobnie z miejsca 
pojął, że de Gaulle dał mu kapitalny atut: oddalił go od władzy w chwili, gdy ta 
nieuchronnie chyli się ku upadkowi. Za maj trzeba będzie bowiem zapłacić. Zaczną się 
porażki, którymi nikt jednak nie obciąży Pompidou. Jego hipoteka pozostanie czysta. 
Była to wielka szansa na przyszłość. Odchodził w aureoli majowego zwycięzcy, z opinią 
tęgiego, chłodnego polityka, który nie stracił głowy nawet wtedy, gdy generał nie 
wiedział już, co robić. Unosił kapitał na przyszłość.
Wkrótce niby z gęstego mroku, z klimatyzowanego chłodu biur bankowych barona 
Guya de Rothschilda wyłania się niezastąpiony przyjaciel pan Fillon. W domu Fillona 
przy bulwarze de Latour-Maubourg, wcale niedaleko od Pałacu Elizejskiego, 
zainstalowane zostają biura Pompidou. Zjawia się tam co pewien czas i spotyka 
ze swymi przyjaciółmi, urzędującymi ministrami nowego gabinetu Couve de Murville'a: 
Guichardem, Chirakiem, Ortolim i innymi. Bierze też żywy udział w pracach 
Zgromadzenia Narodowego. Zachował ten przyczółek do natarcia. Jest przecież 
deputowanym departamentu Cantal. Czeka na swoją godzinę.
XVI
„Kiedy zabraknie przywódców,
inni przywódcy wyłaniają się
z głębin odwiecznej Francji,
od Karola Wielkiego do Joanny
d'Arc, Napoleona,
Poincarégo, Clemenceau".
Z ROZMOWY CHARLESA DE GAULLE'A Z ADMIRAŁEM STARKIEM
W 1942 r. W LONDYNIE
— Co robić z tymi ludźmi? To jest przecież „większość strachu"! — mówił de 
Gaulle w swoim otoczeniu o przewadze UDR w Zgromadzeniu Narodowym.
Najważniejszy był w tym momencie rachunek do zapłacenia za maj.
„Rzut oka na tekst proponowanego porozumienia, odrzuconego 28 maja przez 
robotników francuskich, wystarczył ekspertom do diagnozy, że Francja zmierza 
w kierunku inflacji" — pisała „International Herald Tribune".
Takie było zdanie wszystkich ekspertów. Łączny koszt podwyżek płac o 10 proc. 
miał wynieść około 3 miliardów dolarów rocznie, czyli równowartość 4 proc. wartości 
produkcji dóbr i usług we Francji. Jedynym lekarstwem na to byłaby podwyżka 
podatków. Tego jednak nie można było zrobić, gdyż — zgodnie z decyzją rządu — 
przedsiębiorcy musieli podnieść płace pracowników. Jednocześnie 1 lipca 1968 r. 
zmieniły się bariery celne wewnątrz Wspólnego Rynku, co zmniejszyło ochronę 
francuskich towarów przed zewnętrzną konkurencją. Rezultat sumaryczny: na skutek 
wzrostu kosztów produkcji towarów francuskich, zwyżki płac robotniczych i obniżki taryf 
celnych wzrasta import, natomiast spada eksport. Francuskiemu bilansowi płatniczemu 
grozi olbrzymi deficyt. Już w czasie wydarzeń majowych i czerwcowych, a następnie 
w ciągu całego lata dawał się zaobserwować odpływ kapitałów z Francji, zwłaszcza 
do NRF, co powodowało coraz większą presję na markę zachodnioniemiecką. Gazety 
z tamtego okresu pełne są przewidywań dotyczących nieuchronnej ich zdaniem 
dewaluacji franka. Rzeczywiście rezerwy dewizowe Francji zmniejszyły się w ciągu 
pierwszych kilku tygodni o 300 milionów dolarów. Żaden budżet państwowy nie 
wytrzyma bowiem podwyżki płac, dodatków rodzinnych i rent, a jednocześnie spadku 
produkcji.
Już w lipcu Francuzi przyznają się do straty 700 milionów dolarów. Skarb państwa 
francuskiego zaczął sprzedawać złoto w celu zdobycia niezbędnych do opłacenia 
importu dewiz. Kapitały jednak dalej uciekały do pewniejszych niż Paryż miejsc lokaty.
W sierpniu Francja wykazywała stratę 2,05 miliardów dolarów ze swych rezerw 
dewizowych. Z 6 miliardów, jakie znajdowały się w skarbcu u progu 1968 r., zostało 
obecnie około 4. Paryż nie zgadzał się jednak na dewaluację. Był to odwrót 
dramatyczny, stopniowy, z pozycji na pozycję, ale bez możności utrzymania się dłużej 
na jakiejś linii obrony. Rząd Couve de Murville'a podejmował pod naciskiem de Gaulle'a 
różne kroki, apelował między innymi do solidarności krajów europejskich, ale wszystko 
to było beznadziejne. Spekulacje wielkich firm eksportowo-importowych, które zaciągały 
pożyczki dewizowe w skarbie państwa, a jednocześnie pozbywały się franków, 
zamrażanie przez kolosy przemysłowe swych kapitałów poza granicami Francji 
i zahamowanie ich powrotu do kas ojczystych, operacje finansowe asekurujących się 
banków, masowe wyzbywanie się franków przez osoby prywatne, zakupujące obcą 
walutę mimo jej rabunkowych kursów spekulacyjnych w stosunku do franka, rosnące 
ceny, których nie udaje się powstrzymać, utrata zaufania na giełdach światowych — 
wszystko to uniemożliwiało przywrócenie normalnego położenia lub choćby zatrzymanie 
tego finansowego krwotoku.
Dolar i funt szterling brały teraz swój odwet.
W lipcu 1968 r. znów wybuchły rozruchy studenckie. Na bulwarach paryskich 
doszło do starć z policją. Około 450 osób aresztowano. W ich liczbie znalazł się jeden 
z przywódców trockizującej Komunistycznej Młodzieży Rewolucyjnej Alain Krivine, 
bardzo głośny w maju. Nowy minister informacji Joel Le Theule ogłosił oficjalny 
komunikat o zwolnieniu z radia i telewizji 102 dziennikarzy. Za maj. 30 z nich miało 
dostać przeniesienie służbowe, 9 — bezterminowy urlop, a z 63 nie podpisze się już 
żadnych umów. Kilku zaledwie amnestionowano. Atmosfera była ciężka. Gorętsza 
od kanikuły.
A ceny ciągle szły w górę. Na próżno uwijało się 1850 specjalnych inspektorów, 
mających czuwać z ramienia rządu nad tym, by nikt nie spekulował na cenach. 
Podskoczyły one znów o 4 proc, redukując tym samym w znacznej mierze podwyżki 
płac. Rząd usiłował stosować środki perswazji w stosunku do firm, ale sam dawał zły 
przykład: podniósł o 10 proc. ceny papierosów, a także opłaty za elektryczność 
i komunikację.
Wybuch pierwszej francuskiej bomby wodorowej na Pacyfiku, wydarzenie, które de 
Gaulle określił jako „bardzo ważne dla niezależności Francji", nie wywarło 
na Francuzach zbytniego wrażenia. Zbyt mocno zajęci byli swoimi troskami. Nie uważali, 
by fakt, iż Francja dołączyła obecnie, po USA, ZSRR, Anglii i Chinach, do klubu 
termonuklearnego, miał dla nich szczególne znaczenie.
Pod koniec września de Gaulle był w Bonn na dorocznym spotkaniu 
z przywódcami NRF zgodnie z traktatem z 1963 r. Potem, w październiku, podróżował 
po Turcji, gdzie był bardzo radośnie witany i hucznie oklaskiwany. Wciąż otrzymywał 
za granicą to, co tak bardzo było mu potrzebne we własnym kraju.
Tym razem zdawał już sobie sprawę z tego, że reformy są niezbędne, że musi się 
nimi zająć, gdyż w przeciwnym razie maj może się powtórzyć, i że wtedy będzie to już 
nieodwołalna katastrofa. Świadomość konieczności reform występuje u niego zresztą 
podczas wiosennych wydarzeń. Już w swoim, anemicznym raczej, wystąpieniu z 24 
maja mówił o „konieczności przemian w naszym społeczeństwie". „...Przemiany te 
powinny zapewnić szerszy udział każdego człowieka w przebiegu i wynikach 
działalności, którą bezpośrednio rozwija". Naturalnie wzmianka ta — utrzymana do tego 
w enigmatycznym stylu gaullistowskim — nie zwróciła w ówczesnej gorączce niczyjej 
uwagi. Tymczasem w wypowiedziach różnych osobistości rządowych i partyjnych UDR 
słowo „udział" zaczęło się coraz częściej pojawiać, a na konferencji prasowej generała 9 
września 1968 r. okazało się, że jest ono kluczem do całego programu.
Składał się on właściwie z czterech punktów: 1. Udziału, czyli partycypacji, jak to 
określa de Gaulle, a więc współuczestnictwa w produkcji i rozwoju przedsiębiorstwa; 2. 
Reformy regionalnej, tj. podziału administracyjnego Francji; 3. Reformy Senatu; 4. 
Reformy uniwersytetu.
W punkcie pierwszym przewidywał de Gaulle trzy zasady:
— Bezpośrednie zainteresowanie materialne wszystkich osób zatrudnionych 
w danej firmie, fabryce, przedsiębiorstwie;
— Systematyczne informowanie pracowników o działalności i perspektywach 
przedsiębiorstwa;
— Umożliwienie przez dyrekcję pracownikom i kadrom kierującym wszystkich 
szczebli przedstawiania swych opinii i propozycji.
W celu realizacji reformy pracownicy mieliby wybierać w tajnym głosowaniu 
mandatariuszy, którzy reprezentowaliby ich wobec dyrekcji.
Reforma regionalna miałaby na celu przede wszystkim położenie tamy 
centralizmowi, tj. usunięcie dysproporcji między ciężarem gatunkowym i znaczeniem 
Paryża a prowincją. W tym celu Francja podzielona dotąd, od czasów Napoleona 
Bonapartego, na departamenty, dzieliłaby się w przyszłości na kilka regionów, 
z prefektami regionalnymi na czele. Regiony, silne pod względem przemysłowym 
i demograficznym, byłyby równorzędne z Paryżem. Według de Gaulle'a reforma tego 
rodzaju związałaby bardziej obywateli z ich macierzystymi stronami. Ludzie rozproszeni 
obecnie w małych departamentach, z których większość pozbawiona jest istotnego 
znaczenia, mieliby większy niż dotychczas wpływ na ważne problemy. Poza tym, co 
obchodzi przeciętnego obywatela, że wybrany przezeń na 5 lat deputowany zajmuje się 
w Paryżu odległymi sprawami państwa, a nie jego regionu? Po reformie powstałyby 
zgromadzenia regionalne, które omawiałyby problematykę lokalną, ekonomiczną, 
socjalną, najbliższą mieszkańcom i ich zainteresowaniom.
Reforma Senatu — trzeci punkt gaullistowskiego programu odnowy — szła 
w kierunku zmniejszenia roli tej izby. Ograniczenia jej do „służenia radą Republice, 
zwłaszcza w sprawach budżetu i planowania". Ostatnie słowo należałoby bezwzględnie 
do Zgromadzenia Narodowego. Skład Senatu też miałby się zmienić w zależności 
od reformy regionalnej.
Reforma uniwersytecka przedstawiona została dość ogólnikowo. Generał mówił 
o autonomii wyższych uczelni, o warunkach udziału profesorów, wykładowców 
i studentów w rozwiązywaniu problemów pedagogicznych, a także o stosunkach między 
państwem a uniwersytetem.
Wypowiedzi te wywołały z miejsca łatwą do przewidzenia burzę protestów.
Lansowana przez de Gaulle'a zasada udziału, czy współuczestnictwa, była bardzo 
piękna do tego miejsca, w którym zaczyna się mowa o praktycznej realizacji, czyli 
o organizacji. O jakie bowiem wybory mandatariuszy idzie? Przecież są związki 
zawodowe. Czyżby de Gaulle chciał je wyeliminować? Było rzeczą oczywistą, że o to 
mu idzie. Wracał do starej, nierealnej i dość naiwnej idei RPF o „stowarzyszeniu pracy 
z kapitałem", robotnika z przedsiębiorcą. Nikt w to ani przez chwilę nie wierzył.
Jeszcze większe protesty spowodował projekt reformy regionalnej. Ongiś, 
za monarchii, przed rewolucją 1789 r., Francja podzielona była na 36 prowincji 
(właściwie guberni wojskowych). Rewolucja, Napoleon i dalsze zmiany doprowadziły 
do tradycyjnego już podziału na 90 departamentów. De Gaulle, projektując stworzenie 
21 regionów, nawiązywał częściowo do tradycji królewskich, co już niezależnie 
od meritum sprawy robiło złe wrażenie. Ważniejsze było jednak to meritum. Komuniści 
zwłaszcza zrozumieli je od razu. De Gaulle chciał przeciwstawić prowincję Paryżowi. 
Dążył do osłabienia politycznej i społecznej wagi stolicy, która była twierdzą czerwonego 
proletariatu. Miał dość Paryża po majowych doświadczeniach. Zamierzał stworzyć 
skuteczną przeciwwagę. Jednocześnie chciał ugodzić w parlament. Izolować go 
w Paryżu, oddzielić od prowincji, które będą żyły własną egzystencją i załatwiały swoje 
sprawy bez niego, a w razie potrzeby wywrą odpowiedni nacisk. Za jednym zamachem 
usiłował się więc de Gaulle rozprawić z niesforną stolicą, z komunistami, z partiami 
politycznymi, z parlamentem.
Uzupełniała to reforma Senatu, a właściwie likwidacja tej izby, sprowadzenie jej 
do roli szczątkowego organu doradczego, który zostałby z biegiem czasu odcięty jak 
niepotrzebna uschła gałąź. Minimalizacja roli Senatu koronowała rozprawę 
z parlamentem.
Do reformy uniwersyteckiej, o której ciągle była w tamtych miesiącach mowa, de 
Gaulle nie wnosił nic nowego. Widać było, że problem ten niezbyt go interesuje. 
Pozostawiał go innym.
Projekty odnowy, z jakimi generał wystąpił na wrześniowej konferencji prasowej, 
nie zjednały mu nikogo. Robotników zaniepokoiły, gdyż dostrzegali w projekcie próbę 
osłabienia związków zawodowych, a w „stowarzyszenie praca-kapitał" nie wierzyli. 
Paryżanie nastroszyli się z powodu planów umniejszenia roli ich miasta. Mieszkańcy 90 
departamentów odnieśli się niechętnie do zmiany, która miałaby zburzyć ich 
dotychczasowe przyzwyczajenia. Administracja prefektur i podprefektur, cały aparat 
urzędniczy patrzył na projekt niechętnie, gdyż powstanie jednostek nadrzędnych 
likwidowało władzę znacznej części spośród nich i pozbawiało intratnych stanowisk. 
Zgromadzenie Narodowe i Senat dostrzegły zamach na resztki prerogatyw, jakimi 
jeszcze izby te rozporządzały. Nawet deputowani i senatorzy gaullistowscy byli przeciw 
reformie. Studenci, którym nic nie przyrzeczono, wzruszali ramionami i nastawiali się 
jeszcze bardziej przeciw generałowi.
Tak więc projektem swoim de Gaulle osiągnął niezwykły efekt: zmobilizował całą 
masę ludzi przeciw swej władzy. Stało się to tym łatwiej, że ci, którzy głosowali na UDR, 
ochłonęli już ze strachu, a sytuacja walutowa była coraz gorsza. Atmosfera nie 
nadawała się więc najzupełniej do lansowania takiej reformy. De Gaulle zdawał się tego 
nie wyczuwać.
Lato 1968 r. było bardzo niespokojne. Nad zachodnią częścią naszego kontynentu 
przeszła prawdziwa burza walutowa, która wstrząsnęła krajami od Atlantyku po... Łabę.
Jej powodem były spekulacje monetarne, które zrodziła różnica między upadkiem 
słabego franka i wzlotem silnej marki zachodnioniemieckiej. Spekulanci liczyli na to, że 
frank zostanie ostatecznie zdewaluowany, a marka zrewaloryzowana. W przewidywaniu 
takiego biegu sprawy pozbywali się franków, kupując za nie marki, i czekali na zysk 
od 20 do 25 procent. Manipulowanie kursem walutowym wpływało jednak i na bilans 
płatniczy. Działa tu następujący mechanizm: rewaloryzacja, czyli podwyższenie kursu 
własnej waluty, powoduje, iż ceny towarów eksportowych w przeliczeniu na walutę obcą 
ulegają podwyższeniu, podczas gdy ceny dóbr importowanych, wyrażane w walucie 
zrewaloryzowanej spadają. Następstwem tego jest ilościowe rozszerzenie importu 
i ograniczenie eksportu. Obniżenie kursu własnej waluty — dewaluacja — pociąga 
za sobą skutek odwrotny: zwiększa się eksport, zmniejsza import. Toteż główni 
partnerzy handlowi NRF usiłowali ciągle namówić Bonn do rewaloryzacji marki. Chodziło 
o to, że bardzo pokaźne zachodnioniemieckie nadwyżki eksportowe były głównym 
czynnikiem, który powodował ujemne salda bilansów handlowych państw prowadzących 
wymianę z NRF, a co za tym idzie, osłabiał międzynarodową pozycję ich walut. 
Przywódcy bońscy bronili się jednak przed tym krokiem. Musieliby wtedy zrezygnować 
z dużej części popytu zagranicznego na ich eksport. Stawiało to w nader ciężkim 
położeniu zarówno walutę francuską, jak i brytyjską. Sytuacja funta bowiem nie ulegała 
poprawie. W październiku 1968 r. import artykułów obcych do Anglii wzrósł tak dalece, 
że bilans handlowy Wielkiej Brytanii wykazał deficyt dwa razy większy niż we wrześniu. 
Anglicy, zupełnie tak samo jak Francuzi, uciekali od własnej waluty, pozbywali się jej, 
wymieniając funty na złoto, a przede wszystkim na marki zachodnioniemieckie.
9 listopada 1968 r. premier Couve de Murville przekazał kanclerzowi NRF 
za pośrednictwem francuskiego ambasadora w Bonn François Seydoux list, w którym 
prosił o podjęcie przez rząd federalny odpowiednich środków w celu zapobieżenia 
ucieczce kapitałów francuskich za Ren. Szef rządu francuskiego sugerował bądź 
rewaloryzację marki, bądź wprowadzenie jakiegoś hamującego systemu opłat. Gdyby 
jednak w NRF nic w tym kierunku nie zrobiono, wtedy „Francja mogłaby rozważyć 
na nowo swą politykę europejską".
Nie było to powiedziane na wiatr. W Bonn pamiętano słowa de Gaulle'a rzucone 
we wrześniu tego roku podczas rozmowy z Kiesingerem:
— Żyliśmy długo przed powstaniem Wspólnego Rynku, możemy więc żyć również 
bardzo długo i bez niego.
13 listopada zapowiedział swój przyjazd do NRF amerykański sekretarz skarbu 
Henry Fowler. Waszyngton był też zainteresowany w rewaloryzacji marki. Dolar nie był 
w tak kiepskim stanie jak funt czy frank, ale nie czuł się jeszcze wcale najlepiej 
po swoich przejściach w ostatnich latach, gdy gaullistowski frank inicjował przeciw 
niemu wielką i pamiętną ofensywę. Jakże zmieniła się sytuacja! W czyim towarzystwie 
znalazła się teraz waluta francuska! Obok funta brytyjskiego i amerykańskiego dolara, 
jeszcze biedniejsza od nich. I do tego cała trójka występuje w roli petentów wobec 
marki! Żaden diabeł nie mógłby wymyśłeć większego upokorzenia dla generała-
prezydenta.
Minister finansów Franz-Josef Strauss odrzuca propozycje rewaloryzacji marki. 
„Kosztowałoby to nas zbyt drogo" — oznajmia z trybuny Bundestagu. Uzyskuje poparcie 
wszystkich.
Spekulacja na rewaloryzację marki osiąga w tym momencie swój szczyt. Między 
15 a 22 listopada 1968 r. prawie miliard dolarów ucieka z Francji do kas bońskich. Jak 
zapewnia prezes Banku Federalnego Blessing, 15 listopada zdeponowano za Renem 
750 milionów marek (około 200 milionów dolarów). W jednym dniu.
Naturalnie ta ucieczka kapitałów jest wyrazem opozycji politycznej warstw 
posiadających wobec de Gaulle'a. Jest to najbardziej miażdżące wotum nieufności dla 
jego rządów. „Partia strachu" nie stanowi żadnej podpory dla gaullizmu. Generał zdawał 
sobie z tego sprawę od początku. Jest to klęska systemu i do tego na platformie 
najbardziej prestiżowej: dobrej solidnej waluty, którą gaullizm chlubił się od 1960 r., 
od wprowadzenia „ciężkiego franka".
Generał czuł, że nie wolno mu się dalej cofać. Batalia monetarna przeniosła się 
w dniach 16—18 listopada do Bazylei, gdzie spotkali się przedstawiciele 
zainteresowanych 10 krajów. Ich waluty znalazły się w niebezpieczeństwie. Niemcy 
obstają jednak przy swoim. Popierają ich Szwajcarzy, Holendrzy i Włosi. Rewaloryzacji 
marki domagają się natomiast: Francuzi, Anglicy, Amerykanie, Kanadyjczycy, Belgowie, 
Japończycy i Szwedzi. Na nic. Blessing proponuje natomiast Francuzom pożyczkę 
w wysokości 2 miliardów dolarów z funduszu rezerwowego. Paryż odmawia, co 
komentowane jest natychmiast jako zwiastun rychłej dewaluacji franka.
19 listopada sekretarz skarbu USA Henry Fowler jest w Bonn. Gwałtowna wymiana 
zdań ze Straussem.
— Uważacie się więc za panów Europy? — mówi Fowler.
— Nie marka jest winna — replikuje minister gospodarki bońskiej Schiller. — 
Na waszym dolarze nie można już polegać.
— Złoto jest Słońcem, dolar Księżycem i taki układ nie może ulec zmianie — 
odpiera atak sentencjonalnie Fowler, ale zaraz potem przechodzi do natarcia. Stwierdza 
m. in., że NRF będzie musiała w większym niż dotąd stopniu ponosić koszty utrzymania 
wojsk amerykańskich na terenie Republiki Federalnej?
W nocy z 19 na 20 listopada podobnie dramatyczna rozmowa odbywa się 
w Londynie, gdzie premier Wilson i minister skarbu Roy Yenkins wezwali ambasadora 
NRF Herberta Blankenhorna. Obaj Anglicy posługiwali się terminologią, którą 
ambasador NRF określił jako „niedyplomatyczną".
— Rząd Jej Królewskiej Mości — miano mu powiedzieć — traktować będzie 
odmowę rządu federalnego w kwestii rewaloryzacji marki jako akt nieprzyjazny, który 
pociągnie za sobą poważne następstwa.
— Jakie? Co to oznacza?
— Oznacza — stwierdził Wilson — że w takim razie musielibyśmy rozważyć 
celowość obecności wojsk brytyjskich w NRF, a nawet w Berlinie Zachodnim.
— Czy mam to rozumieć jako postawienie przez panów pod znakiem zapytania 
egzystencji sojuszu atlantyckiego?
— Interpretacja tego, co powiedziałem, należy do pana — odparł premier Wielkiej 
Brytanii.
W środę 20 listopada 1968 r. zainteresowani znów spotkali się razem, ale już 
w Bonn. Minister Schiller wygłosił dłuższe expose. Utrzymywał, że „różne kraje żyją 
ponad stan", co delegat angielski uznał za „skandaliczny język w ustach ludzi, których 
kiedyś wyciągnęliśmy z klęski".
— Jeśli sytuacja franka jest zła — mówił Schiller — to jest w tym jakiś udział 
generała de Gaulle'a, który od dawna był wrogo nastawiony do wszelkich rozsądnych 
rozwiązań.
Delegat Francji, minister Ortoli, starał się zachować kamienny spokój. 
Ze sprawozdań dziennikarskich wynika jednak, iż siedział na tej konferencji jak 
na szpilkach. Raz po raz podrywał się z miejsca i pędził do telefonu, aby rozmawiać 
z Paryżem. Powtarzał tę czynność tak często, że telefonistki nazwały go „dyrektorem 
łączności".
Sytuacja była wyjątkowo upokarzająca dla Francji. W kuluarach spotkania nudzący 
się reporterzy bońscy zainicjowali zbiórkę do kapelusza na pomoc dla Francji. W sali 
obrad Amerykanie skłaniali się do decyzji: jeżeli marka nie może pójść w górę, to niech 
spada frank. A więc dewaluacja.
21 listopada spierano się już tylko o jej rozmiary. Proponowano od 8 do 11 proc. 
Nikt nie spał. Około 3 nad ranem Ortoli rzucił tajemnicze zdanie, że dewaluacja waha się 
właściwie od zera do 20 proc. Wszyscy byli zbyt zmęczeni, aby zapytać, co oznacza to 
zero. Bońska prasa i radio szalały. Jeden ze spikerów zachodnioniemieckich wołał:
„Tak więc nie wszystko, czego dotknie szef państwa francuskiego, zamienia się 
w złoto. Wręcz przeciwnie, wszystko przecieka mu między palcami. Same pogrzebane 
iluzje: Europa od Atlantyku do Uralu ze stolicą w Paryżu, niezależność od USA, 
kierownicza rola w trzecim świecie, frank jako przodująca waluta i równowaga 
gospodarki francuskiej".
W takiej atmosferze nadeszła sobota 23 listopada. Dzień, w którym de Gaulle 
podjął decyzję: nie będzie dewaluacji franka. Nie pójdzie się na ustępstwa. Ani dziś, ani 
jutro.
„Po dokładnym rozważeniu sytuacji zadecydowałem wraz z rządem, że 
powinniśmy doprowadzić do końca proces umacniania Francji bez uciekania się 
do dewaluacji franka... Francuzki, Francuzi! To, co się dzieje z naszą walutą, dowodzi 
raz jeszcze, że życie jest walką, że powodzenie wymaga wysiłku, że ocalenie wymaga 
zwycięstwa. Jeżeli tak, jak możemy, jak powinniśmy, odniesiemy je obecnie, 
współuczestnicząc w nim wszyscy, wówczas zdołamy przeprowadzić jak należy 
przemiany, reformy, postęp, które uczynią z nas na pewno wielki, nowoczesny naród, 
mogący być przykładem dla innych..."
Wystąpienie było płomienne, ale nie oznaczało zbyt wiele. Decyzję de Gaulle'a 
popierało — według skrupulatnych sondaży — 67 proc. Francuzów, ale te same ankiety 
wykazywały również, że o ile społeczeństwo opowiada się za odrzuceniem dewaluacji 
ze względu na honor narodowy, o tyle mało kto wierzy w uratowanie franka 
na przyszłość. Kapitały, które uciekły w poprzednich miesiącach, nie wracały więc 
do macierzystych kas. Ukryły się za granicą i nie służyły Francji. System został na razie 
uratowany, ale waluta nie. Dewaluacja nie przeprowadzona de iure, była nią de facto. 
Kurs franka pozostawał tylko na papierze bez zmian. Kończyło się to przy każdym 
zagranicznym okienku bankowym. Frank nie przestawał spadać.
Jest rzeczą znamienną, że do końca 1968 r. de Gaulle nie usiłował przeprowadzić 
żadnej analizy podwójnego kryzysu, jaki przeszła Francja: polityczno-społecznego 
w maju—czerwcu oraz monetarnego, a więc ekonomicznego, w listopadzie. Żadnych 
prób dotarcia do źródła tych wydarzeń. Generał nie potrafił już tego zrobić. A przecież 
nie brak było niepokojących sygnałów. Może de Gaulle je dostrzegał, ale z pewnością 
na nie nie reagował. Upadek franka pozbawił go na domiar złego dotychczasowej pełnej 
swobody manewru w polityce zagranicznej. Jest rzeczą znamienną, że w tekście jego 
konferencji prasowej z 9 września 1968 r. nie ma już ani jednego zarzutu pod adresem 
Anglosasów. Rzecz od lat nie spotykana. Burza monetarna zagnała gaullistowską nawę 
na wody dolara i funta. To miało konsekwencje.
De Gaulle starał się niemniej jednak podkreślić swoją niezależność. Jego polityka 
zagraniczna wykazywała, że posiada dawny nerw i werwę. Świat mógł się o tym 
przekonać 28 grudnia 1968 r. W tym dniu samoloty izraelskie dokonały pamiętnej 
napaści na cywilny port lotniczy w Bejrucie i zniszczyły tam wszystkie libańskie samoloty 
pasażerskie. W odpowiedzi na ten niesłychany atak piracki de Gaulle ogłosił całkowite 
embargo na broń dla Izraela. Do tego czasu Tel Awiw mógł otrzymywać z Francji części 
zamienne. Od tej chwili nie wolno już było eksportować do Izraela żadnych artykułów 
strategicznych, z detalami technicznymi włącznie. De Gaulle nie ugiął się przed żadnymi 
pogróżkami, żadnymi naciskami prowadzonymi przez prasę zagraniczną różnych krajów 
z amerykańską na czele. Twardo utrzymywał w mocy swe postanowienie. Jednakże i tu 
widać już było, do jakiego stopnia osłabia jego pozycję „partia strachu". Izrael ma 
we Francji wielu przyjaciół w ultrasowskich, antyarabskich kołach wojskowych; dawnych 
sojuszników z okresu wojny algierskiej i agresji sueskiej. Ludzie ci sabotowali embargo 
od pierwszej chwili. Toteż w praktyce zakaz był podobny do sita, przez które 
przedostawały się nawet wielkie przedmioty, jeśli wziąć pod uwagę dziwną „ucieczkę" 
przeznaczonych dla Izraela i zablokowanych przez embargo ścigaczy, które bez 
przeszkód dotarły do portu w Hajfie. De Gaulle nie miał na to rady. Jego władza słabła. 
Znamiennym tego dowodem było wypuszczenie na wolność ostatnich OAS-owców 
z Salanem na czele. Amnestia była powszechna. Wkrótce ultrasi zaczęli i z zagranicy 
wracać do ojczyzny. Znalazł się wśród nich Georges Bidault, który z miejsca przeszedł 
do działalności opozycyjnej. Maurice Challe otworzył sobie biuro maklerskie na ulicy 
Madeleine w Paryżu. Zajął się pośrednictwem w transporcie morskim, w czym 
sekundował mu były komandor Pierre Guillaume. Byli generałowie Salan i Jouhaud 
zabrali się do pisania pamiętników. André Zellera skusił temat historii anarchistów. 
Pułkownik Argoud został... grafologiem w małym miasteczku Darney w Wogezach. 
Generał Marie-Michel Gouraud przyjął posadę radcy w biurze finansowym przy placu 
Giełdy w Paryżu. Wielu drobniejszych ultrasów znalazło zatrudnienie w przemyśle. 
Część została na razie przezornie za granicą, ale wkrótce i oni wrócą. Susini, Buscia 
i 13 innych stworzą nawet pomysłowy gang, który będzie długi czas żył z napadów 
na banki. Nabrali w tym znakomitej wprawy w Algierii. Generał Gardy fabrykuje pasztety 
w Argentynie. Pułkownik Château-Jobert żyje nie wiadomo z czego w Madrycie. Tamże 
zainstalował się również Pierre Lagaillarde, który wynajmuje rusztowania budowlane 
i prowadzi niezwykle ożywione życie nocne. Jest znaną w różnych klubach nocnych 
postacią. Mieszka tam także Claude Perez, piszący w owym czasie pamiętnik. 
W Palmie, na Majorce, prowadzi dobrą restaurację Joseph Ortiz. Też autor pamiętników. 
Często gości u siebie innych ultrasów. Jego sąsiadem, ale ubogim i na nędznej posadce 
urzędnika komunalnego, jest były pułkownik Lacheroy. Inni gdzieś rozproszyli się 
po świecie, zacierając ślady. Wszyscy jakoś się ustabilizowali. Jak aktorzy dramatu 
po zakończonym przedstawieniu. Tylko ten, który ich rozgromił, Charles de Gaulle, 
jeszcze ciągle nie schodzi ze sceny, choć rozgrywa się już ostatni akt dramatu. Ukazuje 
się w nim postać, która stale pozostaje w bardzo ważnej kreacji, mimo że bynajmniej nie 
pragnie tego ujawniać: Georges Pompidou.
Z początkiem stycznia 1969 r. były szef rządu przebywał wraz z małżonką 
we Włoszech. Podróż, do której początkowo nikt nie przywiązywał szczególnej wagi, tym 
bardziej że opinia publiczna była zaabsorbowana ratowaniem franka, wyborami 
prezydenckimi w USA, gdzie właśnie Richard Nixon wchodził do Białego Domu 
po Johnsonie, a także propozycją generała w sprawie szybkiego spotkania się 
przedstawicieli czterech mocarstw w celu rozpatrzenia sytuacji na Bliskim Wschodzie. 
I oto nagle 17 stycznia 1969 r. włoski korespondent AFP nadał depeszę zatytułowaną: 
„Georges Pompidou kandydatem na prezydenta Republiki".
Efekt bomby w Paryżu i na całym świecie. Czyżby de Gaulle zamierzał ustąpić? 
Czy między generałem a byłym premierem istnieje jakieś tajne porozumienie? Czyżby 
Pompidou był z góry wyznaczony „następcą tronu"?
Trudno powiedzieć, jaki mechanizm działał w takim, a nie innym sformułowaniu 
depeszy AFP, faktem jest natomiast, że wypytywany przez dziennikarzy o swoje plany 
na przyszłość Georges Pompidou pod naporem redaktora z AFP: Czy będzie pan 
kandydatem? — odpowiedział: — Sądzę, że nie jest to dla nikogo tajemnicą, iż będę 
kandydował w wyborach na prezydenta Republiki, jeżeli takowe się odbędą. Nie spieszy 
mi się jednak.
Było to bardzo zręczne posunięcie. Była to jego taktyka. Pozwalał drugiej stronie 
rozwinąć szyki, działać aż do momentu, w którym konstatował jej wyczerpanie. Wtedy 
uderzał. Zrobił to w 1965 r. podczas wyborów prezydenckich, gdy uratował kandydaturę 
de Gaulle'a. Powtórzył posunięcie w 1967 r. W tenże sposób rozegrał batalię majową, 
gdy potrafił czekać wśród największego napięcia, wśród „dymu i kurzawy", wśród 
trzasku walącej się pozornie władzy, gdy nawet generał stracił zimną krew. To samo 
teraz. Wiedział, że mimo odrzucenia dewaluacji frank leci i że nadejdziemoment, kiedy 
trzeba go będzie zdewaluować. Dostrzegał niepopularność reform generała, których 
żadna z warst społecznych nie chciała. Obserwował narastające skrępowanie ruchów 
de Gaulle'a na forum międzynarodowym. Brał pod uwagę jego wiek. Przecież generał 
będzie miał w tym roku 79 lat! Znał go. Wiedział, że jest już bardzo znużony, że nie 
reaguje jak dawniej. Mówiono, że Pompidou tu i ówdzie cytuje zdanie, jakie przed wielu 
laty de Gaulle skierował pod adresem Pétaina: „Starość to katastrofa".
Przechodził więc do ataku w momencie, który sam wybrał, który uznał za właściwy.
De Gaulle zareagował na to w trzy dni później z całym wigorem. Komunikat 
wydany w wyniku posiedzenia Rady Ministrów stwierdzał:
„W wykonaniu powierzonego mi zadania państwowego zostałem 12 grudnia 1965 
roku wybrany na przeciąg siedmiu lat prezydentem Republiki przez naród francuski. 
Mam obowiązek i zamiar wypełnić ten mandat do końca".
Pompidou wraca do Paryża i wyraża swe zdziwienie, że wokół jego nic nie 
znaczącej wypowiedzi zrobiono aż tyle hałasu.
De Gaulle pozostaje jednak w natarciu. 2 lutego 1969 r. wygłasza w Quimper, 
w Bretanii, przemówienie, w którym zapowiada, że jeszcze wiosną tego roku odbędzie 
się referendum w sprawie regionalizacji Francji i reformy Senatu. Jest to bezpośrednie 
nawiązanie do problemów, które poruszył w toku swojej konferencji prasowej 
we wrześniu ubiegłego roku.
Decyzja zaskakująca. Ryzyko plebiscytu ogólnonarodowego było w istniejącej 
atmosferze i wśród opisanych już nastrojów bardzo poważne. De Gaulle stawiał 
wszystko na jedną kartę w położeniu, w którym miał przeciw sobie różne warstwy 
społeczeństwa, parlament, administrację, młodzież. Czyżby sądził, że magicznym 
słowem „udział-współuczestnictwo" zjednoczy tych ludzi? Czy mógł uważać referendum 
za absolutne panaceum? Wierzył w referendum. Plebiscyty zawsze wygrywał. Dlaczego 
jednak obecne referendum obciążył aż tyloma tematami? Regionalizacja 
i współuczestnictwo, to mogłoby jeszcze ujść, ale po co tu Senat? Chyba tylko po to, 
aby zmobilizować do zajadłej walki cały parlament, obie jego izby, całą opozycję, 
wszystkie partie, które ruszą do boju z jeszcze większą zażartością niż zwykle.
Pompidou musiał dostrzec fałszywy krok generała, skoro w kilkanaście dni później, 
będąc w Genewie na obiedzie w Klubie Francuskim, rzucił w pewnej chwili wobec 750 
gości, siedzących przy stołach nad talerzami i kieliszkami, niby od niechcenia zdanie:
— Jeśli Bóg pozwoli, przeznaczeniem moim będzie, być może, funkcja narodowa.
To już z pewnością było przekroczenie Rubikonu.
Dla de Gaulle'a też kości były już rzucone. 27 lutego rząd francuski podjął uchwałę 
w sprawie projektu ustawy referendalnej. Nazajutrz zjawił się w Paryżu prezydent Nixon, 
co de Gaulle'a nastroiło bardziej optymistycznie. Nowy prezydent — szósty z kolei 
w okresie politycznej egzystencji generała — był najuprzejmiejszy ze wszystkich. 
Publicznie nazwał de Gaulle'a „olbrzymem wśród żyjących", czym bardzo go sobie 
zjednał. W ogóle ich rozmowa była „konstruktywna". Pozycja Paryża złagodniała 
na skutek klęski franka, a poza tym było to właściwie spotkanie zapoznawcze, w którym 
Nixon, znając już koleje swoich poprzedników, unikał starć. Wszystko poszło więc 
dobrze. Prasa twierdziła, że obaj politycy odnieśli się do siebie z sympatią i kurtuazją. 
Amerykanom zaciemniało tylko trochę horyzont to, że stosunki między Paryżem 
a Moskwą i innymi krajami socjalistycznymi były nadal dobre. Wielka Komisja, 
skupiająca przedstawicieli obu krajów i regulująca ich współpracę gospodarczą oraz 
techniczną, zbierała się normalnie; de Gaulle ciągle domagał się konsultacji „wielkiej 
czwórki" w sprawach Bliskiego Wschodu i przywiązywał wagę do stanowiska ZSRR 
w tej kwestii. Na platformie polityki zagranicznej generał do końca nie zmienił pozycji. 
Pod koniec marca umarł Eisenhower. De Gaulle był na jego pogrzebie w Stanach 
Zjednoczonych. Pożegnał jeszcze jednego z dawnej ekipy przywódców. To było jak 
memento. Wskazówki zegara wygrywały wyścig z życiem.
Wiele osób z bliskiego otoczenia rozmawiało wtedy z de Gaulle'em o ewentualnym 
odwołaniu referendum. Zwracano mu delikatnie uwagę na niesprzyjającą sytuację. Nie 
słuchał. Wydawało się, że nie pojmuje, do jakiego stopnia spadły jego szanse, z chwilą 
gdy na horyzoncie zjawił się człowiek młodszy i cieszący się, w kołach mieszczańskich 
w każdym razie, opinią bardzo zręcznego polityka, człowiek opromieniony aureolą 
zwycięzcy majowego, Georges Pompidou. Francuzi byli już zmęczeni ciągłymi 
modyfikacjami systemu, tempem, jakie narzucał im de Gaulle. Istniały duże psychiczne 
predyspozycje dla zmiany władzy. De Gaulle mógł oczywiście nie łączyć kwestii 
referendum ze swoim pozostaniem lub odejściem. Nie byłby jednak de Gaulle'em, gdyby 
tego nie zrobił. Już 19 marca komunikat Rady Ministrów zawiera aluzję, z której wynika, 
że poprzez referendum zostanie Francuzom postawiona sprawa zaufania do szefa 
państwa. 10 kwietnia w wywiadzie telewizyjnym generał potwierdza to osobiście 
i zupełnie wyraźnie: referendum połączy w jednym jedynym pytaniu dwa zagadnienia — 
regionalizacji i reformy Senatu. Odpowiedź pozytywna będzie równoznaczna 
z poparciem dla szefa państwa, negatywna z opozycją wobec jego osoby. Tak było 
we wszystkich plebiscytach, tak będzie i teraz.
Na ekranie telewizyjnym de Gaulle nie przedstawia się przekonująco. W jego 
postawie i głosie daje się wyczuć wahanie, brak pewności. Twardy jest tylko w jednym 
punkcie:
„Nie może tu być żadnej wątpliwości. Od odpowiedzi, jaką udzieli kraj na to, o co 
pytam, będzie naturalnie zależało kontynuowanie mego mandatu lub moje 
natychmiastowe odejście" — stwierdza wobec milionów Francuzów na kilkanaście dni 
przed referendum.
Ciekawa jest w tym ostatnim już wywiadzie publicznym jego ocena sił walczących.
„Spójrzcie! — mówił do swych rodaków. — Wobec problemów, przed którymi stoi 
Francja, istnieje w naszej epoce trojaki wybór postawy. Totalitarnej... Partii, które zwą 
się lewicowymi lub centrowymi, względnie bez nazywania tego po imieniu, 
prawicowymi... Trzecia postawa to rozsądna ambicja narodowa".
Trzeba ten porządek odwrócić. W analizie de Gaulle'a istnieją w wewnętrznym 
życiu Francji trzy siły: on sam, de Gaulle, czyli owa „rozsądna ambicja narodowa", chaos 
najrozmaitszych partii od tak zwanej lewicy do tak zwanej prawicy, no i komuniści, czyli, 
jak to nazywa, postawa „totalitarna". Gra de Gaulle'a toczy się zawsze między tymi 
trzema czynnikami, wśród których zasadniczą rolę grają indywidualne posunięcia, jego 
swoboda manewru, której niezależność i autonomię podkreśla zawsze referendum. 
Plebiscyt nie jest bowiem dowodem przekonania ludzi, lecz raczej ich aprobaty. Na tym 
polega jego siła i słabość równocześnie. To pierwsze na krótką, drugie na dłuższą metę. 
Referendum eliminuje jednak prawdziwą konfrontację polityczną, w której trzeba 
przekonywać. Stąd zresztą przywiązanie de Gaulle'a do tej formy działania.
Dlaczego jednak de Gaulle angażował się tak dalece w położeniu, w którym 
wszystko było przeciw niemu? Zdaje się, że w pełni odpowiedział na to Maurice 
Schumannowi, jednemu z tych, którzy usiłowali go odwieść od plebiscytu.
„Nie można tego cofnąć. Nie znalazłem wyjścia. Czy go zresztą naprawdę 
szukałem? Nie łudźmy się; trzeba to zrobić. Jedno z dwojga: albo Francuzi chcą reform 
i staną w większości po naszej stronie. Wtedy uruchomimy dzięki regionom żywotne siły 
kraju i zorganizujemy referendum na temat współuczestnictwa, które do głębi zmieni 
społeczeństwo francuskie. Albo Francuzi nie chcą ani mnie, ani reform. Udowodnię 
wtedy, że nie jestem konserwatorem starych przywilejów, protektorem tych, którzy się 
boją. Odejdę".
Tuż przed referendum sytuacja jeszcze się pogorszyła. Drobni kupcy, handlarze, 
kramarze demonstrowali przeciw podatkom z nie spotykaną dotąd gwałtownością. Było 
to wystąpienie kierowane przez ułtrasów o zabarwieniu Vichy, wyraźnie rozdmuchiwane 
i wymierzone osobiście w de Gaulle'a. Dodatkowa siła przeciw niemu. Dla tych ludzi 
gaullizm bez de Gaulle'a jest idealnym rozwiązaniem. Gaullizm z prezydentem pełnym 
umiaru, bez marzeń o „majestacie", bez zbytniej fantazji, z prezydentem 
„ustabilizowanym" i gwarantującym stabilizację.
„Nadeszła godzina ocalenia publicznego!" — wołał Georges Bidault, bardzo 
aktywny w tych dniach. „Nie trzeba nam nadludzi, lecz ludzi pewnych" — głosił 
przewodniczący senatu Alain Poher, który miał przede wszystkim siebie na myśli.
„Francji trzeba kandydatury spokojnej... Aby zluzować człowieka wyjątkowego, 
należy znaleźć kogoś posiadającego doświadczenie, kogoś nie wciągniętego 
w polityczne starcia" — podsuwał Valery Giscard d'Estaing.
„Jeżeli zwrócą się do mnie, nie odmówię" — oferował swe usługi układny Antoine 
Pinay.
W tym chórze na wiele głosów nie zabrakło i Jacquesa Soustelle'a, który też 
skorzystał z amnestii i występował teraz z pełną listą inwentarzową zarzutów pod 
adresem de Gaulle'a:
„...Oderwanie Francji od NATO, sparaliżowanie Wspólnego Rynku, wrogość wobec 
Europy, zamknięcie drzwi przed Anglią, zbliżenie z Sowietami, uzbrojenie Arabów, 
rozbrojenie Izraela, wprowadzenie Rosjan na Morze Śródziemne, zainstalowanie ich 
w Mers-el-Kebir, subwencjonowanie Bumediena, fabrykowanie force de frappe... 
Dziesięć lat zniszczeń i awantur: likwidacja Algierii, potem Wspólnoty... podarcie 
konstytucji na rzecz nieograniczonej władzy personalnej, wyczyny policji, degradacja 
waluty, rozbicie uniwersytetu, zdemolowanie armii, monopolizacja środków masowego 
przekazu, ogłupianie opinii publicznej oszustwami i zastraszaniem..."
Naturalnie Soustelle też oferował Francji swoją osobę.
„Partia strachu" była już przeciw generałowi. Przeciętność jest jej sztandarem, 
uległość wobec wielkich — programem.
Cios de Gaulle'owi zadadzą nie robotnicy, nie komuniści, nie ci, którzy i tak zawsze 
głosowali przeciwko niemu, gdyż byli jego przeciwnikami politycznymi, podobnie jak on 
był ich przeciwnikiem. Ugodzą go ci, którzy dali mu władzę w 1958 r.: francuskie 
mieszczaństwo od skrzydła petainowskiego, poprzez ułtrasów, kupców, kafejkarzy, 
kramarzy, drobnych i większych rzemieślników, hotelarzy do bankierów i fabrykantów, 
do ich świt i dworów, do tych wszystkich, których półmilionowa masa defilowała 
niespełna rok temu na Polach Elizejskich. „Partia strachu" opuści generała. Dołączy 
do niej młodzież studencka i inna rozgoryczona majem 1968 r., dołączą i chłopi. Nie 
będzie żadnych sił dla wyrównania tych strat.
Naturalnie przyczyny natury zewnętrznej w wytworzeniu tej sytuacji politycznej 
i psychologicznej równocześnie też odegrały swą niepoślednią rolę. W przededniu 
referendum „artyleria" integracjonistów atlantyckich i europejskich znów wzmoże ogień. 
Było to bombardowanie bezustanne, codzienne, głębokie i wielokierunkowe, 
prowadzone przez prasowe, radiowe i telewizyjne kolosy Stanów Zjednoczonych, Anglii, 
Niemiec federalnych, a za nimi cały plankton innych od wielkiej finansjery i niezliczonych 
odłamów integracjonistycznej prawicy liberalnej i mniej liberalnej do lewaków, faszystów 
i syjonistów, wszystkich razem naciskających na klawisze i wykorzystujących je 
na całego. Ten ogromny nacisk zewnętrzny, przekazywany przez ogniwa francuskie 
będące odpowiednikami tamtych, musiał wywrzeć potężny wpływ na przeciętnego 
wyborcę francuskiego. De Gaulle został tym razem naprawdę izolowany i osamotniony.
Wiedział o tym. Jak twierdzi Jean Mauriac — jeden z doskonale poinformowanych 
memorialistów ostatnich momentów de Gaulle'a przy władzy — generał miał w niedzielę 
20 kwietnia, na tydzień przed referendum, powiedzieć w gronie rodzinnym w Colombey:
„Wiem, że to referendum będzie przegrane". W środę 23 kwietnia 1969 ir. odbyło 
się ostatnie posiedzenie gabinetu pod przewodnictwem de Gaulle'a. Prezydent zamknął 
obrady słowami:
„W zasadzie spotykamy się w przyszłą środę. Jeżeli do tego nie dojdzie, będzie to 
oznaczało, że w historii Francji zakończył się jeszcze jeden rozdział".
Po posiedzeniu, w czasie obiadu z kilkoma osobistościami, de Gaulle parokrotnie 
stwierdził, że „wszystko stracone". Przy kawie goście usłyszeli z jego ust takie oto 
wyznanie:
„Obszedłbym się doskonale i bez referendum. Stanąłem jednak wobec wyboru: nic 
nie robić i trwać do końca mojej siedmioletniej kadencji, albo uczynić to, co uznaję 
za stosowne, co uważam za swój obowiązek. Obecne referendum nie odbywa się pod 
presją poważnych wydarzeń, a więc ma tym samym nader istotne znaczenie polityczne. 
Jeżeli osiągniemy szczęśliwie większość bezwzględną, będziemy spokojni o przyszłość 
V Republiki".
Jean Mauriac nie jest w tym miejscu pewny, czy generałowi, gdy mówił 
o przyszłości, szło akurat o swoją władzę. Biograf ma wątpliwości, gdyż znana mu jest 
inna wypowiedź de Gaulle'a, poprzedzająca o kilka miesięcy wyżej cytowaną:
„Nie sądzę — miał się zwierzać de Gaulle rodzinie — żeby mi się chciało 
sprawować władzę po przekroczeniu 80 roku życia. Za duży to wiek dla szefa państwa. 
Nie wiem jeszcze dokładnie, kiedy się wycofam... Chciałbym mieć przed śmiercią trochę 
czasu, żeby spisać swoje pamiętniki..."
Tej samej środy, 23 kwietnia, generał wydał bardzo szczegółowe instrukcje 
Foccartowi. Będąc pewny klęski, kazał mu w niedzielę 27 kwietnia po 21.00, czyli „gdy 
będzie już wiadomo", natychmiast zabrać z Pałacu Elizejskiego archiwalia osobiste 
i przewieźć je do biura przy ulicy Solferino 5, tam gdzie urzędował ongiś w każdą środę 
przez 12 lat, podczas „przejścia przez pustynię". W poniedziałek 28 kwietnia rano 
z Pałacu Elizejskiego miał wyjść cały personel doradców prezydenta.
„Wszystko to — zalecił generał — ma być utrzymane w tajemnicy. Nikt nie śmie 
wiedzieć, że podjąłem te decyzje".
W czwartek 24 kwietnia de Gaulle był po raz ostatni w Pałacu Elizejskim. Zjawił się 
tam o 9.45. Mała czerwona lampa zapalająca się automatycznie uprzedziła o tym 
adiutantów. Prezydent przeglądał jeszcze akta odnoszące się do różnych pilnych spraw 
i spoczywające w pięciu tekach: z czerwonej skóry z wytłoczonym złotymi literami 
napisem: „Général de Gaulle — Courrier" (Korespondencja), z szarej skóry z prasą, 
z kartonu z depeszami, inną ze sprawami Afryki i ostatnią z problemami wojska. Około 
południa zjawił się minister spraw zagranicznych Michel Debré.
„Kości są rzucone. Nic już więcej nie zrobię. Naród francuski mnie nie chce. Będę 
musiał odejść... Będę do niego przemawiał po raz ostatni, ale nie mam żadnych 
złudzeń".
W piątek 25 kwietnia de Gaulle nagrał swoje przemówienie i był filmowany przez 
telewizję w przygotowaniu do emisji.
„Francuzki, Francuzi! Wy, którym tak często mówiłem o Francji..."
Kiedy skończył nagrywanie, powiedział tak cicho, że tylko najbliższe otoczenie 
usłyszało jego słowa: „Wszystko to na nic".
W tymże dniu rozmawiał z generałem Lalande.
„Nawet jeżeli przegram — powiedział — w gruncie rzeczy wygrałem, jako że 
w oczach historii, będącej jedyną platformą, która mnie dotyczy, okaże się w przyszłości, 
że padłem realizując projekt zasadniczej wagi dla państwa".
W tymże dniu wieczorem de Gaulle był już wraz z rodziną w Colombey-les-Deux-
Eglises, gdzie w majątku La Boisserie oglądał o 20.00 swoje ostatnie wystąpienie 
telewizyjne.
Sobotę 26 kwietnia 1969 r. spędził w absolutnej samotności. Nie odbierał żadnych 
telefonów, nie wyszedł na dwór, ani razu nie wezwał adiutanta.
W niedzielę 27 kwietnia wysłuchał rano mszy w swojej posiadłości, przed 
zaimprowizowanym ołtarzem. O 11.35 oddał swój głos w lokalu miejscowego merostwa. 
Został przy tej okazji „ostrzelany" przez pół setki aparatów fotograficznych. Uścisnął dłoń 
mera i wrócił do Boisserie. Stamtąd śledził przebieg referendum. Tam napływały 
częściowe wyniki głosowania. Wszystkie potwierdzały narastającą porażkę. Cierpienie 
olbrzyma z Colombey-les-Deux-Eglises można sobie tylko wyobrazić.
W wyniku piątego referendum V Republiki, które odbyło się w słoneczną niedzielę 
27 kwietnia 1969 r., Charles de Gaulle otrzymał 47,58 proc. głosów „tak"; „nie" 
odpowiedziało 52,41 proc. uczestników referendum.
Swój ostatni plebiscyt de Gaulle przegrał.
„Przestaję pełnić funkcje prezydenta Republiki. Decyzja ta wchodzi w życie dziś 
w południe" — brzmiał ostatni komunikat prezydenta, opublikowany przez prasę 
w poniedziałek 28 kwietnia 1969 r.
Dziennik „France-Soir", który ukazał się we wtorek 29 kwietnia, poświęcił całą 
ostatnią kolumnę zdjęciu de Gaulle'a w parku Boisserie. Widać na tej fotografii sylwetkę 
generała w ujęciu od tyłu. Były prezydent ma ręce złożone na plecach. Jest lekko 
pochylony. Przechadza się wśród drzew parku w La Boisserie.
„Stara Ziemia, zorana pługiem czasu, smagana przez deszcze i burze, 
wycieńczona wegetacją, ale zawsze, do nieskończoności, gotowa wytwarzać wszystko, 
co jest potrzebne, aby żywi mogli następować po sobie!
Stara Francja, dźwigająca na swych barkach brzemię Historii, umęczona wojnami 
i rewolucjami, krocząca stale od wielkości do upadku, ale z każdym stuleciem 
odradzana przez ducha odnowy!
Stary człowiek, sterany trudami życia, oderwany od spraw tego świata, czujący, jak 
zbliża się już chłód wieczności, ale wciąż wypatrujący w ciemnościach jakiegoś 
przebłysku nadziei!"
Te zdania kończą trzeci tom „Pamiętników wojennych", wydany w 1959 r., to 
znaczy dziesięć lat temu, gdy de Gaulle ruszał w drogę na czele państwa. Jakże 
znakomicie pasują do jego obecnego odejścia. Znów przecież wrócił do starej scenerii. 
Czy wypatrywał jeszcze „w ciemnościach jakiegoś przebłysku nadziei"?
Nie dowiemy się tego.
Agencja France-Ptresse donosiła w tym dniu w jednej z depesz: „Francuskie 
walory zareagowały lekką zwyżką na sytuację spowodowaną sukcesem „nie" 
w referendum".
Czas podsumowań: maj 1969 — listopad 1970
XVII
„Czyżby więc los mój był
przypieczętowany ?
Czyżby śmierć zwyciężyła
na zawsze?
Nie. Pod moją zakrzepłą
powierzchnią wre już
niedosłyszalna praca...
Przeczuwam cudowny powrót
światła i życia!"
CHARLES DE GAULLE, „PAMIĘTNIKI WOJENNE", TOM III .
Jak odbyły się wybory prezydenckie po odejściu generała, jak wyglądał wyścig 
do fotela prezydenckiego, który rozegrali między sobą obaj kandydaci — Alain Poher 
i Georges Pompidou — łącznie z triumfalym wejściem tego drugiego do Pałacu 
Elizejskiego, nie należy do treści tej książki. W każdym razie nie było żadnego chaosu, 
żadnej Apokalipsy, którą zawsze przewidywał w wypadku swego odejścia de Gaulle. Nic 
podobnego się nie stało.
Generał był w tym czasie w Colombey. Potrzebował prawdopodobnie odprężenia, 
bo wkrótce wyjechał wraz z żoną i oficerem przybocznym, majorem Flohic, do Irlandii. 
Dlaczego właśnie tam? Zapewne pociągała go melancholia irlandzkich krajobrazów. 
Smutek i zaduma tego kraju, utrzymywanego stale na marginesie spraw europejskich 
i światowych, państwa od wieków krzywdzonego przez Wielką Brytanię. Sceneria 
przyrody i polityki harmonizowała z nastrojami de Gaulle'a.
Przeczekał tu operacje wyborcze. Cały bieg Georgesa Pompidou do Pałacu 
Elizejskiego. Jego znakomity finisz, w którym kontrkandydat Alain Poher został daleko 
w tyle. Było to bardzo taktowne i taktyczne. Generał dawał w ten sposób 
do zrozumienia, że nie zamierza wpływać na przebieg i wyniki wyborów.
Zjawił się w Irlandii 10 maja 1969 r. Wszyscy, którzy go wtedy widzieli, zgodnie 
konstatują — jak notuje Jean Mauriac — że generał był głęboko przygnębiony i nie 
usiłował tego nawet ukryć.
„W maju sześćdziesiątego ósmego zostałem ranny. Teraz dobili mnie. Jestem 
martwy" — powiedział. Był pod obuchem wyników referendum. Ciągle śledził przez 
radio wiadomości z Paryża. W rozmowach bezustannie do tego nawiązywał.
Mieszkał najpierw w południowej części kraju, w Parknasilla, w skromnym hotelu 
„Heron Cove". Po dwóch tygodniach przeniósł się do Cashel, bardziej na północ. 
Przechadzał się często nad morzem, po skalistym brzegu atakowanym przez fale i wiatr. 
Następnie pojechał do Killarney — krainy jezior. Tam dopiero odzyskał spokój 
i równowagę. Sprowadził sobie z Paryża notatki. Zaczął nad nimi pracować.
18 czerwca 1969 r. — w rocznicę swego historycznego apelu z 1940 r. — był 
w Dublinie. Odmówił powrotu do Francji i udziału w rocznicowym, dorocznym 
wystąpieniu na Mont-Valerien. Złożył natomiast wizytę Eamonowi de Valerze, 
założycielowi Republiki Irlandii, sędziwemu 85-letniemu bohaterowi narodowemu tego 
kraju. Obaj spacerowali po parku posiadłości Aras-an-Uachtarain. Potem był na obiedzie 
wydanym na jego cześć przez ambasadora Francji w Irlandii Emmanuela d'Harcourta. 
Podczas przyjęcia mówił o więziach łączących go z Irlandią. Prababka generała 
nazywała się Mac Cartan. De Gaulle spotkał się nawet z członkami klanu Mac 
Cartanów.
„Wraca się zawsze do swych źródeł" — powiedział. Wzniósł też toast, skrzętnie 
odnotowany przez irlandzką prasę:
„Niech żyje cała Irlandia!"
Powtarzało się więc to samo co w Kanadzie. Anglosasi musieli swoje oberwać.
Z podróży tej pozostały zdjęcia. De Gaulle i jego żona na tle pochmurnego nieba 
Irlandii. Nad morzem. Fotografie, od widoku których robi się smutno. Przypominają one 
niezwykle mocno inne, sprzed 23 lat, gdy w 1946 r. generał pojechał rozmyślać 
do Antibes. Wtedy miał jednak 56 lat i wiele rzeczy było jeszcze przed nim.
Po wyborach de Gaulle wrócił do Colombey. Odmówił przyjęcia pensji w wysokości 
20 tysięcy franków miesięcznie, należnych mu jako byłemu prezydentowi Republiki. 
Zrzekł się także poborów, które przysługiwały mu jako członkowi Rady Konstytucyjnej. 
Odrzucił rentę wojskową. Postanowił żyć wyłącznie z honorariów autorskich. 
Zrezygnował też ze służbowego samochodu. Miał własny, prowadzony przez byłego 
policjanta Fontenila lub starszego sierżanta w stanie spoczynku Maroux. Nie podróżował 
zresztą wiele. Od czasu do czasu jechał do Hawru, gdzie spoczywają jego rodzice: 
ojciec zmarły w 1940 i matka nie żyjąca od 1945 r.
11 listopada 1969 r. generał pojechał na pole bitwy pod Verdun, ale nie wziął 
udziału w oficjalnych uroczystościach związanych z Dniem Zwycięstwa w pierwszej 
wojnie światowej. Na obiad zatrzymał się w lesie. Usiadł pod drzewem, oparł plecy 
o pień i jadł popijając z termosu. Tego dnia odwiedził także Metz. Czyżby szedł śladami 
swoich wspomnień?
W Colombey często odwiedzała de Gaulle'ow rodzina. Podobno generał był 
idealnym dziadkiem. Opowiadał wnukom mnóstwo historii. Naturalnie wzniosłych, 
barwnych i bohaterskich. Potrafił się też z nimi bawić w wojsko, organizować im różne 
gry, rozstrzygać spory.
Zjawiali*się dawni towarzysze „wielkiej epopei", a zwłaszcza André Malraux. 
Raymond Tournoux, którego też -przyjął, towarzyszył mu podczas jednej z przechadzek 
po parku.
„Generał spaceruje — wspomina Tournoux — wśród dwóch rzędów buków 
i rozmaitych drzew, spowitych bluszczem, wymieszanych z jodłami. — Wie pan, 
nazwałem tę drogę Aleją Filozofa — oznajmia z odrobiną melancholii. Ma na sobie 
długą, granatową jesionkę przypominającą płaszcz wojskowy z czasów cesarstwa. Już 
i tak wysoki, wydaje się w niej ogromny. Wieczorem, gdy ciemność spowija krajobraz 
i pogoda dopisze, zdarza mu się patrzyć na gwiazdy po to tylko, by dumać nad nicością 
tego świata nawet w epoce Apolla 12..."
Według Tournoux życie de Gaulle'a było w Colombey podobne do egzystencji 
milionów Francuzów. Zaczynał dzień od wysłuchania dziennika radiowego, lubił oglądać 
telewizję, nie gardził dobrą, domową kuchnią francuską. Miał jednak pewne zasady. 
Na przykład drób podawany do obiadu nie mógł w żadnym wypadku pochodzić z kurnika 
Boisserie. „Nie jada się zwierząt wyhodowanych we własnym domu" — komunikuje 
Tournoux maksymę generała. Gdy zjawiali się goście, de Gaulle osobiście czuwał nad 
tym, by kieliszki ich nie stały puste. Wieczorem na kolację podawano zupę. „Zupa! — 
grzmi po wojskowemu generał, który nie może wiecznie być oryginalny" — stwierdza 
Tournoux. De Gaulle chętnie i uprzejmie rozmawiał, dorzucał szczap do kominka, 
częstował koniakiem„ papierosami, cygarami. Był trochę po staroświecku, ale 
w ujmujący sposób kurtuazyjny.
Poczta przynosiła mu dziennie około 100 listów i różnych przesyłek, głównie 
książek dedykowanych przez rozmaitych autorów. Przywozili to z Paryża oficerowie 
z jego biura w stolicy: Xavier de Beaulaincourt, Desgrées du Lou i d'Escrienne. Generał 
czytał wszystko, poświęcając szczególną uwagę książkom. Podobno z błyskawiczną 
szybkością odkrywał myśl przewodnią nadawców listów i autorów książek.
Z jego wypowiedzi na tematy polityczne wynikało, że czas obecny mało go 
interesuje. „Umiejscawia się on w historycznej perspektywie w obliczu cyklicznej 
ewolucji — pisze Tournoux. — Przyszłość to dla generała nie rok, nie dwa, nie siedem 
lat. Oczywiście wiara we Francję na dłuższą metę nie opuszcza go nigdy".
Z relacji Tournoux wynika, że de Gaulle nie był bynajmniej w tych ostatnich już 
miesiącach swego życia pesymistą. Nie mówił, jak ongiś, gdy znajdował się w „czarnym 
okresie", o wojnie. „Sądzi raczej — wspomina dziennikarz — że świat ugrzęźnie 
w bezwolnej miernocie".
W listopadzie, w dniu urodzin generała, Georges Pompidou przekazał mu 
życzenia. De Gaulle odpowiedział bardzo serdecznym listem.
Nie taił, że myśli o śmierci. Chciał być pochowany tu, gdzie żył: w Colombey.
— Nie będzie spektaklu z okazji śmierci de Gaulle'a — mówił i cytował 
Chateaubrianda: „Małym ludziom — mauzolea; wielkim — kamień z nazwiskiem".
Był bardzo pobożny i praktykujący. W każdą niedzielę mieszkańcy widzieli go 
w towarzystwie żony na nabożeństwie w miejscowym kościele. Nie przeszkadza mu to 
w używaniu na co dzień dość ostrego i koszarowego języka, który mocno kontrastuje 
ze stylem jego dzieł i zawsze wywołuje protesty pani de Gaulle. Prosiła go często, aby 
kontrolował swoje słowa ze względu na wnuków.
— Nie są przecież chyba takimi dupkami żołędnymi, aby to wtryniać do swoich 
szkolnych wypracowań — odparł generał.
Był ogromnie do niej przywiązany. Według opinii różnych obserwatorów pani de 
Gaulle była najzupełniej zorientowana w wielu skomplikowanych sprawach politycznych. 
Generał nie dyskutował z nią nad tymi problemami, ale wiódł przy niej długie monologi 
na temat swoich kłopotów i zwierzał się w ten sposób ze wszystkiego.
Poza nią tak bezpośrednio i blisko rozmawiał chyba tylko z André Malraux. Jak się 
wydaje, pewna mistyka i dalekosiężność spojrzenia wybitnego pisarza fascynowały 
generała przez całe życie. W ogóle lubił ludzi pióra. Nie zdołałem temu niestety 
poświęcić wystarczająco dużo miejsca w tej książce, niemniej jednak faktem jest, że de 
Gaulle był zawsze pełen atencji dla piszących. Chętnie z nimi korespondował, cieszył 
się bardzo, gdy dedykowano mu jakąś książkę, podejmował dyskusje na tematy 
historyczne z pisarzami i eseistami, dawał do zrozumienia, że uważa się za jednego 
z nich, co zresztą było zgodne z rzeczywistością. Najbliższy jest mu jednak Malraux. 
Potwierdza to nie tylko stała obecność twórcy „Doli człowieczej" u boku generała, lecz 
także i w szczególny sposób jego ostatnie miesiące w Colombey.
W swojej wydanej w 1971 r. relacji „Les Chęnes qu'on abat" (Dęby, które się obala) 
André Malraux wspomina te grudniowe rozmowy z generałem, gdy park i pobliskie łąki 
Colombey oszroniła biel zimy, gdy kończył się rok i kończyło się życie.
De Gaulle siedział w swoim fotelu za stołem, na którym lubił układać pasjanse. Tuż 
za nim stały na półce dzieła Bergsona. Na kominku płonęły drwa. Generał wiódł jeden 
z tych monologów, w których wspomnienia rzeczy minionych mieszały się z refleksjami 
i wizjami przyszłości.
— Kiedy Francuzi wierzą we Francję, och, wtedy... Gdy jednak przestają wierzyć... 
Zna pan zdanie papieża: Francuzi nie lubią Francji. Mniejsza o to... Nawet Anglicy nie 
mają już ambicji narodowej.
„On jest o tysiąc mil od myśli, że Francja zdradziła go dla jego następców: 
zdradziła go z Losem. Wie zresztą, że los człowieka będącego postacią historyczną nie 
ma nic wspólnego z losem człowieka, «który ma rację»..." — notuje Malraux.
— Charakter — mówi de Gaulle — polega przede wszystkim na tym, że 
przechodzi się do porządku nad obrazą, nad opuszczeniem przez bliskich. Ludzie 
myślą, że nie wiem, co to znaczy utracić braterstwo. Muszą się jeszcze wiele nauczyć. 
Trzeba jednak umieć stracić wszystko. Ryzyko jest także niepodzielne.
— Dlaczego odszedł pan z powodu tak drugorzędnej kwestii jak sprawa regionów? 
Z powodu jej absurdalności? — spytał Malraux.
„Spojrzał na mnie — wspomina pisarz — uważnie.
— Z powodu jej absurdalności... To, czegośmy chcieli, pan czy ja, dlaczego nie 
nazwać tego właściwym imieniem: Majestat, skończyło się. Och! Francja może jeszcze 
zadziwić świat, ale dopiero kiedyś... Jednakże świat też włożył swoje pantofle. Tańczą 
myszy... W gruncie rzeczy, wie pan, moim jedynym rywalem w skali międzynarodowej 
jest Tintin! (bohater rysunkowych przygód dla młodzieży — przyp. J. G.). Jesteśmy 
małymi, którzy nie pozwalają się poklepać przez wielkich. Nie spostrzega się tego 
z powodu mego wzrostu...
— Generale, czy potrafi pan nic nie robić?
— Niech pan o to zapyta kota! Układamy pasjanse i idziemy razem na spacer. 
Nikomu nie przychodzi łatwo narzucenie sobie dyscypliny nieróbstwa, ale to jest 
niezbędne. Życie nie jest pracą: od bezustannej pracy człowiek wariuje. Zły to znak, gdy 
ciągle chce się coś robić: ci wśród pańskich współpracowników, którzy nie potrafili 
rozstać się z pracą, wcale nie należeli do najlepszych".
Generał głaskał swego ulubionego kota z Chartreux, jak pisze Malraux. Patrzył 
w kierunku okna, za którym bielił się śnieg. Niedaleko stąd znajduje się wiejski cmentarz 
Colombey, a na nim wśród innych mogił grób zmarłej w 1948 r. córki de Gaulle'a, Anny. 
„Nigdy mi o niej nie mówił inaczej, jak poprzez pełne czułości aluzje. Myślę — rozważa 
Malraux — że grała ona bardzo głęboką rolę w jego życiu". Istotnie de Gaulle, który 
w tych dniach niejednokrotnie wspominał o śmierci i z pewnością się do niej 
przygotowywał, powtarzał przy różnych okazjach swoje dawne życzenie: chciał być 
pochowany na tymże wiejskim cmentarzu przy swojej córce.
Jaki kompleks winy gnębił tego człowieka w stosunku do dziecka, które urodziło się 
nienormalne i takie pozostało do końca swego krótkiego życia? Nigdy się tego nie 
dowiemy. Tłumaczenie tego wyłącznie religijnością de Gaulle'a byłoby zbyt płytkie. 
W rachubę wchodziło tu coś więcej. Wobec głębi tej sprawy każdy komentarz byłby 
rażącym zgrzytem.
— To nieprawda, że najgłębsze doświadczenia dominują w naszym życiu. 
W działaniu tak, ale poza tym — nie... Najgorsze nieszczęście zaciera się w przedziwny 
sposób. Niemniej jednak to, co myślimy o śmierci, ma znaczenie tylko w tej mierze, 
w jakiej śmierć każe nam myśleć o życiu. Kocięta bawią się, koty rozmyślają.
Za oknami Boisserie padał śnieg.
— Zwróciłem Francji to, co mi dała... Historia może uzasadnić życie, ale nie jest 
do niego podobna... Stalin powiedział mi jedną ważną rzecz, którą często cytowałem: 
„W końcu tylko śmierć odnosi zwycięstwo". Tak mi ongiś powiedział, ale zrozumiałem 
to.dopiero dziś...
I jeszcze:
— Wielkość to droga ku czemuś, czego się nie zna... Kiedy wszystko się wali 
i człowiek zastanawia się nad decyzją, trzeba patrzyć w kierunku szczytów; nie ma tam 
tłoku.
„W przeciwieństwie do tego, co myślą jego przyjaciele, a zwłaszcza przeciwnicy, 
majestat nie jest w przekonaniu de Gaulle'a dziedziną, która do niego należy, lecz tą, 
której on służy" — konstatuje Malraux.
Lista gości, którzy odwiedzali generała w Colombey, była krótka. Dwukrotnie zjawił 
się Couve de Murville. Przyjechali Messmer i Jeanneney, osobistości nie wchodzące już 
w skład gabinetu Chabana-Delmasa, który sformowany został nazajutrz po objęciu 
prezydentury przez Pompidou. Bywał także w posiadłości Boisserie Bernard Tricot, 
którego prasa nazywała „ostatnim majordomusem" generała. Według Jeanneneya de 
Gaulle uważał się „za jednego z ostatnich największych humanistów wśród ludzi, 
których kształtuje obecna cywilizacja technicystyczna". „Generał wierzył — jak 
wspomina Jeanneney — w determinizm materialistyczny i pod tym względem zbliżał się 
w pewnej mierze do marksistów. Sądził, że nie należy przeciwstawiać się deterministom, 
ale można wywierać wpływ na ich orientacje".
Zajęciem, które jednak najbardziej absorbowało de Gaulle'a w tym ostatnim 
okresie życia, było pisanie. Stanowiło ono dla niego ostoję i ucieczkę przed światem. 
Było czymś na podobieństwo narkotyku, którym się upajał, za pomocą którego 
odgradzał się od niewdzięcznego świata zewnętrznego. Pisał z najwyższą pasją, z furią 
nieomal. Nie potrafił się od tego oderwać. W jego obecnej pracy było coś patetycznego 
i wstrząsającego zarazem: finiszował w wyścigu ze śmiercią, który prowadził już od tylu 
lat. Teraz pracował równolegle nad dwoma dziełami: jednym było wydanie jego 
najważniejszych przemówień i wystąpień „Discours et Messages" (Przemówienia 
i orędzia), drugim „Mémoires d'Espoir" (Pamiętniki nadziei).
Pisał zawsze od 8 do 13. Duże arkusze papieru pokrywał wielkim, równym, nieco 
nerwowym, szybkim pismem, posiadającym swoją klasę i jakby majestat. Rękopisy były 
następnie wysyłane do córki, pani de Boissieu, która przepisywała je na maszynie 
w swoim paryskim mieszkaniu.
Praca ta pochłaniała de Gaulle'a do tego stopnia, że częstokroć z trudem tylko 
można go było nakłonić do pójścia na przechadzkę. O ile „Przemówienia i orędzia" — 
zakrojone na 5 tomów — wymagały jedynie redakcji, to „Pamiętniki nadziei", które 
na wzór „Pamiętników wojennych" miały mieć 3 tomy, były dziełem najzupełniej nowym. 
De Gaulle starał się przeprowadzić w nich historyczną i rzeczową analizę swej władzy. 
Mówią o tym tytuły rozdziałów pierwszego tomu: „Instytucje", „Terytoria Zamorskie", 
„Algieria", „Ekonomika", „Europa", „Świat", „Szef państwa". Uderzający układ treści. De 
Gaulle zaczyna od ustroju, po czym przechodzi aż w dwóch rozdziałach do problematyki 
kolonialnej, aby w następnym przeskoczyć do ekonomiki. Jest to wynikiem jego 
rozprawy z przeciwnikami, którzy zarzucają mu do końca, jak to czyni na przykład 
Soustelle, że podkopał Republikę, że Francja wychodzi spod jego władzy mniejsza 
terytorialnie (niepodległość Algierii i krajów Czarnej Afryki), niż była przed 1958 r., oraz 
że lekceważył problemy gospodarcze. „Pamiętniki nadziei" są w dużej mierze repliką 
na takie oskarżenia. Tom pierwszy, zatytułowany: „La Renouveau" (Odnowa), obejmuje 
okres od 1958 do 1962 r. Jak widać, generał miał zamiar stworzyć dzieło, które byłoby 
kontynuacją „Pamiętników wojennych".
Myślą przewodnią tej pracy nie jest jednak rozliczenie się z antagonistami. Ocena 
taka byłaby pomniejszeniem de Gaulle'a. Generał, jeśli można o jakimś rozliczeniu 
mówić, zwraca się z nim do Historii. Idzie mu o przekazanie Francuzom żyjącym 
aktualnie i tym, którzy przyjdą, obrazu ich kraju w walce pod wodzą jednego człowieka, 
który nie jest jednakże dyktatorem, a przewodnikiem oddanym ojczyźnie do tego 
stopnia, że stanowi jej personifikację, jej wcielenie. Oczywiście mamy tu znów 
do czynienia z absolutnie gaullistowską wizją władzy. „Pamiętniki nadziei" — w tej samej 
mierze co przed nimi inne książki i wystąpienia de Gaulle'a — wskazują na to, 
do jakiego stopnia gaullizm jest filozofią pewnego działania, ściśle związaną z osobą 
autora, a nie doktryną czy polityką, którą da się przekazać.
W „Pamiętnikach nadziei" de Gaulle nie usiłuje przedstawiać historii w sposób 
realistyczny. Generał ma inny cel: dać przykład potomności. Stworzyć obraz dla 
przyszłych pokoleń. Toteż gdy się czyta na przykład rozdział o Algierii, ogarnia wręcz 
osłupienie. Brak tam prawie zupełnie przedstawienia tego, jak się -rzeczy naprawdę 
odbyły. Obraz powinien być czysty. Mniejsza o fakty, o łamańce, o sprzeczności. 
„Wszystkie Marsylianki, jakie intonuję, śpiewane są chórem przez wszystkie głosy" — 
upaja się swoimi słowami de Gaulle, który wie, że czas zatrze szczegóły i że 
za kilkadziesiąt lat obojętnych już dla meritum sprawy czytelników porywać będzie tylko 
poetyka opisu.
Trudno niemniej jednak nie dostrzegać, że „Odnowa" jest analizą polityczną, 
w której nie ma już tego porywającego elementu epiki, dominującego w „Pamiętnikach 
wojennych". Czasy się zmieniły.
„Zadanie moje kontrastuje z tym, jakie miałem 18 lat wcześniej, i pozbawione jest 
porywających imperatywów heroicznego okresu" — konstatuje de Gaulle. Albo: „W 
okresie upragnionym ze wszech stron przez miernotę będę musiał działać na rzecz 
majestatu". Ocen takich można znaleźć sporo. De Gaulle nie łudził się. W „Pamiętnikach 
nadziei" nie występuje prawie zupełnie jako uczestnik wydarzeń, co tak uderza 
w „Pamiętnikach wojennych", lecz jako postronny obserwator, sprawozdawca wysokiego 
szczebla, ale mimo wszystko reporter. Naturalnie nigdy nie traci przy tym z oczu celu, 
którym jest wykazanie legalności swojej władzy i misji, jaką otrzymał „od Francji".
Nie jest rzeczą wykluczoną, że „Pamiętniki nadziei" były zamierzone jako rodzaj 
politycznego i historycznego testamentu, wskazującego na to, jak rządzić, jak 
przewidywać i patrzyć w dal. Niestety de Gaulle umierając pozostawił tylko pierwszy tom 
i dwa rozdziały następnego. Śmierć nie pozwoliła mu dokończyć tej pracy. Skazani 
jesteśmy więc tylko na domysły. Myśl jednak o sztuce rządzenia łączy niewątpliwie 
„Pamiętniki nadziei" z „Niezgodą u nieprzyjaciela", wydaną jeszcze w 1924 r., 
z „Ostrzem miecza", które ukazało się w 1932 r., z esejem „Ku armii zawodowej" 
z 1934 r., z „Francją i jej armią" z 1938 r., z „Pamiętnikami wojennymi". Jest to 
przewodnia idea wszystkich prac de Gaulle'a — wielkiego pisarza politycznego Francji. 
Osoba szefa, który ponosiłby odpowiedzialność osobistą za wszystkie ważne decyzje 
państwowe, szefa, który byłby „wcieleniem Francji", który byłby twardy, dobry, uczciwy, 
zasługujący na zaufanie, mądry, chytry i mężny, stojący „ponad fluktuacjami", „ponad 
partiami", wysuwana jest wszędzie na czoło. Jest to bowiem sam rdzeń gaullistowskiej 
myśli państwowej. W rozmyślaniach tych sporo też mistyki i niemało pogardy dla 
„miernoty" innych. Razi to i często zraża czytelnika, ale taki już jest de Gaulle w tej 
swojej posuniętej do ostatecznych granic antypatii do wszystkiego co przeciętne 
i banalne. Wpatrzony i zapatrzony w przyszłość, ma on jakąś niewiarygodną wręcz 
potrzebę trwania, pozostania w Historii, w Wieczności lub przynajmniej przejrzenia ich 
i odczytania.
W „Pamiętnikach nadziei" de Gaulle wystawia pewnego rodzaju „historyczne 
świadectwa moralności" swym współpracownikom. Wywoływało to notabene w 1969 
i w 1970 r. prawdziwy popłoch wśród gaullistów: Jak „opisze" ich generał? Byli mimo 
woli zafascynowani jego własnym przekonaniem, że wszystko, co czyni, mówi, pisze, 
pozostanie na zawsze w „księdze dziejów". Bali się więc tego, co „sfabrykuje" 
w Colombey. Dzwonili zębami ze strachu i gdy umarł, prasa satyryczna z tygodnikiem 
„Canard Enchaîné" na czele nie taiła, iż wielu przyjęło to z ulgą: nareszcie można być 
pewnym, że z Colombey nie padnie już żaden grom.
Świadectwa wystawione m. in. takim osobistościom jak Debré, Couve de Murville, 
Malraux mają jedną wspólną cechę: ludzie ci byli „dobrzy", gdyż wierzyli w generała, 
a tym samym we Francję i w Historię.
To ostatnie słowo często powtarza się we wszystkim, co de Gaulle pisze, a więc 
i w „Pamiętnikach nadziei". Dla generała Historia jest stałą odnową rzeczy, stałym 
wznawianiem gry. Toteż generał „nigdy nie znużył się poszukiwaniem światła nadziei 
w ciemności".
Może to stanowić motto ostatnich już dzieł de Gaulle'a. Jego nadzieja odnosiła się 
do czasów, które miały przyjść po nim. Tę myśl przekazywał swym rodakom.
Swemu następcy, prezydentowi Pompidou, generał poświęca kilkadziesiąt wierszy.
„Wydawał mi się on — pisze m. in. de Gaulle — zdolny i godny prowadzenia spraw 
u mego boku". Generał zwraca uwagę na „walory i przywiązanie" Pompidou, po czym 
dorzuca:
„Istotnie, o ile jego inteligencja i kultura pozwalają mu stanąć na wysokości 
wszelkich idei, o tyle z natury skłonny jest do brania pod uwagę przede wszystkim 
praktycznej strony problemów. Dostrzegając błyskotliwość działania, ryzyko 
przedsięwzięcia, śmiałość władzy, skłania się on jednak ku postawom ostrożnym 
i posunięciom pełnym rezerwy, świetny zresztą za każdym razem w ogarnianiu danych 
spraw i w znajdowaniu wyjścia".
De Gaulle, który wystawia tę charakterystykę swemu tyloletniemu 
współpracownikowi w drugim tomie „Pamiętników nadziei", przypomina również, że 
Pompidou był „neofitą na forum" opinii publicznej do 50 roku życia, jednakże 
u wierzchołka państwa znalazł „serdeczną i energiczną pomoc".
Zdaniem generała Pompidou „podejmował problemy, posługując się, zależnie 
od okoliczności, swoją umiejętnością rozumienia spraw i właściwością wątpienia w nie, 
zdolnością do ich eksponowania i zamiłowaniem do milczenia, pragnieniem 
rozwiązywania zagadnień i sztuką łagodzenia, które są rozmaitymi źródłami jego 
osobowości".
„Taki, jakim jestem — pisał de Gaulle — i taki, jakim jest on, powołałem Pompidou 
do działania, aby pomagał mi w określonej fazie. Okoliczności spowodowały w niemałym 
stopniu to, że zachowałem go u władzy tak długo; żaden szef rządu we Francji nie 
pozostał bowiem w ciągu stulecia dłużej od niego u steru".
W 1969 i jeszcze w 1970 r. sporo dzienników paryskich i zagranicznych 
przypisywało de Gaulle'owi próby wpływania na bieg spraw politycznych, snucie intryg, 
a nawet zamiar powrotu do władzy. Plotki i pogłoski na ten temat były szczególnie silne 
w związku z następstwami dewaluacji franka, przed którą tak bardzo bronił się generał, 
ale którą szybko przeprowadził jego następca, Georges Pompidou. Cała ta gadanina 
była z pewnością absurdem. Jaka jednak musiała być moc oddziaływania tego 
człowieka, jaka siła jego osobowości, skoro hipotezy takie można było w ogóle 
wysuwać: de Gaulle miał już przecież blisko 80 lat. Powrót do władzy w tym wieku? 
Nowy 1958 rok?
Jest rzeczą pewną, że myśli takie nasuwał absolutny wigor de Gaulle'a. Rześkość, 
jasność umysłu i energia, jakie zachował do końca. Jeszcze w czerwcu 1970 r. odbył 
podróż do Hiszpanii. Było to w samo 30-lecie jego apelu z 18 czerwca 1940 r. 
Najwidoczniej nie chciał być w tym dniu w kraju. Uchylał się od uroczystości albo 
pragnął uniknąć plotek, że wykorzystuje swoje wielkie rocznice do wystąpień 
politycznych, do ingerowania w sprawy rządzenia. Zachował się znów z takim samym 
taktem jak w 1969 r., gdy podczas wyborów prezydenckich wyjechał do Irlandii.
Hiszpania była jego ostatnią podróżą. Interesowano się nim odtąd coraz mniej. 
Coraz rzadziej pojawiały się wiadomości na jego temat. Nikt poza najbliższymi, poza 
żoną, która ani przez chwilę go nie opuszczała, nie śledził dramatycznego wyścigu jego 
pióra, które niezmordowanie biegło po białych kartach papieru z nieubłaganymi 
wskazówkami zegara.
W tym pisaniu rozprawiał się i ze swoim czasem i z... przyszłością. 
W „Pamiętnikach nadziei", w dwóch jedynych rozdziałach drugiego tomu, które zdążył 
napisać przed śmiercią, atakuje gwałtownie, namiętnie nieomal, dolara, ale 
jednocześnie z głęboką goryczą wypowiada się na temat czasu, w jaki wchodzi świat. 
Nazywa ten stan „chorobą duszy, wypływającą z cywilizacji, której przewodzi materia". 
Pisze o owym „głuchym niepokoju dzieci stulecia", o tych „gestach ujednoliconych przy 
konwejerach, z tymi samymi kompanami u boku" w fabrykach i warsztatach, 
o „zmechanizowaniu i zmotoryzowaniu rolnictwa", o ludzkich mieszkaniach, tych 
„skorupach w obojętnym otoczeniu". „Nawet rozrywki — notuje generał — stały się 
obecnie zbiorowe i zreglamentowane: obiady racjonalnie wydawane w stołówkach, 
chóralne aklamacje na stadionach sportowych, urlopy spędzane w przepełnionych 
miejscowościach, wśród gości, którzy obozują czy też kąpią się wyciągnięci w linię".
A jednak ten widziany w taki sposób czas nie przestawał pasjonować de Gaulle'a 
do końca. Wiadomo na przykład, że jeszcze we wrześniu 1970 r. generał snuł plany 
podróży do Chin i porozumiewał się w tej kwestii z ambasadorem francuskim w Pekinie. 
Swoją podróż planował na czerwiec 1971 r.
„Naturalnie trzeba, żebym otrzymał — mówił generał — zaproszenie od rządu 
chińskiego i od przewodniczącego Mao. Gdybym miał tam pojechać, chciałbym jednak 
sam opracować program wizyty. De Gaulle nie będzie żądał rzeczy niemożliwych. 
Jestem przekonany, że to, o co poproszę, nie będzie dla Chińczyków żadnym 
problemem. Oczywiście chciałbym porozmawiać z przewodniczącym Mao". W tym 
miejscu stwierdził, że nie powstrzyma się od przekazania Mao Tse-tungowi swoich 
zastrzeżeń. W październiku strona chińska wysłała do Paryża w misji informacyjnej 
pisarkę Han Su-jin. Omawiała ona szczegóły zaproszenia de Gaulle'a z Jacquesem 
Rueffem. Generał nie pojechał jednak do Chin. Udał się w inną podróż. Ostatnią. Tę, 
która czeka wszystkich żyjących.
Umarł w poniedziałek, 9 listopada wieczorem, po takim samym dniu jak wszystkie 
inne spędzone w posiadłości Boisserie. Rano wysłuchał aktualiów radiowych, potem 
około ósmej zamknął się w swym narożnym pokoju. Tym, z którego tak często oglądał 
— jak zanotował w „Pamiętnikach wojennych" — zachód słońca, z którego patrzył, „jak 
noc zapada nad tym krajobrazem", i w którym przenikała go „świadomość znikomości 
rzeczy ludzkich". Pogrążony był w pracy nad drugim tomem „Pamiętników nadziei", 
któremu dał tytuł „L'Effort" (Wysiłek). Dwa pierwsze rozdziały, jeden poświęcony 
wyborom prezydenckim, drugi problematyce ekonomicznej i polityce wewnętrznej, były 
skończone. Zabrał się teraz do trzeciego.
Około 13.00 zjadł z żoną obiad. Żadnych gości w tym dniu nie było. Po niebie 
sunęły niskie, ciężkie chmury. Raz po raz padał deszcz. Generał zdołał jednak wyjść 
na swoją codzienną przechadzkę. Spacerował po parku między jedną ulewą a drugą. 
Wiatr mocował się z gałęziami drzew, strząsał z nich ostatnie, zeschłe już całkiem, ale 
jeszcze ciągle uparte liście, przemykał wzdłuż alei i gwizdał nad pobliskim cmentarzem, 
nad domami Colombey, nad wieżą wiejskiego kościoła.
De Gaulle wrócił do swego pokoju. Krótki dzień zimowy dobiegł końca. Zapadł 
zmierzch. Generał zapalił lampę i pracował jeszcze do 19.00 nad swoim rękopisem. 
Potem złożył papiery i przeszedł do salonu, w którym znajdowała się pani de Gaulle. 
W pokoju pełno było listów, które generał otrzymał od różnych osób z życzeniami 
imieninowymi z okazji św. Karola przypadającego na 4 listopada oraz 
z podziękowaniami za przesyłkę pierwszego tomu „Pamiętników nadziei". De Gaulle 
zadedykował 500 egzemplarzy „Odnowy". Cieszył się bardzo z przyspieszenia tej 
publikacji, która początkowo planowana była na 20 listopada. Drugi tom miał się ukazać 
latem 1971 r., trzeci w 1972 r. Nigdy jeszcze generał tak szybko nie pracował.
W tym ostatnim dniu de Gaulle zasiadł — jak zwykle — do małego stolika 
i w oczekiwaniu na dziennik telewizyjny skracał sobie czas układaniem pasjansa. Król 
karo i as treflowy, dama pik i król kier... Dokładnie w tym samym czasie (co 
za niesamowity zbieg okoliczności), 9 listopada 1970 r. o 19.15, generał Salan zajadle 
atakował generała przez mikrofony radiostacji Europa 1.
Pani de Gaulle siedziała przy sekretarzyku w stylu cesarstwa, zajęta pisaniem listu. 
Nagle usłyszała szept męża:
— Och, jaki ból w plecach...
Były to jego ostatnie słowa. Osunął się łagodnie na bok, zatrzymany przez poręcz 
fotela. Głowę podparł dłonią. Stracił przytomność.
Pani de Gaulle przywołała natychmiast pokojówkę Charlotte, która właśnie 
opuszczała story w salonie, i kazała jej natychmiast zatelefonować po doktora Guya 
Lacheny'ego z Bar-sur-Aube, miasteczka leżącego tuż obok Colombey. Druga 
pokojówka, Honorine, wezwała telefonicznie kierowcę Marouxa, który pojechał 
po proboszcza księdza Claude'a Jaugeya.
Kobiety położyły generała na dywanie. Kiedy po kilkunastu minutach lekarz i ksiądz 
zjawili się równocześnie, de Gaulle jeszcze żył. Jego serce przestało bić o 19.30. Salan 
skończył swoje wystąpienie radiowe o 19.27.
Zdaniem lekarza generał nie cierpiał; nie dotarła do niego nawet świadomość 
umierania.
Pani de Gaulle była pełna godności i całkowicie opanowana. Mężnie tłumiła ból 
i podejmowała niezbędne decyzje. Na jej wezwanie zjawiła się z Paryża rodzina: córka 
w towarzystwie męża generała Alaina de Boissieu.
Ciało de Gaulle'a spoczywało już wtedy na tapczanie pośrodku salonu. Były szef 
Wolnych Francuzów leżał w mundurze, zwrócony ku oknom wychodzącym 
na Colombey, okryty trójkolorową flagą, którą wywieszano zwykle nad posiadłością 
w dniach świąt narodowych. Rysy twarzy zmarłego pełne były spokoju, gdyż żadna 
choroba ani nawet cierpienie fizyczne nie poprzedziło zgonu. Ci, którzy go wtedy 
widzieli, twierdzą zgodnie, że „wyglądał, jakby odmłodniał o 20 lat". W rzeczywistości 
brakowało mu tylko 13 dni do ukończenia pełnych 80 lat.
Zaczęły się zawiadomienia o śmierci.
Generał de Boissieu zadzwonił do generała Jeana Deguila, szefa osobistego 
sztabu prezydenta Pompidou, a także do pułkownika Desgréesa du Lou z paryskiego 
biura de Gaulle'a. Jednym z pierwszych zaalarmowanych był generał Massu, ale tuż 
po nim hrabia Paryża i całe mnóstwo wojskowych. Ich zawiadamiano w pierwszym 
rzędzie. Cywile byli na ostatnim planie. De Gaulle'owie byli rodziną wojskowych. 
Wyższych wojskowych. Należeli do kasty właściwie już ginącej, gdy idzie o pewną 
tradycyjną obyczajowość XIX wieku. Wykładnią tej przynależności jest choćby Boisserie. 
Każdy wyższy wojskowy, przewidując emeryturę, kupował sobie zawczasu „coś" na wsi. 
De Gaulle'owie nie uchylili się od tej reguły. Jak ongiś Pétainowie, jak setki innych. Gdy 
nadchodziła starość z nieodłącznym, służbowym i przewidzianym pragmatyką „stanem 
spoczynku", przenoszono się do przygotowanej przystani, tak jak wycofuje się wojsko 
„na z góry upatrzone pozycje". Z pamiątkami wojskowymi męża i z robótkami na drutach 
żony. Z całej rodziny tylko de Gaulle zajął się polityką. Zięć i własny syn generała byli 
wojskowymi w normalnej służbie liniowej. To samo dotyczyło najbliższych znajomych. 
Ostatnim gościem, jakiego de Gaulle przyjął, był także generał. Renouard, stary 
towarzysz broni jeszcze z pierwszej wojny światowej, starszy od de Gaulle'a o 5 lat. 
W zasadzie Boisserie było otwarte tylko dla nielicznych cywilów. Wyjątkowo 
uprzywilejowanych. Wizyty wojskowych zachowywano w tajemnicy, aby nie powodować 
pogłosek o... spisku. Generał zapamiętał lekcję sprzed 1958 r. Ale właśnie Wojskowi byli 
gośćmi najmilej widzianymi. „Daleki z pewnością jest jeszcze dzień, w którym 
historykom i socjologom uda się rozplatać tę dziwaczną, templariuszowską siatkę 
wojskowych i mnichów z żebraczych klasztorów, by stwierdzić, że nie popełniano zbyt 
wielkiego błędu, gdy porównywano de Gaulle'a z Joanną d'Arc" — pisze Pierre Rouanet 
w jednym ze swych artykułów. W każdym razie kolejność zapraszania gości i rokowania 
z władzami odbywały się za pośrednictwem oficerów i generałów oraz duchownych 
z biskupstw Paryża i Langres. Rouanet ma z pewnością sporo racji.
W tych godzinach na pierwszy plan wypłynęła sprawa testamentu.
Został on przez de Gaulle'a sporządzony jeszcze 17 stycznia 1952 r. Dokładnie 
nazajutrz po pogrzebie marszałka de Lattre de Tassigny'ego, który odbył się z niebywałą 
pompą narodową w dniu 16 stycznia 1952 r. De Gaulle szedł za trumną marszałka i był 
wstrząśnięty związaną z tym paradą, „cyrkiem", jak to nazwał. Nabrał wtedy podejrzeń, 
że rodzina de Lattre'a nie uszanowała jego ostatniej woli. Podobno marszałek życzył 
sobie cichego, skromnego pogrzebu, bez orkiestr, przemówień i salw.
De Gaulle chciał się ustrzec przed czymś podobnym i dlatego napisał testament 
na drugi dzień po tej ceremonii. Dokument był sporządzony w trzech egzemplarzach. Nr 
1 wręczany został przez generała Georgesowi Pompidou, który stał wtedy dopiero 
u progu swej kariery politycznej. Kto dostał egzemplarze nr 2 i 3? Nie wiadomo. 
Zapewne rodzina.
„Życzę sobie, aby pogrzeb mój odbył się w Colombey-les-Deux-Eglises. Jeżeli 
umrę gdzie indziej, trzeba będzie przewieźć moje ciało bez żadnego publicznego 
ceremoniału. Grobem moim będzie ten, w którym spoczywa już córka moja Anna 
i w którym pewnego dnia spocznie moja żona. Napis: Charles de Gaulle (1890...); nic 
poza tym.
Ceremoniałem pokierują mój syn, córka, zięć, synowa przy pomocy mego gabinetu 
w taki sposób, by odbyło się to nadzwyczaj prosto. Nie chcę pogrzebu narodowego. Ani 
prezydentów, ani ministrów, ani prezydiów izb parlamentu, ani instytucji; oficjalnie będą 
mogły brać udział tylko francuskie formacje wojskowe, jednakże udział ich powinien być 
w skromnym rozmiarze, bez muzyki, fanfar czy trąbki. Ani w kościele, ani gdzie indziej 
nie powinno się wygłaszać żadnej mowy.
Nie chcę żadnego przemówienia żałobnego w parlamencie, żadnego miejsca 
zarezerwowanego podczas ceremoniału, poza moją rodziną, kompanionami-członkami 
kapituły Orderu Wyzwolenia i zarządem miejskim Colombey-les-Deux-Eglises.
Mężczyźni i kobiety z Francji oraz innych krajów świata mogą, jeśli tego pragną, 
oddać cześć mojej pamięci, towarzysząc memu ciału do miejsca jego ostatniego 
spoczynku. Życzę sobie jednak, aby odbywało się to w milczeniu. Stwierdzam, że z góry 
odmawiam wszelkiego odznaczenia, promocji, godności, wyróżnienia, deklaracji 
zarówno francuskiej jak cudzoziemskiej. Gdyby cokolwiek zostało mi nadane, będzie to 
pogwałceniem mojej ostatniej woli".
Tak brzmi testament generała. Na uwagę zasługuje tutaj kontekst polityczny 
i historyczny, w jakim de Gaulle napisał te zdania.
Był to czas szczytowego rozgoryczenia generała. Wiedział już, w sześć lat 
po rezygnacji z władzy, że szansę powrotu do niej normalną drogą są minimalne. 
Nienawidził IV Republiki z całego serca. W swym pesymizmie często myślał o śmierci, 
ale nie chciał, by w jego pogrzebie brali udział ówcześni rządzący. Z jaką odrazą 
i pogardą rzuca zdanie: „ani prezydentów, ani ministrów"... Szło mu o Vincenta Auriola, 
którym gardził, o Edouarda Herriota, który w przeddzień wyzwolenia jadł bojaźliwie 
obiad z Lavalem, a wtedy stał na czele Zgromadzenia Narodowego, o Antoine'a Pinaya, 
który rozbił gaullistów w parlamencie, o całą plejadę innych, z którymi się zmagał. Nie 
życzył sobie ich obłudnej obecności na swoim pogrzebie. Mało tego: pragnął ich 
ośmieszyć. Stąd zdanie o zarządzie miejskim Colombey. Zamiast Pałacu Elizejskiego 
i Hotel Matignon małe wiejskie merostwo. Ucierał potentatom nosa zza grobu.
Wszystko to odnosiło się do 1952 r., ale, o dziwo, pozostało w pełni aktualne 
również w 1970 r. Wizja generała okazała się i w tym wypadku prawidłowa. Znów był, 
w chwili śmierci, na uboczu, a obecność wielu spośród „tych na górze" była mu równie 
antypatyczna jak tamtych sprzed 18 lat.
Testament ma właściwie dwie części. Pierwsza może sprawiać wrażenie 
skromności. Znajduje to przecież wyraz zarówno w odrzuceniu pogrzebu narodowego, 
jak w wyborze miejsca wiecznego spoczynku na małym cmentarzu wiejskim, 
w pogardzie dla pompy, ceremoniałów, przemówień, fanfar i tym podobnych akcesoriów. 
Czyżby więc de Gaulle przynajmniej w obliczu śmierci spokorniał i stał się skromniejszy? 
Nic podobnego. Wystarczy przyjrzeć się drugiej części testamentu, aby przekonać się, 
że de Gaulle pozostał do końca de Gaulle'em. Mówi o tym najwyraźniej fragment 
zaczynający się od słów: „Mężczyźni i kobiety z Francji oraz z innych krajów świata..." 
Generał odrzucał urzędową górę, ale zapraszał na swój pogrzeb Francję i świat. Mówi 
o tym kategoryczne odrzucenie wszelkich pośmiertnych odznaczeń i wyróżnień. 
Najwyraźniej żadne z nich nie jest godne de Gaulle'a który pozostaje ponad tym... Jest 
jednak w tym bardzo kostycznym i dość mściwie jak na wierzącego katolika 
zredagowanym tekście jedna ludzka i ujmująca decyzja: ta odnosząca się do miejsca 
spoczynku przy córce Annie. Jedyna istota, za jaką generał idzie, której nic nie poleca, 
której się do końca poddaje. Trudno się bowiem powstrzymać od spostrzeżenia, że 
nawet własnej żonie przekazuje w tym testamencie rodzaj zlecenia: gdy umrze, ma się 
znaleźć obok niego. Przekazuje to w formie rozkazu.
W sumie testament ten czyta się z mieszanymi uczuciami. Nie jest to ostatnia wola 
człowieka myjącego o tak zwanym wieczystym śnie, lecz biorącego żywy udział 
w sprawach ziemskich i regulującego śmierć jak kampanię polityczną. De Gaulle napisał 
przecież mimo woli pełny scenariusz swego odejścia. Wyznaczył w nim miejsca, rozdał 
role, uregulował stronę dekoracyjną; nie zapomniał nawet o dźwiękowej. Odrzucił 
pogrzeb narodowy, a w zamian stworzył coś więcej: pogrzeb światowy, którego osobliwy 
charakter o wiele bardziej zwraca uwagę, niż gdyby rzecz przebiegała według 
ustalonego w takich razach tradycyjnego ceremoniału państwowego.
Leżącego na zaimprowizowanym katafalku w Boisserie widział tylko wierny Michel 
Debré — „zgorzkniały Michel" z dawnych czasów. Ministrom zakazano wprawdzie 
przyjazdu, ale on zjawił się jako szef resortu obrony, a więc armii. Dla wojskowych droga 
była przecież wolna. Przedefilowało ich przed zmarłym całe mnóstwo. Przyjechało 
do Colombey jeszcze kilku ministrów, posiadaczy Orderu Wyzwolenia, a więc 
kompanionów. W tym charakterze wolno im było wejść do Boisserie. Ale wieko trumny 
było już wtedy zatrzaśnięte. Pani de Gaulle opuściła je zaraz po wyjeździe Debrégo, 
a przed wizytą prezydenta Pompidou, któremu towarzyszył Chaban-Delmas. Ten drugi 
jest kompanionem-członkiem kapituły rzeczonego orderu, ale jako premier wolał 
towarzyszyć szefowi państwa. Giscard d'Estaing, który nie był ani w Résistance, ani 
w wojsku, ani nie był kompanionem, ani w ogóle nie miał wyższych odznaczeń, odbył 
mimo wszystko podróż do Colombey, ale — wraz ze swymi dziećmi — pozostał w tłumie 
„mężczyzn i kobiet z Francji oraz z innych krajów świata". Miało to być proste i skromne. 
Byłoby takie, gdyby nie to, że Giscard — jak zdołali sprawdzić dziennikarze — nie 
omieszkał zawiadomić o swej podróży rozgłośni Europa-1. Śmierć generała była dla 
wszystkich okazją do wyróżnienia się, co jest rzeczą w takich przypadkach normalną. 
Paradoksalnym zbiegiem okoliczności najbardziej wywyższony został jednak znów 
prezydent Pompidou. Nie kto inny bowiem, jak on, był gospodarzem podejmującym 
w Paryżu najważniejsze głowy czołowych państw świata, przybyłe na nabożeństwo 
żałobne w katedrze Notre Dame. Jego poprzednik nie żył. Wielcy zbierali się więc przy 
nim. Która jeszcze stolica zdołała ich skupić w takim komplecie?
Pompidou wygłosił przez radio i telewizję przemówienie żałobne. Krótkie i dobre. 
Tylko słowa, że „Francja jest wdową", wywołały — jak stwierdza Pierre Rouanet — 
„uśmiech u ludzi złośliwych, którzy uważają, że kochanek nie jest osobą najbardziej 
powołaną do składania takich deklaracji". „Trzeba było — dodaje Rouanet — unikać 
jednak sformułowania, że Francja jest sierotą, by nie stwarzać wrażenia, iż umarł ojciec 
i że dzieci się rozproszą. Na czele Francji, przypomina Pompidou, stoi Pompidou. 
W telewizji twarde spojrzenie nie złagodzone bynajmniej żalem".
De Gaulle spoczywał tymczasem w prostej, zgodnie z jego życzeniem, dębowej 
trumnie. Między drzewami parku snuła się jesienna mgła, szczegół powtarzany przez 
wszystkie depesze setek zgromadzonych na miejscu sprawozdawców. „Szare, niskie 
typowe dla listopada niebo dostosowało się jak gdyby do żałoby narodowej" — donosił 
korespondent AFP.
W Colombey, w oczekiwaniu na pogrzeb, zbierały się ogromne tłumy ludzi. 
Zachowywano się jednak cicho. Była to zbiorowa, ogromna cisza, w której słowa 
wymieniano szeptem i słychać było jedynie ciągły szelest jesiennych liści pod stopami 
tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci. Generał dobrze to przewidział. Zjawili się. Przyjeżdżali 
szosą, samochodami, specjalnymi pociągami, autokarami. Hotele i różne prywatne 
kwatery zostały szybko zajęte. Lokowano się więc pod namiotami turystycznymi, które 
mimo zimna rozbijano wszędzie, gdzie się dało. Było ich coraz więcej, ale napływ nie 
ustawał. Od dawna już wszystkie miejsca nadające się na parkingi zostały zajęte. Wozy 
trzeba było więc zostawiać najpierw w odległości 5, później — 8 i 10 kilometrów 
od Colombey i docierać do celu pieszo. Na wszystkich szosach, drogach polnych, 
a nawet ścieżkach widać było wielokilometrowe sznury ludzi. W pobliżu kościoła 
i cmentarza stali oni głowa przy głowie. Zbitą ciżbą zajęli też wiodącą do Boisserie ulicę 
Charlesa de Gaulle'a. Wielu z nich spędziło noc w samochodach, na słomie lub 
na sianie, albo wręcz pod gołym niebem w śpiworach czy po okręceniu się kocem. 
Prawie wszyscy mężczyźni mieli przecięte krepą klapy marynarek i płaszczy. Kobiety 
ubrały się na czarno. Wojskowi wystąpili w galowych mundurach ze wszystkimi 
odznaczeniami. Wyróżniali się wśród nich spadochroniarze w swoich cętkowanych 
panterkach, ci, którzy w życiu de Gaulle'a rozmaitą odegrali rolę. Francja żegnała swego 
przywódcę.
Potem był pogrzeb.
Trumna z jasnego dębu, okryta trójkolorową flagą, zdawała się płynąć nad głowami 
tłumu. W rzeczywistości jechała na opancerzonym transporterze tą samą drogą, którą 
de Gaulle za życia tyle razy przechodził. Nabożeństwo żałobne odprawione zostało 
przez biskupa Langres po łacinie.
Zgodnie z życzeniem generała, który nie zapomniał i o tym szczególe.
Biły wszystkie dzwony kościołów Francji. Trumna de Gaulle'a zbliżała się 
do miejsca wiecznego snu. W Paryżu i całym kraju po raz pierwszy od 1932 r. na znak 
żałoby narodowej zamknięte były w ten czwartek 12 listopada biura i urzędy, szkoły, 
wyższe uczelnie, sklepy, sale widowiskowe, tory wyścigowe, stadiony. Na Polach 
Elizejskich stały tłumy równie milczące jak w Colombey.
W katedrze Notre Dame uroczyste nabożeństwo celebrował arcybiskup Paryża, 
msgr Marty, w imponującej asyście duchowieństwa w purpurach i fioletach, a także 
czołowych przedstawicieli innych religii — protestanckiej, prawosławnej, 
mahometańskiej, mojżeszowej.
Kiedy pod sklepieniem prastarej katedry, przez którą przeszło tyle już wieków 
historii Francji, rozbrzmiało w mroku „De Profundis", kiedy szybko zaczęły dygotać 
płomyki świec, w pamięci niejednego z obecnych rozległa się inna melodia. Tamta 
sprzed 26 lat, z 25 sierpnia 1944 r., gdy tu, w tym samym miejscu, śpiewano radosne 
„Magnificat", a Charles de Gaulle stał w tłumie twardy i nieugięty, jak jedna z tych 
katedralnych kolumn, które mają już 800 lat i uważane są przez ludzi za wieczne. Wtedy 
ruszał dopiero w drogę. Nie zwracał uwagi na strzały, które padły od strony chóru. Był 
zwycięzcą. Wrócił na czele Wolnych Francuzów do wyzwolonej ojczyzny i gotował się 
do dalszych bojów. Do nowych zwycięstw, do porażek i klęsk, znów do zwycięstw, 
jednym słowem do życia.
Jakże daleki był ten czas, który minął. Rzeczywistością była teraz śmierć generała. 
Jego pogrzeb w Colombey i nabożeństwo w Paryżu, w katedrze Notre Dame, gdzie 
zamiast rozentuzjazmowanego tłumu żołnierzy i partyzantów z 1944 r. stali dziś 
wyciągnięci w ozdobny szpaler żandarmi kirasjerzy w paradnych mundurach 
z błyszczącymi szablami na ramieniu, a po obu stronach stworzonej przez nich alei 
zajęły miejsce najwyższe osobistości państwa z prezydentem Pompidou i jego małżonką 
na czele. Zebrali się też tutaj przywódcy 86 państw. Największe rendez-vous stulecia. 
Ustawiono ich w kolejności kalendarzowej, to znaczy według daty objęcia władzy. 
Znakomity pomysł; w każdym innym przypadku rzecz spowodowałaby tuziny 
komplikacji. W rezultacie tej zasady etiopski negus Haile Selassie znalazł się 
na pierwszym miejscu, a prezydent USA Nixon na dwudziestym. Jeśli jakaś 
pozagrobowa satysfakcja jest możliwa, de Gaulle mógł ją z całą pewnością mieć. 
Wymienianie wszystkich szefów państw nie ma sensu. Większość tych nazwisk 
i tytułów, tych koron, mundurów, orderów i godności już dziś nic nikomu nie mówi, co 
będą więc one znaczyły za parę lat? Ogółem skupiło się w katedrze 3 tysiące 
osobistości. Tych, których de Gaulle nie chciał mieć na swoim pogrzebie... Było jeszcze 
15 tysięcy policjantów, którzy rozstawili się na zewnątrz.
W sumie był to najwspanialszy pogrzeb XX wieku. Nad żadną trumną nie 
zgromadzono się tak zgodnie. A przecież z większością, a w każdym razie z czołówką 
tych szefów państw i narodów, de Gaulle przynajmniej raz w życiu wiódł jakiś 
zasadniczy spór; nie było tu nieomal takiego, któremu by się generał w jakiś sposób nie 
naraził, z którym nie stoczyłby małej potyczki albo wręcz wielkiej bitwy. Z niejednym 
wojował do końca, z innymi sprzymierzał się, potem rozłączał, następnie znów do nich 
wracał. Wszystkim mówił otwarcie i jednoznacznie, że obchodzi go naprawdę tylko 
Francja. Nikt i nic poza tym. Na czym polegała atrakcyjna siła tego człowieka tak 
trudnego, wręcz ciężkiego w kontaktach międzynarodowych?
De Gaulle był z całą pewnością niezwykłym człowiekiem i wyjątkowym przywódcą.
Jak to stwierdziliśmy na początku, urodził się, żył i działał na przełomie dwóch 
stuleci. Należał wprawdzie do XX wieku, ale jedną nogą niejako tkwił w końcu XIX w. 
Dla Francuzów to oznacza bardzo wiele. Jeszcze w czasach napoleońskich Francja była 
pierwszą potęgą świata. Przeciw Bonapartemu walczyła cała wielomocarstwowa koalicja 
i nie mogła go zmóc. Ale po klęsce Napoleona I następuje stopniowy i już nie dający się 
powstrzymać upadek tego kraju, a raczej jego schodzenie z pozycji mocarstwa. 
Pojawiają się jeszcze próby w kierunku przywrócenia dawnego majestatu, ale kończą 
się katastrofalnie. Największą z nich podjął Napoleon III, którego marzenia skończyły się 
druzgocącą klęską pod Sedanem. Potem pół wieku upokorzeń i marzeń o odwecie. De 
Gaulle jest właśnie dzieckiem tego czasu. Epopea pierwszej wojny światowej, w której 
znów Francja wiodła prym wśród narodów i nieomal jak za Bonapartego prowadziła 
koalicję przeciw kajzerowskim Niemcom, płacąc za zwycięstwo milionami poległych, 
musiała wywrzeć na de Gaulle'a olbrzymie wrażenie. Było to jednak ostatnie wielkie 
zwycięstwo Francji. Wstrząs 1940 r., znów klęska niebywale upokarzająca, w wyniku 
której Francja — jedyna z państw sojuszniczych, jedyna wśród krajów okupowanych — 
podpisała kapitulację, stanowił podsumowanie całych lat rozdarcia i postępującego 
upadku. De Gaulle usiłował zatrzymać ten proces. Próbował to robić, kreując 
nowoczesną wersję indywidualnego bohatera antycznego, zmagającego się 
z przeciwnościami, aby oświetlić drogę ojczyźnie.
„Pochylony nad przepaścią, w którą
stoczyła się ojczyzna,
jestem jej synem, który woła, niesie światło,
wskazuje jej drogę ocalenia".
Jego dramat polega na tym, że proces ów, jak każdy proces historyczny, może być 
tylko łagodzony, ale w żaden sposób nie da się go zatrzymać, a zwłaszcza nie może 
tego uczynić jeden, najgenialniejszy choćby człowiek. Pod koniec XX wieku, gdy Chiny 
liczyć będą około 900 milionów ludzi, ZSRR — 450 milionów, Stany Zjednoczone — 
350, Francja dotrze do progu 65—70 milionów ludności. W podobnym położeniu jak 
ojczyzna de Gaulle'a są notabene i inne państwa, jak choćby Anglia. Żadnemu z nich 
nie jest — jak wiadomo — łatwo przyjąć do wiadomości, że przestało być wielkim 
mocarstwem i że tym samym jego życie polityczne, gospodarcze i aspiracje muszą 
zostać dostosowane do rzeczywistości. Po prostu zmienił się kierunek ekspansji. 
Zatrzymanie go nie jest możliwe. Jednakże i tu nie ma żadnej pewności. W historii bywa 
tak, że z powodów, których dziś w żaden sposób nie da się przewidzieć, bieg spraw 
może się znów zmienić i ojczyzna generała znajdzie się u progu nowego świtu.
Niewątpliwie generał do tego zmierzał. Swoją działalność oparł na dwóch filarach: 
na „pewnej idei Francji" i na „suwerenności państwa". Jedno nierozłącznie związane 
z drugim. Państwo musi być suwerenne, posiadać „szefa", który nim rządzi, i armię, 
która go broni. W rezultacie wszystko, co mogłoby krępować ten układ rzeczy, jest 
szkodliwe: układy i traktaty z innymi, sojusze różnego rodzaju, zobowiązania. De Gaulle 
broni się przed tym. Niechętnie podpisuje układy, unika stałych i wiążących sojuszów. 
Widzieliśmy, jak ciasno mu było w bloku NATO, jak odnosił się do traktatów rzymskich, 
jak interpretował układ z NRF, jak odmawiał podpisania układu moskiewskiego. Polityka 
zagraniczna była jednak dla niego — jak napisał Jacques Vernant — „samą ekspresją 
narodu na scenie światowej". Ta platforma interesowała go najbardziej; to było jego pole 
walki. Uważał w rezultacie, że polityka zagraniczna powinna spoczywać wyłącznie 
w jego rękach, wolna od wszelkich wewnętrznych nacisków czy inspiracji. Faktycznie 
nigdy do niej nikogo nie dopuszczał. Jego ministrowie spraw zagranicznych byli 
zwykłymi wykonawcami.
Punktem wyjścia de Gaulle'a w tej polityce był fakt, iż w 1945 r. Francja była 
członkiem „wielkiej czwórki" wraz z USA, ZSRR i Anglią. Zdobyła co prawda to miejsce 
po zakończeniu wojny, ale przecież miała je i nie powinna go tracić. Wydaje się, że to 
było głównym w praktyce celem generała. Miejsce Francji wśród „wielkich".
„W świecie, jaki dziś mamy — mówił w 1945 r. — istnieją dwa bardzo wielkie 
mocarstwa... Wystarczy spojrzeć na mapę, aby zrozumieć, że w tej sytuacji nasz 
żywotny interes wymaga od nas utrzymania bezwzględnej równowagi. Sądzimy zatem, 
że trzeba realizować przyjaźń w tej mierze, w jakiej to zależne jest od nas, w kierunku 
Wschodu i Zachodu, zachowując otwarte oczy i wolne ręce... Wiemy, że równowaga 
nasza zależy od pokoju i jesteśmy zdecydowani nie rezygnować z niej, pewni, że 
po rozmaitych oscylacjach będzie ona ostatecznie osiągnięta ku powszechnej korzyści, 
w wyniku naszej własnej postawy".
Przemówienie to wygłoszone zostało przez radio 10 grudnia 1945 r., na krótko 
przed ówczesnym ustąpieniem de Gaulle'a. Właściwie zawiera ono cały jego program, 
połączony z oceną świata. Kapitalna kwintesencja, której trzymał się do końca.
Najważniejsze jest stwierdzenie zasady niezależności Francji między blokami, czyli 
czołowej linii kierunkowej gaullizmu. Stosując ją, de Gaulle sformułował stosunek swego 
kraju do NATO, do integracji w „małej Europie", do EWG. W każdym wypadku generał 
uważał, że Francja miałaby skrępowane ręce. W NATO pod względem wojskowym, co 
narażało jej suwerenność, w zintegrowanej Europie pod względem politycznym, w EWG 
pod względem ekonomicznym i finansowym. Oto przyczyna, dla której tak 
zdecydowanie odrzucał zawsze propozycje odnoszące się do zmiany reguły głosowania 
w Radzie Ministrów EWG, gdzie chciano przeforsować zasadę podejmowania decyzji 
większością głosów. De Gaulle nie zgodził się na rezygnację z prawa weta. Jakże 
mógłby uzależnić postępowanie Francuzów od wyniku głosowania Niemców, Belgów, 
Holendrów, Włochów i Luksemburczyków? Sama myśl o tym była w jego oczach 
absurdem.
Zasada niezależności była powodem systematycznego i definitywnego odrzucania 
przez generała kandydatury brytyjskiej do Wspólnego Rynku. De Gaulle uważał, że 
wejście Anglii do EWG uzależniłoby całą „małą Europę", a co za tym idzie, także 
Francję, od polityki atlantyckiej, której Londyn się podporządkowywał. Polityka NATO 
zaś była po prostu polityką USA.
W praktycznym działaniu de Gaulle opierał się na pewnych stałych danych. 
Najważniejsza była dla niego Europa. Trzymanie Ameryki z dala od naszego kontynentu 
to cel numer jeden. Neutralizacja działań dwóch superwielkich mocarstw w Europie 
stanowiła cel numer dwa. Francja znajduje się między tymi blokami, ale nie jest sama. 
Jest jeszcze NRF (de Gaulle nie uznawał NRD). Niemcy to i problem, i siła 
jednocześnie. Ominąć ich, przeskoczyć nad nimi jest niemożliwością. De Gaulle próbuje 
więc stworzyć z Paryża i Bonn tandem, który mógłby prowadzić jakąś wspólną grę. 
Porażka. Obaj partnerzy mają najzupełniej inne cele, a do tego przywódcy NRF nie 
widzą wcale sytuacji taką, jaka jest, lecz taką, jaką by ją chcieli mieć, łącznie z wizją 
swoich granic z 1937 r. De Gaulle nie doczekał zmiany polityki bońskiej, która 
zarysowała się wraz z dojściem do władzy socjaldemokratów Willy Brandta. Mając jako 
partnerów kolejne rządy chadecji, generał znalazł się w impasie. Jego zwroty ku 
Wschodowi, nawiązanie dobrych, poprawnych stosunków gospodarczych i kulturalnych 
z zarysowaniem lepszych politycznych miało poważne znaczenie, gdyż wskazywało 
w dużej mierze drogę Zachodowi, a zwłaszcza Niemcom bońskim, i było przy tym 
pierwszym prawdziwym wyjściem z zimnej wojny i przesunięciem problemów 
na platformę normalizacji stosunków między odrębnymi systemami politycznymi, 
społecznymi, gospodarczymi. De Gaulle uważał, że istnieją wyłącznie państwa i narody. 
One się liczą. Reszta to tylko parawany, i zasłony dymne. Do końca życia generał 
zachował przekonanie, że ta strategia jest dobra, jedyna i właściwa. Kiedy zaś uznawał 
coś za słuszne, zdolny był do najśmielszych posunięć. Ich wyrazem jest choćby 
przeprowadzona przezeń dekolonizacja Algierii, wyprawa do Quebeku czy do Ameryki 
Łacińskiej, nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Chinami, stanowisko wobec 
konfliktów inspirowanych przez Amerykanów w Wietnamie czy na Bliskim Wschodzie 
i całe mnóstwo innych spraw, w których ciągle i do śmierci głównym antagonistą były 
Stany Zjednoczone.
De Gaulle mówił zawsze o majestacie Francji. Wydaje się, że jego sukcesy 
na arenie międzynarodowej, to znaczy wśród państw, były nieporównanie większe 
od tych, jakie odniósł wśród własnych współrodaków. Nigdy nie udawało mu się 
wykrzesać z nich tego entuzjazmu, o jakim marzył, zaszczepić w serca owej wielkości. 
Czyżby czas nie był po temu? A może działo się tak dlatego, że to, co małe, zawsze 
sprowadza wszystko, co je przerasta, do mniejszych wymiarów? Może...
Nie trzeba jednak uciekać się do ogólników. Liczne zatargi generała, owe starcia 
socjalne z robotnikami, z wielomilionowymi francuskimi organizacjami związkowymi, 
farmerami, drobnomieszczaństwem odegrały swą rolę. De Gaulle nie potrafił rozwiązać 
spraw socjalnych. Czy było to zresztą w jego mocy?
Ciekawe, że ten gorący i głęboki patriota nie miał nigdy zbytnich złudzeń co 
do własnych rodaków — wystarczy przejrzeć jego powiedzenia na ich temat. Toteż 
jakkolwiek był marzycielem, to jednak zdawał sobie sprawę z sytuacji. Stąd potrafił 
działać z całą niezbędną chytrością, inteligencją i zręcznością. Odznaczał się 
niebywałym patosem, ale miał niezwykle dużo poczucia humoru. Wiedział też, że — jak 
każdy człowiek — może się mylić. Potrafił to przyznać. „Tylko durnie nigdy się nie mylą", 
mawiał, jak twierdzi J.-R. Tournoux. Albo: „De Gaulle tak powiedział? No więc, de Gaulle 
się pomylił". Dodawał jednak: „De Gaulle myli się czasem w wykonaniu, nigdy 
w przewidywaniach". Lista sprzeczności tego niezwykle skomplikowanego człowieka 
mogłaby być bardzo długa. Tak na przykład uwielbiał samotność i umiał się nią 
rozkoszować, ale mało kto do tego stopnia co on poszukiwał kontaktu z tłumem. Był 
z krwi i kości żołnierzem, udowodnił swoją odwagę na froncie podczas pierwszej 
i drugiej wojny światowej, a równocześnie zawsze z ironią wyrażał się o wojskowych, 
zwłaszcza o generałach. Zajmował się polityką i z pewnością należy do największych 
mężów stanu naszego czasu, a przecież nigdy nie wstąpił do żadnego ugrupowania 
politycznego, do żadnej partii. XX wiek nie zna drugiego takiego przykładu.
XX wiek... Cała kwestia jest w tym, czy i w jakiej mierze de Gaulle jest politykiem 
XX wieku.
„Wierzy on w państwo, jak Ludwik XIV, oraz w naród jeden i niepodzielny, jak 
jakobini w okresie rewolucji francuskiej" — pisał Robert Aron. Tu leży przyczyna, dla 
której de Gaulle do tego stopnia nie znosił partii politycznych. Psuły mu one jednolity, 
najzupełniej już nieprawdziwy w naszych czasach obraz państwa. Tak samo 
nieprawdziwy zresztą, jak był za Ludwika XIV, kiedy chłop niewolny czy plebejusz nie 
mógł mieć takiej wizji państwa, jak bogaty szlachcic czy kupiec. Jeszcze gorzej jest 
z „jednym i niepodzielnym" narodem. Różnice interesów między antagonistycznymi 
klasami i warstwami, między grupami bankowymi, finansowymi, przemysłowymi, między 
miastem a wsią, między aparatem władzy a rządzonymi, między bogatymi a biednymi (i 
tak dalej, gdyż lista tych różnic i sprzeczności jestbardzo długa) powodują, że 
jakobińskie pojęcie narodu stało się już bardzo przestarzałe. W oczach de Gaulle'a 
sprawcami tych podziałów są partie, podczas gdy w rzeczywistości stanowią one ich 
produkt, ich wynik. Generał nie przyjmował tego do wiadomości i dlatego błądził tu 
całkowicie.
Stąd jego koncepcja władzy. De Gaulle starał się być republikańskim... monarchą. 
Na tle instytucji republikańskich i demokratycznych, których nie mógł i prawdopodobnie 
wcale nie chciał likwidować, zachowywał się wielokrotnie tak, jak gdyby rzeczywiście żył 
w czasach Ludwika XIV. Jego paternalizm, jego sposób mówienia, stosunek 
do parlamentu, do sądownictwa, do konstytucji wskazywał na to w całej pełni. Nawet to 
komunikowanie się bezpośrednio ze społeczeństwem poprzez referendum, które — 
przypomnijmy raz jeszcze — nie prowadziło bynajmniej do przekonania ludzi, a jedynie 
do wydobycia od nich aprobaty, jest dowodem, jak bardzo de Gaulle nawiązywał 
w swojej technice władzy do paternalistycznych tradycji minionych stuleci. Tych, kiedy to 
— według naiwnych legend — dobrotliwy król siadywał pod lipą i zbierał wokół siebie 
swych poddanych, radząc z nimi nad sprawami państwa, ferując wyroki, rozsądzając 
spory. Zebranie wszystkich Francuzów pod jedną lipą było już niemożliwe, ale 
połączenie ich głosów w referendum lub skupienie ich przy telewizorach podczas 
przemówień generała — rzecz w pełni osiągalna — zastępowało kontakty w cieniu 
drzewa.
„Książę — pisał Bossuet, który miał bardzo piękny język, ale był wyjątkowym wręcz 
łajdakiem z punktu widzenia politycznej moralności — nie powinien nikomu zdawać 
sprawy z tego, co robi. Jedynie Bóg może wydawać sąd, o jego postanowieniach 
i osobie". Cynizm, z jakim Bossuet ustala księciu i Bogu zakres ich uprawnień, stanowił 
podstawę pojęć o władzy w XVII stuleciu, w epoce monarchii absolutnej. Amelot de la 
Houssaye, autor „Historii rządów Wenecji", żyjący w Paryżu na przełomie XVII i XVIII 
wieku, formułował to bardziej precyzyjnie: „Racja stanu nie podlega prawu ogólnemu, 
jest natomiast sztuką, która zapewnia spokój i pomyślność ludom, to znaczy państwu, 
którego interes pozostaje prawie zawsze nie do pogodzenia z interesem jednostek". 
„Mam w sobie dyspensę od wszelkich praw i przepisów królestwa, stworzonych jedynie 
dla postępowania zwyczajnych sędziów i pospolitych umysłów" — mawiał kardynał 
Mazarin.
Bez wątpienia coś z tych doktryn jest w postępowaniu de Gaulle'a, choć — trzeba 
to przyznać — generał, działając nie zawsze w zgodzie z konstytucją i prawami 
Republiki, czuwał w większości przypadków nad interesami swych rodaków. Rządząc, 
nie deptał więc, a podnosił. Identyfikowanie go z księciem Bossueta czy Makiawela 
rozmijałoby się (naturalnie z prawdą. W aparacie jego władzy, w jej ujmowaniu 
i celebrowaniu były jednak elementy doktryn sprzed 250—200 lat.
Niemałą rolę odegrał w tym jego styl. W mowie i piśmie. Pisanie zwłaszcza było dla 
niego wręcz środkiem sprawowania władzy. Jego książki poprzedzają wielkie akty 
historyczne, jakie realizował. Jest to dla de Gaulle'a bardzo charakterystyczne. Ciekawa 
rzecz: piszą prawie wszyscy marszałkowie i generałowie; czyni to także wielu (choć 
mniej już niż wojskowych) polityków, jest to jednak ich czynność końcowa, wykonywana 
u kresu życia jako podsumowanie kariery i doświadczeń. U de Gaulle'a sprawa 
przedstawia się odmiennie. Jest on bezustannie wybitnym pisarzem i eseistą 
politycznym, mężem stanu i wojskowym, autorem i aktorem swojej własnej epopei, jej 
piewcą i komentatorem, historykiem i moralistą, badaczem i prorokiem.
Tak, nawet prorokiem. W jego pismach i przemówieniach odnajdujemy bardzo 
często czas przyszły. Są to jego wizje, o których wiele było mowy w tej książce. Generał 
malując je przeżywa rzadko wahania. Nie ma" w nich trybu warunkowego czy 
wątpliwości. Uderza to zwłaszcza w ustnych wystąpieniach generała, gdy 
w wypowiadanych zdaniach bije na alarm, ostrzega i nalega. Rzecz nie zawsze się 
sprawdzała. Wystarczy przypomnieć liczne przepowiednie de Gaulle'a na temat 
„nieuniknionej" wojny, która miała wybuchnąć w 1946, 1947, 1949 czy w 1968 r., albo 
„chaos", w jakim miała się pogrążyć Francja po jego odejściu. Niemniej jednak 
namiętność, z jaką generał prorokował, była porywająca i musiała wypływać 
z najgłębszego przekonania. De Gaulle zawsze działał i postępował tak, aby pozostało 
to w pamięci ludzkiej, aby nigdy nie zostać zapomnianym. Należy sądzić, że myśl o tym 
była stale jego wielką troską.
Czyżby więc żył w tej samej mierze dla przyszłości, co dla teraźniejszości? Jeżeli 
tak, to co pozostawia czasom przyszłym?
Gaullizm — jak to już stwierdziliśmy — nie jest ani doktryną, ani programem, ani 
partią, ani (zapewne) potrzebą czasu współczesnego dla Francji. Nie ma w nim też nic, 
co stawiałoby go ponad obydwoma wielkimi systemami społecznymi i politycznymi 
dzielącymi świat drugiej połowy XX wieku. Gaullizm wydaje się raczej taktyką i strategią 
czy ewentualnie filozofią jednego człowieka. To nie Ideologia, ale styl polityczny do tego 
stopnia związany z osobą jego twórcy — de Gaulle'a — że jest nie do naśladowania czy 
powtórzenia. Gaullizm to po prostu de Gaulle, jak trafnie napisał William S. Schlamm 
w „National Review" z 25 stycznia 1966 r. Ze wszystkimi zmianami, zwrotami, 
metamorfozami, ofensywami i atakami, kryzysami i triumfami, które towarzyszą drodze 
życiowej tego człowieka. Nikt nie zdoła naśladować de Gaulle'a. Wszelkie próby imitacji 
doprowadzą do karykatury.
Profesor Maurice Duverger, należący do wnikliwych obserwatorów gaullizmu, 
stwierdza, że jedyną ideą, jaką generał zawsze formułował, od której nigdy nie odszedł, 
jest nacjonalizm. Według de Gaulle'a jedyną rzeczywistością są narody. A więc 
„wszelkie wykrętasy polityki gaullistowskiej, jej wolty, zmiany można wyjaśnić głównie 
oceną interesu narodowego połączoną z dużym realizmem".
W polityce zagranicznej generał był zwolennikiem NATO do 1958 r., ponieważ sądził, że 
Francja zajmie w tym bloku czołowe miejsce. Gdy okazało się to niemożliwe, stał się 
przeciwnikiem NATO. Przed drugą wojną światową sceptycznie odnosił się do kolonii 
i systemu kolonialnego; podczas wojny i szereg lat po jej zakończeniu, kiedy miał 
nadzieję, że system ten da się utrzymać, występował zdecydowanie za koloniami, aby 
następnie, gdy dostrzegł anachronizm kolonializmu, stać się zajadłym antykolonialistą. 
W 1958 r., obejmując władzę, usiłował wygrać wojnę algierską. Przekonał się, że to 
niemożliwe, więc ruszył przeciw generałom propagującym tę wojnę. W 1944 r. zaczął 
swą politykę zagraniczną od zbliżenia z ZSRR, co nie przeszkodziło mu uczynić walkę 
z komunizmem za czasów RPF jednym z głównych punktów programu, a to z kolei nie 
stanowiło dlań przeszkody w realistycznym zbliżeniu do socjalistycznego Wschodu 
począwszy od 1964 r. Przez całe życie był zajadłym przeciwnikiem germańskiej 
wielkomocarstwowości, a jednak w 1963 r. zawarł traktat militarno-polityczny 
z najbardziej klasycznym jej reprezentantem, Adenauerem, i dążył do prawdziwego 
zbliżenia, które nie powiodło się z winy NRF; wtedy — bez wahania — wrócił do dawnej 
ofensywy antygermańskiej. Nie było wprawdzie nigdy zwrotu wobec Anglosasów, ale 
zapewne dlatego, że ci nie znaleźli możliwości zapłacenia tej ceny, jakiej domagał się de 
Gaulle. Gdyby potrafili to zrobić, nastąpiłby tutaj ten sam zwrot co gdzie indziej.
W polityce wewnętrznej konserwatyzm de Gaulle'a powodował ciągłe konflikty. 
„Generał myśli o wiele więcej o Francji niż o Francuzach" — stwierdza Duverger, który 
wykazuje, że w gruncie rzeczy gaulłizm był bardzo zręcznie wykorzystywany przez 
kapitalizm nowoczesny, wysoko uprzemysłowiony, rozbudowany, ekspansywny, przeciw 
kapitalizmowi archaicznego typu: drobnych sklepikarzy, małego handlu, małych 
gospodarstw wiejskich, niewielkich przedsiębiorstw. Jest w tym dużo prawdy. 
Nieprzypadkowo tymi, którzy „ukamieniowali" de Gaulle'a w 1969 r., którzy zadali mu 
ostateczny cios, byli właśnie kramarze, knajpiarze, handlarze i drobne chłopstwo. 
Zmagania gaullizmu z robotnikami, konflikt z partią komunistyczną, to zjawisko 
nieustające. Zawieszenie broni panowało tylko podczas wojny i okupacji, gdy toczyła się 
walka ze wspólnym wrogiem hitlerowskim. Jest to okres gaullizmu pozytywnego 
i postępowego: de Gaulle podejmuje walkę przeciwko Hitlerowi, zwalcza quislingowską 
dyktaturę Pétaina, po czym przywraca Republikę, choć przez cały ten czas nie zmienia 
ani o jotę wewnętrznej konserwatywnej treści swego ruchu. Naturalnie potem wychodzi 
ona na wierzch i odbywa bardzo dziwne, mylące częstokroć slalomy. Weźmy 
na przykład sojusz z Republiką Federalną. Nacjonalizm gaullistowski podaje wtedy rękę 
nacjonalizmowi zachodnioniemieckiemu. Ich suma nie ma w sobie nic pozytywnego. 
Kiedy jednak ten sam nacjonalizm gaullistowski apeluje do krajów Ameryki Łacińskiej 
i pobudza ich nacjonalizm do walki z uciskiem USA, uzyskujemy zjawisko zdecydowanie 
dodatnie z punktu widzenia postępu. Badając politykę gaullistowską, znajdziemy 
na każdym kroku takie meandry: do 1967 r. popieranie Izraela, od 1967 — postępowych 
ruchów arabskich; w okresie francuskich działań w Indochinach gaullizm stał gorąco 
po stronie wojsk walczących tam przeciw Vietcongowi; gdy jednak po paru latach 
ruszyła interwencja amerykańska, nacjonalizm gaullistowski znalazł się po stronie sił 
wyzwoleńczych. I tak dalej, i tak przez cały czas, aż do Quebeku, w którym gaullizm 
poparł tamtejszych słabszych nacjonalistów przeciw silniejszym anglosaskim. Bez 
wątpienia jednak walka nacjonalizmu gaullistowskiego z amerykańskim 
kosmopolityzmem, z ekspansją najpotężniejszego państwa kapitalistycznego w świecie, 
z najbardziej zajadłym i zaborczym imperializmem stanowi nader pozytywną stronę 
gaullizmu. W walce tej gaullizm występował pod jak najbardziej postępowymi, 
republikańskimi i wolnościowymi hasłami. Jednakże, nie wolno o tym zapominać, nie 
zmieniało to w niczym wewnętrznego konserwatyzmu polityki de Gaulle'a. Napoleon 
Bonaparte także prawie zawsze propagował na zewnątrz idee rewolucji francuskiej.
Przy tym wszystkim gaullizm nie był jednak nigdy formą dyktatury, a porównywanie 
go z jakimkolwiek kierunkiem faszystowskim byłoby po prostu błędem.
„W 1945 r. mogłem — zwierzał się de Gaulle 11 lutego 1950 r. tłumom zebranym 
na paryskim Velodrome d'Hiver — narzucić instytucje pochodzące z mego wyboru. 
Przyjmijcie to jednak do wiadomości, przekonany jestem, że nic trwałego nie da się 
we Francji stworzyć bez woli, której naród daje wyraz. Gdybym przeszedł nad tym 
do porządku, zostałaby stworzona dyktatura; moja oczywiście! Trudno w to wątpić, że 
pociągnęłaby ona za sobą gwałtowne wstrząsy dla narodu..."
Powtórzył to po 1958 r.: „Świadomie nie chciałem dyktatury. Myślę, że tak jest 
lepiej dla Francji". Taki był jego wielokrotnie powtarzany pogląd. A przecież istotnie miał 
do tego okazję. Przynajmniej dwa razy: w 1945 r., nazajutrz po wojnie, i w 1958 — 
w wyniku przewrotu majowego. Lubił uprawnienia specjalne, domagał się ich raz po raz, 
ale nie posuwał się do dyktatury.
Jak zbilansować życie de Gaulle'a?
Jest to niezwykle trudne zadanie. Zarówno postać, jak i zespół zjawisk, które 
obejmuje się wspólnym mianem gaullizmu, są tak kontrowersyjne, że wymykają się 
zapiętemu na wszystkie guziki podsumowaniu. Zdaje się, że de Gaulle pozostawił 
Francuzom przynajmniej to, co można by nazwać mementem o wielkości, patriotyzmie, 
poczuciu godności narodowej. Generał zostawił też Francji w spadku system 
prezydencki, ustrój autorytatywny, w którym największą władzę ma głowa państwa. Nie 
jest to tak całkowicie wolne od niebezpieczeństwa. Zakres władzy prezydenckiej 
obejmuje bowiem tak wiele dziedzin, że gdyby prerogatywy te dostały się w ręce kogoś, 
kto miałby w tym kierunku ambicje, dyktatura mogłaby być we Francji wprowadzona. Nie 
była ona celem generała, nie wydaje się nęcić jego następcy, prezydenta Pompidou, ale 
co będzie dalej? Jak się rzeczy potoczą? Niebezpieczeństwo istnieje. W instytucyjnym 
arsenale francuskim pozostała broń bardzo groźna: zakres władzy szefa państwa. Może 
ona zostać kiedyś użyta w sposób daleko odbiegający od założeń generała. Pole 
do popisu może być tutaj ograniczone tylko przez republikańską czujność Francuzów, 
która niejednokrotnie przeszkadzała de Gaulle'owi i tak go irytowała.
Reszta... Co z resztą? Nikt tego nie zdoła przewidzieć. Im człowiek jest większy, 
tym poważniejsze wydają się popełniane przez niego błędy, tym większą liczbę ma 
wrogów. Pewnik ten sprawdza się w całej rozciągłości w przypadku de Gaulle'a. Tym 
trudniejsza staje się też ocena końcowa.
Dla jednych jest ona absolutnie negatywna. W poprzednim rozdziale zacytowałem 
wypowiedź zajadłego wroga de Gaulle'a, Jacquesa Soustelle'a. Cóż to jednak za bilans! 
Jakie znaczenie będą miały sprawy w rodzaju wojny algierskiej czy sporu między 
generałem a ultrasami za parę lat? Nonsensem jest też zarzucanie de Gaulle'owi, że 
Francja wyszła spod jego rządów terytorialnie mniejsza, niż była przedtem. Czy możliwe 
byłoby utrzymanie systemu kolonialnego?
Przyszłość wypowie się w wielu jeszcze zagadnieniach. Między innymi w tych, 
jakie składają się na treść wielkich zamierzeń gaullizmu: zbliżenia ze Wschodem, 
pokojowej i pozytywnej współpracy z krajami trzeciego świata, pokojowego współżycia 
krajów europejskich, likwidacji przeciwstawnych sobie bloków wojskowych, 
suwerenności i niezależności małych i średnich państw naszego kontynentu na tle 
olbrzymiej, monumentalnej wizji Europy od Atlantyku do Uralu, Europy zgodnej 
i pokojowej.
Wizje te przekazane zostały historii, która będzie z pewnością w każdej z tych 
spraw ferowała wyroki w czasie niemożliwym dziś do przewidzenia. Od nich zależeć 
bądzie konkluzja na temat Charlesa de Gaulle'a. Globalny wyrok zapadnie jednak 
dopiero w odległej przyszłości, kiedy otworzą się zamknięte archiwa, zapanują inne 
obyczaje i żyć będą ludzie, przez których wszystko, co dotyczy naszego czasu, 
przyjmowane będzie bez żadnych uprzedzeń, namiętności i nastrojów. Kto wie, czy 
w tych czasach to, co uważamy za najważniejsze, nie okaże się drugorzędne, a to, co 
lekceważymy, najistotniejsze. Nie odgadniemy tego nigdy. Historia jest kapryśna 
i zmienna zupełnie tak samo jak jej córka — polityka. Toteż w żaden sposób nie 
odgadniemy, co z tego wszystkiego pozostanie, co zniknie. Pewne jest niemniej, że ta 
bezgraniczna, absolutna i górująca nad wszystkim miłość ojczyzny, jaką miał de Gaulle, 
zachowa swój żar dla niejednego pokolenia Francuzów i chyba nie tylko dla nich. 
Imponowała ona nawet najzagorzalszym jego przeciwnikom i dlatego fascynacja de 
Gaulle'em z pewnością będzie trwała. Znamienne są słowa prezydenta USA Richarda 
Nixona, szefa tych Anglosasów, którym de Gaulle tak bardzo dawał się we znaki, 
człowieka nie odznaczającego się bynajmniej subtelnością dyplomatyczną czy osobistą, 
wypowiedziane 10 listopada 1970 r. na wieść o zgonie generała:
„Śmierć ta skłania nas do medytacji nad walorami, które składają się na wielkość 
ludzi i narodów. Jego siła charakteru należała do tych, które pozwalają ludziom 
pokonywać wszelkie przeszkody, skupiać wszystkie rezerwy męstwa i przekształcać 
przeciwieństwa w triumf. Przejrzystość jego wizji pozwalała mu na rozpoznawanie 
wielkich ruchów historii wtedy, gdy inni dostrzegali jedynie wydarzenia dnia. Stał się on 
źródłem natchnienia dla epoki, której groziła topiel w banale. Toteż jego odejście jest 
stratą nie tylko dla narodu francuskiego, lecz także dla całej ludzkości".
Tak więc nad trumną de Gaulle'a pochyliły się wszystkie głowy. Nawet te należące 
do antagonistów, którym zniknięcie generała mogło wiele spraw uprościć. Niewielu 
zmarłych na piedestale władzy zdołało w ciągu dziejów to osiągnąć.
Charles de Gaulle stoi już przed trybunałem historii. Proces będzie z pewnością 
bardzo długi, z korowodem świadków, z których najważniejszych nie ma, być może, 
jeszcze wcale na świecie, z masami dokumentów i książek wszelkiego rodzaju. Jest to 
jednak przyszłość, na którą nie mamy najmniejszego wpływu, której nie będziemy znali.
Dla nas, ludzi współczesnych, życie generała de Gaulle'a dobiegło kresu. Teraz 
zaczyna się legenda.
Warszawa, w sierpniu 1971 r.