T. H. White

Był sobie raz na zawsze król

(The once and future King)
Przełożyła Jolanta Kozak

Incipit Liber Primus
Miecz dla króla



Nie byle jaki pierwszy z brzegu kraj,
Gdzie las, powietrze i woda,
Ale Wyspę Gramarii odwiedzimy dziś – 
Czeka nas tam Przygoda.



ROZDZIAŁ I


W poniedziałki, środy i piątki odbywały się lekcje Dworności i Summulae 
Logicales. Pozostałe dni tygodnia przeznaczone były na Organon, Repetycję 
i Astrologię. Guwernantka nigdy nie mogła dojść do ładu z astrolabem, a w tych 
dniach, gdy radziła sobie z nim wyjątkowo kiepsko, mściła się na Warcie, piorąc go 
po łapach. Kaya nigdy nie prała po łapach, gdyż wiadomo było, że Kay jest to, bądź 
co bądź, przyszły Sir Kay, pan na włościach. Warta wołano Wart, bo rymowało się to 
z Art; Art zaś było zdrobnieniem jego prawdziwego imienia. Przezwisko wymyślił 
Kay. Kay nie miał przezwiska: zawsze wołano go Kay. Był zbyt dostojny na 
jakiekolwiek przezwisko i na pewno wściekłby się okropnie, gdyby ktokolwiek 
spróbował go przezywać. Guwernantka miała rude włosy i tajemniczą bliznę, która 
jej zapewniała powszechny szacunek, a którą ona sama chętnie demonstrowała 
wszystkim zamieszkałym na zamku damom – za zamkniętymi drzwiami, rzecz 
jasna. Sądzono powszechnie, że blizna zdobi tę część anatomii, którą Pan Bóg 
przeznaczył do siadania, i że powstała na skutek przypadkowego przycupnięcia na 
ostrzu broni podczas pikniku. Razu pewnego guwernantka zaproponowała 
obejrzenie tej blizny Sir Ectorowi, ojcu Kaya, po czym dostała ataku histerii i została 
odprawiona. Okazało się, że jest to była pacjentka szpitala wariatów, w którym 
spędziła trzy lata.
Zajęcia popołudniowe wyglądały następująco: w poniedziałki – walka na kopie 
i jazda konna; we wtorki – polowanie z sokołami; w środy – szermierka; w czwartki 
– łucznictwo; w soboty – teoria rycerskości, czyli odpowiedzi na wszelkie okazje, 
terminologia myśliwska, obyczaje myśliwskie. Jeżeli uczeń popełnił błąd 
w uśmiercaniu lub ćwiartowaniu zwierzyny, musiał pochylić się nad zwłokami 
i odebrać karę chłosty płaską stroną miecza. Tak zwane płazowanie. Był to brutalny 
żart w tym samym stylu, co golenie głowy za przekroczenie linii. Kaya nigdy nie 
płazowano, chociaż często się mylił.
Kiedy pozbyli się guwernantki, Sir Ector oświadczył:
– Było nie było, do kroćset, nie możemy chyba dopuścić do tego, żeby chłopcy 
całymi dniami uganiali się samopas, jak jacyś chuligani. Tak czy nie, do kroćset? 
W tym wieku powinni, było nie było, pobierać nauki, i to pierwsza klasa. Ja w ich 
wieku od piątej z rana wkuwałem tę całą łacinę i takie tam różne. Najszczęśliwsze 
lata mego życia... Podajcie portwajn.
Sir Grummore Grummursum, który nocował akurat u Sir Ectora, gdyż jego misja 
rycerska przeciągnęła się ponad miarę, rzekł na to, że kiedy on był w wieku 
chłopców, regularnie co rano brał baty, gdyż biegał na polowania z sokołami zamiast 
się uczyć. Teraz pluł sobie w brodę, że łacinę zna po łebkach, a i to jedynie w czasie 
teraźniejszym. Zatrzymał się bowiem na wysokości jednej trzeciej lewej strony 
w połowie podręcznika. Była to, jak mniemał, strona dziewięćdziesiąta siódma. 
Podał portwajn.
– Jak tam dzisiejsza wyprawa? – zagadnął Sir Ector.
– Nieźle, nieźle – odparł Sir Grummore. – Rzekłbym nawet: fantastycznie. 
Natknąłem się na gościa nazwiskiem Sir Bruce Saunce Pite, który akurat urzynał 
głowę pewnej dziewicy w Weedon Bushes. Pogoniłem go aż do Mixbury Plantation 
w Bicester, tam zaś zrobił on w tył zwrot i zgubił mi się w Wicken Wood. Dobre 
dwadzieścia mil biegiem.
– Twarda sztuka – zauważył Sir Fxtor. – Ale wracając do chłopców, łaciny i tych 
tam... do tego całego amo-amas i łobuzowania... Co by mi pan łaskawy proponował?
– No cóż – Sir Grummore podparł palcem nos z boku, zapuszczając żurawia 
w stronę butelki. – To sprawa godna głębszej rozwagi, jeśli wolno mi się tak wyrazić.
– Oczywiście, że wolno – pośpieszył z zapewnieniem Sir Ector. – Może się 
łaskawy pan wyrażać, jak pan chce. To wielce uprzejme z pana strony, że się pan 
w ogóle wyraża. Nadzwyczaj uprzejme. Proszę się częstować portwajnem.
– Niezły ten portwajn.
– Prezent od znajomego.
– Ale wracając do chłopców – rzekł Sir Grummore. – Ilu ich właściwie jest? Liczył 
pan może?
– Dwóch – odrzekł bez namysłu Sir Ector. – Licząc jednego i drugiego, naturalnie.
– Domyślam się, że wysłanie ich do Eton nie wchodzi w rachubę? – Sir 
Grummore drążył temat z wielką ostrożnością. – Daleko, no i w ogóle... wiadomo.
Ściśle rzecz biorąc, Sir Grummore nie miał na myśli szkoły w Eton, gdyż 
Kolegium Błogosławionej Maryi założono tam dopiero w roku 1440 – ale chodziło 
mu o uczelnię tej rangi. Gwoli ścisłości, to, co popijali panowie, to także nie był 
portwajn, lecz miód zaprawiany korzeniami. Myślę jednak, że współczesna nazwa 
trunku pozwoli czytelnikowi lepiej wczuć się w atmosferę.
– Że daleko, to pestka – zapewnił gościa Sir Ector. – Gorzej, że po drodze siedzi 
ten olbrzym... ten, no... Jakmutam... Trzeba jechać przez jego ziemie, a to... sam pan 
rozumie.
– Jakże on się nazywa?
– Zabij mnie pan, nie pamiętam. Chodzi mi o tego gościa, który mieszka przy 
Bulgoczącej Wodzie.
– Galapas! – odgadł Sir Grummore.
– Ten sam.
– Wobec tego – podsumował Sir Grummore – pozostaje tylko jedno wyjście: 
nauczyciel domowy.
– Znaczy taki gość, co uczy w domu?
– Zgadł pan – pochwalił Sir Grummore. – Nauczyciel domowy, czyli taki gość, co 
uczy w domu.
– Proszę sobie koniecznie dolać portwajnu – zachęcił Sir Ector. – To panu dobrze 
zrobi po takim męczącym pościgu.
– Wspaniały dzień – zauważył Sir Grummore. – Szkoda tylko, że w dzisiejszych 
czasach już się nie zabija. Pogoni człowiek dwadzieścia pięć mil, dopadnie drania – 
i kropka. Albo w ogóle zgubi ślad. A nie ma nic gorszego niż drugi raz zaczynać 
pościg.
– W naszych stronach uśmierca się olbrzymy, kiedy jeszcze są w powijakach – 
rzekł Sir Ector. – Dorosły jest, co prawda, gwarancją świetnej gonitwy, ale zawsze się 
wymknie.
– Tracą węch – podsumował Sir Grummore. – Tak podejrzewam. To odwieczny 
kłopot z wielkimi olbrzymami w wielkim kraju. Tracą węch.
– Powiedzmy, że zatrudniłby człowiek takiego nauczyciela domowego – zamyślił 
się Sir Ector. – Tylko jak go zdobyć?
– Najlepiej z ogłoszenia – poradził Sir Grummore.
– Dawałem już ogłoszenie – odparł Sir Ector – Wykrzykiwali je heroldowie 
z „Głosu Humberland” i z „Ogłoszeń Cardoile”.
– Pozostaje zatem tylko jedno rozwiązanie – zawyrokował Sir Grummore. 
Zorganizować pościg.
– Pościg za nauczycielem domowym? – uściślił Sir Ector.
– Właśnie.
– Hic, Haec, Hoc – podsumował Sir Ector. – Dolej pan sobie tego... no, tego 
trunku, jak go zwał, tak go zwał.
– Hunc – warknął bojowo Sir Grummore.
Decyzja zapadła. Nazajutrz, gdy Grummore Grummursum pojechał do domu, 
Sir Ector zawiązał supeł na chustce do nosa, żeby nie zapomnieć, że majak najprędzej 
zorganizować pościg za nauczycielem domowym. Ponieważ jednak nie bardzo 
wiedział, jak się do tego zabrać, przekazał chłopcom sugestie Sir Grummore’a 
i przykazał im, żeby na wszelki wypadek nie chuliganili. Potem wszyscy poszli 
pracować przy żniwach.
Był lipiec, w tym miesiącu każdy zdrowy na ciele mieszkaniec posiadłości, czy to 
mężczyzna, czy kobieta, trudził się w polu pod wodzą Sir Ectora. W lipcu tak czy 
owak nie mogło być mowy o żadnej „edukancji” dla młodzieży.
Zamek Sir Ectora stał na rozległej polanie w jeszcze rozleglejszej puszczy. Miał 
dziedziniec i fosę ze szczupakami. Ufortyfikowany kamienny most urywał się 
w połowie szerokości fosy. Jego drugą połowę stanowił drewniany most zwodzony, 
który podnosiło się przed nocą. Kiedy się przeszło po zwodzonym moście, stawało 
się na początku ulicy podzamcza – była to jedyna ulica, ciągnąca się na długość około 
pół mili i obstawiona po obu stronach chatami krytymi strzechą o ścianach z gałęzi 
pozlepianych gliną. Ulica przecinała polanę na dwa olbrzymie pola: lewe, podzielone 
na setki wąskich pasów ziemi uprawnej, oraz prawe, schodzące w dół do rzeki 
i używane jako pastwisko. Połowa prawego pola, odgrodzona płotem, służyła jako 
łąka na siano.
Jako się rzekło, był lipiec z pogodą prawdziwie lipcową. Taka pogoda zdarzała 
się tylko w Starej Anglii. Ludzie, opaleni na świetlisty brąz, wyglądali jak Indianie: 
tylko zęby i białka oczu błyskały w zdrowych obliczach. Psy wałęsały się niemrawo 
z jęzorami na wierzchu albo, ciężko dysząc, leżały w cieniu, gdy tymczasem zlane 
potem konie opędzały się ogonami od much i wielkimi kopytami zadnich nóg 
próbowały strącać gzy z przegrzanych brzuchów. Krowy na pastwisku wściekały się 
z gorąca i galopowały z ogonami do góry, co bardzo złościło Sir Ectora.
Sir Ector stał na szczycie stogu, skąd doskonale widział, co kto robi i mógł 
wykrzykiwać komendy na całe dwustuakrowe pole, aż czerwieniał z wysiłku. 
Najlepsi kosiarze stali rzędem tam, gdzie rosła jeszcze trawa: kosy łyskały oślepiająco 
w przemożnym słońcu. Kobiety drewnianymi grabiami zgarniały suche siano 
w długie pasma, za nimi zaś postępowali dwaj chłopcy z widłami, którzy odwracali 
snopy tak, żeby wygodnie je było zbierać. Potem, poskrzypując drewnianymi 
koliskami, jechały wielkie wozy zaprzężone w konie albo w powolne białe woły. Na 
każdym wozie stał człowiek, który odbierał siano i dyrygował całą operacją, po 
bokach wozu zaś kroczyli dwaj inni, którzy zbierali przygotowane przez chłopców 
snopy i widłami zarzucali je na wóz. Wóz posuwał się między dwoma rzędami 
snopów, a sposób ładowania był ściśle ustalony: od przednich kłonic do tylnych. 
Człowiek stojący na wozie donośnym głosem komenderował, gdzie należy złożyć 
każdą kolejną wiązkę. Ładowacze zrzędzili, że chłopcy źle układają snopy i grozili, 
że wygarbują im skórę, niech no ich tylko złapią.
Każdy załadowany wóz podjeżdżał do stogu Sir Ectora i przerzucał tam swój 
ładunek, co wcale nie było trudne dzięki starannemu – nie to, co dzisiaj – ładowaniu. 
Sir Ector gramolił się po sianie, zawadzał swoim pomocnikom, którzy – 
w przeciwieństwie do niego – wykonywali prawdziwą robotę, pocił się, wymachiwał 
widłami i bez ustanku prostował stóg, wrzeszcząc przy tym, że wszystko się na 
pewno rozwali z pierwszym podmuchem zachodniego wiatru.
Wart ubóstwiał żniwa i był dobrym żniwiarzem. Kay, dwa lata od niego starszy, 
na ogół przydeptywał snopek, który akurat usiłował poderwać z ziemi, a skutek tego 
był taki, że wkładając w robotę dwa razy tyle wysiłku co Wart, osiągał dwakroć 
słabsze rezultaty, Ponieważ jednak nienawidził być drugim w czymkolwiek, 
szamotał się z przeklętym sianem (którego nie cierpiał jak trucizny), aż robiło mu się 
niedobrze.
Następny dzień po wizycie Sir Grummore’a był morderczy: ludzie harowali 
w polu od dojenia do dojenia, a potem jeszcze aż do zachodu słońca, cały czas 
walcząc z niemiłosiernym żywiołem. Siano było dla nich bowiem żywiołem tak 
samo, jak woda i powietrze: kąpali się w nim, nurzali, wdychali je w płuca. We 
włosach, ustach i nosach mieli pełno nasion i ździebełek; pełno ich mieli także pod 
ubraniem, co powodowało nieustanne łaskotki. Ubrani byli skąpo; na brązowej jak 
laskowy orzech skórze zagłębienia między prężnymi mięśniami znaczyły się 
sinawym cieniem. Kto bał się burzy, ten źle się czuł owego ranka.
Burza przyszła po południu. Sir Ector zatrzymał ludzi w polu aż do chwili, gdy 
wielkie błyskawice dały ognia tuż nad ich głowami, po czym niebo pociemniało jak 
w nocy i deszcz lunął jak z cebra: w oka mgnieniu wszyscy przemokli do nitki. Dalej 
niż na sto jardów nic nie było widać. Chłopcy rozpłaszczyli się pod wozami, 
poowijali sianem mokre ciała wystawione na zimny wiatr i dowcipkowali 
w najlepsze pod oberwaną chmurą. Kay dygotał i to wcale nie z zimna, ale żartował 
razem z kolegami, bo za nic w świecie nie przyznałby, że się boi. Przy każdym 
ostatnim i najgłośniejszym z serii grzmotów mężczyźni mimowolnie wzdragali się, 
a potem patrzyli jeden na drugiego i salwą śmiechu odpędzali wstyd.
O pracy tego dnia nie było już mowy; zaczęła się zabawa. Chłopców odesłano do 
domu, żeby się przebrali. Stara piastunka wyciągnęła z szafy suche kaftany, 
zrzędząc, że chłopcy na pewno poprzeziębiali się na śmierć i pomstując na Sir Ectora, 
że tak długo zatrzymał ich w polu. Chłopcy pośpiesznie wsunęli ręce w świeżo 
wybielone koszule i wybiegli na rześkie powietrze i wypucowany po burzy 
dziedziniec.
– Proponuję wziąć Cully’ego i zapolować na zające! – krzyknął Wart.
– Wszystkie zające pochowały się przed deszczem – zauważył sarkastycznie Kay, 
zadowolony, że zagiął Warta z przyrody.
– Nie przesadzaj. Zaraz będzie sucho.
– Dobrze. Aleja poniosę Cully’ego.
Kiedy we dwóch szli polować z jastrzębiem, Kay zawsze upierał się nieść 
gołębiarza. Miał do tego prawo, nie tylko jako starszy, ale także jako prawowity syn 
Sir Ectora. Wart nie był synem prawowitym. Nie rozumiał, co to znaczy, ale czuł się 
z tego powodu nieszczęśliwy, ponieważ Kay patrzył na niego jak na kogoś gorszego 
od siebie. Poza tym fakt, że nie miał rodziców, odróżniał Warta od większości dzieci, 
a Kay nauczył go, że być innym, znaczy być gorszym. Nikt z nim o tych sprawach 
nie rozmawiał, ale Wart zastanawiał się nad nimi, gdy zostawał sam i wtedy bywało 
mu smutno. Nie lubił, żeby ktokolwiek poruszał ten temat. Ponieważ Kay podnosił 
go nieustannie we wszelkich sporach o pierwszeństwo, Wart nauczył się ustępować, 
zanim dochodziło do dyskusji. Uwielbiał Kaya i chętnie podporządkowywał się jego 
rozkazom. Kay był jego idolem.
– No to lecimy! – zawołał Wart i popędzili do ptaszarni, co pewien czas fikając 
koziołki w pozycji wyprostowanej, zwane gwiazdą.
Ptaszarnia należała do najważniejszych miejsc na zamku, zaraz po stajniach 
i psiarniach. Stała naprzeciwko szklarni, frontem do południa. Okienka na zapleczu 
musiały być małe ze względów obronnych – za to okna wychodzące na dziedziniec 
były wielkie i pełne słońca, pozabijane dość gęsto pionowymi listewkami, ale bez 
listew poprzecznych. Z braku szyb, dla ochrony jastrzębi przed przeciągiem tylne 
okienka poprzesłaniano rogowymi płytkami. W samym końcu ptaszarni mieścił się 
nieduży kominek, wokół którego powstała przytulna nisza, trochę taka jak 
w siodłami, gdzie stajenni czyścili uprząż w deszczowe wieczory po polowaniach na 
lisy. Stały tam dwa taborety, kociołek, ława z kolekcją nożyków i narzędzi 
chirurgicznych oraz półki pełne słoi. Słoje opatrzone były w nalepki: Kardamon, 
Imbir, Słód, Sadło, Na kaszel, Na ból brzucha, Na zawroty głowy, et cetera. Ze stropu 
zwisały skóry, które przybierały najdziwniejsze kształty, w miarę jak wycinano 
z nich kawałki na kaptury, smycze i paski zakładane na sokole nogi. Na wbitych 
schludnym szeregiem hakach wisiały indyjskie dzwoneczki, kołatki i srebrne 
bębenki, a na każdym z nich wyryte było imię Ector, Specjalna i najpiękniejsza półka 
mieściła ptasie kaptury; spękane ze starości i wykonane w czasach, gdy jeszcze Kaya 
nie było na świecie. Były tam miniaturowe kapturki dla drzemlików, trochę większe 
dla gołębiarzy i te najnowsze, majstrowane z wielkim przepychem i starannością 
w długie zimowe wieczory. Wszystkie kaptury nosiły barwy Sir Ectora: biała skóra, 
po bokach czerwone sukno, a na czubku pęk błękitnosiwych piór, pochodzących 
z kołnierza czapli. Na ławie leżało pełno drobiazgów, od jakich roi się w każdym 
warsztacie. Były tam kawałki sznurka i drutu, blaszki, narzędzia, resztki chleba 
z serem, o którym już zwiedziały się myszy, skórzany bukłaczek na wodę, 
zniszczone rękawice sokolników, wszystkie na lewą rękę, gwoździe, skrawki 
workowego płótna, parę przynęt i karbowane klocki drewna, na których ledwie 
można było odczytać: Conays IIIIIII, Harn III i jakieś inne niezbyt wyraźne napisy, 
których ortografia mogła budzić pewne zastrzeżenia.
Przez całą długość pomieszczenia, skąpane w południowym słońcu, ciągnęły się 
żerdzie, do których poprzywiązywane były ptaki: dwa świeżo wyjęte z gniazda 
drzemliki, stary sokół wędrowny, z którego w lesistym kraju niewielki był pożytek, 
więc trzymano go głównie dla urody, pustułka, na której chłopcy uczyli się podstaw 
sokolnictwa, należący do księdza jastrząb, którego Sir Ector trzymał u siebie przez 
uprzejmość, oraz odcięty od świata we własnym apartamencie w samym końcu 
baraku jastrząb gołębiarz o imieniu Cully.
Ptaszarnię utrzymywano w przykładnej czystości: trociny na ziemi wchłaniały 
ptasie odchody i wymieniane były codziennie. Sir Ector co rano o godzinie siódmej 
przybywał tam z wizytacją, podczas której dwaj strażnicy stali na baczność przy 
drzwiach od strony podwórza. Jeżeli zdarzyło im się zapomnieć o przyczesaniu 
włosów, Sir Ector odsyłał ich z powrotem do koszar. Nie przejmowali się tym 
zbytnio.
Kay nałożył na dłoń jedną z lewych rękawic i przywołał Cully’ego z żerdzi – lecz 
Cully, nastroszony, w podłym nastroju, przeszył go tylko wściekłym spojrzeniem 
oka, które do złudzenia przypominało nagietek, i ani myślał usłuchać. Wobec tego 
Kay własnoręcznie zdjął go z żerdzi.
– Może nie powinniśmy go teraz wynosić? – zwątpił Wart. – Właśnie się pierzy.
– Oczywiście, że powinniśmy, mięczaku – sprzeciwił się Kay. – On tylko chce, 
żeby go trochę ponosić; potem wszystko będzie dobrze.
Ruszyli na przełaj przez ściernisko, patrząc po drodze na siano, tak starannie 
niedawno przesuszone, a teraz nasiąkłe wodą – a więc gorszej jakości. Weszli 
w obszar zwierzyńca, gdzie drzewa rosły rzadko, jak w parku, ale już nieco dalej 
niepostrzeżenie zwierały szeregi, tworząc mroczny las. Szaraki miały tam setki nor, 
i to tak blisko jedna drugiej, że nie sztuką było trafić na zająca: sztuką było trafić na 
zająca z dala od nory.
– Hob mówi, że nie wolno puszczać Cully’ego, dopóki się sam dwa razy nie 
uniesie – powiedział Wart.
– Hob się nie zna. O tym, czy jastrząb jest gotów do lotu, wie tylko ten, kto go 
trzyma. Poza tym, Hob jest tylko prostym chłopcem – podsumował po chwili Kay 
i zaczął odczepiać linkę i kółko od paska na nogach ptaka.
Poczuwszy się uwolnionym z więzów i gotowym do polowania, Cully wykonał 
serię ruchów jakby przygotowawczych do uniesienia się: wypiął pierś, uniósł barki 
i nastroszył puch na udach. Po czym w ostatniej chwili zmienił zdanie i nie zrobił nic. 
Widząc to, Wart gorąco zapragnął wziąć ptaka w swoje ręce, zabrać go Kayowi 
i uspokoić. Był absolutnie pewien, że udałoby mu się wprawić Cully’ego w dobry 
nastrój – poskrobałby go w nóżki od spodu, delikatnie zmierzwiłby piórka na piersi – 
gdyby tylko wolno mu było nieść ptaka, a nie dreptać z tyłu z głupią przynętą.
Wart rozumiał jednak, że ciągłe pouczanie musi być dla starszego chłopca 
nieznośne, więc utrzymał język za zębami. Tak samo jak dzisiaj w wojsku 
niewskazane jest krytykowanie dowódcy, tak i w sokolnictwie w złym tonie było 
udzielanie rad temu, kto niósł sokoła.
– Hej-ho! – krzyknął Kay, podrzucając jastrzębia w górę, żeby dać mu lepszy 
start. Tuż przed nimi, przez starannie wyskubaną darń, sadził zając. Cully wzbił się 
w powietrze. Nagły ruch zaskoczył i Warta, i zająca, i samego jastrzębia: wszyscy 
trzej na moment zastygli w zdumieniu. Potem podniebny zamachowiec począł 
wiosłować w powietrzu wielkimi skrzydłami, ale niechętnie, z wahaniem. Zając 
zniknął w dobrze zamaskowanej norze. Jastrząb wzbił się wysoko, gwałtownie runął 
w dół, jak dziecko mocno rozbujane na huśtawce, i spadał tak długo, aż złożywszy 
skrzydła osiadł w koronie drzewa. Stamtąd spojrzał w dół na swoich panów, rozwarł 
dziób, jakby dyszał rozwścieczony porażką i zamarł w bezruchu. Dwa serca stanęły.



ROZDZIAŁ II


Przez dobrą chwilę chłopcy szli za zdegustowanym, nadętym jastrzębiem od 
drzewa do drzewa, gwiżdżąc i wabiąc go na przynętę, aż wreszcie Kay stracił 
cierpliwość.
– Jak chce, to niech sobie ucieka – powiedział. – I tak żaden z niego pożytek.
– Och, nie! Nie możemy go zostawić! – krzyknął Wart. – Co powie Hob?
– To mój jastrząb, a nie Hoba – rozzłościł się Kay. – Nic mnie nie obchodzi, co 
powie Hob. Hob jest sługą.
– Ale Cully to dzieło Hoba. Nam może być wszystko jedno, czy go zgubimy, czy 
nie, bo nie musieliśmy siedzieć przy nim trzy noce z rzędu, nosić go całymi dniami, 
i tak dalej. Nie wolno nam stracić jastrzębia Hoba. Zachowalibyśmy się podle.
– Dobrze mu tak. Hob jest głupcem, a ten jastrząb to ścierwo. Na co komu 
paskudny, głupi jastrząb? Jak ci tak na nim zależy, to zostań tu sobie sam. Ja idę do 
domu.
– Zostanę – westchnął smutno Wart. – Tylko przyślij tu do mnie Hoba.
Kay ruszył w przeciwną stronę, niż należało, wściekły jak nie wiem co, bo 
wiedział, że wypuścił ptaka za wcześnie. Wart musiał wołać za nim, w jakim 
kierunku ma iść. Potem siadł pod drzewem, spoglądając na Cully’ego jak kocur na 
jaskółkę, a serce biło mu bardzo szybko.
Kayowi było wszystko jedno, ponieważ nie pasjonował się sokolnictwem, 
traktując je po prostu jako jedno z zajęć narzuconych młodzieńcowi o określonej 
pozycji społecznej; za to Wart, obdarzony duszą sokolnika, wiedział, że nie ma 
gorszego nieszczęścia niż utrata jastrzębia. Wiedział też, że Hob pracował nad 
Cullym po czternaście godzin na dobę, żeby go przyuczyć do polowań, i że była to 
praca na miarę walki Jakuba z Aniołem. Bez Cully’ego Hob nie byłby już tym samym 
Hobem. Wart drżał na samą myśl o pełnym wyrzutu spojrzeniu, jakim bez wątpienia 
obdarzyłby go sokolnik, któremu chłopcy zawdzięczali wszak całą swoją wiedzę 
o jastrzębiach.
Co miał robić? Postanowił nie ruszać się z miejsca przy ułożonej na ziemi 
przynęcie, w nadziei, że Cully w końcu się uspokoi i sam do niego przyjdzie. Cully 
jednak ani myślał spełnić tych nadziei. Poprzedniego dnia wieczorem został suto 
nakarmiony, więc nie zależało mu na przynęcie. Upał wprawił go w podły humor. 
Gesty i poświstywania chłopców, którzy go tropili od drzewa do drzewa, wywołały 
zamęt w jego i tak niezbyt lotnym umyśle. Chwilowo sam nie był pewien, czego chce 
– ale z całą pewnością nie chciał tego, czego od niego oczekiwano. Mógłby na 
przykład upolować teraz cokolwiek – tak na złość.
W jakiś czas potem Wart stanął na skraju puszczy właściwej, gdyż Cully znalazł 
się w jej obrębie. Szaleńczymi zrywami, których inicjatorem był Cully, zbliżali się 
tam cały czas. Chłopiec jeszcze nigdy nie zapuścił się tak daleko od zamku.
Dzisiejszy angielski las nie przeraziłby Warta ani trochę, ale staroangielska 
puszcza to była całkiem inna sprawa. I to nie tylko z powodu dzików, które o tej 
porze roku buszowały bezczelnie całymi stadami, ani też nie tylko z powodu 
oblizującego się łakomie wilka, który mógł w każdej chwili wychynąć zza drzewa. 
Groźne i podstępne zwierzęta nie były bynajmniej jedynymi mieszkańcami rojnych 
ostępów. Kryli się tam również ludzie, nie mniej od dzikich bestii groźni i podstępni, 
ludzie wyjęci spod prawa, drapieżni jak dzikie bestie i równie zajadle ścigani. Wart 
przypomniał sobie człowieka imieniem Wacuś, którym wieśniacy straszyli dzieci. 
Ten Wacuś mieszkał kiedyś w obrębie zamku Sir Ectora, Wart pamiętał go jeszcze. 
Wacuś zezował, nie miał nosa i uchodził za głupka. Dzieci rzucały w niego 
kamieniami. Pewnego dnia Wacuś uznał chyba, że ma tego dość, bo złapał jedno 
z dzieciaków, ryknął dziko i odgryzł mu nos. Po czym dał drapaka do puszczy. Od 
tej pory dzieciaki rzucały kamieniami w tego z odgryzionym nosem. Powiadano, że 
Wacuś żyje gdzieś w puszczy, że odziewa się w skóry i biega na czworakach.
W owych legendarnych czasach w puszczy mieszkali także czarodzieje 
i niezwykłe zwierzęta, nie znane współczesnym przyrodnikom. Grasowały tam 
zorganizowane bandy anglosaskich banitów – zupełnie innych niż Wart – którzy 
zakładali osady, ubierali się na zielono i nigdy nie chybiali z łuku. Żyło tam nawet 
kilka smoków, z tych mniejszych, które gnieździły się pod kamieniami i potrafiły 
świszczeć jak czajnik, w którym za chwilę zagotuje się woda.
Na domiar złego zaczęło się robić ciemno. W puszczy nie było ścieżek, a co jest 
po jej drugiej stronie nie wiedział nikt. Zapadła wieczorna cisza: niebotyczne drzewa 
stały na baczność i milcząco wpatrywały się w Warta.
Wart wiedział, że bezpieczniej byłoby zawrócić do domu, póki jeszcze zna drogę 
– ale serce miał mężne i nie lubił się poddawać. Wiedział też i to, że jeśli Cully 
prześpi noc na wolności, obudzi się nazajutrz z powrotem dzikim jastrzębiem i nie 
będzie już mowy o odzyskaniu go. Cully miał duszę włóczykija. Ale Wart był 
pewien, że jeżeli wyśledzi miejsce, w którym ptak zagnieździł się na noc, i jeżeli Hob 
dotrze do niego z latarnią, będą mieli duże szanse na pojmanie zbiega: wespną się na 
drzewo, oślepią go latarnią i zdejmą z gałęzi. Wart mniej więcej zgadywał miejsce 
kryjówki Cully’ego – o jakieś sto jardów dalej, w gęstwinie, bo tam właśnie skupiła 
się przed odlotem na nocleg banda gawronów.
Wart naznaczył drzewo na skraju puszczy, w nadziei, że dzięki temu odnajdzie 
później drogę powrotną do domu, po czym zaczął przedzierać się przez zbite 
chaszcze. Głosy gawronów dały mu znać, że Cully natychmiast przefrunął głębiej 
w las.
Zapadła noc, a mały chłopiec dalej mocował się z kolczastymi krzakami. Parł do 
przodu z maniackim uporem i cały czas nadstawiał ucha: uniki Cully’ego stawały się 
coraz senniejsze i krótsze, aż w końcu, tuż przed nastaniem absolutnej czerni nocy, 
Wart dojrzał nad sobą na tle nieba zgarbioną sylwetkę ptaka na gałęzi. Chłopiec 
cichutko przycupnął pod drzewem, żeby nie zdenerwować zasypiającego jastrzębia, 
Cully zaś ustawił się do snu na jednej nodze i w ogóle nie zwracał na niego uwagi.
– A może – powiedział sam do siebie Wart – nawet jeżeli Hob nie przyjdzie, a nie 
wiem doprawdy, jak miałby mnie odnaleźć w tych bezdrożach, zdołam sam wspiąć 
się na drzewo, gdzieś tak około północy i zdjąć Cully’ego z gałęzi? Powinien tam 
jeszcze siedzieć około północy, bo przecież będzie spał. Zawołam go cichutko po 
imieniu, żeby pomyślał, że jak zwykle siedzi zakapturzony na swojej żerdzi 
w ptaszarni, a ja po prostu po niego przyszedłem. Trzeba się będzie wspinać bardzo 
cicho. Jeżeli mi się to uda, będę musiał jeszcze odnaleźć drogę do domu. No i most 
zwodzony zastanę zamknięty... Ale może ktoś tam na mnie czeka, jeżeli Kay 
powiedział, że zostałem w lesie. Ciekawe, jak tam trafić? Szkoda, że Kay zawrócił do 
domu.
Tak rozmyślając, Wart mościł się między korzeniami i szukał dogodnego miejsca, 
w którym twarde drewno nie uwierałoby go między łopatkami.
– Wydaje mi się, że droga prowadzi koło tego wysokiego świerka ze sterczącym 
czubem. Powinienem zapamiętać, po której stronie zachodziło słońce: wówczas, gdy 
nastanie nowy dzień, szedłbym z powrotem, pilnując, żeby zawsze mieć je po tej 
samej stronie. Czy coś się poruszyło pod tamtym świerkiem, czy też tylko tak mi się 
przywidziało? Mam nadzieję, że nie spotkam tego strasznego wariata, który odgryza 
chłopcom nosy! Ależ mnie denerwuje ten Cully: sterczy sobie na jednej nodze jakby 
nigdy nic!
Wtem świsnęło coś w powietrzu i strzała wbiła się w pień drzewa między 
palcami prawej dłoni Warta. Wart cofnął rękę, pewien, że coś go ukąsiło – i dopiero 
wtedy stwierdził, że to strzała. Potem wszystko zaczęło się dziać bardzo wolno. Wart 
miał dość czasu, żeby przyjrzeć się strzale i ocenić, że wbiła się w masywny pień na 
głębokość trzech cali. Była to czarna strzała w żółte prążki – przez co przypominała 
osę – z żółtym piórem na końcu. Dwa pozostałe pióra miały kolor czarny. Były to 
farbowane pióra gęsie.
Wart stwierdził, że boi się lasu tylko do chwili zetknięcia z niebezpieczeństwem: 
kiedy już przyszło co do czego, strach minął, jak ręką odjął. Chłopiec poderwał się 
z ziemi – chociaż jemu samemu zdawało się, że wstaje bardzo wolno – i ukrył za 
drzewem. W tej samej chwili nadleciała z wielkim świstem i furkotem druga strzała: 
ta jednak aż po brzechwę wbiła się w trawę i stanęła tak nieruchomo, jakby nigdy 
przedtem nie drgnęła.
Za drzewem Wart znalazł stos chrustu, wysoki na sześć stóp. Kryjówka była 
świetna, lecz miała jedną wadę: chrzęstem gałązek zdradzała schowanego. Do uszu 
Warta dobiegł świst kolejnej strzały, koszącej kity traw, oraz wypowiedziane męskim 
głosem przekleństwo – ale z niezbyt bliska. Po chwili ten, kto przeklinał, wściekle 
deptał chrust. Odechciało mu się widocznie strzelać dalej z łuku, jako że każda 
strzała była, bądź co bądź, cenna, a w leśnym poszyciu niełatwo dawała się znaleźć. 
Wart posuwał się jak wąż, jak królik, jak niema sowa. Był mały, więc tamto drugie 
stworzenie nie miało przy nim w tej grze żadnych szans. Po pięciu minutach Wart 
stanął na bezpiecznym gruncie.
Bandzior pozbierał strzały i oddalił się, pomstując pod nosem, Wart zaś 
uprzytomnił sobie, że łucznik co prawda już mu nie zagraża, za to on sam zgubił 
i drogę do domu, i jastrzębia. Nie miał zielonego pojęcia, gdzie się znajduje. Pół 
godziny przeleżał wciśnięty pod pniem zwalonego drzewa, które tak świetnie go 
ukryło, dając napastnikowi czas na oddalenie się, a jemu samemu na odzyskanie 
zwykłego rytmu serca. Kiedy się zorientował, że napastnika już nie ma, serce poczęło 
z powrotem walić jak młot.
– Ojejku – zmartwił się. – Teraz to już naprawdę zgubiłem się w puszczy i na 
pewno ktoś mi odgryzie nos albo strzała podobna do osy przeszyje mnie na wylot, 
albo pożre mnie ziejący ogniem smok, czy inny wilk, dzik, albo czarownik – jeżeli, 
naturalnie, czarownicy żywią się chłopcami, ale podejrzewam, że tak. Najlepiej od 
razu zacznę żałować za grzechy, za to, że bywałem niegrzeczny, że denerwowałem 
panią guwernantkę, kiedy nie mogła dojść do ładu z astrolabem, i że nie kochałem 
mojego drogiego opiekuna, Sir Ectora, tak mocno, jak na to zasługiwał.
Pod wpływem tych melancholijnych myśli, a zwłaszcza na wspomnienie Sir 
Ectora z widłami w garści i czerwonym nosem, oczy nieszczęsnego Warta napełniły 
się łzami i chłopiec leżał pod powalonym pniem pogrążony w czarnej rozpaczy.
Odważył się wstać dopiero wówczas, gdy słońce, długo nie mogące się rozstać 
z ziemią, posłało jej na pożegnanie ostatnie promienie, a nad osrebrzone czuby 
drzew wytoczył się wielce majestatyczny księżyc. Wart wylazł spod kłody, otrzepał 
kaftan z gałązek i ruszył w nieznane, obrawszy drogę najwygodniejszą i poleciwszy 
się Bogu. Wędrował tak z pół godziny i chwilami humor mu się poprawiał, bo 
lipcowy las w blasku księżyca był doprawdy wspaniale chłodny i piękny – gdy wtem 
ujrzał najcudniejszą rzecz, jaką oglądał w swoim krótkim życiu.
Miał przed sobą polanę, przykrytą kobiercem wysrebrzonej księżycem trawy. 
Białe promienie padały wprost na pnie drzew rosnących w drugim końcu polany. 
Były to brzozy, których pnie wyglądają najpiękniej w perłowym świetle nocy. 
Między nimi zaś Wart zauważył ledwo dostrzegalny ruch i usłyszał brzęk metalu. 
I nagle tam, gdzie przed chwilą widać było tylko brzozy, ukazał się rycerz w pełnej 
zbroi, rycerz tkwiący nieruchomo, niemo i nieziemsko wśród majestatycznych pni 
drzew. Siedział na niesamowicie wielkim białym koniu, zamarłym w bezruchu tak 
samo jak jego pan, a w prawej dłoni, wspierając czubek o strzemię, dzierżył długą, 
smukłą kopię, która wznosiła się wysoko, wysoko, ponad drzewa, a jej koniec 
rysował się wyraźnie na tle aksamitnego nieba. Wszystko razem skąpane było 
w blasku księżyca, srebrzyste i nieopisanie piękne.
Wart nie wiedział, jak ma się zachować. Nie był pewien, czy bezpiecznie będzie 
zbliżyć się do rycerza: w puszczy roiło się, bądź co bądź, od potworów, więc i rycerz 
mógł okazać się widmem. Nawet wyglądał jak widmo, kiedy tak stał i medytował na 
granicy światła i posępnego mroku. W końcu jednak chłopiec doszedł do wniosku, 
że nawet jeżeli widzi ducha, to jest to duch rycerza, a rycerza obowiązywał ślub 
niesienia pomocy słabym i nieszczęśliwym.
– Bardzo przepraszam – przemówił, stając tuż pod tajemniczą postacią. – Czy 
byłby pan tak dobry i wskazał mi drogę do zamku Sir Ectora?
Na to duch podskoczył tak, że o mało nie spadł z konia, a spod przyłbicy dobyło 
się stłumione „beee”, podobne do głosu barana.
– Bardzo przepraszam... – powtórzył Wart, lecz zaraz umilkł przerażony.
Duch bowiem uniósł przyłbicę, odsłaniając parę wielkich, jakby zamarzniętych 
oczu i zakrzyknął nerwowo:
– Co to? Co to?
Potem zdjął oczy, które okazały się być okularami w rogowej oprawie, zasnutymi 
mgłą oddechu wewnątrz hełmu, podjął próbę wytarcia szkieł o końską grzywę – co 
im tylko zaszkodziło – uniósł ręce nad głowę, próbując wytrzeć okulary o pióropusz 
hełmu, upuścił kopię, upuścił okulary, zlazł z konia, żeby poszukać okularów – 
w trakcie której to czynności zatrzasnęła mu się przyłbica – uniósł przyłbicę, schylił 
się po okulary, wyprostował się, bo przyłbica znów opadła i pełnym żałości głosem 
zawołał:
– Aj aj aj aj aj!
Wart znalazł okulary, przetarł szkła i wręczył okulary duchowi, który 
natychmiast założył je na nos (przyłbica zaraz się zatrzasnęła) i jął się pospiesznie 
gramolić z powrotem na konia. Skoro się już znalazł na końskim grzbiecie, wyciągnął 
rękę po kopię, którą Wart posłusznie mu podał i, czując się już całkiem pewnie, lewą 
dłonią uniósł przyłbicę i przytrzymał ją nad czołem. Z uniesioną do hełmu ręką 
spoglądał na chłopca jak marynarz wypatrujący lądu z bocianiego gniazda. Wreszcie 
zawołał:
– No, no, no! I cóż my tu widzimy, ha?
– Za pozwoleniem – rzekł Wart – jestem podopiecznym Sir Ectora.
– Fantastyczny gość – odparł rycerz. – Nie znam go, niestety.
– Czy mógłby mi pan wskazać drogę do jego zaniku?
– W żadnym razie. Sam jestem nietutejszy.
– Zgubiłem się – wyznał Wart.
– A to ci heca! Powiem ci w zaufaniu, że ja się zgubiłem siedemnaście lat temu. 
Zwę się Król Pellinore – wyjaśnił po chwili rycerz. – Może o mnie słyszałeś, hę? – 
Przyłbica zatrzasnęła się z hukiem, jak echo owego „hę?”, lecz natychmiast znów 
została otwarta. – Na Świętego Michała minie dokładnie siedemnaście lat, odkąd 
tropię Bestię Dyżurną. To bardzo nudne zajęcie.
– Nie wątpię – przytaknął Wart, który nigdy nie słyszał ani o Królu Pellinorze, 
ani o Bestii Dyżurnej, ale uznał, że w sytuacji, w której się znalazł, najlepiej będzie 
niczemu nie zaprzeczać.
– Ta Bestia to przekleństwo rodu Pellinore’ów – oświadczył z dumą rycerz. – 
Tylko Pellinore może złapać Bestię Dyżurną; albo jego najbliższy krewny, 
oczywiście. Wszyscy Pellinore’owie są specjalnie szkoleni w tym kierunku. Dość 
ograniczony zakres nauk, przyznaję. Ogranicza się do rozpoznawania odchodów 
i śladów.
– Chodzi o odchody tropionego zwierza, prawda? – ożywił się Wart, gdyż o tym 
akurat słyszał. Myśliwi nosili je w specjalnym rogu, żeby móc w każdej chwili 
zademonstrować swemu panu. Na podstawie odchodów określało się, czy bestia jest 
akurat dozwolona do odstrzału, czy nie i jaka jest jej ogólna kondycja.
– Inteligentne dziecko – zauważył rycerz. – Nawet bardzo. Co do mnie, nie 
rozstaję się z odchodami. Niehigieniczny to zwyczaj, przyznaję – dodał po chwili 
i mina nieco mu zrzedła. – A do tego całkiem bezsensowny. Jest przecież tylko jedna 
Bestia Dyżurna, więc co do możliwości jej odstrzału nie ma dwóch zdań.
W tym miejscu rozmowy przyłbica zaczęła opadać z taką częstotliwością, że 
Wart postanowił zapomnieć o własnych kłopotach i spróbować rozweselić 
rozmówcę, zadając mu pytania na jedyny temat, w którym tamten wydawał się być 
ekspertem. Nawet pogawędka z zagubionym w lesie monarchą była lepsza niż 
samotne błądzenie po chaszczach.
– Jak wygląda Bestia Dyżurna?
– Nazywają ją Bestią Glatisant – wyjaśnił monarcha, robiąc uczoną minę 
i przybierając ton dość wyniosły. – Bestia Glatisant, przez nas, Anglików, zwana 
inaczej Bestią Dyżurną; ty możesz ją nazywać jak wolisz – wtrącił łaskawie. – Otóż 
Bestia ta ma łeb żmii, korpus jaszczura, łapy lwa i kopyta rogacza. Idąc, wydaje 
z głębi trzewi odgłos podobny do ujadania trzydziestu par psów gończych.
– Oczywiście, jeżeli akurat nie pije – dodał Król po chwili.
– To musi być straszny potwór – szepnął Wart, popatrując niespokojnie dookoła.
– Straszny – przyznał Król. – Właśnie taka jest Bestia Glatisant.
– A jak pan ją tropi?
Nie było to chyba zbyt fortunne pytanie, bo Pellinore znów zrobił nieszczęśliwą 
minę.
– Mam suczkę rasy wyżeł – rzekł żałosnym głosem. – Jest tam, widzisz ją?
Wart spojrzał w kierunku wskazanym dramatycznym gestem i ujrzał potężny 
zwój liny, omotany wokół drzewa. Koniec liny przyczepiony był do siodła Króla 
Pellinore’a.
– Nie widzę jej za dobrze.
– Pewnie się zaplątała po tamtej stronie drzewa. Zawsze ciągnie w odwrotnym 
kierunku niż ja.
Wart zaszedł drzewo od drugiej strony i trafił na spore białe psisko, drapiące się 
energicznie z powodu pcheł. Na widok Warta suka zaczęła wić się radośnie 
i odsłaniać kły w uśmiechu, dysząc przy tym od uporczywych a bezowocnych prób 
polizania go w nos, mimo uwięzi. Zaplątała się tak beznadziejnie, że nie mogła dać 
ani kroku.
– To niezła suka – powiedział Król Pellinore. – Żeby tylko tak nie dyszała i nie 
zaplątywała się co parę kroków. No i żeby nie ciągnęła w przeciwną stronę niż ja. Tu 
ona, tu przyłbica – człowiek doprawdy sam czasami nie wie, za co się łapać.
– Dlaczego jej pan nie puści luzem? – zapytał Wart. – Na pewno szłaby za Bestią 
nie gorzej niż teraz.
– Problem, widzisz, polega na tym, że ona ucieka i czasami nie wraca przez cały 
tydzień. A bez niej czuję się nieco samotny – dodał po chwili. – Nie jest przyjemnie 
ścigać Bestię w pojedynkę, nigdy nie wiedząc, gdzie się zawędrowało. Pies to zawsze 
jakieś towarzystwo.
– Zdaje się, że jest dosyć przyjaźnie usposobiona?
– Aż za bardzo. Nieraz mam poważne wątpliwości, czy ona naprawdę tropi tę 
Bestię.
– A co robi, kiedy ją zobaczy? – Nic.
– Niech się pan nie przejmuje – pocieszył Króla Wart. – Na pewno z czasem 
obudzi się w niej zainteresowanie.
– Szczerze mówiąc, ostatni raz widzieliśmy Bestię osiem miesięcy temu.
W miarę jak rozmawiali, głos rycerza stawał się coraz smutniejszy. 
Wypowiadając ostatnią kwestię, Król niedwuznacznie pociągnął nosem.
– To przekleństwo rodu Pellinore’ów! – zawołał przez łzy. – Szwendać się 
i szwendać za tą rozbestwioną Bestią! Co z niej w ogóle za pożytek? Człowiek staje, 
wyplątuje sukę, spada mu przyłbica, potem się okazuje, że okulary zaparowały. Nie 
masz gdzie przenocować, nigdy nie wiesz, gdzie jesteś. Zimą reumatyzm, latem udar 
słoneczny. Zakładanie tej przeklętej zbroi trwa całe godziny. A kiedy ją w końcu 
założysz, to albo się wędzisz, albo zamarzasz na kość. Wszystko na tobie rdzewieje. 
Całymi nocami siedzisz i polerujesz przeklętą skorupę. A ja tak bym chciał mieć 
własny, przytulny domek, z łóżkiem, z prawdziwą poduszką, z prześcieradłami... 
Kupiłbym sobie taki domek, gdybym był bogaty... Prawdziwe łóżko, z prawdziwą 
poduszką i prawdziwym prześcieradłem... można sobie w nim leżeć... Przeklętego 
konia odesłałbym na łąkę, przeklętą sukę puściłbym wolno, niech lata, a tę przeklętą 
zbroję wywaliłbym za okno i niech się przeklęta Bestia sama tropi. Tak bym zrobił.
– Szkoda, że nie umie mi pan pokazać drogi do domu – odparł chytrze Wart. – 
Jestem pewien, że Sir Ector przenocowałby pana w łóżku.
– Naprawdę? – wykrzyknął Król. – W łóżku?
– Puchowym.
Oczy Króla zrobiły się okrągłe jak spodki.
– W puchowym łożu! – powtórzył, smakując każde słowo. – Z poduszkami?
– Puchowymi.
– Z puchowymi poduszkami! – szepnął Król, wstrzymując oddech. Za chwilę, 
uczyniwszy gwałtowny wydech, zawołał – Twój pan musi mieć wspaniały dom!
– To nie może być dalej niż dwie godziny drogi stąd – drążył temat Wart, czując, 
że jest na dobrej drodze.
– I ten dżentelmen rzeczywiście wysłał cię do mnie z zaproszeniem? – (Król 
Pellinore całkiem zapomniał o tym, że Wart zgubił się w lesie). – To bardzo 
uprzejmie z jego strony, bardzo uprzejmie, trzeba przyznać, nie ma co.
– Nasze przybycie bardzo go ucieszy – zapewnił Króla, zgodnie z prawdą, Wart.
– To doprawdy wielce uprzejmy dżentelmen! – zawołał Król, mocując się 
z pułapkami, których miał na sobie bez liku. – Świetny pan, nie wątpię, tylko taki 
może mieć puchowe łoże!
– Na pewno będę musiał spać z kimś? – zatroskał się po chwili.
– Dostanie pan łóżko tylko dla siebie.
– Puchowe łoże! Tylko dla siebie! Z prześcieradłem i poduszką... może nawet 
z dwiema poduszkami... albo z poduszką i podgłówkiem... I nie trzeba będzie rano 
wstawać do śniadania... Czy twój opiekun wstaje do śniadania?
– Nigdy – zapewnił go Wart.
– Pchły w łóżku?
– Ani jednej.
– Ha! – rzekł Król Pellinore. – Muszę przyznać, że to brzmi aż nazbyt pięknie. 
Puchowe łoże, bez odchodów... Mówiłeś, że jak długo tam się idzie?
– Dwie godziny – odparł Wart, ale musiał wrzasnąć po raz drugi wielkim 
głosem, bo tuż obok nich rozległ się nagle przeokropny hałas. – Co to było? – 
krzyknął.
– Baczność! – wrzasnął Król.
– Litości!
– To Bestia!
W jednej chwili rycerz zapomniał o wszystkim oprócz swojej misji. Zaczął 
gorliwie wycierać okulary o siedzenie spodni – jedyny kawałek tkaniny, jaki akurat 
miał pod ręką. Wściekły ryk nasilał się. Ledwie Król Pellinore zdołał osadzić okulary 
na czubku swego wydatnego nosa, przyłbica zatrzasnęła się, jak na zawołanie. Król 
chwycił kopię w prawą garść i puścił się galopem w kierunku, skąd dobiegał ryk. Po 
chwili wrócił, ściągnięty z powrotem przez zaplątaną wokół drzewa linę – 
nieszczęsna suka przez cały czas poszczekiwała żałośnie – i z przeraźliwym 
szczękiem blach zwalił się z konia. Zaraz poderwał się na jedną nogę – Wart 
pomyślał z przerażeniem, że z okularów na pewno nic nie zostało – gdyż druga noga 
tkwiła nadal w strzemieniu siodła białego konia. Przez dłuższą chwilę Król skakał 
w miejscu na jednej nodze. Rzemienie wytrzymały próbę i oto, nie wiadomo 
doprawdy jakim cudem, Król znalazł się z powrotem w siodle i, ściskając kopię 
kolanami, galopował wokół drzewa w przeciwną stronę, niż zaplątała się suka. 
Okrążył drzewo o trzy razy za dużo, gdy tymczasem suka, skowycząc, gnała 
w drugą stronę. Po czterech, pięciu takich gonitwach uwolnili się od pnia.
– Do ataku! – wrzasnął Król Pellinore, wymachując kopią nad głową i z 
nadmiaru emocji kiwając się energicznie w siodle. Zniknął w mroku puszczy, a na 
drugim końcu długiej liny podążała za nim nieszczęsna suka rasy wyżeł.



ROZDZIAŁ III


Chłopiec spał dobrze w leśnym gniazdku, gdzie się umościł na odpoczynek: spał 
czujnym, wzmacniającym snem człowieka, który uczy się nocować pod gołym 
niebem. Z początku zanurkował w sen płyciutko, tuż pod powierzchnię, pod którą 
ślizgał się jak łosoś w płytkiej wodzie, tak blisko nieba, jakby fruwał w powietrzu. 
Wydawało mu się, że nie śpi, chociaż już spał. Nad sobą widział gwiazdy, wirujące 
wokół swych niezmiennych, bezsennych osi; na ich tle szemrały liście drzew, 
a jeszcze niżej, w trawie, stale coś się działo. Ledwie słyszalne kroki, poruszenia 
miękkich skrzydeł, stłumione pomruki, dolatujące spomiędzy traw i gałęzi, 
z początku niepokoiły chłopca i budziły jego ciekawość, więc zdążał w ich stronę, 
żeby sprawdzić, co to takiego – ale nigdy niczego nie znalazł. Po pewnym czasie te 
same odgłosy zaczęły go kołysać do snu. Już nie był ciekaw ich źródła: zaufał, że są 
tym, czym są, aż w końcu w ogóle przestał je słyszeć. Osuwał się w sen coraz głębiej 
i głębiej, tonąc w wonnym poszyciu, na posłaniu z ciepłej ziemi.
Niełatwo było zasnąć w blasku letniego księżyca, ale sen, gdy już przyszedł, był 
głęboki. Słońce wstało wcześnie, czemu Wart mimowolnie się sprzeciwił, 
przewracając się na drugi bok, a ponieważ przyszło mu zasypiać w księżycowym 
blasku, blask słońca nie potrafił go obudzić. Dopiero o godzinie dziewiątej, cztery 
godziny po wschodzie słońca, Wart przekręcił się z boku na bok, otworzył oczy 
i otrzeźwiał w jednej chwili. Był głodny.
Wart słyszał o ludziach, którzy żywią się leśnymi jagodami, ale wiedza ta nie 
miała dla niego chwilowo praktycznego zastosowania, był bowiem lipiec i jagody 
jeszcze nie owocowały. Znalazł dwie poziomki i pochłonął je z wielką łapczywością. 
Były przepyszne i Wart szczerze żałował, że nie znalazł ich więcej. Potem zrobiło mu 
się żal, że nie jest kwiecień, kiedy można poszukać ptasich jaj i nimi się pożywić; i że 
zgubił Cully’ego, jastrzębia gołębiarza, który mógłby mu teraz upolować zająca, 
którego to zająca Wart upiekłby sobie, rozpaliwszy ogień przez pocieranie dwóch 
kawałków drewna, tak jak to robili Indianie. Faktem było jednak, że zgubił 
Cully’ego, gdyż inaczej sam by się nie zgubił – a iskry i tak by pewnie nie skrzesał. 
Doszedł do wniosku, że oddalił się od domu najwyżej na trzy, cztery mile i że 
najrozsądniej będzie siedzieć spokojnie w miejscu i nadstawiać ucha: może – jeżeli 
wiatr będzie sprzyjał – dolecą go tu głosy żniwiarzy i dzięki nim odnajdzie drogę do 
zamku.
Niebawem usłyszał odległe pobrzękiwanie, które uznał za znak, że Król Pellinore 
dalej tropi Bestię, i to niedaleko. Odgłosy brzmiały jednak tak rytmicznie i celowo, 
jakby Król Pellinore w wielkim skupieniu i z równie wielką cierpliwością oddawał 
się jakiemuś wielce precyzyjnemu zajęciu – na przykład drapaniu się po plecach bez 
zdejmowania zbroi. Wart podążył za odgłosem.
Doszedł do następnej polany. Stał tam nieduży domek z kamienia. Wnętrze – 
czego Wart nie mógł od razu zauważyć – podzielone było na dwie części. Część 
główną stanowił hall, czy też pomieszczenie ogólne, wysokie, bo sięgające od 
podłogi do powały. Na podłodze płonęło ognisko, a dym z niego ulatniał się przez 
otwór w pokrytym strzechą dachu. Druga część chaty przedzielona była na dwa 
poziomy: w górnej połowie mieściła się sypialnia i gabinet, a w dolnej – spiżarnia, 
komórka, stajnia i stodoła. Na parterze mieszkał biały osioł, a na pięterko wchodziło 
się po drabinie.
Przed chatą była studnia, a metaliczny odgłos, który przywiódł Warta na polanę, 
pochodził stąd, że sędziwy dżentelmen ciągnął właśnie wodę za pomocą korbowodu 
z łańcuchem, na końcu którego dyndało wiadro.
Brzdęk, brzdęk brzdęk – podzwaniał łańcuch aż do chwili, gdy wiadro plusnęło 
o powierzchnię wody na dnie studni.
– Do diaska! – zdenerwował się sędziwy dżentelmen. Myślałby kto, że po tylu 
latach studiów stać będzie człowieka na coś więcej niż, za przeproszeniem 
Najświętszej Panienki, studnię z, za przeproszeniem Najświętszej Panienki, 
blaszanym wiadrem. Bez względu na, za przeproszeniem Najświętszej Panienki, 
koszta.
– Za przeproszeniem tego i owego – sapał dalej sędziwy dżentelmen, popatrując 
wściekłym okiem na wiadro, które dźwigał z czeluści studni. – Kiedy wreszcie 
doczekamy się elektryczności i kanalizacji?
Starzec ubrany był w luźne giezło oblamowane futrem, haftowane w znaki 
zodiaku i symbole kabalistyczne, takie jak trójkąty z okiem w środku, dziwaczne 
krzyże, liście drzew, kości ptaków i zwierząt oraz gwiazdozbiór, w którym gwiazdy 
błyszczały jak okruchy lustra w słońcu. Na głowie miał spiczasty kapelusz, 
przywodzący na myśl czapkę pajaca albo nakrycie głowy noszone ówcześnie przez 
damy, z tym, że damy na ogół przyczepiały na czubku kawałek welonu, który 
wdzięcznie powiewał. Sędziwy dżentelmen miał też przy sobie różdżkę z lignum 
vitae, którą złożył obok na trawie; na jego nosie zaś tkwiły okulary w rogowej 
oprawie, podobne do okularów Króla Pellinore’a, lecz o dziwacznej konstrukcji – nie 
miały bowiem zauszników, tylko zaciskały się na nosie, połączone w szpic do góry 
niczym nożyce albo czułki złośliwej osy.
– Przepraszam pana bardzo – odezwał się Wart. – Czy byłby pan łaskaw wskazać 
mi drogę do zamku Sir Fxtora?
Sędziwy dżentelmen odstawił wiadro i spojrzał na chłopca.
– Ty zapewne nazywasz się Wart.
– Tak, proszę pana.
– A ja – rzekł starzec – nazywam się Merlin.
– Bardzo mi przyjemnie.
– Mnie również.
W ten sposób formalnościom stało się zadość i Wart mógł baczniej przyjrzeć się 
rozmówcy. Czarodziej od początku gapił się na niego całkiem jawnie, nie kryjąc 
jowialnego zaciekawienia, wobec czego Wart doszedł do wniosku, że i jemu wolno 
się pogapić i że wcale nie będzie to bardziej niegrzeczne niż, powiedzmy, gapienie 
się na krowę Sir Ectora, która, wsparta łbem o furtkę, kontemplowałaby jego postać.
Merlin nosił długą, białą brodę i długie, białe wąsiska, zwisające po obu stronach 
brody. Bliższe oględziny wykazały, że schludność nie jest jego mocną stroną. Nie 
żeby miał brudne paznokcie czy coś w tym rodzaju, ale na jego głowie rezydowało 
najwyraźniej jakieś pokaźnych rozmiarów ptaszysko. Wart dobrze znał gniazda 
jastrzębi – niechlujne konstrukcje, sklecone jak popadło z patyków i wszelkiego 
innego budulca, skradzionego wiewiórkom i wronom: gałęzie w pobliżu takiego 
gniazda były zawsze grubo pobielone odchodami, a podnóże drzewa, na którym się 
ono mieściło, zasłane było zwietrzałymi kośćmi, brudnymi piórami i skorupą 
nieczystości. Podobne wrażenie sprawiał Merlin. Jego czarodziejski płaszcz 
w gwiazdy i trójkąty był na ramionach gęsto otynkowany przez ptaki, a ze szczytu 
kapelusza majestatycznie spuszczał się na pajęczynie olbrzymi pająk. Starzec, nie 
bacząc na to, natarczywie wpatrywał się w chłopca, bardzo rzadko mrugając 
powiekami. Minę miał przy tym tak zaaferowaną, jakby usilnie starał się 
przypomnieć sobie nazwisko, które zaczyna się na „H”, ale wymawia całkiem 
inaczej. Jego spłowiałe niebieskie oczy, bardzo duże i okrągłe za szkłami okularów, 
z każdą chwilą coraz bardziej wilgotniały i mętniały, aż wreszcie Merlin, z miną 
zrezygnowaną, odwrócił głowę, jak gdyby nie mógł znieść nadmiaru wzruszenia.
– Czy lubisz brzoskwinie? – zapytał.
– Niezmiernie – odparł Wart, a ślinka, która obficie napłynęła mu do ust, była 
gęsta i słodka.
– Szkoda, że to nie sezon na brzoskwinie – zauważył zrzędliwym tonem 
staruszek i ruszył w stronę chaty.
Wart poszedł za nim, gdyż uznał, że tak będzie najprościej, i zaproponował, że 
poniesie wiadro (czym wyraźnie ucieszył Merlina, który chętnie mu je oddał). Pod 
drzwiami Wart cierpliwie czekał, aż Merlin policzy klucze, żeby znaleźć ten 
właściwy. Staruszek zrzędził, mylił rachubę i kilkakrotnie upuścił klucze w trawę. 
W końcu dostali się do wnętrza czarno-białego domku, z takim trudem, jakby się do 
niego włamywali. Wart wdrapał się za gospodarzem po drabinie i stanął w pokoju 
na pięterku.
Był to najdziwniejszy pokój, w jakim zdarzyło mu się gościć.
Z belki u powały zwisał najprawdziwszy krokodyl, całkiem jak żywy, ze 
szklanymi oczami i długim, pokrytym łuską ogonem. Na widok swego pana 
mrugnął powitalnie jednym okiem, chociaż był wypchany. W pomieszczeniu 
musiało się znajdować parę tysięcy oprawnych w brązową skórę ksiąg: jedne 
poprzytwierdzane były do półek łańcuchami, inne wspierały się o siebie wzajemnie, 
jakby trochę za dużo wypiły i nie mogły ustać o własnych siłach. Właśnie z ksiąg 
pochodziła lekko zbutwiała woń solidności o odcieniu brązowym, która stwarzała 
klimat wyjątkowego bezpieczeństwa. Było tam też co niemiara wypchanych ptaków: 
papugi, sroki, zimorodki i pawie z prawie pełnymi kompletami piór, i jakieś dziwne, 
nie znane Wartowi ptaszki, malutkie jak chrząszcze, i słynny feniks, który pachniał 
kadzidłem i cynamonem. Nie mógł to być, rzecz jasna, autentyczny feniks, gdyż ten 
zawsze odradza się z własnych popiołów. Nad kominkiem wisiała lisia maska 
z podpisem: GRAFTON: BUCKINGHAM-DAVENTRY, 2 godz. 20 min.; obok niej 
czterdziestofuntowej wagi łosoś z podpisem: AWE, 43 min., BULDOG; i trzeci 
eksponat – bazyliszek, jak żywy, podpisany czcionką rzymską: OTTERHOUNDY 
Z CROWHURST. Spośród innych rekwizytów uwagę zwracały: kły odyńca, tygrysie 
pazury, jaszczurki ustawione w symetrycznych konfiguracjach, wielki łeb sowy, 
sześć żywych żmij w akwarium, kilka gniazd osy samotnicy wyeksponowanych 
starannie w szklanym cylindrze, zwyczajny ul, którego lokatorki bez przerwy 
wlatywały i wylatywały z komnaty, przez nikogo nie niepokojone, dwa młode jeże 
na posłaniu z waty, para borsuków, które na widok czarodzieja zaczęły głośno 
pokrzykiwać „dzik dzik-dzik-dzik-dzik!”, dwadzieścia pudeł z gąsienicami motyli 
i sześć z gąsienicami ćmy, oleander, wart całe sześć pensów – bo każda gąsienica 
żywiła się odpowiednim dla siebie gatunkiem liści, skrzynia na broń, a w niej 
wszelkie rodzaje śmiercionośnych narzędzi, które ludzkość miała dopiero wynaleźć 
w ciągu połowy najbliższego tysiąclecia, składana wędka w skrzyneczce, komódka, 
której szuflady pełne były much na przynętę (Merlin wiązał je własnoręcznie), druga 
komódka, na szufladach której widniały nalepki: Mandragora, Pokrzyk, Broda 
Starca, et cetera, pęki piór indyczych i gęsich, nadających się na pióra do pisania, 
astrolab, dwadzieścia par butów z cholewami, tuzin sakiewek, trzy tuziny wnyków 
na zające, dwanaście korkociągów, dwa mrówcze gniazda umieszczone między 
szklanymi płytkami, kałamarze z zawartością wszystkich odcieni tuszu, od czerwieni 
po fiolet, igły do cerowania, złoty medal przodującego studenta szkoły 
w Winchester, cztery czy pięć piszczałek, gniazdo myszy polnej (wszystkie żywe i w 
jak najlepszym zdrowiu), dwie czaszki, mnóstwo szybek, szkło weneckie, szkło 
bristolskie, butla pokostu, sztuki porcelany Satsuma i Cloisonne, czternaste wydanie 
Encyklopedii Britannica (którego wysoką jakość obniżyły, niestety, zbyt pospolite 
plansze popularnonaukowe), dwa komplety farb (jedne olejne, jedne akwarele), trzy 
globusy Ziemi, zgodne z ówczesną wiedzą geograficzną, parę skamielin, wypchany 
łeb żyrafy, sześć mrówek faraona, retorty szklane, kociołki, palniki Bunsena, et 
cetera. Plus komplet kart z serii „Dzikie ptactwo”, które się wycinało z pudełek po 
papierosach (autorem rysunków był Peter Scott).
Przed wejściem do komnaty Merlin musiał zdjąć z głowy spiczasty kapelusz, 
gdyż inaczej nie zmieściłby się w pomieszczeniu. Ledwie to uczynił, w ciemnym 
kącie coś zachrobotało, rozległ się trzepot miękkich skrzydeł i na czarnej czapeczce, 
osłaniającej sam czubek głowy czarodzieja, przysiadł puszczyk.
– Ojejku, jaka śliczna sowa! – zachwycił się Wart. Zbliżył się, wystawiając rękę, 
ale na to puszczyk zrobił się nagle o połowę wyższy, wyprężył tors, przymrużył 
oczy, pozostawiając tylko wąziutką szczelinkę, przez którą zerkał na świat – tak jak 
wy to robicie, kiedy trzeba zamknąć oczy przy zabawie w chowanego – i przemówił 
niepewnym tonem:
– Nie ma żadnej sowy.
Potem domknął oczy i odwrócił głowę od chłopca.
– To tylko chłopiec – uspokoił go Merlin.
– Nie ma żadnego chłopca – odparł na to puszczyk, tym razem z nadzieją 
w głosie, ale nie odwrócił się, żeby sprawdzić, czy ma rację.
Wart tak się zdziwił, że sowa umie mówić, że całkiem zapomniał o dobrym 
wychowaniu i przysunął się jeszcze bliżej, na co ptak wpadł w taki popłoch, że 
zanieczyścił Merlinowi głowę – cała komnata pobielona była ptasim łajnem – 
i przefrunął na sam koniuszek ogona krokodyla, umykając poza zasięg ludzkich rąk.
– Rzadko miewamy gości – tłumaczył się czarodziej, wycierając głowę starą 
piżamą, którą trzymał na podorędziu wyłącznie w tym celu. – Dlatego Archimedes 
troszkę wstydzi się obcych. Zbliż się, Archimedesie, chcę ci przedstawić mojego 
przyjaciela. Na imię ma Wart.
Mówiąc to, wystawił rękę w stronę puszczyka, który, kolebiąc się jak kaczka – 
szedł bowiem ostrożnie, aby nie zniszczyć ogona – przemierzył cały grzbiet 
krokodyla i, z demonstracyjną niechęcią, zeskoczył na palec Merlina.
– Teraz ty mu podstaw palec, ale od tylu, za nogami. Nie tak: wyżej, pod sam 
ogon.
Wart postąpił zgodnie z instrukcją, a wtedy Merlin delikatnie przesunął 
puszczyka w tył, tak że palec chłopca naparł na ptasie łapki i puszczyk miał do 
wyboru: albo dać krok w tył na obcy palec, albo całkiem stracić równowagę. Wybrał 
to pierwsze. Włochate stopy owinęły się wokół palca Warta, a ostre szpony wpiły mu 
się w skórę. Wart był uszczęśliwiony.
– Przywitaj się jak należy – skarcił ptaka Merlin.
– Nie przywitam się – Archimedes, kurczowo wczepiony w palec Warta, 
odwrócił łeb.
– Jest przepiękny – zachwycał się Wart. – Dawno go pan ma?
– Archimedes jest ze mną od czasu, gdy był maleńki: łepek miał wtedy jak 
kurczak.
– Szkoda, że nie chce nic do mnie powiedzieć.
– Może gdybyś mu uprzejmie ofiarował tę tutaj mysz, nabrałby ochoty na bliższą 
znajomość.
Merlin wyciągnął spod czapeczki zdechłą mysz.
– Zawsze je tu noszę, razem z robakami na przynętę. To wielka wygoda.
Wręczył mysz Wartowi, który dość niepewnie wyciągnął ją w stronę 
Archimedesa. Zakrzywiony dziób orzechowej barwy wyglądał na narzędzie zbrodni; 
na razie jednak Archimedes bacznym okiem zlustrował mysz, popatrzył na Warta, 
mrugnął powiekami, przesunął się po palcu w stronę poczęstunku, zamknął oczy 
i wychylił się do przodu. Stał tak chwilę nie otwierając oczu, z miną uduchowioną, 
jakby odmawiał modlitwę przed posiłkiem, po czym, w najkomiczniejszy 
z możliwych sposobów, ujął mysz boczną stroną dzioba, tak delikatnie, że nie 
zgniótłby jej, nawet gdyby była bańką mydlaną. I dalej stał wychylony do przodu, 
z zamkniętymi oczami i myszą zwisającą z dzioba – jakby nie wiedział, co ma z nią 
dalej robić. Potem uniósł prawą nogę – był bowiem praworęczny, chociaż ludzie 
przypisują tę cechę wyłącznie sobie – i ujął w nią mysz. Przytrzymał ją w górze, tak 
jak chłopiec trzyma kij czy kamień, albo policjant pałkę, obejrzał bardzo dokładnie, 
skubnął ogon. Potem odwrócił mysz o sto osiemdziesiąt stopni, gdyż Wart podał mu 
ją odwrotnie – i połknął za jednym zamachem. Z nadal zwisającym u dzioba mysim 
ogonem, puszczyk potoczył wzrokiem po widzach, jakby chciał powiedzieć – „No 
i czego się tak gapicie?”, odwrócił głowę, przełknął uparty ogonek, lewą nogą 
poskrobał się po marynarskiej bródce i zaczął straszyć pióra.
– Daj mu spokój – poradził Merlin. – Może on nie chce się z tobą przyjaźnić, 
dopóki się nie przekona, co z ciebie za jeden. Z sową niełatwo wejść w komitywę.
– A może zechciałby posiedzieć na moim ramieniu? – zaryzykował Wart, 
instynktownie zniżając dłoń, a wówczas puszczyk, który lubił siedzieć jak najwyżej, 
wbiegł w górę po jego ramieniu i stanął zawstydzony tuż koło ucha.
– Pora na śniadanie – obwieścił Merlin.
Wart dopiero teraz zauważył, że stolik pod oknem jest wzorowo nakryty dla 
dwóch osób. Do jedzenia były brzoskwinie. A także melony, truskawki z bitą 
śmietaną, słodkie sucharki, dymiący pstrąg, jeszcze smaczniejsze od pstrąga okonie 
z rusztu, kurczak, przyprawiony tak ostro, że przepalał język, grzanki z cynaderkami 
i grzybkami, potrawka jarzynowa, curry i gorąca kawa lub najwyższej jakości 
czekolada ze śmietanką – do wyboru, w wielkich filiżankach.
– Poczęstuj się musztardą – zachęcił czarodziej, kiedy doszli do cynaderek.
Słoiczek z musztardą uniósł się wówczas na cienkich srebrnych nóżkach i, 
kolebiąc się na boki, dokładnie tak samo, jak przedtem puszczyk, przemaszerował 
przez stół i ustawił się obok talerza Warta. Następnie rozprostował uchwyty, jednym 
z wielką galanterią uniósł przykrywkę, drugim zaś nałożył chłopcu czubatą łyżeczkę 
musztardy ze swojego wnętrza.
– Jaki cudowny musztardniczek! – zachwycił się Wart. – Skąd go pan ma?
Słysząc to, pojemniczek rozpromienił się ze szczęścia i zaczął dumnie 
przestępować z nóżki na nóżkę, ale Merlin zdzielił go po głowie łyżeczką od herbaty, 
więc zaraz przycupnął i zamknął się skromnie.
– To niezły pojemnik – burknął zrzędliwie Merlin. – Tylko zanadto się puszy.
Wart był zachwycony gościnnością staruszka, a jeszcze bardziej ślicznymi 
rzeczami, które u niego zobaczył. Postanowił nie zadawać żadnych pytań, tylko 
siedzieć grzecznie i odzywać się wyłącznie w odpowiedzi gospodarzowi. Ale Merlin 
okazał się małomówny, a nawet gdy już mówił, to nie zadawał pytań, toteż Wart nie 
znalazł zbyt wielu okazji do wypowiedzi. W końcu ciekawość zwyciężyła: zadał 
pytanie, które go dręczyło od dobrej chwili.
– Czy mogę o coś spytać?
– Po to tu jestem.
– Skąd pan wiedział, że trzeba nakryć na dwie osoby? Stary dżentelmen odchylił 
się na oparcie fotela i zapalił olbrzymią fajkę, która miała główkę z morskiej pianki. 
(O raju! On zionie ogniem! – przestraszył się Wart, który nigdy nie słyszał o tytoniu). 
Merlin szykował się do odpowiedzi. Zrobił zakłopotaną minę, zdjął czapeczkę – trzy 
myszy wypadły na podłogę – i poskrobał się po czubku łysej głowy.
– Próbowałeś kiedy rysować w lusterku? – spytał wreszcie.
– Chyba nie.
– Lusterko! – Merlin władczym gestem wyciągnął rękę. Natychmiast znalazło się 
w niej małe damskie lusterko.
– Nie takie, głupku! – rozzłościł się Merlin. – Takie jak do golenia.
Lusterko ulotniło się, a jego miejsce zajęło pokaźne zwierciadło, o powierzchni 
około jednej stopy kwadratowej. Następnie Merlin zażądał ołówka i papieru – 
otrzymał nie naostrzony ołówek i gazetę „Morning Post” – odesłał je – otrzymał 
pióro wieczne bez atramentu i sześć ryz brązowego papieru pakowego – odesłał je – 
wpadł w szał, powtarzając co chwila „za przeproszeniem Najświętszej Panienki” – 
w końcu stanęło na ołówku stolarskim i bibułkach do papierosów. Merlin stwierdził, 
że tym będzie się musiał zadowolić.
Położył bibułkę przed lustrem i zaznaczył na niej pięć punktów.
– A teraz – zwrócił się do Warta – połącz tych pięć punktów w literę W, ale patrz 
przy tym tylko w lusterko.
Wart ujął w palce ołówek i spróbował wykonać zadanie.
– No, nieźle, nieźle – pochwalił czarodziej, bez wielkiego przekonania w głosie. – 
Właściwie nawet trochę przypomina M...
Po czym wpadł w świetny humor: gładził brodę, ział ogniem i nie spuszczał oka 
z bibułki.
– A śniadanie?
– Rzeczywiście. Pytałeś, skąd wiedziałem, że trzeba nakryć stół na dwie osoby. 
Właśnie dlatego pokazałem ci lusterko. Zwyczajni ludzie od momentu narodzin 
posuwają się w czasie do przodu – rozumiesz o czym mówię? – i w ogóle większość 
rzeczy na świecie dzieje się do przodu. W związku z tym zwyczajni ludzie żyją sobie 
z łatwością, tak jak łatwo byłoby ci połączyć tych pięć punktów w literę „W”, gdybyś 
mógł je widzieć normalnie, a nie w odwróceniu, i to jeszcze na dodatek do góry 
nogami. Ja, niestety, urodziłem się na niewłaściwym końcu czasu i muszę żyć w tył. 
Pozostawiam za sobą tłumy ludzi żyjących do przodu. Niektórzy nazywają to 
„darem jasnowidzenia”.
Umilkł i z niepokojem popatrzył na Warta.
– Czy ja ci tego już kiedyś nie mówiłem?
– Skądże, poznaliśmy się zaledwie pół godziny temu.
– A więc zostało nam już tak mało czasu? – zmartwił się Merlin, a wielka łza 
stoczyła się po jego nosie i zawisła na samym czubku. Merlin starł ją piżamą i zapytał 
z nagłą dziarskością: – Czy chcesz, żebym ci to wszystko wytłumaczył jeszcze raz?
– Nie wiem... – zawahał się Wart. – Chyba, że nie powiedział pan wszystkiego.
– Widzisz, w mojej sytuacji łatwo pogubić się w czasie. Po pierwsze – mylą się 
czasy gramatyczne. Jeżeli wiesz, co się ludziom zdarzy, ale nie wiesz, co im się już 
zdarzyło, to trudno jest zapobiec temu czy owemu nieprzyjemnemu incydentowi... 
nie wiem, czy mnie rozumiesz? To jest właśnie tak, jak z rysowaniem w lustrze.
Wart nie do końca zrozumiał wykład, ale i tak chciał powiedzieć Merlinowi, że 
szczerze mu współczuje – gdy nagle poczuł coś dziwnego w okolicy ucha.
– Nie podskakuj – ostrzegł go starzec, dokładnie w chwili, gdy zamierzał 
podskoczyć.
Wart zamarł w bezruchu. Archimedes, który dotychczas tkwił sobie, 
zapomniany, na jego ramieniu, zaczął niepostrzeżenie przytulać się do chłopca. 
Dziób puszczyka znalazł się tuż przy uchu Warta. Łaskotał je. Nagle chrypliwy głos 
szepnął wprost do środka swędzącego ucha:
– Bardzo mi przyjemnie.
– Puszczyk! – wrzasnął z radości Wart, w jednej chwili zapominając 
o problemach Merlina. – Postanowił się do mnie odezwać!
Wart pomalutku skłonił głowę ku gładkim piórom, a wtedy puszczyk ujął 
w dziób skraj jego ucha i błyskawicznymi skubnięciami oszczypał delikatnie cały 
jego brzeg.
– Będę go wołał Arcio!
– Mam nadzieję, że nie zrobisz takiego głupstwa – wykrzyknął natychmiast 
Merlin. Był prawdziwie zły. Puszczyk cofnął się na sam koniec ramienia chłopca.
– Co w tym złego?
– Jeżeli nic, to najlepiej nazwij mnie od razu Puchatek albo Sowula. Byłoby 
prościej! – nastroszył się puszczyk.
– Albo Pompon – dodał po chwili.
Merlin ujął Warta za rękę i rzekł dobrotliwie:
– Jesteś jeszcze młody i pewnych rzeczy nie rozumiesz. Z czasem przekonasz się, 
że sowy to najdworniejsze, najmniej samolubne i najwierniejsze stworzenia na 
świecie. Nie wolno sobie z nimi pozwalać na zbytnią poufałość ani na grubiaństwo. 
Nie wolno też ich ośmieszać. Ich matką jest Atena, bogini mądrości, i chociaż one 
same często skore są do błaznowania, żeby nas rozśmieszyć, to zachowanie takie 
znamionuje tylko i wyłącznie prawdziwą mądrość. Żadna sowa nie mogłaby nosić 
imienia Arcio.
– Wybacz, puszczyku – przeprosił Wart.
– I ty mi wybacz, chłopcze – rzekł puszczyk. – Teraz widzę, że twoje słowa 
wynikały z niewiedzy i gorzko żałuję, że okazałem małostkowość, dostrzegając 
obrazę tam, gdzie nie była zamierzona.
Puszczyk był rzeczywiście skruszony, a wyglądał przy tym tak żałośnie, że 
Merlin z wesołą miną raptownie zmienił temat rozmowy.
– Proponuję – rzekł – skoro już zjedliśmy śniadanie, poszukać teraz drogi 
powrotnej do zamku Sir Ectora. Najwyższy czas.
– Jeszcze chwileczkę – dodał po chwili i, zwracając się do nakryć na stole, 
wskazał je gruzłowatym palcem i polecił: – Pozmywać się!
Na to hasło, porcelana i sztućce zgramoliły się ze stołu, obrus wytrzepał okruchy 
za okno, a serwetki schludnie się poskładały. Cała zastawa zbiegła następnie po 
drabinie do wiaderka, które Merlin zostawił na dole, czyniąc przy tym tak straszny 
harmider, jak tłum dzieci wypuszczonych po lekcjach ze szkoły. Merlin zbliżył się do 
drzwi i wrzasnął:
– Żeby mi się tam żadne nie stłukło!
Lecz głos jego utonął w chórze pisków, plusków i okrzyków. „Ale zimna woda!”, 
„Ja już wyłażę!”, „Uważaj, stłuczesz mnie!”, „Chodźcie, przytopimy imbryk!”
– Naprawdę, pójdzie pan ze mną aż do domu? – Wart ledwie mógł uwierzyć 
w tak pomyślną nowinę.
– A czemużby nie? Inaczej trudno byłoby mi doprawdy zostać twoim 
nauczycielem.
Kiedy Wart to usłyszał, jego oczy zrobiły się okrągłe i wielkie jak oczy puszczyka, 
który cały czas siedział mu na ramieniu; twarz mu spąsowiała, a oddech przyczaił się 
pod sercem.
– Ojejku! – wykrzyknął z roziskrzonym potęgą odkrycia wzrokiem. Więc to była 
Wyprawa w Poszukiwaniu Nauczyciela!



ROZDZIAŁ IV


Wart był dopiero w połowie mostu zwodzonego, a już wykrzykiwał.
– Patrzcie, kogo przyprowadziłem! Patrzcie tylko! Odbyłem Wyprawę Rycerską! 
Celowano do mnie trzema strzałami. W czarne i żółte paski. Ten puszczyk ma na 
imię Archimedes. Spotkałem Króla Pellinore’a. To jest mój nauczyciel, Merlin. 
Odbyłem Wyprawę w Poszukiwaniu Nauczyciela. Merlin kazał naczyniom 
pozmywać się i one usłuchały. Czołem, Hob! Spójrz, przynieśliśmy ci Cully’ego.
Hob nic nie powiedział, tylko popatrzył na Warta, ale z taką dumą, że Wart aż 
spurpurowiał z zadowolenia. Bardzo przyjemnie było wracać do domu, do 
przyjaciół, załatwiwszy wszystkie ważne sprawy.
– No, paniczu – burknął po swojemu Hob. Będzie z was jeszcze sokolnik jak się 
patrzy.
Sięgnął po Cully’ego, jakby już dłużej nie mógł czekać aż go dotknie, ale drugą 
ręką dalej poklepywał po plecach Warta, bo sam nie był pewien, z czyjego powrotu 
bardziej się cieszy. Przejął Cully’ego na własną dłoń, jak kulawy, który nareszcie 
odnalazł zagubioną drewnianą nogę i może ją z powrotem przypiąć na miejsce.
– To Merlin go złapał – opowiadał Wart. – Gdy szliśmy do domu, Merlin wysłał 
Archimedesa na poszukiwanie Cully’ego. Archimedes wrócił z wiadomością, że 
Cully upolował gołębia i właśnie goje. Poszliśmy na to miejsce – i spłoszyliśmy go. 
Wtedy Merlin wetknął w ziemię dookoła gołębia sześć piór i otoczył te pióra pętlą. 
Jeden koniec sznura, na którym zawiązana była pętla, przytwierdził do wbitego 
w ziemię palika, a z drugim końcem schowaliśmy się w krzakach. Merlin 
powiedział, że nie użyje czarów, bo nie powinno się używać czarów do Wielkich 
Dzieł, i gdyby, na przykład, ktoś za pomocą czarów wzniósł wielki pomnik, to nie 
byłoby w porządku. Pomnik trzeba wyrzeźbić ręką i dłutem – rozumiesz? Potem 
Cully sfrunął do gołębia, żeby go zjeść do końca, myśmy pociągnęli za nasz koniec 
sznura, Pętla ześlizgnęła się po wbitych w ziemię piórach i skrępowała nogi 
Cully’ego. Ale był zły! Za to daliśmy mu dokończyć gołębia.
Hob z uszanowaniem skłonił się Merlinowi, który odpowiedział mu tym samym, 
z wielką galanterią. Spoglądali na siebie wzajem z niekłamaną sympatią, rozpoznając 
jeden w drugim mistrza wspólnej sztuki. Ilekroć potem zostawali sami, rozprawiali 
o sokolnictwie – chociaż Hob był z natury milczkiem. Ale to było potem.
– Witaj, Kay! – zawołał Wart na widok Kaya, który zbliżał się właśnie 
w towarzystwie niańki i licznej grupy uradowanych wieścią o powrocie chłopca 
domowników. – Patrz, przyprowadziłem nauczyciela! To czarodziej! Ma chodzący 
słoiczek na musztardę!
– Cieszę się, że wróciłeś – powiedział Kay.
– A gdzież to panicz spał, paniczu Art? – załamała ręce niańka. – Czyściuteńki 
kaftan dałam, a teraz cały w błocie, poszarpany! Ależ nam panicz napędził strachu, 
tak się nie godzi! A włosy – straszne, ile w nich śmiecia i gałązek! Moja ty zbłąkana 
owieczko, urwipołciu zatracony!
Z zamku wypadł Sir Ector, w założonych tyłem na przód nagolennikach. 
Podbiegł i, sapiąc ciężko, ucałował Warta w oba policzki.
– No, no, no! – zawołał lekko schrypniętym ze wzruszenia głosem. – Jednak 
wróciliśmy, hę? Cóżeśmy to, do diaska, porabiali, hę? Cały dom postawiliśmy na 
rzęsach!
W głębi duszy Sir Ector był jednak dumny z tego, że Wart został w lesie, żeby 
odzyskać jastrzębia – a jeszcze bardziej dumny był z tego, że go w końcu odzyskał. 
Hob przez cały czas trwania sceny powitania trzymał ptaka wysoko w górze, aby 
każdy mógł go widzieć.
– Ach, panie – powiedział Wart. – Odbyłem Wyprawę w Poszukiwaniu 
Nauczyciela, i znalazłem go. To właśnie ten dżentelmen, zwie się Merlin. Na białym 
ośle przywiózł tu ze sobą kilka borsuków, jeży, myszy, mrówek, i tak dalej, bo gdyby 
zostały same w domu, zagłodziłyby się na śmierć. Merlin jest wybitnym 
czarodziejem i umie wyczarować coś z niczego.
– Czarodziej? – zainteresował się Sir Ector. Nałożył okulary i uważnie obejrzał 
Merlina. – Biała magia, mam nadzieję?
– Oczywiście – zapewnił go Merlin, który przez cały czas stał cierpliwie w tłumie 
witających, z rękami zaplecionymi w głębi przepastnych rękawów czarodziejskiego 
płaszcza, podczas gdy Archimedes prężył się sztywno na czubku jego głowy.
– Powinien przedstawić referencje – rzekł z pewnym wahaniem Sir Ector. – Taki 
jest zwyczaj.
– Referencje! – Merlin wyciągnął przed siebie otwartą dłoń.
Bezzwłocznie znalazły się na niej ciężkie tabliczki z podpisami Arystotelesa, 
pergamin z podpisem Hekate i kilka kopii maszynopisu podpisanych przez rektora 
Trinity College, który osobiście Merlina nie pamiętał. Referencje były doskonałe.
– Trzymał je w rękawie! – zawyrokował Sir Ector z miną człowieka, który nie da 
się nabrać. – Potrafi coś więcej?
– Drzewo! – powiedział Merlin. Natychmiast pośrodku dziedzińca wystrzeliła 
w niebo olbrzymia morwa o przepysznych, niebieskawych owocach, gotowych 
w każdej chwili spadać na ziemię. Było to o tyle niezwykłe, że morwa upowszechniła 
się w Anglii dopiero za czasów Cromwella.
– To jakieś sztuczki z lustrami – orzekł Sir Ector.
– Śnieg! – powiedział Merlin. – I parasol! – dodał pośpiesznie.
Nim się obejrzeli, wysokie miedzianozłote letnie niebo zstąpiło w lodowatą 
szarość zimy, a płaty śniegu niespotykanej wielkości zaczęły fruwać w powietrzu 
i osiadać na blankach fortyfikacji. Nim ktokolwiek zdążył przemówić, ziemię pokryła 
gruba na cal warstwa śniegu. Zebrani trzęśli się zgodnie z zimna od lutych 
podmuchów. Sir Ector miał siny nos z soplem na końcu. I on, i cała reszta 
towarzystwa dźwigali na ramionach grube śnieżne epolety. Wyjątkiem był Merlin, 
stojący w samym środku grupy pod parasolem uniesionym wysoko z powodu 
puszczyka.
– Hipnoza – zadzwonił zębami Sir Ector. – To samo robią ci mądrale z Indii.
– Wszystko jedno, wystarczy! – dodał zaraz. – Wystarczy w zupełności. Jestem 
pewien, że będzie pan doskonałym nauczycielem dla moich chłopców.
Śnieg momentalnie przestał padać i zaświeciło słońce.
– Zapalenie płuc gotowe – oburzyła się niańka. – A kupcy się pewnie wystraszyli 
i wcale nie przyjdą.
Merlin tymczasem poskładał parasol i wystawił go w górę. Powietrze odebrało 
rekwizyt.
– Coś podobnego! Żeby mały chłopiec sam odbył taką wyprawę! – dziwił się 
głośno Sir Ector. – No, no, no! Nie brak cudów na tym świecie.
– Taka wyprawa się nie liczy – orzekł Kay. – W końcu, on poszedł tylko za 
jastrzębiem.
– I sprowadził jastrzębia, paniczu Kay – wtrącił karcącym tonem Hob.
– Eee tam! – zbagatelizował uwagę Kay. – Założę się, że to ten stary facet mu go 
złapał.
– Kay! – Merlin miał taką minę, że wszyscy się zlękli. – Zawsze byłeś zadufanym, 
złośliwym pechowcem. Będziesz jeszcze cierpiał przez swój niewyparzony język.
Wszystkim zrobiło się głupio, ale Kay, zamiast się wściec, jak to miał w zwyczaju, 
pokornie zwiesił głowę. W gruncie rzeczy nie był to chłopiec zły, lecz inteligentny, 
bystry, dumny, wrażliwy i ambitny. Tacy nie zostają ani szeregowcami, ani 
wodzami; ich wzniosłe dusze szamoczą się bezustannie w więzieniach grzesznych 
ciał.
Merlin z miejsca pożałował własnych słów. Wyczarował z powietrza mały 
srebrny nożyk myśliwski i wręczył go chłopcu na zgodę. Rękojeść stanowiła czaszka 
gronostaja, naoliwiona i wypolerowana jak kość słoniowa. Kay był uszczęśliwiony.



ROZDZIAŁ V


Domostwo Sir Ectora nazywano Zamkiem Puszczy Dzikiej. Było to właściwie 
bardziej miasteczko czy wieś niż siedziba pojedynczego gospodarza – a w czasach 
niebezpiecznych istotnie przemieniało się w warowną wieś. Nasza historia rozgrywa 
się w takich właśnie czasach. Ilekroć któryś z okolicznych tyranów organizował 
wyprawę łupieżczą, cała ludność tłumnie waliła do zamku, pędząc przed sobą bydło. 
Tam też pozostawała do chwili zażegnania niebezpieczeństwa. Przy każdej takiej 
okazji pożar trawił większość krytych strzechą lepianek, które trzeba było następnie 
odbudowywać – rzecz jasna, prowizorycznie. Nie opłacało się zatem stawiać we wsi 
kościoła, który też niewątpliwie wymagałby częstej odbudowy. Wieśniacy chodzili 
na nabożeństwo do kaplicy w zamku. W niedziele zakładali najlepsze ubrania 
i starając się utrzymać krok w miarę dostojny, dreptali sztywno jedyną ulicą, cały 
czas rzucając na prawo i lewo spojrzenia pełne lęku jak ludzie, którzy nie chcą 
zdradzić celu swojej wędrówki. W zwykłe dni tygodnia przychodzili na msze 
i nieszpory w codziennych ubraniach i trzeba przyznać, że kroczyli wówczas 
znacznie pewniej. W owych czasach wszyscy chodzili do kościoła i wszyscy to lubili.
Zamek Puszczy Dzikiej stoi po dziś dzień jako wystawiona na słońce i wiatr, 
malownicza, obrośnięta bluszczem ruina. Mieszkają tam teraz jaszczurki, a w 
zimowe noce pośród bluszczu grzeją się wygłodniałe wróble, na które regularnie 
przypuszcza ataki pewna sowa: krąży ona nad zaroślami i bije skrzydłem o bluszcz, 
żeby wróble wypłoszyć. Po fasadzie zamczyska zostało już tylko wspomnienie, 
chociaż nadal można się doszukać fundamentów dwunastu walcowatych baszt, 
które spinały główny mur. Każda baszta wznosiła się na planie koła i częściowo 
zatopiona w murze schodziła w dół do fosy, żeby siedzący w jej wnętrzu łucznicy 
mogli strzelać we wszystkie strony i osłaniać dowolną część murów. W basztach są 
kręcone schody. Biegną one spiralnie wokół wydrążonej w środku kolumny, która 
również ma otwory strzelnicze, tak że gdyby nawet wróg przedarł się przez główny 
mur i dotarł do baszty, obrońcy mogli wycofać się na górę po kręconych schodach 
i szyć do napastników z łuku od wewnątrz, przez te właśnie otwory.
Kamienna część zwodzonego mostu z barbakanem i zdobną w blanki rogatką jest 
nadal w dobrym stanie. Budowle te obfitują w zmyślne pułapki. Na wypadek, gdyby 
wrogom udało się sforsować drewnianą część mostu – co było wszak mało 
prawdopodobne, skoro most podnoszono – spuszczana krata, obciążona gigantyczną 
kłodą, zgniotłaby ich na marmoladę i przygwoździła kolcami do ziemi. 
W barbakanie natomiast trafiliby na wielką, zamaskowaną zapadnię, która 
w ostatecznym rozrachunku wyrzuciłaby ich z powrotem do fosy. Barbakan zamykał 
się drugą ruchomą kratą, dzięki czemu napastników można było zamknąć jak 
w klatce i unieszkodliwić atakiem z góry. Wiszące blanki rogatki miały otwory 
w podłogach: tędy obrońcy mogli zrzucać rozmaite przedmioty i substancje na 
głowy wroga. W budynku rogatki wreszcie, przez sam środek wysklepionego 
stropu, zdobnego w malowane maswerki i występy w miejscach skrzyżowania 
łuków, przebiegała cienka szczelina, łącząca pomieszczenie dolne z komnatką na 
górze. W tej komnatce zaś trzymano kocioł do gotowania ołowiu i oliwy.
Tyle o obronie zewnętrznej. Za głównym murem przybysz stawał w szerokiej, 
biegnącej kołem alei – najczęściej pełnej wystraszonych owiec – a przed sobą miał 
całkiem nowy i również niedostępny zamek. To właśnie była słynna osłona 
wewnętrzna, z ośmioma potężnymi walcowatymi basztami, które stoją po dziś 
dzień. Nie macie pojęcia, co to za przyjemność wspiąć się na najwyższą z nich, 
położyć plackiem na brzuchu i patrzeć stamtąd ku granicom Starej Anglii, skąd 
niegdyś nadciągały niebezpieczeństwa, i mieć nad sobą tylko słońce, a pod sobą 
drepczące, zaaferowane, miniaturowe figurki turystów, niebacznych na strzały 
i wrzącą oliwę. Pomyśleć tylko: ileż to stuleci przetrwała ta niezdobyta baszta. 
Owszem, zmieniała panów: wielekroć przez dziedziczenie, raz przez oblężenie, 
dwakroć przez zdradę – lecz nigdy nie była wzięta szturmem. Na tej wieży siedział 
wartownik. Ogarniał wzrokiem niebieskawe lasy, aż po granice Walii. Jego 
wybielone, stare kości spoczywają dziś pod posadzką kaplicy – i dlatego wartę 
musisz objąć właśnie ty.
Gdy spojrzysz w dół – pod warunkiem, że nie lękasz się wysokości 
(Towarzystwo Opieki nad Tym i Owym zainstalowało dla ochrony twojej szanownej 
osoby usłużne barierki) – ogarniesz wzrokiem całą anatomię dziedzińca 
wewnętrznego, który otwiera się oto przed tobą na podobieństwo mapy. Widzisz 
kaplicę, całkowicie dziś otwartą na swojego Boga, i okna sali głównej, nad którą 
mieściła się mniejsza izba. Widzisz rusztowania ogromnych kominów 
z przemyślnymi rozgałęzieniami; schowki, niegdyś sekretne, a dziś widoczne jak na 
dłoni, i wielką kuchnię. Jeżeli jesteś osobą myślącą, spędzisz tam wiele dni, albo 
i tygodni, dociekając, drogą dedukcji, gdzie mogły się mieścić stajnie, gdzie 
ptaszarnia, gdzie obora, gdzie zbrojownia, strych, studnia, kuźnia, psiarnia, koszary, 
mieszkanie księdza, komnaty wielmożnego pana i wielmożnej pani. Zamek wzniesie 
się wokół ciebie taki, jakim był niegdyś. Mali ludzie – bo byli drobniejsi od nas 
i byłoby dla nas nie lada sztuką wcisnąć się w te nieliczne pozostałe po nich zbroje 
i rękawice rycerskie – zakrzątną się w blasku słońca wokół swoich zajęć, owce 
zabeczą tak samo, jak beczały zawsze i beczą do dziś, a od strony Walii nadleci może 
z furkotem strzała z potrójnym piórem, która, osiągnąwszy cel, utkwi w nim tak 
nieruchomo, jakby tam tkwiła od zawsze.
Dla chłopca był to istny raj. Wart biegał po nim pewnie, jak królik po dobrze 
sobie znanym, choć wielce skomplikowanym labiryncie korytarzy. Bywał wszędzie 
i wszystko znał: dziwne zapachy, dobre miejsca do wspinaczki, miękkie legowiska, 
najlepsze kryjówki, skocznie, zjazdy, zakamarki, spiżarnie i kąciki zadumy. Na 
każdą porę roku miał – jak kot – jedno ulubione miejsce. Bez ustanku biegał, 
hałasował, bił się z chłopakami, denerwował dorosłych, marnotrawił czas i marzył, 
i bawił się w Rycerza. W chwili, o której mowa, znajdował się w psiarni.
Ówcześni ludzie wyznawali nieco inne od naszych poglądy na metody 
tresowania psów. Woleli oddziaływać dobrocią niż surowością. Czy wyobrażacie 
sobie, żeby współczesny pan instruktor szkolenia psów kładł się z wychowankami 
do łóżka? A przecież Flawiusz Arianus twierdzi, że: „Najlepiej, aby spały 
z człowiekiem, gdyż czyni je to bardziej ludzkimi, a także dlatego, że przepadają za 
towarzystwem ludzi. Gdyby zaś zdarzyło się któremuś spać niespokojnie lub 
cierpieć z racji jakiej wewnętrznej bolączki – człowiek, który z nim śpi, pozna to 
natychmiast i nie użyje go nazajutrz do polowania”. W psiarni Sir Ectora pracował 
chłopak, którego wołano Psiarczykiem, a spędzał on z psami dzień i noc. Stał się 
kimś w rodzaju przywódcy sfory: do niego należało codzienne wyprowadzanie 
psów na spacery, wyciąganie im kolców z łap, wyciskanie kleszczy z uszu, 
nastawianie pomniejszych kości, walka z pchłami, izolowanie i pielęgnacja 
humorzastych, pełnienie roli rozjemcy w psich sporach, a także zwijanie się w kłębek 
na noc i spanie pośród nich. Niech mi będzie wolno posłużyć się w tym miejscu 
jeszcze jednym uczonym cytatem, tym razem późniejszym, będą to bowiem słowa 
Księcia Yorku, zabitego pod Agincourt, który tymi oto słowy scharakteryzował 
podobnego chłopca w książeczce Mistrz polowania. „Także nauczę chłopca, aby 
wyprowadzał psy dwukrotnie w ciągu dnia, z rana i z wieczora, póki słońce stoi 
wysoko, a to zwłaszcza w zimie. Tam je ma rozpuścić, aby swobodnie hasały i igrały 
na łące, w słońcu, potem zaś winien wyczesać jednego psa po drugim i wytrzeć 
słomianym wiechciem – a wszystko to czynić ma codziennie. Potem niech je 
prowadzi w takie miejsce, gdzie rosną trawy szlachetne, a więc zboże i temu 
podobne, aby psy się nimi żywiły, gdyż to jest dla nich lekarstwo”. Skoro zaś 
chłopiec „sercem i pracą codzienną zwiąże się z psami”, psy same z siebie staną się 
„posłuszne, grzeczne, czyste, zadowolone, wesołe, skore do zabawy i łagodne wobec 
ludzi, za to groźne dla dzikiego zwierza, któremu okazywać winny zajadłość, 
skwapliwą wrogość oraz złośliwy spryt”.
Psiarczykiem u Sir Ectora był nie kto inny jak ten właśnie chłopak, któremu 
straszliwy Wacuś odgryzł był nos. Ponieważ wszyscy mieli nosy, a on jeden nie, a w 
dodatku dzieciaki obrzucały go kamieniami, chłopiec czuł się o wiele lepiej 
w towarzystwie zwierząt aniżeli wśród ludzi. Rozmawiał z psami, ale nie 
pieszczotliwie, jak stare panny, tylko tak, jak należy: powarkując i szczekając jak 
prawdziwy pies. Psy kochały go niezmiernie i szanowały za to, że uwalniał ich łapy 
od cierni. Dlatego zawsze przychodziły do niego ze swoimi kłopotami. On zaś 
z miejsca wiedział, co któremu dolega i prawie zawsze umiał coś zaradzić. Psom 
było przyjemnie, że mają boga tak blisko i to w postaci cielesnej.
Wart bardzo lubił Psiarczyka i uważał jego umiejętne obchodzenie się ze 
zwierzętami za dowód wielkiej mądrości – Psiarczyk potrafił bowiem gestem wydać 
psu dowolne polecenie, które niezwłocznie było spełniane. Psiarczyk z kolei 
uwielbiał Warta, darząc go uczuciem wielce zbliżonym do tego, jakim jego samego 
darzyły psy. Uważał Warta za nieomal świętego, a to z tej racji, że Wart umiał pisać 
i czytać. Wiele też czasu spędzali razem, baraszkując z psami w rojnej psiarni.
Psiarnia mieściła się na parterze, obok ptaszarni, nad nią zaś był strych, który 
latem chłodził, a zimą ogrzewał dolne pomieszczenie. Mieszkały tam psy myśliwskie 
różnych ras: wyżły, teriery, charty i setery. Wabiły się: Gapa, Mądral, Febe, Koli, 
Gerland, Talbot, Lucuś, Lufka, Apollo, Ortos, Bryś, Dreptak, Boy, Lew, Korek, Toby 
i Karo. Ulubieńcem Warta był niejaki Kawałł. W chwili gdy Merlin wkroczył do 
psiarni w poszukiwaniu swego ucznia, Wart lizał Kawałła po nosie, a nie na odwrót.
– Za jakiś czas ten obyczaj zostanie uznany za niehigieniczny – powiedział 
Merlin. – Chociaż osobiście nie podzielam tego poglądu. Bądź co bądź, zarówno twój 
język, jak i nos tego stworzenia, są dziełami Pana Boga.
– Na obraz i podobieństwo – dodał po chwili filozoficznej zadumy.
Wart nie rozumiał, o czym Merlin mówi, ale lubił go słuchać. Nie podobali mu 
się dorośli, którzy zwracają się do dzieci wyniośle lub, przeciwnie, zniżają się do ich 
poziomu. Za to przepadał za takimi, którzy mówili do niego normalnie i zmuszali go 
do podążania za swoim tokiem myślenia, co wymagało rozpaczliwego doszukiwania 
się znaczeń, zgadywania, czepiania się znanych słów i hamowania okrzyków 
triumfu, gdy sens zawiłego dowcipu docierał do człowieka z pewnym opóźnieniem. 
Wart radował się wówczas jak delfin buszujący swobodnie wśród fal nieznanego 
morza.
– Może byśmy stąd wyszli? – zagadnął Merlin. – Wydaje mi się, że najwyższy już 
czas zabrać się do lekcji.
Wart szczerze się zasmucił. Nauczyciel mieszkał w zamku już od miesiąca – był 
sierpień – ale dotychczas ani słowem nie wspomniał o lekcjach. Wart nagle 
przypomniał sobie, w jakim celu Merlin przybył do zamku Sir Ectora i ze zgrozą 
pomyślał o Summulae Logicale i przeklętym astrolabie. Wiedząc jednak, że trzeba to 
mężnie znieść, poklepał Kawałła na pożegnanie i dość posłusznie podniósł się 
z ziemi. Pocieszał się w myślach, że z Merlinem może wcale nie być tak źle, a przy 
odrobinie czarów nawet nudny Organon stanie się bardziej znośny.
Wyszli na dziedziniec. Słońce prażyło tak wściekle, że niedawne upały w czasie 
żniw wydawały się fraszką. Człowiek czuł się jak we wnętrzu rozpalonego pieca. 
Burzowe chmury, które zawsze towarzyszą upałom, stały na niebie w postaci 
wysoko spiętrzonych cumulusów o rozjarzonych brzegach – ale nie zanosiło się na 
burzę. Nawet na to było za gorąco.
„Szkoda – pomyślał Wart – że muszę teraz iść do dusznej klasy. Najchętniej 
zdjąłbym ubranie i popływał w fosie”.
Przeskoczyli przez dziedziniec, nabierając wprzód wielkie zapasy powietrza, 
jakby mieli dać nura w palenisko. W cieniu wartowni panował chłód, za to barbakan, 
przez swoje ciasne mury, był miejscem najgorętszym ze wszystkich. Jednym 
desperackim susem dostali się na most zwodzony – czyżby Merlin czytał w myślach 
chłopca? – i tam stanęli, wpatrzeni w fosę.
Był akurat sezon lilii wodnych. Gdyby nie to, że Sir Ector kazał regularnie 
oczyszczać z nich jeden wycinek fosy, przeznaczony na kąpielisko dla chłopców, 
porosłyby szczelnie całą powierzchnię wody. Na polecenie Sir Ectora co roku 
wycinano około dwudziestu jardów kwietnego kobierca z każdej strony mostu, 
z którego można było nurkować do powstałych w ten sposób basenów. Fosa była 
głęboka. Służyła między innymi jako staw rybny, dzięki któremu mieszkańcy zamku 
mogli co piątek jadać ryby. Budowniczowie zadbali o to, aby do fosy nie odchodziły 
kanały ani ścieki. Ryb było tam co niemiara, rok w rok.
– Chciałbym być rybą – westchnął Wart. – A jaką?
Było za gorąco na zastanawianie się nawet nad tak błahą sprawą, ale Wart 
patrzył akurat w chłodną, bursztynową głębię, a tam pływała sobie w tę i z 
powrotem ławica małych okonków.
– Chyba okoniem – odparł Wart. – Są odważniejsze niż głupie płotki, 
a jednocześnie nie tak krwiożercze jak szczupaki.
Merlin zdjął kapelusz, uprzejmym gestem uniósł pałeczkę z drzewa życia 
i powoli wymówił zaklęcie:
– Nylrem aiwardzop anutpen zaro isorp eineżinu o eicęjyzrp oget oto acpołhc an 
ębyr.
Natychmiast rozległy się głośne surmy muszli, konch, i tak dalej, po czym, na 
dobrze nadętej chmurze tuż ponad blankami ukazał się krzepki dżentelmen 
o jowialnym obliczu. Na brzuchu miał wytatuowaną kotwicę, a na piersi – 
niebrzydką syrenkę z podpisem „Mabel”. Strzyknął okruchem tytoniu, skłonił się 
grzecznie Merlinowi i wycelował trójząb w stronę Warta. Wart stwierdził nagle, że 
nic na sobie nie ma. Dopiero po fakcie zorientował się też, że, skoziołkowawszy 
z mostu, plasnął bokiem o powierzchnię wody. Fosa i most powiększyły się setki 
razy. Wart zrozumiał, że przeistacza się w rybę.
– Och, Merlinie! – zawołał. – Błagam cię, chodź tu do mnie!
– Pierwszy i ostatni raz – odezwał się tuż przy nim pokaźny, stateczny lin. – Na 
przyszłość będziesz musiał radzić sobie sam. Nauka polega na doświadczeniu, 
a podstawą doświadczenia jest samodzielność.
Wart stwierdził, że wcale nie jest łatwo być zupełnie innym stworzeniem. 
Najpierw spróbował pływać po ludzku, ale okazało się, że to na nic, bo kręcił się 
tylko wokół własnej osi i posuwał do przodu strasznie wolno. Nie wiedział jednak, 
w jaki sposób pływają ryby.
– Nie tak – pouczył go lin. – Oprzyj podbródek na lewym ramieniu, a całe ciało 
na przemian składaj i wyprężaj, jak scyzoryk. O płetwach bocznych na razie 
zapomnij.
Złączone nogi Warta przyrosły do kręgosłupa, a stopy wraz z palcami utworzyły 
płetwę ogonową. Ręce przeistoczyły się w płetwy boczne, delikatnej różowej barwy, 
a okolice żołądka wzdęły się nieco, jak nadmuchane. Ponieważ, za radą Medina, 
Wart oglądał się przez ramię, z każdym zgięciem w pasie przybliżał stopy do ucha, 
a nie do czoła. Jego dość szorstka łuskowata zbroja miała piękną, oliwkowozieloną 
barwę, z czarnymi pasami wzdłuż boków. Wart nie był pewien, gdzie ma boki, gdzie 
przód, a gdzie tył, ale ta część, która wydawała mu się brzuchem, nosiła interesujący 
białawy kolor, natomiast grzbiet zbrojny był w imponujących rozmiarów kolczastą 
płetwę, która w chwilach walki stawała na sztorc. Posuwał się ruchem scyzoryka, tak 
jak mu przykazał lin, ale nagle stwierdził, że pikuje prosto w szlam.
– Żeby zboczyć w prawo lub w lewo, pracuj stopami – poradził lin. – Rozwiń 
płetwy na brzuchu, żeby utrzymać poziom. Poruszasz się teraz w dwóch 
płaszczyznach, nie w jednej.
Wart przekonał się, że istotnie można płynąć na mniej więcej stałym poziomie 
przy odpowiednim ustawieniu płetw bocznych i brzusznych. Płynął jeszcze bardzo 
niepewnie, ale niezmiernie mu się to podobało.
– Wracaj – przywołał go z powrotem lin. – Zanim dasz nura w bok, musisz się 
jeszcze sporo nauczyć.
Wart posłusznie zawrócił zygzakiem i poskarżył się:
– Nie umiem płynąć prosto.
– Bo nie płyniesz z barku. Płyniesz jak chłopiec, zginając się w biodrach. Spróbuj 
wykonywać scyzoryk od szyi w dół, starając się przy tym wychylać ciało tak samo 
daleko w prawo, jak w lewo. Pracuj kręgosłupem.
Wart wystartował energicznie i zniknął w odległej o parę jardów kępie 
wodorostów.
– Lepiej – pochwalił lin, niewidoczny dla Warta w zmętniałej oliwkowej wodzie.
Wart z trudem wyplątał się z kępy zielska, dzięki energicznej pracy płetw 
bocznych. Popisowym szusem rzucił się w stronę, skąd dobiegał głos lina.
– Dobrze – pochwalił go ponownie lin, gdy zderzyli się ogonami. – Pamiętaj 
tylko, że odwaga to przede wszystkim umiejętna strategia. Spróbuj zrobić taką 
sztuczkę.
Bez najmniejszego widocznego wysiłku lin przepłynął tyłem pod lilią wodną. Bez 
widocznego wysiłku – a przecież Wart, pilny uczeń, obserwował bacznie 
najdrobniejsze nawet poruszenie jego płetw. Po chwili podglądania poruszył 
płetwami w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, machnął końcem 
ogona i już leżał płetwa w płetwę z linem.
– Doskonale – rzekł Merlin. – Zapraszam na małe pływanko.
Wart trzymał już poziom i poruszał się tak swobodnie, że mógł sobie nawet 
pozwolić na rozglądanie się po tym niezwykłym świecie, w który wpadł pchnięty 
trójzębem wytatuowanego dżentelmena. Był to świat całkowicie różny od tego, do 
którego przywykł Wart. Po pierwsze: niebo nad jego głową było doskonałym kołem. 
Tak zacieśnił się horyzont. Jeżeli chcesz postawić się w sytuacji Warta, to wyobraź 
sobie, zamiast znanego ci płaskiego horyzontu, horyzont kolisty, biegnący 
w odległości kilku cali od twojej głowy. Pod tym horyzontem napowietrznym 
wyobraź sobie drugi horyzont, podwodny – kulisty i jakby obrócony do góry dnem, 
ponieważ powierzchnia wody działa po części jak lustro wobec tego, co znajduje się 
pod spodem. Trudno to sobie wyobrazić. Tym trudniej, że wszystko, co człowiek 
widziałby nad powierzchnią wody, byłoby zabarwione kolorami tęczy. Gdybyś, dla 
przykładu, próbował łowić Warta na wędkę, on widziałby cię spod wody na samej 
krawędzi spodka, który wytyczałby jego horyzont – i to nie jako jedną postać z jedną 
wędką, lecz jako siedem postaci o sylwetkach obrzeżonych kolejno barwami: 
czerwoną, pomarańczową, żółtą, zieloną, niebieską, granatową i fioletową. Postacie 
wymachiwałyby siedmioma wędkami w tychże kolorach. Byłbyś więc dla Warta 
człowiekiem-tęczą, pulsującą wiązką barw, które mieszają się, zlewają i rozsyłają 
wokół promienie.
Fantastyczne było również to, że Wart przestał cokolwiek ważyć. Nie był już 
przykuty do ziemi, nie musiał poruszać się po powierzchni płaszczyzny, 
przytłoczony siłą ciążenia i ciężarem atmosfery. Mógł robić to, o czym człowiek 
marzył od niepamiętnych czasów: mógł latać. Latanie w wodzie nie różni się 
praktycznie niczym od latania w powietrzu. A najważniejsze, że Wart nie musiał 
w tym celu siedzieć sztywno wewnątrz maszyny, manipulując dźwigniami, lecz 
mógł unosić się za sprawą własnego ciała. Jak we śnie, który niejednemu z nas się 
przyśnił.
Właśnie mieli wypłynąć na mały rekonesans, gdy spomiędzy dwóch łodyg 
wodorostu, przypominających szczotki do mycia butelek, wychynęła nieśmiało 
młoda płotka, całkiem blada z emocji. Spoglądała na nich błagalnie wielkimi oczyma 
i najwyraźniej czegoś chciała, ale nie mogła zdobyć się na odwagę.
– Zbliż się – rzekł uroczyście Merlin.
Na to płotka zatrzepotała jak kwoka, wybuchnęła szlochem i, jąkając się 
okropnie, przemówiła:
– Za p-p-p-pozwoleniem, szanowny doktorze... – Dukała tak niewyraźnie, że 
trudno ją było zrozumieć. – U nas w ro-ro-ro-dzinie zdarzył się taki stra-a-a-szliwy 
przyp-padek... icz-icz-icz-i czy szanowny pan doktor miałby chwilkę czasu? Cho-
chodzi o naszą drogą mamę, k-k-która bez przerwy pływa dog-dog-do góry nogami 
i o-o-o-kropnie wygląda, i ba-bardzo dziwnie mówi, więc do-do-szliśmy do wniosku, 
że trzeba jej doktora, jeżeli to oczywiście nie za w-w-wielki kłopot? Tak mika-mi 
kazała po-po-wiedzieć Klara. Czysza-czysza-czy szanowny pan doktor mnie 
rozumie?
W tym miejscu nieszczęsna płotka (a był to samczyk) zaczęła tak gwałtownie 
puszczać bańki, że, w połączeniu z jąkaniem się i skłonnością do płaczu stała się 
absolutnie niewymowna i mogła już tylko błagać Merlina wzrokiem.
– Nie przejmuj się, stary – powiedział Merlin. – No, no uspokój się. Zaprowadź 
mnie do drogiej mamy i zobaczymy, co się da zrobić.
Wszyscy trzej udali się z misją miłosierdzia w mroczną niszę pod zwodzonym 
mostem.
– Płotki są z natury neurotyczne – szepnął Merlin, osłaniając pyszczek płetwą. – 
Prawdopodobnie mamy do czynienia z przypadkiem histerii, a więc przydałby się 
raczej psycholog niż lekarz ogólny.
Mamę płotki zastali leżącą w wodzie do góry brzuchem, dokładnie tak, jak 
relacjonował syn. Patrzyła zezem, płetwy założyła na piersi i tylko od czasu do czasu 
puszczała w górę bańki powietrza. Wszystkie dzieci otaczały ją kołem, a po każdej 
bańce trącały się nawzajem płetwami i wstrzymywały oddech. Twarz mamy zdobił 
błogi uśmiech.
– Witam, witam – Merlin przybrał ton i postawę, które wydawały mu się 
najstosowniejsze dla wizyty u łoża boleści. – Jakże się dzisiaj miewa droga pani 
płotka?
Małe płotki poklepał po główkach i statecznie podpłynął do chorej. Może warto 
w tym miejscu wspomnieć, że Merlin miał postać ryby dostojnej, rozłożystej, wagi 
blisko pięciu funtów, barwy wyprawionej skóry, o drobnej łusce, mięsistych 
płetwach, obfitej pokrywie śluzowej i jaskrawych oczach jak margerytki. Słowem: 
wygląd budzący szacunek.
Pani płotka omdlewającym ruchem uniosła płetwę, westchnęła i rzekła:
– Ach, to pan, doktorze. Nareszcie.
– Hym – odparł na to cyrulik, najgrubszym głosem, na jaki umiał się zdobyć.
Potem wszystkim obecnym kazał zamknąć oczy, sam natomiast (Wart podglądał 
przez niedomknięte powieki) jął opływać chorą w kółko, jak gdyby wykonywał 
powolny, stateczny taniec. Tańcząc, śpiewał piosenkę. A brzmiała ona tak:
Terapeutyczny
Ele/antyczny
Diagnostyczny
Bum!
Pankreatyczny
Mikrostatyczny
Antytoksyczny
Dum!
Skoro w normie katabolizm,
Pleplepleizm i blablaizm,
Ciach-Ciuch-Ciacho-Ciucho
Wyciachamy cicho brzucho.
Dyspepsyja.
Anemija.
Toksynija.
Raz dwa trzy
Wyłaź – Ty.
Dum-deri-dum-deri
Należy się pięć gwinei.
Pod koniec pieśni pływał już tak blisko pacjentki, że brązowymi, gładkołuskimi 
bokami muskał rozdygotaną i pobladłą powierzchnię jej ciała. Możliwe, że leczył ją 
swoim śluzem – podobno wszystkie ryby przychodzą do lina po ten cudowny lek – 
a może masażem albo hipnozą. Tak czy owak, pani płotka nagle przestała zezować, 
obróciła się grzbietem do góry i powiedziała:
– Ach, doktorze, miły doktorze, czuję, że byłabym w stanie spożyć niewielką 
dżdżowniczkę.
– Żadnych dżdżowniczek! – zaprotestował kategorycznie Merlin. – Nie przez 
najbliższe dwa dni. Zostawię pani receptę na treściwy wywar z alg i proszę go 
zażywać co dwie godziny. Musi pani nabrać sił, pani płotko. Bądź co bądź, nie od 
razu Rzym zbudowano.
Następnie Merlin jeszcze raz poklepał po główkach wszystkie małe płotki, kazał 
im wyrastać na dzielne ryby i odpłynął w mrok z wielce ważną miną. Płynąc, 
miarowo wydymał wargi.
– O co chodziło z tym Rzymem? – spytał Wart, kiedy znaleźli się poza zasięgiem 
słuchu rodziny płotek.
– Nie mam pojęcia.
Płynęli dalej. Merlin od czasu do czasu przypominał Wartowi o pracy grzbietem. 
Wokół nich roztaczał się niezwykły podwodny świat, cudownie chłodny po skwarze 
na ziemi. Wielkie dżungle wodorostów pełne były misternych bramek i kanalików, 
wewnątrz których, zawieszone w wodzie bez ruchu, liczne ławice rybek oczekiwały 
kolejnej lekcji gimnastyki grupowej. Na „raz” zamierały w bezruchu, na „dwa” 
wykonywały w tył zwrot, na „trzy” formowały się w trójkąt, którego czubkiem było 
coś do jedzenia. Wodne ślimaki gramoliły się w górę i w dół po łodygach lilii 
wodnych albo po liściach od spodu, a słodkowodne małże leżały na dnie i nic 
specjalnego nie robiły. Ich różowe ciałka miały odcień łososiowy, jak najlepsze 
truskawkowe lody. Grupka okoni (dziwna rzecz: wszystkie większe ryby gdzieś się 
pochowały) dowiodła, jak na pokazie, właściwej temu gatunkowi delikatności 
systemu krążenia: bladły i pąsowiały na przemian, jak bohaterki wiktoriańskiej 
powieści dla dorastających panien. Z tym że rumieniec ich miał barwę 
ciemnooliwkową i był rumieńcem gniewu. Ilekroć Merlin i jego towarzysz 
przepływali obok, okonie unosiły na postrach najeżone kolcami płetwy grzbietowe 
i opuszczały je dopiero, gdy stwierdziły, że Merlin jest linem. Z racji czarnych 
lampasów po bokach wyglądały przy tym jak świeżo zdjęte z rusztu. Lampasy 
również miały tę właściwość, że mogły ciemnieć i blaknąć na przemian. Raz zdarzyło 
się naszym bohaterom przepłynąć pod łabędziem.
Biały olbrzym przesunął się nad nimi jak zeppelin, przy czym wyraźne w nim 
było tylko to, co pod wodą. Z pozycji Merlina i Warta widać było doskonale, że 
łabędź płynie lekko przechylony, zjedna nogą założoną na grzbiet.
– Widzisz? – powiedział Wart. – Ten biedny łabędź ma chorą nogę. Może 
wiosłować tylko jedną, a drugą stale wozi na sobie jak garb.
– Bzdura! – rozzłoszczony łabędź wsadził łeb pod wodę i spojrzał na nich, 
groźnie marszcząc czarne nozdrza. – Łabędzie po prostu lubią odpoczywać w tej 
pozycji, a ty schowaj sobie swoje rybie współczucie na inną okazję. Ot co!
Patrzył na nich z góry jak biały wąż spuszczony nagle z sufitu, aż odpłynęli 
i znikli mu z oczu.
– Tak sobie płyniesz – rzekł lin – jakby tu się zupełnie nie było czego obawiać. 
Nie widzisz, że świat podwodny niczym się nie różni od puszczy, którą przebyłeś, 
żeby mnie znaleźć?
– Czyżby?
Wart rozejrzał się wokoło, ale z początku niczego niepokojącego nie zauważył. 
Po chwili jednak dostrzegł mały przezroczysty przedmiot, zawieszony nieruchomo 
pod powierzchnią wody. Przedmiot tkwił tuż poza obrębem cienia lilii wodnej 
i najwyraźniej delektował się słońcem. Był to młodziutki szczupak, nieruchomy 
i zapewne śpiący, bo wyglądał jak cybuch fajki albo jak konik morski na leżąco. 
Wbrew niewinnej urodzie, miał wyrosnąć na krewkiego bandytę.
– Odwiedzimy sobie teraz cesarza na tych włościach – oznajmił Merlin. – Jako 
uczony, cieszę się przywilejem nietykalności, a ciebie, mam nadzieję, uszanują jako 
mego kompana. Na wszelki wypadek jednak schowaj ogon pod siebie. Lepiej nie 
drażnić tyrana.
– Czy on jest królem fosy?
– Tak, jest. Mówią o nim Stary Jack albo Czarny Piotruś, ale najczęściej w ogóle 
nie mówią po imieniu, tylko „Pan S.”. Zobaczysz, co to znaczy być królem.
Wart trzymał się nieco w tyle za przewodnikiem – i całe szczęście, bo nagle 
wyłonił się przed nimi cel eskapady. Gdy Wart ujrzał starego despotę, zadrżał ze 
strachu: Pan S. miał bowiem cielsko długości czterech stóp, wagę zaś 
niewyobrażalną. Niewidoczne prawie wśród korzeni cielsko kończyło się, czy też 
może zaczynało obliczem, na którym znać było wszystkie emocje targające duszą 
monarchy absolutnego: okrucieństwo, żal, starość, dumę, egoizm, samotność 
i brzemię myśli, zbyt ciężkie na jedną głowę. Pan S. tkwił zawieszony w wodzie, 
z ustami wykrzywionymi w dół w wyrazie ironicznej melancholii, a wygolone 
skronie nadawały mu wygląd amerykański, w stylu karykaturalnego Wuja Sama. Był 
bezlitosny, nie miał złudzeń, kierował się żelazną logiką; żył jak wzorowy 
drapieżnik, gwałtowny, nie znający miłosierdzia, a przecież klejnot jego oka 
przywodził na myśl rannego jelenia: wielkiego, zalęknionego, wrażliwego i pełnego 
trosk. Nie poruszył się na widok Merlina i Warta, tylko zawiesił na nich pełne 
wyrzutu spojrzenie swego melancholijnego oka. Wart przyznał się sobie w duchu, że 
nie przepada za Panem S.
– Szlachetny panie – przemówił Merlin, nie zważając na obawy Warta. – 
Przyprowadziłem młodego naukowca, który gorąco pragnie doskonalić się w swojej 
profesji.
– W jakiej profesji? – król fosy cedził słowa przez nos, prawie nie rozwierając 
szczęk.
– Moc – odparł krótko lin.
– Niech mówi sam za siebie.
– Za pozwoleniem – rzekł Wart. – Nie wiem, o co miałbym prosić.
– Nie istnieje nic – rzekł monarcha – poza mocą, która podobno jest twoim celem: 
mocą miażdżenia i trawienia, mocą poszukiwania i mocą znajdowania, mocą 
oczekiwania i mocą żądania, wszelką mocą i wszelkim okrucieństwem, które mają 
swój początek u nasady karku.
– Dziękuję.
– Miłość to niecny podstęp sił ewolucji. Rozkosz to przynęta, którą zastawiają na 
nas te same niecne siły. Istnieje tylko moc. Moc pochodzi z umysłu, ale moc umysłu 
to jeszcze nie wszystko. W ostatecznym rozrachunku decyduje moc cielesna: kto ma 
Siłę, ten ma Rację. A teraz, młody mistrzu, powinieneś już sobie pójść, gdyż 
rozmowa z tobą jest dla mnie nudna i wyczerpująca. Mam wrażenie, że powinieneś 
zmykać póki czas, inaczej bowiem moje znudzone szczęki mogą zechcieć 
przedstawić cię całkiem niespodzianie moim mocarnym skrzelom, które są równie 
zębate. Doprawdy, uważam, że okażesz wielką roztropność znikając mi z oczu w tej 
chwili. I to co sił w grzbiecie. Moja wysokość żegna cię na zawsze.
Wart, prawie zahipnotyzowany wiekopomnymi słowami, nie zauważył, że 
zwarta paszcza przysuwa się ku niemu coraz bliżej. Czyniła to niepostrzeżenie, 
odwracając jego uwagę wykładem, i nagle zawisła groźnie o cal od jego nosa. 
Wypowiedziawszy ostatnie zdanie, paszcza rozwarła się gwałtownie, ukazując 
straszną czeluść, w której skóra rozpinała się drapieżnie od kości do kości i od zęba 
do zęba. Wnętrze paszczy zdawało się składać z samych zębów, ostrych jak kolce, 
najeżonych zwartymi szeregami jak ćwieki podkuwające buciory robotnika.
Wart w ostatniej sekundzie odzyskał władzę nad sobą, wziął się w garść i, 
pomny na instrukcje Merlina, zwiał w te pędy. Zębiska zatrzasnęły się tuż-tuż za 
jego ogonem, w chwili, gdy zdobył się na najpotężniejszy w swej karierze zryw do 
przodu.
W następnej sekundzie stał z powrotem na suchym lądzie, a dokładniej mówiąc, 
na rozgrzanym do nieprzyzwoitości zwodzonym moście, i dyszał ciężko 
w przepoconej garderobie. Obok niego stał Merlin.



ROZDZIAŁ VI


Któregoś czwartkowego popołudnia chłopcy jak zwykle ćwiczyli się 
w łucznictwie. Strzelali na przemian do dwóch plecionych ze słomy tarcz, 
w odległości pięćdziesięciu jardów jedna od drugiej. Kiedy się wystrzeliło wszystkie 
strzały do pierwszej tarczy, trzeba było pójść i powyciągać je stamtąd, a wówczas, 
stojąc pod samą tarczą, wystarczyło zrobić w tył zwrot i od razu strzelać do drugiej 
tarczy, ustawionej w przeciwległym krańcu pola. Nadal panowała cudna letnia 
pogoda, a w dodatku na obiad były kurczęta, więc Merlin oddalił się na sam skraj 
strzelnicy i przysiadł pod drzewem. Miłe ciepełko i kurczę pieczone, i śmietanka, 
którą tak obficie polewał pudding, i ciągłe spacery chłopców w tę i z powrotem, 
i odgłos strzał wbijających się w tarcze, równie usypiający jak odgłos pracy kosiarki 
albo lokalnych rozgrywek w krykieta, i migotanie owalnych plamek słońca między 
liśćmi drzewa, pod którym siedział starzec – wszystko to razem sprawiło, że Merlin 
bardzo szybko zapadł w sen.
Łucznictwo w owych czasach traktowane było niezmiernie poważnie. Jeszcze nie 
przeszło na wyłączność Indian i smarkaterii. Ten, kto strzelił niecelnie, bardzo się 
denerwował – tak jak dziś denerwują się bogaci myśliwi polujący na bażanty. Kay 
strzelał źle. Zanadto się starał i próbował sam wypuszczać strzałę, zamiast zaufać 
łukowi.
– E tam! – rozzłościł się w końcu. – Mam po dziurki w nosie tych idiotycznych 
tarcz. Postrzelajmy lepiej do papugi.
Zostawili więc tarcze i oddali po kilka strzał do „papugi” – dużego, jaskrawo 
ubarwionego sztucznego ptaka, osadzonego na czubku kija – ale i tutaj Kay 
pudłował raz po raz. Zaczął z postanowieniem: „Dopóki nie wceluję w to 
paskudztwo, nie tknę podwieczorku”. Ale szybko mu się znudziło.
– No to zabawmy się w Błędnych Łuczników – zaproponował Wart. – Za pół 
godziny wrócimy tu i obudzimy Merlina.
Zabawa w Błędnego Łucznika polegała na tym, że chłopcy szli z łukami przed 
siebie i co pewien czas obaj wysyłali po jednej strzale do wspólnie obranego celu. 
Mogło to być kretowisko, kępa sitowia albo rosnący w pobliżu duży oset. Strzelali na 
różną odległość: czasami obierali cel odległy o całe sto dwadzieścia jardów – a więc 
tak daleko, jak niosły łuki – czasami zaś musieli mierzyć tuż pod stopy, gdyż strzała 
po oderwaniu się od łuku zawsze idzie na jedną, dwie stopy w górę. Za celny strzał 
otrzymywało się pięć punktów, za chybienie nie dalej niż o długość łuku – jeden 
punkt. Pod koniec zabawy sumowało się punkty.
W ten czwartek z wielkim rozmysłem dobierali cele. Na szczęście trawa na 
wielkim polu była niedawno koszona, więc szukanie strzał nie trwało długo – a w tej 
zabawie szukanie strzał jest najgorszą zmorą, podobnie jak w golfie, kiedy się 
nieroztropnie strzeli piłkę w stronę żywopłotu albo w zarośla. Skutkiem tych 
pomyślnych okoliczności chłopcy zawędrowali dalej niż zwykle i nagle, ku swemu 
zdumieniu, stanęli na skraju Puszczy Dzikiej, w której kiedyś zgubił się Cully.
– Proponuję – rzekł Kay – pójść na zwierzyniec i zaczaić się przy króliczych 
norach; może uda nam się coś ustrzelić. To ciekawsze niż celować w byle co.
Tak też uczynili. Upatrzyli sobie dwa drzewa, rosnące w odstępie stu jardów. 
Każdy chłopiec stanął pod swoim drzewem w oczekiwaniu na wyjście królika 
z nory. Stali nieruchomo, z łukami uniesionymi i zbrojnymi w strzały, żeby w razie 
pojawienia się stworzeń nie spłoszyć ich żadnym zbędnym ruchem. Wytrwanie w tej 
pozycji żadnemu z nich nie sprawiało trudności, gdyż pierwszy egzamin 
z łucznictwa wymagał właśnie ustania bez ruchu przez pół godziny z łukiem 
uniesionym na wyciągnięcie ramienia. Obaj mieli po sześć strzał. Tyle też mogli 
wykorzystać, zanim przyszłoby do zbierania wystrzelonych pocisków, czym 
z pewnością spłoszyliby króliki. Pojedyncza strzała szybuje tak cicho, że może 
spłoszyć najwyżej tego konkretnego królika, przeciw któremu została wysłana.
Przy piątym strzale Kay miał szczęście. Wziął prawidłową poprawkę na wiatr 
i odległość, dzięki czemu jego strzała trafiła prosto w łepek młodego królika, który 
nierozważnie przystanął na dłuższą chwilę, żeby obejrzeć sobie Kaya, ciekaw, co też 
to może być za stworzenie.
– Świetny strzał! – zawołał Wart, pędząc wraz z Kayem po ustrzelonego królika. 
Był to pierwszy królik, którego trafili i, na szczęście, położyli go trupem na miejscu.
Wypatroszywszy zdobycz starannie za pomocą noża ofiarowanego Kayowi 
przez Merlina (dla zachowania świeżości mięsa) i zaplótłszy jego skoki w pęcinach 
(dla wygody w transporcie), chłopcy gotowi byli do powrotu. Zanim jednak ruszyli 
do domu, jeszcze raz napięli łuki, aby dopełnić pewnej ceremonii. W każde 
czwartkowe popołudnie, po wystrzeleniu ostatniej strzały w ramach zajęć, wolno im 
było umocować na cięciwie jeszcze jedną strzałę i posłać ją w górę. Był to piękny gest 
pożegnania – a może triumfu. Teraz wykonali go na cześć swojej pierwszej 
zdobyczy.
Wart śledził wzrokiem swoją strzałę. Nadciągał wieczór, słońce chyliło się ku 
zachodowi, drzewa, pod którymi stali chłopcy, otoczyły ich cieniem. Strzała 
poszybowała nad korony drzew i pięła się dalej ku górze, lśniąc na tle wieczornego 
nieba jak samo słońce. Dążyła coraz wyżej, idealnie prosto; leciała, płynęła, wspinała 
się w niebo, niewzruszona, złocista i wspaniała. Zanim jednak opadła z sił, zanim 
nieubłagany los wygrał z jej ambicją, zanim omdlała i obróciła się grotem w dół, 
chcąc powrócić na łono matki ziemi, pojawił się Znak.
Nadleciał oto drapieżny kruk, ciężko bijąc skrzydłami przed nadchodzącą nocą. 
Nadleciał, nie zawahał się ani chwili, porwał strzałę! I na szeroko rozpostartych 
skrzydłach poszybował dalej, ze strzałą w dziobie.
Kay zląkł się, Wart natomiast tylko się rozzłościł. Podziwiał lot swojej strzały, jej 
żarliwą ambicję dotarcia do słońca – a poza tym, była to jego najlepsza strzała: 
idealnie wyważona, ostra, z gęstą brzechwą, równym karbem, prościuteńka, bez 
jednego zadrapania.
– To był zły czarownik – powiedział Kay.



ROZDZIAŁ VII


Na konną jazdę i walkę na kopie przeznaczono dwa popołudnia tygodniowo, 
ponieważ były to podówczas dwie najważniejsze dziedziny szlacheckiego 
wykształcenia. Merlin zżymał się na zajęcia sportowe: zrzędził, że ludzie chętnie 
uznają za człowieka wykształconego każdego, kto potrafi strącić przeciwnika z konia 
i że niezdrowy entuzjazm dla wychowania fizycznego rujnuje szkolnictwo, że 
poziom nauczania nie umywa się do poziomu z jego czasów, a szkoły prywatne 
zmuszono do obniżenia wymagań. Ale Sir Ector, stary mistrz turniejowy, twierdził, 
że bitwę pod Crecy wygrano na polach ćwiczebnych zamku Camelot. Merlin tak się 
na to rozeźlił, że zesłał na Sir Ectora reumatyzm, i to na dwie noce z rzędu. Potem 
zrobiło mu się żal i cofnął karę. Walka na kopie była nie lada sztuką i wymagała 
żmudnych ćwiczeń. Gdy dwaj rycerze ruszali do ataku, każdy z nich dzierżył kopię 
w prawej dłoni, a końmi sterowali tak, aby przeciwnik znalazł się po lewej stronic. 
Uchwyt kopii plasował się zatem po stronie przeciwnej do rywala. Osobie nawykłej 
do, powiedzmy, otwierania furtek szpicrutą, mogłoby się to wydać bezsensowne, ale 
sposób ten miał swoje uzasadnienie. Po pierwsze: tarczę nosiło się na lewym 
ramieniu, a więc przeciwnicy ścierali się tarcza w tarczę, obaj dobrze osłonięci. Po 
drugie: można było wyrzucić przeciwnika z siodła drzewcem kopii, stosując zamach 
poziomy, w sytuacji, gdy nie było się pewnym trafienia go końcem broni. Zamach, 
o którym mowa, był ciosem najniżej notowanym i świadczył o marnej klasie 
zawodnika.
Szanujący się rycerz – taki Lancelot czy Tristan – stosował wyłącznie ciosy 
końcem kopii, które, choćby bywały niecelne w niewprawnych dłoniach, zapewniały 
natychmiastowy kontakt z przeciwnikiem. Jeżeli jeden z rycerzy nacierał z kopią 
ustawioną sztywno w bok – a więc z wyraźnym zamiarem wysiodłania rywala – 
drugi, który trzymał broń wymierzoną do przodu, dosięgał go na długość kopii, 
zanim planowany zamach doszedł do skutku.
Ważny był sposób trzymania kopii. Nie zalecano postawy skulonej i kurczowego 
ściskania kopii z góry wymierzonej do zadania decydującego ciosu, bowiem przy tak 
silnym uchwycie broń wibrowała z każdym krokiem dudniącego natarcia, a zatem 
chybienie celu było pewne jak dwa razy dwa. Wprost przeciwnie: należało 
swobodnie siedzieć w siodle, trzymając kopię luźno i tak, aby falowała płynnie 
w rytm narzucony przez konia. Dopiero w momencie starcia trzeba było wpić się 
kolanami w boki rumaka, gwałtownie wychylić korpus do przodu, ścisnąć kopię 
pełną garścią, zamiast kciukiem i palcem wskazującym, i przycisnąć prawy łokieć do 
tułowia, celem usztywnienia uchwytu.
Ważne były rozmiary kopii. Naturalnie, że rycerz zbrojny w kopię długości stu 
jardów, dosięgnąłby z dużym wyprzedzeniem przeciwnika walczącego kopią 
długości dziesięciu czy dwunastu stóp. Z tym że niemożliwe wydaje się wykonanie 
tak długiej kopii, a nawet gdyby udało sieją wykonać, to noszenie takiej broni byłoby 
mocno kłopotliwe. Każdy rycerz wybierał zatem najdłuższą kopię, z jaką umiał sobie 
poradzić przy wielkiej szybkości – i na tym, niestety, trzeba było poprzestać. Sir 
Lancelot, który pojawił się na horyzoncie dziejów w jakiś czas po zakończeniu tej 
części naszej opowieści, dysponował kilkoma kopiami różnej długości i w zależności 
od sytuacji kazał sobie podawać Wielką Kopię lub Kopię Średnią.
Ważne były punkty na ciele wroga, w które należało mierzyć. W zbrojowni 
zamku Puszczy Dzikiej wisiał wielki obraz przedstawiający rycerza, na którym 
każdy czuły punkt ciała obwiedziony był kółkiem. Rozmieszczenie czułych punktów 
zależało od typu zbroi. Przed atakiem należało sobie przeciwnika dobrze obejrzeć 
i ustalić punkty ataku. Dobry płatnerz – a najlepsi płatnerze żyli podówczas 
w Warrington, i nadal żyją w tamtej okolicy – dbał o to, żeby wszystkie wystające 
elementy zbroi były zaokrąglone, dzięki czemu czubek kopii ześlizgiwał się po nich. 
Dziwna rzecz: tarcze ówczesne bywały na ogół wklęsłe. Ale i to miało swoje 
uzasadnienie: czubek kopii bowiem zatrzymywał się w zagłębieniu tarczy, zamiast 
ześlizgiwać się z niej w górę albo w dół i dosięgnąć, być może, tego czy owego 
czułego fragmentu rycerskiej anatomii. Niezrównanym celem ataku był herb na 
hełmie – naturalnie, tylko u tych rycerzy, którzy z próżności zdobili hełmy wielkimi 
herbami, w załomach i ornamentach których tak chętnie zagnieżdżał się czubek 
kopii. Nigdy nie brakowało pyszałków, noszących na czole niedźwiedzie, smoki, 
a nawet okręty lub zamczyska. Lecz Sir Lancelot zadowalał się zawsze prostym 
hełmem, zdobnym najwyżej w pęk piór, w którym niezdolne byłoby utknąć 
jakiekolwiek ostrze, lub też – ale tylko jeden jedyny raz – w miękki damski 
zarękawek.
Zbyt długo trwałby wykład o wszystkich interesujących szczegółach 
prawidłowej walki na kopie. Chłopcy zmuszeni byli opanować je doskonale, gdyż 
w owych czasach trzeba się było wykazać mistrzostwem w swojej sztuce od a do z. 
Należało wiedzieć, jakie drewno najlepiej nadaje się na kopie i dlaczego, a nawet jak 
je należy obrabiać, żeby broń się nie rozszczepiała i nie paczyła. Należało znać 
odpowiedzi na tysiące pytań dotyczących zbroi i uzbrojenia – i wszystkie te 
odpowiedzi trzeba było w dodatku rozumieć.
Tuż obok zamku Sir Ectora rozciągało się pole turniejowe, jednak od dnia 
narodzin Kaya nie rozegrał się tam ani jeden turniej. Była to rozległa łąka, zawsze 
schludnie przystrzyżona i okolona szerokim, porośniętym trawą wałem, na którym 
można było rozstawić pawilony. Z boku wznosiła się wiekowa drewniana trybuna 
na wysokim rusztowaniu – specjalnie dla dam. Na razie teren ten służył jako poligon 
do ćwiczeń z kopią, toteż w jednym jego końcu umieszczono makietę, 
w przeciwległym zaś – pierścień. Makieta przedstawiała drewnianego saracena na 
słupie. Saracen miał przeraźliwie niebieską twarz, krwistej barwy brodę i dziki 
wzrok. W lewej dłoni dzierżył tarczę, a w prawej płaski miecz z drewna. Wszystko 
było dobrze, jeżeli się go trafiło w sam środek czoła; za to jeżeli kopia dosięgła tarczy 
lub dowolnego punktu na prawo czy lewo od linii środka, saracen zaczynał wirować 
z wielką prędkością i na ogół skutecznie okładał drewnianym mieczem pochylonego 
w uniku rycerza. Był już z lekka obdrapany, a nad prawym okiem nosił pokaźną 
zadrę.
Pierścień natomiast był nieduży, żelazny, umocowany sznurkiem na czymś 
w rodzaju szubienicy. Jeżeli zawodnikowi udało się wcelować w sam środek, 
sznurek pękał i można było odjechać krokiem paradnym, uwożąc pierścień na kopii.
Dzień wstał nieco chłodniejszy, niż to od dłuższego czasu bywało, jesień bowiem 
czaiła się już na horyzoncie. Chłopcy trenowali na polu turniejowym pod okiem 
zbrojmistrza i Merlina. Zbrojmistrzem był sierżant służby czynnej: sztywny, 
bladolicy, nadęty, z woskowanym wąsem. Nie chodził zwyczajnie, lecz zawsze 
maszerował z wypiętą piersią, niczym gołąb w zalotach, i przy byle okazji 
wykrzykiwał: „I-rrrraz!”. Wiele uwagi poświęcał wciąganiu brzucha i często potykał 
się o własne nogi, których nie widywał sponad sklepienia klatki piersiowej. 
Bezustannie dbał o sprężystość mięśni, co okropnie denerwowało Merlina.
Wart leżał obok Merlina w cieniu trybuny i drapał się, bo oblazło go polne 
robactwo. Dopiero niedawno żniwiarze odłożyli podobne do pił sierpy: snopki stały 
po osiem pośród wysokiego – jak to w owych czasach – rżyska. Warta stale gdzieś 
swędziało. Poza tym bolały go plecy, a czerwone ucho pulsowało po szarżach na 
makietę – treningi bowiem odbywały się bez zbroi. Wart cieszył się, że teraz przyszła 
kolej na Kaya, a on sam może sobie leniwie leżeć w cieniu, drzemać, drapać się, 
otrząsać jak pies i jednym okiem obserwować wyczyny przyjaciela.
Merlin siedział tyłem do wszelkich zajęć sportowych i ćwiczył zaklęcie, którego, 
niestety, nie pamiętał zbyt dokładnie. Miało ono rozkręcić grajcarkowate wąsy 
sierżanta, ale na razie rozkręciło tylko jeden i sierżant nawet tego nie zauważył. 
Machinalnie podkręcał wąsa z powrotem, ilekroć Merlin rzucił na niego czar, 
a wówczas czarodziej klął – „A żeby cię!” – i zaczynał od nowa. Raz, przez pomyłkę, 
kazał sierżantowi załopotać uszami. Tamten, uczyniwszy to, z wielkim zdziwieniem 
spojrzał w niebo, ciekaw, co to za ptak.
Z odległego końca placu turniejowego płynęły przez stojące nieruchomo 
powietrze uwagi sierżanta:
– Nie, nie, paniczu Kay, w ogóle nie o to chodzi. Jeszcze raz. Jeszcze raz. Kopię 
trzymamy pomiędzy kciukiem a palcem wskazującym prawej ręki: Tarcza na linii 
lampasa...
Wart potarł obolałe ucho i westchnął.
– Czemu się smucisz? – zapytał Merlin.
– Ja się nie smucę. Ja myślę.
– O czym?
– A, takie tam... Myślałem o tym, jak Kay kształci się na rycerza.
– Istotnie, jest się czym przejmować! – parsknął Merlin. – Wszędzie pętają się 
bandy bezmyślnych jednorożców, dumnych ze swojego wykształcenia, które polega 
na tym, że potrafią jeden drugiego wysadzić z siodła kawałkiem kija! To mnie 
doprawdy przygnębia. Więcej powiem: mam wrażenie, że Sir Ector o wiele chętniej 
zaangażowałby na waszego nauczyciela – za przeproszeniem Najświętszej Panienki 
– jakąś gwiazdę turniejów niż czarodzieja o ustalonej renomie i międzynarodowej 
reputacji, z pierwszorzędnymi dyplomami wszystkich europejskich uniwersytetów. 
Chorobą normańskiej arystokracji jest przesadna miłość do sportu i zabaw, ot co!
Zamilkł oburzony i, tym razem specjalnie, kazał sierżantowi dwukrotnie 
załopotać uszami, lewym i prawym naraz.
– Właściwie to ja myślałem o czymś innym – odezwał się Wart. – Myślałem, że 
przyjemnie byłoby zostać rycerzem, takim, jakim zostanie Kay.
– No i wkrótce nim zostaniesz, o co chodzi? – zniecierpliwił się staruszek.
Wart nic na to nie odpowiedział.
– No, o co chodzi? – Merlin odwrócił głowę i bacznie przyjrzał się chłopcu spoza 
okularów. – Co jest? – ponaglił nieprzyjemnym tonem.
Oględziny wykazały, że uczeń usilnie stara się nie rozpłakać, co by niechybnie 
uczynił, gdyby chciał odpowiedzieć Merlinowi tonem grzecznym albo chociaż 
poprawnym. Więc przemówił tonem lodowatym:
– Ja nigdy nie zostanę rycerzem. – W tej chwili sztuczka Merlina zadziałała 
i Wartowi już wcale nie chciało się płakać; chciało mu się za to kopnąć Merlina 
w tyłek. – Nie będę rycerzem, ponieważ nie jestem prawowitym synem Sir Ectora. 
Kay będzie pasowany na rycerza, a ja zostanę jego giermkiem.
Merlin znów siedział odwrócony do niego tyłem, ale jego oczy za szkłami 
okularów błyszczały wyjątkowo mocno.
– Kiepska sprawa, co? – rzekł, bez cienia współczucia. Na to Wart eksplodował 
głośno wszystkimi skrytymi wątpliwościami, które go od dawna gnębiły.
– Dlaczego nie urodziłem się jako prawowity syn swoich rodziców? Dlaczego nie 
mogę zostać błędnym rycerzem?
– A co byś robił jako błędny rycerz?
– Nosiłbym wspaniałą zbroję, miałbym tuzin kopii i czarnego rumaka, 
wysokiego w kłębie na osiemnaście piędzi, i nazwałbym się Czarnym Rycerzem. 
Czatowałbym w pobliżu źródła albo brodu, albo wszystko jedno czego i wszystkich 
przejeżdżających tamtędy rycerzy wyzywałbym na kopie w obronie honoru ich dam, 
ale żadnego bym nie zabił, tylko strącałbym ich z koni i łaskawie obdarowywał 
życiem. Przez okrągły rok mieszkałbym w namiocie i nic, tylko walczyłbym na 
kopie, tropił dzikie bestie i zdobywał nagrody w turniejach. I nigdy nikomu nie 
wyjawiłbym swojego imienia.
– Przypuszczam, że twoja żona nie zachwyciłaby się takim trybem życia.
– Nie zamierzam się żenić. Baby są głupie. Chociaż – dodał po namyśle, bez 
wielkiego entuzjazmu – jako rycerz, musiałbym mieć damę swego serca, żeby nosić 
pod hełmem jej wstążkę i dokonywać na jej cześć wielkich czynów.
Bzycząc okrutnie, przefrunął między nimi trzmiel: przeleciał pod trybuną i uciekł 
na słońce.
– Chciałbyś się spotkać z autentycznym błędnym rycerzem? – spytał od 
niechcenia czarodziej. – Tylko w celach naukowych, oczywiście.
– Och, bardzo! Odkąd żyję, nie odbył się tutaj ani jeden turniej.
– Sądzę, że dałoby się to załatwić.
– Spróbuj, Merlinie, bardzo cię proszę! Mógłbyś mnie przecież zabrać do 
błędnych rycerzy, tak jak zabrałeś do ryb.
– Od biedy można uznać, że i to ma swoje walory poznawcze.
– Jeszcze jakie! – poparł go Wart. – Nie wiem, co mogłoby mieć większe walory 
poznawcze niż widok prawdziwych rycerzy w walce. Proszę cię, zrobisz to dla 
mnie?
– Masz może ulubionego rycerza?
– Król Pellinore! – odparł bez wahania Wart. Czuł słabość do tego dżentelmena 
od czasu niezwykłego spotkania z nim w puszczy.
– Doskonale – rzekł na to Merlin. – Ułóż ręce wzdłuż boków i rozluźnij mięśnie. 
Cabricias arci thurum, catalamus, singulariter, nominativa, haec musa. Zamknij oczy 
i nie otwieraj, aż ci powiem. Bonus, Bona, Bonum. Dobra jest. Deus Sanctus, est-ne 
oratio Latinas? Etiam, oui, quare? Pourquoi? Quai substantivo et adjectivum 
concordat in generi, numerum est casus. Jesteśmy na miejscu.
Podczas trwania recytacji pacjent doznawał dość szczególnych uczuć. Najpierw 
usłyszał głos sierżanta: „Nie tak, nie tak, pięty w dół, wymach ciała z biodra”. Głos 
cichł, cichł, a Wart czuł się tak, jakby spoglądał na własne stopy przez odwróconą 
lunetę i zaczął wirować jak wrzeciono, a stopy pozostały jak gdyby w samym czubku 
trąby powietrznej, która wsysała Warta w przestworza. Potem był już tylko 
ogłuszający, wirujący ryk i syk, coraz potężniejszy, nie do zniesienia. Nagle zapadła 
kompletna cisza, w której rozległ się głos Merlina:
– Jesteśmy na miejscu.
Wszystko to pochłonęło nie więcej czasu, niż potrzeba małemu fajerwerkowi na 
start z głośnym świstem, obrócenie się w powietrzu i opadnięcie z hukiem w postaci 
deszczu barwnych gwiazdek. Wart otworzył oczy dokładnie w tym momencie, 
w którym laseczka naszego fajerwerku stuknęłaby o ziemię.
Leżeli pod bukiem w Puszczy Dzikiej.
– Jesteśmy na miejscu – powiedział Merlin. – Wstań i otrzep ubranie.
– A tam oto, jeśli się nie mylę – ciągnął czarodziej, niezmiernie z siebie 
zadowolony, bo czary przynajmniej raz zadziałały bez zarzutu – nadciąga ku nam 
twój przyjaciel, Król Pellinore.
– Czołem, czołem! – ozwał się wielkim głosem Król Pellinore, co chwila 
podrzucając opadającą przyłbicę. – Coś podobnego! Czy mnie wzrok nie myli? Toż 
to mój znajomy młodzian od puchowego łoża!
– Owszem – przyznał Wart. – I ja bardzo się cieszę, że pana znów widzę. Czy ujął 
pan Bestię?
– Nie – odrzekł Król Pellinore. – Bestii nie ująłem. Do nogi, głupia suko, zostawże 
w spokoju ten krzak! Fuj! Fuj! Niesforne psisko! To awanturnica, mówię wam, 
panowie. Przepada za królikami. Przecież ci mówię, ty głupia, że tam nic nie ma. Fuj! 
Fuj! Zostaw! Słuchajże pana! Do nogi!
– Nigdy nie chce przyjść do nogi – poskarżył się.
W tej samej chwili suka wypłoszyła z krzaków koguta bażanta. Ptak wyskoczył 
w górę jak rakieta, z głośnym gdakaniem, a suka tak się tym przejęła, że – cały czas 
na smyczy – okrążyła swego pana trzy albo cztery razy, dysząc jak astmatyk. Koń 
Króla Pellinora cierpliwie znosił pętanie nóg rzemieniem smyczy, niemniej Merlin 
i Wart uznali, że muszą zatrzymać sukę i wyplątać ją, zanim dojdzie do dalszego 
ciągu rozmowy.
– Coś takiego! – rzekł Król Pellinore. – Piękne dzięki. Coś podobnego. Może byś 
mnie przedstawił swojemu towarzyszowi, hę?
– Mój nauczyciel, Merlin, wybitny czarodziej.
– Wielki to dla mnie zaszczyt, słowo daję – rzekł Król. – Zawsze chętnie poznam 
czarodzieja. Prawdę mówiąc, każdego poznam z chęcią. Dzięki spotkaniom z ludźmi 
wyprawa mniej się dłuży.
– Padam do nóg Waszej Miłości – ozwał się Merlin swoim najbardziej 
czarodziejskim głosem.
– Padam do nóg waszej miłości – powtórzył jak echo Król, pragnąc wywrzeć na 
nowym znajomym jak najkorzystniejsze wrażenie.
Uścisnęli sobie prawice.
– Czy rzeczywiście pada? – zaniepokojony Król nerwowo rozejrzał się po 
najbliższej okolicy. – Pan powiada, że pada? Bo mnie się zdawało, że dzień 
zapowiada się pięknie.
– Merlin chciał tylko zaznaczyć, że bardzo mu przyjemnie – wyjaśnił Wart.
– Rozumiem. Mnie też jest bardzo przyjemnie. Ponownie podali sobie prawice.
– Witam pana – powiedział Król Pellinore. – Jak się pan zapatruje na dzisiejszą 
pogodę?
– Moim zdaniem, zanosi się na antycyklon.
– Ach tak... – zasępił się Król. – Na antycyklon, mówi pan... Wobec tego, będę się 
chyba zbierał.
To rzekłszy, Król zaczął się bardzo trząść, kilkakrotnie otworzył i zatrzasnął 
przyłbicę, rozkaszlał się, splątał wodze w węzeł, zakrzyknął: „Za pozwoleniem!”, no 
i ogólnie rzecz biorąc sprawiał wrażenie osobnika skorego do ucieczki.
– To jest czarodziej od białej magii – uspokoił go Wart. – Nie trzeba się go bać, 
Wasza Wysokość. Jest on moim najserdeczniejszym przyjacielem, a w ogóle to czary 
na ogół mu się plączą.
– Rozumiem – rzekł Król Pellinore. – Biała magia, hę? Jaki ten świat jest mały, 
nieprawdaż? Bardzo mi przyjemnie.
– Padam do nóg Waszej Miłości – rzekł Merlin.
– Padam do nóg – powtórzył z namaszczeniem Król Pellinore.
Po raz trzeci uścisnęli sobie prawice.
– Na miejscu Waszej Wysokości – powiedział czarodziej – nie ruszałbym się 
z tego miejsca. Sir Grummore Grummursum jest właśnie w drodze tutaj. Pragnie on 
wyzwać waszą wysokość na kopie.
– Naprawdę? Sir Jakmutam wybiera się tutaj, żeby mnie wyzwać na kopie?
– Z całą pewnością.
– Da mi fory?
– Moim zdaniem, Wasza Wysokość w niczym mu nie ustępuje.
– Coś podobnego! – wykrzyknął Król. – Biednemu zawsze wiatr w oczy!
– Padam do nóg – rzekł Merlin.
– Padam – rzekł Król Pellinore.
– Padam – powiedział Wart.
– Od tej chwili kończę zawieranie nowych znajomości – oświadczył monarcha. – 
Udawajmy, że znamy się wszyscy od dawna.
– Czy Sir Grummore istotnie zbliża się tutaj z zamiarem wyzwania Króla 
Pellinora do walki? – wtrącił Wart, pospiesznie zmieniając temat.
– Spójrz tam – wskazał ręką Merlin, na co obaj, chłopiec i król, popatrzyli za jego 
palcem.
Po pochyłości polany galopował ku nim Sir Grummore Grummursum w pełnym 
rynsztunku bojowym. Zamiast codziennego hełmu z przyłbicą przywdział na tę 
okazję przepisowy hełm kubłowy do walki na kopie, z wyglądu zbliżony do 
pokaźnej bryły węgla. Galopował i pobrzękiwał. A galopując, śpiewał starą piosenkę 
z lat szkolnych:
Do walki na kopie ruszamy wraz,
Niezłomni od zadów po czuby,
I żadna siła nie pozbawi nas
Miłości do starej budy.
Ru-szaj, ru-szaj, ru-szaj, ruszaj, ruszaj,
Niech tarczy rozdzwoni się stal
Od ciosów rycerzy na schwał?
– Wielkie nieba! – zawołał Król Pellinore. – Dobre dwa miesiące nie walczyłem na 
kopie, chociaż przyznać muszę, że ubiegłej zimy wyzwano mnie osiemnaście razy. 
Wprowadzali wtedy nowy styl walki.
Podczas tej przemowy Sir Grummore zdążył podjechać całkiem blisko 
i rozpoznać Warta.
– Dźdobrr – powitał go. – Syn Sir Ectora, jeśli się nie mylę? A co to za gość 
w błazeńskim kapeluszu?
– To jest mój nauczyciel – pospieszył z odpowiedzią Wart. – Nazywa się Merlin. 
Jest czarodziejem.
Sir Grummore przyjrzał się Merlinowi – ówcześni rycerze traktowali 
czarodziejów raczej z góry – i rzekł tonem lekceważącym:
– Aha, czarodziej. Bardzo mi przyjemnie.
– To zaś jest Król Pellinore – kontynuował prezentację Wart. – Sir Grummore 
Grummursum – Król Pellinore.
– Bardzo mi przyjemnie – rzekł Sir Grummore.
– Padam... – zaczął Król Pellinore, ale zaraz się usprawiedliwił: – Padać nie 
będzie z całą pewnością, prawda?
– Przyjemny dzionek – zauważył Sir Grummore.
– Bardzo przyjemny, niczego sobie, prawda?
– Pan dzisiaj tropi?
– Naturalnie, naturalnie. Ja stale tropię, widzi pan. Bestię Dyżurną.
– Ciekawe zajęcie, nawet bardzo ciekawe.
– Owszem, ciekawe. Chciałby pan może obejrzeć próbki odchodów? Najlepsze, 
co prawda, zostawiłem w domu, ale i te są niczego sobie.
– A niech mnie! Więc tak wyglądają odchody Bestii Dyżurnej!
– Właśnie tak.
– To niezmiernie interesujące odchody.
– Prawda, że interesujące? – ucieszył się Król Pellinore. – Tyle że po pewnym 
czasie zaczynają człowiekowi doskwierać.
– No cóż... Piękny mamy dzionek, nieprawdaż?
– Owszem, niczego sobie.
– A może byśmy się tak zmierzyli na kopie, co pan na to?
– Trzeba będzie – westchnął Król. – Nie ma rady.
– O co?
– Niech będzie o to, co zawsze. Czy byłby pan tak uprzejmy i pomógł mi 
przywdziać hełm kubłowy?
Okazało się, że do pomocy potrzebni są wszyscy trzej, gdyż zamiana hełmu 
zwykłego na kubłowy była operacją wymagającą nie lata uzdolnień inżynieryjnych: 
trzeba było porozkręcać śrubki i poluzować nity, które Król w porannym pośpiechu 
spasował był nie tak jak należało. Hełm kubłowy był olbrzymią konstrukcją, 
podobną do puszki na olej, podbitą od środka dwiema warstwami skóry 
i trzycalowej grubości wyściółką słomianą.
Uporawszy się z niełatwym zadaniem, rycerze rozjechali się w przeciwległe 
krańce polany, skąd ruszyli ku sobie, zamierzając zetrzeć się na samym środku.
– Cny rycerzu! – ozwał się Król Pellinore. – Zaklinam cię, wyznaj mi swe imię!
– Moje imię to moja prywatna rzecz i nic ci do tego – odrzekł Sir Grummore, 
używając przepisanej regulaminem formuły.
– Nieuprzejmy to respons – rzekł mu na to Król Pellinore. – Cóż bowiem może 
przeszkodzić rycerzowi w wyznaniu imienia, jeśli nie czyn haniebny, wstydem go 
okrywający?
– A jednak postanowiłem, że choćbyś nie wiem jak prosił, nie poznasz dziś mego 
imienia.
– Stań zatem do walki ze mną, fałszywy rycerzu.
– Czy się aby nie pomyliłeś, Pellinore? – zapytał zwyczajnym głosem Sir 
Grummore. – W tekście jest chyba „Staniesz zatem...”?
– Och, najmocniej przepraszam, Sir Grummore. Rzeczywiście, ma pan rację. 
Staniesz zatem do walki ze mną, fałszywy rycerzu!
Bez dalszych ceregieli rycerze wycofali się na z góry upatrzone pozycje 
w przeciwległych krańcach polany, naszykowali kopie i ustawili się do pierwszej 
szarży, do której wystartować mieli równocześnie.
– Dobrze by było wdrapać się na drzewo – rzekł Merlin, wskazując pobliskie 
drzewo. – Nigdy nie wiadomo, co się może przydarzyć w takiej potyczce.
Wleźli zatem na wielki buk, usłużnie rozkładający gałęzie we wszystkich 
kierunkach. Wart usadowił się możliwie najbliżej skraju gładkiego konara, jakieś 
piętnaście stóp nad ziemią, skąd doskonale widać było całe pole walki. Trudno 
o wygodniejsze drzewo do siedzenia niż buk.
Aby sobie wyobrazić mrożącą krew w żyłach scenę pojedynku, która niebawem 
nastąpi w naszej opowieści, należy koniecznie pamiętać o jednym: ówczesny rycerz 
w pełnym rynsztunku dźwigał na sobie co najmniej tyle funtów metalu, ile sam 
ważył. Przeciętny rycerz w zbroi osiągał zatem wagę od trzystu do trzystu 
pięćdziesięciu funtów, co oznacza, że rumak jego był powolnym ciężarowcem, jak 
nasze dzisiejsze konie robocze, sam zaś rycerz miał do tego stopnia ograniczoną 
swobodę ruchów – przez balast żelastwa i grube wyściółki zbroi – że poruszał się jak 
na zwolnionym filmie.
– Ruszyli! – wrzasnął Wart i aż wstrzymał oddech z nadmiaru emocji.
Juczne konie poczęły wolno, majestatycznie zbliżać się do siebie. Kopie, jeszcze 
przed chwilą postawione na sztorc, schyliły się do poziomu i wymierzyły w siebie 
nawzajem. Widać było, że Król Pellinore i Sir Grummore z całych sił bodą końskie 
boki ostrogami i już po kilku dłuższych chwilach imponujące czworonogi zmieniły 
krok, przechodząc w coś na kształt dudniącego truchtu. Brzdęk, rrrum, buch-buch – 
truchtały konie, a obaj rycerze rytmicznie wymachiwali łokciami i kolanami, 
ukazując zarazem spore połacie światła dziennego między siodłem a własnym 
siedzeniem. Tempo raz jeszcze uległo zmianie: rumak Sir Grummore’a najwyraźniej 
puścił się galopem. Po chwili rumak Króla Pellinore’a uczynił to samo. Był to widok 
mrożący krew w żyłach.
– Ojejku! – zawołał Wart. Zawstydził się, że przez jego krwiożercze upodobania 
biedni rycerze muszą się teraz ścierać na kopie. – Myślisz, że oni się pozabijają?
– Niebezpieczna rozgrywka – pokręcił głową Merlin.
– Już! – wrzasnął Wart.
Z tętentem żelaznych kopyt, od którego włos stawał dęba na głowie, mocarni 
jeźdźcy zwarli się pośrodku polany. Końce obu kopii zadrżały przez moment o kilka 
cali od hełmów – każdy z walczących postanowił zadać najtrudniejszy sztych – po 
czym przeciwnicy uczynili w tył zwrot i pogalopowali z powrotem w swoje strony. 
Sir Grummore wbił koniec kopii głęboko w pień buka, na którym siedzieli Wart 
z Merlinem, i został w ten sposób unieruchomiony. Król Pellinore natomiast, którego 
koń poniósł, znikł z pola widzenia.
– Mogę otworzyć oczy? – spytał Wart, gdyż w krytycznej chwili zacisnął był 
powieki.
– Możesz – zapewnił go Merlin. – Ich powrót na pozycje trochę potrwa.
– Hop hop! – z gęstwiny kolczastych krzaków dobiegł zduszony głos Pellinore’a.
– Tutaj, Pellinor, tutaj! – zawołał Sir Grummore. – Wracaj, bracie, tu jestem!
Po dłuższej przerwie, w której monumentalne postacie usiłowały przywrócić 
dawny ład, Król Pellinore znalazł  się w krańcu polany przeciwległym do swego 
poprzedniego miejsca startu, które obecnie zajmował Sir Grummore, ustawiony 
twarzą do przeciwnika.
– O, zdrajco! – krzyknął Sir Grummore.
– Poddaj się tchórzu, na mój honor! – wrzasnął Król Pellinore.
Ponownie naszykowali kopie i ruszyli ku sobie, a ziemia dudniła rozgłośnie pod 
kopytami koni.
– Ojej! – westchnął Wart – żeby oni sobie tylko nie zrobili krzywdy.
Rumaki zmierzały ku sobie z anielską cierpliwością, a rycerze tym razem – jakby 
się zmówili – postanowili obaj zadać cios z boku. Każdy z nich trzymał kopię 
wymierzoną w lewo, pod kątem prostym, i zanim Wart zdołał cokolwiek 
powiedzieć, rozległ się ogłuszający, chociaż dźwięczny rumor. Brzdęk! Brzdęk! – 
rozdzwoniły się zbroje, całkiem jak omnibus, który wjechał w kuźnię – i oto rycerze 
siedzieli ramię w ramię na zielonej murawie, a ich konie galopowały, każdy w swoją 
stronę.
– Fantastyczny upadek! – zachwycił się Merlin.
Konie, czując, że spełniły swoje obowiązki, wyhamowały i jęły ze stoickim 
spokojem szczypać trawę. Król Pellinore i Sir Grummore siedzieli wpatrzeni przed 
siebie, każdy z kopią przeciwnika pod pachą.
– O raju! – pisnął Wart. – Ale rymnęli! Na szczęście, nie widać, żeby stało im się 
coś złego.
Sir Grummore i Król Pellinore z wysiłkiem podnieśli się z ziemi.
– Broń się! – krzyknął Król Pellinore.
– Niech cię Bóg ma w swojej opiece! – krzyknął Sir Grummore.
Z tymi słowy dobyli mieczy i natarli na siebie wzajem z taką zaciekłością, że po 
chwili każdy z nich, uczyniwszy niewielkie wgłębienie w hełmie przeciwnika, siadł 
gwałtownie na ziemi.
– Bach! – krzyknął Król Pellinore.
– Buch! – krzyknął Sir Grummore, również zajmując miejsce siedzące w parterze.
– O raju! – pisnął Wart. – Ale walka!
Rycerze stracili cierpliwość i pojedynek rozgorzał na całego. Na szczęście nie był 
on zbyt groźny w skutkach, bo w grubych metalowych „opakowaniach” walczący 
nie mogli uczynić sobie nawzajem wielkiej szkody. Podnoszenie się z ziemi za 
każdym razem trwało strasznie długo, a zadawanie ciosu przy wadze jednej ósmej 
tony było czynnością tak majestatyczną, że każdy element pojedynku można było na 
bieżąco przeanalizować i omówić.
W pierwszej fazie walki Król Pellinore i Sir Grummore stali przez pół godziny 
naprzeciwko siebie i walili się z całych sił mieczami po hełmach. Z przyczyn 
technicznych walili na zmianę: gdy Sir Grummore przychodził do siebie po zadaniu 
ciosu, walił Król Pellinore, i na odwrót. Z początku ilekroć jednemu zdarzyło się 
upuścić miecz albo przypadkiem wbić go w ziemię, drugi korzystał z okazji 
i wymierzał mu dwa, albo nawet trzy dodatkowe razy. Jednak po pewnym czasie 
udoskonalili rytm i precyzję ciosów, i pracowali jak mechaniczni drwale w ruchomej 
pozytywce. Wreszcie miarowa gimnastyka i monotonia czynności przywróciły im 
dobry humor i rycerze zaczęli się nudzić.
Za obopólną zgodą przeszli do drugiego etapu pojedynku. Sir Grummore 
poczłapał w jeden koniec polany, a Król Pellinore pokuśtykał w drugi. Doszedłszy 
na miejsca, każdy zrobił w tył zwrot i wspięty na palce przez chwilę balansował 
w tył i w przód. Pochylenie się do przodu oznaczało bowiem konieczność biegu do 
przodu, natomiast zbyt energiczny wychył w tył oznaczał lądowanie na zadku. W tej 
sytuacji problemem stawało się najzwyklejsze chodzenie. Uzyskawszy pożądaną 
równowagę z lekkim wychyleniem do przodu, obaj równo ruszyli truchcikiem, żeby 
nie upaść na nos. Pędzili ku sobie jak dwa rozjuszone dziki.
Zwarli się pierś w pierś pośrodku polany, z odgłosem zderzenia okrętów i bicia 
w wielkie dzwony – po czym odbili się od siebie i obaj bez tchu wylądowali na 
wznak. Leżeli tak parę minut, ciężko dysząc.
Potem zaczęli z wolna gramolić się na nogi i nie ulegało wątpliwości, że po raz 
wtóry stracili cierpliwość.
Król Pellinore, wskutek gwałtownego upadku, stracił nie tylko cierpliwość, ale 
i orientację w terenie. Podniósł się, co prawda, ale obrócony w złą stronę, nie mógł 
znaleźć Sir Grummora. Można to było częściowo usprawiedliwić faktem, że do 
patrzenia na świat miał zaledwie nikłą szczelinkę w hełmie, w dodatku – z racji 
grubej słomianej wyściółki – w odległości trzech cali od oczu. Jednak nie dało się 
zaprzeczyć, że nawet bez względu na to, prezentował się marnie. Możliwe, że stłukły 
mu się okulary. Sir Grummore bez wahania wykorzystał przewagę.
– A masz! – ryknął wielkim głosem, częstując nieszczęsnego monarchę oburącz 
zadanym ciosem w szczyt hełmu, gdy tamten powoli toczył głową na wszystkie 
strony i bezskutecznie wyglądał go przez szparkę w metalowej puszce.
Król Pellinore, ciężko obrażony, wykonał w tył zwrot, ale przeciwnik był od 
niego szybszy. Najspokojniej w świecie zaszedł Króla od tyłu i powtórzył 
druzgocący cios, dokładnie w to samo miejsce.
– Gdzie jesteś? – wrzasnął skołowany Król Pellinore.
– Tutaj! – zawołał w odpowiedzi Sir Grummore, pieczętując słowa następnym 
ciosem.
Król, biedaczek, obrócił się w miejscu najzwinniej jak potrafił, ale Sir Grummore 
znów zdołał mu umknąć.
– A kuku! – wrzasnął zza królewskich pleców i ciął po raz kolejny.
– Ty chamie – rzekł na to Król.
– Iiiii-ciach! – odparł Sir Grummore, wcielając słowo w czyn.
Wstrząs wstępnego zderzenia, w połączeniu z serią ciosów w tył głowy 
i zagadkowymi unikami przeciwnika, wyraźnie zakłóciły bystrość umysłu Króla 
Pellinore’a. Zamilkł i chwiał się już tylko pod gradem ciosów, bezradnie wiosłując 
w powietrzu ramionami.
– Biedny Król – użalił się nad nim Wart. – Niech go tamten tak mocno nie bije.
Jakby w odpowiedzi na życzenie Warta, Sir Grummore przerwał pracę.
– Życzysz sobie Pax? – spytał hardo. Król Pellinore nie odpowiedział.
Sir Grummore poczęstował go za to jeszcze jednym ciosem i poradził:
– Mów „Pax” albo utnę ci łeb.
– Nie powiem – rzekł Król.
„Bdiang!” miecz zadzwonił o zwieńczenie hełmu. „Bdiang!” zadzwonił drugi 
raz. „Bdiang!” zadzwonił trzeci.
– Pax – powiedział, a raczej bąknął pod nosem Król Pellinore.
Kiedy jednak Sir Grummore odprężył się, kosztując słodkiego owocu 
zwycięstwa, Król Pellinore natarł na niego znienacka, wrzeszcząc „Non!” i mierząc 
w sam środek piersi przeciwnika.
Sir Grummore legł na wznak.
– Tak się nie robi! – oburzył się Wart. – To podstęp! Nie spodziewałem się tego 
po Królu.
Król Pellinore pospiesznie siadł okrakiem na piersi ofiary, zwiększając tym 
samym balast nieszczęśnika do ćwierci tony i unieruchamiając go do reszty, po czym 
jął ściągać mu hełm.
– Powiedziałeś Pax!
– Powiedziałem Pax Non, tylko cicho.
– To świństwo.
– Wcale nie.
– Cham jesteś.
– Wcale nie.
– Właśnie, że jesteś.
– Wcale nie.
– Właśnie że tak.
– Powiedziałem Pax Non.
– Powiedziałeś Pax.
– Wcale nie.
– Właśnie że tak.
– A nie.
– A tak.
Tymczasem hełm Sir Grummore’a został rozsznurowany i ukazało się oblicze 
czerwone jak burak. Sir Grummore świdrował. Króla Pellinore’a morderczym 
spojrzeniem.
– Poddaj się, tchórzu – rzekł Król.
– Jeszcze czego! – wysapał z trudem Sir Grummore.
– Poddaj się albo utnę ci łeb.
– No to utnij.
– Dajże spokój – rzekł na to Król. – Wiesz, że z chwilą zdjęcia hełmu przeciwnik 
musi się poddać.
– Akurat!
– Wobec tego utnę ci łeb i kropka.
– Proszę cię bardzo.
Król złowieszczo zamachał mieczem w powietrzu.
– Do dzieła! – zachęcił go Sir Grummore. – Co to, tchórz cię obleciał?
Król opuścił miecz i odezwał się błagalnym tonem:
– Poddaj się, bardzo cię proszę.
– Sam się poddaj.
– Jakże ja mogę się poddać? Przecież, było nie było, siedzę na tobie, no nie?
– Nie poddam się. Mam to w nosie.
– Nie wygłupiaj się, Grummorze. Jeżeli się nie poddasz, dowiedziesz, żeś cham 
i prostak. Dobrze wiesz, że nie mogę ci uciąć głowy.
– Nigdy nie poddam się oszustowi, który mówi Pax, a potem bije.
– Nie jestem oszustem.
– Owszem, jesteś.
– Nie jestem.
– Jesteś.
– A właśnie że nie jestem.
– A właśnie że jesteś.
– Dosyć tego – zdenerwował się Król Pellinore. – Wstawaj, wdziewaj hełm, 
będziemy się bić od nowa. Nie pozwolę się nazywać oszustem.
– Oszust! – powtórzył Sir Grummore.
Wstali i we dwóch próbowali sobie poradzić z hełmem Sir Grummore’a, cały czas 
kłócąc się pod nosem: „A właśnie że nie!”, „A właśnie że tak!”. W końcu hełm wrócił 
na właściwe miejsce. Rycerze wycofali się w przeciwległe krańce polany, 
pobalansowali chwilę w miejscu dla złapania równowagi, po czym z ogłuszającym 
hurgotem ruszyli na siebie, jak dwa wykolejone tramwaje.
Niestety, wściekłość pozbawiła ich precyzji: nagleni gniewem, minęli się 
pośrodku pola walki. Masa zbroi pognała każdego z nich daleko do przodu, potem 
zaś manewrowali tak dziwnie, że jeden wcale drugiego nie widział przez wizjer. 
Można było pęknąć ze śmiechu, patrząc, jak Król Pellinore, raz już zaatakowany od 
tyłu, na wszelki wypadek okręca się bezustannie, żeby sprawdzić, co ma za plecami, 
podczas gdy Sir Grummore, autor i wykonawca wspomnianego manewru, czynił 
dokładnie to samo.
Błądzili tak przez dobre pięć minut – to stając i nasłuchując, to znów brzęcząc 
rozgłośnie żelastwem. Przykucali, pełzali, zerkali przez wizjery, stąpali na 
paluszkach, a od czasu do czasu każdy czynił nagły zamach mieczem za plecy. 
W pewnym momencie ustawili się w odstępie paru stóp, tyle że plecami – po czym 
z nadzwyczajną ostrożnością jęli się skradać w przeciwnych kierunkach. Król 
Pellinore zdołał nawet raz dosięgnąć Sir Grummora przypadkowym zamachem do 
tyłu, lecz po tym sukcesie zawirowali obaj w koło z taką werwą, że zakręciło im się 
w głowach i na nowo się pogubili.
Po pięciu minutach Sir Grummore zawołał:
– Dość tego, Pellinore! Przestań się chować! I tak widzę, gdzie jesteś.
– Wcale się nie chowam – odparł z urazą Król Pellinore. – No, gdzie jestem?
Odnaleźli się w końcu i zeszli twarzą w twarz.
– Chamidło – oświadczył Sir Grummore.
– Bardzo mi przyjemnie, Król Pellinore. Równocześnie wykonali w tył zwrot 
i odmaszerowali na pozycje wyjściowe, pieniąc się z wściekłości.
– Oszust! – wrzasnął z daleka Sir Grummore.
– Nieokrzesany gbur! – zrewanżował mu się Król Pellinore.
Po czym obaj zmobilizowali całe zapasy energii do decydującego starcia: 
pochyleni do przodu, z głowami spuszczonymi, jak dwa rozjuszone kozły, puścili się 
ku sobie istnym sprintem. Niestety: źle wymierzyli. Minęli się w odległości dobrych 
pięciu jardów, pędząc z prędkością co najmniej pięciu węzłów, niczym okręty, które 
mijają się na morzu pod osłoną nocy, nie dając sobie wzajem żadnych sygnałów. Tak 
to rycerze nasi zdążali ku niechybnej klęsce. Każdy z nich młócił powietrze 
ramionami niczym wiatrak, w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, 
bezskutecznie usiłując zwolnić bieg. Pędzili dalej w tempie wyścigowym. W końcu 
Sir Grummore zderzył się czołowo z bukiem, w którego koronie siedział Wart 
z Merlinem, Król Pellinore zaś wpadł z impetem na kasztanowiec rosnący 
w przeciwległym krańcu polany. Drzewa zadrżały, cała puszcza zagrała jak dzwon. 
Szpaki i wiewiórki zaczęły głośno przeklinać, a dzikie gołębie zerwały się z wysokich 
gałęzi o pół mili od miejsca wypadku. Obaj rycerze zesztywnieli na baczność i trwali 
w tej postawie tak długo, jak długo trwa odliczanie do trzech – po czym, z ostatnim, 
zgodnym, melodyjnym brzękiem żelastwa, zwalili się jak kłody na tak nieprzychylną 
dla nich murawę.
– Ogłuszeni – zawyrokował Merlin. – Nic dziwnego.
– Ojej! – zmartwił się Wart. – Może powinniśmy zejść na dół i udzielić im 
pierwszej pomocy?
– Można by polać im głowy wodą – myślał głośno Merlin – gdyby w okolicy była 
jakaś woda. Ale nawet wówczas, nie przypuszczam, żeby nam podziękowali za 
zardzewiałe zbroje. Nic im nie będzie. A na nas już czas.
– A jeśli oni nie żyją?
– Żyją, żyją, nie ma obawy. Za chwilę dojdą do siebie i udadzą się na obiad do 
domu.
– Król Pellinore, biedaczek, nie ma domu.
– W takim razie Sir Grummore zaprosi go do siebie i przenocuje. Ockną się jako 
najserdeczniejsi przyjaciele. Tak jest za każdym razem.
– Naprawdę tak myślisz?
– Jestem tego pewien, drogi chłopcze. A teraz zamknij oczy. Wracamy.
Wart zaufał mądrości Merlina.
– Czy myślisz – zapytał, z oczyma już zamkniętymi – że Sir Grummore ma 
puchowe łoże?
– Zapewne tak.
– To dobrze – ucieszył się Wart. – Królowi Pellinorowi sprawi to przyjemność, 
nawet jeżeli chwilowo został ogłuszony.
Padły łacińskie słowa, dokonały się tajemnicze gesty. Warta i Merlina wchłonął 
świszczący lej. W dwie sekundy później leżeli pod trybuną, a z odległego krańca 
placu turniejowego niósł się głos sierżanta:
– Do roboty, paniczu Art, do roboty! Dość tego wylegiwania się na trawie. 
Pozwoli panicz tu do nas, na słoneczko, raz-dwa, raz-dwa. Obaj z paniczem Kayem 
zobaczycie teraz, jak powinno się walczyć na kopie.



ROZDZIAŁ VIII


Wieczór był zimny i mokry. Takie wieczory zdarzają się już w końcu sierpnia. 
Wart nie wiedział, co ma z sobą robić. Dłuższą chwilę spędził w psiarni na rozmowie 
z Kawałłem, potem poszedł do kuchni obracać rożen. Ale w kuchni było mu za 
gorąco. Niańka kategorycznie zakazała wychodzić na deszcz. Zakaz ów także 
w naszych czasach jest częstą udręką nieszczęsnych dziatek, ale, szczerze 
powiedziawszy, paskudna pogoda i bez zakazów zniechęcała do opuszczania domu. 
Wart nie mógł sobie znaleźć miejsca.
– Co za nieznośne chłopaczysko! – zirytował się Sir Ector. – Na litość boską, 
przestań sterczeć przy tym oknie! Idź, poszukaj nauczyciela. Za moich czasów 
młodzież w czasie deszczu oddawała się użytecznym studiom. Tak jest. I ćwiczyła 
wątłe umysły.
– Wart jest głupi – powiedział Kay.
– No już, uciekaj stąd, kaczuszko – przegoniła go stara Niania. – Nie mam teraz 
czasu na twoje humory. Pranie czeka.
– Za pozwoleniem, paniczu – powiedział Hob. – Niech już panicz lepiej wraca na 
pokoje i nie płoszy mi ptactwa.
– Sio, sio! – fuknął sierżant. – Zmykaj stąd, ale to już. Ciebie mi tylko brakowało! 
Nie dość, że muszę polerować całe to zakichane żelastwo.
Nawet Psiarczyk warknął na niego, kiedy wrócił do psiarni. Wart poczłapał więc 
do pokoiku w wieży, gdzie Merlin pracowicie dziergał sobie na drutach ciepłą 
zimową szlafmycę.
– Teraz przerabiam po dwa oczka razem w co drugim rzędzie – objaśnił 
czarodziej tonem fachowca. – A jednak wychodzi zbyt spiczasta... Jak cebula, no nie? 
Najgorsze to zbieranie oczek za każdym razem.
– Może bym się trochę poedukował? – rzekł na powitanie Wart. – Okropnie się 
nudzę.
– Uważasz więc, że czas na naukę przychodzi wtedy, kiedy wszystkie inne 
pomysły zawiodły? – skrzywił się ironicznie Merlin, bo i on był tego dnia w złym 
humorze.
– No, nie... – speszył się Wart. – Nie na każdą naukę.
– Tylko na moją? – zaperzył się czarodziej z groźnym błyskiem w oku.
– Kochany Merlinie! – wykrzyknął Wart zamiast odpowiedzi. – Błagam cię, 
znajdź mi coś do roboty! Tak podle się czuję! Nikt nie potrzebuje dzisiaj mojej 
pomocy, a sam nie umiem nic sensownego wymyślić. Ten głupi deszcz leje i leje.
– Powinieneś się nauczyć robić na drutach.
– A nie mógłbym się raczej w coś zamienić? Na przykład w rybę?
– Rybą już byłeś – odparł Merlin. – Człowiek przeciętnie inteligentny nie 
potrzebuje pobierać tej samej nauki dwa razy.
– Więc mógłbym dla odmiany pobyć ptakiem!
– Gdybyś miał choć odrobinę wiedzy – przypomniał mu Merlin – której niestety 
nie posiadasz ani krzty, to wiedziałbyś doskonale, że żaden ptak nie lubi fruwać po 
deszczu, ponieważ pióra nasiąkają wodą i zlepiają się, a wtedy z każdego ptaka robi 
się zmokła kura.
– Ale mógłbym zostać jastrzębiem w ptaszarni Hoba – upierał się Wart. – Wtedy 
bym nie zmókł.
– Być jastrzębiem – zamyślił się starzec – to dosyć ambitna zachcianka.
– Na pewno mógłbyś mnie zamienić w jastrzębia, gdybyś tylko zechciał! – 
rozhisteryzował się Wart. – Tylko że ty wolisz się nade mną znęcać, bo pada deszcz. 
Nie pozwolę na to!
– Tere-fere!
– Proszę, kochany Merlinie, bardzo cię proszę, zamień mnie w jastrzębia. Jeżeli 
mi odmówisz, zrobię coś strasznego. Jeszcze nie wiem co, ale coś strasznego!
Merlin odłożył robótkę i spojrzał na chłopca sponad okularów.
– Mój chłopcze – rzekł. – Zanim się rozstaniemy, będziesz wszystkim, co istnieje 
na tym świecie: każdym zwierzęciem, rośliną, minerałem, a nawet – jeśli zechcesz – 
wirusem. Musisz mi jednak zaufać. Jeszcze za wcześnie na to, abyś mógł zostać 
jastrzębiem. Przede wszystkim: Hob jeszcze w tej chwili karmi ptaki w ptaszarni. 
Więc na razie siądź spokojnie i ucz się być istotą ludzką.
– Proszę bardzo – odparł Wart. – Skoro taki stawiasz warunek...
I usiadł.
Po upływie kilku minut, zapytał:
– Czy istocie ludzkiej wolno mówić, czy też obowiązuje ją zasada „dzieci i ryby 
głosu nie mają”?
– Każdemu wolno mówić.
– To świetnie, bo właśnie chciałem zauważyć, że wrabiasz w szlafmycę własną 
brodę. To już trzeci rządek.
– No, nie! Tego już za wiele!
– Wydaje mi się, że najprościej będzie przystrzyc ci brodę. Skoczyć po nożyczki?
– Czemuś mi o tym wcześniej nie powiedział?
– Byłem ciekaw, co się stanie.
– Licz się z tym, mój chłopcze – rzekł z powagą czarodziej – że możesz zostać 
zamieniony w kromkę chleba i upieczony na grzankę.
Z tymi słowy Merlin zabrał się do wyplątywania brody z robótki, mamrocząc coś 
przy tym pod nosem i starając się nie spuścić żadnego oczka.
– Czy latać będzie równie trudno jak pływać? – zapytał Wart, kiedy uznał, że 
gniew nauczyciela minął.
– Nie będziesz latał. Zamierzam wpuścić cię do ptaszarni tylko na jedną noc, 
żebyś pogadał sobie z jej lokatorami. Jedyna droga do wiedzy to pilnie słuchać 
fachowców.
– Jastrzębie będą rozmawiały?
– Gadają co noc, i to do późna. Opowiadają sobie nawzajem, jak zostały pojmane, 
wspominają dawne siedziby, rody, z których się wywodzą, wielkie czyny przodków; 
mówią o tresurze, o tym, co już umieją i czego jeszcze się nauczą. Przypomina to 
żołnierskie pogwarki w kantynie: w kółko tylko taktyka, broń lekka, musztra, 
zakłady, słynne potyczki, wino, kobiety i śpiew.
– Mają jeszcze jeden ulubiony temat – ciągnął Merlin po chwili. – Jedzenie. 
Przykro o tym mówić, ale podstawą skutecznej tresury jest, jak wiadomo, głód. 
Biedactwa, często poszczą, toteż chętnie wspominają wykwintne restauracje, 
w których pijały szampana i jadały kawior przy dźwiękach cygańskiej muzyki. 
Wszystkie bowiem wywodzą się z krwi szlacheckiej.
– To straszne, że trzyma się je w niewoli i na dodatek głodzi!
– Właściwie, to one nie czują, że siedzą w więzieniu – nie bardziej niż przeciętny 
oficer kawalerii. Kochają swój zawód i czują się raczej wybrane, jak zakon rycerski. 
Z dumą podkreślają fakt, że do ptaszarni wstęp mają wyłącznie ptaki szlachetne – to 
im bardzo poprawia samopoczucie. Wiedzą, że nie ma tam miejsca dla klas 
poślednich, że żaden szpak czy inny droździak nie zasiądzie z nimi na wspólnej 
żerdzi. A co do głodzenia – daleko im do tego. Po prostu, jak każdy żołnierz, stale 
myślą o jedzeniu.
– Kiedy mogę zacząć?
– Nawet zaraz, jeżeli bardzo chcesz. Przeczucie mówi mi, że Hob właśnie w tej 
chwili zakończył wieczorne obrządki. Najpierw jednak musisz się zdecydować, 
jakim jastrzębiem chciałbyś zostać.
– Chciałbym być drzemlikiem – odparł Wart. Odpowiedź ta pochlebiła 
czarodziejowi, gdyż jego imię,
Merlin, było angielską nazwą tego właśnie ptaka.
– Doskonały wybór – pochwalił. – A zatem, jeśli pozwolisz, zaczniemy od razu.
Wart podniósł się ze stołka i stanął na wprost nauczyciela. Merlin odłożył 
robótkę.
– Najpierw się zmniejszysz – powiedział, przyciskając głowę chłopca w dół tak 
długo, aż Wart stał się nieco niższy od gołębia. – Teraz podwiń palce stóp, ugnij nogi 
w kolanach, przyciśnij łokcie do boków, unieś ręce do poziomu ramion, zewrzyj 
kciuk z drugim palcem, a trzeci palec z czwartym – o, tak.
To mówiąc, leciwy mag wspiął się na palce i zademonstrował własną instrukcję.
Wart skopiował postawę mistrza jak najwierniej, ciekaw, co też będzie dalej. 
A stało się to, że Merlin, który mamrotał pod nosem ostateczne zaklęcie, nagle 
przeistoczył się w kondora, podczas gdy Wart, całkiem niezmieniony, dalej stał na 
palcach. Merlin wyglądał, jakby suszył pióra w słońcu: skrzydła rozpostarł na dobre 
jedenaście stóp wszerz i uniósł jaskrawopomarańczowy łeb, ukazując wole o barwie 
zjadliwego amarantu. Minę miał wielce zdziwioną i dość śmieszną.
– Wracaj – powiedział Wart. – Zaczarowałeś nie tę osobę, co trzeba.
– Wszystkiemu winne te, z przeproszeniem Najświętszej Panienki, wiosenne 
porządki! – rozzłościł się Merlin, przybierając zwykłą postać. – Wpuść babę do 
gabinetu na pół godziny, i już nie wiesz, gdzie szukać właściwego zaklęcia i czy je 
w ogóle kiedykolwiek miałeś! Wstawaj, zaczynamy od nowa.
Tym razem miniaturowy Wart poczuł, że z podkurczonych palców jego stóp 
wystrzeliły szpony, które zaskrobały w podłogę. Pięty podjechały w górę 
i wycelowały ostro w tył, a kolana wcisnęły się w brzuch. Uda znacznie się skróciły. 
Od nadgarstków do barków ręce obrosły cienką skórą, w której, poczynając od 
końców palców, zaczęły pośpiesznie wyrastać lotki. Przedramiona też gęsto porosły 
piórami, a z końców kciuków wykwitł śliczny, delikatny puch.
Dwanaście sterówek na ogonie, z podwójnymi pośrodku, wyrosło w jednym 
mgnieniu oka, na koniec zaś wyślizgnęły się ze skóry pióra pokrywowe grzbietu 
i piersi, osłaniające nasady bardziej istotnego upierzenia. Wart zerknął bystro na 
Merlina, pochylił łebek i popatrzył do tyłu między własnymi nogami. Potem 
nastroszył pióra i z namysłem poskrobał się ostrym szponem w miejsce pod 
dziobem.
– Nieźle – pochwalił go Merlin. – Teraz wskocz mi na rękę. Auuuu! Uważaj, nie 
wpijaj się tak mocno! I słuchaj, co ci powiem. Zaniosę cię do ptaszarni, skoro Hob 
zamknął już na noc, i umieszczę bez uwięzi i bez kaptura w sąsiedztwie Balina 
i Balana. Uważaj pilnie. Zanim się do któregokolwiek zbliżysz, musisz wpierw 
przemówić. Pamiętaj, że większość ptaków w ptaszarni jest zakapturzona, łatwo je 
więc przestraszyć, a wtedy gotowe zrobić jakieś głupstwo. Balinowi i Balanowi 
możesz zaufać, także pustułce i sokołowi. Ale nigdy nie podchodź do jastrzębia, póki 
cię sam nie zaprosi. Pod żadnym pozorem nie zbliżaj się do klatki Cully’ego: Cully 
nie nosi kaptura i wykorzysta każdą okazję, żeby cię dosięgnąć przez siatkę. Biedak, 
ma trochę nie po kolei w głowie: skoro już coś pochwyci, to żywemu nie przepuści. 
Pamiętaj, że idziesz z wizytą do miejsca przypominającego kantynę spartańskich 
wojowników. To zawodowa kadra. Jako młodszy podoficer masz obowiązek 
trzymać dziób na kłódkę, odzywać się wyłącznie w odpowiedzi na pytania i nie 
przerywać.
– Jako drzemlik jestem na pewno kimś więcej niż zwykłym podoficerem! – 
zaperzył się Wart.
– Formalnie, tak. Pustułka bez wątpienia potraktuje cię uprzejmie, jednak co do 
starszych drzemlików, a zwłaszcza sokoła – zachowaj wielki umiar i nie przerywaj 
im pod żadnym pozorem. Sokół piastuje honorową rangę pułkownika. Co się tyczy 
Cully’ego, on również jest pułkownikiem, chociaż tylko piechoty, więc należy mu 
okazywać stosowny szacunek.
– Będę bardzo uważał – obiecał Wart, któremu mina nieco zrzedła po przemowie 
Merlina.
– Dobrze. Przyjdę po ciebie z samego rana, zanim Hob otworzy ptaszarnię.
Jastrzębie milczały, kiedy Merlin wniósł im do ptaszarni nowego towarzysza. Po 
wyjściu czarodzieja żaden przez dłuższą chwilę nie odezwał się w ciemności. Po 
deszczu nieoczekiwanie wyszedł księżyc i to w pełni. Zrobiło się tak jasno, że widać 
było włochatą gąsienicę, pełznącą mozolnie ku szczytowi wysokiej wieży 
z piaskowca, o piętnaście jardów od ptaszarni. Po chwili wzrok Warta oswoił się 
z rozproszonym światłem wnętrza. Srebrzyste światło rozwodniło mrok i Wart ujrzał 
przed sobą niesamowity widok: jastrzębie i sokoły stały nieruchomo w srebrzystej 
poświacie, każdy na jednej nodze, z drugą ukrytą w piórach podbrzusza. Wyglądały 
jak posążki posępnych, zbrojnych rycerzy, w hełmach z pióropuszami, z ostrogami 
u nóg i pod bronią. Płócienne przepierzenia między żerdziami falowały ciężko 
w przeciągu, niczym kościelne chorągwie. W powietrzu wyczuwało się szlachetność 
i iście rycerską cierpliwość. W owych czasach kapturzono wszelkie ptactwo, nawet 
gołębiarze i drzemliki, którym dziś, zgodnie z nową praktyką, nie zakłada się 
kapturów.
Wart wstrzymał oddech na widok dostojnych postaci, trwających w doskonałym 
bezruchu, jakby były wyciosane z kamienia. Dostojeństwo ich onieśmieliło go do 
tego stopnia, że nauki Merlina o potrzebie okazywania pokory i szacunku stały się 
całkowicie zbyteczne.
Nagle dał się słyszeć delikatny brzęk dzwonka. Samica wielkiego sokoła 
wędrownego poruszyła się i wysokim głosem przemówiła przez arystokratyczny 
nos:
– Panowie, możecie konwersować. Odpowiedziała jej martwa cisza.
Tylko z najdalszego kąta pomieszczenia, odciętego od reszty ptaszarni specjalną 
siatką, gdzie rezydował Cully – nie uwiązany, nie zakapturzony i mocno wyleniały – 
dobiegło wściekłe mamrotanie krewkiego pułkownika piechoty:
– Cholerne czarnuchy! Cholerna administracja. Cholerni politycy. Cholerni 
bolszewicy. Cóż to widzę przed sobą? Czyżby cholerny sztylet, rękojeścią obrócony 
ku mej dłoni? Przeklęte miejsce. Powstań, Cully, została ci jedna krótka godzina 
żywota. Potem będziesz przeklęty na wieczność.
– Pułkowniku! – napomniała go pani Sokół. – Nie przy młodszych oficerach.
– Proszę o wybaczenie, o pani – zmieszał się nieszczęsny pułkownik. – To mnie 
nachodzi znienacka. Chyba jestem przeklęty.
Na nowo zapadła cisza, sztywna, straszliwa i nieruchoma.
– Kim jest ten nowy oficer? – ozwał się piękny, dźwięczny głos.
Nikt nie odpowiedział.
– Proszę się przedstawić, Sir – rozkazała pani Sokół, patrząc prosto przed siebie, 
jak ktoś, kto mówi we śnie.
Zresztą ptaki i tak nie widziały Warta przez kaptury.
– Za pozwoleniem – odezwał się nieśmiało Wart. – Jestem drzemlikiem...
I zamilkł, przerażony ciszą.
Balan, prawdziwy drzemlik, stojący tuż obok niego, pochylił się i sympatycznym 
głosem szepnął Wartowi do ucha:
– Nie bój się. Mów do niej „o Pani”.
– Jestem drzemlikiem, o Pani.
– Drzemlik. To dobrze. A z której gałęzi drzemlików się wywodzisz?
Wart nie miał pojęcia, z której wywodzi się gałęzi, ale postanowił nie dać się 
przyłapać na kłamstwie.
– Madam – skłonił się. – Mój ród to Drzemliki z Puszczy Dzikiej.
Na to znów zapadła cisza, ta srebrna cisza, której Wart zaczął się bardzo obawiać.
– Znam Drzemliki z Yorkshire – przemówiła po dłuższej chwili pani pułkownik – 
Drzemliki Walijskie i MacDrzemliki z Północy. Wiem też o rodzie z Salisbury, 
nielicznej rodzinie z okolic Exmoor, a także o O’Drzemlikach z Connaught. Ale nie 
przypominani sobie żadnych Drzemlików z Puszczy Dzikiej.
– Możliwe, że to młodsza gałąź, o Pani – wtrącił Balan. „Niech go Pan Bóg 
błogosławi – odetchnął w duchu Wart. – Złapię mu jutro wróbelka i dam, jak Hob nie 
będzie patrzył”.
– To, oczywiście wyjaśniałoby sprawę, kapitanie Balan. I cisza.
Po pewnym czasie pani Sokół znów zadzwoniła dzwoneczkiem.
– Przed zaprzysiężeniem go – rzekła – odpytamy nowicjusza z katechizmu.
Jastrząb siedzący na lewo od Warta chrząknął nerwowo, ale pani Sokół nie 
zwróciła na to najmniejszej uwagi.
– Drzemliku z Puszczy Dzikiej! – ozwała się uroczyście pani Sokół. – Co to jest 
Stworzenie Nożne?
– Stworzeniem Nożnym – odparł Wart, błogosławiąc w duchu gwiazdy i Sir 
Ectora za otrzymaną dzięki nim Edukację Pierwszej Klasy – nazywamy konia, psa, 
a także jastrzębia.
– Czemu stworzenia te nazywamy nożnymi?
– Ponieważ polegają one na sile swoich nóg i wszelka kontuzja nóg u jastrzębia, 
psa lub konia jest równoznaczna z zagrożeniem życia. Koń kulawy to koń martwy.
– Dobrze – pochwaliła pani Sokół. – Które z twoich własnych kończyn są 
najważniejsze?
– Skrzydła! – strzelił Wart po chwili namysłu, chociaż pewności nie miał.
Na to rozległ się chór wszystkich dzwonków, gdyż posągowi słuchacze na znak 
zgorszenia nieprawidłową odpowiedzią opuścili podkurczone nogi. Teraz opierali 
się na żerdziach obunóż, wyraźnie niezadowoleni.
– Co takiego?! – zirytowała się głośno pani Sokół.
– Zakichane skrzydła! Tak powiedział! – doniósł usłużnie Cully ze swojego kąta. 
– Na niego, huzia! I niechaj będzie przeklęty ten, kto pierwszy zakrzyknie „Stój”.
– Przecież skrzydła ma każdy głupi drozd – pisnęła pustułka.
– Pomyśl... – szepnął z boku Balan. Wart myślał gorączkowo.
Drozd ma i skrzydła, i ogon, i oczy, i łapki – czego więc nie ma drozd?
– Szpony!
– Od biedy uznajemy – rzekła wielkodusznie pani Sokół po kolejnej mrożącej 
krew w żyłach pauzie. – Prawidłowa odpowiedź brzmi: nogi, podobnie jak na 
wszystkie pozostałe pytania. Ale szpony ostatecznie mogą być.
Wszystkie obecne jastrzębie – przy czym określenia „jastrząb” używamy tu 
w sensie najogólniejszym, bo były wśród nich i sokoły – uniosły nogi z dzwonkami 
pod brzuszki i odetchnęły z ulgą.
– Pierwsze prawo nożne?
(– Myśl – poradził mu szeptem spomiędzy piór życzliwy mały Balan).
Wart myślał, myślał i wymyślił.
– Nie wypuszczać, żeby nie wiem co!
– Ostatnie pytanie – powiedziała pani Sokół. – Jak, będąc drzemlikiem, 
zamordowałbyś większego od siebie gołębia?
Tym razem Wart miał szczęście, bo niedawno słyszał opowieść Hoba o takim 
właśnie wyczynie Balana. Odparł więc nonszalancko:
– Zadusiłbym szponami.
– Dobrze! – pochwaliła pani Sokół.
– Brawo! – wrzasnęli pozostali, pusząc pióra.
– Dziewięćdziesiąt punktów na sto możliwych – oznajmiła pani Sokół, 
podsumowawszy wyniki egzaminu. – Jeżeli, naturalnie uznajemy szpony za pół 
odpowiedzi.
– A niech mnie diabeł zamaluje na czarno!
– Pułkowniku, proszę się hamować. Balan nachylił się do Warta i szepnął:
– Pułkownik Cully ma trochę nierówno pod sufitem. Prawie wszyscy są zdania, 
że to z wątroby, chociaż pustułka twierdzi, że przyczyną zaburzeń jest chora ambicja 
dorównania Jej Wysokości. Mówi, że Jej Wysokość raz jeden przemówiła do 
pułkownika z wyżyn swojej rangi – jak wódz kawalerii do wodza piechoty – a on na 
to zamknął oczy i dostał zawrotów głowy. Od tamtej chwili jest całkiem odmieniony.
– Kapitanie Balan – upomniała go pani Sokół. – Zwracam panu uwagę, że 
szeptanie w towarzystwie nie zalicza się do dobrych manier. Przystępujemy do 
ceremonii zaprzysiężenia nowego oficera. Ojcze wielebny, jeśli łaska.
Nieszczęsny jastrząb, który od dłuższej chwili zdradzał oznaki zdenerwowania, 
na to wezwanie oblał się rumieńcem i jął nieskładnie dukać zawiłą przysięgę, 
w której wiele się mówiło o obrączkach, linkach i kapturach.
– Tę oto obrączkę – usłyszał Wart – przyjmij w imię... miłość, cześć 
i posłuszeństwo... aż do zerwania linki.
Nim jednak doszło do końca przysięgi, ojciec wielebny całkiem się załamał 
i zaszlochał:
– O Pani! Wybacz, lecz nie zadbałem o przybory.
(– Przybory to są kości i takie tam różne – szepnął Wartowi Balan. – Na przybory 
się przysięga).
– Zapomniałeś o przyborach? Przecież dbałość o przybory jest twoim jedynym 
obowiązkiem.
– Tak... wiem...
– Coś uczynił z przyborami?
Głos jastrzębia załamał się pod brzemieniem wyznania:
– Ja... je... zjadłem! – rozbeczał się niefortunny kapłan. Nikt się nie odezwał. 
Zaniedbanie obowiązków było czymś tak strasznym, że nie znali na to słów. 
Wszyscy stanęli na dwóch nogach, zwracając niewidzące oblicza w stronę 
winowajcy. Nie padło ani słowo nagany. W kompletnej ciszy, która trwała całe pięć 
minut, słychać było tylko pociąganie nosem i czkawkę skompromitowanego kapłana.
– No, trudno – rzekła w końcu pani Sokół. – Ceremonię zaprzysiężenia trzeba 
będzie przełożyć na jutro.
– Za pozwoleniem, o Pani – wtrącił się Balin. – Może jednak 
przeprowadzilibyśmy jeszcze dzisiaj przynajmniej próbę charakteru? Mam wrażenie, 
że kandydat nie jest uwiązany, nie słyszałem przynajmniej, żeby go wiązano.
Na wspomnienie o próbie charakteru Wartowi skóra ścierpła na grzbiecie. 
Poprzysiągł sobie, że Balin nie dostanie jutro nawet złamanego piórka z wróbelka 
przeznaczonego dla Balana.
– Dziękuję, kapitanie Balin. Prawdę mówiąc, sama też o tym myślałam.
Balin przemilczał ostatnią uwagę.
– Kandydacie, czy jesteś uwiązany?
– Nie, o Pani, za pozwoleniem Waszej Wysokości. Ale mnie nie zależy na 
odbyciu próby charakteru.
– Próba charakteru jest obowiązkowa.
– Zaraz, zaraz... – zamyśliła się pani pułkownik. – Na czym to polegała nasza 
ostatnia próba? Pamięta pan może, kapitanie Balan?
– Moja próba, o Pani – odrzekł sympatyczny drzemlik – polegała na zwisaniu 
głową w dół na lince przez całą trzecią wachtę.
– Jeżeli nowy jest luźny, nie wykona tej próby.
– A może, o Pani, przylejesz mu osobiście? – zaproponowała pustułka. – Rzecz 
jasna, z umiarem.
– Najlepiej niech postoi obok pułkownika Cully’ego aż doliczymy do trzech – 
wymyślił drzemlik.
– O nie! – wrzasnął z czeluści mroku szalony pułkownik, przerażony nie na 
żarty. – Błagam Waszą Wysokość, tylko nie to! Wasza Wysokość wie dobrze, jakim 
jestem łotrem! Nie ręczę za siebie! Oszczędź młodzieńca, o Pani, i nie wódź nas na 
pokuszenie!
– Proszę się opanować, pułkowniku. To całkiem niezła próba.
– O Pani! Ostrzegano mnie, abym się nie zbliżał do pułkownika Cully’ego.
– Ostrzegano? A kto ostrzegał, jeśli wolno wiedzieć?
Nieszczęsny Wart zrozumiał, że musi natychmiast wybierać: albo przyzna się do 
człowieczeństwa, albo też podejmie wyznaczoną próbę i w ten sposób zasłuży być 
może na dalsze nauki. Nie chciał okazać się tchórzem.
– Stanę obok pułkownika, o Pani! – oświadczył, ze zdumieniem stwierdzając, że 
ton jego jest arogancki.
Pani Sokół zignorowała ton.
– To świetnie – powiedziała. – Najpierw jednak trzeba odśpiewać hymn. Ojcze 
wielebny, jeżeli nie zeżarłeś hymnów razem z przyborami, zaintonuj, proszę, Hymn 
Dwudziesty Trzeci. W wersji oryginalnej, a nie unowocześnionej. Hymn Wielkiej 
Próby.
– Co zaś do pana, panie Kee – zwróciła się „O Pani” do pustułki – to niech pan 
już lepiej nic więcej nie mówi. Pan zawsze musi coś palnąć!
Jastrzębie wyprężyły się na baczność w księżycowym blasku, a jastrząb-kapłan 
odliczył:
– Iiii-rraz, i-dwa, i-trzy!
Na to hasło dzioby haczykowate i dzioby zębate rozwarły się w zaciszu 
kapturów i zabrzmiał chór spiżowych głosów:
Zycie to krew przelana na ofiarę
A orzeł krwi nie lęka się, o nie!
Drapieżnik gwiżdże na to kłamstwo stare:
TIMOR MORTIS CONTURBATME.
Drapieżnik śpiewa: Trzymaj! Mocno, mocniej!
W szponów imadle ściskaj ciało mdłe.
Siła dla silnych, władczych i samotnych
TIMOR MOR TIS EXUL TA T ME.
Hańba ospałym, biada słabeuszom
Śmierć nędznikowi, co ze strachu drży!
Krew lotnym zbójcom, co szponami duszą!
TIMOR MORTIS – to My!
– No, bardzo ładnie – pochwaliła pani Sokół. – Chociaż pan, kapitanie Balan, miał 
pewne kłopoty z górnym ce. A teraz, kandydacie, zbliż się do samotni pułkownika 
Cully’ego i nie ruszaj się stamtąd, aż zadzwonimy trzy razy dzwoneczkami. Po 
trzecim dzwonku możesz poruszać się z dowolną szybkością.
– Zrozumiałem, o Pani – Wart poczuł się tak głęboko dotknięty zbędnymi 
wyjaśnieniami, że całkiem przestał się bać. Machnął skrzydłami i w jednej chwili 
znalazł się na skraju żerdzi, tuż przy siatce odgradzającej Cully’ego od reszty 
towarzystwa.
– Uwaga!!! – wrzasnął przeraźliwym głosem pułkownik. – Nie zbliżaj się do 
mnie, nie zbliżaj się! Nie kuś złego na potępienie!
– Nie lękam się ciebie, panie – rzekł spokojnie Wart. – Nie rozpaczaj, proszę, 
gdyż żadnemu z nas nie zagraża niebezpieczeństwo.
– Nie zagraża! Wolne żarty! Odejdź, zaklinam cię, odejdź nim będzie za późno! 
Czuję zew krwi!
– Bądź spokojny, panie. Tylko do trzeciego dzwonka.
W tej samej chwili rycerstwo opuściło podkurczone nogi, potrząsając nimi 
energicznie. Pomieszczenie wypełnił słodki odgłos dzwoneczków.
– O Pani! O Pani! – błagał w udręce pułkownik. – Miejże litość, miej litość nad 
nieszczęsnym mordercą! Ja już dłużej nie wytrzymam!
– Odwagi, Sir! – szepnął Wart.
– Odwagi? Czy ty wiesz, że nie dawniej jak dwie noce temu widziano około 
północy, w alejce za kościołem świętego Marka, pewnego księcia, który niósł na 
ramieniu ludzką nogę?
– To nic – powiedział Wart.
– Nic? Mówią o nim, że to wilk, tyle że wilcza skóra jest kosmata na zewnątrz, 
a jego – od środka. Rozpłataj mi pierś, sprawdź, jaka jest moja! Choćby i skrzydło!
Dzwonki ozwały się po raz drugi.
Serce Warta waliło jak kowalski młot. Pułkownik skradał się ku niemu, 
boczkiem-boczkiem, po żerdzi. Pach! Pach! Z każdym stąpnięciem kurczowo ściskał 
szponami drąg poprzeczki. Zrozpaczone oczy szaleńca lśniły w blasku księżyca, 
kontrastując z piekielną czernią ściągniętych brwi. Nie było w nim ani krzty 
okrucieństwa, ani krzty zamiłowania do zbrodni. Zamiast triumfować, odczuwał 
paniczny lęk przed Wartem i przed tym, że coś mu każe zabijać.
– Skoro to, co ma się stać, stać się musi – szeptał gorączkowo pułkownik – to 
niech się stanie szybko. Kto by pomyślał, że ten młodzik okaże tyle hartu?
– Pułkowniku! – zawołał ostrzegawczym tonem Wart, nie ruszając się jednak 
z miejsca.
– Młodzieńcze! – wrzasnął pułkownik. – Mów do mnie! Powstrzymaj mnie! 
Litości!
– Za pańskimi plecami czai się kocur – rzekł spokojnie Wart. – A może to raczej 
kuna? Proszę spojrzeć.
Pułkownik odwrócił się tak błyskawicznie jak osa zapuszczająca żądło i groźnym 
wzrokiem przeszył ciemność. Nie było tam niczego. Odgadłszy podstęp, pułkownik 
skierował dzikie oko z powrotem na Warta. Po czym syknął zimnym głosem żmii:
– Ten dzwonek to zaproszenie. Nie ciesz się z niego, Drzemliku, jest to bowiem 
dzwon żałosny, który cię wzywa do nieba albo do piekła.
Istotnie, dzwonki zabrzmiały w tej chwili po raz trzeci i Wart mógł przenieść 
swój cenny honor w inne miejsce. Wielka próba dobiegła końca. Wolno mu było 
oddalić się. Więc zerwał się do lotu, i to z pośpiechem, w jakim nie sprostałoby mu 
żadne chyba stworzenie na świecie – lecz niestety! Śmiercionośne sierpy szponów 
pułkownika wystrzeliły w ślad za nim, a poruszały się tak szybko, że oko nie byłoby 
w stanie zarejestrować ich ruchu, i z brutalną, bezapelacyjną mocą wczepiły się 
w sterczący do tyłu kciuk na skrzydle Warta, zatrzymując go w miejscu niby władcza 
dłoń policjanta.
Zakleszczyły się, i to nieodwołalnie. Potężne mięśnie ud Warta skurczyły się jak 
na hasło, i nagle Wart znalazł się o dobre dwa jardy od klatki pułkownika Cully’ego, 
ten zaś stał na jednej nodze, w pazurach drugiej ściskając kurczowo fragment 
sznurkowej siatki i kępkę piór Warta. Dwa czy trzy pomniejsze piórka żeglowały 
majestatycznie ku ziemi w snopie księżycowego blasku.
– Dobra robota! – zachwycił się głośno Balan.
– Popis iście rycerski – rzekła pani Sokół, nie gniewając się, że kapitan Balan 
przemówił pierwszy.
– Amen – podsumował jastrząb.
– Dzielny młodzian! – pisnęła pustułka.
– Czy zasłużył na Pieśń Triumfalną? – zapytał Balin, który wyraźnie nabrał do 
Warta szacunku.
– Jak najbardziej – odparła na to pani Sokół.
Ryknęli więc zgodnym chórem. Pieśń Triumfalną zaintonował, najgłośniej jak 
umiał, sam pułkownik Cully. Śpiewakom przyświecał niesamowity blask księżyca.
Górskie ptaszki ze wszystkich najdelikatniejsze,
Ale lepsze nizinne, bo one tluściejsze.
Postanowiła więc rodzina
Polować tylko po dolinach.
Napatoczył się szarak, z przerażenia drżący,
Więc ciach! go w czule miejsce, niech się tak nie męczy.
Istny miód taki szarak: słodziutki, chrupiący.
Piszczał nam aż do końca hymn na cześć zwycięzcy.
Po piórach skowroneczka! – zawołali nasi
I uczcili powietrze pierzastym obłokiem.
Inni kuper przepiórczy skubali tymczasem.
Jeszcze inni łeb ścięli ze zdziwionym okiem.
Ale Wart, Król Sokołów, przewyższył nas wszystkich.
Noga jego postała najdalej z nóg naszych.
Jego lup godzien dworskich stołów uroczystych.
Jego czyn godzien pieśni, chwały po wsze czasy!
– Wspomnicie moje słowa! – zakrzyknął piękny Balan. – Z tego młodzieńca 
wyrośnie król co się zowie! Jeszcze raz, chłopcy, zaśpiewajmy chórem:
Ale Wart, Król Sokołów, przewyższył nas wszystkich,
Noga jego postała najdalej z nóg naszych,
Jego łup godzien dworskich stołów uroczystych,
Jego czyn godzien pieśni, chwały po wsze czasy!



ROZDZIAŁ IX


- O raju! – powiedział Wart, obudziwszy się nazajutrz rano we własnym łóżku. – 
Co za straszliwa i podziwu godna banda! Kay usiadł w pościeli i zaraz zaczął 
jazgotać jak wiewiórka.
– Gdzie się podziewałeś po nocy? Zakład, że wylazłeś przez okno. Powiem 
mojemu ojcu, chłosta cię nie minie. Wiesz, że nie wolno nam wychodzić po 
capstrzyku. No, gdzie byłeś, gadaj! Szukałem cię. Na pewno wylazłeś przez okno.
Obaj chłopcy znali pewien zjazd po rynnie, prosto do fosy i korzystali z niego 
w sytuacjach wymagających nocnego wyjścia z domu, gdy, na przykład, trzeba się 
było zaczaić na borsuka, albo gdy przyszła im chętka na łowienie linów, co udaje się 
wyłącznie tuż przed świtem.
– Zamknij się – burknął Wart. – Jestem śpiący.
– Obudź się, obudź się natychmiast, ty łotrze! Gdzieżeś był?
– Nie powiem.
Wart wiedział, że Kay tak czy owak nie dałby mu wiary, tylko nazwałby go 
kłamcą i jeszcze bardziej się rozzłościł.
– Powiedz, bo cię zabiję.
– Akurat!
– Przekonasz się.
Wart przewrócił się na drugi bok.
– Łajdak! – syknął Kay. Paznokciami kciuka i palca wskazującego wpił się 
w ramię Warta i uszczypnął go z całych sił.
Wart wierzgnął jak łosoś, który znienacka nadział się na haczyk i z rozmachem 
palnął Kaya w oko. W chwilę później obaj znaleźli się na podłodze. Bladzi, wściekli, 
podobni do odartych ze skóry wilków – bo w owych czasach nikt nie nosił odzieży 
nocnej – młócili ramionami jak dwa oszalałe wiatraki, próbując się nawzajem 
dosięgnąć.
Kay był starszy i większy od Warta, miał więc wszelkie dane po temu, aby go 
pokonać, lecz cechowała go zarazem nerwowość i bujna wyobraźnia. Potrafił sobie 
wyobrazić skutek każdego ciosu rywala, a to osłabiało jego obronę. Wart natomiast 
szalał jak wcielony huragan.
– Zostawisz mnie w spokoju czy nie? – sapał gniewnie, a przy tym sam nie dawał 
Kayowi spokoju, tylko z pochyloną głową zasypywał go gradem ciosów, 
uniemożliwiających tamtemu spełnienie jego życzenia. Każdy z walczących mierzył 
tylko w twarz przeciwnika.
Kay miał dłuższy zasięg ramion i cięższą pięść. Wyprężył ramię do przodu, 
z myślą głównie o samoobronie, a wtedy Wart sam nadział się okiem na jego kułak. 
Niebo zawirowało przed nim w ogłuszającej czerni, usianej smugami rozprysłych na 
wszystkie strony meteorów. Wart mimo to walczył dalej, pochlipując i dysząc. Udało 
mu się trafić przeciwnika w nos, z którego puściła się krew. Kay opuścił gardę, 
odwrócił się plecami do Warta i lodowatym, pełnym pretensji tonem, przemówił 
przez nos:
– Krew mi leci.
Walka była skończona. Kay położył się na kamiennej posadzce, puszczając 
nosem krwawe bańki, a Wart, z podbitym okiem, wyjął z zamka w drzwiach 
masywny klucz, żeby podłożyć go Kayowi pod kark. Nie odzywali się do siebie.
Nagle Kay obrócił się twarzą do posadzki i rozbeczał na cały głos.
– Merlin stale coś dla ciebie robi – lamentował – a dla mnie nigdy nic!
Wart poczuł się jak świnia. Bez słowa ubrał się raz-dwa i popędził szukać 
czarodzieja. Po drodze przyłapała go niańka.
– Ty łapserdaku! – wrzasnęła, potrząsając chłopca za ramię. – Znowu biłeś się 
z paniczem Kayem! Co z twoim okiem? Tu nawet sam dochtór nic nie poradzi!
– Nic takiego – uspokoił ją Wart.
– Nic takiego, powiadasz, kochasiu? – zirytowała się niańka na dobre i widać 
było, że ręka ją świerzbi. – Mów mi tu zaraz, jak to się stało, zanim ci spuszczę 
manto!
– Uderzyłem się o łóżko – powiedział Wart, skromnie spuszczając wzrok.
Słysząc to, stara piastunka przygarnęła go czule do szerokiej piersi i gładząc po 
plecach powiedziała:
– Dobrze już, dobrze, słoneczko ty moje. Dokładnie tak samo odpowiedział mi 
czterdzieści lat temu Sir Ector, kiedy go przyłapałam z podbitym okiem. Nie ma to 
jak w porządnej rodzinie: dobre kłamstwo przechodzi z ojca na syna. Chodź no ze 
mną do kuchni, moje ty niewiniątko. Przyłożymy na to oko połeć surowego mięsa. 
Nie trzeba, widzisz, wdawać się w bójki z większym od siebie.
– Kiedy nic mi nie będzie – bronił się Wart, bo nie w smak mu było, że piastunka 
robi wokół błahej sprawy tyle szumu. Niestety, los postanowił go ukarać i niańka 
okazała się nieugięta. Minęło aż pół godziny, zanim Wartowi udało się wyrwać z jej 
rąk, a i to tylko pod warunkiem, że weźmie z sobą soczysty kotlet surowej wołowiny 
i będzie go koniecznie przykładać do podbitego oka.
– Nie ma to jak porządny stek na ściągnięcie złej krwi! – zawyrokowała 
piastunka.
Kucharka zaś dodała:
– Wołowina palce lizać! Nie widzieliśmy takiej od Wielkanocy. A jaka krwista!
– Zaniosę ścierwo Balanowi – postanowił w duchu Wart, na razie wznawiając 
poszukiwania nauczyciela.
Znalazł go bez trudu w pokoiku na wieży, który Merlin upatrzył sobie już 
pierwszego dnia po przybyciu do zamku. Filozofowie na ogół lubią mieszkać 
w wieżach, o czym można się przekonać, zwiedzając pokój Erazma na terenie 
Uniwersytetu Cambridge, a wieża Medina była jeszcze piękniejsza niż wieża 
Erazma. Jego komnata była najwyżej położoną w całym zamku i mieściła się 
bezpośrednio pod stanowiskiem obserwacyjnym wielkiej wartowni. Z okna roztaczał 
się widok na otwarte pole, gdzie stale uwijały się tłumy ludzi, i dalej, na park, na łąki 
i majaczące w oddali błękitnawe szczyty drzew Puszczy Dzikiej. Liściasty ocean 
toczył się gruzłowatą jak powierzchnia płatków na mleku płaszczyzną aż po 
horyzont, za którym wznosiły się góry, nie odwiedzane jeszcze przez nikogo: ich 
wieże, przystrojone w czapy chmur, tworzyły przepyszne pałace niebios.
Merlin wypowiedział się na temat podbitego oka w kategoriach czysto 
medycznych:
– Zmiana barwy nastąpiła wskutek wylewu krwi. Zanim siniec zniknie, 
z ciemnofioletowego zmieni się w zielony, a następnie w żółty.
Trudno było znaleźć na to sensowną replikę.
– Domyślam się – ciągnął Merlin – że zarobiłeś go w bójce z Kayem.
– Tak. Skąd wiedziałeś?
– Wie się to i owo.
– Chciałbym porozmawiać z tobą na temat Kaya.
– Mów. Żądaj. Ja będę odpowiadał.
– Kay uważa za niesprawiedliwe to, że stale zamieniasz mnie w różne 
stworzenia, a jego nigdy. Ja mu nic nie opowiadałem, ale zdaje mi się, że sam odgadł 
prawdę. Mnie się też wydaje, że to niesprawiedliwe.
– Rzeczywiście, to jest niesprawiedliwe.
– Czy wobec tego przy najbliższej okazji mógłbyś zamienić nas obu?
Merlin dokończył śniadania i pykał fajeczkę ze styropianową główką, na widok 
której uczeń zawsze odnosił wrażenie, że nauczyciel zieje ogniem. W odpowiedzi na 
pytanie Warta Merlin zaciągnął się głęboko, spojrzał na chłopca przeciągle, otarł 
usta, jakby chciał przemówić, po czym zmienił zamiar, wypuścił kłąb dymu z fajki 
i zaciągnął się na nowo.
– Czasami – rzekł po chwili – życie wydaje nam się niesprawiedliwe. Znasz 
historię o Eliaszu i Rabini Jachananie?
– Nie znam.
Wart usiadł zrezygnowany na najwygodniejszym skrawku podłogi, 
przeczuwając, że czeka go konieczność wysłuchania dłuższej przypowieści.
– Rabin Jachanan – rzekł Merlin – udał się w podróż z prorokiem Eliaszem. 
Wędrowali cały dzień, a pod wieczór trafili do ubogiej chaty pewnego ubogiego 
człowieka, którego jedynym skarbem była krowa. Ubogi gospodarz wraz z żoną 
wybiegł z chaty, aby powitać przybyszów, zaproponować im nocleg i wszelką 
gościnę, na jaką go było stać. Eliasz i Rabin zostali obficie napojeni krowim mlekiem, 
nakarmieni domowym chlebem z masłem i położeni spać w najlepszym łożu, 
podczas gdy uprzejmi gospodarze legli do snu przy kuchennym palenisku. Rano 
okazało się, że krowa zdechła.
– I co?
– Wędrowcy udali się w dalszą drogę i po długim marszu stanęli u progu 
domostwa bogatego kupca, prosząc go o gościnę. Kupiec był człowiekiem zimnym, 
dumnym i bogatym. Na prośbę proroka i jego towarzysza odpowiedział 
ulokowaniem ich obu w oborze i poczęstunkiem złożonym z chleba i wody. Mimo 
to, rankiem Eliasz podziękował mu wylewnie za wszystko, co dla nich uczynił i w 
dowód wdzięczności przysłał murarza dla naprawienia pękającej ściany w domu 
kupca.
Rabi Jachanan, nie mogąc dłużej utrzymać języka za zębami, począł błagać 
świętego męża, aby mu wyjaśnił znaczenie tak dziwnego postępowania.
– Co się tyczy biedaka, który nas podjął tak gościnnie – odparł prorok – to 
postanowione było, że tej nocy umrze jego żona. Jednak Pan Bóg, w nagrodę za jego 
dobroć, wziął krowę zamiast żony. Bogatemu sknerze zaś kazałem naprawić ścianę 
dlatego, że była w niej ukryta szkatuła ze złotem. Gdyby skąpiec sam przystąpił do 
naprawiania ściany, skarb trafiłby w jego ręce. Dlatego nigdy nie żal się na Pana: Co 
czynisz,
Boże? – tylko zawsze powtarzaj w sercu swoim: Z pewnością Pan całej ziemi 
postępuje słusznie.
– To była bardzo ładna opowieść – powiedział Wart, uznawszy opowiadanie za 
skończone.
– Przykro mi – ciągnął Merlin – że tylko ty pobierasz lekcje dodatkowe, lecz 
faktem jest, że tylko w tym celu zostałem posłany.
– Nie widzę nic złego w tym, żeby Kay miał robić wszystko razem ze mną.
– Ja także nie. Ale i Rabi Jachanan nie rozumiał, dlaczego trzeba skąpcowi 
wyremontować ścianę.
– No tak – szepnął niepewnie Wart. – Ale mimo wszystko uważam, że krowa nie 
powinna była zdechnąć. Czy Kay nie mógłby mi towarzyszyć chociaż raz?
Merlin odpowiedział mu na to z wielką łagodnością:
– Pomyśl, że to, co tobie służy, jemu mogłoby zaszkodzić. A poza tym, pamiętaj, 
że on mnie nigdy nie prosił, żebym go w cokolwiek zamienił.
– Nie prosił, ale chciał. Wiem to na pewno. Ja, widzisz, lubię Kaya. Wydaje mi się, 
że ludzie go nie rozumieją. On musi zadzierać nosa, bo się boi.
– W dalszym ciągu mnie nie rozumiesz. Wyobraź sobie, że to Kay trafił 
wczorajszej nocy do ptaszarni jako drzemlik, że nie sprostał wielkiej próbie i stracił 
opanowanie?
– Skąd wiesz o wielkiej próbie?
– Znowu te pytania!
– Jak wolisz – nadąsał się Wart. – Załóżmy jednak, że Kay sprostał wielkiej próbie 
i nie stracił opanowania. Nie rozumiem, dlaczego musisz przypuszczać, że stałoby 
się akurat odwrotnie?
– Do licha z tym chłopakiem! – zirytował się czarodziej. – Co się z tobą dzieje 
dzisiaj rano? Nie rozumiesz najprostszych rzeczy! O co ci chodzi? Po co do mnie 
przyszedłeś?
– Żebyś zmienił Kaya i mnie w węże albo we wszystko jedno co.
Merlin zdjął okulary, cisnął je na posadzkę i wskoczył na nie obunóż.
– Kastorze, Polluksie, nieście mnie na Bermudy! – wrzasnął... i ulotnił się 
z wściekłym rykiem.
Minęło parę chwil. Wart cały czas gapił się w osłupieniu na pusty fotel 
nauczyciela, gdy nagle Merlin pojawił się z powrotem.
Wrócił bez kapelusza, więc włosy i brodę miał okropnie potargane, jakby przez 
huragan. Zasiadł w fotelu, drżącymi palcami wygładzając płaszcz.
– Czemuś to zrobił? – wy sapał z wyrzutem.
– Ja nie chciałem – bąknął Wart. – Czy Kastor i Pol luks rzeczywiście zanieśli cię 
na Bermudy?
– Teraz sam widzisz jak niebezpiecznie jest przeklinać. Nie rób tego nigdy. 
Najlepiej zmieńmy temat.
– Mówiliśmy o Kayu.
– A, rzeczywiście! Więc, jak to zamierzałem powiedzieć przed... tego... przed 
wizytą na niespokojnych Bermudach... Nie mogę zmienić panicza Kaya w nic! 
Posyłając mnie tutaj, nie udzielono mi takich dyspozycji. Dlaczego? – na to pytanie 
nie odpowiesz ani ty, ani ja, ale fakt pozostaje faktem. Czyniłem wprawdzie aluzje co 
do niektórych ewentualnych przyczyn tego faktu – skoro jednak pozostałeś na nie 
głuchy, to musisz się pogodzić z brutalną prawdą faktów i na tym koniec. A teraz, 
proszę cię, nie gadaj przez chwilę, chciałbym bowiem w spokoju złapać oddech 
i kapelusz.
Wart zamilkł posłusznie, Merlin natomiast przymknął oczy i zaczął mamrotać 
pod nosem. Wtem na jego głowie pojawił się cudaczny czarny kapelusz. Był to 
cylinder.
Merlin obejrzał go z niesmakiem.
-1 to ma być obsługa! – skrzywił się, odstawiając kapelusz w przestrzeń.
Po chwili wstał z fotela, potwornie wściekły, i wrzasnął:
– Do mnie!
Wart z Archimedesem wymienili spojrzenia, niepewni, do którego z nich odnosi 
się to wezwanie. Archimedes siedział dotąd na parapecie i podziwiał widoki za 
oknem, gdyż – rzecz oczywista – nigdy nie odstępował swego mistrza. Merlin jednak 
w ogóle na nich nie zważał.
– Słuchaj no! – wściekał się, nie wiadomo na kogo. – Niech ci się nie wydaje, że 
jesteś dowcipny!
– No dobrze, wobec tego po co te kawały?
– To nie jest żadne usprawiedliwienie. Naturalnie, że miałem na myśli ten, który 
ostatnio nosiłem.
– Który ostatnio nosiłem, błaźnie!!! Na co mi kapelusz, w którym paradowałem 
w roku 1890? Ty chyba nie masz za grosz poczucia czasu.
Merlin zdjął z głowy czapkę marynarską, która właśnie się tam pojawiła 
i zademonstrował ją z oburzeniem nie wiadomo komu.
– To anachronizm! – gromił w przestrzeń. – Ot, co ci powiem: niedopuszczalny 
anachronizm!
Archimedes, najwyraźniej nawykły do podobnych scen, odezwał się głosem 
nieubłaganego rozsądku:
– Dlaczego, Mistrzu, nie nazwie Mistrz kapelusza po imieniu? Niech Mistrz 
powie: „Podaj mi mój czarodziejski kapelusz”, a nie: „Podaj mi ten kapelusz, 
w którym chodziłem”. Może tamten biedak ma te same co Mistrz kłopoty z życiem 
wstecz?
– Oddawaj mój czarodziejski kapelusz! – warknął Merlin, okrutnie nadąsany.
I natychmiast na jego głowie stanął wysoki, spiczasty kapelusz.
Nastrój wyraźnie się poprawił. Wart z powrotem zasiadł na podłodze, 
Archimedes zaś podjął przerwaną toaletę, polegającą na wygładzaniu piór dziobem: 
każda nitka pióra ma po brzegach maleńkie haczyki, które spajają nitki 
w chorągiewkę. Zapięcia tych właśnie haczyków porządkował Archimedes.
– Najmocniej cię przepraszam za ten wybuch – zwrócił się Merlin do Warta. – 
Mam zły dzień i oto skutki.
– Wracając do Kaya – powiedział Wart. – Skoro nie możesz go w nic zamienić, to 
może nam obu zafundowałbyś jakąś przygodę, bez zamieniania?
Merlin z wyraźnym trudem zachował cierpliwość i udał, że spokojnie rozważa 
propozycję. Miał po dziurki w nosie całej tej rozmowy.
– W sprawie Kaya nie mogę używać żadnych czarów – wycedził przez zęby. – 
Najwyżej moje prywatne, takie jak widzenie przyszłości, przeczucia i tak dalej. Masz 
w związku z tym jakieś propozycje?
– Co znaczy widzenie przyszłości?
– To jest dar, dzięki któremu – w twoich kategoriach – wiem, co się zdarzy. 
Przeczucie natomiast podpowiada mi, co się dzieje w danej chwili albo co się zdarza 
gdzie indziej.
– Czy w tej chwili dzieje się gdzieś coś ciekawego, co Kay i ja moglibyśmy 
obejrzeć?
Merlin z rozmachem palnął się w czoło i zawołał z wielkim przejęciem:
– No jasne! Tak, oczywiście, że dzieje się coś takiego i koniecznie musicie to 
zobaczyć! Pędź po Kaya, spieszcie się. Musicie tam pójść zaraz po mszy. Tak, tak, 
właśnie tak. Pójdziecie wzdłuż zagonu jęczmienia, należącego do Hoba, wiesz, tam 
na polu. I będziecie szli cały czas przed siebie, aż do czegoś dojdziecie. To będzie coś 
wspaniałego. Tak jest. A ja się zdrzemnę po południu, zamiast wałkować te 
paskudne Summulae Logicales. Czy też może już drzemałem?
– Jeszcze nie – uspokoił go Archimedes. – Drzemka wciąż pozostaje dla Mistrza 
przyszłością.
– To doskonale, doskonale. Tylko, Wart, nie zapomnij zabrać ze sobą Kaya, 
żebym naprawdę mógł się zdrzemnąć.
– A co zobaczymy? – spytał Wart.
– Nie zawracaj mi głowy. Zmykaj. I nie zapomnij zabrać Kaya. Czemuś mi o tym 
wcześniej nie przypomniał? Pamiętaj: prosto wzdłuż jęczmienia. No-no-no! 
Nareszcie kawałek urlopu, po raz pierwszy odkąd nająłem się na nauczyciela – co 
mnie podkusiło? Najpierw utnę sobie małą drzemkę przed obiadem. A potem utnę 
sobie małą drzemkę przed podwieczorkiem. Muszę jeszcze wymyślić sobie jakieś 
zajęcia na czas przed kolacją... Jak sądzisz, Archimedesie, co powinienem robić przed 
kolacją?
– Najlepiej uciąć sobie drzemkę – rzekł lodowatym tonem Archimedes i pokazał 
Mistrzowi plecy, ponieważ on również, tak jak Wart, najbardziej lubił obserwować 
życie na gorąco.



ROZDZIAŁ X


Wart wiedział, że nie wolno mu wspomnieć starszemu chłopcu o rozmowie 
z Merlinem, bo Kay powie, że nie życzy sobie niczyjej łaski i nigdzie nie pójdzie. 
Przemilczał zatem układ z czarodziejem. Dziwna rzecz: bójka pojednała chłopców 
i znów mogli śmiało spojrzeć sobie w oczy, z pełną zawstydzenia sympatią. 
W przykładnej zgodzie i milczącym zażenowaniu, bez żadnych wyjaśnień, udali się 
po mszy na przechadzkę w pole i wreszcie stanęli tam, gdzie zaczynał się zagon 
jęczmienia, własność Hoba. Wart nie musiał się uciekać do żadnych podstępów. 
Odkąd stanęli w tym miejscu, wszystko było łatwe.
– Chodź – ponaglił Kaya. – Merlin kazał ci powiedzieć, że jeśli pójdziemy wzdłuż 
jęczmienia, natrafimy na coś, co jest przeznaczone specjalnie dla ciebie.
– Na przykład? – zainteresował się Kay.
– Na przygodę.
– Jak się do niej dostać?
Musimy iść wzdłuż tego zagonu. Przypuszczam, że w końcu zajdziemy tym 
sposobem do puszczy. Powinniśmy iść tak, żeby mieć słońce po lewej stronie, 
pamiętając jednak, że i ono wędruje po niebie.
– No dobrze – zniecierpliwił się Kay. – Ale co to za przygoda?
– Nie mam pojęcia.
Poszli wzdłuż jęczmienia, a potem wzdłuż linii wyznaczonej przez zagon – tak 
jak nakazał Merlin – przecięli park i łąki pod lasem, cały czas wypatrując cudu. 
W pewnej chwili wypłoszyli z kryjówki pół tuzina młodych bażantów – może to było 
to zapowiadane nadzwyczajne zjawisko? Kay gotów był przysiąc, że jeden 
z bażantów miał pióra białe jak śnieg. Gdyby bażant istotnie był biały i gdyby 
z wysokości spadł nań znienacka czarny orzeł, chłopcy wiedzieliby, że cuda już 
blisko i że powinni iść za tropem bażanta – czy też orła – aż znajdą piękną 
dziewczynę w zaklętym zamczysku. Niestety, bażant wcale nie był biały.
Doszli na skraj puszczy i Kay powiedział z niesmakiem:
– Na pewno mamy tam wejść?
– Merlin kazał iść po prostej.
– No, trudno – westchnął Kay. – Ja się nie boję. Jeżeli ta przygoda ma być 
specjalnie dla mnie, to na pewno będzie niezła.
Wkroczyli do lasu i ze zdziwieniem stwierdzili, że przeprawa przez puszczę 
wcale nie musi być taka straszna. Las przypominał nasze dzisiejsze wielkie lasy, 
a więc nie był typowy dla wyglądu ówczesnej puszczy, która na ogół przypominała 
dżunglę amazońską. Nie było w nim jeszcze prywatnych kwater do polowań na 
bażanty, których właściciele usłużnie przerzedzali ściółkę, nie było nawet jednej 
tysięcznej dzisiejszych handlarzy drewnem, którzy starannie oskubują nawet te 
nędzne wspomnienia po dawnych puszczach, które się dla nas zachowały. 
Przeważająca część Puszczy Dzikiej była praktycznie nie do przebycia: niebotyczna 
bariera wiekowych drzew, o które wspierali się ich obaleni przodkowie, skrępowani 
z żywymi powrozami bluszczu; drzewa walczące zajadle o miejsce bliżej 
życiodajnego słońca; wiecznie wilgotna gleba, z której woda nie miała jak odpływać; 
torfowiska, na których łatwo było wdepnąć w spróchniałą kłodę i znajdujące się pod 
nią mrowisko – a wszędzie dookoła kolczaste krzaki, pnącza dzikiej róży, powój, 
szczeć i roślina, na którą miejscowi mówią „serduszka”, zdolna rozedrzeć człowieka 
na strzępy, gdyby się nieopatrznie zapuścił w jej zarośla.
Ale ta część puszczy, w którą weszli chłopcy, była zupełnie inna. Linia 
wytyczona przez poletko Hoba wiodła ciągiem polanek, ciernistych i szemrzących, 
ponieważ, porośnięte dzikim tymiankiem, roiły się od pszczół. Minął już szczyt 
pszczelego sezonu: zaczynała się pora owoców i os, a mimo to w lesie nadal pełno 
było motyli, a zwłaszcza pawików i czerwonych admirałów, polatujących nad 
kwitnącą miętą. Wart też zerwał sobie listek mięty i żuł go jak gumę podczas dalszej 
wędrówki.
– Ciekawa rzecz – powiedział nagle. – Tutaj byli jacyś ludzie. Patrz: ślad 
końskiego kopyta. I to podkutego.
– To jeszcze nic – rzekł Kay. – Tam siedzi jakiś człowiek.
I rzeczywiście, na skraju następnej polanki siedział człowiek z siekierą obok 
drzewa, które zapewne niedawno sam obalił. Był to właściwie nie człowiek, ale 
człowieczek – garbaty, z twarzą ciemną jak mahoń, ubrany w kawałki starej skóry, 
owiązane sznurkiem wokół muskularnych ramion i ud. Posługując się nożem, 
z którego lata ostrzenia uczyniły cienką blaszkę, człowiek ów zajadał chleb 
z owczym serem, a wspierał się przy tym o pień drzewa tak wysokiego, jakich 
niewiele chłopcy w życiu swoim widzieli. Ziemia wokół niego usiana była białymi 
wiórami. Ścięty pień obalonego drzewa wyglądał w przekroju na bardzo świeży. 
Nieznajomy miał oczy błyszczące jak oczy lisa.
– Chyba to on ma być tą przygodą – szepnął Wart.
– E tam – skrzywił się Kay. – Do przygody potrzebny jest zbrojny rycerz albo 
smok, czy coś w tym rodzaju, a nie stary obdartus, który ścina drzewa.
– A ja go jednak zapytam, co tam dalej jest.
Podeszli do filigranowego drwala, który najspokojniej w świecie żuł swój posiłek 
i spytali, dokąd wiedzie amfilada polanek. Powtórzyli pytanie drugi i trzeci raz, 
zanim się zorientowali, że nieszczęśnik jest głuchy – albo wariat. Albo jedno i drugie. 
Nic nie powiedział. Nawet się nie poruszył.
– Daj mu spokój – zniechęcił się Kay. – To pewnie głupek, jak Wacuś. Nie wie, na 
jakim świecie żyje. Chodźmy dalej, zostaw tego starego durnia.
Uszli jeszcze z milę i nadal szło im się dobrze, chociaż nie było ścieżek, a między 
polankami trafiały się większe kawałki lasu. Gdyby ktoś trafił tam przypadkiem, na 
pewno myślałby, że w okolicy jest tylko ta jedna, kilkusetjardowej długości polana, 
na której się właśnie znajduje – chyba że doszedłby do jej przeciwległego krańca, bo 
wówczas ujrzałby następną polanę, zasłoniętą cienką kurtyną drzew. Od czasu do 
czasu chłopcy napotykali pień ze śladami siekiery, chociaż większość śladów była 
starannie zamaskowana kolczastymi krzakami i tym podobną roślinnością. Wart 
doszedł do wniosku, że polany zostały stworzone sztucznie, przez wykarczowanie 
drzew.
Gdy stanęli na skraju kolejnej polany, Kay chwycił Warta za ramię i w milczeniu 
wskazał palcem przeciwległy brzeg śródleśnej łąki. Murawa uniosła się tam 
w pulchny, zielony kopiec, z którego strzelał górę gigantyczny sykomor, wysokości 
dziewięćdziesięciu stóp. Na murawie zaś wylegiwało się chłopisko nie mniej potężne 
niż samo drzewo, a obok pies. Imponujący mężczyzna mierzył dobre siedem stóp, 
i to bez butów, odziany zaś był skąpo, bo tylko w coś na kształt szkockiej spódniczki 
ze zgrzebnej wełny w kolorze trawy. Lewą jego rękę chronił skórzany napięstnik. 
Rozległa, osmalona słońcem pierś służyła chwilowo psu za poduszkę: psi łeb 
z każdym oddechem pana unosił się i opadał na muskularnym podłożu. Na 
przybycie chłopców psisko postawiło uszy, ale nie zmieniło pozycji. Jego pan 
zapewne spał. Leżał przy nim łuk długości siedmiu stóp i kilka strzał ponad jardowej 
długości. Ten człowiek także, podobnie jak drwal, miał skórę barwy mahoniu, 
a skręcone włosy na jego piersi złociły się mocno w promieniach słońca.
– To on – szepnął Kay, niezmiernie przejęty. Ostrożnie – z lęku przed psem – 
zbliżyli się do leżącego.
Pies tylko wiódł za nimi wzrokiem, przywierając płasko łbem do piersi 
ukochanego pana, a jedynym dowodem nieufności z jego strony było niespokojne 
zamiatanie ogonem. Nie unosił go, tylko przesuwał koniec w trawie: dwa cale 
w lewo, dwa cale w prawo. Mężczyzna otworzył oczy – okazało się, że wcale nie spał 
– uśmiechnął się do chłopców i ruchem kciuka wskazał za siebie, w kierunku 
następnej polany. Co uczyniwszy, przestał się uśmiechać i znów zamknął oczy.
– Przepraszam pana – odezwał się Kay – ale co tam się dzieje?
Mężczyzna z psem nie odpowiedział i nie otworzył oczu, tylko podniósł rękę 
i jeszcze raz wskazał kciukiem za siebie.
– On nam każe iść dalej – domyślił się Kay.
– Nie ulega wątpliwości, że to przygoda – powiedział Wart. – Ciekawe, czy ten 
przygłupi drwal mógł się po naszym odejściu wspiąć na to wysokie drzewo, pod 
którym siedział, i przekazać ostrzeżenie do tego tutaj? Wygląda na to, że nas tu 
oczekiwano.
Na te słowa obnażony olbrzym otworzył jedno oko i przyjrzał się Wartowi 
z niejakim zdziwieniem. Potem otworzył drugie oko, roześmiał się rubasznie całą 
gębą, usiadł, poklepał psa, ujął w rękę łuk i stanął na olbrzymich stopach.
– No, niech tam, moi panicze! – huknął z góry, wciąż się śmiejąc. – Pójdziem 
z wami, niech stracim! Młodość, jak to mówią, ma swoje prawa.
Kay patrzył na niego w niemym zachwycie.
– Kim pan jest? – wykrztusił wreszcie.
– Naylor – przedstawił się olbrzym. – John Naylor. Bywało się tu i tam po 
świecie, a dzisiaj patrzcie, na co mi przyszło: leśny człowiek. Wołali mnie, już tutaj, 
w lesie, John Mały, ale ludziska wolą widać na opak, bo mówią: Mały John.
– Wiem! – wrzasnął uradowany Wart. – Słyszałem o panu nie raz! Wieczorami 
opowiadają u nas saskie legendy o panu i o Robin Hoodzie.
– Tylko nie o Hoodzie! – zaprotestował Mały John. – Tak się u nas w lesie nie 
mówi, paniczu.
– Ale w opowieściach występuje Robin Hood – wtrącił się Kay.
– Eee, ci uczeni goście! Nie wszystko oni wiedzą. No, my tu gadu-gadu, a czas 
leci. Ruszajmy.
Idąc po obu stronach olbrzyma, chłopcy musieli dawać po trzy kroki za jego 
jeden, aby nie zostać w tyle; wielkolud mówił bowiem bardzo powoli, za to 
maszerował na bosaka bardzo szybko. Pies deptał mu po piętach.
– Za pozwoleniem – odezwał się Wart. – Dokąd nas pan prowadzi?
– Do tego, jak wy go nazywacie, Robinhuda, rzecz jasna, a do kogo by innego? 
Z taką głową, paniczu Art, powinien się panicz sam domyślić!
To powiedziawszy, olbrzym zerknął chytrze z ukosa, gdyż świadomie zabił 
chłopcu drugiego już klina: po pierwsze – jak brzmiało prawdziwe imię Robin 
Hooda, a po drugie – skąd Mały John znał imię Warta.
Wart skoncentrował się na drugim problemie.
– Skąd pan wie, jak się nazywam?
– Ach! – zbagatelizował pytanie Mały John. – Wie się to i owo.
– Czy Robin Hood wie, że się do niego wybieramy?
– O, nie, złotko! Wypada, żeby młody student wymawiał jego imię naukowo.
– Jak zatem brzmi jego imię? – krzyknął chłopiec, zniecierpliwiony zagadkami 
i zasapany z powodu ciągłego pościgu za olbrzymem. – Sam przed chwilą mówił 
pan Robinhud.
– Nie „hud”, tylko „łud”.. „Wood” – las – jak ten las, przez który właśnie 
idziemy. Czy to nie piękne imię?
– Robin Wood! Robin Las!
– No właśnie. Nie może być inaczej, bo on rządzi lasem. A las jest wolny i piękny. 
Do spania w lecie, albo i w zimie, do polowania, kiedy głód przyciśnie. A te zapachy, 
jak na wiosnę wychodzą takie zgrabniutkie, zieloniutkie listeczki, po kolei, jak 
należy, a potem w tej samej kolejności opadają... Schowaj się w nich – nikt cię nie 
zobaczy, nikt nie usłyszy; skulisz się, ogrzejesz, i już śpisz... Ej, piękne to miejsce – 
las, w sam raz dla kogoś, kto ręce ma swobodne i wolne serce. Kay rzekł na to:
– A ja myślałem, że wszyscy ludzie Robin Wooda noszą zielone portki i kaftany?
– Noszą, noszą, ale tylko w zimie; a czasami jeszcze i skórzane nogawice do 
drwalki. Latem na czatach lepiej być bez niczego: człowiek nic innego nie ma do 
roboty, tylko leżeć i wyglądać – to na co mu kaftany?
– Więc pan leżał na warcie?
– Ano, leżałem. A stary Mucek ze mną.
– Wydaje mi się, że tamto wielkie drzewo jest twierdzą Robin Wooda! – 
zakrzyknął triumfalnie Kay.
Zbliżali się do kryjówki leśnego monarchy.
Drzewem tym była lipa, ogromna jak ta, która rosła w Moor Park 
w Hertfordshire: co najmniej sto stóp wysokości, a siedemnaście stóp w obwodzie, 
mierzone jard od ziemi. Jej pień zdobiła u dołu broda cienkich gałązek, a w 
miejscach, skąd wyrastały konary, kora była popękana i odbarwiona wodą 
deszczową, czy może sokiem drzewnym. Wśród lśniących, lepkich listków uwijały 
się pszczoły – w całej koronie drzewa, aż pod samo niebo – a między konarami 
zwieszała się sznurowa drabinka, której koniec ginął wysoko w gałęziach. Na to 
drzewo nie sposób byłoby wspiąć się bez drabinki, nawet w rakach.
– Słusznie się paniczowi wydaje, paniczu Kay – rzekł Mały John. – Tam, 
pomiędzy korzeniami, siedzi pan Robin.
Chłopcy, z początku bardziej zainteresowani wartownikiem w bocianim 
gnieździe na samym czubku gibkiej i szepczącej liśćmi dumy matki ziemi, spojrzeli 
teraz raptownie w dół, gdzie istotnie siedział sobie spokojnie słynny banita.
Nie miał on – przynajmniej na pierwszy rzut oka – urody romantycznego 
bohatera, chociaż wzrostem dorównywał prawie Małemu Johnowi. Stanowili jedyną 
w świecie parę łuczników, którzy potrafią posłać strzałę na odległość mili, 
posługując się w tym celu długim łukiem angielskim. Robin Wood był mężczyzną 
masywnym, ale bez grama tłuszczu pod skórą. W przeciwieństwie do Małego Johna, 
nie paradował półnago, lecz ubrany był w skromne, spłowiałe zielenie, do boku zaś 
przypasany miał srebrny róg. Starannie ogolony, opalony, żylasty i gruzłowaty jak 
korzenie drzew, wśród których siedział, sprawiał wrażenie człowieka niespokojnego 
i doświadczonego zarazem, lecz doświadczonego zmiennymi pogodami i poezją, nie 
zaś zębem czasu – miał bowiem ledwie trzydzieści lat (dożył osiemdziesięciu 
siedmiu, przypisując to cudownemu działaniu sosnowej żywicy). W chwili nadejścia 
gości leżał na wznak i patrzył w górę – lecz nie na niebo.
Robin Wood leżał bowiem, rozpromieniony, z głową na kolanach Marian. Ona 
zaś siedziała między korzeniami lipy, ubrana w prostą samodziałową sukienkę – 
oczywiście zieloną – której jedyną ozdobę stanowił pełny kołczan. Ramiona i stopy 
miała odkryte. Rozpuściła lśniącą kaskadę brązowych włosów, które na polowania 
i do kuchni zaplatała w warkocze, i podwójną ich falą obramowała oblicze 
ukochanego. Śpiewali coś cicho, w duecie. Miękkie włosy Marian łaskotały Robin 
Wooda w nos.
Pod zielonym drzewem
– śpiewała Marian – Z kim usiądę? Nie wiem.
Kto ze mną zaśpiewa
Kołysankę drzewa?
Chodzie tu, chodź, chodź do mnie już
– zanucił Robin. – Zbyteczna trwoga,
Nie masz tu wroga,
Wrogiem ci tylko zima i mróz.
Roześmiali się oboje i zaczęli śpiewać na zmianę, linijka po linijce:
Kto wiele nie żąda, Kto słońca wygląda.
Je to, co uzbiera. Głodem nie przymiera.
I chórem:
Chodzie tu, chodź, chodź do mnie już.
Zbyteczna trwoga,
Nie masz tu wroga,
Najwyżej zima i mróz.
Piosenka kończyła się śmiechem. Robin, który kręcił na smagłych palcach 
pierścionki z okalających jego głowę jedwabistych pasemek, szarpnął pieszczotliwie 
jeden kosmyk i zaczął się gramolić na nogi.
– A, to John! – natychmiast dostrzegł przybyłych.
– A, to mój pan! – odpowiedział Mały John.
– Przyprowadziłeś, jak widzę, młodocianą szlachtę?
– To oni mnie przyprowadzili.
– Tak czy owak, witajcie – pozdrowił ich Robin. – Nikt nigdy nie skarżył mi się 
na Sir Ectora, nie widzę zatem powodu, żeby źle traktować jego pociechy. Jak się 
macie, Kayu i Warcie? Kto was wprowadził na moje polany, i to w dodatku właśnie 
dzisiaj?
– Robinie! – wtrąciła się zaniepokojona Marian. – Chyba nie myślisz ich zabrać?
– A to dlaczego, skarbie?
– Przecież to dzieci.
– Właśnie dzieci nam potrzeba.
– To nieludzkie – oburzyła się Lady Marian i zaczęła splatać włosy.
Banita uznał widocznie, że najbezpieczniej będzie nie przedłużać kłótni, bo 
zwrócił się do chłopców z pytaniem:
– Umiecie strzelać?
– Na mnie może pan polegać – rzekł Wart.
– Ja się postaram – obiecał Kay, z nieco większą rezerwą. Pozostali śmiali się 
z buńczucznej postawy Warta.
– Zobaczymy. Marian, pożycz im któryś ze swoich łuków. Marian podała 
Robinowi łuk i pół tuzina strzał długości dwudziestu ośmiu cali.
– Ustrzel mi tamtego dzięcioła – polecił Robin Wartowi, wręczając mu łuk.
Wart rozejrzał się i w odległości jakichś stu kroków istotnie ujrzał dzięcioła. 
Zorientował się, że postąpił jak głupi chwalipięta, więc teraz rzekł z uśmiechem:
– Wybacz, Robin Woodzie, ale obawiam się, że on jest dla mnie o wiele za daleko.
– Nic nie szkodzi – uśmiechnął się banita. – Spróbuj. Chcę zobaczyć, jak sobie 
radzisz z łukiem.
Wart najszybciej i najsprawniej jak umiał założył strzałę, rozstawił stopy szeroko 
na linii, po której zamierzał ją posłać, uniósł ramiona, przyciągnął łuk do policzka, 
wymierzył, uniósł grot strzały pod kątem około dwudziestu stopni, mierząc przy 
tym o dwa jardy na prawo od celu, gdyż wiedział, że zawsze ściąga trochę w lewo 
i wypuścił strzałę. Spudłował, ale nie bardzo.
– A teraz Kay – zarządził Robin.
Kay postąpił tak samo jak Wart i też popisał się niezłym strzałem. Każdy z nich 
prawidłowo trzymał łuk, właściwym końcem do góry; obaj prawidłowo założyli 
strzały na umiejętnie naprężone cięciwy, podczas gdy większość nie szkolonych 
chłopców przy naciąganiu łuku trzyma koniec strzały między palcem wskazującym 
a kciukiem (rasowy łucznik odwodzi cięciwę w dwóch lub trzech palcach, nie 
ściskając strzały); żaden nie dopuścił do odchylenia się grotu strzały w lewo przy 
naciąganiu cięciwy, ani do zablokowania cięciwy lewym łokciem (a są to dwa 
notoryczne błędy ludzi nie dość obznajomionych z łukiem). Obaj posłali strzały 
prosto do celu.
– Dobrze – pochwalił banita. – Widzę, że nie trafiliśmy na lutnistów.
– Robinie! – sprzeciwiała się ostro Marian. – Nie wolno ci narażać dzieci na 
niebezpieczeństwo. Odeślij je do domu, do ojca.
– Ani mi się śni – rzekł na to Robin Wood. – Chyba, że sami chcą wracać. Ta 
sprawa dotyczy ich w nie mniejszym stopniu niż mnie.
– Jaka sprawa?
Banita cisnął łuk na ziemię, usiadł po turecku i pociągnął Marian, żeby usiadła 
obok niego. Minę miał tajemniczą.
– Chodzi o Morganę le Fay – powiedział. – Trudno zrozumieć tę kobietę.
– Szkoda zachodu.
Robin, zniecierpliwiony, ostro skarcił swoją damę:
– Słuchaj no, Marian. Albo oni nam pomogą, albo będziemy zmuszeni zostawić 
całą trójkę na pastwę tej baby. Wcale mi się nie uśmiecha wysyłanie tam chłopców, 
ale jeśli tego nie uczynię, Tuck pozostanie w jej łapach.
Wart uznał, że wolno mu zadać dyskretne pytanie. Kaszlnął znacząco 
i przemówił:
– Przepraszam, a kto to jest Morgana Fe? Odpowiedzieli mu chórem:
Mały John: – Czarownica.
Robin Wood: – Królewna elfów.
Marian: – Bzdura. To zwyczajna wróżka.
– Faktem jest – rzekł Robin – że nikt dokładnie nie wie, kim ona jest. Ja uważam, 
że ona jest złą wróżką. I zdania nie zmienię – dodał groźnie zerkając na żonę.
– Czy to znaczy, że ona nosi na głowie kapelusik z leśnego dzwonka i całymi 
dniami przesiaduje na rydzach?
Obecni wybuchnęli śmiechem.
– Skądże znowu! Opisane przez ciebie stworzenie w ogóle nie istnieje. A królowa 
elfów istnieje jak najbardziej i ma wyjątkowo podły charakter.
– Skoro już chłopcy muszą w tym uczestniczyć – powiedziała Marian – to 
najlepiej wyjaśnij im wszystko od samego początku.
Banita zaczerpnął powietrza i rozprostował nogi, a tajemnicza mina znów 
powróciła na jego oblicze.
– No więc, ta Morgana – zaczął – jest królową elfów, a przynajmniej ma z nimi 
sporo do czynienia, przy czym elfy to nie są te stworzenia, o których niania 
opowiadała wam bajeczki. Niektórzy twierdzą, że to Pradawne Istoty, które żyły 
w Anglii przed inwazją Rzymian – czyli grubo przed nami, Sasami – i które 
zmuszone zostały do zejścia pod ziemię. Jedni mówią, że one są trochę podobne do 
ludzi, inni, że to karły, jeszcze inni, że wyglądają kropka w kropkę jak my, a są i tacy, 
którzy twierdzą, że elfy w ogóle nie wyglądają i mogą w każdej chwili przybierać 
dowolną postać. Jak wyglądają, tak wyglądają – dość, że posiadają wiedzę 
starożytnych Galów. Żyją sobie w swoich norkach i pamiętają wszystko, o czym rasa 
ludzka już dawno zapomniała, a spora część tej wiedzy wcale nie jest miła naszym 
uszom.
– Mów szeptem – upomniała go z dziwną miną Marian. Chłopcy zauważyli, że 
krąg słuchaczy zacieśnił się, nie wiadomo kiedy.
Robin ściszonym głosem podjął wykład:
– Cały problem z istotami, o których mówiłem, a których, wybaczcie, nie nazwę 
już więcej po imieniu, polega na tym, że one nie mają serca. A więc nie chodzi o to, 
że specjalnie robią na złość, tylko o to, że jakby którąś z nich złapać i rozkroić, 
okazałoby się, że ona w ogóle nie ma serca. Zimnokrwiste sztuki, jak ryby.
– Są wszędzie, tutaj na pewno też. Chłopcy rozejrzeli się dookoła.
– Cicho! – ostrzegł Robin. – Więcej wiedzieć nie musicie. Rozmawianie o nich 
ściąga nieszczęście. Rzecz w tym, że, moim zdaniem, Morgana jest królową tych... 
no... Niebożątek. I wiem, że od czasu do czasu pomieszkuje w zamku położonym na 
północ od naszej puszczy, zwanym Zamczysko Rydwan. Marian uważa, że królowa 
sama nie jest elfem, tylko zaprzyjaźnioną z elfami zwykłą wróżką. Spotkałem nawet 
takich, którzy twierdzą, że to córka księcia Kornwalii. Mniejsza z tym. Ważne, że 
dzisiaj z rana, za sprawą jej czarów, Pradawne Istoty uwięziły jednego z moich ludzi 
i jednego z waszych.
– Chyba nie Tucka? – zaniepokoił się głośno Mały John, który nic nie wiedział 
o ostatnich zajściach, ponieważ stał na warcie.
Robin potwierdził jego domysł skinieniem głowy.
– Otrzymaliśmy wiadomość z północnych drzew, zanim dotarł twój meldunek 
o chłopcach.
– To straszne! Biedny ojczulek!
– Opowiedz im wszystko po kolei – poradziła Marian. – Tylko najpierw objaśnij 
nazwy.
– Jedną z nielicznych rzeczy, które wiemy o Niebożętach – rzekł Robin – jest to, 
że noszą one imiona zwierząt. Nazywają się, na przykład, Krowa, Koza, Świnia, i tak 
dalej. Dlatego wołając swoją własną krowę, należy bezwarunkowo wskazać ją 
palcem. Inaczej można przywołać elfa – chciałem powiedzieć: krasnoludka – o tym 
samym imieniu, a taki elf, przywołany przez człowieka, natychmiast się zjawia 
i zabiera go sobie.
– Podejrzewamy – podjęła opowieść Marian – że stała się rzecz następująca: wasz 
Psiarczyk z zamku wyprowadził psy na skraj lasu i tam ujrzał z daleka ojca Tucka, 
gawędzącego z zamieszkałym w tych okolicach starcem imieniem Wacuś...
– Za pozwoleniem! – krzyknęli chórem chłopcy. – Czy to ten sam, który mieszkał 
w naszym majątku, a potem zwariował? Odgryzł nos naszemu Psiarczykowi 
i zamieszkał w puszczy. To ten? Taki posępny wielkolud?
– Ten sam – odparł Robin. – Tyle że, biedaczek, niewiele ma w sobie z potwora. 
Żywi się trawą, korzonkami i żołędziami. Nawet muchy by nie skrzywdził. Chyba 
pomyliły wam się legendy.
– Coś podobnego! Wacuś żywi się żołędziami!
– Posłuchajcie, co się stało – uspokoiła ich cierpliwie Marian. – Siedzieli sobie we 
trzech, w najlepszej komitywie, aż tu nagle któryś pies (zdaje mi się, że wołają go 
Kawałł) skoczył na nieszczęsnego Wacusia, chcąc go po przyjacielsku polizać 
w policzek. Biedny Wacuś okrutnie się wystraszył, a Psiarczyk zawołał: „Pies, 
leżeć!”. Ale nie wskazał psa palcem. A powinien był to zrobić. Nie wiemy, czy tak 
było dokładnie, ale tak podejrzewamy.
– I co dalej?
– Mój człowiek, Scathelocke, w pieśni ludowej znany jako Scarlett, ścinał opodal 
drzewo i widział podobno, jak wszyscy nagle zniknęli; po prostu zniknęli, razem 
z psem.
– Biedny Kawałł!
– Czyli porwały ich elfy.
– Mów: Ludzieńkowie Pokoju.
– Tak, przepraszam.
– Chodzi jednak o to, że jeżeli Morgana jest rzeczywiście królową tych istot 
i jeżeli chcemy wydostać swoich ludzi zanim zostaną w coś zamienieni – a dawna 
królowa Niebożątek, Kirke, miała, na przykład, zwyczaj zamieniać pojmanych ludzi 
w wieprze – to musimy udać się do jej zamku i odbić ich.
– Więc chodźmy.



ROZDZIAŁ XI


Robin uśmiechnął się do starszego chłopca i poklepał go po plecach. Wart 
z rozpaczą myślał o swoim psie. Po chwili banita chrząknął i przemówił:
– Macie rację. Należy tam pójść. Muszę wam jednak zdradzić niemiłą stronę 
takiej wyprawy: do Zamczyska Rydwan wejść może tylko dziecko, chłopiec albo 
dziewczynka.
– To znaczy, że ty nie możesz tam wejść?
– Ale wy możecie.
– Rozumiem – powiedział po namyśle Wart. – To tak samo jak z jednorożcem.
– Właśnie. Jednorożec to zwierzę magiczne: schwytać je może tylko dziewica. 
Elfy też są magiczne i wstęp do ich zamków mają tylko osoby niewinne. Dlatego elfy 
kradną ludziom dzieci z kołysek.
Kay i Wart chwilę siedzieli w milczeniu. Wreszcie odezwał się Kay:
– Namyśliłem się. To w końcu moja przygoda.
– Ja też chcę iść – rzekł Wart. – Kawałł to mój ulubiony pies.
Robin popatrzył na Marian.
– W porządku – powiedział. – Nie będziemy z tego robić wielkiej hecy, ale trzeba 
ustalić plan działania. Dobrze to o was świadczy, że podjęliście wyzwanie, nie 
wiedząc właściwie, czego się spodziewać; przekonacie się jednak, że nie będzie aż 
tak źle, jak wam się teraz wydaje.
– Pójdziemy z wami – obiecała Marian. – Nasza drużyna podprowadzi was aż 
pod zamek. Tylko wejść do środka będziecie musieli sami.
– No właśnie. A drużynę na pewno zaatakuje ten wściekły gryf.
– To tam jest gryf?
– Jeszcze jaki! Zamczyska Rydwan strzeże wyjątkowo krwiożerczy gryf; to 
służbowy zły pies Morgany le Fay. Idąc tam, musimy go jakoś ominąć, bo inaczej 
podniesie alarm i cała wyprawa na nic. Nie będzie łatwo go przechytrzyć.
– Musimy poczekać do nocy.
Chłopcy bardzo przyjemnie spędzili poranek, oswajając się z dwoma łukami 
Marian. Tak im kazał Robin, twierdząc, że strzelać z cudzego łuku jest równie 
trudno, jak żąć zboże cudzą kosą. Na obiad jedli, jak wszyscy pozostali, pasztet 
z dziczyzny, popijając miodem. Banici z idealną punktualnością zeszli się przy 
posiłku.
Zjawili się jak na hasło: nagle na polanie, gdzie jeszcze przed chwilą nie było 
żywej duszy, wyrosło jak spod ziemi sześciu chłopa – w zielonych strojach lub 
błyszczących ogorzałą nagością muskularnych torsów – tak cicho wyłonili się 
spomiędzy krzaków i drzew. W końcu zebrała się ich blisko setka. Jedli 
i dowcipkowali. Wyjęto ich spod prawa nie dlatego, że popełnili morderstwa czy 
inne zbrodnie. Byli to Sasi, którzy podnieśli bunt po zwycięstwie Uthera Pendragona 
i nie uznali obcego monarchy. Mokradła i lasy Anglii roiły się od podobnych im 
buntowników. Byli oni tym, czym partyzanci w późniejszych okupacjach. Jedzenie 
odbierali u wejścia zamaskowanej liśćmi ziemianki, gdzie Marian i jej pomocnice 
prowadziły kuchnię.
Po jedzeniu partyzanci zwykle wystawiali jednego wartownika i ucinali sobie 
drzemkę – bo przecież polowali najczęściej wtedy, gdy większość ludzi pracuje; 
a poza tym dzika zwierzyna przesypia południowe godziny, więc to samo powinien 
czynić i jej myśliwy. Jednak tego popołudnia Robin zwołał ludzi na naradę.
– Słuchajcie! – rzekł. – Przedstawię wam plan akcji. Moja stuosobowa drużyna, 
podzielona na pięć oddziałów, odprowadzi was do zamku królowej Morgany. Wy 
dwaj pójdziecie z oddziałem Marian. Gdy dojdziemy do dębu, w który w roku 
wielkiej zawieruchy uderzył piorun, znajdziemy się o milę od posterunku gryfa. Tam 
zejdą się wszystkie oddziały. Dalszą część drogi musimy przejść jak cienie. Nie 
wolno nam obudzić czujności gryfa. Jeżeli zdołamy go ominąć, zatrzymamy się 
dopiero nieopodal zamku, o jakieś czterysta jardów od niego. Bliżej podejść nie da 
rady, z uwagi na żelazne groty naszych strzał. Dalej pójdziecie sami.
– A teraz, Kayu i Warcie, wytłumaczę wam sprawę żelaza. Jeżeli naszych 
przyjaciół istotnie uprowadziły... Niebożęta... i jeśli królowa Morgana le Fay istotnie 
jest ich królową, to mamy nad nimi jedną znaczną przewagę: Niebożęta nie znoszą 
bliskości żelaza. A to dlatego, że Przedwieczni pochodzili z epoki kamiennej, przed 
wykryciem żelaza, a wszystkie ich nieszczęścia zaczęły się wraz z wejściem tego 
metalu w użycie. Ludzie, którzy ich pobili, władali mieczami ze stali (która jest 
jeszcze doskonalsza niż żelazo) i dzięki nim zepchnęli Przedwiecznych pod ziemię. 
Właśnie dlatego – kontynuował Robin – my musimy dzisiaj trzymać się od nich 
z dala, żeby niczego nie poczuli. Za to wy dwaj, skrywając żelazne ostrza noży 
w dłoniach, będziecie bezpieczni w obliczu królowej tak długo, dopóki się nie 
zdradzicie. Tamci nie poczują obecności dwóch niewielkich noży, póki ich nie 
zobaczą. Musicie więc przejść ostatni odcinek drogi mocno zaciskając metal 
w dłoniach, potem bezpiecznie wkroczyć do zamku i dostać się do celi, w której 
siedzą więźniowie. Z chwilą, gdy ochronicie ich błyskiem noży, będą mogli bez 
przeszkód wraz z wami opuścić zamczysko. Czy rozumiecie? Kayu? Warcie?
– Tak, proszę pana – odpowiedzieli grzecznie chłopcy. – Rozumiemy doskonale.
– Jeszcze jedno. Najważniejsza rzecz to dobrze ukryć noże. Ale nie mniej ważne 
jest to, żebyście w zamku niczego nie jedli. Ktokolwiek przyjmie poczęstunek 
w wiadomej twierdzy, pozostanie tam na zawsze, a więc zaklinam was: nie bierzcie 
do ust absolutnie niczego, żeby nie wiem jak smakowicie wyglądało. Będziecie 
pamiętali?
– Będziemy.
Skończywszy odprawę, Robin oddalił się, żeby wydać rozkazy swoim ludziom.
Wygłosił do nich dłuższą mowę na temat gryfa, podchodów i misji chłopców.
Słuchano go w przykładnej ciszy, a gdy skończył mówić, stała się rzecz dziwna: 
Robin rozpoczął przemówienie od nowa, dokładnie tymi samymi słowami, 
i wygłosił je powtórnie aż do końca. A gdy skończył mówić po raz drugi, polecił:
– Kapitanowie, do dzieła!
Na co setka żołnierzy podzieliła się sprawnie na dwudziestoosobowe oddziały, 
które rozstąpiły się w wyznaczone na polanie kwatery, otaczając Marian, Małego 
Johna, Mucka, Scarletta i Robina. Z wszystkich pięciu oddziałów uniósł się ku niebu 
melodyjny pomruk.
– Co oni wyprawiają?
– Słuchaj – poradził Wart.
Żołnierze recytowali mowę Robina, słowo w słowo. Zapewne żaden z nich nie 
umiał czytać ani pisać, za to umieli świetnie słuchać i zapamiętywać. Dzięki temu 
właśnie Robin mógł utrzymywać kontakt z oddziałami odbywającymi nocne 
wycieczki: miał bowiem pewność, że każdy żołnierz wie na pamięć to, co powiedział 
on sam. Dzięki temu mógł również w razie potrzeby posyłać ludzi pojedynczo 
w różne strony, mając do nich całkowite zaufanie.
Żołnierze wyrecytowali rozkaz co do słowa, a wówczas wydano im strzały 
bojowe, po dwanaście na osobę. Strzały te miały groty większe od strzał 
myśliwskich, śmiertelnej ostrości, a pióra na brzechwach zamocowane w czworobok. 
Odbył się przegląd łuków: dwóm czy trzem żołnierzom polecono założyć nowe 
cięciwy. A potem zapadła cisza.
– Do dzieła! – krzyknął wesoło Robin.
Pomachał im dłonią, a rozpromienieni żołnierze zasalutowali uniesieniem łuków. 
Dał się słyszeć szum, szelest, trzask nieostrożnie przydeptanej gałązki i polana wokół 
wielkiej lipy opustoszała. Wyglądała teraz tak, jak przed pojawieniem się człowieka 
na ziemi.
– Chodźcie ze mną – Marian dotknęła ramion chłopców.
Za ich plecami, wśród liści lipy, buczały pszczoły.
To był długi marsz. Wykarczowane ludzką ręką polanki, które krzyżem 
schodziły się ku wielkiej lipie, po pół godzinie przestały im ułatwiać drogę. Trzeba 
było w miarę własnych sił przedzierać się przez dziewiczą puszczę. Gdyby mogli 
wydeptywać i wyciosywać korytarze wśród chaszczy, byłoby im bez porównania 
łatwiej, ale rozkaz dowódcy nakazywał absolutną ciszę. Marian pokazała chłopcom, 
jak należy prześlizgiwać się bokiem, raz jednym, raz drugim; nauczyła ich, że w razie 
zahaczenia o cierń trzeba natychmiast stanąć i cierpliwie wyłuskać kolec; że stąpać 
należy ostrożnie i przenosić ciężar ciała ze stopy na stopę dopiero po upewnieniu się, 
że pod spodem nie leży gałązka, która mogłaby trzasnąć; pokazała, jak rozpoznać 
wygodne przejście i w jaki sposób utrzymać rytm kroków, żeby wygodniej było iść, 
bez względu na przeszkody. Wiedzieli, że w pobliżu zdąża do tego samego celu stu 
ludzi – a jednak nie słyszeli żadnych odgłosów, prócz tych, które sami wydawali.
Chłopcom z początku bardzo się to nie podobało, że trafili pod dowództwo 
kobiety. Mieli nadzieję na pójście z Robinem, a zwierzchnictwo Marian kojarzyło im 
się z opieką guwernantki. Szybko jednak pojęli swój błąd. Marian sprzeciwiła się, co 
prawda, ich udziałowi w akcji, ale z chwilą gdy Robin zarządził inaczej, 
potraktowała chłopców jak pełnoprawnych towarzyszy. Przede wszystkim – nie 
nadążyliby za nią w lesie, gdyby co pewien czas na nich nie poczekała, potrafiła 
bowiem wędrować na czworakach lub pełznąć jak wąż z taką samą szybkością, 
z jaką oni maszerowali. Po drugie: była, w przeciwieństwie do nich, doświadczonym 
żołnierzem. Gdyby nie długie włosy, które, jak większość banitek, upinała do góry, 
można by ją wziąć za partyzanta pierwszej klasy. Zanim padł rozkaz bezwzględnego 
milczenia, udzieliła chłopcom takiej, między innymi, rady: strzelając w walce lepiej 
mierzyć za wysoko niż za nisko. Niski strzał trafi w ziemię, wysoki zaś ma szansę 
dosięgnąć wroga z drugiego szeregu.
– Jestem stworzony do małżeństwa – westchnął Wart, który dotychczas miał 
w tej kwestii niejakie wątpliwości. – Ożenię się z taką właśnie dziewczyną: 
z dziewczyną, która przypomina złotą lisiczkę.
Chłopcy nie wiedzieli jeszcze, że Marian potrafi pohukiwać jak sowa, dmuchając 
w zwinięte pięści, a także przeraźliwie gwizdać na palcach; że umie przywołać do 
siebie dowolnego ptaka, naśladując jego głos i że w znacznym stopniu rozumie 
ptasią mowę – na przykład popiskiwania oznajmujące bliskość jastrzębia; no i że 
oprócz tego wszystkiego po mistrzowsku wykonuje gwiazdę. Na razie żadna z tych 
umiejętności nie okazała się przydatna w akcji.
Zapadł mglisty wieczór – pierwszy mglisty wieczór tej jesieni – i w mroku 
nawoływały się rodziny puszczyków: młode kiwikały, a stare pohukiwały „hu-
rruuu! hu-ruuu!” Rozmaite odgłosy, które sowom przypisują poeci, takie jak „tu-
wit” czy „tu-hu”, są to w istocie imiona sowich rodów, którymi ptaki te wzajemnie 
się sobie przedstawiają. Kolce i inne przeszkody, w miarę jak stawały się coraz gorzej 
widoczne, były coraz lepiej wyczuwalne. Dziwna rzecz: w wieczornej ciszy Wartowi 
łatwiej było posuwać się bezszelestnie, chociaż obawiał się, że będzie na odwrót. 
Skazany wyłącznie na dotyk i słuch, stwierdził, że najchętniej ufa właśnie tym 
zmysłom. Posuwał się cicho i sprawnie.
Było około komplety – czy też, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, około godziny 
dwudziestej pierwszej – kiedy Marian dotknęła ramienia Kaya, wskazując coś 
palcem w granatowym mroku. Przywykli już do ciemności tak dalece, jak może do 
niej przywyknąć człowiek puszczy, a o wiele lepiej niż to jest w ogóle możliwe 
w przypadku mieszczucha. Przed nimi wznosił się rozszczepiony dąb, bezbłędnie 
odnaleziony dzięki Marian w sercu dziewiczej puszczy. Jednomyślnie, nie 
porozumiewając się nawet szeptem, postanowili podczołgać się do niego tak cicho, 
żeby nie zauważyli ich nawet towarzysze z innych oddziałów, którzy, być może, już 
tam czekali.
Niestety, człowiek czuwający w bezruchu ma sporą przewagę nad idącym, 
choćby i najciszej, toteż nasi bohaterowie nie zdążyli dotrzeć nawet do skraju korzeni 
dębu, gdy poczuli na sobie ręce przyjaciół, poklepujące ich po plecach i wiodące tam, 
gdzie można było usiąść. Między korzeniami drzewa panował tłok. Chłopcy poczuli 
się nagle jak członkowie stada szpaków albo gniazdowiska gawronów. Pod 
tajemniczą osłoną nocy Warta owiewało ze wszech stron sto oddechów, które słyszał 
tak, jak człowiek piszący lub zaczytany do późna w samotności słyszy szum własnej 
krwi w żyłach. Znajdowali się w ciemnym i nieruchomym łonie nocy.
Po chwili Wart usłyszał cienkie cykanie pasikoników – tak wysokie, że prawie 
niedosłyszalne, niczym głos nietoperza. Pasikoniki cykały jeden po drugim. Gdy 
Marian wydała ten sam odgłos trzykrotnie – za Kaya, za Warta i za siebie – 
świerszcze pod drzewem odezwały się w sumie dokładnie sto razy. A więc wszyscy 
banici byli już na miejscu i można było wędrować dalej.
Zaszumiało, jakby wiatr poruszył ostatnie rzadkie liście 
dziewięćdziesięcioletniego dębu. Potem cicho zahukała sowa, pisnęła polna mysz, 
zając tupnął o ziemię, lis szczeknął po swojemu – pojedynczo, basowo, a wysoko 
ponad głowami siedzących zapiszczał cieniutko nietoperz. Po chwili rozległ się szum 
bardziej przeciągły, tak przeciągły, że można było doliczyć do stu, a na koniec 
Marian, której hasłem było zajęcze tupnięcie, znalazła się w otoczeniu swojego 
oddziału, liczącego dwudziestu ludzi, plus dwóch gościnnie. Wart poczuł, że obce 
dłonie ujmują go po obu bokach za ręce – a więc oddział stanął kołem – i zaraz znów 
odezwały się pasikoniki. Ich głosy zbliżały się po kole do Warta, a gdy zaświergotało 
tuż przy nim z prawej strony, stojący tam człowiek ścisnął dłoń chłopca. Wart udał 
głos pasikonika. Człowiek po jego lewej ręce natychmiast uczynił to samo i też 
uścisnął dłoń chłopca. Dwadzieścia dwa pasikoniki zakłóciły nocną ciszę i dopiero 
wtedy oddział Marian gotowy był do podjęcia ostatniego etapu podchodów.
Ten ostatni etap zapowiadał się koszmarnie, a jednak dla Warta okazał się 
cudownym przeżyciem. Chłopiec, upojony czarem nocy, czuł się lekki, jakby 
pozbawiony ciała i bezgłośny. Wydawało mu się, że to nie on sam idzie, lecz 
przenosi go jakaś siła. Miał wrażenie, że gdyby teraz zbliżył się do jedzącego swój 
posiłek królika, to mógłby go podnieść za uszy zanim zaskoczone, puszyste, 
wierzgające stworzenie uświadomiłoby sobie jego obecność. Czuł, że potrafi 
przemknąć niepostrzeżenie między nogami maszerujących obok towarzyszy Robina 
i powyciągać im zza pasów błyszczące noże – a oni wędrowaliby dalej, niczego nie 
spostrzegłszy. Czar nocnej tajemnicy niczym wino burzył krew Warta. Wart był 
rzeczywiście tak filigranowy i młody, że poruszał się ze zwinnością równą zwinności 
ludzi Robin Wooda, których wiek i ciężar ciała – mimo ogromnej wprawy – 
przeszkadzały w tym samym stopniu, w jakim młodość i lekkość pomagała 
niedoświadczonemu w podchodach Wartowi.
Gdyby nie czyhające u celu niebezpieczeństwo, przeprawę można by nazwać 
całkiem łatwą. Krzaki się przerzedziły, a na bagnistym terenie trudno było o suche, 
trzeszczące poszycie, toteż oddział posuwał się na tym etapie trzy razy szybciej niż 
poprzednio. Maszerowali jak w transie, obywając się bez sowich pohukiwań 
i pisków nietoperza; szli równo, całą grupą, zjednoczeni rytmem, jaki im narzuciła 
uśpiona puszcza. Niektórzy mieli trochę stracha, innych gnała do przodu chęć 
pomszczenia towarzyszy, jeszcze inni wędrowali jak duchy, drzemiąc w marszu.
Po dwudziestu zaledwie minutach Marian przystanęła. Wskazała palcem na 
lewo.
Chłopcy nie czytali książki Sir Johna Mandeville’a, więc nie mieli pojęcia, że gryf 
jest osiem razy większy od lwa. Spojrzeli w lewo, a tam, na tle milczącej, posępnej 
nocy i gwiaździstego nieba, ujrzeli zarys czegoś niewiarygodnego. Była to sylweta 
młodego gryfa płci męskiej, w wieku jeszcze przed pierwszym linieniem.
Przednia część jego ciała, z przednimi kończynami i barkami, miała postać 
ogromnego sokoła: ten sam zakrzywiony dziób, te same długie skrzydła 
z wyjątkowo długą lotką, potężne szpony, tyle że – jak słusznie zauważył Mandeville 
– całość ośmiokrotnie przerastała lwa. Od barków w tył następowała zmiana. Tam, 
gdzie przeciętny sokół lub orzeł zadowala się dwunastoma piórami ogona, Falco 
leonis serpentis rozrastał się w lwi zad i tylne nogi afrykańskiej bestii. Jego ogon 
natomiast był ogonem węża. W tajemniczym blasku księżyca chłopcy 
z nabożeństwem przyglądali się wysokiej na dwadzieścia cztery stopy postaci, której 
senna głowa opadła na pierś, tak że śmiercionośny dziób zagrzebał się w puch. Był to 
najprawdziwszy gryf, wart co najmniej stu kondorów. Kay i Wart wessali powietrze 
przez zęby i przyspieszyli kroku, chowając majestatyczny obraz grozy w zakamarku 
najcenniejszych wspomnień.
Byli już w pobliżu zamczyska. Przyszła pora rozstać się z oddziałem. Kapitan 
Marian w milczeniu wymieniła z Kayem i Wartem uściski dłoni, po czym chłopcy 
poszli dalej przez rzednący las ku blademu światłu łyskającemu spoza drzew.
Weszli na obszerną polanę czy też raczej rozległą równinę. I oniemieli 
z wrażenia. Ujrzeli bowiem zamek zbudowany w całości zjedzenia. Tylko na 
najwyższej blance siedział żywy wroniec ze strzałą w dziobie.
Przedwieczni byli wielkimi żarłokami. Może to dlatego, że rzadko najadali się do 
syta. Zachował się po nich poemat zatytułowany „Widzenie Mac Coglinne’a”.
W „Widzeniu” tym napotykamy obraz zamku wzniesionego wyłącznie 
z produktów spożywczych. Oto ten fragment, w przekładzie z języka 
Przedwiecznych:
Ujrzałem jezioro najświeższego mleka
Pośrodku cudnej równiny. Ujrzałem gmach postawny i szlachetny
O dachu krytym masłem.
Miękkie kolumny z lukru okalały dźwierze,
Próg z masła był i śmietany.
Lśnił luksusowo arcytłusty smalec
I tarcze z plastrów sera.
Tarcze te przypasane były rzemieniami Do rycerzy z miękkiego, słodkiego twarogu – 
Rycerzy, którzy Galów ranić nie potrafią, Albowiem włócznie dzierżą ze starego masła.
Był też kocioł pokaźny, wypełniony wonnym
Mięsiwem, z sosem, także złocistobrązowy
Bigos i kadź ogromna
Mlekiem wypełniona.
Sam gmach z bekonu, tłusty, z żeberkami,
Obramowanie dachu było z flaczków.
Cokolwiek smakiem podniebienie cieszy,
Znalazłem w tej budowli cudnej, apetycznej.
Flaczki wieprzowe ciągnęły się gęsto
Wzdłuż, w malownicze krokwie,
Belkowania zaś murów i tłuste filary
Z pierwszorzędnej świniny zostały wykute.
Chłopcy stali przed twierdzą szczerze zadziwieni i było im niedobrze. Budowla 
górowała nad mlecznym jeziorem, spowita własnym mistycznym blaskiem lśniących 
tłuszczów. Tę czarodziejską postać nadali Zamczysku Rydwan Przedwieczni, którzy 
mimo wszelkiej ostrożności chłopców, wyczuli obecność ukrytych noży. 
Przedwieczni uznali, że właśnie taka postać zamku będzie dla dzieci szczególnie 
kusząca. Miała skusić chłopców do jedzenia.
Okolica zamku pachniała sklepem warzywnym, mięsnym, mleczarskim 
i rybnym – wszystko naraz. Smród przechodził więc ludzkie pojęcie, będąc zarazem 
słodkawym, mdłym i pikantnym. Chłopcy w żadnym razie nie odczuwali skłonności 
do skosztowania frykasów. Kusiło ich natomiast, aby wziąć nogi za pas i wiać gdzie 
pieprz rośnie.
Niestety – w zamku siedzieli więźniowie, których należało ocalić.
Kay i Wart z obrzydzeniem przeszli po zwodzonym moście – moście z masła, 
niezbyt dokładnie oczyszczonego z krowiej sierści – zapadając się weń po kostki. Na 
widok flaczków zadrżeli z obrzydzenia. Wydobyli jednak żelazne ostrza i skierowali 
je w stronę wartowników z miękkiego, słodkiego twarogu, którzy na ten widok 
pierzchli jak zjedzeni.
Chłopcy dotarli na koniec do komnaty położonej w głębi zamku, gdzie na łożu 
z arcytłustego smalcu spoczywała Morgana Fay we własnej osobie.
Była to otyła, niechlujna baba w średnim wieku, z czarnymi włosami 
i dyskretnym wąsikiem – ale, na szczęście, z krwi i kości. Ujrzawszy noże, szybko 
zamknęła oczy. Teraz wyglądała jak w transie. Możliwe, że z dala od dziwacznego 
zamczyska i mających budzić apetyt czarów, Morgana le Fay potrafiła przybierać 
postać bardziej atrakcyjną.
Jeńcy stali przywiązani do kolumny z pierwszorzędnej świniny.
– Bardzo przepraszamy, jeśli żelazo naszych noży sprawia pani ból – przemówił 
Kay – ale przybyliśmy tu, żeby uwolnić przyjaciół.
Królowa Morgana zadrżała.
– Czy zechciałaby pani polecić swoim serowym rycerzom, żeby ich rozwiązali?
Królowa nie zechciała.
– To czary – przypomniał Wart. – Nie sądzisz, że powinniśmy ją teraz pocałować, 
albo coś równie obrzydliwego?
– Najlepiej dotknijmy ją żelazem.
– Spróbuj.
– Sam sobie spróbuj.
– No to chodźmy razem.
Wzięli się za ręce i ruszyli wolniutko ku królowej. Królowa wiła się w smalcu jak 
ślimak winniczek. Nie mogła znieść bliskości metalu.
Wreszcie, gdy chłopcy byli tuż-tuż, rozległo się coś jakby mlaskanie czy 
ciamkanie i – czarodziejska wizja Zamczyska Rydwan stopniała bez śladu, a na leśnej 
polanie stało pięć istot ludzkich i jeden pies.
– A niech to! – uradował się ojczulek Tuck. – A niech to! Hop-siup-kukuryku! Na 
moją perukę, myślałem, że z nami koniec!
– Paniczu! – wrzasnął Psiarczyk.
Kawałł poprzestał na głośnym ujadaniu, pieszczotliwym ogryzaniu pańskich 
palców u nóg, przewracaniu się na grzbiet, próbach merdania w tej pozie ogonem, 
czyli, ogólnie rzecz ujmując, zachowywał się jak kretyn. Stary Wacuś skubał kosmyk 
nad czołem.
– No dobrze – powiedział Kay. – To jest moja przygoda i uważam, że musimy już 
wracać do domu.



ROZDZIAŁ XII


Ale Morgana le Fay, która w postaci elfa nie znosiła żelaza, nadal miała przecież 
swojego gryfa. Spuściła go ze złotego łańcucha tym samym zaklęciem, którym 
roztopiła zamek z tłuszczu.
Banici, uszczęśliwieni powodzeniem, przestali dbać o ostrożność. Postanowili 
obejść wielkim łukiem miejsce, w którym widzieli potwora na łańcuchu i, nie myśląc 
więcej o niebezpieczeństwie, zapuścili się w gąszcz między drzewa. Nagle rozległ się 
hałas do złudzenia przypominający świst wielkiego parowozu, a odpowiedział mu 
przeciągły dźwięk srebrnego rogu Robin Wooda.
– Tam-tam-taram! Tam-tam-taram! Tam-tam-taram! Tam-tam-taram! – wołał róg.
– Mut-tut-tuturuturut! Tuturuturuturut! Trut! Trut! Tram-tram-tram-tram!
Robin wygrywał na rogu melodię myśliwską. Ukryci w gąszczu łucznicy zwrócili 
się ku szarżującemu gryfowi. Wszyscy razem, jak jeden mąż, wysunęli do przodu 
lewe nogi i wystrzelili taką chmarę strzał, że w powietrzu zrobiło się gęsto jak 
podczas śnieżycy.
Na oczach Warta potwór zachwiał się, ukazując wbite między łopatki drzewce 
długości miary krawieckiej. Strzała Warta poszybowała mimo celu i chłopiec pochylił 
się gorliwie, aby wyszarpnąć zza pasa następną. Schylając się, zauważył, że cały 
szereg towarzyszących mu łuczników też schyla się równocześnie po drugą strzałę, 
jak na komendę. Ponownie rozległ się śpiewny chór cięciw i furkot strzał. Falanga 
lotnych pocisków przez mgnienie oka błysnęła w blasku księżyca. Do tej pory Wart 
strzelał z łuku jedynie do słomianych tarcz, które, trafione, wydawały odgłos – 
„Pfut!”. Jakże często marzył o tym, aby usłyszeć reakcję żywego ciała na dotknięcie 
nieskazitelnego, śmiercionośnego pocisku, jakim jest strzała. Teraz ją usłyszał.
Ponieważ jednak łuska na ciele gryfa ma grubość łuski krokodylej, odbijały się od 
niej prawie wszystkie strzały, oprócz najlepszych. Potwór szarżował dalej. Szarżował 
i przeraźliwie kwiczał. Ludzie padali na prawo i lewo, powaleni mocarnym ogonem.
Wart mocował strzałę na cięciwie. Pióro na końcu brzechwy stale się 
przekrzywiało. Wszystko działo się jakby w zwolnionym tempie.
Olbrzymie cielsko nadciągało złowróżbnie na tle księżycowej poświaty. Wart 
poczuł, że wielkie pazury wpijają mu się w pierś. Potem bardzo wolno przewracał 
koziołki, dźwigając na sobie druzgocący ciężar. Gdzieś w diabelskim młynie 
wszechświata mignęła mu twarz Kaya, purpurowa z emocji, co było widać nawet 
w świetle gwiazd, a potem twarz Marian z szeroko otwartymi ustami, krzycząca.
Wyciągnęli go spod martwego gryfa, w oku którego tkwiła strzała wystrzelona 
przez Kaya. Gryf zdechł w skoku.
Potem przez chwilę było Wartowi niedobrze, bo Robin nastawiał mu zwichnięty 
obojczyk. Chorą rękę umieszczono na temblaku zrobionym z zielonego kaptura 
Robina i cała drużyna, śmiertelnie zmordowana, legła pokotem przy trupie.
Za późno było na powrót do zamku Sir Ectora, a nawet do obozowiska banitów 
pod wielkim drzewem. Niebezpieczeństwo minęło i nic już więcej nie pozostało do 
zrobienia tej nocy, jak tylko rozpalić ogniska, wyznaczyć warty i spać tam, gdzie się 
legło.
Wart nie mógł zasnąć. Siedział wsparty plecami o drzewo i patrzył na 
oświetlonych czerwonym blaskiem wartowników, którzy wymieniali hasło, mijając 
się przy ogniskach. Rozmyślał o niesamowitych zdarzeniach minionego dnia. 
Krążyły one bez końca w jego wyobraźni: czasami nie po kolei, albo od końca do 
początku, albo po kawałku. Ujrzał gryfa w skoku, usłyszał krzyk Marian – „świetny 
strzał!”, buczenie pszczół zlało się w jedną symfonię z cykaniem pasikoników, 
a Wart strzelał i strzelał – sto razy, tysiąc razy – do dzięciołów, które przemieniały się 
w gryfy. Opodal spał Kay i wyzwolony Psiarczyk. Rzucali się we śnie. Dla Warta 
wyglądali obco i niezrozumiale – jak to śpiący dla czuwającego. Kawałł, leżący po 
zdrowej ręce Warta, od czasu do czasu lizał jego rozpalone policzki. Dzień nastawał 
powoli, tak powoli i opieszale, że nie sposób było uchwycić moment brzasku – nie to, 
co latem.
– Trudna rada, mój Kayu – rzekł Robin, kiedy drużyna się pobudziła i spożyła 
śniadanie złożone z chleba i zimnych mięs, które przynieśli ze sobą. – Trzeba będzie 
się rozstać. Inaczej Sir Ector gotów zorganizować przeciwko mnie zbrojną wyprawę, 
żeby cię odbić. Dzięki za pomoc. Czy przyjmiesz w nagrodę skromny upominek?
– Było fantastycznie – rzekł Kay. – Rewelacyjnie. Czy mógłbym w ramach 
upominku zabrać ustrzelonego gryfa?
– Za ciężki. Może weźmiesz sam łeb?
– Dobrze – zgodził się Kay. – To mi wystarczy. Czy któryś z twoich ludzi 
zechciałby go dla mnie ściąć? To ja zabiłem gryfa!
– Co zrobicie ze starym Wacusiem? – zapytał Wart.
– To zależy tylko od niego. Od tego, czy zechce się dalej trzymać na uboczu 
i odżywiać żołędziami, czy też przystanie do naszej drużyny, do której przyjmiemy 
go z radością. Ponieważ zbiegł z waszej wioski, nie przypuszczam, żeby 
dobrowolnie zechciał tam wracać. A jak wy uważacie?
– Jeżeli ja także miałbym dostać prezent – powiedział Wart – to chciałbym 
właśnie jego. Nie wiem, czy wolno mi mieć taką prośbę?
– Szczerze mówiąc – odparł Robin – to ja uważam, że nie wolno. Uważam, że nie 
powinno się dawać w prezencie człowieka, bo może on sam sobie tego nie życzy. Tak 
uważamy my wszyscy, Sasi. Powiedz nam jednak, co zamierzałeś z nim uczynić?
– Nie chciałem go trzymać dla rozrywki. Pomyślałem tylko, że nasz nauczyciel, 
który jest czarodziejem, mógłby przywrócić Wacusiowi rozum.
– Dobry z ciebie chłopak – uśmiechnął się Robin. – Zabierz go w takim razie, 
oczywiście. Wstyd mi, że tak się co do ciebie pomyliłem. Ale mimo wszystko 
zapytajmy Wacusia, czy ma ochotę pójść z tobą.
Ktoś poszedł po Wacusia, a Robin tymczasem zwrócił się do chłopca:
– Najlepiej sam z nim pogadaj.
Przyprowadzili biedaka, który, z głupkowatym uśmiechem, speszony, paskudny 
i brudny jak nieszczęście, stanął przed Robinem.
– No, mów! – zachęcił chłopca Robin.
Wart nie bardzo wiedział, jak zacząć, ale w końcu wykrztusił:
– Wiesz co, Wacusiu, może byś tak poszedł ze mną do domu... tylko na troszkę... 
bardzo cię proszę...
– Onna-bonna-dadda-dadda – powiedział na to Wacuś, szarpiąc kędzior nad 
czołem, kłaniając się nisko i wymachując rękami na wszystkie strony, cały czas 
z uśmiechem.
– Więc pójdziesz ze mną?
– Bana. Dana. Banadana.
– Obiad?? – zrozpaczony Wart złapał się ostatniej deski ratunku. – Chciałbyś 
dostać obiad?
– Ooo! – wrzasnęło radośnie nieszczęsne stworzenie, a oczy roziskrzyły mu się na 
myśl o jedzeniu.
– Więc chodźmy – ucieszył się Wart, wskazując ręką kierunek do zamku 
opiekuna, gdyż odgadł go z łatwością według słońca. – Obiad! Chodź, Wacusiu. Za 
mną.
– Pannn – beknął Wacuś, bo znienacka przypomniało mu się słowo, którym 
zwykł był zwracać się do wielkich ludzi, dysponujących żywnością. Sprawa została 
zatem przesądzona.
– No to cześć, chłopaki – uśmiechnął się Robin. – Przygoda była niczego sobie 
i żal mi się z wami rozstawać. Mam nadzieję, że się jeszcze spotkamy.
– Zapraszamy do nas. Wpadajcie, kiedy tylko zechcecie – dodała Marian. – 
Ilekroć zaczniecie się nudzić. A ty, Wart, przez kilka dni uważaj na obojczyk.
– Moi ludzie odprowadzą was na skraj lasu – powiedział Robin. Dalej pójdziecie 
sami. Łeb gryfa nie będzie chyba za ciężki dla Psiarczyka?
– Do zobaczenia – rzekł Kay.
– Do zobaczenia – rzekł Robin.
– Do zobaczenia – rzekł Wart.
– Do zobaczenia – uśmiechnęła się Marian.
– Do zobaczenia – gruchnęli chórem łucznicy, potrząsając w górze łukami.
Po czym Kay, Wart, Psiarczyk, Wacuś i Kawałł, oraz ich eskorta, udali się 
w daleką drogę do domu.
Witano ich po królewsku. Kiedy poprzedniego dnia psy powróciły bez Kawałła 
i bez Psiarczyka, a na dodatek wieczorem stwierdzono nieobecność chłopców, całe 
domostwo stanęło na głowie. Piastunka dostała ataku histerii. Hob do północy 
przeczesywał obrzeża puszczy. Kucharze przypalili pieczeń. Sierżant dwukrotnie 
wypolerował wszystkie zbroje i naostrzył miecze oraz topory jak brzytwy na 
wypadek inwazji. W końcu ktoś wpadł na pomysł, aby poradzić się Medina, którego 
odnaleziono w trakcie trzeciej drzemki. Leciwy czarodziej, pragnąc w spokoju 
kontynuować odpoczynek, wysilił swój talent jasnowidza i opowiedział Sir Ectorowi 
ze szczegółami, co akurat robią chłopcy, gdzie się znajdują i kiedy należy się 
spodziewać ich powrotu. Powrót przepowiedział co do minuty.
Dlatego też, gdy niewielka procesja leśnych ludzi ukazała się na drugim końcu 
zwodzonego mostu, powitali ją wszyscy domownicy. Pośrodku witających stał Sir 
Ector, z grubym kosturem, którym zamierzał ponoć oćwiczyć uciekinierów za 
przekroczenie dopuszczalnych granic i za kłopot, jakiego wszystkim przysporzyli. 
Niańka uparła się, że wyjdzie z transparentem, którym witało się zazwyczaj Sir 
Ectora, gdy jako dziecko wracał z wakacji, a który to transparent głosił: „Witamy 
w domu!”. Hob całkiem zapomniał o ukochanych jastrzębiach i osłaniając dłonią 
sokole oczy, starał się pierwszy dojrzeć powracających. Kucharze i podkuchenne 
walili łyżkami w garnki i patelnie, wyśpiewując przy tym pieśń „Czy już nigdy nie 
powrócisz?” – albo coś w tym sensie, okropnie fałszywie. Kuchenny kocur darł się 
wniebogłosy. Sierżant prężył tors tak gorliwie, iż zdawało się, że lada chwila 
eksploduje, przy tym głosem ważniaka wciąż powtarzał, że wszyscy mają zacząć 
wiwatować, kiedy on powie „trzy-cztery”.
– Trzy-cztery! – wrzasnął nagle sierżant.
– Hurraaaa! – wrzasnęli posłusznie pozostali, nawet Sir Ector.
– Patrzcie, co ja mam! – zawołał z dala Kay. – Ustrzeliłem gryfa! Wart jest ranny!
– Hau-hau-hau! – rozszczekały się psy. Rzuciły się kupą na Psiarczyka i dalej 
lizać go po twarzy, skrobać łapami po piersi, obwąchiwać, ciekawe, co i gdzie 
porabiał. Czyniąc to, popatrywały jednak z niemałym zaciekawieniem na łeb gryfa, 
który Psiarczyk dzierżył wysoko nad głową, żeby psy nie mogły go zeżreć.
– Chwała Bogu! – zawołał Sir Ector.
– Mój wróbelek, bidulka moja! – rozczuliła się niańka, ciskając transparent na 
ziemię. – Z rączką na temblaku! I to zielonym! Panie Boże, miej nas w opiece!
– Nic mi nie jest – uspokoił ją Wart. – Au! Nie dotykaj! To boli!
– Czy możemy go wypchać? – dopytywał się Kay.
– Ki diabeł? – zainteresował się Hob. – Czy to przypadkiem nie stary Wacuś, ten, 
co zwariował i dał dyla do lasu?
– Moi drodzy, kochani chłopcy! – wzruszył się Sir Ector. – Ogromnie się cieszę, że 
jesteście z powrotem w domu.
– A gdzie ta gruba laska, którą jaśnie pan miał im wygarbować skórę? – 
uśmiechnęła się triumfalnie piastunka.
– Hem... – zmieszał się Sir Ector. – Do czego to podobne! Wypuszczać się nie 
wiadomo gdzie i napędzać starszym ludziom stracha!
– To jest autentyczny gryf – objaśniał Kay, wiedząc doskonale, że ojca nie trzeba 
się bać. – Ustrzeliłem takich kilkadziesiąt. A Wart złamał obojczyk. Wyzwoliliśmy 
Psiarczyka i Wacusia.
– Oto skutki wzorowych lekcji łucznictwa – rzekł z dumą sierżant.
Sir Ector ucałował chłopców i polecił pokazać sobie z bliska łeb gryfa.
– Piękna sztuka! – zachwycił się. – Co za monstrum! Wypchamy go i umieścimy 
w sali jadalnej. Bardzo był duży?
– Łeb mierzy osiemdziesiąt dwa cale od ucha do ucha. Robin mówił, że to chyba 
rekord.
– Trzeba to koniecznie odnotować w kronice.
– Niezły, prawda? – zauważył Kay z pozorną nonszalancją.
– Każę go umieścić obok Sir Rowlanda Warda – rozmarzył się Sir Ector. – A pod 
spodem przybijemy plakietkę z kości słoniowej, z napisem „PIERWSZY GRYF 
KAYA”, czarnymi literami i z datą.
– E tam, dość tej dziecinady! – zdenerwowała się niańka. – Paniczu Art, serdeńko, 
proszę w tej chwili do łóżka! Jak panu nie wstyd, Sir Ectorze, zabawiać się łbami 
potworów, kiedy biednemu dziecku śmierć zagląda w oczy! Sierżancie, niech pan 
w tej chwili przestanie się tak głupio prężyć! Ruszże się, człowieku, bierz konia i gnaj 
do Cardoyle po medyka!
Machnęła na sierżanta rąbkiem fartucha, ten zaś potulnie spuścił powietrze 
i oddalił się jak przetrącony kurczak.
– Nic mi nie jest, już mówiłem! – żachnął się Wart. – To tylko drobne zwichnięcie 
obojczyka. Robin mi go wczoraj nastawił i już w ogóle nie boli.
– Nianiu, proszę dać chłopcu spokój – wtrącił się Sir Ector, biorąc stronę 
mężczyzn przeciwko kobietom, gdyż bardzo mu zależało na odzyskaniu autorytetu 
po incydencie z laską. – W razie potrzeby zajmie się nim Merlin. A co to za jeden, ten 
Robin?
– Robin Wood! – zawołali chórem obaj chłopcy.
– Nie słyszałem o takim.
– Tu u nas mówią o nim Robin Hood – wyjaśnił z wyższością Kay. – Ale tak 
naprawdę to on się nazywa Wood, jak ten las, którego sam jest duszą.
– Coś podobnego! Więc zadawaliście się z bandytą! Pójdźmy teraz na śniadanie, 
moi chłopcy. Opowiecie mi wszystko przy stole.
– Myśmy już jedli śniadanie – powiedział Wart. – I to dawno. Czy mógłbym teraz 
zabrać Wacusia i udać się z nim do Medina?
– Patrzcie państwo! Przecież to ten stary, co dostał kręćka i zaszył się w puszczy! 
Skądeś ty go, chłopcze, wytrzasnął?
– Był porwany przez Niebożęta, razem z Psiarczykiem i Kawałłem.
– A ja zabiłem gryfa! – przypomniał Kay. – Ustrzeliłem go osobiście!
– No i chciałbym się teraz przekonać, czy Merlin potrafi przywrócić mu rozum.
– Paniczu Art! – odezwała się surowym tonem niańka, która po reprymendzie Sir 
Ectora przez dłuższą chwilę nie mogła dojść do siebie. – Paniczu Art! Zapewniam 
panicza, że nie wybiera się nigdzie indziej, jak tylko do własnego pokoju i do 
własnego łóżka! W tej chwili! Nie znam się na starych półgłówkach, ale to jedno 
wiem na pewno: że służąc w tym domu przez pięćdziesiąt lat zdążyłam dobrze 
poznać swoje obowiązki. Nie czas na zajmowanie się wariatami i obdartusami, kiedy 
własne zdrowie wisi na włosku! Stary indor! – fuknęła na Sir Ectora. – A swojego 
magika lepiej trzymaj z dala od drzwi pokoju tego dziecka, dopóki mały nie 
wypocznie i nie nabierze sił.
– Zadawać się z potworami i wariatami! Ładne mi towarzystwo! – fukała dalej 
dumna zwyciężczyni, uprowadzając nieszczęsnego jeńca z pola walki. – Przechodzi 
ludzkie pojęcie!
– Niech ktoś powie Merlinowi, żeby się zajął Wacusiem! – krzyknęła przez ramię 
łamiącym się głosem nieszczęsna ofiara.
Wart obudził się we własnym, przyjemnie chłodnym łóżku. Czuł się znacznie 
lepiej. Leciwy demon, który siłą zagarnął go pod swe skrzydło, zasłonił story na 
oknach, dzięki czemu w pokoju było mroczno i przytulnie i tylko jeden zbłąkany 
promyk słońca na podłodze powiedział chłopcu, że oto właśnie mija popołudnie. 
Wart czuł się więcej niż dobrze: czuł się tak świetnie, że dalsze pozostawanie 
w łóżku uznał za całkowicie niedopuszczalne. Chcąc zrzucić z siebie przykrycie, 
wykonał gwałtowny ruch i zaraz syknął z bólu, a zapomniana przez sen kontuzja 
dała znać o sobie nieprzyjemnym chrupnięciem w ramieniu. Już znacznie ostrożniej, 
Wart ześlizgnął się łóżka, wstał, podpierając się zdrową ręką, wsunął w kapcie bose 
stopy i zdołał mniej więcej porządnie owinąć się szlafrokiem. Potem poczłapał po 
kamiennej posadzce korytarzy i po zwietrzałych kręconych schodach na górę, do 
Merlina.
Wszedł do klasy, w której zwykle odbywały się lekcje – a tam Kay oddawał się 
w najlepsze Pierwszorzędnej Edukacji. Pisał widocznie dyktando, bo w chwili gdy 
Wart otworzył drzwi, Merlin rytmicznie deklamował dobrze wszystkim znany 
średniowieczny tekst:
– Barabara Celarent Darii Ferioque Prioris. Na co ozwał się głos Kaya:
– Nie tak szybko! Pióro mi się złamie!
– Zobaczysz, że oberwiesz! – powitał Kay Warta, kiedy go wreszcie zauważył. – 
Miałeś podobno leżeć w łóżku i umierać na gangrenę.
– Merlinie – zignorował go Wart. – Byłbym rad wysłuchać twoich rad w sprawie 
Wacusia.
– Wystrzegaj się homonimów w swoich wypowiedziach – rzekł mu na to 
czarodziej. – Na przykład zdanie: „Kto nie wierzy, że na wieży mieszka stado jeży”, 
jest wypowiedzią co najmniej dwuznaczną. Podobnie jak twoje „rad – rad”. Jedno 
wielkie rzeczy pomieszanie. Należy starannie formułować wypowiedzi.
Z dobrego humoru staruszka można było wywnioskować, że Kay nieźle sobie 
radził z dyktandem.
– Przecież wiesz dobrze, o co mi chodzi – skrzywił się Wart. – Chciałem się 
poradzić w sprawie tego starca bez nosa.
– Merlin go uzdrowił – powiedział Kay.
– Od biedy – rzekł Merlin – można by to ująć w ten sposób, chociaż 
niekoniecznie. Jest w końcu rzeczą naturalną, że ktoś, kto żyje tak długo jak ja, i to 
wstecz, zna się co nieco na patologii ludzkiego rozwoju. Chociaż obawiam się, że dla 
waszego pokolenia cuda psychologii analitycznej i chirurgii plastycznej są jeszcze 
zakrytą kartą.
– Co mu zrobiłeś!
– Nic wielkiego; przeprowadziłem typowy zabieg psychoanalizy – objaśnił 
wielkodusznie czarodziej. – No i podoprawiałem nowe nosy jednemu i drugiemu.
– Nosy? – zainteresował się Wart.
– To było okropnie śmieszne – zachichotał Kay. – Najpierw Merlin chciał 
jednemu z nich doprawić nos mojego gryfa, ale się nie zgodziłem. Więc wykorzystał 
ryjki paru prosiąt, które podadzą nam dziś na kolację. Mnie się wydaje, że oni teraz 
będą chrząkać.
– To była ryzykowna operacja – westchnął Merlin. – Ale się udała.
– Aha... – powiedział Wart, z niejakim powątpiewaniem. – Mam nadzieję, że 
pacjenci też są tego zdania. Co zrobili po operacji?
– Udali się do psiarni. Stary Wacek szczerze żałuje krzywdy, którą wyrządził 
Psiarczykowi, chociaż twierdzi, że absolutnie nie pamięta, aby kiedykolwiek 
komukolwiek odgryzał nos. Pamięta za to, jak chłopcy rzucali w niego kamieniami, 
a jemu się nagle zrobiło całkiem czarno przed oczami – i na tym koniec jego 
wspomnień. Psiarczyk mu wybaczył mówiąc, że to nic nie szkodzi. Od dzisiaj 
zamierzają wspólnie pracować w psiarni i nie mówić więcej o przeszłości. Psiarczyk 
twierdzi, że stary był dla niego bardzo dobry w więzieniu u Królowej Elfów i że on 
sam już teraz rozumie, jak brzydko postępował, obrzucając Wacusia kamieniami. 
Zrozumiał to już wcześniej, kiedy chłopcy w niego z kolei zaczęli rzucać kamieniami.
– W takim razie – rzekł Wart – cieszę się, że wszystko dobrze się skończyło. Czy 
uważasz, że mógłbym do nich zajrzeć?
– Na litość boską, nie drażnij niańki! – przeraził się Merlin. – Kiedy zajrzałem do 
ciebie z rana, ta stara jędza rzuciła się na mnie z miotłą i stłukła mi okulary! Zaczekaj 
chociaż do jutra.
Nazajutrz Wacuś i Psiarczyk obudzili się jako najserdeczniejsi przyjaciele. Całą 
noc, leżąc pośród psów, omawiali wspólne przeżycia: jak to każdego z nich 
obrzucano kamieniami, i jak później obaj stali przywiązani do wieprzowych pali 
mleczarni u Morgany Fay. Scementowało to ich zażyłość na całą resztę życia. 
Rankiem okazało się także, że obaj poodrywali sobie nosy, którymi tak uprzejmie 
obdarował ich Merlin. Oświadczyli, że przywykli do życia bez nosów, a w ogóle to 
i tak jest im wszystko jedno, bo wolą żyć z psami niż z ludźmi.



ROZDZIAŁ XIII


Mimo gwałtownych protestów, nieszczęsny inwalida skazany został na 
przebywanie we własnej komnacie przez całe trzy nieznośne dni. Był sam jak palec. 
Tylko przed spaniem odwiedzał go Kay, Merlin zaś udzielał mu lekcji, wrzeszcząc 
przez dziurkę od klucza, i to jedynie w tych chwilach, gdy niańka zajmowała się 
praniem. Jedynej rozrywki dostarczały chłopcu mrówcze gniazda, umieszczone 
przez Merlina między szklanymi płytkami i przyniesione przez niego do zamku 
z leśnej chaty.
– Merlinie! – jęczał nieszczęsny więzień w szparę pod drzwiami. – Błagam cię, 
zamień mnie w cokolwiek, dopóki tu siedzę!
– Nie przepchnę zaklęcia przez dziurkę od klucza.
– Przez co?
– Przez DZIURKĘ OD KLUCZA! – Aha.
– Jesteś tam? – Co?
– Co?
– Do licha z tymi wrzaskami! – rozzłościł się czarodziej i podeptał kapelusz. – 
Oby Kastor i Polluks... Nie, nie, nie, przepraszam, nigdy więcej. Panie Boże, miej 
w opiece moje ciśnienie.
– Czy nie mógłbyś zamienić mnie w mrówkę? – W co?
– W MRÓWKĘ! Zaklęcie na mrówkę na pewno jest nieduże, prawda? 
Przecisnęłoby się przez dziurkę od klucza?
– Nie wiem, doprawdy, czy powinienem...
– Dlaczego?
– Mrówki są niebezpieczne.
– Więc posłużysz się darem jasnowidzenia. Gdyby było źle, odmienisz mnie 
z powrotem. Proszę cię, zamień mnie, w cokolwiek! Czuję, że mózg mi się 
rozmiękcza.
– Drogi chłopcze. To nie są nasze, normańskie mrówki. Te pochodzą z wybrzeży 
Afryki. Należą do rasy wojowniczej.
– Nie rozumiem.
Za drzwiami zapadła dziwna cisza.
– Ha, trudno! – westchnął w końcu Merlin. – Będzie to, co prawda, znaczne 
wyprzedzenie programu nauczania, ale kiedyś przecież musiałbyś zaliczyć tę lekcję. 
Myślę... myślę... Czy tam są dwa gniazda?
– Są dwie pary płytek.
– Podnieś z podłogi słomkę i umieść ją między płytkami, jak most. Już?
– Już.
Wart znalazł się na rozległym polu usianym głazami. W dali stała płaska forteca. 
Był pomiędzy dwiema szklanymi płytkami. Do fortecy wchodziło się przez tunele 
wykute w skale, a nad wejściem do każdego tunelu widniała tabliczka z informacją:
WSZYSTKO, CO NIE JEST ZABRONIONE, JEST OBOWIĄZKOWE
Wartowi wcale się to nie spodobało, chociaż właściwie nie zrozumiał treści. 
Pomyślał sobie tak: zanim wejdę do środka, rozejrzę się nieco po okolicy. Wywieszka 
nad włazem do tunelu zniechęciła go – nie wiedzieć czemu – do wejścia, a sam tunel 
wydał mu się nagle złowieszczy.
Wart ostrożnie poruszył czułkami, zastanawiając się nad treścią wywieszki, 
a jednocześnie sprawdzając działanie nowych zmysłów i badając własne możliwości 
w owadzim świecie. Potem długo czyścił czułki przednimi odnóżami: muskał je 
i wygładzał, jak łotrzyk z epoki królowej Wiktorii podkręcający swój zabójczy wąsik. 
Ziewnął – gdyż i mrówki ziewają, a także przeciągają się, całkiem jak ludzie. Wtem 
uświadomił sobie coś, co już od pewnego czasu domagało się jego uwagi: wyraźny 
i naglący odgłos wewnątrz czaszki. Zresztą, może nie był to odgłos, tylko 
specyficzny zapach – a najprościej będzie przyrównać zjawisko do transmisji 
radiowej. Przekaźnikiem były czułki.
Muzyka (nazwijmy ją tak dla uproszczenia), którą słyszał Wart, miała rytm 
monotonny jak puls, a towarzyszyły jej słowa takie, jak: wtorek-worek-korek-
stworek, albo mamcia-mamcia-mamcia, albo taki-siaki-owaki, albo ty-my-bzy. 
Wartowi z początku nawet się to podobało, zwłaszcza luba-gruba-zguba, dopóki nie 
odkrył, że teksty powtarzają się w kółko i po skończeniu każdej serii zaczyna się 
druga, identyczna. Po godzinie Wartowi robiło się od tego niedobrze.
W jego głowie – podczas przerw w monotonnej muzyce – rozbrzmiewał też inny 
głos: były to komunikaty. Na przykład: „Wszyscy dwudniowi zostają 
przemieszczeni do Nawy Zachodniej”, albo „Numer 210 397/WD zgłosi się do 
oddziału zupaków na miejsce 333 105/WD, który wypadł z gniazda”. Głos był 
aksamitny i bezosobowy – cały jego urok był jakby wystudiowany, niczym kuglarska 
sztuczka. Był to głos martwy.
Chłopiec, a raczej mrówek, oddalił się od fortecy, postanawiając mimo wszystko 
podjąć planowany rekonesans. Niepewnie badał usianą głazami pustynię, bojąc się 
trafić tam, skąd padały rozkazy, a zarazem nudząc się śmiertelnie ograniczonym 
polem widzenia. Między głazami prowadziły ścieżynki – kręte dróżki, zarazem 
celowe i pozbawione celu: niektóre z nich wiodły do składu ziarna, a inne w innych 
kierunkach, których celowości Wart nie umiał stwierdzić. Jedna ze ścieżek kończyła 
się grudą, pod którą widniało naturalne zagłębienie. W zagłębieniu tym, stwarzając 
znane już Wartowi wrażenie bezcelowej celowości, leżały dwa mrówcze trupy. Ciała 
złożone były porządnie i niechlujnie zarazem, tak jakby przyniósł je na to miejsce 
ktoś bardzo porządny, ale przyniósłszy – zapomniał nagle, po co to zrobił. Martwe 
mrówki leżały skulone i nie wydawały się ani zadowolone, ani zasmucone z powodu 
własnej śmierci. Leżały i już – jak dwa krzesła. Gdy Wart stał i przyglądał się 
zwłokom, ścieżką nadeszła żywa mrówka, niosąc trzeciego trupka.
– Witaj, Barbarusie! – pozdrowiła Warta. Chłopiec uprzejmie odpowiedział:
– Witaj.
W pewnym sensie – o czym wcale nie wiedział – Wart miał szczęście. Merlin nie 
zapomniał wyposażyć go we właściwy dla gniazda zapach. Gdyby bowiem pachniał 
jakimkolwiek innym gniazdem, mrówki natychmiast by go uśmierciły. Gdyby panna 
Cavell była mrówką, należałoby wyryć na jej pomniku sentencję:
ZAPACH TO JESZCZE NIE WSZYSTKO
Nowo przybyła mrówka byle jak rzuciła zwłoki na ziemię i zajęła się 
odciąganiem na bok starych nieboszczyków. Najwyraźniej głowiła się, jak ich 
rozmieścić. To znaczy: wiedziała, że trzeba ułożyć ciała w pewnej konfiguracji, ale 
nie miała pojęcia, w jakiej. Zachowywała się jak człowiek, który w jednej ręce trzyma 
filiżankę z herbatą, w drugiej kanapkę, a chciałby jeszcze zapalić zapałką papierosa. 
Tyle, że znajdujący się w tej sytuacji człowiek wpadłby w końcu na światły pomysł 
odstawienia filiżanki i odłożenia kanapki, zanim wziąłby do rąk papierosa i zapałki – 
ta mrówka natomiast położyłaby kanapkę, podniosła zapałkę, położyła zapałkę, 
wzięła papierosa, podniosła kanapkę, odstawiła filiżankę, wzięła papierosa, a w 
końcu odłożyła kanapkę i wzięła zapałkę. Działała w myśl zasady, że jeśli długo 
próbować, to może w końcu coś z tego wyjdzie. Była cierpliwa. Nie myślała w ogóle. 
Tak długo zmieniała ułożenie trzech trupków, że wreszcie wszystkie trzy spadły pod 
grudę – i właśnie na tym polegało zadanie grabarza, żeby się tam znalazły.
Wart obserwował działania mrówki ze zdumieniem, które powoli przeradzało 
się w irytację, a na koniec w odrazę. Miał ochotę spytać mrówki, czemu choć chwilę 
nie pomyśli, zanim się weźmie do dzieła, co jest typowym odruchem człowieka 
obserwującego partacką robotę. Wartowi cisnęły się na język również inne pytania – 
na przykład: „Czy odpowiada ci zawód grabarza?”, „Czy jesteś niewolnikiem?”, 
a nawet „Czy jesteś szczęśliwy?”.
Niezwykłe było jednak to, że Wart nie był w stanie zadać tych pytań. Aby je 
zadać, musiałby przełożyć słowa na język mrówek i przekazać treść za 
pośrednictwem czułków. Usiłując tego dokonać, stwierdził z rozpaczą, że język 
mrówek w ogóle nie zawiera słów, która są mu potrzebne do wyrażenia tego, co 
chciał wyrazić. Nie było w tym języku słowa „szczęście”, nie było słowa „wolność”, 
ani nawet „lubić”. Nie było też przeciwieństw wymienionych słów. Wart poczuł się 
jak niemowa, który próbuje krzyknąć „Pali się!”. W języku mrówek, najbliższe 
pojęciom Dobro i Zło były określenia Dozwolone i Niedozwolone.
Mrówka-grabarz, zakończywszy przerzucanie zwłok, odwróciła się i podreptała 
z powrotem wąską dróżką, pozostawiając nieboszczyków w nieładzie. Stwierdziła, 
że Wart stoi jej na drodze, więc przystanęła i zaczęła mu grozić czułkami niby lufami 
czołgu. Trzeba przyznać, że z niemym, złowrogim hełmem oblicza, z włochatym 
ciałem i wyrostkami przypominającymi ostrogi na przednich odnóżach, wyglądała 
raczej nie jak czołg, ale jak zakuty w zbroję rycerz albo pancerny koń – a najbardziej 
jak obaj razem: wyglądała jak włochaty, opancerzony centaur.
– Witaj, Barbarusie! – ozwała się powtórnie. – Witaj.
– Czym się zajmujesz?
– Nie zajmuję się niczym – odparł Wart, zgodnie z prawdą.
Mrówkę na parę sekund zatkało, tak jak niewątpliwie zatkałoby was, gdyby 
Albert Einstein osobiście wyłożył wam swoje poglądy na temat przestrzeni 
kosmicznej. Następnie mrówka wyprężyła swoich dwanaście anten i nadała w eter 
taki oto komunikat:
– Tu 105 978/UDC. Zgłaszam się z kwadratu piątego. W kwadracie piątym 
przebywa mrówka niespełna rozumu. Odbiór.
Osobnika niespełna rozumu określiła słowem „Niedozwolony”. Wart z czasem 
przekonał się, że język mrówek zna tylko te dwa określenia: Dozwolony 
i Niedozwolony – i tylko nimi posługuje się w ocenach wszelkich zjawisk. Jeżeli 
zebrane przez zbieraczy nasiona były słodkie, nazywano je nasionami dozwolonymi. 
Jeżeli zawierały substancje szkodliwe, stawały się niedozwolone. Prosta sprawa. 
„Wtorki”, „mamcie” i „lube” w transmisjach melodycznych również uzyskiwały 
kompletną charakterystykę za pomocą niewinnego słówka – „dozwolone”.
Transmisja muzyczna została na chwilę przerwana i przemówił aksamitny głos:
– Kwatera Główna do 105 978/UDC. Podaj jego numer. Odbiór.
– Podaj swój numer – przekazała Wartowi mrówka-grabarz.
– Nie znam.
Po otrzymaniu tej informacji Kwatera Główna poleciła grabarzowi zapytać 
nieznajomego, czy potrafi się wytłumaczyć. Grabarz przekazał pytanie. Przekazał je 
wiernie, nie tylko słowami, ale nawet głosem Kwatery Głównej. Wart poczuł się 
zagrożony i zły – a były to dwa uczucia, których szczególnie nie znosił.
– Owszem, mogę – odparł z przekąsem, gdyż było dla niego oczywiste, że 
mrówka i tak nie pozna się na ironii. – Upadłem na głowę i wszystko zapomniałem.
– Tu 105 978/UDC. Niedozwolona mrówka cierpi na zanik pamięci, 
spowodowany wypadnięciem z gniazda. Odbiór.
– Kwatera Główna do 105 978/UDC. Niedozwolona mrówka ma numer 42 
436/WD. To ona wypadła dziś rano z gniazda podczas robót oddziału miażdżącego. 
Jeżeli jest w stanie podjąć obowiązki – (na „jest w stanie podjąć obowiązki” mowa 
mrówek miała prostą formułę – „dozwolona”, tyczącą się wszystkiego, co nie było 
„niedozwolone”, ale dość już tych rozważań językowych) – to proszę zlecić 42 
436/WD natychmiastowy powrót do oddziału miażdżącego, gdzie zwolni ze służby 
210 021 /WD, posłanego tam na zastępstwo. Odbiór.
Grabarz powtórzył Wartowi komunikat.
Okazało się, że Wart – nawet gdyby bardzo się wysilał – nie mógł wymyśleć dla 
siebie lepszego usprawiedliwienia niż upadek na głowę, gdyż mrówkom istotnie 
zdarzały się wypadnięcia z gniazda. Były to mrówki z gatunku zwanego Mess or 
barbarus.
– Doskonale.
Grabarz natychmiast stracił zainteresowanie dla Warta i ruszył ścieżką na 
poszukiwanie nowego trupa czy też innego obiektu nadającego się do 
przemieszczenia.
Wart udał się w przeciwnym kierunku, na spotkanie z oddziałem miażdżącym. 
Zapamiętał własny numer, a także numer osobnika, którego miał zwolnić ze służby.
Oddział miażdżący stał kołem w jednej z zewnętrznych sal fortecy i wyglądał jak 
grupa fanatyków religijnych, oddająca się swoim rytuałom. Wart włączył się do 
kręgu, ogłaszając jednocześnie, że 210 021/WD ma polecenie wrócić do centrali. 
Następnie jął, za przykładem innych, napychać się słodką miazgą. Mrówki 
uzyskiwały ją drogą skrobania nasion zebranych przez inne oddziały. Wiórki 
należało przeżuwać tak długo, aż przybrały postać papki, czy też zupki, a następnie 
trzeba je było przełknąć i zmagazynować we własnym wolu. Z początku Wart jadł 
łapczywie, gdyż pokarm był pyszny, ale już po krótkim czasie czynność ta przestała 
mu sprawiać przyjemność. Nie rozumiał dlaczego. Żuł i połykał rytmicznie, za 
przykładem reszty oddziału, ale całość imprezy przypominała jedzenie na niby albo 
scenę teatralną. A zarazem miało to w sobie coś z koszmarnego snu, w którym 
człowiek bez chwili przerwy faszeruje się kitem i nie może przestać.
Przy stercie nasion trwała ciągła rotacja. Mrówki, które już wypełniły swoje wola 
po brzegi, oddalały się w głąb fortecy, na ich miejsce zaś ciągnęły stamtąd procesje 
mrówek pustych. Z tym, że była to stale ta sama dwunastka, krążąca w tę i z 
powrotem – i tak przez całe życie.
Wart nagle zrozumiał, że pokarm, który połyka, wcale nie trafia mu do żołądka. 
Tylko na samym początku pracy maleńka porcja zasiliła jego prywatny organizm. 
Cała reszta pożywienia lądowała w górnym żołądku, zwanym inaczej wolem, skąd 
można ją było usunąć. Gdy Wart to pojął, olśniła go kolejna myśl: że oto zaraz uda 
się z grupką napasionych w kierunku zachodnim, po to tylko, by się pozbyć 
zgromadzonego ładunku w jakiejś spiżarni.
Oddział miażdżący plotkował swobodnie podczas pracy. Wart uznał to 
początkowo za dobry znak i bacznie nadstawiał ucha, łowiąc każde słowo.
– Ajajaj! – odezwała się jedna mrówka. – Znowu nadają „Mamcia-mamcia-
mamcia”. Uważam, że piosenka „Mamcia-mamcia-mamcia” jest urocza (dozwolona). 
W dobrym guście (dozwolona).
Inna uwaga:
– Uważam, że nasza Ukochana Przywódczyni jest cudowna, a wy, jak sądzicie? 
Mówią, że podczas ostatniej wojny odniosła trzysta ukłuć i została odznaczona 
Mrówczym Krzyżem Walecznych.
– Jakie to szczęście, że urodziłyśmy się w Gnieździe A, nie sądzicie? Okropnie 
byłoby należeć do tych paskudnych B.
– Pamiętacie 310 099/WD? To było straszne! Oczywiście, został stracony na 
miejscu, na specjalny rozkaz naszej Ukochanej Przywódczyni.
– Ajajaj! Znowu nadają „Mamcia-mamcia-mamcia”. Uważam, że piosenka 
„Mamcia-mamcia-mamcia”...
Wart z pełnym wolem oddalił się w głąb gniazda. Darował sobie wysłuchanie 
kolejnej rundy wypowiedzi. Te mrówki nie miały nic do powiedzenia – żadnych 
nowinek, żadnych sensacji – kompletnie nic. Nigdy nie przytrafiało im się nic 
nowego. Nawet uwagi o egzekucji zamknięte były w formułki i zmieniano jedynie 
numer rejestracyjny przestępcy. Zaczynało się od „Mamci-mamci-mamci”, potem 
następowała pochwała Ukochanej Przywódczyni, dalej uwagi o nieznośnym 
Barbarusie B, a na koniec podsumowanie ostatniej egzekucji. I tak w kółko. Do tego 
jeszcze wszystko, co ukochane, cudowne, wspaniałe, itepe, określane było jednym 
słowem: dozwolone, a wszystko, co nieładne – drugim słowem: niedozwolone.
Chłopiec znalazł się w hallu fortecy, gdzie setki mrówek wylizywały i karmiły 
oseski, znosiły w rozliczne nisze materiał ocieplający dla wyrównania temperatury, 
otwierały i zamykały kanały wentylacyjne. Pośrodku siedziała Doskonale Spokojna 
Przywódczyni: składała jaja, wysłuchiwała transmisji, wydawała rozkazy, zarządzała 
egzekucje. Otaczało ją morze uwielbienia. (Wart dowiedział się później od Merlina, 
że reguła przejmowania następstwa po przywódczyni zależy od gatunku mrówek. 
Na przykład, w Bothriomyrmeksie, butna założycielka Nowego Zakonu napadała na 
gniazdo Tapinomy i wskakiwała na plecy starej tyranicy. Ukryta w zapachu swej 
ofiary, powoli odcinała jej łeb, a gdy skończyła – sama stawała się prawowitą 
przywódczynią.)
Okazało się, że nie ma żadnej spiżami na przeżutą ciapaję. Po prostu: kto był 
głodny, ten zatrzymywał Warta, kazał mu otwierać gębę i pożywiał się wprost z jego 
wola. O czymś takim jak poszanowanie godności jednostki nigdy tu nie słyszano. 
Mrówki są bezosobowe. Wart stanowił dla nich przenośny bufet, one zaś były 
mechanicznymi pochłaniarkami jego zawartości. A więc nie był nawet panem 
własnego żołądka.
Właściwie nie ma powodu, żebyśmy się szczegółowo zajmowali mrówkami – to 
nie jest przyjemny temat. Dość powiedzieć, że nasz młody przyjaciel żył wśród nich, 
podporządkowywał się ich obyczajom, obserwował je, starając się jak najwięcej 
zrozumieć – lecz nie mógł zadawać mrówkom żadnych pytań. Nie tylko dlatego, że 
w mowie mrówek nie istniały słowa do nazwania tego, co interesuje człowieka – 
czyli niemożliwe, na przykład, byłoby zapytanie mrówki o to, czy wierzy w Życie, 
Wolność i Prawo do Szczęścia. Również dlatego, że w świecie mrówek 
niebezpiecznie było pytać o cokolwiek. Każdego, kto zadawał pytania, uważano za 
osobnika niespełna rozumu. Mrówki bowiem nie znają pytań, a jedynie polecenia. 
Wart dreptał z gniazda do sterty nasion i z powrotem, zachwycał się piosenką 
„Mamcia-mamcia-mamcia”, posłusznie rozwierał szczęki przed każdym 
głodomorem – i cały czas usiłował to wszystko zrozumieć.
W późnych godzinach popołudniowych jakaś żądna przygód mrówka przeszła 
na drugą stronę po moście ze słomki, który Wart przerzucił był między szklanymi 
płytkami na polecenie Medina. Mrówka należała do tego samego gatunku, co 
mieszkanki fortecy, ale pochodziła z drugiego gniazda: z Gniazda B. Natknęła się na 
sprzątaczkę, która bezzwłocznie ją uśmierciła.
Ledwie o tym doniesiono do Kwatery Głównej, treść transmisji uległa zmianie.
Ściśle rzecz biorąc, zmiana nastąpiła po odkryciu przez szpiegów sporych 
zapasów nasion w Gnieździe B.
W miejsce piosenki „Mamcia-mamcia-mamcia” zabrzmiała pieśń „Mrówkolandia 
ponad wszystko!”, a ciąg poleceń przerwano na rzecz pogadanek o wojnie, 
patriotyzmie i sytuacji gospodarczej. Aksamitny głos obwieścił, że wokół Ukochanej 
Ojczyzny zaciska się pierścień znienawidzonych Obcognieźdźców, a chór odśpiewał:
Gdy wraża krew po ostrzu płynie, To, bracie, wszystko gra!
Potem nastąpiła pogadanka o Mrówce-Ojcu, który w niezgłębionej mądrości 
swojej ustanowił, że Obcognieźdźcy mają być po wsze czasy niewolnikami 
Tugnieźdźców. Tymczasem Ukochana Ojczyzna stanęła na krawędzi upadku 
gospodarczego, mając do dyspozycji tylko jedno źródło żywności – należy więc 
czym prędzej położyć kres tej niedopuszczalnej sytuacji, która zagraża samym 
podstawom istnienia Ukochanej Rasy. Dalej informowano o tym, że zagrożony został 
majątek narodowy Tugnieźdźców, że czeka ich pogwałcenie granic, uprowadzenie 
zwierząt gospodarskich, czyli żuków, i zagłodzenie zbiorowego organizmu. Wart 
z uwagą wysłuchał aż dwóch transmisji, żeby móc później zrelacjonować ich treść. 
Audycja pierwsza oparta była na następujących założeniach:
A. Głodujemy, bo jest nas za dużo.
B. Dlatego należy zachęcać rodziny wielodzietne do jeszcze intensywniejszego 
rozmnażania się, żeby nas było jeszcze więcej i żebyśmy jeszcze bardziej głodowali.
C. Kiedy będzie nas już naprawdę mnóstwo i wszyscy będą stale chodzić głodni, 
wówczas stanie się rzeczą oczywistą, że mamy prawo sięgać po zapasy innych 
gniazd. Zwłaszcza, że dysponować będziemy liczną i solidnie wygłodzoną armią.
Logiczny wywód niezwłocznie wcielono w życie, produkcja osesków potroiła się 
(Merlin przez cały czas dostarczał papki obu gniazdom) – a trzeba w tym miejscu 
zaznaczyć, że głodujące narody nigdy nie głodują do tego stopnia, żeby nie mogły 
sobie pozwolić na kosztowne zbrojenia – i dopiero wtedy zaczęto nadawać audycję 
numer dwa.
Jej założenia były następujące:
A. Jest nas więcej niż ich, a zatem mamy prawo do ich papki.
B. Ich jest więcej niż nas, a zatem chcą nas podstępnie pozbawić naszej papki.
C. Jesteśmy rasą waleczną, a zatem mamy naturalne prawo do 
podporządkowania sobie tych mięczaków.
D. Oni są rasą wojowniczą, która, stosując niedozwolone środki, chce sobie 
podporządkować nasz pokój miłujący naród.
E. Musimy atakować w obronie własnej.
F. Skoro oni się bronią, to znaczy, że nas atakują.
G. Jeżeli my nie zaatakujemy ich dziś, to oni zaatakują nas jutro.
H. A w ogóle, to my ich wcale nie atakujemy, my im niesiemy nieocenione 
dobrodziejstwa cywilizacji.
Po audycji numer dwa zaczęły się ceremonie religijne. Te zaś – o czym Wart 
dowiedział się później – datowały się z baśniowej przeszłości, tak odległej, że trudno 
im było przypisać jakiekolwiek daty: z czasów przed nastaniem komunizmu 
w świecie mrówek. W owych czasach mrówki żyły podobnie jak dziś ludzie, 
a niektóre obrzędy były zaiste imponujące.
Śpiewano, na przykład, psalm, rozpoczynający się (z uwzględnieniem, 
naturalnie, różnic językowych) od dobrze nam znanych słów. „Ziemią włada Miecz 
i wszystko, co z Miecza pochodzi, i kompas bombowca, i ci, co z nieba bombardują”. 
Psalm kończył się mrożącą krew w żyłach konkluzją: „O, wy, Bramy! Wysadźcie się 
w powietrze! Wy, Wieczne Odrzwia, pęknijcie z wielkim hukiem, by wkroczyć mógł 
Król Chwały! A kimże jest Król Chwały? Pan, Władca wszystkich duchów – to On 
jest Królem Chwały!”.
Przeciętna mrówka ani nie wzruszała się pieśniami, ani nie interesowała się 
pogadankami. Przeciętna mrówka wszystko akceptowała bez szemrania. Dla 
przeciętnej mrówki wszystko stanowiło część rytuału, do którego należały piosenki 
o Mamci i pochwały Ukochanej Przywódczyni. Przeciętna mrówka nie oceniała 
rytuału w kategoriach dobre-złe, emocjonujące, rozsądne czy też okropne. Przeciętna 
mrówka w ogóle nie oceniała rytuału, tylko akceptowała go jako dozwolony.
Wypowiedzenie wojny nastąpiło nadspodziewanie szybko. Naprawiono 
umocnienia, efekty musztry były wzorowe, a na murach widniały hasła patriotyczne: 
„Papka albo krew!” oraz „Wierni swojemu zapachowi”. Wart stracił wszelką 
nadzieję. Głosy, które bezustannie gadały w jego głowie i których nie dawało się 
wyłączyć, zakaz życia prywatnego, który pozwalał innym żywić się wprost z jego 
żołądka, a jeszcze innym wyśpiewywać pod jego czaszką, bezbarwna obojętność, 
która zastąpiła wszelkie uczucie, system wartości oparty na dwóch pojęciach, 
śmiertelna monotonia, gorsza niż samo zło – wszystko to zabijało powoli radość 
życia, która cechowała dotąd całe dzieciństwo Warta.
Potworne armie stanęły naprzeciwko siebie, gotowe toczyć bój o nie istniejącą 
granicę między szklanymi płytkami – i właśnie w tej chwili Merlin pospieszył 
chłopcu na ratunek. Za pomocą czarów przeniósł zdesperowanego badacza zwierząt 
z powrotem do łóżka – a Wart bynajmniej nie miał mu tego za złe.



ROZDZIAŁ XIV


Jesienią wszyscy sposobili się do zimy. Wieczory upływały na ratowaniu 
długonogich pająków z płomieni świec i pochodni. Za dnia prowadzało się krowy na 
wysokie ścierniska i zachwaszczone łąki, które ominął sierp żniwiarza. Świnie 
zaganiano pod las, gdzie chłopcy otrząsali dla nich żołędzie z dębów. Każdy miał 
swoje zajęcie. Ze stodoły dobiegał monotonny odgłos cepów; na równych zagonach 
powolne i niezmiernie ciężkie pługi żeglowały w tę i z powrotem, szykując grunt 
pod przyszłoroczne żyto i pszenicę; za pługami ciągnęli siewcy, każdy z workiem 
ziarna u szyi, i sypali ziarno w ziemię, równo i rytmicznie: prawa ręka – lewa noga, 
lewa ręka – prawa noga. Grupy zbieraczy wracały z lasu, wiodąc wozy drabiniaste 
wyładowane ściółką i wyśpiewując, zgodnie z prawdą:
Susz wiezieni do domu, nim lato przeminie, Niech nasze bydlęta miękko mają w zimie!
Inni zaś ciągnęli kłody na opał do pałacowych kominków. W cierpkim powietrzu 
cały las dzwonił głosami chrząszczy.
Wszyscy byli najzupełniej szczęśliwi. To prawda, że Normanowie uczynili Sasów 
swoimi niewolnikami – ale prawdą jest również i to, że praca zniewolonych Sasów 
w niczym się nie różniła od nisko płatnej roboty dzisiejszego najemnego chłopa. 
Wszystko zależy od punktu widzenia. A jeżeli panem był taki Sir Ector – nie 
głodował u niego nikt, czy to człowiek wolny, czy niewolnik. Skoro właściciel stada 
bydła uznałby niewątpliwie za głupotę głodzenie własnych krów, to czemu 
właściciel niewolników miałby dobrowolnie morzyć głodem swoich ludzi? Bądźmy 
szczerzy: dzisiejszy najemny robotnik rolny godzi się pracować za śmiesznie niską 
opłatę, bo wie, że nikt nie żąda od niego, aby za tę cenę sprzedawał nie tylko swoją 
pracę, ale i duszę – w mieście jest inaczej – a taka właśnie swoboda ducha panowała 
na wsi od czasów najdawniejszych. Pracownicy Sir Ectora byli najemnikami. 
Mieszkali całymi rodzinami w jednoizbowych chatach, wraz z kurami, trzodą 
chlewną, a niektórzy nawet i z krową, najczęściej imieniem Mućka. Obyczaj ten może 
się nam wydawać niesmaczny i wysoce niehigieniczny, ale im się to podobało. Był to 
lud zdrowy, oddychający powietrzem wolnym od fabrycznych wyziewów i – co dla 
nich było najważniejsze – pracujący w zgodzie z własnymi zdolnościami 
i zamiłowaniami. Wiedzieli, że Sir Ector jest z nich dumny. Cenił ich nawet wyżej niż 
swoje bydło, a że bydło cenił wyżej niż cokolwiek innego, z wyjątkiem własnych 
dzieci, przeto fakt ten znaczył niemało. Sir Ector doglądał swoich wieśniaków, 
pracował wraz z nimi, dbał o ich dobrobyt i nieomylnie potrafił odróżnić dobrego 
robotnika od złego. Był urodzonym gospodarzem i należał do tych, którzy, płacąc 
robotnikom tyle a tyle szylingów tygodniowo, potrafią nieraz zapłacić i dwa razy 
tyle za pracę na ochotnika po godzinach, dać darmo chatę czy upominek w postaci 
mleka, jaj i domowego piwa na dokładkę.
W Gramarii żył w owym czasie niejeden pan srogi i despotyczny – istny gangster 
feudalny, z którym walczyć przyszło królowi Arturowi – ale zło tkwiło w złych 
ludziach, którzy systemu feudalnego nadużywali, nie zaś w samym systemie.
Sir Ector z marsowym czołem doglądał jesiennych prac. Zaszedłszy na skraj 
zagonu pszenicy, gdzie, skryta w żywopłocie, siedziała starowinka, mająca za 
zadanie odstraszać od ziarna wrony i gołębie, usłyszał znienacka dziki wrzask owej 
babci na wróble i ze strachu aż wyskoczył w powietrze. Nerwy go zawodziły.
– Do diaska! – zaklął Sir Ector. A po chwili namysłu dodał głośno, z urazą: – 
Bogu niech będzie chwała! – po czym wyjął z kieszeni list i jeszcze raz go odczytał.
Udzielny pan na zamku Puszczy Dzikiej nie był zwyczajnym gospodarzem: 
piastował on też rangę kapitana, mógł więc w dowolnej chwili zorganizować 
i poprowadzić odsiecz na rozbójników. Poza tym, jako entuzjasta sportu, chętnie 
oddawał się walce na kopie, gdy tylko czas mu na to pozwalał. Ale i to jeszcze nie 
wszystko. Sir Ector był również tytułowanym królewskim myśliwym i osobiście 
polował po lasach z własną sforą. Gapa, Mądral, Febe, Koli, Gerland, Talbot, Lucuś, 
Lufka, Apollo, Ortos, Bryś, Dreptak, Boy, Lew, Korek, Toby, Karo i Kawałł nie były 
to bynajmniej pieski pokojowe: stanowiły niezrównaną sforę Puszczy Dzikiej, 
urzędującą w lesie dwa razy na tydzień pod rozkazami Sir Ectora.
Oto co stało w liście (tłumaczy się z łaciny):
KRÓL DO SIR ECTORA, et cetera.
Posyłamy do was imć Wiliama Twyti, Wielkiego Łowczego, wraz z towarzystwem, aby 
zapolowali w Puszczy Dzikiej ze sforą naszych psów dzikarzy (canibus nostris porkericis) 
i ubili ze dwa, trzy dziki. Waszym, Sir Ectorze, zadaniem, będzie nasolić upolowane mięso 
i zachować je w dobrym stanie, skóry zaś wyprawić wedle instrukcji wzmiankowanego 
Wiliama. Polecamy też, abyście naszym ludziom zapewnili utrzymanie tak długo, jak długo 
z naszego rozkazu pozostawać będą w waszych włościach, koszta zaś wszelakie, et cetera, 
pokryjemy osobiście, et cetera.
Podpisano w Tower, Londyn, 20 listopada, w roku dwudziestym naszego panowania
Uther Pendragon 12 Uther.
Puszcza należała do Króla i Król miał wszelkie prawo polować w niej ze swoimi 
psami. Król utrzymywał liczną gromadę gąb do wyżywienia – i dwór, i wojsko – nic 
więc dziwnego, że stale potrzebował solonego mięsa dzików, jeleni i tak dalej.
Król był w prawie. Nie zmieniało to wszakże faktu, że Sir Ector uważał puszczę 
za swoją własność i nie w smak mu były harce obcej sfory – tak jakby jego własne psy 
nie potrafiły upolować głupiego dzika! Królowi zależało tylko na paru dzikach i Sir 
Ector z przyjemnością sam dostarczyłby mu zwierzynę. Obawiał się, że horda 
królewskich dworaków zakłóci spokój zwierzyńca – z tymi mieszczuchami nigdy nic 
nie wiadomo – i że Wielki Łowczy Królewski może kręcić nosem na skromną oprawę 
polowania, czym podbuntuje zamkowych myśliwych, a kto wie, czy nie zechce się 
wtrącać do zarządzania psiarnią! Sir Ector wstydził się po prostu swojego skromnego 
gospodarstwa. Istniał i drugi problem: gdzie, do licha, ulokować królewskie psy? 
Czy Sir Ector miał własną sforę wygnać na dwór, a królewskie ogary zaprosić do 
psiarni?
– Bogu niech będzie chwała! – westchnął obłudnie, po raz nie wiadomo który, 
nieszczęsny gospodarz. To było gorsze od dziesięciny.
Sir Ector schował przeklęty list do kieszeni i zszedł z zaoranej miedzy. Chłopi, 
widząc go, uśmiechali się pod wąsem i mówili:
– Naszego pana znów, widać, coś ugryzło!
Toż to istna tyrania – mówił sobie w duchu Sir Ector. Nic innego. Historia 
powtarzała się rok w rok, ale to w niczym nie zmieniało nastroju Sir Ectora. Sir Ector 
co roku w ten sam sposób rozwiązywał problem psiarni – a mimo to problem ów 
dręczył go równie dotkliwie za każdym razem. Trzeba będzie sprosić na łowy 
sąsiadów, błysnąć przed Wielkim Łowczym – to zaś oznaczało konieczność 
rozesłania umyślnych z zaproszeniami po całej puszczy – do Sir Grummore’a i tak 
dalej. Należało też zadbać o odpowiednią oprawę polowania. Król pisał wcześnie, co 
mogło oznaczać, że chce przysłać swojego człowieka na samo otwarcie sezonu 
łowieckiego, które przypadało na dzień 25 grudnia. Gość mógłby się wtedy uprzeć 
przy Łowach Bożonarodzeniowych, w których uczestniczą setki pieszej obławy, 
wszyscy drą się wniebogłosy, płoszą dzika, depczą zasiane pola – krótko mówiąc: 
czynią okropne szkody, wiele szumu, a mało efektu. I skąd Sir Ector miałby już 
w listopadzie wiedzieć, gdzie w grudniu pojawią się dziki? Świnia nie ma zwyczaju 
opowiadać się gospodarzowi. Nie koniec na tym. Obyczaj nakazywał, aby pies, który 
ma latem polować na rogacza, był w okresie Bożego Narodzenia wystawiony na 
dzika. Polowanie na dzika stanowiło więc sam początek psiej edukacji, która wiodła 
potem dalej, poprzez rogacze itepe, aż po grubego zwierza – to zaś oznaczało, że 
szanowny Łowczy Królewski przywiezie ze sobą istne psie przedszkole, które 
wszystkim niechybnie da się we znaki.
– A niech to! – zaklął Sir Ector i tupnął ze złości prosto w błoto.
Chwilę stał w miejscu z wielce ponurą miną, patrząc, jak jego dwaj synowie 
gonią ostatnie spadające liście. Chłopcy nie z tym zamiarem wyszli z domu – bo 
nawet oni w tych zamierzchłych czasach nie wierzyli już przesądowi, że każdy 
złapany w końcu jesieni liść oznacza jeden pogodny miesiąc na następny rok – ale 
skusił ich do zabawy zachodni wiatr, który zrywał z drzew ostatnie złote 
proporczyki i gnał je przed sobą jak nieuchwytne klejnoty. Chłopców zachwycała 
sama gonitwa, krzyk i śmiech, i zawrót głowy, gdy się patrzyło do góry, i gwałtowne 
wyskoki za zwinnymi liśćmi, które, niczym żywe stworzenia, umykały sprytnie spod 
palców. Hasali jak dwa fauny po ruinach kończącego się roku. Ramię Warta już się 
zagoiło.
Sir Ector doszedł do wniosku, że jest na świecie tylko jeden człowiek, który może 
pokazać Wielkiemu Łowczemu, na czym polega prawdziwe polowanie. 
Człowiekiem tym był Robin Hood. Podobno ostatnio wołali go Robin Wood – jakaś 
nowa moda. Wood czy Hood – wszystko jedno, dość, że on jeden wiedział na pewno, 
gdzie szukać dorodnego odyńca. Przecież żywił się dziczyzną od miesięcy, więc 
musiał umieć ją zdobywać, nawet poza sezonem.
Tylko że to jakoś nieładnie – myślał dalej Sir Ector – prosić człowieka 
o naprowadzenie na zwierzynę, a nie zabrać go na łowy. A z drugiej strony – co 
powiedziałby Łowczy Królewski, co powiedzieliby sąsiedzi na towarzystwo leśnego 
partyzanta przy biesiadnym stole? Ten Robin Wood to w gruncie rzeczy przyzwoity 
gość: porządny facet i dobry sąsiad. Nieraz ostrzegł Sir Ectora przed rabusiami 
z bagien, a sam nigdy nie wchodził mu w paradę. Więc co to komu szkodziło, że od 
czasu do czasu ustrzelił sobie parę funtów dziczyzny? Puszcza, jak to mówią, 
niemała: starczy dla wszystkich. Najważniejsze, żeby była zgoda – oto była dewiza 
życiowa Sir Ectora. Nie wszyscy sąsiedzi podzielali jednak ten pogląd.
Ogrom puszczy stanowił problem sam w sobie. Co innego polowanko 
w sztucznym, na dobrą sprawę, lesie – takim jak Windsor, gdzie zwykł polować Król 
– a co innego w Puszczy Dzikiej. Załóżmy, że słynna sfora Jego Wysokości rzuci się 
w pogoni za jednorożcem. Wiadomo, że jednorożca nie da się złapać, jeżeli nie ma się 
na przynętę młodej dziewicy (na której łonie jednorożec potulnie, z własnej woli, 
składa biały łeb zdobiony perłowym rogiem), więc szczeniaki gnałyby za nim coraz 
głębiej w las, nigdy by go nie dopadły, same by się pogubiły – i co wtedy Sir Ector 
powiedziałby swemu władcy? Zresztą chodziło nie tylko o jednorożca. W Puszczy 
żyła przecież słynna Bestia: stworzenie z głową węża, korpusem lamparta, zadem 
lwa i nogami jelenia, czyniące w biegu hałas równy sześćdziesięciu psom gończym 
i zdolne z łatwością dać radę każdemu zastępowi królewskich szczeniaków. I dobrze 
im tak. Lecz gdyby przypadkiem imć Wiliam Twyti zdołał uśmiercić Bestię Dyżurną 
– co rzekłby na to Król Pellinore, stały tropiciel owej Bestii? Były też w Puszczy małe 
smoczki, żyjące pod kamieniami i syczące jak imbryki – niezmiernie groźne 
plugastwo. Nie mówiąc już o tym, że królewskie pieski mogłyby się natknąć i na 
dużego smoka. Albo na gryfa.
Rozważywszy wszystkie możliwości Sir Ector poczuł się nieco lepiej. Uznał, że 
byłoby to nawet zabawne, gdyby imć Twyti i jego zakichane pieseczki natknęli się na 
Bestię Dyżurną i gdyby Bestia Dyżurna pożarła całe towarzystwo, co do sztuki.
Rozweselony tą wizją Sir Ector zrobił w tył zwrot na skraju ornego pola 
i pokuśtykał do domu. Kiedy się zbliżał do żywopłotu, w którym siedziała 
zamaskowana Baba na Wróble, miał szczęście wcześniej niż ona zauważyć 
nadlatujące gołębie i wydał przeraźliwy okrzyk, na który babcia wyskoczyła w górę 
jak oparzona, nie inaczej jak Sir Ector na jej wrzaski, co mu dało pełną satysfakcję.
– Dobrej nocy, poczciwa kobieto! – rzekł dobrotliwie Sir Ector, gdy Baba na 
Wróble na tyle doszła do siebie, że mogła złożyć przed nim dyg.
Sir Ector wpadł w tak doskonały humor, że po drodze wstąpił do proboszcza, 
który mieszkał w połowie wsi, i zaprosił go na kolację. Następnie wspiął się po 
schodach pod świetlik, gdzie miał swoją prywatną komnatę i zasiadł ciężko przy 
stole, aby w ciągu dwóch albo trzech godzin, które go dzieliły od wieczornego 
posiłku, wystosować wiernopoddańcze pismo do Króla Uthera. Dwie-trzy godziny 
to wcale nie było za długo, jeśli wziąć pod uwagę ostrzenie piór, sypanie 
nadmiernych ilości piasku wysuszającego, spacery na podest i z powrotem, mające 
na celu zapytanie lokaja, jak się poprawnie pisze to czy owo, oraz rozpoczynanie 
listu od nowa, ilekroć przestawał się nadawać do pokazania komukolwiek.
Sir Ector siedział w górnej komnacie, a coraz bardziej zimowe słoneczko głaskało 
go po łysinie szerokimi, pomarańczowymi promieniami. Sir Ector wyskrobywał 
błędy, chlapał atramentem, ogryzał w morderczym namyśle koniec pióra, a mrok 
w komnacie gęstniał i gęstniał. Była to komnata wielkości jadalni głównej na 
parterze, nad którą też się znajdowała, ale że położona była na piętrze – wyposażenie 
jej w wielkie południowe okna nie przedstawiało żadnego ryzyka z punktu widzenia 
obronności. Komnata miała dwa kominki. W każdym z nich tkwiły spopielałe kłody, 
które w miarę zstępowania słońca z nieboskłonu zmieniały barwę z szarej na 
czerwoną. Przy kominkach ulubione psy Sir Ectora niuchały przez sen, drapały się 
w obronie przed pchłami lub ogryzały wykradzione z kuchni baranie gnaty. Na 
żerdzi w kącie stał zakapturzony sokół wędrowny – nieruchomy bożek, zatopiony 
we śnie o innym niebie.
Gdybyście dziś odwiedzili komnatę pod świetlikiem w Zamczysku Puszczy 
Dzikiej, nie znaleźlibyście tam żadnych sprzętów. Tylko słońce po dawnemu sączy 
się do środka przez kamienne okna grubości dwóch stóp, odbija się od lasek 
okiennych i syci szczególnym ciepłem murów z piaskowca – złocistym światłem 
starości. W pobliskim sklepie z pamiątkami znajdziecie niezłe kopie sprzętów, które 
ponoć zdobiły niegdyś komnatę pod świetlikiem: dębowych kufrów, kredensów 
z gotyckim ornamentem, zdobnych w maszkarony ludzi i aniołów – a może diabłów 
– a wszystko czarne, wywoskowane, błyszczące, obowiązkowo podziurawione przez 
korniki i przez swoją trumienną solidność żałosne, jako wspomnienia po dawno 
minionym życiu. Nie tak wyglądały w istocie sprzęty tej komnaty. Owszem, zdobiły 
je diabelskie główki i misterne boazerie, ale drewno było o siedem-osiem stuleci 
starsze niż to w sklepie z pamiątkami. Więc w przytulnym świetle zachodzącego 
słońca nie tylko laski okienne błyszczały miodową poświatą: wszystkie mocne, puste 
wewnątrz kufry (przykryte do siedzenia barwnymi kilimkami) złociły się barwą 
młodego dębu, a policzki diablików i cherubinków lśniły jak świeżo wypucowane 
pachnącym mydłem i wodą.



ROZDZIAŁ XV


Nastała Wilia Bożego Narodzenia. Nazajutrz miały się odbyć Wielkie Łowy. 
Musicie pamiętać, że działo się to w Gramarii, w dobie Wesołej Starej Anglii, gdy 
zażywni baronowie jadali palcami, a na biesiadnych stołach stawiano pawie 
z kompletnymi wachlarzami rozpostartych ogonów i patroszone łby dzików 
z wprawionymi na powrót kłami. W owych czasach nikomu się nie śniło 
o bezrobociu: przeciwnie, wszędzie było mało rąk do pracy. Lasy rozbrzmiewały 
odgłosami rycerzy walących się mieczami po hełmach, a jednorożce stukały 
srebrnymi kopytkami w blasku zimowego księżyca i wypuszczały w mroźną 
atmosferę kłęby arystokratycznej, błękitnej pary. Działy się cuda wielkie i krzepiące 
ducha. Lecz istniał w Starej Anglii jeszcze większy cud: pogoda, która nie płatała 
psikusów.
Wiosną na łąkach posłusznie wyłaziły z ziemi małe kwiatuszki, rosa skrzyła się 
w słońcu, świergoliły ptaszęta. Latem było cudownie gorąco przez co najmniej cztery 
miesiące z rzędu, a jeśli padało, to tylko dla dobra plonów i tak się jakoś składało, że 
deszcz przychodził najczęściej w nocy, kiedy ludzie wypoczywali w łóżkach. Jesienią 
liście stawały w ogniu i drżały przed zachodnim wiatrem, z godnością oznajmiając 
smutne pożegnanie. Zimą zaś, której należały się tylko dwa miesiące w roku, śnieg 
leżał równo, na grubość trzech stóp, a odwilży nie było aż do wiosny.
W wigilijny wieczór dookoła zamczyska Puszczy Dzikiej śnieg okrywał ziemię 
jak należało. Na blankach pokładły się ciężko białe czapy, jak grube warstwy lukru 
na przepysznym cieście, a w kilku dogodnych po temu miejscach śnieg przeistoczył 
się w krystalicznie czyste sople, niewiarygodnej wprost długości. Pacynki śniegu, 
ładniejsze niż kwiecie jabłoni, pokrywały gałęzie drzew, a z wioskowych dachów 
schodziły co pewien czas białe lawiny, ilekroć dostrzegły kogoś, komu warto spaść 
na głowę ku uciesze gawiedzi. Chłopcy lepili śnieżne kule, ale nigdy nie nadziewali 
ich kamieniami, żeby nie wyrządzić nikomu krzywdy, a wypuszczone na wyraj psy 
gryzły śnieg i tarzały się w nim, ogłupiałe lecz zachwycone, po czym energicznie 
wygrzebywały się z przepaścistych zasp. Fosa zamarzła i przemieniła się 
w lodowisko, o które z piekielnym zgrzytem tarły kości, służące ówczesnym 
ludziom za łyżwy, na brzegu fosy zaś wszystkich łyżwiarzy częstowano gorącymi 
kasztanami i korzennym miodem. Sowy pohukiwały rozgłośnie. Kucharze sypali 
małym ptaszkom całe misy okruchów. Wieśniacy nosili czerwone szale, a jeszcze 
żywszą czerwienią błyszczało oblicze Sir Ectora. Najczerwieńsze zaś były paleniska 
w chatach, kiedy siadało się przy nich wieczorami, gdy na dworze wył wicher 
i wałęsały się niezbyt nachalne wilczyska, które tylko od czasu do czasu zerkały 
przekrwionym okiem przez otwór od klucza do wnętrza tej czy owej chaty.
Był wieczór wigilijny. Wszystko, co należało zrobić, zostało zrobione. Cała wieś 
zebrała się w sali jadalnej na uroczystą wieczerzę. Podano łeb dzika, dziczyznę, 
wieprzowinę, wołowinę, baraninę i kapłony – lecz nie podano indyka, gdyż ten 
gatunek drobiu nie został jeszcze wynaleziony. Podano też pudding ze śliwkami 
i rodzynkami w misce płonącej okowity, skąd trzeba było wyławiać kawałki palcami, 
a wtedy do palców przylepiały się małe, błękitne płomyki. Miodu do picia było ile 
kto chciał. Pito zdrowie Sir Ectora, wznosząc przy tym toasty: „Niechaj nam żyje 
nasz Pan!”, albo „Panie i panowie, za miniony pomyślny rok i oby następny nie 
okazał się gorszy!”. Padł pomysł odegrania pasjonującej sztuki dramatycznej, 
w której święty Jerzy, Saracen i komiczny Doktor dokonywali niebywałych 
wyczynów. Kolędnicy czystymi tenorami odśpiewali Adeste Fidelis, oraz Śpiewam 
o Pannie. Potem te dzieci, którym zrobiło się niedobrze z przejedzenia, grały 
w ciuciubabkę i inne stosowne do ich wieku gry, panny zaś i kawalerowie tańczyli 
obrazowe tańce, oparte na podaniach o Robin Woodzie. Krąg taneczny znajdował się 
pośrodku sali, gdyż stoły uprzednio zsunięto pod ściany. Starsi pozostali za stołami, 
zadowoleni, że już dawno wyrośli z fikania i brykania. Po pewnym czasie dołączyły 
do nich te dzieci, którym nie zrobiło się niedobrze z przejedzenia i które wkrótce się 
pospały, wsparłszy główki o piersi rodziców i dziadków. Przy stole głównym zasiadł 
Sir Ector z zaproszonymi na łowy rycerzami; uśmiechali się do siebie, kiwali 
głowami, popijali burgunda, kseres i małmazję.
Na życzenie Sir Grummore’a poproszono o ciszę. Sir Grummore wstał 
i odśpiewał starą pieśń – hymn swojej szkoły. Występ nagrodzono burzliwymi 
oklaskami, chociaż Sir Grummore nie pamiętał słów i głównie nucił hymn przez sute 
wąsiska. Następnie, trącony łokciem przez sąsiada, podniósł się z miejsca Król 
Pellinore i zagrzmiał wielkim głosem:
Ja jestem słynny Pellinore, z krainy słynnej Lincolnshire,
Tropiłem Bestię wiele lat, zdeptałem za nią ziemi szmat,
Aż los szczęśliwy pewnego dnia wieczorem
Zetknął mnie z tu obecnym Sir Grummore ‘em.
I od tamtego czasu
Zażywam wywczasu
W puchowym łożu
A nie w ostępach lasu.
– No bo tak – wyjaśnił Król Pellinore, czerwieniąc się jak panna, kiedy 
z powrotem zajął swoje miejsce i wszyscy klepali go po plecach, winszując 
wystąpienia. – Kolega Grummore zaprosił mnie do siebie po uroczym pojedynku, 
który odbyliśmy na polanie i ja od tego czasu gwiżdżę na głupią Bestię, niech się 
powiesi, no nie?
– Słusznie, słusznie! – przyznali chórem obecni. – Człowiek ma w końcu tylko 
jedno życie.
Potem wyzwano do prezentacji Wiliama Twyti, który przybył na zamek 
w przeddzień uroczystości. Słynny łowczy wstał z miną nie zdradzającą żadnych 
emocji i, utkwiwszy, na ile zdolny był to zrobić, zezujące spojrzenie w Sir Ectorze, 
odśpiewał następujący utwór słowno-muzyczny:
Znasz-li Wiliama Twyti
W kaftanie wiatrem podszytym?
Znasz-li Wiliama Twyti,
Co nigdy nie był pobity?
Tak, znam Wiliama Twyti;
Zatkajcie mu dziób, niech nie krzyczy,
Niech kundle i róg zabiera
I niech się tu nie wydzierał
– Brawo! – zawołał z zachwytem Sir Ector. – Słyszeliście państwo? „Zatkajcie mu 
dziób!” Wyborne! A to ci równy gość! Kiedy zaczynał, pewien byłem, że chce się 
przechwalać. Wspaniali ludzie ci łowczy! Podajcie no małmazję Imć Twytiemu, 
z ukłonami ode mnie!
Chłopcy przycupnęli pod ławami przy kominku. Wart trzymał Kawałła 
w objęciach. Kawałłowi nie odpowiadało gorąco pomieszczenia ani woń miodu, ani 
wrzaski biesiadników; chciał się wyrwać z ramion Warta, ale Wart trzymał go 
mocno, bo bardzo chciał się do kogoś przytulić. Wobec tego Kawałł musiał, chcąc nie 
chcąc, dotrzymać swemu panu towarzystwa. Leżał i ział, wywaliwszy długi, różowy 
jęzor.
– Teraz niech wystąpi Ralf Passelewe.
– Poczciwy Ralf!
– Powiedz no nam, Ralfie, kto zakatrupił krowę?
– Cisza, cisza, oddajmy głos panu Passelewe, który nic nie mógł na to poradzić.
W samym końcu sali podniósł się z miejsca zażywny staruszek, tak jak to czynił 
przy podobnych okazjach od pięćdziesięciu lat. Sam miał lat co najmniej 
osiemdziesiąt pięć, ledwo widział, ledwo słyszał, a mimo to z zapałem zerwał się do 
odśpiewania dychawicznym głosikiem tej samej pieśni, którą umilał życie 
mieszkańcom Puszczy Dzikiej, zanim jeszcze Sir Ectora owinięto ciasno w lnianą 
pieluszkę i złożono w kolebce. Przy stole głównym nie było go słychać – dziadunio 
zanadto oddalony był w czasie, aby pokonać przestrzeń sali jadalnej – ale wszyscy 
i tak wiedzieli, co wyśpiewuje słabowitym głosem i przepadali za jego piosenką. 
A oto i ona:
Gdy Jaśnie Pan pewnego dnia
Na spacer szedł przez wieś,
Patrzy: dziewczyna – istny cud – Chce przez kałużę przejść.
Uniosła w górę sukni kraj
I – hyc! – na drugi brzeg.
I ujrzał nóżkę, tak chciał los.
Jak mus – to mus, i głupi człek!
Piosenka miała ze dwadzieścia zwrotek: Jaśnie Pan, chcąc nie chcąc, oglądał 
coraz więcej fragmentów damskiej anatomii, na ogół niedostępnych oczom 
mężczyzny. Każdą strofę kończyły entuzjastyczne wrzaski publiczności, a na koniec 
stary Ralf, oszołomiony owacją, siadł z powrotem na swoim miejscu i uśmiechnął się, 
niezbyt przytomnie, do kufelka, w który tymczasem nalano mu nową porcję miodu.
Przyszła kolej na podsumowanie, którego miał dokonać Sir Ector. Wstał, zrobił 
ważną minę i wygłosił następujące przemówienie:
– Drodzy przyjaciele! Dzierżawcy! I inni zebrani! Nie nawykłem, co prawda, do 
publicznych wystąpień...
Na te słowa rozległy się skromne wiwaty, gdyż wszyscy siedzący na sali 
rozpoznali początek przemówienia, które Sir Ector wygłaszał rokrocznie od 
dwudziestu lat. Powitali je z czułością.
– Nie nawykłem, co prawda, do publicznych wystąpień – powtórzył Sir Ector – 
przypadł mi jednak w udziale miły obowiązek... niezmiernie miły, rzekłbym, 
obowiązek powitania wszystkich razem i każdego z osobna na naszym skromnym 
przyjęciu. Nikt nie zaprzeczy, że rok mieliśmy udany, co się tyczy i zwierzyny, 
i plonów. Jak wam wiadomo, Grumbocke z naszej Puszczy Dzikiej powtórnie 
uzyskał w tym roku pierwszą nagrodę na wystawie bydła w Cardoyle i jeszcze jeden 
taki rok, a otrzyma puchar. Podniosłoby to znacznie prestiż Puszczy Dzikiej 
w oczach świata. Patrzę na was tu siedzących i widzę, że kilka twarzy ubyło 
z naszego grona, ale i kilka nowych zasiliło naszą wielką rodzinę. To są sprawy Bożej 
Opatrzności, ku której wszyscy zwracamy naszą wdzięczność. Dzięki ci, Panie, że 
nas stworzyłeś i dałeś dożyć uciech dzisiejszego wieczoru. Dzięki – a mówię to, jak 
sądzę, w imieniu wszystkich obecnych – za liczne łaski, jakimi stale darzysz nas, 
Panie. Gościmy dziś w naszym gronie sławnego Króla Pellinore’a, który tak dzielnie 
przysłużył się sprawie oczyszczenia naszych lasów z osławionej Bestii Dyżurnej. 
(„Hura! Hura!”). Gościmy również Sir Grummore’a Grummursuma, bywalca 
turniejów rycerskich, który – mówię mu to śmiało prosto w oczy – nie drgnie nawet 
w siodle, póki przeciwnik stoi na wprost niego. („Hip-hip-hurraaa!”). Wielki to dla 
nas honor gościć najsławniejszego Łowczego Jego Królewskiej Mości, imć Wiliama 
Twytiego, który zademonstruje nam jutro – o czym nie wątpię – takie mistrzostwo 
w swoim fachu, że będziemy w zdumieniu przecierali oczy, żałując, iż królewska 
sfora, tak bliska naszym sercom, nie poluje w naszej puszczy codziennie. („Fiu-fiu-
fiu! Hajże-ha!”). Dziękuję wam, drodzy przyjaciele, za spontaniczne przywitanie, 
które zgotowaliście szlachetnym gościom. Śmiem twierdzić, że i oni przyjmą wasze 
powitanie równie szczerze i gorąco, jak zostało ono ofiarowane. Zaraz kończę. 
Kolejny rok dobiega kresu, czas spojrzeć w przyszłość, która stawia przed nami 
nowe zadania. Na przykład najbliższą wystawę bydła. Przyjaciele! Życzę wam 
wszystkim wesołych świąt! A teraz ojciec Sidebottom odmówi modlitwę, my zaś 
odśpiewamy hymn.
Znów rozległy się donośne wiwaty, ale uciszono je w samą porę, by do uszu 
zgromadzonych mogły dotrzeć ostatnie słowa modlitwy wikarego, wygłoszonej po 
łacinie. Następnie wszyscy powstali i z uczuciem odśpiewali w blasku ognia hymn 
państwowy:
Boże, Król Pendragon,
Otoczon chwałą Twą,
Niech rządzi nam!
Niech leje wrażą krew,
Niech budzi miłość, gniew,
Waleczny niczym lew!
Boże, Króla chroń!
Przebrzmiały ostatnie takty i sala się wyludniła. Na drodze zamigotały 
pochodnie: goście wracali do domów grupami, żeby nie kusić wilków. Zamczysko 
Puszczy Dzikiej spało spokojnie, bez świateł, w niezwykłej ciszy błogosławionego 
śniegu.



ROZDZIAŁ XVI


Nazajutrz Wart wstał bardzo wcześnie. Ledwie się obudził, podjął śmiałą 
decyzję: jednym ruchem odrzucił wielką niedźwiedzią skórę, pod którą sypiał, 
i wystawił ciało na kąśliwy chłód. Ubierał się z furią, dygocąc wściekle 
i przeskakując z nogi na nogę, żeby oszukać ziąb, a z każdym oddechem wypuszczał 
z ust błękitnawy kłąb pary wodnej. Strzaskał lód w miednicy i zanurzył twarz 
w lodowatej wodzie – skrzywił się przy tym, jakby zjadł coś okropnie kwaśnego – 
otrząsnął się z przeciągłym „uuuch!” i energicznie wytarł ręcznikiem piekące 
policzki. Po tym wszystkim zrobiło mu się całkiem ciepło. Udał się do psiarni 
gościnnej ciekaw, jak też Łowczy Królewski szykuje się do Wielkich Łowów.
Imć Wiliam Twyti okazał się w świetle dziennym zasuszonym, steranym 
człowiekiem o minie wielce melancholijnej. Życie zeszło mu na ściganiu 
i ćwiartowaniu rozmaitych stworzeń dla królewskiego stołu. W pewnym sensie był 
zwyczajnym rzeźnikiem. Miał obowiązek wiedzieć, które partie zwierzyny można 
oddać psom, a które należą się myśliwym asystującym w obławie. Każda sztuka 
musiała być poćwiartowana artystycznie, z pozostawieniem dwóch żył na ogonie dla 
urody grzbietówki. Jak daleko Imć Twyti sięgał pamięcią, zawsze albo ścigał rogacza, 
albo kroił go na porcje.
Nie przepadał za swoją robotą. Stada rogaczy i łani, dziki-samotniki, lisy, kuny, 
sarny, borsuki i wilki jawiły mu się najczęściej w postaci odartych ze skóry tuszy. 
Gdy rozmowa schodziła na sztukę dzielenia trofeum, Imć Twyti tylko grzecznie się 
uśmiechał, wiedział bowiem, że większość myśliwych popisuje się jedynie 
znajomością fachowych terminów, podczas gdy dla niego chlebem codziennym było 
to, co te terminy oznaczały. Gdy ktoś z ożywieniem relacjonował swoją potyczkę 
z potężnym odyńcem, Imć Twyti tylko beznamiętnie mu się przypatrywał: on sam 
szesnaście razy w życiu znalazł się w bezpośrednim kontakcie z dziczymi kłami 
i nosił na ciele białe blizny, sięgające od ud aż po żebra. Dlatego, słuchając 
mrożących krew w żyłach opowieści myśliwskich, spokojnie zajmował się swoją 
robotą. Jedna jedyna rzecz zdolna była poruszyć Imć Twytiego. Lato czy zima, śnieg 
czy skwar – on pędził za dzikiem albo za rogaczem, duszą przebywając całkiem 
gdzie indziej. Wystarczyło rzucić hasło „kot!” – a już Imć Twyti, nie przerywając 
galopu za utrapionym rogaczem, zaczynał jednym okiem zerkać za siebie, 
wyglądając szaraka. Zające, był to jedyny temat, na który wypowiadał się Łowczy 
Królewski. Król stale go gdzieś posyłał: to do tego zamku, to do owego, z jednego 
krańca Anglii w drugi, i wszędzie miejscowi panowie podejmowali Wielkiego 
Łowczego z należną mu pompą i paradą, bez końca napełniali jego szklanicę 
i wypytywali o najciekawsze łowy. Imć Twyti odpowiadał krótko i zdawkowo. 
Ledwie jednak ktoś wspomniał o zającach, Twyti nadstawiał ucha, walił szklanicą 
o blat i rozwodził się szeroko nad niezwykłością tych stworzeń, a zwłaszcza nad 
tym, że jeden i ten sam osobnik potrafi być raz samcem, innym znów razem samicą, 
do czego nie jest zdolne żadne inne stworzenie na świecie.
Wart przez dłuższą chwilę obserwował w milczeniu sławnego gościa, po czym 
udał się do domu, chcąc sprawdzić, czy jest jakaś nadzieja na śniadanie. Okazało się, 
że i owszem, ponieważ cały zamek cierpiał owego ranka na tę samą nerwową 
przypadłość, która o świcie wypędziła z łóżka Warta. Nawet Merlin ubrał się 
w szorty, które dopiero parę wieków później upowszechniły się w środowisku 
uniwersyteckich miłośników myśliwstwa.
Polowanie na dzika było frajdą co się zowie. W niczym nie przypominało 
dzisiejszych polowań na borsuki, lisy czy też inną drobną zwierzynę. Może 
najbliższe łowom na dzika są współczesne polowania z łasicą na zające, tyle że 
wówczas zamiast łasicy występował pies, a zająca zastępował dzik, który mógł bez 
trudu zakatrupić myśliwego; w miejsce strzelby natomiast nosiło się włócznię i ona 
jedna miała gwarantować myśliwemu bezpieczeństwo. Na dziki zwykle polowało 
się pieszo. Być może dlatego, że sezon łowów na dziki obejmował dwa miesiące 
zimowe, kiedy śnieg chętnie wklejał się w końskie kopyta, tworząc pod nimi zbite 
grudy, co czyniło galop wielce niebezpiecznym. Myśliwy nacierał zatem pieszo, 
zbrojny tylko w żelazny grot, na przeciwnika o znacznie większej wadze, zdolnego 
jednym zamachem rozpruć człowieka od pępka po gardło i osadzić jego głowę na 
swoich szablach. W polowaniu na dzika obowiązywała tylko jedna zasada: 
wytrzymać jak najdłużej. Gdy dzik szarżował, trzeba było przyklęknąć na jedno 
kolano i wycelować włócznię. Koniec włóczni trzymało się prawą ręką tuż przy 
ziemi, żeby tym łatwiej wytrzymać impet zwierza, lewe ramię zaś należało wyprężyć 
na całą długość i sterować za jego pomocą grot włóczni wprost na szarżującego 
dzika. Włócznia była doskonale ostra, a około osiemnastu cali od czubka ostrza miała 
gardę, która nie pozwalała jej zagłębić się w pierś zwierza na więcej niż osiemnaście 
cali. Gdyby gardy nie było, dzik mógłby szarżować dalej, nawet z wbitą w ciało 
włócznią, i dosięgnąć myśliwego.
Garda utrzymywała konieczny dystans między myśliwym a zwierzęciem. I to 
właśnie była sytuacja, którą trzeba było wytrzymać jak najdłużej.
Przeciętny dzik ważył, zależnie od wieku, dwieście do czterystu funtów, 
a jedynym jego celem było prężyć się i dreptać tak długo, aż wreszcie dosięgnąłby 
zamachowca i posiekał go na drobne kawałki. Jedynym celem zamachówca 
natomiast było utrzymać dzika na włóczni dopóty, dopóki ktoś go nie dobije. 
Dzierżąc z całych sił włócznię, której ostrze tkwiło w dziku, myśliwy mógł jedynie 
uspokajać się myślą, że od rozjuszonej bestii oddziela go długość drzewca – a dopóki 
tak jest, nie grozi mu nic, nawet gdyby mieli w tej konfiguracji biegać po całym lesie. 
Przypuszczam, że po tych wyjaśnieniach łatwiej wam będzie zrozumieć, dlaczego 
męska część mieszkańców zamku zerwała się o świcie w dniu Wielkich Łowów 
Bożonarodzeniowych i dlaczego w wielkim pośpiechu i z lekko ściśniętymi gardłami 
spożyła śniadanie.
– Aha! – odezwał się Sir Grummore, ogryzając wieprzowy gnat. – Więc jednak 
zdążyliśmy na śniadanko, hę, młody człowieku?
– No właśnie – zgodził się Wart.
– Piękny ranek na łowy – kontynuował Sir Grummore. – Naostrzyłeś dobrze 
włócznię, hę?
– Owszem, dziękuję panu – odparł grzecznie Wart i udał się do stołu pod ścianą, 
żeby wybrać sobie porcję pieczeni.
– Co z tobą Pellinorze? – martwił się Sir Ector. – Skosztuj chociaż kurczaka. 
Jeszcze nic nie jadłeś.
Król Pellinore odrzekł mu na to:
– Dziękuję, ale jakoś nie mam apetytu. Nie najlepiej się dzisiaj czuję.
Sir Grummore na chwilę oderwał się od gnata i zagadnął:
– Nerwy?
– Bynajmniej! – zaoponował gwałtownie Król Pellinore. – Skądże znowu! Gdzie 
tam! Absolutnie! Coś mi musiało zaszkodzić z wczorajszej kolacji.
– Bzdura, mój drogi – rzekł na to Sir Ector. – Proszę cię bardzo, oto porcja 
kurczęcia. Trzeba nabrać sił.
Nałożył nieszczęsnemu królowi kilka kapłonów. Pellinore zasiadł nad nimi 
w końcu stołu, próbując przełknąć choćby kęs.
– Dobrze ci zrobią – uśmiechnął się ironicznie Sir Grummore. – Ale chyba 
dopiero pod wieczór.
– Tak uważasz?
– Wiem to z całą pewnością – rzekł Sir Grummore i mrugnął do gospodarza.
Wart zauważył, że Sir Ector i Sir Grummore odżywiają się z przesadnym wręcz 
apetytem. On sam nie wmusiłby w siebie tego dnia więcej niż jedną porcję śniadania, 
a Kay w ogóle nie pojawił się w jadalni.
Po śniadaniu ustalono z Imć Twytim plan działania i kawalkada myśliwych 
ruszyła na łowy. Możliwe, że dzisiejszy dyrektor psiarni uznałby towarzyszącą im 
sforę za przypadkową zbieraninę, było w niej bowiem pół tuzina czarno-białych 
dzikarzy, przypominających charta z łbem bulteriera albo i jeszcze gorzej, a z racji 
swej niezmiernej ostrości poubieranych w kagańce; były dwa charty, zabrane na 
wszelki wypadek; większość zaś stanowiła skrzyżowanie naszego ogara z rudym 
seterem irlandzkim, nosiła obroże i wędrowała na smyczy. Za to suki zbliżone do 
rasy bigiel dreptały usłużnie przy nogach swoich panów, dokładnie tak, jak po dziś 
dzień drepcze każdy bigiel – czyli z wyjątkowym wdziękiem.
Obok psów postępowali ludzie. Merlin w obfitych szortach wyglądał prawie jak 
Lord Baden-Powell, tyle że tamten nie nosił brody. Sir Ector w „skromnym” 
skórzanym stroju – nie godziło się bowiem polować w zbroi rycerskiej – maszerował 
ramię w ramię z Imć Twytim, a minę miał przy tym stroskaną i ważną zarazem – jak 
to nadzorca operacji. Tuż za nimi szedł, posapując ciężko, Sir Grummore, który 
wszystkich po kolei odpytywał, czy aby dobrze naostrzyli włócznie. Król Pellinore 
wycofał się między wieśniaków, hołdował bowiem zasadzie, że w kupie 
najbezpieczniej.
Cała męska część gminu przybyła w komplecie, począwszy od sokolnika Hoba 
aż po starego Wacusia bez nosa, a każdy dzierżył w dłoni włócznię, widły albo 
przynajmniej starą kosę na solidnym drągu. Szło nawet kilka młodych kobiet ze 
dworu, niosąc kosze z prowiantem dla myśliwych. Były to więc Łowy 
Bożonarodzeniowe co się zowie!
Na skraju puszczy dogonił ich ostatni uczestnik polowania: wysoki, godnej 
postawy osobnik, odziany na zielono, z łukiem długości siedmiu stóp.
– Witam, panie – uśmiechnął się ujmująco do Sir Ectora.
– Dzień dobry, dzień dobry – zmieszał się nieco Sir Ector. – Całkiem niezły, hę? 
A więc dzień dobry, dzień dobry.
Odprowadziwszy dżentelmena w zielonym na stronę, poinstruował go następnie 
szeptem tak głośnym, że wszyscy słyszeli każde słowo:
– Na litość boską, mój drogi człowieku, błagam cię, bądźże ostrożny. Jest tu ze 
mną Wielki Łowczy od samego króla, a tamci dwaj goście to Król Pellinore i Sir 
Grummore. Dlatego błagam cię, mój kochany, stań na wysokości zadania i nie 
wypowiadaj żadnych kontrowersyjnych opinii. Rozumiemy się, co, stary? Równy 
z ciebie gość, od początku wiedziałem!
– Ma się rozumieć – zapewnił go zielony. – Uważam mimo wszystko, że mógłby 
mnie pan przedstawić dżentelmenom.
Sir Ector oblał się rumieńcem i zawołał:
– Panie Grummorze, pozwól no pan tutaj na momencik! Chciałbym panu 
przedstawić mojego znajomego, starego druha, nazwiskiem Wood... Stary druh... 
Pan Wood, przez „W”, uważasz pan, Grummore, a nie przez „H”. A to jest Król 
Pellinore. Pan Wood – Król Pellinore.
– Czołem! – zasalutował Król Pellinore, któremu w ciężkich chwilach dokuczał 
stary nawyk.
– Szanowanko – uśmiechnął się Sir Grummore. – Pan nie jest przypadkiem 
krewnym Robin Hooda, co?
– Ależ skąd! – pospieszył z zapewnieniem Sir Ector. – Mówiłem panom przecież: 
wu-o-o-de, Wood, drzewo, drewno, to, z czego się wyrabia buble, chciałem 
powiedzieć, beble – to jest, chciałem powiedzieć, meble i drzewce do włóczni, i w 
ogóle.
– Bardzo mi przyjemnie – skłonił się Robin.
– Czołem – powtórzył Król Pellinore.
– Ciekawe... – zamyślił się Sir Grummore. – Ciekawy zbieg okoliczności: obaj 
chodzicie na zielono...
– Bardzo zabawny zbieg okoliczności, nieprawdaż? – wtrącił się skwapliwie Sir 
Ector. – Mój przyjaciel nosi się na zielono z powodu żałoby po ciotce, która spadła 
była z drzewa, świeć jej Panie.
– W takim razie pan daruje, panie Wood. Moje kondolencje – zmitygował się Sir 
Grummore, zły na siebie, że poruszył drażliwy temat. I na tym dyskusja się 
zakończyła.
– No więc, panie Woodzie, gdzie zaczynamy? – zapytał Sir Ector, kiedy ochłonął 
z emocji.
Po tym pytaniu zaproszono do rozmowy Imć Twytiego i nastąpiła krótka 
wymiana zdań, obfitujących w fachową terminologię. Potem wszyscy powędrowali 
w głąb zimowej puszczy i tam zaczęła się zabawa.
Warta, ledwie wkroczył do lasu, opuściło uczucie paniki, które owładnęło było 
jego żołądkiem, gdy śniadał. Ruch na świeżym powietrzu, śnieg i wiatr orzeźwiły go 
i otrzeźwiły: oczy chłopca błyszczały jak kryształki szronu w białym blasku 
zimowego słońca, a krew szumiała mu głośno w żyłach z wielkiej emocji. Patrzył na 
myśliwego wiodącego na podwójnej smyczy dwa posokowce i widział, że psy ciągną 
coraz natarczywiej, w miarę jak zbliżają się do terenów dzika. Widział, jak wszystkie 
psy po kolei (na końcu te, które posługiwały się raczej wzrokiem niż węchem) robią 
się niespokojne; słyszał ich pełen niecierpliwości skowyt. Nagle Robin zatrzymał się, 
podniósł coś z ziemi i podał Twytiemu. Pochód stanął. Dotarli do niebezpiecznego 
miejsca.
Dzika podchodziło się, żeby go ubić. Celem łowów było ubicie go możliwie 
najszybciej. Wart zajął miejsce w kole myśliwych otaczających leże potwora 
i przyklęknąwszy w śniegu na jedno kolano wsparł koniec uniesionej włóczni 
o ziemię. Był gotów na wszystko. Panowała cisza wprost namacalna. Imć Twyti dał 
znak do spuszczenia psów ze smyczy. Oba dzikarze natychmiast dały susa 
w chaszcze, za nimi zaś myśliwi. Psy gnały bezgłośnie.
Przez pięć długich minut nic się nie wydarzyło. Serca myśliwych waliły jak 
młoty, a na każdej szyi w takt pulsowała tętnica. Głowy obracały się stale, to w lewo, 
to w prawo: myśliwi upewniali się co do bliskiej obecności towarzyszy. Północny 
wiatr niósł z sobą słodkie tchnienie życia i każdy z myśliwych czuł, jak piękne jest 
owo życie, które okrutna dziczą szabla zdolna byłaby wydrzeć właścicielowi w parę 
sekund, gdyby sytuacja rozwinęła się niepomyślnie.
Odyniec nie wyraził głosem swojej wściekłości. Od strony barłogu nie dobiegł ani 
jego ryk, ani też skowyt psów. Tylko nagle, na skraju polanki, o jakieś sto jardów od 
Warta, wyrosła czarna sylweta. Nawet nie wyglądała na dzika – przynajmniej 
w pierwszej chwili. Pojawiła się zbyt nieoczekiwanie, żeby mogła wyglądać na 
cokolwiek. I zanim Wart połapał się w sytuacji, czarny stwór już szarżował na Sir 
Grummore’a.
Szarżował poprzez białe śniegi, wzbijając niewielkie tumany. Sir Grummore – 
równie jak dzik czarny na tle śniegu – wykonał nagle salto, owiany chmurą bieli. 
Północny wiatr przyniósł bolesne stęknięcie – lecz nie odgłos upadku – i wtem dzik 
znikł z pola widzenia. Dopiero wówczas Wart uprzytomnił sobie, że świetnie 
zapamiętał szczegóły dziczej postaci, chociaż zdawało mu się, że nie miał czasu, aby 
przyjrzeć się zwierzowi. Zapamiętał rzadki chyb, zjeżony jak grzebień na końskim 
grzbiecie, błysk szabli, od którego cierpła skóra, sterczące żebra, nisko pochylony łeb 
i świdrujące świńskie oko.
Sir Grummore podniósł się i otrzepał ze śniegu, głośno zwalając całą winę na 
włócznię. Na bieli okrywającej ziemię pieniło się kilka różowawych śladów. Imć 
Twyti przyłożył do ust róg myśliwski. Na pierwszy naglący do czynu dźwięk rogu 
spuszczono ze smyczy wyżły i cała scena ożyła. Dzikarzom, które ruszyły dzika 
z barłogu, pozwolono ścigać go dalej, aby nie straciły zapału do pracy. Ogary dawały 
śpiewny głos. Wyżły galopowały przez zaspy, ujadając na całe gardło. Podniósł się 
ogólny rwetes i bieganina.
– Huzia! Huzia! – wołali gromko myśliwi. – Łapaj! Łapaj! Bierz go!
– Panowie, Panowie! – emocjonował się Imć Twyti. – Za pozwoleniem, usuńcie 
się z drogi psom!
– Hej tam! – darł się Król Pellinore. – Gdzie on pobiegł, widział który? Co za 
dzień wspaniały! Bierz go, łapaj, trzymaj, huzia!
– Trzymaj się, Pellinore! – wrzeszczał Sir Ector. – Uwaga na psy! Uwaga na psy! 
Sam go nie pochwycisz. // est hault. II est hault!
– Tilly-ho! – powtórzyli inni jak echo. – Tilly-ho! – zaśpiewały drzewa. – Tally-ho! 
– mruknęły odległe zaspy, gdy na opatuloną ziemię posypały się z ciężkich konarów 
bezgłośne chmary roziskrzonego puchu.
Wart biegł razem z Imć Twytim.
Przypominało to nieco grę w podchody, ale podchody w puszczy, przez którą 
miejscami niełatwo było się przedrzeć. Kierunek nadawały głosy psów i myśliwych, 
którzy na różne sposoby oznajmiali, gdzie są i co robią. Bez tych sygnałów cała 
nagonka pogubiłaby się w dwie minuty – a nawet z ich pomocą połowa ludzi straciła 
orientację w ciągu trzech minut.
Wart trzymał się Twytiego jak rzep psiego ogona. Poruszał się równie szybko jak 
Wielki Łowczy, bo gdy tamtemu pomagało wieloletnie doświadczenie, Wartowi 
sprzyjało to, że był drobniejszy, no i wyuczony przez Marian. Robin również 
dotrzymywał im kroku, za to postękiwania Sir Ectora i głośne dyszenie Króla 
Pellinore’a szybko ucichły gdzieś z tyłu. Sir Grummore poddał się jeszcze wcześniej, 
bo już wstępne zderzenie z dzikiem po części pozbawiło go tchu: wlókł się teraz 
w ogonie, przeklinając tępą włócznię. Kay dotrzymywał mu towarzystwa, żeby Sir 
Grummore nie zawieruszył się w lesie. Nagonka już dawno się rozproszyła, gdyż jej 
uczestnicy nie rozumieli, co znaczą poszczególne dźwięki rogów. Merlin rozdarł 
szorty i przystanął, aby je załatać za pomocą czarów.
Sierżant tak dalece nadwyrężył wypiętą pierś, wykrzykując „Tally-ho” i kierując 
myśliwych w odpowiednie strony, że w końcu sam całkiem stracił orientację 
w terenie i powiódł oddział zrzędzących wieśniaków, w szyku indiańskim, parami, 
z obowiązkowym unoszeniem kolan – w odwrotnym niż trzeba było kierunku. Hob 
szedł w nagonce.
– Noga, noga – dyszał Wielki Łowczy, nawołując Warta jak psa. – Nie tak prędko, 
mój paniczu, oni schodzą z linii.
Wart rzeczywiście usłyszał, że granie psów osłabło i brzmiało teraz bardziej 
chaotycznie.
– Stój! – zatrzymał ich Robin. – Bo się o niego potkniemy!
Muzyka ucichła.
Twyti zawołał na psy, rzucił pochwę rogu daleko przed siebie, przyłożył 
instrument do ust i zagrał „Zbiórkę myśliwych”.
Jeden z dzikarzy odezwał się pojedynczym szczeknięciem.
– Do nogi! – wrzasnął Twyti. Pies odezwał się ponownie, tym razem nieco 
pewniej; umilkł na chwilę, po czym zaczął ujadać gorączkowo pełnym głosem.
– Brawo! Dobry pies. Wiwat waleczny Beaumont! Ruszaj go! Bierz go!
Do ujadania dzikarza przyłączyły się śpiewne tenory ogarów. Crescendo psich 
głosów osiągnęło swój szczyt, gdy wszystkie inne dźwięki przebił krwiożerczy bas 
wyżłów.
– Mają go – stwierdził Imć Twyti i wszyscy trzej na nowo zerwali się do biegu, 
a reszta towarzyszyła im graniem rogów.
Posępny dzik stał w małym zagajniku, zdecydowany nie dopuścić do siebie 
myśliwych. Zadem wparł się z całej siły w zgięcie konaru powalonego wichurą 
drzewa – co mu dawało solidne oparcie. Trwał w postawie obronnej, z odwiniętą 
groźnie górną wargą odsłaniającą fajki. Krew – skutek ciosu Sir Grummore’a – 
sączyła się gęstą strugą między kępami chybu na grzbiecie i dalej, w dół, po nodze. 
Zwierz toczył krwawą pianę z pyska, a piana ta barwiła i topiła śnieg wokół jego 
przednich biegów. Niespokojnie strzelał na wszystkie strony świńskimi oczkami. Psy 
otoczyły go kołem, wściekle ujadając. Pies Beaumont, z przetrąconym kręgosłupem, 
wił się u nóg potwora. Dzik – zupełnie nie zważając na psa, który co prawda jeszcze 
żył, ale przestał być groźny – stał czarny, krwawy, rozjuszony.
– Ruszaj! – rzucił hasło Wielki Łowczy.
Natarł na dzika z wystawioną włócznią. Psy, zachęcone przykładem pana, 
postępowały krok w krok za nim.
Sytuacja zmieniła się tak błyskawicznie, jak błyskawicznie pada domek z kart: 
dzik nie stał już w defensywie, tylko szarżował na Imć Twytiego. Wyżły doskoczyły 
do niego, wpijając się, ten w bok, ten w gardło, tamten znów w nogę – tak, że 
w rezultacie na Łowczego Królewskiego nacierał nie pojedynczy dzik, lecz zlepek 
rozjuszonych stworzeń. Imć Twyti lękał się użyć włóczni, aby nie zrobić krzywdy 
psom. Żywy tłumok toczył się ku niemu z nieposkromionym impetem: dzik jak 
gdyby wcale nie czuł ciężaru psów. Twyti spróbował odwrócić włócznię, aby 
odeprzeć atak końcem drzewca, ale nim zdołał to uczynić, dopadł go rozszalały 
zwierzyniec. Twyti uskoczył w tył, potknął się o korzeń i zginął pod kłębowiskiem 
walczących cielsk. Wart skakał dookoła, wymachując desperacko włócznią, ale nie 
miał odwagi zagłębić jej między walczących. Robin porzucił włócznię i wydobył 
krótki, zakrzywiony miecz. Wstąpił w sam środek jatki i spokojnie podniósł za łapę 
jednego z wyżłów. Pies nie puścił ofiary, za to odsłonił kawałek miejsca na jej ciele. 
I w to właśnie miejsce zagłębił się powoli mieczyk Robina: raz, drugi, trzeci. Cała 
misterna zwierzęca konstrukcja zachwiała się, na chwilę odzyskała równowagę, 
zachwiała się ponownie i runęła ciężko na lewy bok. Łowy były zakończone.
Imć Twyti ostrożnie wyciągnął nogę spod dziczego cielska, wstał, złapał się 
prawą dłonią za kolano, zbadał jego sprawność, przesuwając rzepkę w różnych 
kierunkach, po czym sam sobie kiwnął głową na znak, że wszystko gra 
i rozprostowywał plecy. Bez słowa podniósł włócznię i pokuśtykał do Beaumonta.
– Cicho, Beaumont, cicho, mon ami. Waleczny Beaumont, dobry, dobry pies. 
Spokój, Beaumont, już spokój.
Beaumont lizał rękę pana, ale nie mógł pomachać ogonem. Łowczy skinął na 
stojącego z tyłu Robina, nie przestając spoglądać psu prosto w oczy.
– Dobry był z ciebie pies, Waleczny Beamouncie. Teraz śpij, przyjacielu, śpij, mój 
Beaumoncie, śpij, moje dobre, stare psisko.
Miecz Robina zwolnił Beaumonta z tego świata i puścił go wolno między 
gwiazdy, gdzie psy biegają z Orionem i tarzają się do woli w gwiezdnym pyle.
Wart przez dłuższą chwilę nie mógł spojrzeć w oczy Twytiemu. Stary dziwak 
wstał bez słowa i zgonił psy z martwego dzika, tak jak to zawsze czynił po 
polowaniu. Przyłożył róg do ust i wygrał na nim cztery przeciągłe, drżące dźwięki – 
Śmierć zwierza. Ale nie o śmierć dzika mu chodziło i Wart przestraszył się nagle, bo 
zdawało mu się, że Imć Twyti płacze.
Sygnał Śmierć zwierza ściągnął na miejsce większość zbłąkanych myśliwych.
Hob przybył pierwszy. Zaraz za nim, siekąc zarośla włócznią przypędził Sir 
Ector, który sapał głośno i już z daleka pokrzykiwał z ważną miną:
– Brawo, Twyti! Wspaniałe łowy, doskonałe! Oto jak się poluje na grubego 
zwierza. Wiele on waży?
Reszta nadciągała grupkami. Król Pellinore kuśtykał w ogonie i dalej pohukiwał 
„tally-ho”, nieświadom, że polowanie zostało zakończone. Kiedy go o tym fakcie 
poinformowano, stanął i zapytał bardzo słabiutkim głosem:
– Tally-ho, co?
Potem zamilkł całkowicie. W końcu na miejsce przybył nawet indiański zastęp 
sierżanta, cały czas defilujący karnie dwójkami, z wysokim unoszeniem kolan. 
Sierżant zatrzymał oddział na polanie i z wielkim zadowoleniem poinformował 
swoich ludzi, że jemu jednemu zawdzięczają to, że się zupełnie nie pogubili. Merlin 
szedł powoli, przytrzymując rozdarte szorty, ponieważ magia krawiecka okazała się 
nic niewarta.
Przykuśtykał też Sir Grummore w towarzystwie Kaya. Sir Grummore obwieścił, 
że jeszcze nigdy nie oglądał tak mistrzowsko przeprowadzonej akcji uśmiercania 
dzika – chociaż nie widział jej ani kawałeczka – po czym szybko przystąpiono do 
części rzeźniczej, czyli do oprawiania zwierza.
Nie obyło się bez zamieszania. Król Pellinore, który od rana miał raczej kiepski 
dzień, popełnił kardynalny błąd, pytając, kiedy psy dostaną swoją dolę. Jak wiadomo 
obyczaj myśliwski nakazuje podawanie psom nagrody w postaci wnętrzności 
ubitego zwierzęcia na ściągniętej zeń skórze (sur le quir), lecz nie w przypadku dzika, 
którego w ogóle nie odziera się ze skóry. Dzika patroszy się, kiedy jeszcze ma on 
skórę na grzbiecie – a skoro nie zdziera się skóry, to i psy nie mogą na niej otrzymać 
swego poczęstunku. Psy, które upolowały dzika, otrzymują zazwyczaj później 
wnętrzności zwierza gotowane z chlebem na ogniu. A więc Król Pellinore pomylił 
obyczaje.
Za ten błąd musiał się pochylić nad powaloną bestią i przy wtórze głośnych 
szyderstw, mimo swych protestów, przyjąć na grzbiet klapsa zadanego obuchem 
miecza z rąk Sir Ectora.
– Uważam, że jesteście bandą łotrów – rzekł Król i oddalił się w głąb puszczy, 
burcząc pod nosem.
Dzik został przepisowo oprawiony, psy otrzymały należną im dolę, a myśliwi 
z nagonki, którzy gwarzyli w grupkach na stojąco – gdyby usiedli, przemoczyliby 
w śniegu spodnie – spożyli prowiant przyniesiony w koszach przez towarzyszące 
łowom młode damy. Odkorkowano przezornie dostarczoną przez Sir Ectora baryłkę 
wina i wszyscy zdrowo się napili. Potem przednie i tylne biegi dzika związano, 
a cielsko nanizano na drąg, którego końce dwaj mężczyźni dźwignęli na ramiona. 
Wiliam Twyti stanął z boku i z szacunkiem odtrąbił Koniec polowania.
W tej samej chwili pojawił się ponownie Król Pellinore. Jeszcze nim go ujrzeli, 
usłyszeli wściekłe trzaski gałęzi i okrzyki:
– Hop-hop! Hop-hop! Chodźcie no tutaj! Stało się coś okropnego!
Król Pellinore stanął w pozie tragicznej na skraju polany, dokładnie w momencie, 
gdy przeciążona śniegiem gałąź postanowiła zrzucić balast wprost na jego głowę. 
Król Pellinore nawet tego nie zauważył. Wygrzebał się z zaspy i, jakby nigdy nic, 
wykrzykiwał dalej:
– Coś strasznego! Coś strasznego!
– O co chodzi, Pellinorze? – zawołał ku niemu Sir Ector.
– Chodźcie, szybko! – wrzasnął Król. Odwrócił się na pięcie i zniknął w gąszczu.
– Jak sądzicie – zwrócił się do zebranych Sir Ector. – Czy on ma dobrze w głowie?
– Nerwowy gość – orzekł Sir Grummore. – Wyjątkowo nerwowy.
– Najlepiej chodźmy za nim i przekonajmy się, co tam robi. Cała procesja ruszyła 
uroczyście śladem Króla Pellinore’a, który wiódł zygzakiem w głąb lasu.
Wreszcie ujrzeli widok, którego się nie spodziewali. W samym środku kępy 
uschłych ostów siedział Król Pellinore i zalewał się łzami. Czule głaskał wielki łeb 
żmii, który trzymał na kolanach. Łeb miał ciąg dalszy: długie, chude, żółte, 
cętkowane cielsko. Cielsko kończyło się lwimi nogami o jelenich kopytkach.
– Dobrze już, dobrze – przemawiał czule Król. – Nie miałem zamiaru zostawić cię 
na zawsze. Chciałem tylko troszkę powysypiać się w puchowym łożu. A potem 
wrócić do ciebie. Słowo rycerza, taki miałem plan. Proszę cię, Bestio, nie umieraj, nie 
zostawiaj mnie bez odchodów!
Na widok Sir Ectora Król opanował sytuację. Rozpacz dodała mu autorytetu.
– Do dzieła, Sir Ectorze! – wykrzyknął. – Nie stój jak cielę! Dawaj mi tu zaraz tę 
baryłkę wina.
Przyniesiono baryłkę i napełniono z niej dla Bestii Dyżurnej solidny puchar.
– Biedactwo – żalił się z oburzeniem Król Pellinore. – Usychała z tęsknoty, z żalu, 
że nikt się nią nie interesuje. Nie pojmuję, jak mogłem siedzieć spokojnie tyle czasu 
u Sir Grummore’a i ani razu nie pomyśleć o staruszce Bestii. Wszystkie żebra na 
wierzchu – patrzcie, straszny widok. Jak wręgi beczki. Leżała tu, na śniegu, sama jak 
palec, bez śladu chęci do życia. No, Bestyjko! Jeszcze łyczek! To ci dobrze zrobi.
– Gnić w puchowych betach, też mi coś! – dodał po chwili z niesmakiem 
gnębiony wyrzutami sumienia monarcha i patrzył przy tym morderczym wzrokiem 
na Sir Grummore’a. – Jak jakiś, nie przymierzając, stary grzyb!
– Ale jak... jak ją znalazłeś? – zająknął się Sir Grummore.
– Przypadkiem. Nie bez waszej zakichanej pomocy. Latają w kółko jak oparzeni 
i okładają się mieczami! Wdepnąłem na nią dokładnie tutaj, w tych ostach; leżała, 
bidulka, cała przysypana śniegiem, zapłakana i nikt na całym świecie się o nią nie 
troszczył. Oto skutki nieregularnego trybu życia. Dawniej wszystko było dobrze: 
wstawaliśmy o stałej porze, odbywaliśmy kilkugodzinny pościg i kładliśmy się spać 
o wpół do jedenastej. A teraz – spójrzcie na nią: ruina! Jeżeli umrze, będzie to twoja 
wina, Grummore! Twoja i twojego głupiego łóżka!
– Ależ Pellinore! – zaperzył się Sir Grummore.
– Zamknij się – uciszył go Król. – Co tak sterczysz i dukaszjak półgłówek? Rób 
coś! Poszukaj drugiego drąga, żebyśmy mogli zanieść do domu staruszkę Glatisantę. 
Co z tobą, Ector, rozum ci odjęło? Trzeba ją koniecznie zabrać do domu i ułożyć przy 
ogniu w kuchni. Poślij kogoś przodem, niech naszykują chleba z mlekiem. Ty też, 
Twyti, czy jak ci tam – przestań się zabawiać głupią trąbką, pędź przodem i nagrzej 
kilka kocy.
– Kiedy już będziemy w domu – kończył dyspozycje Król Pellinore – trzeba ją 
będzie przede wszystkim solidnie nakarmić, a jeżeli do rana dojdzie do siebie, dam 
jej parę godzin forów i hej-ho! wrócimy do dawnego życia. Co ty na to, Glatisanto? 
Ty pójdziesz górą, a ja doliną, chcesz? Zbliż się tutaj, Robin Hoodzie – myślisz, że nie 
wiem, kim jesteś, ale ja wiem. Dosyć tego opierania się na łuku ze zblazowaną miną. 
Zbierz wszystkie siły i powiedz temu atlecie, sierżantowi, żeby ci pomógł dźwignąć 
chorą. Ostrożnie, ostrożnie. Pomaleńku, baranie łby, i żeby mi się żaden nie śmiał 
potknąć! Puchowe łoża, polowanka – też mi coś! Dziecinada! Ruszać, prosto do 
domu, lewą – marsz! Puchowe móżdżki, ot co!
– A ty, Grummorze – dorzucił jeszcze po chwili, chociaż przemowa była 
w zasadzie zakończona – możesz się schować pod pierzynę i udusić w tym swoim 
głupim łóżku.



ROZDZIAŁ XVII


– Uważam – rzekł Merlin pewnego popołudnia, spoglądając na chłopca sponad 
okularów – że przyszła pora na kolejny etap edukacji. Czas leci.
Na świecie panowała wczesna wiosna i wszystko za oknem wyglądało pięknie. 
Znikła zimowa szata ziemi, a wraz z nią Sir Grummore, Imć Twyti, Król Pellinore 
i Bestia Dyżurna, której czuła opieka i chleb z mlekiem przywróciły dawny wigor. 
Zaraz po kuracji Bestia Dyżurna, nie tając wdzięczności, pognała przez śniegi do 
lasu, a w dwie godziny później podążył za nią bardzo przejęty swą odzyskaną rolą 
Król. Obserwatorzy widzieli z zamkowych murów, jak sprytnie Bestia zaciera za 
sobą ślady, skoro tylko dotarła na skraj lasu: pobiegła raz tyłem, raz boczkiem, 
zamazywała ogonem odciski kopyt, przełaziła po poziomych gałęziach jak po 
mostach i wyczyniała jeszcze wiele innych sztuczek – a wszystkie z widoczną 
przyjemnością. Obserwatorzy widzieli też dokładnie, co robił Król Pellinore, kiedy 
Bestia wprowadzała go w błąd; Król zamykał oczy i odliczał do dziesięciu tysięcy, 
dzięki czemu bez trudu gubił trop i galopował w stronę przeciwną niż było trzeba, 
a za nim gnała wiema suka.
Popołudnie było wyjątkowo piękne. Za oknem klasy, w odległej puszczy, 
modrzewie przystroiły się w oszałamiającą zieleń, spulchniona gleba mieniła się 
milionami kropelek, a ptaki – ile ich było po całym świecie – sfrunęły do ojczyzny na 
śpiewy i zaloty. Wieśniacy co wieczór uwijali się w ogródkach: siali i sadzili przyszłe 
plony, które – mimo licznych przeciwności, jak to: ślimaki, robactwo, niesforne 
jagnięta i ptaki – wyłaziły z ziemi i rosły na psa urok.
– W co chciałbyś się teraz zamienić? – spytał Merlin. Wart wyjrzał przez okno, 
zasłuchany w piosenkę o rosie, którą po raz wtóry wykonywał drozd.
– Raz już, co prawda, byłem ptakiem – rzekł po namyśle – ale to było w nocy, i na 
dodatek w ptaszarni, więc nie miałem okazji polatać. Wiem, że nie należy się uczyć 
dwa razy tego samego, ale czy nie mógłbym zostać ptakiem, żeby poznać, na czym 
polega fruwanie?
Wart uległ po prostu ptasiej manii, która na wiosnę ogarnia wszystkich 
rozsądnych ludzi (czasem aż do przesady), za jaką trzeba uznać zakładanie gniazd.
– Nie widzę przeciwwskazań – odparł czarodziej. – Chcesz spróbować dzisiaj 
w nocy?
– Ale w nocy ptaki będą spały.
– Tym lepsza dla ciebie okazja, żeby przyjrzeć im się z bliska i nie spłoszyć. 
Możesz wyruszyć wieczorem, z Archimedesem, on ci wszystko opowie.
– Zgadzasz się, Archimedesie?
– Z przyjemnością – odparła sowa. – Od dawna miałem ochotę gdzieś się 
wypuścić.
– A czy ty wiesz – zapytał Wart, myśląc o droździe – dlaczego ptaki śpiewają? 
I jak to robią? Czy to jest ich mowa?
– Oczywiście, że to ich mowa. Nie tak bogata jak język ludzki, ale i nie uboga.
– Gilbert White – wtrącił się Merlin – twierdzi, czy też raczej stwierdzi, jak 
wolicie, że „mowa ptaków jest mową pradawną, a cechą każdej mowy pradawnej 
jest minimum słów przy maksimum treści”. W innym miejscu ten sam autor 
zauważa, że „w okresie godowym, gdy ptasie serca przepełnia wesele, nawet 
gawrony usiłują śpiewać, nie odnosząc jednak w tym względzie większych 
sukcesów”.
– Bardzo lubię gawrony – powiedział Wart. – Chyba nawet najbardziej ze 
wszystkich ptaków, śmieszne, co?
– A dlaczego je tak lubisz?
– Sam nie wiem, lubię i już. Są takie eleganckie.
– Raczej aroganckie – burknął Merlin, który był w nastroju do pouczania. – Jako 
rodzice, zaniedbują dzieci. Jako dzieci, są nieznośne.
– To prawda – przytaknął mu z powagą Archimedes. – Krukowate odznaczają się 
dość specyficznym poczuciem humoru.
Wart próbował bronić swojej opinii.
– Ale widać, że latanie sprawia im przyjemność. To mi się w nich podoba. 
Gawrony nie latają jak inne ptaki, one latają dla zabawy. To wspaniały widok, kiedy 
ciągną chmarą na nocleg, wznosząc radosne okrzyki, dogryzając sobie wzajemnie 
i nie unikając nawet grubiańskich dowcipów. Gawron potrafi się w locie obrócić do 
góry brzuchem, albo udać, że spada, tak dla wygłupu; albo nagle zapomina, że 
frunie i zaczyna w locie iskać pchły.
– To inteligentne ptaki – przyznał Archimedes. – Mimo prostackiego poczucia 
humoru. Jedne z nielicznych ptaków, które mają swój parlament i zorganizowany 
system społeczny.
– Prawo też?
– Naturalnie, że tak. Każdej jesieni organizują wielki zlot na polu i dyskutują 
o przepisach prawnych.
– A co to za przepisy?
– Rozmaite: o obronności, o małżeństwie, i tak dalej. Gawronom wolno się żenić 
wyłącznie z gawronami, a jeśli któremuś zdarzy się stracić poczucie przyzwoitości 
i sprowadzić kruczoczarną dziewicę spoza stada, wszystkie pozostałe rzucają się na 
ich gniazdo i drą je na strzępy. Naprawiać nie ma sensu, bo znowu zniszczą. 
I przeganiają nieszczęsną parę na peryferia, bo trzeba ci wiedzieć, że stado 
gawronów zakłada gniazda tak, żeby tworzyły zamknięte koło o średnicy kilku 
drzew.
– Jeszcze jedno mi się w nich podoba – powiedział Wart. – Odwaga. Potrafią 
kraść, błaznować, kłócić się – i to nawet dość brutalnie – a przecież w każdej chwili 
gotowe są zewrzeć szyki, aby stawić czoło wrogom. Moim zdaniem podjęcie walki 
z jastrzębiem wymaga sporo hartu, nawet jeżeli walczy się z nim całą bandą. Przy 
czym gawrony nawet w takiej sytuacji potrafią się wygłupiać.
– Słusznie użyłeś słowa „banda” – rzekł na to Archimedes tonem wyższości.
– Nawet jeżeli banda, to wesoła – zaprotestował Wart. – Ja tam je lubię.
– A jaki jest twój ulubiony ptak, Archimedesie? – zagadnął sowę Merlin, chcąc 
zażegnać sprzeczkę.
Archimedes namyślał się dość długo, po czym rzekł:
– To trudne pytanie. Mógłbym równie dobrze spytać ciebie o ulubioną książkę. 
Jednak, uwzględniając wszystkie za i przeciw, chyba najbardziej lubię gołębie.
– Na obiad?
– Ten aspekt celowo pomijam – odparł Archimedes z wyżyn swojego 
ucywilizowania. – Prawdę mówiąc, gołąb stanowi przysmak wszystkich ptaków 
drapieżnych; naturalnie tych dostatecznie dużych do polowania na gołębie. Ja jednak 
miałem na myśli wyłącznie usposobienie i obyczaje wspomnianego ptaka.
– Opowiedz nam coś więcej na ten temat.
– Gołąb – rozpoczął wykład Archimedes – jest dżentelmenem ptasiego świata. 
Ubiera się na szaro. W dzieciństwie posłuszny, w miłości stały, rozważnie 
wychowuje potomstwo i wie – jak każdy filozof – że człowiek jest dla niego 
zagrożeniem. Przez stulecia wyspecjalizował się w sztuce ucieczki. Gołąb nigdy nie 
dopuści się aktu agresji, nie odpowie atakiem na atak prześladowcy i jak żaden inny 
ptak potrafi unikać wrogów. Gołąb potrafi spuścić się po pniu drzewa, po przeciwnej 
stronie którego stoi człowiek, potrafi frunąć tuż nad ziemią i skryć się w ten sposób 
za żywopłotem. Żaden ptak nie dorównuje mu w umiejętności oceny odległości. Jest 
czujny, delikatny, ma przyjemny zapach i luźne upierzenie, dzięki czemu psy 
wzdragają się przed wzięciem go do pyska, a śrut odbija się od sprężystej pokrywy 
piór. Gołębie gruchają do siebie z niekłamaną miłością, z wielkim oddaniem karmią 
starannie ukryte w gnieździe potomstwo, przed agresorem zaś pierzchają, nie 
podejmując z nim walki – jak przystało na filozofów. Stanowią rasę pacyfistów, 
bezustannie umykających przed krwiożerczymi Indianami. Rasę subtelnych 
indywidualistów, odpierających siły destrukcji jedynie swoją mądrością 
i umiejętnością ucieczki.
– Czy wiecie, na przykład – zapytał słuchaczy Archimedes – że para gołębi 
zawsze siedzi na gnieździe ogonami do siebie, żeby móc obserwować teren w dwie 
strony równocześnie?
– Wiem, że tak robią nasze domowe gołębie – powiedział Wart. – Ludzie zabijają 
je bez skrupułów dlatego chyba, że są straszliwie żarłoczne. W leśnych gołębiach 
podoba mi się łopot skrzydeł i loty godowe, kiedy ptak wzbija się wysoko, składa 
skrzydła i pikuje w dół. Wtedy fruwają jak dzięcioły.
– Niezupełnie – poprawił go Merlin.
– Rzeczywiście, niezupełnie – zgodził się Wart.
– A który ptak jest ulubieńcem Mistrza? – zapytał dwornie Archimedes, chcąc 
i swojemu panu dać możność wypowiedzenia się w dyskusji.
Merlin złożył palce gestem Sherlocka Holmesa i odparł bez wahania:
– Zięba. Mój przyjaciel Linneusz nazywają coelebs, czyli ptak kawalerów. Stada 
zięb bardzo rozsądnie rozstają się na czas zimy: samce lecą w jedną stronę, samiczki 
w drugą. Dzięki temu przynajmniej w zimie panuje wśród nich doskonały spokój.
– Cała ta rozmowa – zauważył Archimedes – zaczęła się od pytania, czy ptaki 
potrafią mówić.
– Inny mój przyjaciel – zareagował natychmiast Merlin, przybierając ton wielce 
uczony – jest zdania, czy też raczej: będzie zdania, że ptasi język polega na imitacji. 
Arystoteles nawet tragedię sceniczną wywodził z imitacji.
Archimedes westchnął demonstracyjnie głośno i proroczym głosem obwieścił:
– Wygadaj się, Mistrzu, do końca. Masz głos.
– Sprawa przedstawia się następująco – rzekł Merlin. – Pustułka atakuje mysz. 
Nieszczęsna mysz, przeszyta bezlitosnymi szponami, wydaje ostatni, przeraźliwy 
przedśmiertny pisk: „Kiiiii!”. Kiedy dojdzie do spotkania z następną myszą, pustułka 
sama piśnie „Kiii”, naśladując głos ofiary. Może się zdarzyć, że w pobliżu przelatuje 
właśnie inna pustułka – małżonek lub małżonka tej pierwszej, dajmy na to – i tak, po 
upływie paru milionów lat, wszystkie pustułki świata nawołują się okrzykiem „kii-
kii-kii”.
– Nie można całej teorii opierać na zachowaniu jednego ptaka – sprzeciwił się 
Wart.
– Toteż ja tego nie robię. Jastrzębie wydają głos swojej ofiary; kaczki-krzyżówki 
skrzeczą jak żaby (którymi się żywią); dzierzba srokosz jęczy rozpaczliwie; szpaki 
i drozdy terkoczą, imitując odgłosy rozłupywanych dziobem ślimaczych muszli; 
rozmaite gatunki zięby odzywają się chrzęstem łuskanych ziaren; dzięcioł zaś imituje 
głosem stukanie w drzewo, którym wywabia na wierzch smakowite owady.
– No tak, ale żaden ptak nie wydaje tylko jednego rodzaju odgłosów.
– Masz rację. Z imitacji bierze się jedynie ptasi zew. A przecież ptaki mają także 
swoje pieśni i te nie są w istocie niczym innym jak powtarzanym wielokrotnie 
zewem z wariacjami.
– Ach tak – zauważył chłodno Archimedes. – Ciekaw jestem, co wobec tego 
powie Mistrz o mnie.
– Co tu dużo gadać: wiadomo, że napadnięty przez ciebie sorek piszczy „kiwik”. 
Tak samo brzmi wołanie młodego puszczyka.
– A starego? – upierał się złośliwie Archimedes.
– „Huru-huru!” – huknął triumfująco Merlin, który ani myślał się poddać. – 
Pochodzenie tego dźwięku, mój drogi, jest również całkiem oczywiste: puszczyk 
przyswaja go sobie po pierwszej zimie przespanej w dziupli drzewa, gdzie wichry 
hucząjak w kominie.
– Rozumiem – rzekł Archimedes, tonem najzimniejszym, na jaki było go stać. – 
W tym przypadku, na co zwracam uwagę słuchacza, nie ma jednak mowy o ofiarach.
– Dałbyś spokój, Archimedesie – uśmiechnął się pojednawczo Merlin. – Świat nie 
kończy się przecież na jedzeniu. Nawet ptak od czasu do czasu coś wypije albo 
popluska się w wodzie. Co innego słyszymy w piosence rudzika, jak nie płynne 
nurty rzeki?
– Widzę – zauważył kąśliwie Archimedes – że teoria Mistrza uwzględnia już nie 
tylko to, co jemy, ale również to, co pijemy i to, co słyszymy.
– A czemuż by nie?
– E tam, szkoda gadać? – westchnęła sowa z rezygnacją.
– Uważam, że to całkiem ciekawa teoria – odezwał się Wart, chcąc podtrzymać 
na duchu nauczyciela. – Tylko jak z naśladowania powstaje mowa?
– Zaczyna się od prostych powtórzeń – objaśnił Merlin. – Potem ptak różnicuje je, 
zależnie od sytuacji. Przypuszczam, że nigdy nie zastanawiałeś się nad tym, jak 
w mowie ludzi ton głosu i tempo wypowiedzi potrafi zmienić sens tego, co się mówi. 
Przypuśćmy, że powiem „Dzień dobry” całkiem neutralnym tonem. Ty mi na to 
odpowiesz „dzień dobry” i nic specjalnego nie poczujesz. Ale jeżeli powiem „Dzień 
dobry”, a przy tym spojrzę ci w oczy i mile się uśmiechnę, to pomyślisz sobie, być 
może, że spotkałeś sympatycznego gościa. A można jeszcze inaczej: „..ź-dobr...”, 
wysapałbym bez tchu, a ty zacząłbyś się rozglądać za tym, co mnie wprawiło 
w popłoch. Właśnie na tej zasadzie rozwinęła się mowa ptaków.
– Czy szanowny pan profesor – wtrącił się Archimedes – który tak doskonale zna 
się na mowie ptaków, zechciałby nas łaskawie poinformować, ileż to różnych 
znaczeń my, ptaki, zdolne jesteśmy wyrazić, zmieniając tempo, akcent i nastrój 
wypowiedzi stanowiącej nasz zew?
– Ogromnie dużo, rzecz prosta. Kiedy kochasz, piszczysz „kiwik” czule 
i wabiąco. „Kiwik” pełne złości jest sygnałem do walki lub oznaką nienawiści. 
Możesz wykrzyczeć „kiwik” z intonacją wznoszącą, dla przywołania swojej 
towarzyszki, albo celem ostrzeżenia siedzącej w gnieździe rodziny przed obcym 
osobnikiem kręcącym się w pobliżu. Zimą, przelatując obok zeszłorocznego gniazda, 
możesz zakiwikać tkliwie, wspominając związane z nim radości. Gdybym zaś 
zaszedł cię znienacka, wrzaśniesz „ki-wik! ki-wik!” w odruchu paniki.
– Co się tyczy odruchów warunkowych – skrzywił się Archimedes – to chętnie 
bym się rozejrzał za jakąś myszką.
– No i doskonale. A kiedy ją wypatrzysz, wydasz zapewne kolejny odgłos 
typowy dla sów, choć nieczęsto wymieniany w literaturze ornitologicznej: „tok!” czy 
też raczej „tk!” – który to dźwięk istoty ludzkie naśladują kląskając językiem 
o podniebienie.
– A cóż miałby naśladować ten konkretny odgłos?
– Łamanie mysich kości, rzecz jasna.
– Spryciarz z Mistrza – pochwalił Archimedes. – Ale z sowami nie pójdzie 
Mistrzowi tak łatwo. Z całą odpowiedzialnością stwierdzam, na podstawie własnych 
doświadczeń, że cały ten wykład to jedna wielka bzdura. Byle pisklak umie 
powiedzieć, że znalazł się w niebezpieczeństwie – podając przy tym od razu rodzaj 
zagrożenia. Takie zdania, jak: „Uwaga, kot”, „Uwaga, puszczyk”, stanowią abecadło 
ptasich osesków.
– Nie przeczę – rzekł Merlin. – Wyjaśniłem wam jedynie zasady powstania 
ptasiej mowy. A jeżeli tak się upierasz przy swoim, to podaj mi choć jeden przykład 
ptasiej piosenki, której nie dałoby się objaśnić moją teorią imitacji.
– Lelek kozodój! – zgłosił się pierwszy Wart.
– Furkot skrzydełek chrabąszcza – orzekł bez wahania nauczyciel.
– Słowik! – wrzasnął zdesperowany Archimedes.
– Aaa! – rozpromienił się Merlin, opadając plecami na oparcie swego wygodnego 
fotela. – Naśladujmy wobec tego serdeczną pieśń naszej umiłowanej Prozerpiny, 
budzącej się do życia z zimowego snu każdą najmniejszą komóreczką ciała.
– Fi-ju, fi-ju – gwizdnął cicho Wart.
– Pi-ju, pi-ju – świsnęła cicho sowa.
– Muzyka! – zarządził patetycznie Merlin, gdyż nie był w stanie powtórzyć 
najprostszego nawet dźwięku.
– Czołem! – powitał ich Kay, otwierając drzwi do klasy nauk popołudniowych. – 
Przepraszam za spóźnienie na lekcję geografii. Wyszedłem z kuszą na ptaki. Patrzcie: 
ustrzeliłem drozda!



ROZDZIAŁ XVIII


Wart leżał w łóżku, ale nie spał, ponieważ miał polecenie czuwać. Należało 
poczekać, aż Kay zaśnie, a wówczas po Warta, za sprawą Merlina i jego czarów, 
przybędzie Archimedes. Leżał więc pod ogromną niedźwiedzią skórą i patrzył 
w okno na gwiazdy wiosennego nieba – już nie zimne i metalicznie połyskliwe, lecz 
jakby świeżo obmyte i spęczniałe wilgocią. Wieczór był piękny: bezdeszczowy 
i bezchmurny. Niebo między gwiazdami miało barwę głębokiego, aksamitnego 
granatu. Widoczne w grubych ramach zachodniego okna Aldebaran i Betelgeuza 
ścigały po horyzoncie Syriusza – Psią Gwiazdę, który oglądał się na swego pana, 
Oriona. Orion nie wychynął jeszcze ponad parapet. Od okna ciągnął zapach 
utulonego nocą kwiecia, gdyż krzewy porzeczek, wiśnie, śliwy i głogi stały już 
w pełnym rozkwicie, a w gałęziach strzelistych drzew zagajnika co najmniej pięć 
słowików urządziło sobie konkurs wokalny.
Wart leżał na wznak, do połowy okryty niedźwiedzią skórą, z dłońmi 
zaplecionymi za głową. Zbyt pięknie było na sen, zbyt gorąco na futrzaną narzutę. 
Wart śledził gwiazdy jak gdyby pogrążony w transie. Zbliżało się lato, a latem 
można spać na zamkowych murach i patrzeć w gwiazdy rojące się jak ćmy tuż 
ponad głową, i widzieć Drogę Mleczną, posypaną jak gdyby pyłkiem ze skrzydeł 
nocnych motyli. Gwiazdy, tak bliskie z pozoru, będą zarazem tak odległe, że z piersi 
chłopca wyrwie się, jak zwykle, westchnienie na nieuchronną myśl o nieskończonej 
przestrzeni i wieczności. Wart znów dozna uczucia spadania wzwyż – coraz wyżej 
i wyżej – między gwiazdy, których nie zdoła dosięgnąć, które nigdzie nie mają końca 
w miarowym pędzie wszechświata.
Kiedy zjawił się Archimedes, Wart spal jak zabity.
– Zjedz to – powiedziała sowa, podając mu zdechłą mysz.
Wart czuł się tak dziwnie, że bez protestu przyjął futrzany poczęstunek i włożył 
go sobie do ust, nie czując najlżejszego obrzydzenia. Wcale się nie zdziwił, kiedy 
kąsek okazał się wyśmienity i soczysty – całkiem jak brzoskwinia w mechatej skórce, 
choć, naturalnie, skórka była mniej smaczna niż sama mysz.
– Trzeba lecieć – powiedziała sowa. – Skocz na parapet i oswój się nieco ze swoją 
nową postacią, zanim wyruszymy.
Wart podskoczył w stronę okna, automatycznie pomagając sobie jednym 
mocnym machnięciem skrzydeł, jak skoczek wzwyż – wymachem ramion. Ciężko – 
jak na sowę przystało – wylądował na parapecie, lecz nie złapał w porę równowagi 
i przerzuciło go na drugą stronę.
– No i teraz – pomyślał z pewnym nawet rozbawieniem – skręcę sobie kark.
Wart nie traktował życia zbyt poważnie. Ściana zamczyska uciekała, a ziemia 
i fosa podnosiły się ku niemu w zawrotnym tempie. Wart machnął energicznie 
skrzydłami i ziemia zapadła się z powrotem, jak woda w dziurawej wannie. Ale 
skutek machnięcia skrzydłami zaraz minął i ziemia znów podpłynęła ku górze. Wart 
machnął jeszcze raz. Dziwnie było posuwać się do przodu nad falującą ziemią, dzięki 
bezgłośnej pracy obrzeżonych puchem skrzydeł.
– Na litość boską – sapał z boku Archimedes, dogoniwszy nareszcie Warta 
w ciemności. – Nie fruwaj jak dzięcioł. Wezmą cię za sówkę, która jeszcze przez 
wiele lat nie ma prawa pojawić się w tych stronach. Patrz, co ty robisz: wzbijasz się 
w górę pojedynczym wymachem skrzydeł, potem siłą impetu wznosisz się tak 
długo, na jak długo wystarcza energii – i bezmyślnie wytracasz prędkość. 
W krytycznej chwili następny wymach – i tak w kółko. Trudno za tobą nadążyć.
– Nie widzę innego sposobu – odparł niefrasobliwie Wart. – Jeżeli przestanę robić 
to, co tak bardzo ci się nie podoba, spadnę na dół.
– Kretyn! – fuknęła sowa. – Trzeba przez cały czas wachlować skrzydłami, tak jak 
ja to robię, a nie lecieć zrywami.
Wart skorzystał z rady i ze zdumieniem stwierdził, iż ziemia pod nim już wcale 
nie faluje, lecz sunie statecznie na jednym poziomie. On sam natomiast nie odczuwał 
żadnego ruchu.
– Teraz lepiej.
– Jak dziwnie wygląda świat – zauważył chłopiec, gdyż dopiero teraz miał czas, 
aby się rozejrzeć.
Istotnie, świat prezentował się dziwnie. W pewnym sensie najbliższe prawdy 
byłoby określenie, że wyglądał jak negatyw fotograficzny, gdyż zamieniony w ptaka 
Wart widział o jedno pasmo niżej od ludzkiego spectrum – czyli działał jak aparat 
fotograficzny wyposażony w podczerwień, który równie sprawnie robi zdjęcia nocą, 
jak w dzień. Oko sowy jest właśnie jak ten aparat – nieprawdą jest bowiem, że sowa 
widzi tylko w nocy. Sowa doskonale widzi w świetle dziennym, ma jednak nad nami 
tę przewagę, że całkiem nieźle widzi również nocą. Trudno jej się dziwić, że woli 
polować w nocy, kiedy śpiące ofiary zdane są na jej łaskę – czy też raczej niełaskę. 
Wart za dnia widział zielone drzewa jako białawe – jak gdyby obsypane kwieciem 
jabłoni – ale na razie była noc i wszystko miało dla niego jeden i ten sam 
nieokreślony kolor. Ten sam kolor świat przybiera o świcie, który wszystkie 
przedmioty sprowadza do odcieni tej samej nienazwanej barwy i dlatego właśnie jest 
taki przygnębiający.
– Podoba ci się? – spytał Archimedes.
– Jeszcze jak! Wiesz, kiedy byłem rybą, stwierdziłem, że niektóre miejsca 
w wodzie są cieplejsze, a niektóre wyjątkowo zimne. W powietrzu jest tak samo.
– Temperatura – objaśnił Archimedes – zależy od rodzaju roślinności na dole. 
Lasy i zarośla ogrzewają powietrze nad sobą.
– Teraz już rozumiem – ucieszył się Wart – dlaczego gady, które kiedyś były 
rybami, postanowiły zostać ptakami. To wielka frajda być ptakiem.
– Zaczynasz nieźle kombinować – pochwalił go Archimedes. – Czy nie masz nic 
przeciwko temu, żebyśmy gdzieś przycupnęli?
– A jak to się robi?
– Najpierw zatrzymaj lot. To znaczy: ciągnij w górę, aż całkiem utracisz prędkość, 
a w chwili, gdy poczujesz, że zaraz fikniesz kozła, szybko siadaj. Czy nigdy nie 
zauważyłeś, jak ptak podlatuje na żerdź? Nie sfruwa na nią z góry, tylko daje nura 
pod poprzeczkę, a potem lekko się wznosi. W szczytowym momencie wznoszenia 
się nieruchomieje i siada.
– Zgoda, ale niektóre ptaki lądują również na ziemi albo na wodzie, na przykład 
kaczki krzyżówki. Nie powiesz mi chyba, że wtedy nurkują pod poziom?
– Masz rację, lądowanie na płaszczyźnie nie zawiera w sobie tego elementu 
i dlatego jest dla ptaka trudniejsze. Po wytraceniu szybkości trzeba przez dłuższy 
czas szybować w dół, a na koniec zwiększyć opór przez skulenie skrzydeł pod prąd 
powietrza, opuszczenie nóg, ogona itd. Zauważyłeś z pewnością, że tylko nieliczne 
ptaki wykonują tę sztukę z gracją. Wrona spada na grunt z ciężkim tąpnięciem, 
a kaczka pruje wodę i chlapie na wszystkie strony. Lądowanie na płaskim najlepiej 
wychodzi ptakom o łyżeczkowatym kształcie skrzydeł, takim jak żuraw czy siewka. 
Sowy, nie chwaląc się, też nie są pod tym względem na ostatnim miejscu.
– A ptaki o bardzo długich skrzydłach, na przykład jerzyki, mają z tym zapewne 
najwięcej kłopotów, zwłaszcza, że nie potrafią wzbić się w powietrze z równej 
płaszczyzny?
– Są i inne tego przyczyny – rzekł Archimedes. – Ale fakt pozostaje faktem: masz 
rację. Czy jednak musimy gawędzić w locie? Trochę się zmęczyłem.
– I ja również.
– Sowy na ogół lubią sobie przysiąść co sto jardów.
Wart starał się naśladować Archimedesa, pędzącego jak strzała ku upatrzonej 
gałęzi. Tuż nad gałęzią zaczął opadać, w ostatniej chwili chwycił się drzewa 
kosmatymi stopami, zachwiał się potężnie raz i drugi – ale utrzymał równowagę. 
Wylądował. Złożył skrzydła.
Siedząc nieruchomo, podziwiał widoki, a przyjaciel udzielał mu dalszego 
wykładu o ptasich lotach. Mówił, że chociaż jerzyk fruwa doskonale i może nawet 
spać w locie przez całą noc, i chociaż gawrony – o czym Wart już wiedział – 
odznaczają się wyjątkową radością z latania, to prawdziwym aeronautą niższych 
warstw atmosfery, wykluczającym z konkurencji nawet jerzyka, jest siewka. 
Archimedes rozgadał się o zamiłowaniu siewek do akrobatyki powietrznej: o tym, że 
dla czystej przyjemności ptaki te wykonują takie sztuczki jak śruba, korkociąg i salto; 
oraz o tym, że są to jedyne ptaki lądujące łagodnie z góry – z pozostałych, od czasu 
do czasu metodę tę stosuje tylko najstarszy i najpiękniejszy z urodzonych lotników: 
kruk. Wart słuchał jednym uchem, zajęty przyzwyczajaniem wzroku do dziwnych 
odcieni światła – i cały czas kątem jednego oka popatrywał na Archimedesa. 
Archimedes bowiem, niby to pochłonięty wykładem, przez cały czas mimowolnie 
rozglądał się za posiłkiem. Było to widowisko samo w sobie.
Bąk grający, kiedy wytraci szybkość, na koniec zatacza górnym końcem osi serię 
wielkich kół – po czym pada na bok. Podstawa osi pozostaje w tym samym punkcie, 
w którym podtrzymywała wirującą zabawkę, lecz jej drugi koniec zatacza coraz 
szersze kręgi. Coś podobnego robił bezwiednie Archimedes. Stopami tkwił 
w jednym miejscu, za to całym korpusem, jak widz w kinie, który chciałby 
koniecznie zobaczyć ekran spoza pleców siedzącej przed nim otyłej damy, ale nie 
może się zdecydować, z której strony będzie lepiej zapuścić żurawia, kręcił to 
w prawo, to znów w lewo. Ponieważ potrafił przy tym obrócić głowę prawie 
dookoła, możecie sobie wyobrazić, jak ucieszny przedstawiał sobą widok.
– Co ty wyprawiasz? – zdziwił się w końcu Wart.
Nim skończył zadawać pytanie, Archimedesa już przy nim nie było. Jeszcze 
przed chwilą Wartowi towarzyszyła rozważna sowa, snująca wykład o siewkach – 
i nagle sowa zniknęła. Za to nisko w dole rozległo się stłumione „łup!”, szelest liści – 
i powietrzna torpeda wpadła w sam środek kępy krzaków, nie bacząc na 
przeszkody.
Po chwili sowa siedziała z powrotem obok Warta i metodycznie ćwiartowała 
martwego szpaka.
– Czy mógłbym zrobić to samo? – zapytał Wart, chcąc się popisać krwiożerczym 
instynktem.
– Lepiej nie – odparł Archimedes po dłuższej chwili, potrzebnej mu na 
przełknięcie kęsa. – Zaczarowana mysz, dzięki której przemieniłeś się w sowę, 
wystarczy ci aż nadto. Jako człowiek obżerałeś się, bądź co bądź, przez okrągły 
dzień. A pamiętaj, że sowa nigdy nie zabija dla przyjemności. No i w ogóle, jesteś tu 
ze mną po to, żeby się uczyć, więc pozwól, że przekąszę spokojnie i będziemy 
kontynuować edukację.
– Dokąd mnie zabierzesz?
Archimedes dojadł szpaka, schludnie oczyścił dziób o gałąź i spojrzał Wartowi 
prosto w oczy. Jego własne wielkie narządy wzroku, okrągłe jak spodki, miały 
w sobie – jak to wyraził poeta – zalążek światła, podobny liliowej poświacie na 
winnym gronie.
– Skoro już umiesz latać, Merlin życzy sobie, abyś poznał Dzikie Gęsi, stając się 
jedną z nich.
Wart znalazł się na terenie absolutnie płaskim. W świecie rzadko mamy do 
czynienia z płaszczyzną: drzewa, domy i żywopłoty nadają naszemu krajobrazowi 
sylwetkę strzępiastą. Nawet gęsta szczecina trawy zakłóca wrażenie doskonałej 
równiny. Ale tam, gdzie znalazł się Wart, w samym brzuchu nocy, nieograniczona, 
płaska, mokra połać błota pozbawiona była jakichkolwiek urozmaiceń. Nic nie 
potrafi być równie gładkie – nawet mokry piach pokrywają zawsze drobne 
zmarszczki, niby falki, czyniąc go podobnym do powierzchni ludzkiego 
podniebienia.
Na tej olbrzymiej płaszczyźnie istniał tylko jeden żywioł: wiatr. A był to żywioł 
co się zowie. Dodatkowy wymiar świata. Potęga ciemności. W świecie ludzi wiatr 
zawsze skądś przybywa i dokądś zdąża, i to zdąża zawsze poprzez coś – czy to będą 
drzewa, czy ulice, czy szpalery żywopłotów. Ten wicher przybywał znikąd. Dął 
przez obszar nicości – donikąd. Poziomy, niemy właściwie – gdyż objawiał się tylko 
monotonnym buczeniem – namacalny, bezkresny, parł przez błotną pustynię 
z niespotykaną siłą i okrutną determinacją. Jego niezachwiany tor dałoby się 
wymierzyć ekierką. Zdawało się, że na strumieniu wiatru dałoby się spokojnie 
zawiesić parasol.
Stojąc twarzą pod wiatr, Wart czuł, że powoli wyzbywa się istnienia. Znalazł się 
w nicości – jedynie pod zaopatrzonymi w błony pławne stopami czuł gładkie, mokre 
oparcie błota – w litej nicości: w chaosie. Czuł się jak punkt geometryczny – punkt 
stanowiący najkrótszą odległość między dwoma sąsiednimi punktami. Albo jak 
prosta odwzorowana na płaszczyźnie, która ma długość i szerokość, lecz nie ma 
określonej powierzchni. Jest sama w sobie siłą, prądem, mocą, kierunkiem – 
zamrożonym krwioobiegiem życia bez pulsu.
A jednak ten przerażający czyściec miał swoje granice. Daleko na wschód – być 
może w odległości mili – rozciągał się nieprzebyty mur dźwięku. Zdawał się lekko 
falować, pęcznieć i kurczyć się na przemian – a mimo to był nieprzebyty. I groźny 
zarazem, złakniony ofiar. Było to bowiem wielkie, bezlitosne morze. O dwie mile na 
zachód widniały trzy światła, tworzące trójkąt. Były to mizerne światełka rybackich 
chat, w których mężczyźni wstawali przed świtem, chcąc zdążyć przed przypływem 
w kręte strumienie słonego bagniska. Więcej śladów życia w tym świecie nie było: 
tylko odgłos morza i trzy nikłe światełka, a poza tym mrok i równina, i wilgoć, 
i przestrzeń, i chłoszczący bicz wichru w zatoce nocy.
Z pierwszym zwiastunem świtu chłopiec stwierdził, że tkwi w tłumie podobnych 
mu osobników. Siedzieli na błocie, na które już wślizgiwał się złośliwy, cienki jęzor 
powracającego morza. Część z nich już unosiła się na wodzie, obudzona 
przypływem, bezpieczna od rozbryzgującej się fali. Te, które nadal siedziały na tafli 
błota, przypominały sporych rozmiarów czajniki z dzióbkami ukrytymi pod 
skrzydłem. Te, które płynęły, od czasu do czasu zanurzały łebki i otrząsały je 
energicznie po wyjęciu z wody. Coraz więcej siedzących na błocie budziło się, 
wstawało i gimnastykowało skrzydła. Solenną ciszę nocy zastąpił powszechny jazgot 
około czterystu urodziwych stworzeń – gęsi białoczelnych – których się nie da 
zapomnieć, jeżeli choć raz widziało sieje z bliska.
Szykowały się do lotu na długo przed wschodem słońca. Zeszłoroczne rodziny 
zbierały się w grupki, te z kolei łączyły się z innymi grupkami rodzinnymi, a na czele 
całości stawał dziadek, pradziadek albo też inny szacowny przywódca w podeszłym 
wieku. Z chwilą zakończenia werbunku w głosach gęsi zabrzmiała nowa nuta 
podniecenia. Ptaki nerwowo kręciły głowami. Potem całe stado ustawiło się pod 
wiatr i nagle, jak na komendę, wszystkie gęsi uniosły się w powietrze – bez względu 
na to, czy było ich w grupie czternaście, czy czterdzieści, uczyniły to unisono.
Szerokimi skrzydłami zagarniały czerń nocy, krzycząc przy tym triumfalnie na 
całe gardło. Zataczały krąg, błyskawicznie zwiększały wysokość i znikały z oczu 
obserwatora stojącego na ziemi. W ciemności stawały się niewidoczne już na 
wysokości dwudziestu jardów. Najwcześniejsze odloty przebiegały bezgłośnie. 
Dopiero słońce ośmieliło gęsi, które po ciemku zachowywały się bardzo 
wstrzemięźliwie, odzywały się rzadko, pojedynczymi uwagami lub ostrzeżeniami, 
jeśli dostrzegły jakieś niebezpieczeństwo – w takim wypadku wszystkie kierowały 
się błyskawicznie w górę lotem pionowym.
Warta ogarnął niepokój. Wokół niego co minutę odrywał się od ziemi 
niewyraźny w mroku szwadron gęsi. Wart miał wielką ochotę pójść za ich 
przykładem, ale wstydził się i bał, że każda rodzina uzna go za intruza. Z drugiej 
strony, nie chciał zostać sam. Pragnął przyłączyć się do innych, zaznać gimnastyki 
porannego lotu, który, sądząc po zachowaniu gęsi, musiał być bardzo przyjemny. 
Gęsią społeczność cechował klimat koleżeństwa i niewymuszonej dyscypliny oraz 
wielka radość życia.
Gęś stojąca tuż obok Warta rozwinęła skrzydła i podskoczyła do góry. Wart 
automatycznie zrobił to samo. Przed chwilą osiem otaczających go ptaków kręciło 
dziobami i je również Wart bezwiednie naśladował – teraz z tą samą ósemką spotkał 
się w powietrzu. Ledwie się odbił od ziemi, wiatr ustał, jakby ktoś przeciął nożem 
jego brutalną bezwzględność. Wart zgrał się z wiatrem, był z nim teraz całkowicie 
pogodzony.
Ósemka gęsi uformowała w locie szereg, zachowując równe odstępy. Wart 
zamykał tyły. Kierowały się na wschód, gdzie jeszcze przed chwilą połyskiwały 
blade światełka rybackich chat, a teraz – na wprost szybujących ptaków – dumne 
słońce pięło się na nieboskłon. Czarna zasłona chmur w oddali pękła, a w szczelinie 
rozbłysło pomarańczowo-czerwone światło. Chwała słońca rosła: słone bagna w dole 
wyłaniały się z mroku. Wart patrzył w dół na monotonne wrzosowisko czy też może 
bagno, które przypadkiem nabrało cech morskich: wrzosy, które nadal wyglądały jak 
wrzosy, splątały się z wodorostami, tworząc ociekające kępy z oślizłym wąsiskiem. 
Zamiast orzących wrzosowisko strumyków, równinę znaczyły smugi sinawego 
szlamu. Tu i ówdzie na tyczkach porozpinano długie sieci – pułapki na nieostrożne 
gęsi. Chłopiec zorientował się, że właśnie tych pułapek dotyczyły ostrzegawcze 
nawoływania ptaków. W jedną sieć złapały się dwa czy trzy świstuny; z daleka, od 
wschodu, człapał po błocie człowiek, z dala przypominający muchę, wyraźnie 
zainteresowany zawartością pułapki.
Wschodzące słońce zabarwiło ogniście srebrne strumyki, a nawet śliski szlam. 
Kulik, który na długo przed świtem rozpoczął swoje gorzkie żale, odfrunął z obrzeży 
bagniska. Śpiący na wodzie świstun obudził się i zaraz jął wygwizdywać swe 
podwójne tony, jak mały parowozik. Od strony lądu, pod wiatr dreptała kaczka 
krzyżówka. Brodźce krzątały się i penetrowały teren jak skrzętne myszy. Chmara 
malutkich biegusów, podobnych do szpaków, tylko bardziej krępych, przeleciała 
koło nich z furkotem, przywodzącym na myśl rozpędzony pociąg. Z koron sosen na 
wydmach wyfrunęła czarna gwardia wron, wznosząc radosne wiwaty. Wszelkie 
ptactwo nadmorskie tłoczyło się na linii przypływu, równie piękne, co zaaferowane.
Świt, wschód słońca nad morzem i doskonała organizacja lotu, miały w sobie tak 
wiele uroku, że Wart poczuł nieodpartą ochotę do śpiewu. Chciał włączyć się w chór 
sławiący życie, a ponieważ otaczało go tysiąc gęsi – nie musiał na to długo czekać. 
Klucze dzikich gęsi, wijące się po niebie niczym smugi dymu, prosto w słońce, 
w jednej chwili rozbrzmiały muzyką i śmiechem. Każdy klucz śpiewał innym 
głosem: te figlarnie, te triumfalnie, tamte znów sentymentalnie. Kaplicę świtu 
wypełnili wdzięczni heroldowie, a śpiewali taką oto pieśń:
Kręć się, świecie obrotny, kręć pod nasze skrzydła
Wynieś sędziwe słonko, bo noc nam obrzydła.
Każdą pierś zdobią dumne purpury, czerwienie,
Każda gardziel w fanfary, w dzwony się przemienia.
Niebo znaczą wędrowne, czarne bataliony:
Trębacz, myśliwy, ogar i rumak spieniony.
Wolność! Wolność i przestrzeń! Skrzydłami powiewa,
Ciągnie Anser albofrons, i szumi, i śpiewa!
W pełni dnia gęsi stanęły na dzikim polu. Wokół Warta paśli się towarzysze 
i towarzyszki lotu, boczną stroną krótkich, miękkich dziobów szczypiąc trawę i w 
odróżnieniu od wdzięcznych łabędzi – czyniąc przy tym wyjątkowo pokraczne 
wygibasy. Kiedy stado się pasło, jedna gęś zawsze pełniła wartę, stojąc na baczność, 
z szyją wyciągniętą na podobieństwo węża. Zimą gęsi dobrały się w pary (niektóre 
pary datowały się z poprzednich zim), więc teraz najchętniej pasły się stadłami, 
w rodzinach i oddziałach, do których przynależały podczas lotu. Młoda samiczka, 
która nocą na bagnie stała tuż obok Warta, nie miała jeszcze roku. Cały czas zerkała 
na niego z wielką ciekawością.
Chłopiec, który też pilnie ją obserwował, zauważył, że jest pulchna, a szyję jej 
zdobią dekoracyjne prążki. Prążki te, które dostrzegł kątem oka, powstały 
z różnobarwnego upierzenia gęsiej szyjki. Rosnące tam pióra były wklęsłe, dzięki 
czemu każde leżało oddzielnie, jak różnobarwne beleczki. Wart uznał to za 
niezwykle wdzięczną ozdobę.
Wtem młoda gąska wymierzyła mu dziobem kuksańca w bok. Do tej chwili ona 
stała na warcie.
– Twoja kolej – powiedziała.
Nie czekając odpowiedzi, spuściła głowę i zaczęła się paść. Skubiąc trawę, 
odsuwała się coraz dalej od Warta.
Wart stanął na straży. Nie wiedział, czego ma wypatrywać i nie znał wroga gęsi, 
a wokół widział tylko kity traw i cierpliwie skubiących murawę towarzyszy. Ale nie 
miał im za złe, że go mianowali wartownikiem.
– Co robisz? – zapytała Ona, mijając Warta w pół godziny później.
– Stoję na warcie.
– No wiesz! – zachichotała-zagęgotała. – Aleś ty niemądry!
– Dlaczego?
– Wiadomo.
– Ja nie wiem. Słowo daję. Czy zrobiłem coś nie tak, jak należy? Nie rozumiem.
– Dziobnij następnego. Odstałeś co najmniej dwie warty pod rząd.
Postąpił za jej radą, kolejny strażnik zajął jego miejsce, a Wart poszedł się paść 
obok swojej znajomej. Równo szczypali trawkę, popatrując ku sobie nawzajem 
koralikami oczu.
– Uważasz mnie za durnia – odezwał się ze wstydem Wart, który po raz 
pierwszy postanowił wyznać drugiemu zwierzęciu prawdę o swoim gatunku. – 
A wszystko bierze się stąd, że ja nie jestem gęsią. Urodziłem się człowiekiem. To jest 
mój pierwszy lot w życiu.
Nie zdziwiła się zanadto.
– Ciekawy wybór – powiedziała. – Ludzie najchętniej zamieniają się w łabędzie. 
Ostatnio mieliśmy u siebie Dzieci Lira. Bo właściwie należymy do tej samej rodziny 
co łabędzie.
– Słyszałem coś o Dzieciach Lira.
– Nie podobało im się u nas. To beznadziejni nacjonaliści i dewoci. Stale kręcili 
się koło jakiejś kaplicy w Irlandii. Na łabędzie prawie w ogóle nie zwracali uwagi.
– Mnie się u was podoba.
– Takie też odniosłam wrażenie. Dlaczego cię tu przysłano?
– Dla zdobywania wiedzy.
Przez chwilę paśli się w milczeniu, aż nagle Wartowi ostatnie własne słowa 
przypomniały, o co chciał zapytać.
– Dlaczego wystawiacie warty? Czy prowadzimy wojnę? Gęś nie zrozumiała 
słowa „wojna”.
– Wojnę?
– Czy walczymy z ludźmi?
– Walczymy? – powtórzyła niepewnie. – Nasi chłopcy biją się czasami o żonę – to 
wszystko. Oczywiście, nie dochodzi do rozlewu krwi, idzie wyłącznie o małą próbę 
sił. Czy to miałeś na myśli?
– Nie. Miałem na myśli walkę jednej armii gęsi przeciwko drugiej.
Jego rozmówczynię wyraźnie to ubawiło.
– Co za śmieszny pomysł! Żeby dużo gąsiorów siłowało się równocześnie? To by 
musiało być niezłe widowisko.
Zdziwił go jej ton, gdyż jako mały chłopiec miał jeszcze czułe serce.
– Niezłe widowisko? Patrzeć, jak się mordują?
– Mordują? Armia gęsi, które się nawzajem zabijają? Gąska z wolna, niepewnie, 
zaczynała pojmować myśl Warta. Na jej obliczu odmalowała się odraza. Gdy pojęła 
na dobre, odsunęła się od chłopca. W milczeniu podreptała w inną stronę. Wart 
poszedł za nią, ale pokazała mu plecy. Zaszedł z boku, zajrzał jej w oczy i spostrzegł 
w nich odrazę – jak gdyby wyrwało mu się jakieś nieprzyzwoite słowo.
– Przepraszam cię – wydukał. – Znów nie rozumiem, co się stało.
– Nie będziemy o tym mówić.
– Przepraszam.
Po chwili, nieco zniecierpliwiony, dodał:
– Chyba każdemu wolno spytać. Skoro są strażnicy, to moje pytanie było całkiem 
uzasadnione.
Gąska rozgniewała się na dobre.
– Nie chcę więcej o tym słyszeć! Jaki ty musisz być zepsuty! Nie masz prawa tak 
mówić. Oczywiście, że wystawiamy warty. Nie słyszałeś o jastrzębiach? O sokołach 
wędrownych? O lisach, łasicach i ludziach, którzy zastawiają sieci? To są nasi 
naturalni wrogowie. Nie chcesz mi chyba powiedzieć, że istnieją na świecie 
stworzenia tak podłe, aby organizować bandy do mordowania własnych braci?
– Są. Mrówki – oświadczył z przekonaniem Wart. – A ja po prostu zadałem ci 
pytanie.
Gąska postanowiła być uprzejma. Jako sawantka chciała pokazać, że ma szerokie 
horyzonty myślowe.
– Nazywam się Lyo-lyok. Przyjmij dla siebie imię Ki-kwa, a wówczas wszyscy 
wezmą cię za Węgra.
– Czy każde z was pochodzi z innej części świata?
– Owszem, chociaż przybywamy grupami. Niektórzy pochodzą z Syberii, inni 
z Laponii, a spotkałam nawet kilkoro z Islandii.
– I nigdy nie kłócą się o pastwiska?
– Ojej, jakiś ty niemądry! Gęsi nie uznają granic.
– A cóż to są granice, za pozwoleniem?
– Nie istniejące podziały terenu – tak mi się przynajmniej wydaje. W powietrzu 
nie może być mowy o granicach. Te twoje mrówki – i ludzie też – w końcu 
musiałyby przestać walczyć, gdyby przeniosły się w powietrze.
– Ja lubię walkę – wyznał Wart. – Walka jest rycerska.
– To dlatego, że jesteś smarkacz.



ROZDZIAŁ XIX


Merlin musiał jakoś zaczarować czas i przestrzeń, którymi rządził, gdyż Wart 
przeżył z dzikimi gęśmi wiele dni i nocy – a przecież była to stale ta sama jedna 
wiosenna noc i uśpione ciało chłopca spoczywało w łożu pod niedźwiedzią skórą.
Wart szczerze polubił Lyo-lyok, chociaż była dziewczyną. Bez przerwy 
wypytywał ją o życie i zwyczaje gęsi. Ona zaś, z właściwą sobie łagodnością, uczyła 
go wszystkiego, co sama umiała. Im więcej Wart się uczył, tym goręcej kochał 
dzielny, szlachetny, spokojny i inteligentny gęsi ród. Lyo-lyok powiedziała mu, że 
każdy Albifrons jest indywidualistą: nie uznaje żadnych praw ani przywódców – 
chyba że nikt mu ich nie narzuca: wówczas podporządkowuje się chętnie. Gęsi nie 
miały swojego króla w rodzaju Uthera ani praw na wzór surowego kodeksu 
Normanów. Nie znały wspólnej własności. Gęś, która znalazła jakiś przysmak, 
traktowała go jako wyłącznie swój i częstowała dziobem każdego, kto próbowałby jej 
podwędzić kąsek. A jednocześnie gęś nigdy nie rościła sobie prawa do najmniejszego 
choćby skrawka ziemi w dowolnej części świata – w tym względzie jedyny wyjątek 
stanowiło gęsie gniazdo, będące terenem prywatnym i bezwzględnie bronionym. 
Lyo-lyok opowiedziała też Wartowi sporo o wędrówkach gęsi.
– Pierwszy gąsior, który przeleciał z Syberii do Lincolnshire i z powrotem, 
musiał, jak przypuszczam, założyć rodzinę na Syberii. Gdy przyszła zima i zabrakło 
pożywienia, ten sam gąsior ruszył na zachód trasą, którą znał tylko on jeden. 
Podążyła za nim rodzina, powiększająca się z roku na rok – on zaś pełnił rolę pilota 
i admirała. Po jego śmierci rolę tę objęli najstarsi synowie, gdyż to oni zdążyli 
najwięcej razy przebyć trasę wędrówki. Młodsi bracia, niepewni drogi, z chęcią 
dawali się prowadzić tym, którzy ją znali. Ale i wśród pierworodnych trafiają się 
nicponie, do których rodzina nie ma za grosz zaufania.
– A teraz posłuchaj, jak dochodzi do wyboru admirała. Powiedzmy, że na jesieni 
Wink-Wink odwiedzi naszą rodzinę i spyta: czy przypadkiem nie macie między sobą 
godnego zaufania pilota? Dziadunio, staruszek, zmarł w sezonie malinowym, 
a Wujo-Wujo jakoś nam się nie sprawdza. Rozglądamy się za przewodnikiem. 
Wówczas my mu odpowiemy: stryjeczny dziadek będzie zachwycony, jeżeli 
przyłączycie się do naszego stada. Z góry jednak zaznaczam, że nie bierzemy 
odpowiedzialności za ewentualne niepowodzenia. Serdeczne dzięki, powie on. Wasz 
stryjeczny dziadek jest osobnikiem ze wszech miar godnym zaufania. Czy 
pozwolicie, że poinformuję Honków o sposobie rozwiązania problemu? Wiem, że 
oni również cierpią na podobne kłopoty. Prosimy uprzejmie, odpowiemy mu.
– I w ten sposób – podsumowała – Stryjeczny Dziadunio zostaje admirałem.
– Niezła metoda.
– Spójrz na jego dystynkcje – szepnęła z szacunkiem Lyo-lyok i oboje zwrócili 
wzrok ku dostojnemu patriarsze, którego pierś przecinały czarne pasy, do złudzenia 
przypominające złote obręcze na mankietach munduru admirała.
W stadzie narastało podniecenie. Młodzież bezwstydnie flirtowała albo, zbita 
w gromadki, oplotkowywała pilotów. Grano też w rozmaite gry, tak jak to robią 
dzieci podekscytowane mającym się niebawem odbyć przyjęciem. Jedna z zabaw 
polegała na tym, że wszyscy stawali kołem, a młode gąsiory, jeden po drugim, 
wchodziły do środka kręgu z wyciągniętymi szyjami, sycząc z udaną złością. 
Następnie puszczały się biegiem, trzepiąc skrzydłami, co miało demonstrować ich 
odwagę i kwalifikacje na przyszłych admirałów. Coraz więcej gęsi potrząsało też 
skierowanymi w bok dziobami, co zazwyczaj czyniły przed odlotem. Niepokój 
udzielił się nawet starszyźnie – mędrcom, którzy na pamięć znali trasy przelotów. 
Śledzili oni formacje chmur, oceniali kierunek i siłę wiatru, a także miejsce, skąd 
wiał. Dźwigający brzemię odpowiedzialności za całość admirałowie ciężkim krokiem 
przemierzali w tę i z powrotem swoje gabinety.
– Dlaczego jestem niespokojny? – pytał sam siebie Wart. – Czuję coś we krwi. 
Skąd to się bierze?
– Poczekaj, sam się przekonasz – odparła tajemniczo Lyo-lyok, kiedy powtórzył 
jej swoje pytanie. – Może już jutro, a może pojutrze...
Kiedy wreszcie nadszedł ten dzień, słone bagna i błotna równina wyglądały jakoś 
inaczej. Człowiek-mrówka, który codziennie o wschodzie słońca obchodził cierpliwie 
swoje sidła – a pory przypływów znał na pamięć, gdyż błąd w tej materii oznaczałby 
pewną śmierć – usłyszał z wysoka odległy dźwięk, przypominający głos trąbki-
sygnałówki. Na błotnistych polach nie było ani jednego ptaka. Człowiek nie spotkał 
też żadnego na pastwisku, przez które przechodził. Był to, w gruncie rzeczy, dobry 
człowiek: przystanął i w uroczystej ciszy, z wielkim nabożeństwem zdjął czapkę 
z głowy. Wykonywał ten gest każdej wiosny, kiedy gęsi go opuszczały, i każdej 
jesieni, kiedy dostrzegł pierwsze powracające stado.
Na przeprawę przez Morze Północne parowcem potrzeba dwa do trzech dni – 
dwie, trzy doby zmagań z opornymi falami. Lecz nie dla gęsi, żeglarzy 
napowietrznych, żywych, rączych strzał, bezlitośnie prujących chmury; nie dla 
podniebnych śpiewaków, uchodzących przed sztomiem z prędkością 
siedemdziesięciu mil na godzinę; nie dla tych geografów, nie wiedzieć skąd 
czerpiących nieomylną wiedzę, żeglujących trzy mile nad ziemią, na cumulusach 
zamiast morskich wód. Nie dla nich, o nie!
Śpiewały o tym pieśni – rubaszne, filozoficzne, krotochwilne. Jedna głupia 
piosenka szczególnie ubawiła Warta:
Po niebie szybujem, Szu-szu Szum-szum
Na ziemi lądujem, Pac-pac, Plum-plum.
Gę-gę Ga-ga Gą-gą.
I szyje zginamy w ucieszny hak
Jak rura od zlewu: o tak! o tak!
Ga-ga Gą-gą Gę-gę.
I w zgodnym szeregu pasiemy się,
Nasz ród bokiem dziobów murawę rwie.
Gą-gą Gę-gę Ga-ga.
Czy Gą, czy Gę, raduje nas Lot,
Czy Gą, czy Gę, raduje nas Zer,
Czy Gę, czy Ga, podoba się nam
Gę-gę Gą-gą i Ga-ga.
Pieśń sentymentalna brzmiała tak:
Sunie niebem gęsi klucz, Wróć, gąsiorku, do mnie wróć!
Pewnego razu, gdy przelatywali nad skalną wysepką zaludnioną przez gęsi 
bernikle, o urodzie starych panien, w czarnych skórkowych trzewiczkach, szarych 
toczkach i białych kołnierzykach – cały szwadron huknął szyderczo wielkim głosem:
Ciotka Bernikla w tłustym błocie tapla się, Ciotka Bernikla w tłustym błocie tapla się, 
Ciotka Bernikla w tłustym błocie tapla się,
Nie poleci z nami, nie!
Alleluja, górą nasi!
Alleluja, górą nasi!
Alleluja, górą nasi!
Na Północny Biegun – hej!
Gęsi śpiewały także pieśni w stylu skandynawskim, z których jedna nosiła tytuł 
Sens życia i brzmiała tak:
Pierwszy przemówił Ky-yow: Sednem życia jest zdrowie.
Do wiosłonogich, do strzelistopióiych, do zwinnych i sokolookich
Należy cały świat.
Drugi przemówił Ank-Starzec: Sednem życia jest honor.
Do tropicieli, żywicieli ludu, strategów oraz mędrców
Należy cały świat.
Trzecia mówiła Lyo-łyok: Sednem życia jest miłość.
Do miękkopuchych, do gniazda wijących, do tych, co chodzą parami
Należy cały świat.
Czwarty przemówił A-ang: Sednem życia jest żarcie.
Do tasujących, do trawę skubiących, do sytych i do tłustych
Nałeży cały świat.
Piąty przemówił Wink-Wink: Sednem życia jest przyjaźń.
Do koleżeńskich, do niesamolubnych, do wolnych, lecz mądrze uległych
Należy cały świat.
A ja wybieram muzykę; długo dźwięczące echa,
Buńczuczne rogi, wesołe piosenki, poezja
Są odbiciem świata.
Tak mówi śpiewak Lyow.
Nieraz musieli obniżać lot z poziomu chmur pierzastych, żeby złapać lepszy 
wiatr, a wówczas wlatywali w stado cumulusów (chmur kłębiastych) – olbrzymich 
piramid zbudowanych z kłębów pary wodnej, białych jak wielkie pranie i gęstych jak 
krem na torcie. Zdarzało się, że w odległości kilku mil dostrzegli taką piramidę – 
śnieżnobiałą kupę gigantycznego Pegaza. Wówczas kierowali się wprost na nią, ona 
zaś rosła, rosła, cicho i nieuchronnie – a gdy były tuż-tuż, gdy już miały zderzyć się 
dziobami z pozornie litym masywem białej ściany – słońce nagle traciło swój blask. 
Każdą gęś oplatały znienacka wilgotne macki przenikliwego chłodu. Otaczała je 
szara wilgoć, a słońce – blady miedziak – uciekało coraz dalej. Znikały widoczne tuż 
obok jeszcze przed chwilą skrzydła towarzyszy i towarzyszek i każdy ptak stawał się 
samotnym dźwiękiem w zimnym niebycie – spóźnionym świadkiem końca świata.
Gęsi zawisły w nicości bez wymiarów – bez lewa, prawa, dołu, góry – bez ruchu, 
zdawało się, aż tu nagle błyskał przez mgłę znany słoneczny miedziak i węże chłodu 
znów gwałtownie wiły się w powietrzu. Po chwili gęsi bujały z powrotem 
w roziskrzonym świecie barw: w dole mienił się turkus morza, a dookoła pyszniły 
się nowe, śnieżnobiałe pałace nieba, na których nie obeschła jeszcze rosa Rajskiego 
Ogrodu.
Najważniejszym punktem wędrówki był przelot nad skalistą wyspą. Ważnych 
zdarzeń nie brakowało – dość wspomnieć o spotkaniu na przecięciu szlaków 
z kluczem lecących do Abisco łabędzi, które wydawały odgłos do złudzenia 
przypominający poszczekiwania małych piesków przez chusteczki do nosa. Albo 
wyścig z sową rogatą, wiosłującą przed siebie z wielkim samozaparciem (mówią, że 
w ciepłym puchu na grzbiecie tej sowy podróżuje zwykle na gapę maleńki strzyżyk).
A jednak najciekawsza była samotna kamienna wyspa.
Wyspa należała w całości do ptaków. Ptaki wysiadywały tam jaja i kłóciły się bez 
przerwy, ale w tonie przyjacielskim.
Na szczycie skały, porosłym szczeciną darni, tłoczyły się zaaferowane 
maskonury. Poniżej, w Uliczce Brzytwodzioba, lokatorzy siedzieli tak gęsto i na tak 
wąskich półkach, że musieli się bez przerwy kurczowo czepiać szponami podłoża, 
dziobami odwróceni ku falom. Jeszcze niżej, w Uliczce Nurzyków, siedziały nurzyki, 
wznosząc ku niebu spiczaste, pajacowate oblicza, tak jak to robią drozdy, kiedy 
wysiadują jaja. Najniżej położone były Slumsy Gawii Trójpalczastej. I wszystkie te 
ptaki, które, podobnie jak ludzie, wydają na świat z reguły jednego potomka na raz, 
siedziały stłoczone tak gęsto, że stykały się głowami, a ilekroć ktoś nowy lądował na 
przepełnionej półce, ktoś inny nieuchronnie fikał kozła w dół. Mimo to humory 
dopisywały, śmiechom, żarcikom i wzajemnym docinkom nie było końca. Ptasi tłum 
przypominał przekupki na największym targu rybnym świata, gdzie co chwila 
wybuchają sprzeczki: wszystkie kobiety jedzą coś stale z papierowych torebek, 
wszystkie na raz dochodzą swoich racji, wyśpiewują przaśne piosenki, krzyczą na 
dzieciaki, żalą się na mężów. „Posuńcie no się, ciotko”, „Z drogi, babciu!”, „Głupia 
flądra, znów mi usiadła na krewetkach!”, „Synuś, schowaj lizaka do kieszeni 
i wysmarkaj nos”, „Patrzcie, czy to nie wujo Albert? Wiezie piwo!”, „Zmieszczę się 
tutaj koło was?”, „No to pa, ciociu Emmo – niestety, już zleciała”, „Czy nie 
przekrzywił mi się kapelusz?”, „Uspokój się łobuzie!”.
W zasadzie trzymały się gatunkami, ale nieliczne odstępstwa od tej zasady 
również nikomu nie wadziły. W Uliczce Nurzyków siedziała tu i ówdzie uparta 
gawia i ani myślała ustępować komukolwiek miejsca. Wszystkich ptaków mogło tam 
być w sumie z dziesięć tysięcy, a rejwach czyniły ogłuszający.
Potem gęsi przelatywały nad fiordami i wyspami Norwegii. Na tych właśnie 
wyspach rozgrywa się prawdziwa opowieść o gęsiach, którą opisał wielki W. H. 
Hudson, a która powinna dać ludziom sporo do myślenia. Był sobie pewien 
gospodarz, który mieszkał na wybrzeżu wyspy gnębionej straszliwą plagą lisów. 
Któregoś dnia gospodarz zastawił wnyki. Nazajutrz, kiedy przyszedł je sprawdzić, 
stwierdził, że we wnyki złapała się dzika gęś – i to najwyraźniej Wielki Admirał, co 
można było łatwo poznać po masywnej sylwetce i dystynkcjach na piersi. Gospodarz 
zabrał gęś do domu, zaopiekował się nią, opatrzył jej nogę, a potem puścił między 
własne kaczki i kury. Z uwagi na lisa gospodarz musiał zamykać kurnik na noc. 
Wieczorami zaganiał drób do środka i zamykał drzwi na kłódkę. Po pewnym czasie 
zauważył dziwną rzecz: kury, które dotychczas zawsze uciekały przed wieczorną 
łapanką, same zbiegały się do kurnika i czekały na zamknięcie. Gospodarz 
podpatrzył je kiedyś wieczorem i stwierdził, że wysoki rangąjeniec przejął na siebie 
obowiązki, które, dzięki swej nieprzeciętnej inteligencji, zaobserwował u człowieka. 
Pod wieczór, kiedy zbliżała się pora zamykania kurnika, mądry stary admirał 
zaganiał towarzystwo, nad którym objął komendę, we właściwe miejsce – tak jakby 
doskonale rozumiał celowość tego zabiegu. A dzikie gęsi, którymi dawniej dowodził 
admirał, nigdy więcej nie osiadły na wyspie, gdzie straciły przywódcę.
I wreszcie, pośród wysp, gęsi wypatrzyły lądowisko – cel pierwszego dnia 
podróży. Ach, te odgłosy zachwytu! Te wzajemne gratulacje! Niczym grad pocisków 
spadły z nieba, popisując się po drodze kaskaderskimi sztuczkami. Były dumne 
z siebie i ze swojego pilota, podniecone bliskimi uciechami życia rodzinnego.
Ostatni odcinek w dół przeszybowały na złożonych pod brzuchami skrzydłach. 
Tuż przed lądowaniem nabrały w skrzydła wiatru, przez chwilę gwałtownie 
trzepotały, a potem – klap! – i już siedziały na ziemi. Przytrzymywały skrzydła 
ponad głowami, po czym złożyły je jednym szybkim, starannym i wdzięcznym 
ruchem. Przeleciały nad Morzem Północnym.
– Ty, Wart! – rozzłościł się Kay. – Ściągasz całe futro! Co ty tam mamroczesz? 
W dodatku przez całą noc chrapałeś, wiesz o tym?
– Ja nigdy nie chrapię – oburzył się Wart.
– Właśnie że chrapiesz.
– Na pewno nie.
– Na pewno tak. Poświstywałeś jak gęś.
– Na pewno nie.
– Na pewno tak.
– A właśnie że nie. Ty chrapiesz sto razy gorzej.
– Wcale że nie.
– Wcale że tak.
– Jak mogę chrapać jeszcze gorzej, skoro ty w ogóle nie chrapiesz?
Zanim to sobie wyjaśnili, spóźnili się na śniadanie. Ubrali się bardzo szybko 
i wybiegli w słoneczny dzień.



ROZDZIAŁ XX


I znowu przyszły żniwa, a wraz z nimi rocznica pobytu Merlina w zamku Sir 
Ectora. Przez ten rok odwiedził ich i wiatr, i śnieg, i deszcz, a w końcu znów słońce. 
Chłopcom wydłużyły się nogi, a poza tym wszystko zostało po staremu.
Minęło następne sześć lat.
Sir Grummore wpadał czasami z wizytą. Nieraz na skraju puszczy mignęła 
sylwetka Króla Pellinore’a galopującego za Bestią albo Bestii pędzącej za Królem 
Pellinore’em, jeżeli wszystko im się pokręciło. Cully stracił podłużne pręgi, 
charakterystyczne dla upierzenia roczniaka, poszarzał, sposępniał, stał się jeszcze 
bardziej porywczy, a jeśli chodzi o urodę wyróżniały go teraz poprzeczne paseczki 
na miejscu dawnych, podłużnych. Drzemliki zawsze wypuszczano na zimę, a wiosną 
chwytano nowe. Czupryna Hoba pobielała. Sierżant zapuścił brzuszek, przez co 
omal nie umarł ze wstydu, ale dalej przy każdej okazji chętnie pokrzykiwał „i-raz-i-
dwa!”, nieco mniej donośnym głosem. Poza tym nikt się specjalnie nie zmienił – 
tylko chłopcy.
Urośli. Dalej brykali jak źrebaki, często odwiedzali Robina i przeżywali 
niezliczone przygody, zbyt długie, żeby je tu opisywać.
Merlin nadal prowadził zajęcia pozalekcyjne, gdyż w owych czasach nawet 
dorośli byli tak dziecinni, że interesowało ich zamienianie się w sowy. Wart zmieniał 
się w najróżniejsze zwierzęta. Za to na lekcjach szermierki Kay i Wart powoli 
zaczynali dorównywać sierżantowi z brzuszkiem i niechcący zrewanżowali mu się 
za niejeden dawny cios. Odkąd osiągnęli wiek lat – nastu, otrzymywali przy różnych 
okazjach prawdziwą broń, dzięki czemu po kilku latach zgromadzili kompletne 
zbroje, a także łuki mierzące po blisko sześć stóp, z których strzelało się jardowej 
długości strzałami. Nie było przyjęte posługiwać się łukiem, którego długość 
przekraczałaby wzrost łucznika, gdyż panowało przekonanie, że w ten sposób 
łucznik niepotrzebnie marnowałby energię – co dziś przyrównalibyśmy do strzelania 
z armaty do komara. Skromny rycerz uważał, żeby nie przesadzić z długością łuku – 
uważano by to bowiem za fanfaronadę.
Kay miał z wiekiem coraz trudniejszy charakter. Nosił za długi łuk i niezbyt 
celnie z niego strzelał. Łatwo tracił cierpliwość i stale kogoś wyzywał do walki, a w 
tych nielicznych pojedynkach, które dochodziły do skutku, sromotnie przegrywał. 
Stał się uszczypliwy. Sierżanta wpędził w kompleksy, wyśmiewając się z jego 
brzuszka. Wartowi – pod nieobecność Sir Ectora – stale wypominał niepewne 
pochodzenie. Odnosiło się wrażenie, że nawet on sam nie znosi swojego zachowania, 
ale nic nie umie na nie poradzić.
Wart dalej miał pstro w głowie, dalej przepadał za Kayem i pasjonował się 
ptakami.
Merlin wyglądał z roku na rok młodziej i nic dziwnego, skoro rzeczywiście był 
coraz młodszy.
Archimedes ożenił się i wychował w komnacie na wieży kilka gromadek 
udanego puchatego potomstwa.
Sir Ector zachorował na ischias. Trzy drzewa zostały rażone piorunami. Imć 
Twyti pojawiał się na zamku w każdą Wilię Bożego Narodzenia, nie zmieniony ani 
na jotę. Passelewe przypomniał sobie kolejną zwrotkę piosenki o Królu Cole.
Pory roku zmieniały się jak należy, śnieg dekoracyjnie otulał ziemię – dokładnie 
tak, jak się tego po nim spodziewano, bywało, że w rogu zimowego obrazka siedział 
gil, w drugim zaś rogu tkwił dzwon lub oświetlone okno – i coraz bliżej było do dnia, 
w którym Kay miał dostąpić pasowania na rycerza. Im bardziej ów dzień się zbliżał, 
tym bardziej chłopcy oddalali się od siebie, ponieważ Kay nie chciał już przyjaźnić 
się z Wartem na dawnych zasadach, wiedząc, że jako szlachetny rycerz powinien 
zachować dystans wobec giermka. Wart – bo on to przecież miał być giermkiem 
Kaya – dreptał za nim niepocieszony dopóki się dało, aż wreszcie, z nosem na 
kwintę, poszedł w swoją stronę, szukać rozrywek w samotności.
Udał się do kuchni.
Jestem teraz jak Kopciuszek – tłumaczył sam sobie w duchu. – Z niewyjaśnionych 
powodów aż do tej chwili los obdarzał mnie wszystkim, co najlepsze – mam na myśli 
naukę u Merlina – a teraz trzeba będzie zapłacić za minione przyjemności i za 
możliwość obejrzenia tych wszystkich fantastycznych smoków, czarownic, ryb, 
żyraf, mrówek, dzikich gęsi i tak dalej. Zostanę podrzędnym giermkiem i będę nosił 
za Kayem zapasowe włócznie, gdy on jeździć będzie z turnieju na turniej i ze 
wszystkimi stawać w szranki. Nic nie szkodzi, było wspaniale, dopóki mogło tak 
być, a los Kopciuszka nie jest wcale taki podły, jeżeli siedzi się w kuchni 
z paleniskiem tak wielkim, że można by w nim upiec wołu w całości.
Wart z czułą żałością rozejrzał się po kuchni wypełnionej nieustanną krzątaniną 
i blaskiem płomieni, który czynił ją podobną do piekła.
Wychowanie cywilizowanego dżentelmena w owych czasach obejmowało trzy 
etapy: paź, giermek i rycerz. Wart dwa pierwsze stadia miał za sobą. Jego sytuacja 
przypominała los syna dzisiejszego dżentelmena, który dorobił się na handlu, 
a potomka kształci w manierach od podstaw. Jako paź Wart nauczył się nakrywać 
stół trzema obrusami i kapą, przynosić mięsa z kuchni oraz obsługiwać Sir Ectora 
i jego gości w pozycji półklęczącej, z czystym ręcznikiem na ramieniu (każdemu 
gościowi należał się oddzielny czysty ręcznik, a jeden dodatkowy służył do 
wycierania mis). Wyuczono go wszystkich szlachetnych niuansów sztuki 
usługiwania przy stole, a jego nos od najwcześniejszych lat oswoił się z wonią mięty, 
stosowanej do odświeżania wody w dzbanach, bazylii, rumianku, kopru, hyzopu 
i lawendy, którymi Wart posypywał zasłane sitowiem posadzki, a także dzięgielu, 
szafranu, kminku i draganku, którymi przyprawiano potrawy, aby Wart mógł je 
podać na stół. Był zatem oswojony z kuchnią, nie wspominając już o tym, że każdy 
lokator zamku darzył Warta przyjaźnią i chętnie widział go u siebie o dowolnej 
porze.
Wart pławił się w blasku ognia i z zadowoleniem wodził wzrokiem dookoła. 
Patrzył na długie rożna, które dawniej sam często obracał, bezpiecznie ukryty za 
starą, słomianą tarczą, dobrze nasączoną wodą, żeby samemu nie upiec się przy 
ogniu; na chochle i łyżki, za pomocą których niegdyś polewał sosem pieczenie. 
Ślinka szła mu na widok przygotowań do wieczerzy: łeb dzika z cytryną w pysku, 
obłożony migdałami (wniesieniu go na stół towarzyszyć miały uroczyste fanfary), 
wieprzowina zapiekana w cieście i polana kwaśnym sosem jabłkowym oraz 
pieprznym beszamelem, spod którego sterczały ptasie łapki i liście przypraw, 
zdradzające treść nadzienia; smakowite budynie z łuskanej pszenicy.
– Nie jest źle być służącym – westchnął sobie Wart.
– Nadal wzdychamy? – zagadnął go wyrosły nie wiadomo skąd Merlin. – Tak 
samo wzdychaliśmy, przyglądając się walce na kopie w wykonaniu Króla 
Pellinore’a.
– Wcale nie! – zaperzył się Wart. – To znaczy, owszem, tak, właśnie tak samo. 
Chociaż właściwie to mi nie żal. Na pewno będę lepszym giermkiem niż Kay. 
Zobacz, jak pięknie wygląda budyń posypany szafranem. Świetnie komponuje się 
kolorystycznie z szynkami wędzonymi w kominie.
– Uroczy widok – przyznał czarodziej. – Jedynie głupiec marzy o zaszczytach.
– Kay nawet mi nie powie, jak wygląda pasowanie na rycerza. On twierdzi, że to 
święta tajemnica. Powiedz mi, na czym to właściwie polega?
– Wiele hałasu o nic. Będziesz go musiał rozebrać i wprowadzić do wanny 
obwieszonej kosztownymi rekwizytami, a wtedy pojawią się dwaj doświadczeni 
rycerze – przypuszczam, że Sir Ector zaangażuje do tych ról staruszka Grummore’a 
i Króla Pellinore’a – którzy we dwóch przysiada na skraju wanny i udzielą Kayowi 
długiego wykładu o idei rycerskości jako takiej. Gdy skończą, poleją go wodą 
z wanny i pobłogosławią znakiem krzyża, a wtedy ty będziesz go musiał 
zaprowadzić do czystego łoża, żeby wysechł. Potem przebierzesz go za pustelnika 
i odeskortujesz do kaplicy, gdzie powinien czuwać przez całą noc, strzegąc zbroi 
i odmawiając modlitwy. Panuje powszechne przekonanie, że noc czuwania jest 
straszna i samotna, ale z tą samotnością to gruba przesada, bo po kaplicy stale kręcą 
się wikary i kościelny, przy drzwiach sterczy zbrojny strażnik, no i ty, jako giermek, 
będziesz musiał towarzyszyć swojemu panu. Rano odprowadzisz go do łóżka, żeby 
się porządnie wyspał – z tym, że przedtem musi się wyspowiadać, wysłuchać mszy 
i ofiarować świecę ze sztuką złota wetkniętą jak najbliżej zapalonego końca. Kiedy 
już wszyscy się wyśpią, ubierzesz go po raz kolejny, tym razem w strój paradny, 
i zaprowadzisz na wieczerzę. Przed wieczerzą zatrzymacie się w hallu – musisz mieć 
naszykowane ostrogi i miecz – a tam Król Pellinore przypnie Kayowi jedną ostrogę, 
a Sir Ector przypasze mu miecz, złoży pocałunek na jego czole i uderzy go płazem po 
ramieniu, wypowiadając słowa: „Pasuję cię na rycerza”.
– I to wszystko?
– Prawie. Wracacie do kaplicy, tam Kay podaje swój miecz wikaremu, wikary 
wręcza mu go z powrotem, a potem nasz poczciwy kucharz, którego tu widzisz, 
zatrzyma Kaya przy drzwiach i zażąda, aby Kay oddał mu ostrogi, mówiąc: 
„Zatrzymam twoje ostrogi i będę ich strzegł, a gdybyś kiedyś zachował się nie tak, 
jak przystało na rycerza, utopię je w zupie”.
– I to koniec?
– Owszem, jeśli nie liczyć uczty.
– Gdyby to mnie pasowano na rycerza – rozmarzył się Wart, patrząc w ogień – 
czuwałbym nocą w kaplicy zupełnie sam, jak Hob przy swoich jastrzębiach, 
i modliłbym się do Boga, żeby dał mi się zmierzyć z całym złem tego świata, bo 
gdybym zwalczył zło, to pozostałoby tylko dobro, gdybym zaś ze złem przegrał, ja 
jeden padłbym jego ofiarą.
– To dowód wielkiej pychy – rzekł Merlin. – Przegrałbyś z pewnością i padłbyś 
ofiarą zła.
– Nic nie szkodzi.
– Nie szkodzi? Poczekaj, aż sam się przekonasz.
– Dlaczego dorośli myślą inaczej niż młodzi?
– Wiesz co? – zniecierpliwił się Merlin. – W głowie mi się kręci od twoich pytań. 
Może sam sobie odpowiesz, jak dorośniesz, co?
– To nie jest żadne wytłumaczenie – odparł Wart i miał rację. Merlin załamał ręce.
– No dobrze – powiedział. – A gdyby nie było ci dane zmierzyć się z całym złem 
tego świata?
– Mógłbym przynajmniej o to prosić.
– Prosić mógłbyś – zgodził się czarodziej.
I żując koniec brody, zapatrzył się w ogień z miną tragiczną.



ROZDZIAŁ XXI


Zbliżał się dzień ceremonii. Wysłano zaproszenia do Króla Pellinore’a i Sir 
Grummore’a. Wart coraz częściej zaszywał się w kuchni.
– Warciu, chłopie, co z tobą? – zagadywał przyjaźnie Sir Ector. – Nie 
spodziewałem się, że aż tak to przeżyjesz. Chodzenie z nosem na kwintę całkiem do 
ciebie nie pasuje.
– Wcale nie chodzę z nosem na kwintę – odpowiedział Wart. – W ogóle mi nie 
jest przykro i bardzo się cieszę, że Kay zostanie rycerzem. Proszę nie myśleć, że się 
dąsam.
– Dobry z ciebie chłopak – pochwalił Sir Ector. – Wiem, że się nie dąsasz, ale 
rozchmurz się trochę, dobrze? Kay nie jest taki zły, na jakiego wygląda.
– Kay jest wspaniały! – poparł go z przekonaniem Wart. – Mnie było tylko trochę 
przykro, że on już nie chce ze mną polować i w ogóle.
– To młodzieńcza pycha – uspokoił go Sir Ector. – Przejdzie mu z wiekiem.
– Z pewnością – zgodził się Wart. – Ale na razie Kay nie życzy sobie, żebym mu 
towarzyszył gdziekolwiek. Więc mu nie towarzyszę.
– Ale – dodał po chwili – jestem gotowy na każde jego wezwanie. Naprawdę 
uważam, że Kay ma dobre serce. I wcale się nie dąsam.
– Świetnie. Weź zatem ten puchar wina kanaryjskiego i zanieś Merlinowi. Może 
on zdoła cię rozweselić – powiedział Sir Ector.
– Sir Ector przysyła puchar wina kanaryjskiego i ciekaw jest, czy zdołasz mnie 
rozweselić – rzekł Wart do Merlina.
– Sir Ector – odparł Merlin – jest bardzo mądrym człowiekiem.
– Oczywiście – przytaknął Wart. – A dlaczego?
– Dlatego – wysapał Merlin – że nie ma lepszego lekarstwa na smutki niż 
nauczyć się czegoś nowego. To niezawodny środek. Starzejemy się i ciało nas 
zawodzi. Nocą nie możemy spać i wsłuchujemy się w rytm własnej krwi. Tęsknimy 
za ukochaną, która odeszła. Patrzymy, jak nasz świat rozpada się pod ciosami 
tyranów i szaleńców. Opłakujemy własny honor, zepchnięty do rynsztoka przez 
nędzne umysły. I na to wszystko jest tylko jedna rada: uczyć się. Uczyć się, dlaczego 
świat się kręci i co go wprawia w ruch. Wiedza to jedyna dziedzina, której nasz 
umysł nigdy nie wyczerpie, wobec której nigdy nie poczuje się obcy, przez którą 
nigdy nie będzie torturowany, której się nie ulęknie i nie przestanie ufać, której ani 
przez chwilę nie będzie żałował. Oto czego ci trzeba: wiedzy. Pomyśl, jak wiele 
jeszcze możesz się nauczyć, ile możesz ogarnąć czystej wiedzy, wobec której nic 
czystego nie istnieje. W ciągu jednego życia możesz zgłębić astronomię, w ciągu 
trzech żywotów – historię naturalną, w ciągu sześciu – literaturę. A gdy już strawisz 
milion żywotów na naukę biologii i medycyny, teologii i geografii, historii 
i ekonomii – wówczas możesz się wziąć za konstruowanie koła do wozu 
z odpowiedniego drewna albo poświęcić pięćdziesiąt lat na opanowanie podstaw 
szermierki. Potem wrócisz do matematyki – aż przyjdzie czas na naukę orki w polu.
– Bardzo to piękne – przerwał mu Wart – ale co mi proponujesz na dzisiaj?
– Pomyślmy chwilę... – zastanowił się czarodziej. – Znamy się raptem sześć 
krótkich lat i przez ten czas – sądzę, że się nie mylę – zdążyłeś się wcielić w niejedno 
zwierzę, roślinę, minerał i tak dalej; słowem – w niejedną rzecz na ziemi, w wodzie, 
w powietrzu i w ogniu.
– A jednak – powiedział Wart – nadal niewiele wiem o zwierzętach i o ziemi.
– W takim razie powinieneś koniecznie poznać mego przyjaciela borsuka.
– Jeszcze nigdy nie miałem do czynienia z borsukiem.
– Tym lepiej. Borsuk to najuczeńsze stworzenie na ziemi, nie licząc, rzecz jasna, 
Archimedesa. Spodoba ci się.
– Ale, ale! – Merlin, który już zaczął był czarować, przerwał w połowie zaklęcia. – 
Muszę cię o czymś uprzedzić. Potem już nigdy więcej w nic cię nie zamienię, to 
będzie ostatni raz. Zużyłem całą swoją magię w tym zakresie. Dzisiaj zatem kończy 
się twoja edukacja. Moje zadanie tutaj dobiega kresu z chwilą pasowania Kaya na 
rycerza. Potem ty zostaniesz jego giermkiem w szerokim świecie, ja zaś odejdę 
w swoją stronę. Czy uważasz, że czegoś się przy mnie nauczyłeś?
– Ogromnie dużo. I byłem bardzo szczęśliwy.
– O to właśnie chodziło – uspokoił się Merlin. – Postaraj się zapamiętać wszystko, 
czego się nauczyłeś.
Potem dopowiedział zaklęcie do końca, trzymając różdżkę czarodziejską 
wycelowaną w Małą Niedźwiedzicę, która właśnie rozbłysła na niebie, uczepiona 
ogona Gwiazdy Polarnej.
– Baw się dobrze w ostatniej podróży! – zawołał wesoło. – Pozdrowienia dla 
Borsuka!
Głos Merlina dobiegł Warta z daleka. Chłopiec stał u stóp kopca, 
przypominającego gigantyczne mrowisko. Na wprost niego czernił się otwór wejścia.
– Tu mieszka Borsuk – powiedział Wart sam do siebie – a ja powinienem wejść 
do środka i poznać się z nim. Jednak na razie tego nie zrobię. Nie dość, że nie będę 
rycerzem, to jeszcze stracę ukochanego nauczyciela, którego sam sobie znalazłem na 
pierwszej i ostatniej w życiu Wyprawie Rycerskiej. Skończą się praktyczne ćwiczenia 
z przyrody. Trudno, niech i tak będzie, ale za to należy mi się chyba ostatnia wesoła 
noc. Jestem teraz dzikim stworzeniem i zamierzam z tego skorzystać.
To rzekłszy, Wart podreptał zamaszystym krokiem przez niebieskawy 
o zmierzchu śnieg, gdyż znów panowała zima.
W chwilach rozpaczy dobrze jest być borsukiem. Jako krewniak niedźwiedzia, 
wydry i łasicy, jesteś najbliższym z żyjących po dziś dzień w Anglii potomków 
niedźwiedzia, a skórę masz tak grubą, że nie przejmujesz się niczyim ukąszeniem. 
Co się zaś tyczy twego własnego zgryzu, to jest on tak uformowany, że praktycznie 
niemożliwe jest zwichnięcie ci dolnej szczęki, a twoja ofiara, żeby nie wiem jak się 
wiła, nigdy ci się nie wymknie. Borsuk, jako jedyny na świecie, potrafi spokojnie 
przeżuć jeża, gdyż przeżuwa bez kłopotu absolutnie wszystko – począwszy od 
gniazda os i korzeni drzew, po królicze niemowlęta.
Tak się złożyło, że pierwszym stworzeniem, na które natknął się Wart, był 
właśnie śpiący jeż.
– Hej, ty, kolczasta świnio! – zawołał Wart, spoglądając na swoją ofiarę przez 
szparki zamglonych, krótkowzrocznych ślepi. – Zaraz cię przeżuję.
Na to jeż, który skulił się już do zimowego snu w gniazdku zeschłych traw, ukrył 
żywe paciorki oczek i długi, czuły ryjek, oraz przyozdobił – z niezbyt wyszukanym 
smakiem – kolczasty grzbiet jesiennymi liśćmi – zbudził się i pisnął żałośnie.
– Im głośniej będziesz piszczał – ostrzegł go Wart – tym gorzej oberwiesz. 
Mazgaje okropnie działają mi na nerwy.
– Kochany panie Brock! – pisnął jeż, kuląc się jeszcze bardziej. – Dobry panie 
Brock! Litości dla biedaka, niechże mnie pan oszczędzi! Com ci zawinił, że chcesz 
mnie pożreć, panie? Litości, łaskawco! Litości dla nieszkodliwego, zapchlonego 
nędzarza, który do trzech zliczyć nie potrafi!
– Jeżu! – przerwał mu surowo Wart. – Natychmiast przestań jęczeć!
– Moja nieszczęsna żona! Moje dziatki!
– Założę się, że nie masz ani żony, ani tym bardziej dziatek. Nie nabierzesz mnie, 
powsinogo. Szykuj się na śmierć.
– Panie Brock! – błagał nieszczęsny jeż. – Niech się pan zastanowi, niech pan nie 
będzie okrutny, kochany panie Brock, serdeńko, słoneczko, wysłuchaj nieszczęsnego 
jeża! Daruj życie niegodnemu słudze, miłościwy panie, a on ci się odwdzięczy 
piosenką albo nauczy cię doić krowy o porannej rosie.
– Piosenką? – zdumiał się Wart.
– Tak właśnie, piosenką! – zawołał jeż z nadzieją w głosie. I natychmiast zaczął 
śpiewać, pragnąc zyskać na czasie, ale głos wydobywał się z niego nieco zduszony, 
ponieważ jeż nie miał odwagi się rozwinąć.
– „O, Genowefo! – zawodził smętnie do własnego brzucha. – Słodka Genowefo! / 
Choć przyjdą nowe dni / I miną nowe dni / Ma pamięć przędzie wciąż / Te cudne, 
dawne sny / Miło-o-ości mej!”.
Potem, nie przerywając ani na chwilę, odśpiewał ciurkiem Dom mój rodzinny 
i Mosteczek koło młyna. Na tym wyczerpał się jego repertuar. Jednak, wcale tym nie 
zrażony, jeż zaczerpnął powietrza i zaczął z powrotem od Genowefy, po czym jednym 
tchem przeszedł do Domu mego rodzinnego i Mosteczka koło młyna.
– Daj spokój – zniecierpliwił się Wart. – Wystarczy. Już cię nie zjem.
– O miłosierny panie! – szepnął z nabożeństwem jeż. – Póki pchły skaczą, a jeże 
włażą w kominy, poty nasz ród będzie się modlił za ciebie i twoje szlachetne siekacze 
do wszystkich świętych i do zarządu lasu.
Przerażony, że wypowiedź prozą może na nowo utwardzić serce tyrana, jeż po 
raz trzeci ryknął pospiesznie Genowefę.
– Przestań się wydzierać – powiedział Wart. – Na litość boską, ma być cisza! 
Rozwinąć się! Krzywdy ci nie zrobię. Pokaż no się, głupia mała jeżyno, i gadaj, 
gdzieś się wyuczył tych piosenek?
– Łatwo powiedzieć: „Rozwiń się!” – pisnął drżący nieboraczek. – Ale „Zwiń się” 
– to już znacznie trudniej. Kto wie, mój panie, czy gdybyś w tej chwili ujrzał mój 
niewinny, nagi nosek, nie zaświerzbiłoby cię w okolicy zębów? A wiadomo: na 
wojnie i w miłości wszystkie chwyty dozwolone. Lepiej jeszcze coś panu zaśpiewam, 
kochany panie Brock. Na przykład Mosteczek koło młyna – co pan na to?
– Ani mi się waż! Co prawda śpiewasz pięknie, ale już się nasłuchałem. 
Powtarzam ci, idioto, rozwiń się i powiedz, kto cię nauczył śpiewać.
– Ja nie jestem pierwszy lepszy jeż – trząsł się skulony ciasno wokalista. – Gdy 
byłem mały, wziął mnie do siebie jeden szlachcic; matce od piersi mnie odjął, że tak 
powiem. Ach, daruj, daruj mi życie, panie Brock, bom się chował u prawdziwego 
dżentelmena, prawdę gadam, który mnie poił krowim mlekiem, i to z pańskiego 
spodka. Niewiele żyje jeży na tym świecie, które pijały wodę z białej porcelany. 
Niewiele, dobry panie.
– Nie wiem, o czym ty bredzisz – skrzywił się Wart.
– To był dżentelmen w każdym calu! – wrzasnął desperacko jeż. – Mówiłem 
przecież! Wziął mnie do siebie, jak byłem malutki i wykarmił z własnego talerza. 
Prawdziwy dżentelmen! Trzymał mnie w takim pokoju, jakiego żaden jeż na oczy 
nie oglądał. Jadałem z pańskiej porcelany i tylko głupi upór i samowola, nic innego, 
podkusiły mnie, żeby stamtąd odejść.
– Jak się nazywał ten twój dżentelmen?
– Prawdziwy dżentelmen. W każdym calu. Wcale się nie nazywał, nie pamiętam, 
ale dżentelmen był – jak malowanie! Na porcelanie jadał!
– A nie nazywał się przypadkiem Merlin?
– No tak! Już pamiętam! Tak się właśnie nazywał, tylko że ja go nigdy nie 
wołałem po imieniu. Berlin mu było, Berlin, czy jakoś tak podobnie. A jadał na 
porcelanie, jak prawdziwy dżentelmen.
– Och, rozwińże się wreszcie! – rozzłościł się Wart. – Znam człowieka, który cię 
trzymał i chyba nawet cię widziałem w jego chacie: byłeś malutki i spałeś na kłębku 
waty. Nie bój się mnie, jeżyku. Przepraszam, że cię przestraszyłem. Zostańmy 
przyjaciółmi i pozwól mi zobaczyć twój mały, szary, wilgotny, ruchliwy nosek – 
przez pamięć na dobre dawne czasy!
– Łatwo powiedzieć „ruchliwy nosek” – upierał się dalej jeż – a odgryźć nosek 
jeszcze łatwiej. Idź swoją drogą, panie Brock, daj biedakowi pospać, bo już zima. 
Najlepiej i ty się zdrzemnij, a-a-a, kotki dwa, niech cię strzeże Anioł Stróż...
– Nie gadaj bzdur! Nie zrobię ci krzywdy! Przecież znam cię od szczeniaka!
– Ach, te borsuki! – poskarżył się jeż swojemu brzuszkowi. – Nigdy nikomu nie 
chcą zrobić krzywdy. Taki borsuk sam nawet nie wie, kiedy kogoś skubnie – nawet 
nie zauważy. A skąd to się u nich bierze? Wszystkiemu winna ta pancerna skóra: od 
maleńkiego skubią się nawzajem, matka skubie dzieci, dzieci skubią matkę – i żadne 
nic nie czuje. Potem tak samo tną wszystkich dookoła. Mój biedny pan, pan Berlin, 
miał ich całą czeredę: pętały mu się pod nogami, stale głodne, stale z tym swoim „jik-
jik-jik” – chował je od małego. Ależ to piszczało! Ryzykowna rzecz – zadać się 
z borsukiem. Nie ma dwóch zdań.
– Proszę nie zaprzeczać! – uprzedził protest Warta. – Snuje się jeden z drugim po 
okolicy, jak jakiś dywanik sprzed kominka, na tych swoich grubaśnych łapskach, 
a spróbuj mu wejść w drogę przypadkiem, bez złych zamiarów – to on cię zaraz: cap! 
i chrup-chrup – bez powodu, ot tak, w tak zwanym odruchu samoobrony 
zgłodniałego ślepca! I po tobie.
– Jest tylko jeden sposób, żeby takiego załatwić – ciągnął jeż. – Palnąć go w nos. 
Nos u borsuka to, jak mówią, pięta Achillesa. Palniesz grubasa w niuchawę – bam-
bam! – i życie z niego uchodzi, zanim zdąży fuknąć. I to jest dopiero nokaut co się 
zowie. Tylko jak ja, jeż, bidulka, mam dosunąć borsukowi w nos? Po pierwsze: 
czym? A po drugie: jak to coś utrzymać? A ten mi tu proponuje, żebym się rozwinął! 
Też coś!
– No więc, nie rozwijaj się – zrezygnował Wart. – Przepraszam, stary, że cię 
obudziłem. Przepraszam, że cię przestraszyłem. Uważam, że jesteś czarującym 
jeżem, a spotkanie z tobą bardzo poprawiło mi humor. Śpij sobie dalej, a ja pójdę 
poszukać mojego przyjaciela borsuka, zgodnie z instrukcją, którą otrzymałem. 
Dobrej nocy, jeżu, i powodzenia pod śniegiem.
– Czy dobrej – burknął jeż – to się jeszcze okaże. Raz się rozwiń, raz się zwiń, nie 
wiadomo, czego się trzymać! Co za pokiełbaszony świat. W każdym razie, Dobra 
Nocka, panowie i panie, to moja mateczka i, czy to grad, czy śnieg, zawsze jakoś da 
przezimować.
Z tymi słowy skromne stworzonko skuliło się jeszcze ciaśniej, parę razy pisnęło 
skrzypiącym głosikiem i zapadło w świat snu, znacznie głębszego niż nasze, ludzkie 
sny – o tyle głębszego, o ile sen zimowy dłuższy jest od naszego nocnego spoczynku.
– Trzeba przyznać – pomyślał Wart – że taki jeż szybko zapomina o kłopotach. 
Trzask-prask i śpi z powrotem. Podejrzewam, że rozmawiał ze mną na wpół śpiąc, 
a kiedy się zbudzi na wiosnę, uzna, że to był tylko sen.
Jeszcze przez chwilę przyglądał się brudnej kulce liści, traw i pcheł, zwiniętej 
ciasno w swoim dołku, po czym mruknął basowo i podreptał ku borsuczej norze, 
stąpając po własnych śladach odciśniętych w śniegu.
– Powiadasz więc, że to Merlin przysłał cię do mnie – zapytał borsuk – abyś 
dopełnił edukacji? Cóż, mogę cię nauczyć tylko dwóch rzeczy: jak kopać jamy i jak 
kochać swój dom. To dwa filary filozofii.
– Czy pokażesz mi swój dom?
– Naturalnie. Z tym, że nie wykorzystuję całej jego powierzchni. To ogromna 
stara chałupa, o wiele za obszerna dla kawalera. Przypuszczam, że niektóre jej 
fragmenty mają po tysiąc lat. W tej chwili mieszkają tu chyba ze cztery rodziny, 
rozmieszczone od piwnic po strych – i bywa, że nie widujemy się całymi miesiącami. 
Jako człowiek nowoczesny pomyślisz sobie zapewne, że to zwariowany dom – ale ja 
ci powiem, że całkiem przytulny.
Borsuk ruszył korytarzami tajemniczego zamczyska, kolebiąc się – jak to borsuk – 
z boku na bok i strasząc w mroku maską w czarne i białe pasy.
– Gdyby przyszła ci ochota umyć łapy – poinformował Warta – to tym 
korytarzem do końca.
Borsuki są zupełnie inne niż lisy. Wyznaczają oddzielne jamki – podziemne 
śmietniki – na resztki kości oraz inne śmiecie, mają także oddzielne sypialnie, 
w których często zmieniają ściółkę. Kochają czystość i porządek. Wart był urzeczony 
tym, co zobaczył. Szczególnie zachwycił go Wielki Hall – centralne pomieszczenie 
kurhanu, ni to sala audiencyjna, ni to kaplica – od którego rozchodziły się 
promieniście apartamenty i ślepe korytarze. Pajęczyn tam nie brakowało, gdyż było 
to pomieszczenie komunalne, a nie – jak pozostałe – własność jednej rodziny, która 
by je sprzątała. Mimo to stwarzało nastrój godny i podniosły. Borsuk nazywał tę 
komnatę Salą Kombinacyjną. Wyłożone boazerią ściany ozdobione były portretami 
zmarłych przodków, którzy w swoim czasie zasłynęli zaletami ducha i umysłu. 
Portrety oświetlone były od góry robaczkami świętojańskimi. Masywne krzesła 
miały siedzenia i oparcia obite kurdybanem (łuszczącym się co nieco), a na nim – 
złote nadruki herbów bobrzych familii. Nad kominkiem wisiał portret Ojca 
Założyciela. Każde z krzeseł, ustawionych w półkole przed kominkiem, miało 
mahoniowy wachlarz do ochrony twarzy siedzącego przed żarem płomieni, przed 
krzesłami zaś ciągnął się księżycowaty pulpit, po którym można było przesuwać 
karafkę z jednego końca w drugi. W sionce przed Wielkim Hallem wisiały na 
wieszaku czarne togi. Wszystko pokrywała patyna wieku.
– Chwilowo jestem kawalerem – usprawiedliwiał się borsuk, gdy powrócili do 
przytulnego pokoiku z tapetą w kwiatki – więc nie dziw się, że mam w domu tylko 
jedno krzesło. Siadaj na łóżku, nie ma innej rady. I czuj się jak u siebie, mój drogi. Ja 
teraz uwarzę kapkę ponczu, a ty mi tymczasem opowiedz, co słychać w szerokim 
świecie.
– Nic nowego. Merlin miewa się dobrze, a Kay ma zostać w tym tygodniu 
pasowany na rycerza.
– Ciekawy ceremoniał.
– Ależ ty masz potężne bary! – zdumiał się Wart, patrząc jak borsuk miesza 
poncz wielką chochlą. – Prawdę mówiąc i ja nie narzekam – tu Wart spojrzał z dumą 
na napięte guzy własnych bicepsów. Z muskularnej klatki piersiowej wyrastały 
ramiona grubości ud.
– To od kopania – wyjaśnił skromnie uczony zwierzak. – Gdybyś chciał 
dorównać w kopaniu kretowi lub mnie, musiałbyś się zdrowo napocić.
– Idąc do ciebie, spotkałem jeża.
– Naprawdę? Ostatnio coraz częściej mówi się, że jeże roznoszą świńską ospę 
oraz chorobę pyska i racic.
– Ten mój sprawiał sympatyczne wrażenie.
– Przyznaję, że potrafią wzbudzać litość – rzekł ze smutkiem borsuk. – Jednak 
moje kontakty z jeżami najczęściej ograniczają się do konsumpcji. Nie potrafię się 
oprzeć chrupiącej skórce.
– Egipcjanie – dodał (mając na myśli Cyganów) – też przepadają za jeżami – do 
jedzenia, rzecz jasna.
– Ten mój nie chciał się rozwinąć.
– Trzeba go było wepchnąć w kałużę – zaraz pokazałby ci wszystkie cztery łapki. 
Zapraszam na poncz. Siadaj przy kominku, tam, gdzie ci najwygodniej.
– Miło tu siedzieć, kiedy na dworze pada śnieg i dmie wiatr.
– Też tak uważam. Wypijmy za powodzenie Kaya w roli rycerza.
– Zdrowie Kaya.
– Zdrowie Kaya.
– Ciekawe... – zamyślił się borsuk, z westchnieniem odstawiając szklanicę. Co też 
podkusiło Medina, że cię tu przysłał?
– Wspomniał coś o nauce – odparł Wart.
– Aaa, skoro szukasz wiedzy, to trafiłeś pod właściwy adres. Powiedz mi jednak: 
czy nauka cię nie nudzi?
– Czasami nudzi – przyznał się Wart. – Ale czasami wcale nie. Potrafię, na 
przykład, znieść bardzo dużą dawkę historii naturalnej.
– Właśnie piszę pracę naukową – rzekł na to borsuk i zakasłał znacząco, dając do 
zrozumienia, że nic go nie powstrzyma przed dłuższym wykładem, którego celem 
jest wykazanie, dlaczego człowiek został panem zwierząt. – Chciałbyś posłuchać?
– To rozprawa doktorska – uzupełnił pospiesznie, zanim Wart zdążył 
zaprotestować. Mając niewiele okazji do publicznego prezentowania swoich rozpraw 
naukowych borsuk ani myślał przepuścić taką gratkę.
– Będę zaszczycony – odparł grzecznie Wart.
– Na pewno wiele skorzystasz, drogi chłopcze. To doskonałe podsumowanie 
twojej edukacji. Po studiach nad ptakami, rybami i ssakami, pora na Człowieka. Jakie 
to szczęście, że do mnie trafiłeś! Tylko gdzie ja, u diabła, posiałem rękopis?
Staruszek tak długo grzebał potężnymi pazurami, aż wygrzebał brudny zwój 
papierzysków z nadpalonym rogiem. Zasiadł w skórzanym fotelu z dobrze 
wyrobionym zagłębieniem pośrodku, nałożył aksamitną czapeczkę z pomponem 
i wydobył skądś okulary w rogowej oprawie, które osadził na czubku nosa.
– Ehem! – chrząknął.
Naraz sparaliżowała go trema: patrzył w papiery, czerwony jak burak, i nie mógł 
wykrztusić ani słowa.
– Proszę czytać – zachęcił go Wart.
– To właściwie nic ciekawego – bąknął borsuk. – Pobieżny zarys i tyle. Wymaga 
wielu poprawek, zanim go komukolwiek przedłożę do oceny.
– Jestem pewien, że to bardzo zajmujące.
– Ani trochę! Takie tam trzy po trzy, które rzuciłem na papier, kiedy miałem 
wolne pół godziny... Dla zabicia czasu... Skoro jednak nalegasz, przeczytam. Ehem!
I borsuk zaczął czytać, bardzo szybko i bardzo cienkim głosem.
– Większość ludzi uważa, że nie da się rozwiązać problemu dotyczącego 
początku ewolucji: Co było pierwsze – jajo czy kura? Czy na początku było jajo, 
z którego wykluła się pierwsza kura, czy też na początku była kura, która zniosła 
pierwsze jajo? Ja jestem wyznawcą tezy, że pierwsze było jajo. Kiedy Pan Bóg 
wyprodukował już wszystkie jaja, z których miały się wykluć ryby, węże, ptaki, 
ssaki, a nawet dziobak australijski, wezwał embriony przed swoje oblicze i zobaczył, 
że wszystkie są udane.
– W tym miejscu uważam za stosowne wyjaśnić – rzekł borusk, nerwowo 
popatrując na Warta znad papierów – że embriony wszystkich stworzeń są 
w zasadzie jednakowe. Bez względu na to, czy masz się urodzić kijanką, czy 
pawiem, czy żyrafą, czy człowiekiem, przed narodzinami, w postaci embrionalnej, 
przypominasz wyjątkowo odrażającego, bezbronnego ludzika. Czytam dalej.
– Embriony stanęły przed Pańskim obliczem, grzecznie zaplótłszy na brzuszkach 
rachityczne łapki i spuściwszy skromnie ciężkie główki, Pan zaś zwrócił się do nich 
w te słowa:
– „Drogie embriony, na razie wszystkie wyglądacie jednakowo, ale chcemy wam 
dać szansę wyboru: każdy z was może zostać tym, kim zechce. Oczywiście, rosnąć 
będziecie same, ale z przyjemnością udzielę wam przedtem jeszcze jednej łaski: 
każde z was może wystąpić o zmianę dowolnej części organizmu, biorąc pod uwagę 
jej przydatność w przyszłym życiu. Podam przykład: na razie nie jesteście stworzone 
do kopania. Ktokolwiek chciałby przekształcić swoje górne kończyny w łopaty lub 
widły – może to uczynić właśnie w tej chwili. Podam inny przykład: na razie ustami 
możecie tylko jeść. Ktokolwiek jednak uważa, że paszcza powinna mu służyć za oręż 
– niech prosi o to, a ja spełnię jego prośbę, czyniąc go krokodylem albo tygrysem 
szablastym. Podchodźcie do mnie kolejno i wybierajcie narzędzia, pamiętając wszak 
o jednym: że cokolwiek wybierzecie, stanie się częścią was samych już na zawsze 
i nigdy się od tego nie uwolnicie”.
– Embriony posłusznie przemyślały to, co im powiedział Pan. Jeden po drugim, 
stawały przed tronem Przedwiecznego. Wolno im było wybrać po dwie lub trzy 
specjalizacje, więc jedne zdecydowały się zamienić ramiona w urządzenia do latania, 
a otwory gębowe w ostrą broń, imadło, świder lub łyżeczkę; inne wolały zamienić 
ciała w łodzie, a ramiona w wiosła. My, borsuki, namyślałyśmy się wyjątkowo długo 
i w końcu poprosiłyśmy o trzy łaski: żeby skóra nasza stwardniała w pancerz, żeby 
nasz otwór gębowy przemienił się w broń, a ramiona w zębate widły. Pan 
zadośćuczynił naszym życzeniom. Każdy się jakoś wyspecjalizował – niektórzy, 
trzeba przyznać, dość dziwacznie. Na przykład, pewna jaszczurka pustynna 
zamieniła się cała w chłonną bibułę, a pewna żaba z suchych antypodów 
postanowiła zostać pojemnikiem na wodę.
– Rozdzielanie specjalizacji trwało całe dwa dni – piąty i szósty, jeśli dobrze 
pamiętam – a pod koniec Dnia Szóstego, tuż przed niedzielą, przed tronem Pańskim 
stanął ostatni embrion. Był to człowiek.
– „No i co, mój mały – zwrócił się do niego Pan Bóg. – Czekałeś do ostatniej 
chwili, miałeś całą noc do namysłu, więc z pewnością przedstawisz Nam jakąś 
ciekawą propozycję. Co możemy dla ciebie uczynić?”
– „Panie Boże – odpowiedział mu na to embrion. Myślę, że stworzyłeś mnie 
takim, jakim jestem, z przyczyn Tobie tylko wiadomych i że domaganie się 
jakichkolwiek zmian byłoby z mojej strony dowodem pychy. Skoro pozwalasz mi 
wybierać, to chcę pozostać taki, jaki jestem. Tego, co Ty sam raczyłeś mi dać, nie chcę 
zamieniać na inne, bez wątpienia pośledniejsze narzędzia. Na całe życie pozostanę 
bezbronnym embrionem, a ochrony spróbuję budować sobie sam z drewna, żelaza 
i innych surowców, które w dobroci Swojej oddałeś mi do dyspozycji. Gdybym 
potrzebował łodzi – postaram się zbudować ją z pni drzew. Gdybym zechciał 
wznieść się w powietrze – sporządzę rydwan, który mnie tam uniesie. Możliwe, że 
jestem niemądry, rezygnując z przyjęcia Twojej wielkodusznej propozycji, ale 
przemyślałem ją jak najstaranniej i mam nadzieję, że nie wzgardzisz, Panie, moim 
pokornym postanowieniem”.
– „Brawo! – uradował się Stwórca. – Chodźcie no tu do mnie, wszystkie 
embriony! Chodźcie, dziobate, zębate, skrzydlate! Przypatrzcie się Naszemu 
Pierwszemu Człowiekowi. On jeden rozwiązał Naszą zagadkę i dlatego z radością 
zlecamy mu panowanie nad wszelkim stworzeniem w powietrzu, na ziemi i w 
wodzie. A teraz rozejdźcie się, kochajcie i mnóżcie, gdyż praca moja skończona 
i zbliża się dzień odpoczynku. Co się zaś tyczy ciebie, Człowieku, to przez całe życie 
pozostaniesz nagim narzędziem – i użytkownikiem narzędzi, które sam sobie 
sporządzisz. Nawet w chwili śmierci będziesz wyglądał jak embrion, lecz wszystkie 
inne stworzenia zawsze będą tylko embrionami wobec twojej potęgi. Wiecznie 
niedoskonały – a jednak stworzony na obraz i podobieństwo Nasze – zaznasz 
i Naszych smutków, i Naszych radości. Trochę Nam ciebie żal, Człowieku, ale 
patrzymy na ciebie z nadzieją. Odejdź i staraj się działać jak najlepiej. Nim jednak 
odejdziesz, Człowieku”...
– „Słucham?” – odwrócił się odchodzący już Adam.
– „Nic takiego – uśmiechnął się wstydliwie Pan Bóg, nie bardzo wiedząc, co ma 
zrobić z rękami. – Chcieliśmy ci tylko powiedzieć: z Bogiem, Człowieku”.
– Świetna historia – rzekł z pewnym wahaniem Wart. – Podobała mi się nawet 
bardziej niż przypowieść Merlina o rabinie. Niezmiernie interesujący punkt 
widzenia.
Borsuk okropnie się zmieszał.
– Co też ty mówisz, mój chłopcze! To tylko taka sobie banalna przypowieść. 
Obawiam się poza tym, że nazbyt optymistyczna.
– Dlaczego?
– Cóż:prawdą jest, że człowiek objął panowanie nad światem i został mianowany 
najpotężniejszym ze wszystkich stworzeń – jeżeli przez słowo „potężny” rozumiemy 
„niebezpieczny”. Ale ostatnio coraz częściej miewam wątpliwości, czy człowiek na 
pewno jest stworzeniem szczególnie błogosławionym.
– Nie sądzę, aby Sir Ector był szczególnie niebezpieczny.
– A jednak, kiedy Sir Ector spaceruje nad rzeką, nie tylko ptaki i inne zwierzęta 
uciekają mu z drogi, ale nawet ryby pierzchają na przeciwległy brzeg. Chyba nie 
robią tego dla zabawy.
– Człowiek jest panem zwierząt.
– Możliwe. Powiedzmy raczej: tyranem. Przyznasz, że ma sporo wad.
– Nie zauważyłem wielu u Króla Pellinore’a.
– A jednak i Król Pellinore pójdzie na wojnę, jeżeli Król Uther wyzwie go na nią. 
Czy wiesz, że homo sapiens jest właściwie jedynym zwierzęciem, które toczy wojny 
w ramach własnego gatunku?
– A mrówki?
– Nie wrzucaj wszystkich mrówek do jednego worka, mój chłopcze. Jest ich 
z górą cztery tysiące odmian, z czego, o ile mi wiadomo, zaledwie pięć odznacza się 
naturą wojowniczą. Pięć gatunków mrówek, termity i człowiek.
– Sfory wilków z Puszczy Dzikiej każdej zimy napadają na nasze owce.
– Wilki i owce, przyjacielu, należą do dwu różnych gatunków. O wojnie mówimy 
zaś wówczas, jeżeli toczy się ona w obrębie jednego gatunku. Gatunków zwierząt, 
które toczą wojny, jest, moim skromnym zdaniem, zaledwie siedem – na setki 
i tysiące gatunków wszystkich stworzeń tego świata. Nawet wśród ludzi zdarzają się 
takie wyjątki jak Eskimosi, Cyganie, Lapończycy i pewna grupa Nomadów z Arabii, 
którzy nie toczą wojen, bo nie uznają żadnych granic terytorialnych. W przyrodzie 
wojna jest zjawiskiem rzadszym niż kanibalizm. Nie sądzisz, że to źle świadczy 
o człowieku?
– Co do mnie – wyznał Wart – to chciałbym iść na wojnę, gdyby wolno mi było 
zostać rycerzem. Sztandary, trąby, lśniące zbroje, śmiałe szarże – to przecież coś 
pięknego. Chciałbym dokonać wielkich czynów na polu chwały, zostać bohaterem 
i zwalczyć własny strach. Przecież wojna, Borsuku, to także odwaga, wytrwałość 
i przyjaźń, które trwają później do końca życia.
Czworonożny mędrzec zamyślił się, wpatrzony w ogień. Kiedy w końcu 
przemówił, to jak gdyby nie na temat:
– Kogo wolisz: mrówki czy dzikie gęsi?



ROZDZIAŁ XXII


Król Pellinore przybył na uroczystość pasowania W stanie najwyższego 
rozdrażnienia. 
– Coś podobnego! – wykrzykiwał. – Czy już wiecie? Słyszeliście? To tajemnica, 
co?
– Co tajemnica, co? – dopytywali się wszyscy.
– Jak to co? Król! – krzyczał Jego Wysokość. – Słyszeliście o Królu?
– A co niby mielibyśmy słyszeć o Królu? – zaniepokoił się Sir Ector. – Mam 
nadzieję, że nie wybiera się tu do nas na polowanie ze swoimi zakichanymi psami?
– Wprost przeciwnie – odparł z tragiczną miną Król Pellinore. – Król nie żyje. Nie 
żyje, biedak, i już nigdy nie będzie polował.
Sir Grummore wstał i z szacunkiem zdjął z głowy urzędową czapkę.
– Król nie żyje! – obwieścił. – Niech żyje Król! Pozostali także uznali, że należy 
wstać. Stara piastunka wybuchnęła płaczem.
– Takie nieszczęście, taka bieda! – zaszlochała. – Jego Wysokość nie żyje, już po 
nim! Taki szlachetny pan! Ileż to jego iluminowanych podobizn wycięłam 
z Ilustrowanego Mszału i powiesiłam nad kominkiem: jak leży w pieluszkach, jak 
podbija świat, jak w roli Księcia z Bajki błądzi po bezdrożach – mam wszystkie, co do 
obrazka, wszystko wycinałam i każdej nocy tuż przed zaśnięciem poświęcałam mu 
ostatnią myśl.
– Weź się w garść, Nianiu – przywołał ją do porządku Sir Ector.
– Podniosła chwila, no nie? – odezwał się Król Pellinore. – Uther Zdobywca, 
panował w latach 1066-1216.
– Podniosły moment – przyznał Sir Grummore. – Król umarł! Niech żyje Król!
– Powinniśmy zasłonić okna – powiedział Kay, jak zawsze dbały o formy. – Albo 
opuścić flagi do połowy masztu.
– To prawda – zgodził się Sir Ector. – Skocz-no który do sierżanta i wydaj mu 
odpowiednie polecenia.
Jasne było, że miał to zrobić Wart, jako najmłodszy z zacnych dżentelmenów.
Z radością wybiegł na poszukiwanie sierżanta. Wkrótce potem towarzystwo 
w sali pod świetlikiem usłyszało z dziedzińca donośny głos:
– Uwaga! Raz-dwa! Żałoba specjalna na cześć zmarłego monarchy! Jak powiem 
„dwa!” – opuścić flagi!
Zafurkotały wszystkie flagi, sztandary, proporce, chorągiewki, banderole 
i wstęgi, zdobiące wesołymi barwami zaśnieżone blanki i mury zamczyska Puszczy 
Dzikiej..
– Jak się o tym dowiedziałeś? – spytał Pellinore’a Sir Ector.
– Tropiąc Bestię, jak zwykle, po obrzeżach puszczy, napotkałem pewnego 
franciszkanina i on mi powiedział. To wiadomość z ostatniej chwili.
– Szkoda Pendragona – westchnął Sir Ector.
– Król umarł! – powtórzył uroczyście Sir Grummore. – Niech żyje Król!
– Mówiłeś to już parę razy, kochany Grummorze! – zirytował się Król Pellinore. – 
Powiedz nam teraz dla odmiany, gdzie jest ten nowy król, który miałby żyć, zgodnie 
z twoim życzeniem? Hę?
– Miałem na myśli następcę tronu – bąknął Sir Grummore, dosyć zaskoczony.
– Nasz błogosławiony monarcha – jęknęła łzawo Piastunka – nie miał przecież 
potomka. Każdy, kto studiował losy rodziny królewskiej, wie o tym doskonale.
– Rany boskie! – złapał się za głowę Sir Ector. – Ale musiał mieć jakiego 
krewnego!
– W tym sęk! – rozentuzjazmował się Król Pellinore. – W tym rzecz! Nie zostawił 
ani potomka, ani najbliższego krewnego. Więc kto obejmie tron? Mój przypadkowo 
napotkany szary braciszek też się tym bardzo przejmował i cały czas pytał: gdzie 
następca tronu? Gdzie następca, nie?
– Czy chcesz przez to powiedzieć – obruszył się Sir Grummore – że Gramaria 
została bez króla?
– Dokładnie tak! – wykrzyknął triumfalnie Król Pellinore. – A do tego widziano 
znaki i cuda niepośledniej rangi.
– To skandal – podsumował Sir Grummore. – Bóg raczy wiedzieć, co się teraz 
stanie z naszym biednym krajem. Wszystkiemu winni lollardzi i komuniści!
– Co to za znaki i cuda? – zainteresował się Sir Ector.
– Podobno w jakimś kościele wyrósł miecz w kamieniu... to znaczy, nie 
w kościele, rozumie pan, co mam na myśli, i nie w kamieniu, ale w każdym bądź 
razie, coś w tym sensie.
– Kościół też schodzi na psy – skomentował Sir Grummore.
– Dokładnie mówiąc: w kowadle – wyjaśnił Król.
– Kościół?
– Nie, ten miecz.
– Ale pan mówił, zdaje się, że miecz tkwi w kamieniu kościoła?
– Nie – zaprzeczył Król Pellinore. – To kamień tkwi przed kościołem.
– Słuchaj no, Pellinore – powiedział Sir Ector. – Odpocznij chwileczkę i zacznij 
jeszcze raz od początku. Masz. Trzymaj róg, łyknij sobie miodu i nie denerwuj się.
– Miecz – przemówił po chwili Król Pellinore – tkwi w kowadle, które stoi na 
kamieniu. Miecz przebija kowadło na wskroś i wchodzi w kamień. Kowadło jest 
przyszpilone mieczem do kamienia. Kamień znajduje się przed kościołem. Jeszcze 
miodu.
– Wielki mi cud! – wzruszył ramionami Sir Grummore. – Prawdziwy cud to jest 
to, że się pozwala na podobne bezeceństwa. Tak to jest w dzisiejszych czasach. Nic 
dziwnego, skoro wszędzie pętają się saksońscy agenci.
– Szanowny kolego! – zdenerwował się na nowo Król Pellinore. – Nie to jest 
ważne, gdzie leży kamień, tylko to, co tam jest napisane!
– Gdzie?
– Na gałce!
– Nie gorączkuj się, Pellinore – łagodził Sir Ector.– Posiedź teraz minutkę twarzą 
do ściany, a potem nam wyjaśnisz, o czym mówiłeś. Spokojnie, stary. Nie ma 
pośpiechu. Siadaj – o, tak, patrz na ścianę i opowiadaj. Najwolniej jak umiesz.
– Na gałce tego miecza, w kamieniu, przed kościołem, jest napis! – zawołał bliski 
łez Król Pellinore. – A napis ten brzmi tak... Tylko błagam was, nie przerywajcie 
z byle powodu, bo skołujecie mnie do szczętu!
– Jak brzmi ten napis? – zapytał Kay.
– O ile dobrze zrozumiałem, co mi mówił franciszkanin, to brzmi on mniej więcej 
tak...
– No, mów pan! – ponaglił go Kay, bo Król niespodziewanie zamilkł.
– Mówże, Pellinore! – przyłączył się do syna Sir Ector. – Co tam jest napisane, na 
mieczu, który tkwi w kowadle, które stoi na kamieniu, który leży przed kościołem?
– Założę się, że to jakaś komunistyczna propaganda – burknął pod nosem Sir 
Grummore.
Król Pellinore zacisnął powieki, rozpostarł ramiona i wyrecytował:
– TEN, KTO WYCIĄGNIE MIECZ Z KAMIENIA I KOWADŁA, JEST 
PRAWOWITYM KRÓLEM CAŁEJ ANGLII.
– Kto tak powiedział? – zaciekawił się Sir Grummore.
– Miecz, mówię przecież.
– Wyjątkowo gadatliwe żelastwo – zauważył kąśliwie Sir Grummore.
– To było napisane na tym mieczu! – rozeźlił się Król. – Złotymi literami!
– No i czemuś go nie wyciągnął? – spytał Sir Grummore.
– Przecież mnie tam nie było, mówiłem od samego początku! Wszystkiego, co 
wam opowiadam, dowiedziałem się od franciszkanina spotkanego przypadkiem pod 
lasem.
– Czy ktoś wyciągnął już z kamienia ten miecz ze złotym napisem? – 
zainteresował się Sir Ector.
– Nikt! – szepnął teatralnie Król Pellinore. – Właśnie to jest niesamowite: nikomu 
nie udało się go wyciągnąć, chociaż mocują się z nim najsilniejsi. Dlatego w całej 
Anglii ogłoszono na dzień Nowego Roku turniej rycerski: który z zawodników 
wyciągnie miecz z kamienia, ten zostanie na zawsze Królem Anglii. Niezłe, co?
– Ach, ojcze! – zawołał Kay. – Człowiek, który wyciągnie miecz z kamienia 
będzie królem całej Anglii! Pojedźmy na turniej, ojcze! Spróbujmy swoich sił!
– Nie ma mowy – odrzekł krótko Sir Ector.
– Do Londynu daleka droga – pokręcił głową Sir Grummore.
– Mój ojciec był tam raz! – pochwalił się Król Pellinore.
– A więc można tam dotrzeć? – Kay aż podskoczył z przejęcia. – Kiedy pasujecie 
mnie na rycerza, będę musiał wziąć udział w jakimś turnieju, a ten wielki turniej 
wyznaczono na najwłaściwszy dla mnie dzień. Przybędą tam najlepsi z najlepszych, 
spotkamy słynnych rycerzy i wielkich monarchów. Mniejsza o miecz, ale pomyślcie 
o turnieju, jakiego Gramaria nie widziała! Pomyślcie, ile możemy zobaczyć, ile 
zdziałać! Drogi ojcze, jak mnie kochasz, pozwól, abym pojechał na ten turniej i w 
swojej pierwszej walce zdobył najwyższą nagrodę.
– Ależ Kayu! – bronił się Sir Ector. – Jak żyję nie byłem w Londynie!
– Tym bardziej więc powinieneś pojechać. Moim zdaniem, każdy, kto 
dobrowolnie rezygnuje z udziału w takim turnieju, dowodzi, że nie płynie w nim 
szlachetna krew. Pomyśl, co ludzie powiedzą, jeżeli nie spróbujesz swoich sił z tym 
mieczem! Powiedzą, że ród Sir Ectora,-jako zbyt niski, z góry uznał, że nie ma szans.
– Wszyscy dobrze wiemy, że nasz ród nie ma szans – odparł Sir Ector. – Na 
miecz, oczywiście.
– Powiadają – odezwał się przebiegle Sir Grummore – że w Londynie mieszka 
sporo ludzi.
Po czym zaczerpnął powietrza i wlepił w gospodarza gałki oczu okrągłych jak 
szklane kulki do gry.
– I podobno mają tam sklepy – dorzucił Król Pellinore, sapiąc z rosnącym 
przejęciem.
– A niech tam! – Sir Ector walnął kuflem o stół tak mocno, że wychlapał część 
miodu. – Jedziemy do Londynu oglądać nowego króla!
Wstali jak jeden mąż.
– Czemu miałbym być gorszy od mojego ojca? – zaperzył się Król Pellinore.
– Do kroćset! Bądź co bądź, to stolica! – zawtórował mu Sir Grummore.
– Hura! – wrzasnął Kay.
– Panie, bądź miłościw... – jęknęła Niańka.
W tej chwili do komnaty wszedł Wart w towarzystwie Merlina. W ogólnym 
zamieszaniu nikt nie zauważył, że Wart ledwo powstrzymuje się od płaczu.
– Warciu, słyszałeś? – powitał go Kay, jak za dawnych dobrych czasów, całkiem 
zapominając, że zwraca się do prostego giermka. – Co ty na to? Jedziemy wszyscy do 
Londynu, na Wielki Turniej Noworoczny!
– Wszyscy?
– Tak. Będziesz za mną nosił tarczę i kopie, a ja zdobędę palmę pierwszeństwa 
i zostanę słynnym rycerzem.
– Cieszę się, że wyjeżdżamy – odparł Wart – bo i Merlin już nas opuszcza. Merlin 
nie będzie nam więcej potrzebny. On nas opuszcza – powtórzył Wart.
– Jak to: opuszcza? Wyjeżdża? – zdziwił się Sir Ector. – Myślałem, że to my 
wyjeżdżamy?
– Merlin odchodzi z Puszczy Dzikiej. Sir Ector spojrzał na czarodzieja.
– Co słyszę, mój Merlinie? Czy coś się stało? Nie rozumiem.
– Przyszedłem się pożegnać, Sir Ectorze – rzekł stary czarodziej. – Jutro mój 
uczeń, Kay, zostanie pasowany na rycerza, za tydzień mój drugi uczeń uda się z nim 
w podróż jako giermek – krótko mówiąc, na nic więcej nie jestem tu potrzebny. Pora 
odejść.
– No, no, no, nie opowiadaj głupstw – skarcił go dobrodusznie Sir Ector. – 
Uważam, że jesteś przydatny w każdych okolicznościach. Zostań, może teraz, dla 
odmiany, mnie czegoś nauczysz, a może zechcesz być naszym bibliotekarzem – no, 
bo ja wiem, co jeszcze? Dzieci wkrótce wyfruną z gniazda... nie zostawisz mnie 
chyba samego na starość?
– Jeszcze kiedyś wszyscy się spotkamy – zapewnił go Merlin. – Nie ma powodu 
się smucić.
– Nie odchodź – poprosił Kay.
– Muszę. Spędziliśmy razem piękną młodość, ale Czas ma to do siebie, że ucieka. 
Powinienem dopilnować paru spraw w innej części królestwa; czeka mnie 
wyjątkowo pracowity okres. Zbliż się, Archimedesie, pożegnaj towarzystwo.
– Do widzenia – zwrócił się czule Archimedes do Warta.
– Do widzenia – odpowiedział Wart, nie podnosząc oczu.
– Nie masz prawa odejść z dnia na dzień! – zaprotestował z nową gwałtownością 
Sir Ector. – Musisz złożyć miesięczne wymówienie.
– Doprawdy? – uśmiechnął się Merlin z wyrozumiałością typową dla filozofa, 
który ma się niebawem zdematerializować. Wspiął się na palce (Archimedes wczepił 
się kurczowo w jego ramię) i jął obracać się w koło jak bąk grający, coraz szybciej 
i szybciej, aż w końcu zmienił się w smugę szarawego światła – i po paru sekundach 
pozostało po nim tylko doskonale puste miejsce.
– Do zobaczenia, Warciu! – dobiegł z góry, sponad świetlika w dachu, duet 
stłumionych głosów.
– Do zobaczenia – powiedział Wart po raz ostatni i zgnębiony pospiesznie 
wyszedł z sali.



ROZDZIAŁ XXIII


Ceremonia pasowania na rycerza odbyła się w wirze przygotowań do podróży. 
Rytualną wannę trzeba było postawić w komórce, między dwoma wieszakami na 
ręczniki a starą skrzynią z rekwizytami myśliwskimi, zawierającą, między innymi, 
okropnie wystrzępioną słomianą tarczę do gry w rzutki (grę tę nazywano podówczas 
flechette). We wszystkich pozostałych pomieszczeniach trwało pakowanie. Niania od 
wielu dni szyła dla wszystkich ciepłe gacie, wychodząc z założenia, że klimat na 
całym świecie poza Puszczą musi być niezwykle surowy i zdradliwy. Sierżant 
natomiast wypolerował zbroje tak, że ich blask kłuł w oczy, a miecze wyostrzył do 
tego stopnia, że o mało nie starł im ostrzy na ażur.
Nadszedł wreszcie dzień podróży.
Możliwe, że nie mieliście okazji żyć w Anglii dwunastego stulecia, i to 
w samotnym zamczysku na skraju Wielkich Bagien, więc trudno będzie wam 
wyobrazić sobie niezwykłość owej wyprawy.
Droga, czyli trakt, biegła przeważnie granią wysokich wzgórz, między którymi 
słały się przepastne doliny, toteż podróżnicy po obu swoich stronach widzieli 
bezludne bagniska, na których szumiały zwarzone mrozem trzciny, trzaskał lód, 
a dzikie kaczki witały krwawe zachody słońca rozgłośnym kwakaniem, które niosło 
się szeroko w zimowym powietrzu. Tak wyglądała cała kraina. Od czasu do czasu po 
jednej stronie wzgórz pojawiały się podmokłe wrzosowiska, po drugiej zaś – puszcza 
porastająca obszar stu tysięcy akrów, z obciążonymi śniegiem konarami. Niekiedy 
ponad drzewa wznosiła się nikła smużka dymu albo w oddali majaczyła gromadka 
zabudowań – hen, za niedostępnym bagnem suto porosłym szuwarami. Dwukrotnie 
przejeżdżali przez miasteczka z prawdziwego zdarzenia, mogące się poszczycić 
kilkoma karczmami. Jednak, ogólnie rzecz biorąc, podróżowali przez Anglię nie 
znającą cywilizacji. Wzdłuż bardziej uczęszczanych traktów wykarczowano zarośla 
po obu stronach na szerokość strzału z łuku, dla obrony podróżnych przed 
podstępnymi rabusiami.
Spali gdzie popadło: a to w chacie gościnnego biedaka, a to w zamku brata-
rycerza, który chętnie prosił do stołu, to znów przy ogniu w zawszonej norze, 
z krzakiem przybitym do słupa przed wejściem – co stanowiło podówczas szyld 
gospody. Raz czy dwa zdarzyło im się nawet nocować na gołej ziemi, gdzie legli 
ciasno, grzejąc się nawzajem, między skubiącymi darń rumakami. Gdziekolwiek 
wędrowali i gdziekolwiek spali, towarzyszył im nieustannie świst wschodniego 
wiatru w szuwarach i dzikie gęsi, szybujące na tle nocnego nieba i gęgające do 
gwiazd.
W Londynie szpilki nie było gdzie wetknąć. Gdyby nie to, że Sir Ector miał 
szczęście posiadać na własność kawałek gruntu przy Pie Street, gdzie stała 
w dodatku szacowna karczma, niełatwo byłoby im znaleźć kwaterę. Dzięki tej 
posiadłości – z której, nota bene, Sir Ector czerpał większość zysków – zdobyli aż 
trzy łóżka na pięć osób. Uważali się za wielkich szczęściarzy.
Pierwszego dnia turnieju Sir Kay zaciągnął towarzyszy do punktu zgłoszeń na 
dobrą godzinę przed planowanym rozpoczęciem zawodów. Kay całą noc nie spał, 
tylko leżał i wyobrażał sobie, jak pobije najwaleczniejszych baronów Anglii, a potem 
nie był w stanie przełknąć śniadania. Z bladym obliczem jechał teraz na czele 
kawalkady, a Wart spoglądał na niego z troską i zastanawiał się, jak by tu uspokoić 
młodego rycerza.
Przybyłym ze wsi, którzy znali tylko niechlujny plac turniejowy przy zamku Sir 
Ectora, scena, na której miały się rozegrać zawody, zaparła dech w piersiach. Miała 
ona postać rozległej niecki wielkości boiska do gry w piłkę nożną, zagłębionej na 
dziesięć stóp w stosunku do otaczających ją terenów. Ze spadzistych zboczy 
uprzątnięto śnieg i ocieplono je słomą, którą zdjęto właśnie tego ranka, odsłaniając 
gęstą, lśniącą szczecinkę murawy, kontrastującą ze śnieżną urodą świata. Arenę 
otaczał oszałamiający, migotliwy krąg barw. Drewniane trybuny pomalowane były 
w kolory szkarłatu i bieli. Po obu stronach trybun pyszniły się jedwabne namioty 
sławnych osób – lazurowe, zielone, szafranowożółte i w czarno-białą szachownicę. 
Gęsto rozpięte proporce i proporczyki łopotały w uporczywym wietrze wszystkimi 
kolorami tęczy, na przemian to zrywając się do lotu, to trzepiąc ciasno o wysokie 
maszty. Biegnąca środkiem areny bariera nosiła czarno-biały wzór szachownicy. Na 
razie przybyło niewielu zawodników z grupami przyjaciół, lecz już pojawienie się 
kilku pierwszych dało widzom przedsmak cudownej przemiany trybun 
w ukwieconą łąkę z chwilą, kiedy zasiądą tam wszyscy goście. A do tego jeszcze 
miały rozbłysnąć w słońcu zbroje i bajecznie kolorowe rękawy heroldów załopotać 
miały na wietrze w chwili, gdy podniosą oni do ust mosiężne trąbki i radosną fanfarą 
rozpędzą wełniste resztki zimowych chmur.
– Rany boskie! – zakrzyknął zrozpaczony Sir Kay. – Zapomniałem miecza!
– Bez miecza nie wolno stanąć do turnieju – zauważył Sir Grummore. – To 
wbrew regulaminowi.
– Wróć po niego – poradził Sir Ector. – Jeszcze masz czas.
– Poślę giermka – odparł Kay. – Jak mogłem zrobić takie głupstwo! Giermku, 
pędź co koń wyskoczy do gospody i przynieś mi mój miecz. Jeśli dostarczysz go na 
czas, zarobisz szylinga.
Wart pobladł na te słowa co najmniej tak, jak sam Sir Kay i przez chwilę 
wyglądał, jakby zamierzał dać mu w ucho. Jednak opanował się i rzekł posłusznie:
– Jak każesz, panie.
Po czym zawrócił wierzchowca pod prąd nadciągających gapiów i zawodników. 
Z trudem torował sobie drogę do gospody.
– Mnie proponować pieniądze! – pieklił się na całe gardło. – Spoglądać na mnie 
z wyżyn rumaka i nazywać giermkiem! O, Merlinie! Daj mi cierpliwość do tego 
łobuza i nie pozwól, abym mu cisnął w twarz jego szylinga!
Dotarłszy wreszcie do gospody, zastał drzwi zamknięte. Gospodarze wybrali się, 
jak wszyscy w mieście, na słynny turniej. A były to czasy bezprawia i wielkich 
rozbojów, toteż nikt nie zostawiał domu bez opieki, chyba że był on szczelnie 
zawarowany i całkowicie niedostępny. Drewniane okiennice parterowych okien, 
z bolcami wpuszczonymi we framugi, miały po dwa cale grubości, a drzwi 
zabezpieczone były dwiema wielkimi zasuwami.
– No i jak ja teraz zarobię mojego szylinga? – zmartwił się Wart.
Spojrzał z wyrzutem na niepozorną karczmę, która kuliła się przed nim, 
zaciskając powieki okiennic – i nagle parsknął śmiechem.
– Biedny Kay – westchnął. – Przecież te całe szylingi i inne głupstwa wzięły się 
tylko stąd, że on się denerwuje, trzęsie się ze strachu, i trzeba powiedzieć, że teraz 
rzeczywiście ma po temu powód. Muszę zdobyć dla niego miecz, wszystko jedno 
jaki, choćbym się miał włamać do zbrojowni Tower!
– Ale skąd tu teraz wziąć miecz? – myślał dalej już całkiem serio. – Gdzie go 
ukraść? Mógłbym ostatecznie, nawet siedząc na grzbiecie tej nędznej chabety, dopaść 
z zasadzki jakiegoś rycerza i siłą pozbawić go broni. Ale myślę, że w tak wielkim 
mieście na pewno znajdzie się otwarty warsztat płatnerza czy rusznikarza.
Zawrócił szkapę i poczłapał w drugą stronę. Ulicę zamykał skromny dziedziniec 
kościelny, z placykiem przed samymi wrotami świątyni. Pośrodku placyku sterczał 
masywny kamień, na nim kowadło – w kowadle zaś tkwił wspaniały, nie używany 
miecz!
– To na pewno jakiś pomnik ku czci bohaterów wojny – mruknął do siebie Wart. 
– Trudno. Nie ma innego wyjścia. Kay znalazł się w sytuacji przymusowej i na 
pewno nikt nie będzie miał mi za złe dewastacji pomnika w tak chlubnym celu.
Wart uwiązał konia do słupka bramy cmentarnej, żwirowaną alejką podszedł do 
kamienia i ujął rękojeść miecza.
– Pójdź, mieczu – powiedział. – Muszę cię prosić o wybaczenie i zabrać stąd do 
wyższych celów.
– Niesamowita rzecz! – zdumiał się. – Jakoś dziwnie się czuję trzymając ten 
miecz. I widzę wszystko o wiele wyraźniej. Jakie wspaniałe maszkarony zdobią ten 
kościółek i przyległy do niego klasztor. Jak dostojnie powiewają u wejścia kościelne 
sztandary. A te szlachetne cisy, strojne w czerwone korale – samą swoją urodą 
chwalą Boga. Jaki czysty jest śnieg. Co to tak pachnie? Dzika róża? I skąd ta muzyka?
Ktoś grał na fletni Pana albo na fujarce, a na dziedziniec kościelny spłynęła 
światłość tak przeczysta – a jednak nie oślepiająca – że można by dojrzeć szpilkę 
z odległości dwudziestu jardów.
– To miejsce jest niezwykłe – powiedział Wart. – Tutaj jest pełno ludzi! O, ludzie! 
Czego chcecie?
Nikt mu nie odpowiedział, ale muzyka brzmiała głośno, a światło lśniło mocno.
– Ludzie! – zawołał Wart. – Muszę zabrać ten miecz! Nie dla siebie, dla Kaya! 
Odniosę go, przyrzekam.
Nikt się nie odezwał. Wart spojrzał na kowadło. Zauważył złote litery, ale nie 
czytał napisu. Klejnoty na rękojeści miecza błyskały w cudnej światłości.
– Pójdź, mieczu – rzekł Wart.
Obiema dłońmi ujął ucha przy rękojeści miecza i napiął mięśnie. Flety zabrzmiały 
zgodnym chórem, ale miecz ani drgnął.
Wart puścił uchwyty, które wpijały mu się w dłonie i odstąpił do tyłu.
– Mocno siedzi – powiedział.
Po chwili ponownie ujął miecz i szarpnął z całych sił.
Muzyka zagrała głośniej, spowijające kościół światło rozjarzyło się barwą 
ametystu – ale miecz nadal tkwił w kamieniu.
– Merlinie! – zawołał Wart. – Pomóż mi zdobyć ten miecz!
Rozległ się głośny szum, a towarzyszył mu dźwięk pojedynczej struny. Przy 
kościele zjawiły się nagle setki starych przyjaciół Warta. Wszyscy razem zawiśli 
ponad murem, jak duchy dawnych dni – borsuki, słowiki, wrony, zające, dzikie gęsi, 
sokoły, ryby, psy i szlachetne jednorożce, i osy-samotnice, i jeże, i gryfy, i tysiące 
innych stworzeń, z którymi Wart spotkał się w swoim życiu. Miłośnicy 
i sprzymierzeńcy Warta unosili się lekko nad kościelnym murem i po kolei udzielali 
młodzieńcowi zbawiennych rad. Jedni wyfrunęli z zawieszonych w kościele 
herbowych sztandarów, inni z wód, z nieba i z dookolnych pól – ale wszyscy, aż po 
najmniejszą polną myszkę, przybyli z miłości. Wart poczuł przypływ sił.
– Posłuż się siłą mięśni grzbietowych – poradził Lucek (szczupak), rodem 
z herbowego proporca. – Pamiętasz, jak to robiłeś, kiedy chciałem cię capnąć? 
Ośrodek siły mieści się u nasady karku.
– Pomyśl o ramionach, złączonych klatką piersiową – przypomniał borsuk tonem 
mentora. – Do dzieła, embrionku, znajdź swoje narzędzie!
Drzemlik, siedzący na samym czubku cisa, zakrzyknął:
– Uwaga, kapitanie Wart! Pierwsze prawo stopy – zapomniałeś? Trzymać i nie 
puszczać!
– Nie pracuj jak dzięcioł, kochasiu – upomniał go czule puszczyk. – Ciągły 
wysiłek, płynny ruch, a osiągniesz co zechcesz.
Gęś białoczelna orzekła:
– Wydaje mi się, Warciu, że ten, kto przeleciał Morze Północne, zdolny jest do 
chwilowej koordynacji paru mięśni.
Skup siły mocą ducha, a miecz wyjdzie jak nóż z masła. Do dzieła, homo sapiens! 
My, wszyscy twoi skromni przyjaciele, czekamy, żeby wiwatować!
Wart po raz trzeci przystąpił do wielkiego miecza. Z czułą pewnością położył 
dłoń na rękojeści i wyciągnął miecz z kamienia jak z luźnej pochwy.
Głośnym wiwatom towarzyszył niemilknący odgłos – jakby katarynki. Wart 
dopiero po dłuższej chwili dostrzegł Kaya i wręczył mu miecz. Turniejowa publika 
czyniła niebywały wprost harmider.
– Przecież to nie mój miecz! – obruszył się Kay.
– Jedyny, jaki udało mi się zdobyć – wyjaśnił Wart. – Gospoda była zamknięta.
– Całkiem ładny miecz. Skąd go wytrzasnąłeś?
– Tkwił w kamieniu przed kościołem.
Sir Kay, który pod nieobecność Warta w napięciu śledził walki innych rycerzy na 
kopie, słuchał giermka dość nieuważnie.
– Kto by pomyślał, że w takim miejscu można znaleźć miecz – uśmiechnął się 
zdawkowo, myśląc o czymś całkiem innym.
– Prawda? Był wbity w kamień przez kowadło.
– Co takiego?! – wrzasnął Kay gwałtownie otrzeźwiony. – Mówisz mi tak 
spokojnie, że ten miecz tkwił w kamieniu?
– Tak było. To musiał być pomnik ku czci bohaterów wojny. Sir Kay przez parę 
sekund patrzył na Warta w najwyższym zdumieniu, otworzył usta, zamknął je 
z powrotem, oblizał wargi, po czym wykonał w tył zwrot i zniknął w tłumie. Szukał 
Sir Ectora. Wart dreptał mu po piętach.
– Ojcze! – wołał Sir Kay. – Pozwól tu na chwilę!
– Słucham cię, chłopcze – zbliżył się do nich Sir Ector. – Zauważyłeś, jak ci 
zawodowcy kapitalnie padają? A cóż to, mój Kayu, co się stało? Jesteś biały jak 
prześcieradło.
– Czy pamiętasz, ojcze, opowieść o mieczu, który tylko prawowity Król Anglii 
wyciągnie z kamienia?
– Pamiętam.
– Oto ten miecz. Mam go. Trzymam w garści. To ja wyciągnąłem go z kamienia.
Z ust Sir Ectora nie wyrwało się, na szczęście, żadne głupstwo. Popatrzył na 
Kaya, popatrzył na Warta. Potem znów popatrzył na Kaya, przeciągle i z czułością.
– Chodźmy do tego kościoła – rzekł w końcu.
– A teraz, Kayu, posłuchaj – zwrócił się do pierworodnego, kiedy stanęli na 
kościelnym dziedzińcu. Patrzył mu serdecznie prosto w oczy. – Oto ten kamień. 
Miecz, który w nim tkwił, trzymasz w ręku. Ten miecz ma cię uczynić Królem Anglii. 
Jesteś moim synem, jestem z ciebie dumny i zawsze będę dumny, bez względu na to, 
co uczynisz. Czy możesz dać mi słowo, że sam, własnoręcznie, wyrwałeś miecz 
z kamienia?
Kay spojrzał ojcu w oczy. Przeniósł wzrok na Warta, potem na miecz.
I pokornie wręczył miecz Wartowi.
– Skłamałem – rzekł. – Wart go wyciągnął.
Wówczas Sir Ector polecił Wartowi na powrót wetknąć miecz w kamień – co ten 
uczynił. Obaj, Sir Ector i Kay, na próżno usiłowali wyciągnąć miecz. Wart uczynił to 
bez trudu, po czym jeszcze kilka razy powtórzył wyczyn. Potem nastąpił moment 
bardzo bolesny.
Wart z przerażeniem patrzył, jak jego opiekun, nagle całkiem stary i bezsilny, 
z trudem przyklęka na zreumatyzowane kolano.
– Sir – odezwał się Sir Ector, nie podnosząc wzroku, chociaż przemawiał do 
własnego syna.
– Proszę cię, ojcze, nie rób tego – powiedział Wart, klękając przed Sir Ectorem. – 
Pozwól, pomogę ci wstać, gdyż widok ciebie na kolanach jest dla mnie bardzo 
przykry.
– O nie, mój Panie! – obruszył się Sir Ector, a w jego oczach błysnęły łzy, chociaż 
starzy ludzie nie płaczą prawie nigdy. Nie jestem twoim ojcem, nie łączy nas krew, 
gdyż ty pochodzisz ze znacznie znakomitszego rodu.
– Wiele osób mówiło mi, że nie jesteś moim ojcem – rzekł Wart. – Ale to bez 
znaczenia.
– Sir – skłonił się pokornie Sir Ector. – Czy jako Król pozostaniesz panem dobrym 
i łaskawym?
– Ojcze! – zawołał Wart błagalnym tonem.
– Sir – ciągnął Sir Ector.– Proszę tylko o jedno: abyś mianował mego syna, 
a twego przyrodniego brata, Sir Kaya, majordomusem wszystkich swoich ziem.
Kay też już klęczał, a to przekraczało wytrzymałość Warta.
– Przestańcie, proszę was! – zawołał zrozpaczony Wart. – Oczywiście, że Kay 
będzie moim zarządcą, skoro już muszę zostać tym całym królem, tylko błagam cię, 
ojcze, wstań z kolan, bo serce mi pęknie. Powstań, Sir Ectorze! Mam dość tej głupiej 
ceremonii! Bodajbym się nigdy nie natknął na ten zakichany miecz!
I Wart rozbeczał się jak małe dziecko.



ROZDZIAŁ XXIV


Przydałoby się napisać  rozdział o koronacji. Naturalnie, baronowie podnieśli 
wielki wrzask w sprawie miecza, ale ponieważ Wart gotów był wtykać go;ń 
i wyciągać na życzenie aż po dzień Sądu Ostatecznego, i ponieważ nikt inny nie był 
do tego zdolny – musieli w końcu ulec potędze faktów. Co też uczynili, z wyjątkiem 
kilku Galów, których później uciszono. Ogólnie rzecz biorąc, społeczeństwo Anglii 
i partyzanci w rodzaju Robina z ulgą powitali nową stabilizację życia politycznego. 
Mieli już po dziurki w nosie anarchii szalejącej w Anglii za rządów Uthera 
Pendragona, bo nie kto inny przecież, jak właśnie oni cierpieli z racji zachcianek 
feudalnych wielmożów i rycerzy, którzy robili, co im się żywnie podobało. 
Społeczeństwo miało dość ucisku, dyskryminacji rasowej i rządów pięści.
Koronacja była ceremonią imponującą. Miała w sobie coś z Wigilii Bożego 
Narodzenia. Wart dostał zewsząd masę prezentów, jako mistrz w sztuce wyciągania 
mieczy z kamieni. Wielu obywateli Miasta Londynu zgłaszało się do niego co dzień 
z prośbą o wyciągnięcie wyjątkowo upartego korka z butelki, odkręcenie opornego 
kurka i wszelką inną pomoc w walce ze złośliwością przedmiotów martwych. 
Psiarczyk i Wacuś zrobili składkę i nadesłali Wartowi driakiew gwarantującą 
zachowanie cierpliwości, która zawierała chininę i była absolutnie bezcenna. Lyo-
lyok przysłała garść strzał zdobionych piórami z jej własnych skrzydeł. Kawałl 
przybiegł w Yami osobiście i ofiarował samego siebie, duszę i ciało pospołu. Niania 
z Puszczy Dzikiej nadesłała miksturę na kaszel, trzydzieści tuzinów chusteczek do 
nosa z monogramami oraz komplet bielizny z dwurzędowym zapięciem. Sierżant 
przekazał Wartowi medale z krucjaty na skarb narodowy. Hob myślał gorączkowo 
przez całą bezsenną noc, a rankiem wysłał do Londynu Cully’ego, w nowiusieńkich 
paskach z białej skóry, ze srebrnym dzwoneczkiem. Robin i Marian polowali przez 
sześć tygodni bez przerwy, aby sprezentować Wartowi płaszcz z kunich skórek. 
Mały John dorzucił do upominku cisowy łuk długości siedmiu stóp, którego sam 
i tak nie umiał naciągnąć. Pewien anonimowy jeż przysłał garść brudnych liści 
z pchłami. Bestia Dyżurna i Król Pellinore, po dłuższej naradzie, przygotowali 
w podarunku próbkę najlepszych odchodów, zawiniętą w zielone wiosenne liście 
i umieszczoną w złotym rogu, zawieszonym na czerwonym pasku z aksamitu. Sir 
Grummore nadesłał pęk włóczni, z których każda nosiła stary herb szkoły rycerskiej. 
Kucharze, służba, chłopi i dzierżawcy z zamku Puszczy Dzikiej dostali po „aniołku”, 
czyli monecie z wybitą podobizną Michała Archanioła, i wielkim omnibusem 
zaprzężonym w woły zajechali na uroczystość koronacji, wioząc w prezencie 
olbrzymi srebrny posąg krowy, która po raz trzeci wygrała wystawę bydła. 
Przywieźli też Ralfa Passelewe, aby odśpiewał na uczcie koronacyjnej swoją pieśń. 
Archimedes przysłał własnego praprawnuka, który miał podczas uczty zdobić 
oparcie królewskiego tronu i zanieczyszczać posadzkę. Burmistrz i radni Miasta 
Londyn ufundowali przestronną akwario-ptaszarnio-menażerię w obrębie Tower, 
gdzie wszystkie stworzenia przez jeden dzień w tygodniu pościły dla zdrowia i tam 
właśnie, mając gwarancję świeżej strawy, przyzwoitego legowiska, ciągłej opieki 
i wszelkich nowoczesnych wygód, ciągnęli na starość przyjaciele Warta – na 
skrzydłach, pieszo i drogą wodną. Tam spędzali pogodny wieczór szczęśliwego 
żywota. Obywatele Londynu zebrali pięćset milionów funtów na utrzymanie 
menażerii, a Koło Dam Brytyjskich uszyło dla Warta parę czarnych aksamitnych 
kapci z haftowanymi inicjałami. Kay przesłał mu swojego wypchanego gryfa 
i absolutnie szczere pozdrowienia. Prezentów było mnóstwo i wszystkie w dobrym 
guście, a przysyłali je baronowie, arcybiskupi, książęta, związki państw, popi, 
sułtani, komisje królewskie, rady miejskie, carowie, bejowie, mahatmowie i tak dalej. 
Jednak najmilszy upominek przyszedł od kochającego opiekuna, Sir Ectora: była to 
błazeńska czapeczka, zwinięta jak wąż faraona, którą się zapalało od czubka. Wart 
zapalił ją i patrzył, jak rośnie. Gdy płomień zgasł, naprzeciw Warta stał Merlin 
w czarodziejskim kapeluszu.
– No i co, Warciu? – rzekł Merlin. – Jesteśmy, czy też raczej byliśmy z powrotem. 
Do twarzy ci w koronie. Nie wolno mi było powiedzieć ci o tym wcześniej, ale ojcem 
twoim był – czy też raczej będzie – Król Uther Pendragon. To ja, w przebraniu 
żebraka, przeniosłem cię osobiście do zamku Sir Ectora, kiedy leżałeś w złocistych 
pieluszkach. Wiem wszystko o twoich narodzinach i przodkach. Wiem, kto ci nadał 
prawdziwe imię. Znam troski, które cię czekają, a także liczne radości, i wiem, że już 
nikt nigdy nie ośmieli się nazwać cię Wartem. Jesteś skazany na wielkość. Będziesz 
musiał dźwigać brzemię władzy, sławy i godności właściwej swemu tytułowi. 
A teraz niech mi będzie wolno, jako pierwszemu z poddanych, zwrócić się do ciebie 
tym właśnie pełnym tytułem: mój kochany Panie, Królu Arturze.
– Czy zostaniesz ze mną na długo? – zapytał Wart, niezbyt wiele z tego 
wszystkiego pojmując.
– Tak, Warciu – odparł Merlin. – Albo lepiej powiem – czy może już 
powiedziałem? – tak jest, Królu Arturze.
EXPLICIT LIBER PRIMUS
 

Incipit Liber Secundus
Wiedźma z Lasu


Przybądź, śmierci, wieczny śnie,
Z ojca win uwolnij mnie!
Na mój grób rzuć głaz, nie kwiatki,
Bym nie słyszał przekleństw matki!



ROZDZIAŁ I


Była sobie okrągła wieża z blaszanym kurkiem na dachu. Kurek miał postać 
wrony ze strzałą w dziobie do wskazywania kierunku wiatru. Na szczycie wieży 
mieścił się okrągły pokój, zadziwiająco niewygodny. Panowały w nim wieczne 
przeciągi. Od wschodu sąsiadował z komnatką, która miała dziurę w podłodze. 
Dziura zapewniała połączenie z wejściami do wieży, których było dwa: podczas 
oblężenia ludzie mogli zrzucać tędy kamienie na głowy wroga. Niestety, przez tę 
samą dziurę wpadał do środka wiatr, który następnie wydostawał się na zewnątrz 
przez nie osłonięte otwory strzelnicze albo przez komin – chyba że akurat wiał do 
góry nogami; wówczas spadał kominem w dół. Był to rodzaj tunelu powietrznego. 
Na domiar złego pokój był stale pełen dymu – nie z własnego paleniska, lecz z tego, 
które płonęło w komnacie pod spodem. Skomplikowany system przeciągów wsysał 
dym z powrotem do komina. Kamienne ściany pociły się przy wilgotnej pogodzie. 
Meble też były niewygodne. Ściśle mówiąc, na urządzenie pokoju składały się kupy 
kamieni, trzymane pod ręką na wypadek, gdyby trzeba było bombardować 
napastników przez dziury w podłodze. Poza tym było tam kilka przerdzewiałych 
genueńskich kusz z bełtami i stos torfu na i tak nie używane palenisko. Czwórka 
dzieci nie miała łóżka. Gdyby to był pokój kwadratowy, chłopcy mogliby sypiać 
w obalonej szafie; ponieważ jednak było inaczej, sypiali na podłodze, okryci jak 
popadło słomą i kocami.
Dzieci sporządziły sobie amatorski namiot z kocy i właśnie leżały pod nim, zbite 
w ciasną gromadkę, opowiadając pewną historię. Słyszały matkę krzątającą się przy 
palenisku w komnacie pod spodem, więc mówiły szeptem, w obawie, by ich nie 
usłyszała. Szeptały nie ze strachu przed laniem. Uwielbiały matkę ślepo 
i bezkrytycznie, ponieważ miała silniejszy od nich charakter. Rozmowy w łóżku 
bynajmniej nie były zabronione. Problem tkwił raczej w tym, że matka czy to przez 
obojętność, czy przez lenistwo, czy przez okrutną zaborczość – zaszczepiła swoim 
czterem synom niedoskonałe poczucie dobra i zła. Skutkiem tego chłopcy nigdy nie 
mieli pewności, czy są grzeczni, czy niegrzeczni.
Szeptali po celtycku, a ściślej mówiąc, w języku będącym mieszanką mowy 
celtyckiej i Dawnej Mowy Rycerskiej, której ich nauczono, gdyż miała im się przydać, 
kiedy dorosną. Angielski znali bardzo słabo. Po latach, gdy już zostali sławnymi 
rycerzami na dworze wielkiego króla, opanowali angielski do perfekcji – wszyscy 
z wyjątkiem Gawaine’a, który jako głowa klanu uparcie trzymał się dialektu 
szkockiego, demonstrując w ten sposób, że nie wstydzi się swojego urodzenia.
Historię opowiadał Gawaine, jako najstarszy. Leżeli pokotem, jak cherlawe, 
niewydarzone, ukryte przed światem żabki, ale po ich budowie można było poznać, 
że te cztery ciałka zmężniałyby w mig, gdyby im tylko zapewnić należyte 
wyżywienie. Wszyscy czterej byli jasnowłosi. Gawaine miał czuprynę jaskra worudą, 
a Gareth bielszą niż pszenica. Najmłodszy z czwórki, Gareth, liczył sobie lat dziesięć, 
a najstarszy czternaście. Gaheris odznaczał się nieco ociężałą rozwagą. Agravaine, 
drugi co do starszeństwa po Gawainie, był domowym tyranem – kapryśnym, 
skłonnym do płaczu i panicznie lękającym się bólu fizycznego. To dlatego, że miał 
bujną wyobraźnię i myślał więcej niż bracia.
– Dawno temu, moje zuchy – prawił Gawaine – zanim myśmy się urodzili 
i zanim w ogóle o nas pomyślano, była w naszym rodzie piękna babcia imieniem 
Igraine.
– Księżna Kornwalii – wpadł mu w słowo Agravaine.
– Nasza babcia, czyli Księżna Kornwalii – przyznał mu rację Gawaine. – I w niej 
to właśnie zakochał się okrutny Król Anglii.
– Ten Król zwał się Uther Pendragon – uzupełnił Agravaine.
– Kto w końcu opowiada? – zezłościł się Gareth. – Zamknij się.
– Król Uther Pendragon posłał po Księcia i Księżną Kornwalii...
– Po dziadka i babcię – uściślił Gaheris.
– ...i obwieścił im, że muszą z nim zamieszkać w londyńskiej twierdzy Tower, 
czyli w jego domu. Kiedy tam przebywali, Król zaproponował babci, żeby została 
jego żoną i przestała w ogóle zadawać się z dziadkiem. Lecz szlachetna i piękna 
Księżna Kornwalii...
– Babcia – wtrącił Gaheris.
– A niech was liszka! – wrzasnął Gareth. – Przestańcie mu wreszcie przerywać!
Potem nastąpiła stłumiona namiotem z kocy wymiana poglądów, punktowana 
piskami, odgłosami ciał walących o ziemię oraz głośnymi skargami.
– Szlachetna i piękna Księżna Kornwalii – podjął opowieść Gawaine – odtrąciła 
zaloty Króla Uthera Pendragona i opowiedziała o wszystkim dziadkowi. 
Powiedziała mu tak: „Obawiam się, że sprowadzono nas tutaj, aby mnie pohańbić. 
Dlatego radzę, mężu, abyśmy bezzwłocznie opuścili to miejsce i jadąc konno całą noc 
dotarli o świcie do własnego zamku”. I w środku nocy opuścili oboje gościnę Króla...
– Pod osłoną nocy – poprawił brata Gareth.
– ...upewniwszy się, że wszyscy mieszkańcy królewskiego domostwa poszli spać. 
W nikłym blasku latarni osiodłali swe rącze, ognistookie, szybkonogie, symetryczne, 
szerokouste, wąskogłowe, dumne rumaki i co koń wyskoczy pogalopowali do 
Kornwalii.
– To była straszna jazda – wzdrygnął się Gaheris.
– Aż konie pod nimi padły – dodał z satysfakcją Agravaine.
– Wcale że nie – sprzeciwił się Gareth. – Dziadek i babcia na pewno nie 
zajeździliby koni na śmierć.
– No to jak w końcu: padły te konie czy nie padły? – zniecierpliwił się Gaheris.
– Nie padły – odparł Gawaine po chwili namysłu. – Ale mało brakowało.
I opowiadał dalej.
– Kiedy rankiem Król Uther Pendragon dowiedział się co zaszło, zakipiał ze 
złości.
– Zawrzał z gniewu – poprawił go usłużnie Gareth.
– Zakipiał ze złości – powtórzył twardo Gawaine. – Król Uther Pendragon 
zakipiał ze złości. Krzyczał tak: „Na mój królewski majestat! Głowę tego Księcia 
Kornwalii podadzą mi w potrawce! Tutaj! Na ten stół!”. Potem wysłał do dziadka 
list, w którym kazał mu się nafaszerować i ugarnirować, bo za czterdzieści dni 
najdalej on, Król Uther Pendragon, wyłuska go z najpotężniejszego zamku. Nie ma 
szans!
– Książę Komwalii posiadał dwa zamki – uzupełnił Agravaine tonem znawcy. – 
Zamek Tintagil i Zamek Terrabil.
– Więc Książę Kornwalii umieścił babcię w Zamku Tintagil, sam zamknął się 
w Zamku Terrabil, a Król Uther Pendragon wziął oba zamki w oblężenie.
– I wtedy – wykrzyknął Gareth, nie mogąc się opanować – Król rozbił wiele 
namiotów i rozegrała się wielka wojna, i po obu stronach padło od miecza mrowie 
ludzi.
– Tysiąc? – rzucił na próbę Gaheris.
– Co najmniej dwa tysiące – stwierdził ze znawstwem Agravaine. – Nam, Celtom, 
nie opłaca się kłaść trupem mniej niż dwa tysiące żołnierza. Tak naprawdę to było 
ich pewnie z milion.
– Dziadek i babcia zwyciężali w obu oblężeniach, ale gdy już się zanosiło na 
ostateczną klęskę Króla Uthera, przypętał się do niego zły czarownik imieniem 
Merlin...
– Od czarnej magii – sprecyzował Gareth.
– No i wyobraźcie sobie, że ten czarownik od czarnej magii zdołał, za sprawą 
swych piekielnych sztuczek, przenieść zdradzieckiego Uthera Pendragona do zamku 
babci. Dziadzio natychmiast opuścił Zamek Terrabil, lecz nie dojechał z odsieczą, bo 
padł od miecza na polu chwały.
– Od zdradzieckiego miecza.
– A nieszczęsna Księżna Kornwalii...
– Szlachetna i piękna Igraine...
– Babcia...
– ...została pojmana przez niecnego Smoczego Króla, straszliwego Anglika 
o czarnym sercu, i chociaż miała już wtedy trzy urodziwe córy...
– Cudne Siostrzyce Kornwalijskie.
– Ciocię Elaine.
– Ciocię Morganę.
– I naszą mamusię.
– Chociaż już miała te trzy piękne córy, Król Anglii zmusił ją, aby go poślubiła – 
jego, mordercę jej prawowitego małżonka!
Przez chwilę wszyscy czterej w milczeniu kontemplowali bezmiar angielskiej 
niegodziwości. Historia, którą sobie właśnie opowiedzieli, była ulubioną opowieścią 
ich matki. Matka opowiadała ją chłopcom przy każdej z owych niezmiernie rzadkich 
okazji, gdy zdobywała się na wysiłek opowiedzenia im czegokolwiek. Chłopcy znali 
historię na pamięć. Na zakończenie Agravaine zacytował szeptem celtyckie 
porzekadło, którego wyuczyła ich matka:
– Czterem rzeczom Lothianin nigdy nie zaufa: krowiemu rogowi, końskiemu 
kopytu, psim kłom i śmiechowi Anglika.
Skulili się jeszcze ciaśniej na posłaniu ze słomy, wsłuchani w tajemnicze odgłosy 
z komnaty pod spodem.
Komnatę położoną poniżej naszych bajarzy oświetlała pojedyncza świeca 
i szafranowy blask torfowego paleniska. Jak na komnatę królewską, było to 
pomieszczenie dość ubogie, ale przynajmniej wyposażone w łóżko, a raczej łoże, 
z czterema kolumnami, które za dnia służyło jako tron. Nad paleniskiem bulgotała 
zawartość żeliwnego kociołka na trójnogu. Świeca stała przed wypolerowaną 
mosiężną płytą, która pełniła rolę lustra. W pomieszczeniu znajdowały się dwie 
żywe istoty: Królowa i kot. Oboje mieli czarne włosy i niebieskie oczy.
Czarny kot leżał na boku i w blasku ognia wyglądał jak nieżywy. Wrażenie to 
brało się stąd, że kot miał spętane łapy, jak świeżo upolowany rogacz, którego 
myśliwi mają zanieść na drągu do domu. Nie szarpał się już, tylko leżał spokojnie, 
wpatrzony w ogień skośnymi ślepiami, dziwnie zrezygnowany. Może był tylko 
wyczerpany walką – gdyż zwierzę dobrze wie, kiedy zbliża się jego koniec. 
Większości zwierząt dana jest godność umierania niedostępna istotom ludzkim. Ten 
kot, w którego skośnych oczach tańczyły miniaturowe odbicia płomieni paleniska, 
dokonywał teraz, być może, przeglądu swoich ośmiu minionych żywotów, z całym 
zwierzęcym stoicyzmem, który jest ponad nadzieję i lęk.
Królowa uniosła kota. Zamierzała przećwiczyć pospolitą czarodziejską sztuczkę 
– ot, tak sobie, dla rozrywki, albo przynajmniej dla zabicia czasu, który wszyscy 
mężczyźni spędzali na wojnie. Chodziło o sposób na niewidzialność. Królowa nie 
zajmowała się czarami na poważnie, jak jej siostra Morgana le Fay – nazbyt pstro 
miała w głowie, żeby poświęcić się jakiejkolwiek sztuce, choćby i Czarnej Magii. 
Ćwiczyła czary jedynie dlatego, że skłonność do pomniejszych tricków magicznych 
miała we krwi – jak wszystkie kobiety z jej rodu.
Wrzucony do wrzątku, kot zrazu okropnie się rzucał i przeraźliwie miauczał. 
Prężył się do skoku. Próbował pływać ze skrępowanymi łapami. Jego mokra sierść 
pod wpływem ukropu skręcała się w loczki i lśniła jak bok przebitego włócznią 
wieloryba. Paskudnie rozdziawiony pysk odsłaniał różowe wnętrze gardzieli i kocie 
ząbki, ostre i białe jak ciernie. Po pierwszym potwornym miauknięciu, kot nie mógł 
już więcej wydobyć głosu, tylko prężył łapy. Po chwili skonał.
Morgause, Królowa Lothian i Orknejów, siedziała obok gotującego się kota 
i czekała. Od czasu do czasu mieszała wywar z kota drewnianą kopyścią. Komnatę 
zaczął wypełniał smród gotowanej sierści. Przypadkowy obserwator dostrzegłby 
niewątpliwie w pochlebczym blasku torfowego paleniska nadzwyczajną urodę, jaką 
tego wieczoru odznaczała się Królowa – dość wspomnieć duże oczy o przepastnym 
spojrzeniu, połyskliwą czerń włosów, pełne kształty i owo subtelne skupienie, 
z jakim nasłuchiwała, czy z góry nie dobiegają aby jakieś szepty.
– Zemsta! – obwieścił uroczyście Gawaine.
– Babcia i dziadek nie zrobili Królowi Pendragonowi nic złego.
– Prosili go tylko, żeby ich zostawił w spokoju.
Garetha bolała przede wszystkim niesprawiedliwość gwałtu dokonanego na 
kornwalijskiej babce. Nie było na wyspach człowieka, dla którego niewolenie 
słabych, niewinnych istot przez nieokiełznaną tyranię Germanów – nie byłoby 
osobistą zniewagą. Gareth miał czułe serce. Myśl o triumfie siły nad słabością 
budziła w nim nienawiść. Czuł wtedy, że serce mu nabrzmiewa i że się dusi. 
Gawaine, dla odmiany, złościł się, bo rzecz dotyczyła jego rodziny. Gawaine nie 
uważał triumfu siły za zło samo w sobie, lecz za wielkie zło uważał każde działanie 
na szkodę jego klanu. Nie był ani specjalnie mądry, ani specjalnie wrażliwy, ale za to 
był lojalny. Czasem demonstrował lojalność z niepotrzebnym uporem, a z biegiem 
lat wręcz irytująco i głupio. Dla Gawaine’a już od dzieciństwa liczyło się tylko jedno: 
„Górą Orkneje. Niechby i po trupach!”. Trzeciego z braci, Agravaine’a, opowieść 
o babce poruszała, ponieważ miała związek z jego matką, wobec której Agravaine 
żywił emocje gwałtowne, acz zachowywane w sekrecie. Co się tyczy Gaherisa, to 
czuł on i postępował tak samo jak bracia.
Kot w końcu całkiem się rozgotował. Mięso odeszło od kości w postaci cienkich 
włókienek i po długim warzeniu, na wierzchu zebrała się gruba warstwa szumowin 
złożonych z sierści, tłuszczu i flaczków. Pod spodem, w wirach bulgocącej wody, 
kręciły się białe kostki; cięższe kości spoczęły nieruchomo na dnie, a lżejsze 
dryfowały wdzięcznie jak liście na jesiennym wietrze. Krzywiąc się nieco od 
przenikliwej woni niesolonej zupy, królowa odcedziła płyn do drugiego garnka. Na 
flanelowym cedzaku pozostał osad kota: mokra masa skłębionej sierści i mięsnych 
włókien oraz kolekcja delikatnych kości. Królowa podmuchała na osad i zamieszała 
go końcem łyżki, żeby prędzej wystygł. Po chwili mogła zagłębić w nim palce.
Królowa wiedziała, że każdy nieskazitelnie czarny kot ma w sobie kość, która – 
jeśli ją włożyć do ust po uprzednim ugotowaniu kota żywcem – gwarantuje 
niewidzialność. Ale nawet w tamtych odległych czasach nikt nie wiedział dokładnie, 
która to ma być kość. Dlatego czarów należało dokonywać przed lustrem, aby 
praktyka mogła dać odpowiedź na pytanie.
Morgause nie była szczególną entuzjastką niewidzialności; w gruncie rzeczy 
gardziła niewidzialnością, ponieważ była piękna. Ale mężczyzn na razie nie było 
w pobliżu, a uprawianie czarów stanowiło przynajmniej jakieś zajęcie dla zabicia 
czasu. Nie mówiąc o tym, że dawało okazję do posiedzenia przed lustrem.
Królowa zeskrobała wspomnienie po kocie na dwie kupki; jedną tworzył 
schludny stosik ciepłych kości, a drugą dymiąca powoli mieszanina nieokreślonego 
kształtu i gatunku. Królowa wybrała jedną kostkę i, odstawiając mały paluszek, 
uniosła ją do swych różanych usteczek. Delikatnie chwyciwszy kość zębami, 
ustawiła się przed wypolerowanym mosiądzem zwierciadła, z senną rozkoszą 
lustrując własną postać. Cisnęła kość w palenisko i wzięła następną.
Nikt jej nie widział. I dobrze, bo wyglądało to dosyć dziwnie, gdy się co chwila 
odwracała, to do lustra, to do kupki kości, za każdym razem biorąc w zęby nowy 
fragment kociego szkieletu, sprawdzając w lustrze, czy ją jeszcze widać i ciskając 
kość w płomienie. Poruszała się z taką gracją, jakby wykonywała jakiś taniec albo 
jakby przez cały czas ktoś na nią patrzył – albo też jakby wystarczało jej to 
w zupełności, że sama siebie widzi.
Wreszcie, i to zanim sprawdziła wszystkie kości, znudziła się zabawą. 
Zirytowana, resztę kości cisnęła na ziemię, a miazgę wyrzuciła za okno, nie bacząc na 
to, gdzie spadnie. Potem wygasiła ogień, wyciągnęła się dramatycznie na wielkim 
łożu i dłuższy czas przeleżała bezsennie w ciemności, wiercąc się z niezadowolenia.
– I właśnie dlatego, moje zuchy – kończył opowieść Gawaine – my, potomkowie 
rodu Kornwalii i Orknejów, musimy zawsze stawać przeciwko Królom Anglii, 
a szczególnie przeciwko klanowi Mac Pendragon.
– I dlatego nasz tato ruszył na wojnę z Królem Arturem cośtam-cośtam, bo ten 
Artur, to jest Pendragon. Mama tak mówiła.
– Naszym zadaniem jest dbać o to, by nienawiść i zemsta była wiecznie żywa – 
rzekł Agravaine. – Bo nasza mama jest z rodu Kornwalii. Pani Igraine była naszą 
babcią.
– Musimy pomścić nasz ród.
– Bo nasza mama jest najpiękniejszą damą w całym górzystym, rozległym, 
mądrym i rozkosznym świecie.
– I dlatego, że myją kochamy.
Istotnie, kochali ją bardzo. Może tak zawsze bywa, że człowiek bezkrytycznie 
oddaje najlepszą część swojego serca komuś, kto nie odpłaci mu za to nawet ciepłą 
myślą.



ROZDZIAŁ II


Na blankach zamku Camelot, w krótkim okresie pokoju między dwiema 
wojnami, stał sobie młody Król Anglii ze swoim nauczycielem i obaj podziwiali 
liliowe pastwiska wieczornego nieba. Łagodna poświata zalała obszar, na który 
spoglądali z góry, rzeka wiła się leniwie pomiędzy czcigodnym opactwem 
a szacownym zamkiem, a w wodzie rozpłomienionej zachodzącym słońcem odbijały 
się wieże, wieżyczki i iglice, zawieszone bez ruchu w spokojnym powietrzu.
Świat przedstawiał się naszym dwóm obserwatorom jako zabawka, gdyż stali na 
wysokim wzniesieniu, górującym ponad okolicą. W dole widzieli porosły trawą 
teren podzamcza – niesamowity, gdy się tak nań patrzyło z góry – i małego, 
skróconego perspektywą człowieczka z parą wiader na koromysłach, drepczącego 
w stronę menażerii. Dalej, przy wartowni, która sprawiała nieco mniej niesamowite 
wrażenie, gdyż nie leżała dokładnie pod nimi, zobaczyli nocnego strażnika, który 
właśnie przejmował wartę od sierżanta. Wartownicy trzaskali obcasami, salutowali, 
prezentowali broń i wymieniali hasła, czyniąc radosny rwetes podobny dzwonom 
weselnym – ale dla naszych widzów spełniali ceremoniał w ciszy, znajdowali się 
bowiem bardzo daleko w dole. Wyglądali jak para ołowianych żołnierzyków, 
zbrojnych na modłę irlandzką, a ich dziarskie kroki nie mogły odbić się echem 
o lśniącą, wyskubaną przez owce murawę. Dalej, za murem, słychać było głosy 
targujących się kumoszek, krzyki chuliganów, wrzaski kaprali, pomieszane 
z beczeniem nielicznych kóz i dzwonkami dwóch czy trzech trędowatych w białych 
kapturach, którzy w ten sposób oznajmiali swoje nadejście; i z szelestem habitów 
sióstr zakonnych, które składały wizyty miłosierdzia ubogim, wędrując do nich 
równiutko, parami; i z odgłosami bójki dżentelmenów, których, zdaje się, 
interesowały konie. Na drugim brzegu rzeki płynącej tuż pod zamkowym murem, 
człowiek orał pole pługiem przytroczonym do końskiego ogona. Drewniany pług 
poskrzypywał. Nieopodal drugi człowiek w ciszy łowił łososia na robaka – w owych 
dniach rzeki nie były zatrute – a jeszcze dalej osioł dawał koncert przed nadciągającą 
nocą. Wszelkie odgłosy dochodziły do pary widzów na wieży pomniejszone, jakby 
odbierane przez niewłaściwy koniec megafonu.
Artur był młody, stał na progu życia. Miał jasne włosy, a na jego twarzy 
malowała się cielęca głupota, a przynajmniej kompletny brak cwaniactwa. Była to 
szczera twarz, o dobrych oczach, budząca zaufanie, jak twarz dobrego ucznia, który 
cieszy się z tego, że żyje, i nie wierzy w grzech pierworodny. Artura nikt nigdy nie 
potraktował niesprawiedliwie, więc dobroć i wyrozumiałość wobec innych były dla 
niego stanem naturalnym.
Król miał na sobie aksamitny płaszcz, który dawniej należał do jego ojca, Uthera 
Zdobywcy. Płaszcz oblamowany był brodami czternastu królów pokonanych 
w dawnych czasach. Szkoda, że jedni królowie mieli brody ryże, inni czarne, jeszcze 
inni szpakowate, a w dodatku każdy innej długości. Oblamowanie królewskiego 
płaszcza przypominało przez to boa z ptasich piór. Wąsiska świętej pamięci 
monarchów pozatykano za guziki.
Merlin nosił białą brodę do pasa, okulary w rogowej oprawie i spiczasty 
kapelusz. Ten ostatni przywdziewał na cześć saskich chłopów pańszczyźnianych, 
których tradycyjnymi nakryciami głowy były: czepek kąpielowy, czapka frygijska 
albo taki właśnie stożek ze słomy.
Z rzadka, między długimi okresami wsłuchiwania się w wieczór, zamieniali po 
parę słów.
– Muszę przyznać, że przyjemnie jest być królem – stwierdził Artur. – To była 
wspaniała bitwa.
– Tak uważasz?
– Oczywiście. Wspaniała. Przypomnij sobie tylko, jak Loth z Orknejów zmykał, 
gdy wydobyłem mój Ekskalibur.
– Ale najpierw rozłożył cię na łopatki.
– Nieważne. Udało mu się, bo to było zanim wydobyłem Ekskalibur. Ledwie 
zobaczyli mój wierny miecz, podali tyły jak zające.
– Wrócą, wrócą – uspokoił go czarodziej. – Cała szóstka. Powiem więcej: 
królowie Orknejów, Garlothów, Gore, Szkocji, Tower i Stu Rycerzy już zawiązali 
Konfederację Celtycką. Nie zapominaj, że twoje prawo do tronu opiera się na dość 
wątpliwych podstawach.
– Niech sobie wracają – odparł Król. – Ja się ich nie boję. Tym razem naprawdę 
dam im łupnia i zobaczą, kto tu jest panem.
Staruszek włożył do ust koniec brody i zaczął go żuć, co robił zawsze w chwilach 
konsternacji. Przegryzł włos, który mu utknął między zębami. Spróbował usunąć 
odgryziony koniec włosa językiem, a gdy to nie poskutkowało, wyjął go palcami. 
Potem zaczął oburącz skracać rozszczepiony koniec brody.
– Nie tracę wiary, że kiedyś zrozumiesz – rzekł w końcu – ale Bóg jeden wie, jak 
morderczym wysiłkiem jest uczenie ciebie. Cały czas pod górkę.
– Doprawdy?
– Doprawdy! – krzyknął z pasją Merlin. – Doprawdy? Doprawdy? Doprawdy? 
Tylko tyle potrafisz powiedzieć? Doprawdy, doprawdy, doprawdy? Jak smarkaty 
uczniak.
– Uważaj, bo utnę ci brodę.
– No to utnij. Dobry pomysł. Przynajmniej będę miał pretekst, żeby przestać cię 
uczyć.
Artur przesunął łokieć, którym się wspierał o mur i spojrzał na swojego leciwego 
druha.
– Co się stało, Merlinie? Czy gdzieś popełniłem błąd? Jeżeli tak, to przepraszam.
Czarodziej rozplatał brodę i wysmarkał nos.
– Nie chodzi o to, co robisz – powiedział. – Chodzi o to, jak myślisz. Jest jedna 
jedyna rzecz, której naprawdę nie znoszę, a mianowicie głupota. Zawsze powtarzam, 
że głupota to Grzech Przeciwko Duchowi Świętemu.
– Rzeczywiście, coś o tym wspominałeś.
– Tylko bez ironii.
Król objął Merlina za ramię i odwrócił twarzą do siebie.
– Chcę wiedzieć, o co chodzi. Czy jesteś w złym humorze? Jeżeli popełniam 
jakieś głupstwo, powiedz mi, co to takiego. Nie złość się.
Słowa te do reszty rozjuszyły starego czarownika.
– Powiedzieć ci! A co będzie, gdy zabraknie osoby, która by ci mówiła o twoich 
błędach? Nigdy nie zaczniesz myśleć samodzielnie. Co będzie, kiedy ugrzęznę 
w tym zakichanym kurhanie, no co, proszę szanownego pana?
– O kurhanie jeszcze nie słyszałem.
– Daj mi spokój ze swoim głupim kurhanem! Co za kurhan? O czym to ja 
mówiłem?
– O głupocie – przypomniał mu grzecznie Artur. – Zacząłeś od głupoty.
– No właśnie.
– Nie wystarczy powiedzieć „no właśnie”. Miałeś rozwinąć temat.
– Już nie pamiętam, co chciałem powiedzieć. Ty z tymi swoimi uwagami 
potrafisz człowieka doprowadzić do szewskiej pasji. Po dwóch minutach nikt by nie 
pamiętał, o czym mowa. Od czego się zaczęło?
– Od bitwy.
– Aa, już pamiętam! Rzeczywiście zaczęło się od bitwy.
– Powiedziałem, że to była dobra bitwa.
– Przypominam sobie.
– No, bo to była dobra bitwa – powtórzył zaczepnie Artur. – Bitwa na medal, 
którą wygrałem i z której miałem wielką frajdę.
Oczy czarodzieja zamgliły się jak oczy sępa; Merlin wycofał się w głąb własnych 
myśli. Przez kilka minut na blankach panowała cisza. Nad głowami króla 
i czarodzieja kołowała wesoło para goniących się sokołów wędrownych, pokrzykując 
„kik-kik-kik” i dzwoniąc dzwoneczkami u nóg. Merlin znów wyjrzał na świat przez 
własne oczy.
– Twoja wygrana w bitwie dowodzi wielkiej mądrości – odezwał się uroczyście, 
cedząc słowa.
Artura zawsze uczono, że należy być skromnym, a prostoduszność nie dała mu 
zobaczyć, że sęp szykuje się do ataku.
– Ee tam, bez przesady. Po prostu miałem szczęście.
– Wielkiej mądrości – powtórzył z naciskiem Merlin. – Ilu twoich łyków padło na 
polu walki?
– Nie pamiętam.
– Nie pamiętasz.
– Kay mówił...
Król urwał zdanie w połowie i zajrzał czujnie w oczy czarownika.
– No, rzeczywiście. To nie była taka znowu wielka frajda. Nie pomyślałem o tym.
– Liczba zabitych przekroczyła siedmiuset żołnierzy. Naturalnie, prostych łyków, 
więc nie ma o czym mówić. Spośród rycerzy żaden nie odniósł szwanku, jeśli nie 
liczyć tego, który złamał nogę spadając z konia.
Widząc, że Artur nie kwapi się z odpowiedzią, staruszek ciągnął wywód tonem 
pełnym goryczy.
– Przepraszam, zapomniałem, że ty sam byłeś nieźle poturbowany.
Artur z wściekłą miną wpatrywał się w swoje paznokcie.
– Nienawidzę cię, kiedy tak zrzędzisz. Merlin rozpromienił się z zachwytu.
– To rozumiem! – pochwalił. – Oto właściwa postawa! I z radosnym uśmiechem 
ujął króla pod ramię. – Pytanie innych o radę to fatalny błąd. Zwłaszcza, że już 
niedługo nie będzie mnie tutaj i przestanę ci udzielać rad.
– Co ma znaczyć to ciągłe gadanie, że wkrótce cię tu nie będzie? Co to za jakieś 
kurhany? Wytłumacz mi.
– Co tu tłumaczyć? Zakocham się niebawem w dziewczynie imieniem Nimue, 
ona wyuczy się moich czarów i uwięzi mnie na kilka stuleci w skalnej jaskini. To po 
prostu jedno ze zwykłych, nieuchronnych zdarzeń.
– Ależ Merlinie! To straszne! Być przez wieki uwięzionym w jaskini, jak ropucha 
w dołku? Nie możemy do tego dopuścić.
– Nie gadaj głupstw – burknął czarodziej. – O czym to ja mówiłem?
– O tej panience...
– Mówiłem o dobrych radach. Jak to nigdy nie trzeba o nie prosić. Mimo to, dam 
ci pewną dobrą radę. Radzę, abyś zawsze myślał o bitwach i o swoim królestwie 
Gramarii, i o wszystkich innych sprawach, o których powinien myśleć król. Czy 
będziesz myślał?
– Będę. Naturalnie, że będę. A ta dziewczyna, która się wyuczy twoich czarów...?
– To są, widzisz, sprawy ludzi, a nie królów. Mówiąc, że bitwa była piękna, 
myślałeś jak twój ojciec. A ja chcę, żebyś myślał po swojemu; żebyś dawał 
świadectwo edukacji, której ci od tylu lat udzielam – wtedy gdy ja już będę starym 
dziadkiem zamkniętym w skalnej dziurze.
– Merlinie!
– No, cicho, cicho. Chciałem cię tylko trochę wzruszyć. Nie przejmuj się. Brałem 
cię na litość. Prawdę mówiąc, to z największą rozkoszą poodpoczywam sobie te 
kilkaset lat. A co się tyczy Nimue, to często i tkliwie ją wspominam. Nie to jest 
ważne. Ważne jest samodzielne myślenie i kwestia bitew. Czyś ty, na przykład, 
pomyślał chociaż raz na serio o sytuacji w kraju, czy też zamierzasz przez całe życie 
bimbać sobie na nią, jak Uther Pendragon? Jesteś, bądź co bądź, królem tego skrawka 
ziemi.
– Za dużo nie myślałem.
– A widzisz. Wobec tego pomyślmy chwilę razem. Weźmy, na przykład, pod 
uwagę twojego celtyckiego znajomka, Sir Bruce’a Sans Pitie.
– Tego drania!
– Właśnie jego. A czemuż to wyrażasz się o nim tak surowo?
– Bo to świnia. Morduje dziewice na prawo i lewo, ale wystarczy, żeby rycerz 
z prawdziwego zdarzenia stanął w obronie niewinnej, wieje co koń wyskoczy. Ma 
hodowlę specjalnych, szybkich koni, żeby go nikt nie mógł doścignąć. Poza tym 
zabija ciosem w plecy. To zwykły awanturnik i łupieżca. Zakatrupiłbym go na 
miejscu, gdybym go tylko dopadł.
– A mnie się zdaje – rzekł Merlin – że on się niczym szczególnym nie wyróżnia. 
Czymże w końcu jest ów osławiony kodeks rycerski? Wszystko sprowadza się do 
tego, że gościa stać na własny zamek i zbroję, a kto ma zamek i zbroję, ten może do 
woli rozkazywać ludowi saskiemu. Ryzykuje najwyżej paroma szramami 
w spotkaniu z drugim rycerzem. Przypomnij sobie pojedynek Pellinore’a 
z Grummorem, który obserwowałeś, będąc dzieckiem. Liczy się tylko zbroja. 
Baronowi wolno całymi dniami siekać ludzi w plasterki i dybać – z wzajemnością – 
na drugiego barona. A kraj od tego ginie. „Silny ma zawsze rację” – oto motto na 
dziś. Bruce Sans Pitie jest tylko uosobieniem ogólnej sytuacji. Albo weź Lotha, 
Neutresa, Uriensa i całą resztę tej celtyckiej zgrai, która walczy przeciwko tobie 
o królestwo. Przyznaję: wyciągnięcie miecza z kamienia nie jest prawnie uznanym 
dowodem synostwa, ale królowie Pradawnych nie o to przecież mają do ciebie 
pretensje. Buntują się – chociaż jesteś ich feudalnym suwerenem – tylko dlatego, że 
twój tron się chwieje. U nas się zawsze mówiło, że kłopot Anglii to szansa dla 
Irlandii. Buntownicy mają teraz okazję wyrównać rodowe porachunki, upuścić dla 
rozrywki nieco krwi i wzbogacić się na łupach. Ich samych to warcholstwo nie 
kosztuje nic a nic, bo są okuci w stal – i tobie też, jak widzę, ten sport się podoba. 
A popatrz na swój kraj; na popalone stodoły, na sterczące z sadzawek nogi trupów, 
na wzdęte zwłoki końskie przy drogach, na rozsypujące się młyny, na pieniądze 
zakopywane w ziemi, na to, że nikt się nie waży wyjść z domu, nosząc złote ozdoby 
na wierzchu. Oto masz swój kodeks rycerski. Oto, czego dokonał Uther Pendragon. 
A teraz ty mi mówisz, że bitwa to frajda!
– Myślałem tylko o sobie.
– Wiem, wiem.
– Powinienem był myśleć o ludziach, którzy walczyli bez zbroi.
– No właśnie.
– Silny Nie Zawsze Ma Rację, tak, Merlinie?
– Aha! – uśmiechnął się szeroko stary czarodziej. – Aha! Spryciarz z ciebie, 
Arturku, ale nie nabierzesz tak łatwo swojego starego belfra. Próbujesz wciągnąć 
mnie w grę, żebym znów myślał za ciebie. Ale ja się nie dam złapać. Za stary ze mnie 
lis. Dalej musisz myśleć sam. Czy silny ma rację, czy nie ma – a jeśli nie ma, to 
dlaczego? Podaj przyczyny i przedstaw plan działania. Ciekawe, swoją drogą, jak 
sobie z tym poradzisz.
– Jak ja... – zaczął Król, ale zamilkł na widok marsowej miny czarodzieja. – 
Dobrze – rzekł po chwili z większą pewnością siebie. – Pomyślę nad tym.
I zabrał się do myślenia, pocierając przy tym miejsce na wąsy, powyżej górnej 
wargi.
Nim zeszli z punktu obserwacyjnego, wydarzył się drobny „incydent. Człowiek, 
który zaniósł dwa kubły z żarciem do menażerii, wracał tą samą drogą z pustymi 
wiadrami. Przechodził dokładnie pod nimi: mała ruchoma figurka w drodze do 
kuchni. Artur, który od paru chwil bawił się luźnym kamieniem wydłubanym 
z murów, zmęczył się myśleniem i wychynął przez mur, trzymając kamień w ręku.
– Curselaine wydaje się stąd bardzo mały.
– On jest mały.
– Ciekawe, co by się stało, gdybym spuścił mu na głowę ten kamień.
Merlin obliczył odległość.
– Przy prędkości trzydziestu dwóch stóp na sekundę – odpowiedział – zapewne 
zabiłby go na miejscu. Przyspieszenie przy takiej prędkości wystarczy, żeby rozłupać 
czaszkę.
– Jeszcze nigdy nikogo w ten sposób nie zabiłem – wyznał młodzieniec 
pytającym tonem.
Merlin obserwował go z zaciekawieniem.
– Jesteś Królem – powiedział. Po chwili dodał:
– Nikt nie będzie miał do ciebie pretensji, jeżeli spróbujesz.
Artur tkwił nieruchomy, wychylony, z kamieniem w ręce. Nie zmieniając 
postawy, zerknął w bok i jego oczy napotkały wzrok nauczyciela.
Kamień zręcznie strącił kapelusz z głowy Merlina. Staruszek puścił się w pogoń 
za Królem, schodami w dół, wymachując różdżką z lignum vilae.
Artur był szczęśliwy. Jak pierwszy człowiek w Raju przed Upadkiem, cieszył się 
własną niewinnością i pomyślnym losem. Zamiast być prostym giermkiem, został 
królem. Zamiast być opuszczonym sierotą, cieszył się miłością wszystkich ludzi 
z wyjątkiem Celtów i sam wzajemnie darzył wszystkich miłością.
Żył tak, jakby na radosną, słodką powierzchnię lśniącego rosą świata jeszcze 
nigdy nie spadła ani drobinka smutku.



ROZDZIAŁ III


Sir Kay nieraz słyszał opowieści o Królowej Orknejów i był jej bardzo ciekaw.
– Jaka ona właściwie jest, ta Królowa Morgause? – spytał kiedyś. – Podobno jest 
piękna. I o co właściwie ci Pradawni z nami wojują? A ten jej mąż, Król Loth, co to za 
jeden? Jak się naprawdę nazywa? Podobno niektórzy nazywają go Królem Lothian 
i Orknejów. Gdzie leży ta cała Lothia? Czy nie gdzieś w okolicach Brazylii? Nie 
pojmuję, o co ta cała rewolucja. Przecież wszyscy w tym kraju wiedzą, że ich 
prawowitym feudalnym władcą jest Król Anglii. Ona podobno ma czterech synów. 
Ciekawe, czy to prawda, że nie jest zbyt szczęśliwa w małżeństwie.
Wracali konno z gór, gdzie spędzili cały dzień, polując z sokołami na głuszca. 
Merlin wybrał się z nimi, ale tylko aby zażyć przejażdżki. Merlin był bowiem od 
niedawna wegetarianinem – programowym wrogiem rozlewu krwi – chociaż 
w cielęcych latach bezmyślnej młodości żaden z krwawych sportów nie był mu obcy. 
Trzeba przyznać, że nawet jako wegetarianin z zachwytem – choć ukradkiem – 
obserwował zwinne sokoły. Czatując na zdobycz, zataczały majestatyczne kręgi 
wysoko na niebie, gdzie widać je było jako punkciki. Zoczywszy głuszca, z głośnym 
furkotem przypuszczały na niego nagły a cięty atak, po którym nieszczęsna ofiara 
fikała kozła i jak kamień spadała we wrzosowisko. Trup na miejscu. Pantomima ta 
była pokusą, której Merlin nie umiał się oprzeć, toteż patrzył, ale bardzo 
zawstydzony, w poczuciu grzechu. Na pociechę powtarzał sobie, że mięso głuszca 
potrzebne jest do nakarmienia ludzi, ale słabe to było usprawiedliwienie, skoro 
w konieczność jedzenia mięsa też się przestało wierzyć.
Artur, który jechał ostrożnie, jak na rozważnego młodego monarchę przystało, 
oderwał wzrok od skalnego pagórka, który w owych dniach anarchii mógł 
maskować zasadzkę, i z uniesioną brwią zerknął ku nauczycielowi. Ciekaw był – 
chociaż nie przesadnie – na które z pytań Kaya czarodziej zdecyduje się udzielić 
odpowiedzi. Całą resztę królewskiej uwagi pochłaniały teoretyczne możliwości 
wykorzystania terenu do celów militarnych. Wiedział, w jakiej odległości za nimi 
postępują sokolnicy – klatkowy, niosący na plecach kwadratową ramę 
z zakapturzonymi sokołami, a po jego bokach dwóch zbrojnych – i gdzie spodziewać 
się następnego miejsca, skąd wyfrunąć może podstępna strzała Williama Rufusa.
Merlin wybrał pytanie numer dwa.
– Wojny – rzekł – nigdy nie rozgrywają się z jednego prostego powodu. Składa 
się na nie wiele przyczyn, wzajemnie połączonych. Podobnie rewolucje.
– Ale musi być przecież główna przyczyna – sprzeciwił się Kay.
– Niekoniecznie.
– Teraz możemy ruszyć truchtem – zaproponował Artur. – Za tymi skałkami 
mamy dwie mile otwartej drogi, a potem się zatrzymamy i poczekamy na ludzi. 
Konie wypoczną.
Pęd powietrza zdmuchnął Merlinowi kapelusz. Musieli się zatrzymać, żeby go 
podnieść. Po tym incydencie wiedli już konie statecznie, w jednym szeregu.
– Jednym z powodów – mówił czarodziej – jest odwieczna nienawiść między 
Celtami a Germanami. Konfederacja Celtycka reprezentuje dawne rody, wyparte 
z Anglii przez kilka innych rodów, których przedstawicielem jesteś ty, Arturze. 
Zrozumiałe więc, że dokuczają ci, kiedy tylko mogą.
– Nie mam głowy do historii – oświadczył Kay. – A już w tych rodach to w ogóle 
trudno się połapać. Tak czy owak, to wszystko łyki pańszczyźniane.
Starzec spojrzał na niego z błyskiem rozbawienia w oku.
– Zdumiewającą cechą Normanów – zauważył – jest to, że nie mają zielonego 
pojęcia o innych ludziach. Wiedzą tylko o sobie. Ty, mój Kayu, jako normański 
dżentelmen, doprowadziłeś tę szczególną cechę do perfekcji. Ciekaw jestem, czy ty 
w ogóle wiesz, kto to są Celtowie.
– Celt jest to rodzaj topora bojowego – wtrącił Artur, a czarodziej od kilku 
dobrych pokoleń niczym nie zdumiał się tak bardzo, jak tym nagłym przebłyskiem 
erudycji ze strony ucznia. Istotnie, było to jedno ze znaczeń słowa „celt”, z tym że 
Artur nie miał prawa o tym wiedzieć.
– Chodzi o innych Celtów. Mam na myśli ludzi. Nazwa Celtowie obejmuje 
Pradawnych zamieszkujących Brytanię, Kornwalię, Walię, Irlandię i Szkocję. 
Piktowie i inni.
– Piktowie? – wpadł mu w słowo Kay. – Coś słyszałem! Piktusy – obrazki. 
Malowali się na niebiesko.
– I to mają być owoce mojej pracy pedagogicznej! Król odezwał się z namysłem:
– Czy mógłbyś opowiedzieć mi więcej o tych starych rodach, Merlinie? 
Powinienem się orientować w sytuacji, skoro zanosi się na drugą wojnę.
Tym razem to Kay miał zdumioną minę.
– Jaka wojna? Pierwsze słyszę. Myślałem, że stłumiliśmy rewoltę w ubiegłym 
roku.
– Tamci zawiązali nową konfederację, z pięcioma nowymi królami, co czyni ich 
w sumie jedenastu. Nowi też są potomkami dawnej krwi: Clariance z North 
Humberland, Idres z Kornwalii, Cradelmas z Północnej Walii, Brandegoris ze 
Stranggore i Anguish z Irlandii. Tym razem, obawiam się, czeka nas wojna 
z prawdziwego zdarzenia.
– O głupie rody – skrzywił się przyrodni brat Króla. – Ale i tak zabawa może być 
przednia.
Król zignorował jego uwagę.
– Mów dalej – zwrócił się do Merlina. – Czekam na objaśnienia.
– Tylko bardzo proszę – dodał pospiesznie, kiedy czarodziej już otwierał usta – 
bez nadmiaru szczegółów.
Merlin jeszcze dwukrotnie otworzył i zamknął usta, nim przystąpił do wykładu 
dostosowanego do królewskich warunków.
– Około trzech tysięcy lat temu – zaczął wreszcie – kraina, po której właśnie 
podróżujemy, należała do plemienia walczącego miedzianymi toporkami. Dwa 
tysiące lat temu plemię to zostało wyparte na zachód przez inne plemię, posługujące 
się w walce mieczami z brązu. Tysiąc lat temu kolejna inwazja przywiodła na te 
ziemie ludzi z żelazną bronią, którzy jednak nie opanowali całych Wysp Piktyjskich, 
ponieważ w trakcie ich inwazji na wyspie pojawili się także Rzymianie i popsuli im 
szyki. Rzymianie wynieśli się jakieś sześćset lat temu, a wkrótce potem inwazja 
teutońska – tym razem głównie ludów zwanych Sasami – przegnała całe 
towarzystwo, jak zawsze, na zachód. Ledwie Sasi zaczęli się osiedlać, zjawił się twój 
ojciec, Zdobywca, z bandą Normanów – i taki właśnie jest stan rzeczy na dzień 
dzisiejszy. Robin Wood był saskim partyzantem.
– Zawsze myślałem, że nasze wyspy nazywają się brytyjskie, a nie piktyjskie.
– Masz słuszność. Ludzie mówili raz „b”, raz „p”. Niechlujna wymowa 
spółgłosek to specjalność Teutonów. W Irlandii po dziś dzień opowiadają o jakichś 
Fomorianach, którzy byli w istocie Pomorzanami, a znów...
Artur przerwał ten wywód w krytycznym momencie.
– Krótko mówiąc – podsumował – my, Normanowie, mamy za niewolników 
Sasów, którzy z kolei zniewolili podniewolników zwanych Celtami, czyli 
Pradawnych. W takim razie zupełnie nie rozumiem, dlaczego Konfederacja Celtycka 
wojuje ze mną, królem normańskim, skoro jej ród gnębili Sasi, i to w dodatku 
kilkaset lat temu.
– Przeceniasz celtycką pamięć, mój chłopcze. Oni was nie rozróżniają. 
Normanowie to rasa teutońska, tak samo jak Sasi, których pokonał twój ojciec. Dla 
potomków starożytnych Celtów oba wasze rody są gałęziami obcego szczepu, który 
ich wygnał na północ i na zachód.
– Mam dość tej lekcji historii – oznajmił kategorycznie Kay. – Podobno jesteśmy 
już dorośli. A jak tak dalej pójdzie, będziemy za chwilę pisali dyktando.
Artur uśmiechnął się od ucha do ucha i wyśpiewał pierwsze słowa inkantacji, 
którą obaj tak dobrze mieli w pamięci: Barabara Celarent Darii Ferioque Prioris, Kay 
dośpiewał antyfonicznie cztery następne wersy.
– Przecież sami chcieliście – nadąsał się Merlin.
– No i mamy, cośmy chcieli.
– Najważniejsze, że będzie wojna, bo Normanowie czy inni Sasi, jak ich zwał, tak 
ich zwał, dawno temu narazili się Celtom.
– Bzdura! – zawołał czarodziej. – Nigdy nic podobnego nie mówiłem.
Artur i Kay rozdziawili usta.
– Mówiłem, że wojna wybuchnie z dziesiątków powodów, a nie z jednego. Na 
przykład niebagatelną przyczyną tej akurat wojny będzie fakt, że Królowa Morgause 
rządzi się jakby chodziła w spodniach. Czy też raczej rzec powinienem: w pludrach.
Artur z niemałym trudem sformułował kolejne pytanie:
– Chciałbym mieć jasność. Najpierw daje mi się do zrozumienia, że Loth i cała 
reszta buntują się, ponieważ oni są Celtami, a my Germanami. Teraz z kolei 
dowiaduję się, że cała rzecz ma związek ze spodniami Królowej Orknejów. Może byś 
się raz zdecydował?
– Istnieje zadawniona waśń między Celtami a Germanami, o której mówiłem 
przed chwilą, ale oprócz niej istnieją i inne waśnie. Nie zapomniałeś chyba, że twój 
ojciec, jeszcze zanim przyszedłeś na świat, zamordował Księcia Kornwalii? Królowa 
Morgause to jedna z jego córek.
– Cudne Siostrzyce Kornwalijskie – przypomniał sobie Kay.
– No właśnie. Z drugą siostrą mieliście przyjemność spotkać się osobiście, to 
królowa Morgana le Fay. Pamiętacie, jak poznaliście Robina Wooda i znaleźliście ją 
na łożu ze smalcu? Trzecia siostra ma na imię Elaine. Wszystkie trzy są 
czarownicami, większego czy mniejszego kalibru, ale tylko Morgana traktuje czary 
poważnie.
– Skoro mój ojciec zabił ojca Królowej Orknejów – rzekł Król – to wydaje mi się 
całkiem usprawiedliwione, że Królowa pcha swego męża do buntu przeciwko mnie.
– To osobista uraza. Osobiste urazy nie usprawiedliwiają wojen.
– Powiem więcej – ciągnął Król. – Jeżeli mój ród zagarnął ziemie należące do 
Celtów, to uważam, że poddani Królowej Orknejów mają wszelkie powody, aby ze 
mną walczyć.
Merlin poskrobał się w przedziałek w brodzie tą samą dłonią, w której dzierżył 
cugle. Przez chwilę myślał i nie odzywał się.
– Uther – rzekł wreszcie – twój nieodżałowany ojciec, był agresorem. Podobnie 
jak jego poprzednicy, Sasi, którzy wyparli Pradawnych z tych ziem. Ale gdybyśmy 
zaczęli tym sposobem żyć wstecz, przekonalibyśmy się, że łańcuch krzywd nie ma 
końca. Pradawni też przecież byli agresorami wobec mieszkającego tu wcześniej 
plemienia miedzianych toporków. Ci z kolei podbili i wygnali żyjące tu jeszcze 
dawniej plemię Eskimosów, którzy tworzyli swe narzędzia głównie z muszli. Można 
się tak cofać i cofać, aż do Kaina i Abla. A rzecz w tym, że podbój saski powiódł się, 
tak samo jak podbój Sasów przez Normanów. Twój ojciec przed laty usadził Sasów, 
mniejsza o to jak brutalnymi metodami, a po upływie wielu lat trzeba umieć 
zaakceptować status quo. Chciałbym ponadto zauważyć, że podbój normański był 
procesem jednoczenia, podczas gdy obecny bunt Konfederacji Celtyckiej jest 
procesem podziału. Konfederaci pragną rozbić organizm, który możemy dziś 
nazwać Zjednoczonym Królestwem, na szereg małych, nie znaczących państewek. 
Z tego punktu widzenia ich motywację trudno uznać za słuszną. – Merlin znów 
poskrobał się po brodzie i nagle zawrzał gniewem. – Niedobrze mi się robi od tych 
nacjonalistów! Przeznaczeniem człowieka jest jednoczyć, a nie dzielić! Ostatecznym 
owocem podziałów jest gromada małp, które siedzą każda na innym drzewie 
i obrzucają się nawzajem orzechami.
– Ale z drugiej strony – powiedział Król – trudno zaprzeczyć, żeśmy się dopuścili 
grubej prowokacji. Może powinienem zaniechać walki?
– I poddać się? – zapytał Kay, raczej ubawiony niż oburzony pomysłem Artura.
– Mógłbym abdykować.
Spojrzeli obaj na Merlina, który jednak unikał ich oczu. Jechał dalej, zapatrzony 
przed siebie, skubiąc brodę.
– Czy powinienem się poddać?
– Jesteś Królem – odparł starzec z upartą miną. – Jeżeli abdykujesz, nikt ci nic nie 
powie.
Po chwili jednak Merlin zmienił ton na łagodniejszy.
– Czy wiesz, że ja sam pochodzę od Pradawnych? Mój ojciec był podobno 
demonem, ale w żyłach matki płynęła czysta krew celtycka. Więc cała moja ludzka 
krew to krew Pradawnych. Mimo to, z całą odpowiedzialnością za słowa, krytykuję 
ich nacjonalistyczne ciągoty – a więc w oczach ich polityków jestem zdrajcą. Oni 
chętnie używają obrazi i wych epitetów, bo dzięki nim zdobywają tanią popularność. 
I jeszcze jedno ci powiem, Arturze: człowiek ma w życiu dość kłopotów bez granic 
państwowych, wojen i honorowych waśni.



ROZDZIAŁ IV


Siano zostało zwiezione, a zboże potrzebowało jeszcze tygodnia, żeby dojrzeć. 
Siedzieli w cieniu na skraju pola i patrzyli, jak ogorzałe postacie o białych zębach 
uwijają się w pełnym słońcu, jak klepią kosy, ostrzą sierpy i ogólnie szykują się do 
zakończenia żniw. Na ciągnących się tuż pod zamkiem polach panował spokój i nie 
trzeba się było obawiać zdradzieckich strzał. Przyglądając się żniwiarzom, łuskali na 
wpół dojrzałe kłosy i z lubością wgryzali się w ziarna, smakując mleczną delikatność 
pszenicy i twardszy, nie tak subtelny, miąższ owsa. Perlisty smak jęczmienia 
wydałby im się dziwny, gdyż ta odmiana zboża nie zdążyła jeszcze dotrzeć do 
Gramarii. Merlin kontynuował wykład.
– Gdy byłem młody – prawił – panował powszechnie pogląd, że każda wojna jest 
złem. Wielu ludzi odmawiało udziału w walce, bez względu na jej cele.
– Może słusznie – wtrącił Król.
– Niesłusznie. W pewnych okolicznościach walka jest wskazana; wtedy 
mianowicie, gdy ktoś cię zaatakuje. Wojny, mój miły, są podłością ludzi podłych. Są 
podłością, którą należy zwalczać. Jeżeli masz absolutną pewność, że ktoś rozpętał 
wojnę, stawienie mu oporu staje się wręcz twoim obowiązkiem.
– Tylko że każda ze stron zawsze zwala winę na przeciwnika.
– To całkiem naturalne. I należy się z tego cieszyć, gdyż fakt ten dowodzi, że 
w gruncie rzeczy każda ze stron wie, lub przynajmniej wyczuwa, że rzeczywista 
podłość wojny sprowadza się do tego, kto zaczął.
– Ale mogą być różne sytuacje – drążył temat Artur. – Gdyby, na przykład, jedna 
strona głodziła drugą, czyli stosowała do jej zniszczenia środki pokojowe, 
ekonomiczne, a nie militarne – wówczas ta druga strona miałaby chyba powód, aby 
stanąć do walki o swoje prawa? Czy rozumiesz, o co mi chodzi?
– Rozumiem, o co, zdaje ci się, że ci chodzi – odparł czarodziej. – Lecz mylisz się. 
Nic, absolutnie nic, nie usprawiedliwia wojny. Bez względu na to, jak wielkiej 
niegodziwości – z wyjątkiem wojny – dopuściłby się twój naród wobec mojego 
narodu, mój naród postąpiłby źle, gdyby rozpoczął wojnę, aby położyć kres tej 
niegodziwości. Pomyśl: mordercy nie uniewinnia fakt, że jego ofiara była bogata 
i gnębiła go – więc dlaczego ten sam wzgląd miałby usprawiedliwiać naród? 
Z niegodziwością trzeba walczyć rozumem, a nie siłą.
Do dyskusji włączył się Kay.
– Przypuśćmy, że Loth, Król Orknejów, obstawi północną granicę swoim 
wojskiem. Czy nasz Król miałby wówczas inne wyjście niż wysłać wojska na tę samą 
granicę? Dalej: przypuśćmy, że wszyscy ludzie Lotha dobędą mieczy. Czy i my nie 
powinniśmy wówczas dobyć broni? Sytuacja może się zresztą okazać o wiele 
bardziej skomplikowana. Wydaje mi się, że czasem trudno wskazać agresora.
Merlina rozgniewało to rozumowanie.
– Trudno jest tylko wtedy, kiedy się szuka trudności – zauważył kąśliwie. – 
Oczywiście, że w opisanej przez ciebie sytuacji agresorem byłby Loth, ponieważ to 
on zastosował demonstrację siły. Jasny umysł zawsze łatwo rozpozna łajdaka. Gdy 
brak innych wyraźnych poszlak, łajdakiem jest zawsze ten, kto zadaje pierwszy cios.
Kay nie zamierzał poddać się tak łatwo.
– Wyobraźmy więc sobie dwóch ludzi zamiast dwóch armii – zaproponował. – 
Stają na wprost siebie. Pod byle pretekstem obnażają miecze. I spacerują sobie jakby 
nigdy nic, przy czym każdy próbuje zajść przeciwnika od najsłabszej strony. Może 
nawet od czasu od czasu pozorują ciosy, nie atakując naprawdę. Czy twoim zdaniem 
również w tej sytuacji agresorem będzie ten, który uderzy pierwszy?
– Owszem, jeżeli nie występują żadne inne czynniki ułatwiające ocenę. Jednak 
w twojej poprzedniej sytuacji winny jest bez wątpienia ten, kto pierwszy wystawił 
armię na granicy.
– Ta teoria pierwszego ciosu niczego nie wyjaśnia. Załóżmy, że obie strony 
zadają cios równocześnie, albo że nie sposób dostrzec, kto to zrobił pierwszy, bo po 
obu stronach stoi mrowie ludzi?
– Ależ zawsze występują dodatkowe czynniki oceny – zirytował się starzec. – 
Ruszże głową. Przypatrz się, dla przykładu, tej rewolcie celtyckiej. Czy Król, który 
siedzi tu obok nas, ma jakiekolwiek powody do agresji? Przecież on już jest 
najwyższym panem feudalnym. Bzdurą byłoby pomawiać go o to, że uderzył 
pierwszy. Przecież nikt nie napada na to, co do niego należy.
– Słowo honoru, że ja nie zaczynałem – rzekł Artur. – Nawet nie pomyślałem 
o tym, że coś się może zacząć, dopóki się nie zaczęło. To na pewno dlatego, że 
wychowałem się na wsi.
– W dziewięćdziesięciu przypadkach na sto – kontynuował wywód nauczyciel, 
ignorując uwagę Artura – każdy zdrowo myślący człowiek potrafi z łatwością 
wskazać agresora. Przede wszystkim widzi wyraźnie, która ze stron może odnieść 
korzyść z wojny, a to już poważna poszlaka. Widzi, która strona pierwsza groziła 
użyciem siły albo która najpierw zaczęła się zbroić. I najczęściej potrafi wskazać tego, 
kto wymierzył pierwszy cios.
– Przypuśćmy jednak – nie ustępował Kay – że jedna strona czyniła pogróżki, 
a pierwszy cios zadała druga.
– Wypchaj się swoimi przypuszczeniami. Ja nie twierdzę, że każdą sytuację łatwo 
jest ocenić. Mówię tylko, i to od samego początku, że w wielu wojnach agresor jest 
widoczny jak na dłoni i że przynajmniej w takich wojnach walka ze zbrodniarzem 
staje się obowiązkiem każdego przyzwoitego człowieka. Jeżeli natomiast nie masz 
pewności co do tego, czy gość jest zbrodniarzem, czy nie – a uczciwą decyzję w tej 
sprawie musisz każdorazowo podjąć sam, w zgodzie z własnym sumieniem – to 
zostań pacyfistą. Sam, pamiętam, byłem przez jakiś czas zajadłym pacyfistą. Było to 
podczas Wojny Burskiej, w Mafeking, kiedy pewna panienka zamachnęła się na 
mnie granatem.
– Opowiedz o oblężeniu Mafeking – poprosił Kay. – Niedobrze mi się robi od 
tych ciągłych rozważań na temat dobra i zła.
– Mafeking... – zaczął czarodziej, zawsze gotów opowiedzieć komukolwiek 
o czymkolwiek.
Król przerwał mu jednak.
– Mów raczej o Locie. Chcę go lepiej poznać, skoro mam z nim walczyć. Jeżeli 
o mnie chodzi, to temat dobra i zła zaczyna mnie wciągać.
– Król Loth... – rozpoczął Merlin dokładnie tym samym tonem co poprzednio, ale 
tym razem przerwał mu Kay.
– Nie, nie, opowiedz raczej o Królowej. Zdaje się, że jest znacznie ciekawsza od 
Króla.
– Królowa Morgause...
Artur po raz pierwszy w życiu skorzystał z prawa veta. Na widok jego uniesionej 
brwi Merlin z niespodziewaną potulnością powrócił do tematu króla Orknejów.
– Król Loth jest zwyczajnym arystokratą i posiadaczem ziemskim. To pionek. Nie 
trzeba się nim w ogóle przejmować.
– Dlaczego?
– Po pierwsze dlatego, że jest on, jak to się mówiło w latach mojej młodości, 
Dżentelmenem Mianowanym. Jego poddani są Celtami, żona też, ale on sam został 
importowany z Północy. Jest więc Germaninem, tak samo jak ty, przedstawicielem 
klasy panującej, która podbiła Wyspy dawno temu. To z kolei oznacza, że jego 
podejście do wojny jest dokładnie takie samo, jakie w tej sytuacji zademonstrowałby 
twój ojciec. Ma głęboko w nosie i Celtów, i Germanów, a wojuje z tych samych 
powodów, dla których moi znajomi z epoki Królowej Wiktorii urządzali polowania 
na lisy albo na procenty bankowe. Poza tym żona mu każe wojować.
– Czasami żałuję, że nie żyjesz do przodu jak normalni ludzie – westchnął Król. – 
Te czasy wiktoriańskie, te twoje Mafekingi...
Merlin uniósł się honorem.
– Porównanie normańskich wojen z wiktoriańskimi polowaniami na lisy 
uważam za wyjątkowo celne. Zapomnij na chwilę o ojcu i o Królu Locie, a przypatrz 
się literaturze. Przypomnij sobie normańskie mity o legendarnych rycerzach 
Angevin. Od Wilhelma Zdobywcy po Henryka III rozgrywano wojny sezonowe. 
Z nadejściem każdej nowej pory roku rycerze potykali się ze sobą w świetnych 
zbrojach, które ryzyko uszkodzenia ciała czyniły równym ryzyku podczas polowania 
na lisy. Przypomnijmy sobie rozstrzygającą bitwę pod Brenneville, w której na polu 
walki stanęło dziewięciuset rycerzy, a poległo raptem trzech. Albo Henryk II: 
pożyczył forsę od Stefana, żeby wypłacić żołd własnemu wojsku, które skierował 
przeciwko temuż Stefanowi. Dalej: etykieta wojenna wymagała, aby Henryk cofnął 
się z oblężenia z chwilą, gdy jego wróg Ludwik przybył na odsiecz obrońcom grodu 
– ponieważ Ludwik był jego feudalnym zwierzchnikiem. Przypomnijcie sobie 
oblężenie góry Saint Michel: zwycięstwo uznano za niesportowe, ponieważ 
oblężonym zabrakło wody. Bitwę pod Malmesbury przerwano i nigdy jej nie 
dokończono z racji złej pogody. Oto tradycje wojenne, których dziedzicem jesteś, mój 
Arturze. Jesteś królem państwa, w którym tani agitatorzy rozniecają waśnie rodowe, 
a szlachta wojuje dla zabawy, i w którym ani lokalny patriota, ani zakuty w zbroję 
możny pan nie pomyśli choćby przez chwilę o losie zwyczajnego żołnierza, który 
jako jedyny zbiera cięgi. Jeśli nie zdołasz zmienić biegu świata, Mości Królu, twoje 
panowanie będzie nie kończącym się pasmem wojen i wojenek, prowadzonych na 
złość komuś albo dla sportu, w których ginąć będzie zawsze tylko biedak. Dlatego 
tak gorąco proszę cię, abyś myślał. Dlatego...
– Zdaje mi się – przerwał mu Kay – że Dinadan macha do nas na znak, że obiad 
gotowy.



ROZDZIAŁ V


Dom Matki Morlan na Orkadach niewiele był większy od psiej budy – za to 
wygodny i pełen ciekawych drobiazgów. Na drzwiach przybite były dwie końskie 
podkowy, wewnątrz domu zaś znajdowało się: pięć świętych figur kupionych od 
pielgrzymów i oplecionych zużytymi różańcami – paciorki pękają bowiem, kiedy 
modlić się jak należy, kilka pęków płowego lnu na pokrywie solnicy, kilka 
szkaplerzy zawieszonych na pogrzebaczu, dwadzieścia flaszek górskiej rosy – w tym 
tylko jedna z zawartością, blisko buszel suszonych palemek – pamiątek po 
Niedzielach Palmowych z ostatnich siedemdziesięciu lat, oraz duży zapas 
wełnianych sznurków do wiązania krowie na ogonie gdy się cieli. Znajdowało się 
tam ponadto wielkie ostrze kosy, które staruszka miała nadzieję wypróbować 
pewnego dnia na złodzieju – gdyby znalazł się taki głupi, który by się zapędził w te 
okolice – w kominie natomiast wisiały skóry węgorzy i kolekcja powiązanych 
końskimi rzemieniami żeberek z popielnika, które nieboszczyk mąż Matki Morlan 
planował przerobić na cepy. Pod skórami węgorzy stała ogromna butla ze święconą 
wodą, a na wprost torfowego paleniska siedział jeden z licznych irlandzkich 
świętych zamieszkujących, podobne pszczelim gniazdom, celki na tych wyspach. 
Święty dzierżył w dłoni szklaneczkę z wodą życia. Był to święty, który zszedł na 
manowce, uległ bowiem pelagiańskiej herezji Celestiusza, wedle której dusza miała 
być zdolna do samozbawienia. Tłumaczył to właśnie Matce Morlan i szklance 
whisky.
– Bóg z tobą i Maryja, Matko Morlan – rzekł na powitanie Gawaine. – 
Przyszliśmy posłuchać opowieści.
– Bóg z tobą, i Maryja, i Andrzej takoż – huknęła w odpowiedzi czcigodna dama. 
– Jak śmiesz, powsinogo, żądać opowieści! Nie widzisz, że jego świątobliwość siedzi 
tu w popiele?
– Dobry wieczór, Święty Toirdealbhachu. Nie zauważyliśmy świętego, bo już 
ciemno.
– Niech wam Bóg błogosławi.
– Nawzajem, nawzajem.
– Ale musi być o morderstwach – postawił warunek Agravaine. – 
O morderstwach i o krukach, które wyłupują ludziom oczy.
– O nie! – zaprotestował Gareth. To ma być historia tajemniczej dziewczyny, 
która poślubiła pewnego człowieka, bo on ukradł czarodziejskiego konia jednemu 
olbrzymowi.
– Na litość boską – zauważył Święty Toirdealbhach. – To ci będzie historia, jak się 
te wasze zachcianki skleci do kupy!
– Święty Toirdealbhachu, najlepiej ty nam coś opowiedz.
– Opowiedz nam o Irlandii.
– Albo o Królowej Maeve, która się zakochała w byku.
– Albo nam pokaż, jak się tańczy jig.
– Panie, bądź miłościw nieszczęśnikom, którym się wydaje, że jego świątobliwość 
będzie tańczył jig!
Czterej przedstawiciele arystokracji przysiedli gdzie popadło – w chacie były 
tylko dwa stołki – i zamarli w wyczekującym milczeniu, wpatrzeni w świętą osobę.
– Czy życzycie sobie historii z morałem?
– O nie, tylko nie z morałem. Najlepiej jak się biją. Święty Toirdealbhachu, proszę 
nam opowiedzieć, jak święty rozwalił łeb biskupowi!
Święty pociągnął zdrowy łyk białej whisky i splunął w ogień.
– Dawno temu żył sobie król – rozpoczął, a słuchacze zaszurali siedzeniami, 
moszcząc się wygodnie na swoich miejscach.
– Dawno temu żył sobie król – powtórzył święty Toirdealbhach – a zwał się on, 
można wierzyć lub nie, Conor Mac Nessa. Był to kawał chłopa, istny wieloryb, 
a mieszkał ze swoimi krewniakami w krainie zwanej Tara Królewska. Pewnego razu 
przyszło mu ruszyć na wojnę z krwiożerczą bandą O’Hare’ow i w bitwie trafiła go 
zaczarowana kulka. Trzeba wam wiedzieć, że dawni bohaterowie najchętniej 
wyrabiali kulki z mózgów swoich wrogów: mózg dzieliło się na kawałki, z każdego 
kawałka kręciło się między dłońmi kule, a potem te kulki suszyło się na słońcu. 
Strzelali nimi prawdopodobnie z arkebuzów, z proc albo z kuszy. No i właśnie taka 
kulka trafiła starego Króla w skroń, przebiła czaszkę i umiejscowiła się tuż pod nią, 
w krytycznym punkcie.
– Ładne rzeczy – powiedział na to Król i zaraz posłał po cyrulików, żeby przyszli 
na konsylium lekarskie.
Pierwszy cyrulik rzecze:
– Już po tobie, Królu Conorze. Kulka siedzi na skraju mózgu.
To samo powiedzieli wszyscy inni panowie medycy, bez żadnej czci dla osoby 
i wiary.
– No i co ja mam robić? – lamentował Król Irlandzki. – Fortuna, jak widzę, wcale 
mi nie sprzyja. Człowiek nawet chwilkę nie może sobie spokojnie powalczyć, żeby 
zaraz nie stanąć nad grobem!
– Tylko bez wrzasków – mówią mu na to medycy. – Jest jeden sposób na 
przeżycie, a mianowicie: wystrzegać się wszelkich nienaturalnych wzruszeń, i to już, 
od zaraz.
– Zresztą – dodają po chwili – naturalnych wzruszeń tak samo należy się 
wystrzegać; inaczej kulka wywoła rupturę, ruptura spowoduje zaognienie, 
zaognienie przejdzie w stan zapalny, a skutkiem tego procesu będzie całkowity zanik 
funkcji życiowych organizmu. Tylko spokój może cię uratować, Królu Conorze, 
w przeciwnym razie wylądujesz w ziemi i robaki się o ciebie zatroszczą.
– Sami widzicie, że sytuacja była niewesoła. Nieszczęsny Conor całymi dniami 
przesiadywał w zamku i ani się nie mógł pośmiać, ani pofechtować, ani łyknąć choć 
naparsteczka wody ze spiritusem, ani spojrzeć na białogłowę, żeby mu się 
przypadkiem mózgownica nie rozleciała na kawałki. Kulka tkwiła mu w skroni, pół 
na wierzchu, pół pod czaszką, i to był cały jego zakichany los.
– Niech licho porwie te dochtory! – skomentowała opowieść Matka Morlan. – 
Jeden gorszy drań od drugiego.
-1 co się z nim w końcu stało? – zapytał Gawaine. – Długo jeszcze żył w tej 
separatce?
– Co się stało? Właśnie miałem mówić. Pewnego dnia rozszalała się straszna 
burza, mury zamku trzęsły się jak rybackie sieci, a dwie potężne baszty runęły jak 
ścięte. Takiej burzy nikt w tamtych stronach od dawna nie pamiętał, więc Król 
Conor, nie bacząc na rozszalały żywioł, wybiegł szukaćjakowejś rady. Natknąwszy 
się na jednego z cyrulików, zapytał go, co też to może oznaczać. Cyrulik był mężem 
uczonym i wytłumaczył zjawisko Królowi Conorowi. Powiedział mu mianowicie, że 
tegoż dnia w państwie żydowskim zawisł na drzewie Zbawiciel i właśnie dlatego 
rozpętała się burza. A potem jeszcze opowiedział Królowi o Bożej Ewangelii. No 
i wtedy, jak się zapewne sami domyślacie, Conor, Król Irlandii, zdjęty słusznym 
gniewem, popędził do zamku po miecz i niepomny na burzę gnał dalej, na odsiecz 
swemu Zbawicielowi. I tak właśnie umarł.
– Na śmierć?
– Na śmierć.
– Coś podobnego!
– Piękny sposób – zachwycił się Gareth – niezbyt korzystny dla zdrowia, ale za to 
jaki szlachetny!
Agravaine rzekł na to:
– Gdyby mnie lekarz zalecił ostrożność, nie przejmowałbym się byle czym. Niech 
się dzieje co chce.
– Ale Król postąpił po rycersku, prawda? Gawaine dłubał nerwowo przy palcach 
u nóg.
– Postąpił jak głupek – rzekł po namyśle. – Nikomu na nic się to nie przydało.
– Jednak miał dobre intencje.
– Przecież ta sprawa nie dotyczyła jego rodziny – zauważył Gawaine. – W ogóle 
nie rozumiem, dlaczego się tak przejął.
– Jak to: nie dotyczyła jego rodziny? Dotyczyła Boga, który jest rodziną każdego 
człowieka. Król Conor stanął w obronie słusznej sprawy i oddał za nią życie.
Agravaine wiercił się niespokojnie na swoim miejscu w miękkim, rudawym, 
torfowym popielisku. Nie mógł spokojnie słuchać bzdur, które wygadywał Gareth. 
Aby zmienić temat, poprosił:
– Opowiedz nam o stworzeniu świń.
– Albo – dorzucił pospiesznie Gawaine – o przesławnym Conanie wczarowanym 
w fotel. Jak przyrósł do fotela i nie można go było stamtąd ruszyć. Oderwali go więc 
siłą, a potem trzeba mu było zaszczepić na zadku płat skóry i przeszczepili mu skórę 
owcy, i od tamtego czasu skarpety klanu Fianna wyrabiano z wełny, która wyrosła 
na Conanie.
– Nie zgadzam’ się – rzekł Gareth. – Dosyć bajek. Lepiej usiądźmy kołem. 
Pomówmy o naszym ojcu, który toczy wojny w dalekich stronach.
Święty Toirdealbhach pociągnął solidny łyk górskiej rosy i splunął w ogień.
– Czy to nie piękna rzecz: wojna? – rozmarzył się. – Sam niegdyś wiele czasu 
spędzałem na wojnach, zanim mnie uświęcili. Ale w końcu zmęczyło mnie to 
wojowanie.
Gawaine bardzo się zdziwił.
– Nie rozumiem, jak można zmęczyć się wojaczką. Ja na pewno nigdy się nią nie 
zmęczę. Wojna to właściwe zajęcie dla dżentelmena. Zmęczyć się wojną to tak, jakby 
się zmęczyć polowaniem albo sokołami.
– Wojna – zauważył Toirdealbhach – jest dobra, póki nie ma w niej za wielkiego 
tłoku. Jak wielu walczy naraz, trudno się połapać, o co się w ogóle walczy. W Starej 
Irlandii bywały piękne wojny, ale zawsze o byka albo coś w tym stylu, więc każdy 
walczył jak o swoje.
– A czemu ciebie zmęczyło wojowanie?
– Bo był tłok niemożebny i okrutna rzeź. Jak można zabić śmiertelnika za coś, 
czego on nie rozumie, albo w ogóle za nic? Zawsze wolałem pojedynki.
– To musiało być dawno temu.
– Oj, dawno! – westchnął żałośnie święty. – Na te kulki, co wam mówiłem, 
nadawał się tylko mózg z pojedynku. To był cały ich sekret.
– Popieram Toirdealbhacha – powiedział Gareth. – Jaki sens mordować 
nieszczęsnych łyków, którzy o niczym nie mają pojęcia? Niech lepiej ci, co mają do 
siebie pretensje walczą sami między sobą, rycerz przeciwko rycerzowi.
– W ten sposób w ogóle nie byłoby wojen! – zawołał Gaheris.
– To absurd! – skrytykował ideę Gawaine. – W wojnie muszą być ludzie, mrowie 
ludzi.
– W przeciwnym razie nie byłoby kogo zabijać – dokończył logicznie Agravaine.
Święty dolał sobie whisky, zanucił parę taktów ballady Twoje zdrowie, kochana 
Pijutko i zerknął z ukosa na Matkę Morlan. Wyraźnie czuł, że dopada go nowa 
herezja – być może pod wpływem alkoholu – tym razem mająca związek z celibatem 
księży. Święty Toirdealbhach dysponował szerokim wachlarzem heretyckich ciągot 
i poglądów, jak to: kształt tonsury na jego własnej głowie, klasyczna polemika wokół 
daty Wielkiej Nocy, pomysły pelagian, które gorliwie lansował – lecz ten nowy 
impuls był dość szczególnej natury i kazał świętemu zwątpić w sens obecności dzieci 
u Matki Morlan.
– Wojny, wojny! – parsknął pogardliwie. – Co wy, smarkacze, możecie wiedzieć 
o wojnach, skoro największy z was jest wzrostu siedzącej kury? Zmykajcie stąd, nim 
mnie weźmie ochota porachować wam kości.
Nie ma nic gorszego niż rozjuszony święty i Pradawni doskonale o tym 
wiedzieli, więc chłopcy nie zwlekając zerwali się na równe nogi.
– Za przeproszeniem Waszej Świątobliwości, nie mieliśmy złych zamiarów – 
tłumaczyli się na odchodnym. – Chodziło nam tylko o wymianę poglądów.
– Ja wam tu zaraz wymienię poglądy! – ryknął święty, chwytając za pogrzebacz. 
Lecz oni w mgnieniu oka znaleźli się po drugiej stronie niskich drzwi, na piaszczystej 
drodze, w promieniach zachodzącego słońca. Z ciemnego wnętrza chaty nadal 
ścigały ich klątwy, a może tylko zwyczajne pogróżki świętego.
Na drodze dwa wyliniałe osły szukały chwastów w szczelinach kamiennego 
muru. Osły stąpały z trudem, gdyż nogi miały spętane, a ich kopyta, przerośnięte do 
granic okrucieństwa, przywodziły na myśl baranie rogi albo łyżwy z podwiniętymi 
czubami. Chłopcy zaraz wzięli osły pod swoją komendę, gdyż widok zwierząt 
zrodził w ich głowach nowy pomysł i natychmiastową gotowość do akcji. 
Postanowili dać sobie spokój z bajkami i dyskusjami o wojnie, a za to pojechać na 
osłach do zatoczki za wydmami, gdzie rybacy na łozinowych łodziach obciągniętych 
nieprzemakalną tkaniną łowili ryby. Osły mogłyby się przydać do dźwigania ryb.
Gawaine i Gareth ujeżdżali na zmianę grubszego osła. Gdy jeden z braci jechał na 
oklep, drugi popędzał wierzchowca witką. Osioł od czasu do czasu wykonywał 
nagły skok, ale kategorycznie wzbraniał się przed truchtem. Agravaine i Gaheris 
dosiedli we dwóch chudszego osła. Agravaine jechał zwrócony twarzą do oślego 
zadu i wściekle chłostał tę część anatomii wierzchowca grubym warkoczem 
wodorostów. Bił tuż koło odbytu, żeby bardziej bolało.
Zaiste, dziwny przedstawiała widok ta grupa ludzi i zwierząt zmierzających ku 
morzu: chude dzieci, każde z gilem u ostro zarysowanego nosa, w przyciasnych 
kapotach, z rękawów których sterczały kościste rączyny, i dwa osły, które posuwały 
się naprzód zataczając małe kółeczka i podrywały się nerwowo, ilekroć na ich zady 
spadał kąśliwy bat.
Niesamowite w tej scenie było to, że nie miała żadnego związku z otaczającą ją 
rzeczywistością, a jej uczestnikami powodowała jedna obsesyjna idea. Byli jak 
samoistny system słoneczny w próżni, gdzie nic poza nim nie istnieje. Zataczali coraz 
to nowe kręgi wokół wydm i szorstkich szuwarów broniących ujścia rzeki. Kto wie, 
może każda planeta ma swoją obsesję, która ją gna po orbicie.
Dzieci z wielkim zapamiętaniem maltretowały osły. Nikt im nigdy nie mówił, że 
okrucieństwem jest zadawać ból żywej istocie. Ale i osłom nikt o tym nie wspominał. 
Żyjąc na marginesie świata, chłopcy aż nadto oswoili się z okrucieństwem i nigdy 
mu się nie dziwili. Miniaturowy cyrk stanowił więc zgraną całość: bestie nie chciały 
iść, dzieci z werwą zmuszały je do marszu, a obie strony łączyło ogniwo cierpienia, 
akceptowane przez każdą z nich bez cienia wątpliwości. Ból był w tym układzie 
zjawiskiem tak oczywistym, że znikł z obrazu, jak wartość zniesiona do zera 
w równaniu matematycznym. Zwierzęta nie sprawiały wrażenia cierpiących, a dzieci 
nie wyglądały na rozradowanych sadystów. Jedyna różnica między nimi polegała na 
tym, że chłopcy okazywali gwałtowne ożywienie, a osły na odwrót: skrajną apatię.
W tę oto rajską scenę, gdy wspomnienie o chacie Matki Morlan tliło się jeszcze 
słabo w ich pamięci, wpłynęła czarodziejska barka, obita białym aksamitem, 
nierealna, nadzwyczajna, owiana cudną muzyką, którą wydawał jej kil tnący fale. Na 
pokładzie znajdowali się trzej rycerze i gnębiona morską chorobą suka rasy 
myśliwskiej. Trudno sobie wymarzyć widok bardziej zgodny z duchem celtyckiej 
tradycji.
– Dalibóg – dobiegł ich głos jednego z rycerzy, gdy barka była jeszcze daleko od 
brzegu. – Widzę zamek, chyba żebym się mylił. I to całkiem niczego sobie zameczek!
– Lepiej przestań bujać łodzią, dobrodzieju – poradził mu ktoś z towarzyszy – bo 
wszyscy się skąpiemy.
Zbesztany Król Pellinorc momentalnie stracił zapał i do reszty zadziwił i tak już 
oniemiałe dzieci, wybuchając głośnym szlochem. Jego łkania mieszały się 
z chlupotem fal i muzyką przybliżającej się do brzegu łodzi.
– Ach, morze! – łkał Król Pellinore. – Chciałbym spocząć na twoim dnie! Z pięć 
sążni pod powierzchnią, słowo daję. O, biada mi, biada!
– Nie ma co wołać obiada, dobrodzieju, bo obiad będzie najwcześniej, jak 
dobijemy do brzegu. A kiedy dobijemy nie wiadomo, bo to jest łajba magiczna.
– Ja nie wołam obiada – nadąsał się Król. – Ja wołam: O, biada!
– No to ci przecież tłumaczę, że nie ma obiada.
– Gwiżdżę na obiad! Mówiłem: O, biada!
– No dobrze już, dobrze. Dostaniesz swojego obiada.
W tej samej chwili czarodziejska barka przybiła do brzegu, dokładnie w miejscu, 
gdzie zazwyczaj cumowały łodzie rybaków. Trzej rycerze zeszli na ląd i okazało się, 
że jeden z nich ma czarną skórę. Był to uczony poganin, inaczej mówiąc Saracen, 
imieniem Sir Palomides.
– Szczęśliwie jesteśmy na lądzie, do kroćset! – zauważył Sir Palomides.
Ludzie ciągnęli zewsząd, milczący, jak w transie. Zbliżając się do rycerzy, 
zwalniali kroku, ale ci, którzy byli jeszcze daleko, biegli co sił w nogach. Mężczyźni, 
kobiety i dziatwa zbiegali z wydm i z zamkowego wzgórza, ale im byli bliżej, tym 
wolniej stąpali. O dwadzieścia jardów od celu zatrzymali się i stanęli kołem, 
milcząco wpatrzeni w przybyszów, jak zwiedzający przed obrazami w galerii 
Uffizzich. Studiowali postacie w nabożnym skupieniu. Bez pośpiechu, bo nie musieli 
zaraz pędzić do następnego obrazu. Innych obrazów nie było – jeśli nie liczyć 
pospolitych scen z życia Lothian, znanych im aż za dobrze od urodzenia. W ich 
spojrzeniach nie było wrogości, ale nie było i życzliwości. Obrazy są wszak po to, 
żeby im się przyglądać. Lustracja zaczynała się od stóp – a było na co popatrzeć, 
gdyż przybysze obuci byli niecodziennie, jak to rycerze w pełnym rynsztunku. 
Spojrzenia gapiów rejestrowały fakturę, konstrukcję, zastosowanie i przypuszczalną 
cenę obcych im kostiumów. Od stóp posuwali się wzrokiem ku nagolennikom, 
taszkom i dalej do góry. Mniej więcej po pół godzinie docierali do twarzy, którym się 
przyglądali na ostatku.
Celtowie z rozdziawionymi gębami otaczali Germanów. Tymczasem wiejska 
dzieciarnia rozgłaszała nowinę po okolicy. Nadbiegła Matka Morlan w zatkniętej za 
pasek spódnicy, a rybacy na pełnym morzu tęgo machali wiosłami, gnając łozinowe 
łodzie do domu. Młodzi książęta Lothian jak w transie pozsiadali z osłów 
i przyłączyli się do ludzkiego kręgu. Krąg zaczął napierać do przodu: z wolna, cicho, 
systematycznie, jak sekundnik zegarka. Chwilami słychać było zduszone okrzyki 
spóźnialskich, którzy milkli, gdy tylko dostali się w magiczny krąg. Krąg zaciskał się, 
gdyż chciał dotknął rycerzy – może nie tak zaraz, może nie w ciągu kilku 
najbliższych kwadransów, może dopiero po wnikliwej lustracji, a może nigdy. Lecz 
chęć dotknięcia przybyszów była silna, a brała się częściowo z potrzeby 
sprawdzenia, czy są to osobnicy z krwi i kości, częściowo zaś z chęci dokładniejszego 
oszacowania wartości ich strojów. Na razie oceniano je z daleka, a tymczasem 
zaczęły się dziać trzy rzeczy. Matka Morlan i inne starsze kobiety jęły odmawiać 
różaniec, młode kobiety szczypały jedna drugą i chichotały, mężczyźni zaś, zdjąwszy 
czapki przez szacunek dla modlitwy, wymieniali po celtycku uwagi w rodzaju: 
„Patrzcie no tego czarnego! Toż to skaranie boskie!”, albo: „Jak se myślicie, wyłazi to-
to czasem z tej blaszanej puszki? Goły śpi, czy zakuty?” Dzięki takim pytaniom 
w umysły wszystkich obecnych, bez względu na płeć, wiek i zamożność, zakradła się 
wroga nieufność – naczelny rys celtyckiej mentalności. To muszą być rycerze sascy – 
uznali ludzie. Widać to było zresztą po zbrojach. A więc rycerze tego Króla Artura, 
przeciwko któremu ich Król zbuntował się niedawno po raz drugi. Czyżby przybyli 
z typowo saskim chytrym planem przekabacenia Króla Lotha? Czy może jako 
delegacja najwyższego władcy feudalnego mają od wszystkich pościągać daninę? 
A może to piąta kolumna? A może w ogóle cała sprawa jest jeszcze bardziej 
skomplikowana, bo przecież Sas jest za chytry, żeby przybywać gdziekolwiek 
w przebraniu Sasa – więc może przybysze wcale nie reprezentują Króla Artura? 
Czyżby, knując intrygę ponad wszelkie ludzkie wyobrażenie, poprzebierali się za 
samych siebie? Gdzie kryje się podstęp? Bo przecież we wszystkim czai się jakiś 
podstęp.
Krąg gapiów zacieśniał się, gęby rozwierały się coraz szerzej, zgarbione postacie 
przybrały kształty worków i strachów na wróble, małe oczka popatrywały koso ze 
straszną podejrzliwością, a wszystkie twarze oblekły się w wyraz bydlęcej głupoty 
i wyraźniejszej niż zwykle pustki myślowej.
Rycerze stanęli razem w odruchu samoobrony. Nie mieli pojęcia, że Anglia jest 
w stanie wojny z Orknejami. Zajęci swoją Misją, pozostawali odcięci od bieżących 
wiadomości. I nic nie wskazywało na to, aby lud Orknejów miał ich oświecić.
– Nie patrzcie zbyt ostentacyjnie w tamtą stronę – poradził towarzyszom Król 
Pellinore. – Nie wiem jak wy, aleja odnoszę wrażenie, że przyglądają nam się jacyś 
ludzie. Czy uważacie, że są nieszkodliwi?



ROZDZIAŁ VI


Carlion przygotowania do drugiej kampanii osiągnęły punkt kulminacyjny. 
Merlin poczynił pewne sugestie co do zwycięskiej strategii, trzymano je jednak 
w tajemnicy, gdyż chodziło między innymi o zasadzkę i sekretną pomoc z zewnątrz. 
Nadciągająca powoli armia Lotha tak dalece przewyższała liczebnie siły Króla, że 
użycie fortelu stało się koniecznością. Plan strategiczny objęto więc ścisłą tajemnicą, 
znaną tylko czterem osobom.
Zwykli obywatele, nie wprowadzeni w arkana wielkiej polityki, mieli i tak 
mnóstwo zadań do wykonania. Trzeba było ostrzyć piki na żarnach, toteż wszystkie 
okoliczne żarna hurgotały bez przerwy, dzień i noc. Trzeba było ubrać strzały, więc 
światła w oknach zajmujących się tym majstrów płonęły o najdziwniejszych porach 
nocy, a nieszczęsne gęsi na komunalnych pastwiskach nie wiedziały, gdzie zmykać 
przed żądnymi ich piór wojakami. Pawie królewskie chodziły oskubane jak 
wysłużone miotły, ponieważ większość łuczników poczytywała sobie za honor szyć 
z broni pociskami, które poeta Chaucer nazywał „pawie strzały”, gdyż te właśnie 
uchodziły za najbardziej stylowe. Smród gotowanego klajstru bił pod niebiosa. 
Płatnerze dźwięcząc młotami o stal wyrabiali „puszki” na rycerzy i nieraz musieli 
pracować na dwie zmiany. Kowale podkuwali rącze rumaki, a zakonnice bez 
ustanku dziergały na drutach onuce dla żołnierzy i szykowały bandaże zwane 
namiotami. Król Loth wyznaczył już był pole bitwy, pod Bedegraine.
Król Anglii z trudem wspiął się na dwieście osiem stopni wiodących do komnaty 
Merlina w wieży. Zapukał do drzwi. Czarodziej był u siebie, zajęty obliczaniem 
pierwiastka kwadratowego z liczby minus jeden. Na oparciu jego fotela siedział 
Archimedes. Merlin ani rusz nie mógł sobie przypomnieć, jak się oblicza 
wspomniany pierwiastek.
– Merlinie – wysapał Król. – Przyszedłem z tobą pomówić.
Merlin zatrzasnął księgę, skoczył na równe nogi, porwał różdżkę i natarł z nią na 
Artura, jakby przepędzał kurę, która wlazła w szkodę.
– Wynoś mi się stąd! – krzyczał. – Co ty tu robisz? Co ty sobie myślisz? Jesteś 
Królem Anglii, czy nie jesteś? Precz stąd i poślij po mnie! To przekracza ludzkie 
pojęcie! Już cię tu nie ma! Poślij po mnie!
– Ale skoro już wszedłem...
– Wcale nie wszedłeś! – zawołał starzec z błyskawicznym refleksem, po czym 
wypchnął Króla na schody i zatrzasnął mu drzwi przed nosem.
– Trudna rada – westchnął Artur i poczłapał na dół po dwustu ośmiu schodach.
W godzinę później Merlin stawił się w Komnacie Królewskiej, wezwany tam 
oficjalnie przez pazia.
– To już lepiej – burknął, sadowiąc się na zarzuconej kobiercem skrzyni.
– Wstań! – rozkazał Artur i klaśnięciem przywołał pazia, aby ten zabrał siedzisko 
z sali.
Merlin posłusznie wstał, chociaż w głębi duszy kipiał z oburzenia. Zaciskał 
dłonie tak mocno, aż mu knykcie pobielały.
– Nawiązując do naszej rozmowy o kodeksie rycerskim... – zaczął Król, jak gdyby 
nigdy nic.
– Nie przypominam sobie podobnej rozmowy.
– Czyżby?
– Nigdy w życiu mnie tak nie znieważono!
– Wszak jestem Królem – zauważył Artur. – Poddanemu nie godzi się siedzieć 
w obecności Króla.
– Bzdura!
Artur zaczął się śmiać, przesadnie głośno, a wtedy zza tronu wyszli: przyrodni 
brat Artura, Sir Kay, i stary opiekun Króla, Sir Ector. Kay zdjął Merlinowi kapelusz 
i włożył go na głowę Sir Ectora, a Sir Ector powiedział:
– Święci Pańscy! Więc teraz ja będę czarodziejem! Hokus-pokus!
I wszyscy bardzo się śmiali, nawet Merlin, i zaraz posłano po siedziska dla gości, 
i otwarto butelki z winem, żeby spotkanie przypadkiem nie było oschłe.
– Widzicie? – zapytał dumnie Artur. – Zwołałem radę! Nastąpiła chwila ciszy, 
gdyż Artur miał pierwszy raz w życiu wygłosić mowę i zbierał myśli.
– Chodzi o kodeks rycerski – rzekł w końcu Król. – Chcę o nim z wami 
porozmawiać.
Merlin spojrzał na Artura, jakby go bardzo dawno nie widział. Artretyczne palce 
starego czarodzieja błądziły niespokojnie wśród gwiazd i tajemniczych symboli na 
opończy, gdyż chciał się on za wszelką cenę opanować i nie ułatwiać zadania 
mówcy. Można rzec, że był to moment krytyczny w karierze Medina: chwila, ku 
której od wielu stuleci zdążał, żyjąc wspak. Właśnie teraz miał się przekonać, czy żył 
na próżno, czy nie.
– Przemyślałem – rzekł Artur – kwestie Siły i Racji. Uważam, że nie należy 
działać tylko dlatego, że można. Działać trzeba dopiero wówczas, gdy jest to 
konieczne. Złoto zawsze pozostanie złotem, niezależnie od tego, ile siły okaże się, by 
udowodnić, że tak właśnie jest lub nie jest. Czy wyrażam się dostatecznie jasno?
Nikt nie odpowiedział.
– Nie tak dawno rozmawialiśmy z Merlinem na murach obronnych i Merlin 
zwrócił moją uwagę na fakt, że ostatnia bitwa – ta, w której padło siedmiuset ludzi – 
wcale nie była taką doskonałą zabawą, za jaką ją mieliśmy. Słusznie. Kiedy się nad 
tym głębiej zastanowić, to bitwy wcale nie są zabawne. Chcę przez to powiedzieć, że 
nie powinno się zabijać ludzi. Lepiej pozwolić im żyć.
– Ciekawe jednak – ciągnął po chwili Artur – że Merlin, mimo swoich poglądów, 
zawsze pomagał mi wygrywać bitwy. I nadal mi pomaga, i mamy nadzieję odnieść 
wspólne zwycięstwo w bitwie pod Bedegraine, kiedy już do niej dojdzie.
– Zwyciężymy – upewnił go Sir Ector, jeden z grona dopuszczonych do sekretu.
– Widzę tu zasadniczą sprzeczność. Dlaczego Merlin dopomaga mi w wojnach, 
skoro wojny są złem?
Znowu nie było odpowiedzi. Król ciągnął wywód z coraz większą 
zapalczywością.
– Jedyne wyjaśnienie – tu się zaczerwienił – jedyne wyjaśnienie, jakie mi przyszło 
do głowy to to, że ja... że on... że Merlin ma powód, ażeby mi pomagać w osiąganiu 
zwycięstw.
Umilkł i spojrzał na Medina. Ten odwrócił głowę.
– A powodem tym jest – tak, czy nie? – powodem tym jest pragnienie, abym 
wygrawszy te dwie bitwy stał się panem własnego królestwa i położył kres wojnom, 
i odmienił znaczenie pojęcia Siły. Czy zgadłem? Czy mam rację?
Czarodziej nie odwrócił głowy, ale spokojnie złożył dłonie na kolanach.
– Zgadłem! – uradował się Artur.
I zaczął mówić tak szybko, że sam za sobą z trudem nadążał.
– Posłuchajcie. Siła to nie to samo co Racja. Po świecie pęta się mnóstwo siły 
i trzeba z nią zrobić porządek. Ludzie są jak gdyby pół źli, pół dobrzy. Może nawet 
są więcej niż pół źli, i dlatego pozostawieni sami sobie dziczeją do reszty. Weźmy 
typowego barona naszych czasów – takiego, powiedzmy, Sir Bruce’a Sans Pitie: 
grasuje sobie po całym kraju, okuty w stal od stóp do głów, i wyrabia co mu się 
żywnie podoba – ot tak, dla sportu. Bo my, normalnie, uważamy, że wyższe klasy 
społeczne mają monopol na władzę, a sprawiedliwość ich nie dotyczy. To zaś 
sprawia, że zło bierze górę w człowieku, zaczynają się grabieże, gwałty, łupiestwo 
i okrucieństwo. Ludzie bydlęcieją.
– I dlatego Merlin pomaga mi zwyciężać: żebym ja położył temu kres. Merlin 
chce, żebym zrobił porządek.
– Loth, Uriens, Anguish i reszta – to stary świat, stary porządek, ludzie nawykli 
do narzucania innym własnej woli. Muszę ich pokonać ich własną bronią – zmuszają 
mnie do tego, gdyż kierują się wyłącznie siłą. Potem przystąpię do właściwej pracy. 
Bitwa pod Bedegraine będzie zaledwie wstępem. Kiedy Merlin namawiał mnie do 
myślenia, chodziło mu o to, co zrobię po bitwie.
Artur znów uczynił pauzę, czekając na komentarz lub zachętę, ale czarodziej 
uporczywie patrzył w inną stronę. Tylko siedzący obok Medina Sir Ector mógł 
widzieć wyraz jego oczu.
– Mój plan – oznajmił Artur – bierze się z prostego pytania: czy nie da się 
okiełznać Siły tak, aby działała na rzecz Racji? Wiem, że to głupio brzmi, ale sami 
przyznacie, że coś w tym jest. Siła tkwi w złej połowie człowieka. Nie da sięjej po 
prostu ignorować. Nie da sięjej także usunąć, wyciąć. Ale można nią pokierować – 
ufam, że rozumiecie, o co mi chodzi – tak, aby stała się pomocą, nie przeszkodą.
Słuchacze okazali zainteresowanie. Pochylili się, nadstawiając uszu – wszyscy 
oprócz Merlina.
– Mój plan polega na tym, że jeśli uda nam się wygrać bitwę i zająć silną pozycję 
w kraju, założę coś na kształt zakonu rycerskiego. Nie będę karał zbuntowanych 
rycerzy, nie powieszę Lotha, tylko wszystkich spróbuję przyciągnąć do naszego 
Przymierza. Trzeba je będzie tak urządzić, żeby przynależność była wysokim 
zaszczytem i żeby zapanowała moda na wstępowanie do Przymierza. Wszyscy 
muszą chcieć do niego należeć. Ułożę tekst przysięgi, w którym będzie mowa o tym, 
że Siły wolno używać tylko w służbie Dobra. Rozumiecie? Moi rycerze będą 
wędrowali po świecie, zakuci w stal tak jak teraz, będą groźnie potrząsali mieczami – 
w ten sposób dadzą upust potrzebie wymachiwania szabelką, którą Merlin zwie 
„instynktem myśliwego” – ale wolno im będzie atakować tylko w obronie dobra, 
w obronie niewinnych dziewic przed Sir Bruce’ami. Będą także obowiązani pomagać 
w naprawie dawnych krzywd, opiekować się uciśnionymi, i tak dalej. Dobry 
pomysł? W ten sposób będą działać Siłą, zamiast nią wojować, i zło obrócą w dobro. 
To wszystko, Merlinie, nic więcej nie wymyśliłem. Myślałem najsolidniej jak potrafię 
i podejrzewam, że się mylę – tak jak zwykle. Ale naprawdę dużo myślałem. Więcej 
nie umiem. Proszę cię, powiedz coś.
Czarodziej wstał, wyciągnął się jak struna, rozpostarł ręce, obrócił wzrok w sufit 
i wyrecytował pierwsze słowa Nunc Dimittis.



ROZDZIAŁ VII


Sytuacja w Dunlothian skomplikowała się, jak każda prawie sytuacja z Królem 
Pellinorem, nawet w najdzikszych ostępach Północy. Przede wszystkim Król był 
zakochany. Z tego właśnie powodu tak szlochał na łodzi. Prawdę tę wyjawił 
Królowej Morgause przy pierwszej sposobności: cierpiał na chorobę miłosną, a nie na 
chorobę morską. A oto co zaszło. Kilka miesięcy wcześniej Król tropił Bestię Dyżurną 
na południowym wybrzeżu Gramarii. Nagle Bestia puściła się na morze. Odpłynęła 
daleko: jej wężowaty łeb wił się na horyzoncie wód niczym żmija w trawie. Król 
zatrzymał przepływający statek, który wyglądał mu na zmierzający na Krucjatę. 
Obecni na pokładzie Sir Grummore i Sir Palomides uprzejmie zmienili kurs 
w pogoni za Bestią. I tak we trzech dobili do wybrzeży Flandrii, gdzie Bestia dała 
nura w las i gdzie, przebywając wraz z kompanami w gościnie na pewnym zamku, 
Pellinore zakochał się w córze Królowej Flandrii. Z początku wszystko układało się 
idealnie. Królewska wybranka była zapobiegliwą, rozważną niewiastą w średnim 
wieku, znającą się na kuchni, porządkach domowych i słaniu łóżek. Niestety, 
nadzieje obojga zniweczyło pojawienie się czarodziejskiej barki. Wszyscy trzej 
rycerze wsiedli na jej pokład, ciekawi, co z tego wyniknie, gdyż honor nie pozwalał 
rycerzowi unikać przygody. Ledwie stanęli na pokładzie, barka sama z siebie odbiła 
od brzegu, pozostawiając na nim córkę Królowej Flandrii, która gorliwie machała 
chusteczką do nosa. Bestia Dyżurna na chwilę wytknęła łeb z lasu, zrobiła minę 
jeszcze bardziej zdziwioną niż ukochana Króla Pellinore’a i zaraz potem rycerze 
stracili ląd z oczu. Płynęli i płynęli, aż dopłynęli do wysp Orkadów, a im bardziej się 
oddalali od Flandrii, tym bardziej nasilała się choroba miłosna Króla Pellinore’a, co 
czyniło jego towarzystwo nieznośnym. Stale pisał wiersze i listy, których nie miał jak 
wysłać, albo opowiadał kompanom o Królewnie, którą najbliżsi zwali pieszczotliwie 
Piggy.
Ten stan rzeczy byłby jeszcze ewentualnie do zniesienia w Anglii, gdzie trafiali 
się czasem osobnicy w stylu Pellinore’a, a otoczenie darzyło ich nawet swoistą 
wyrozumiałością. Lecz w kraju Lothian i Orknejów, gdzie każdy Anglik uchodził za 
tyrana, była to sytuacja niedopuszczalna. Tubylcy ani rusz nie mogli pojąć, w jakim 
celu Król Pellinore chce ich oszukać, udając samego siebie. Na wszelki wypadek 
uznali, że roztropnie i bezpiecznie będzie nie informować gości o wojnie z Arturem. 
Postanowili poczekać, aż rycerze i ich spisek zostaną zdemaskowani.
W związku z przybyszami pojawił się jeszcze jeden problem, dotkliwy zwłaszcza 
dla dzieci. Królowa Morgause była całkowicie pochłonięta gośćmi.
– Po co nasza matka udała się z rycerzami w góry? – spytał Gawaine, gdy dnia 
pewnego zdążali do pustelni Świętego Toirdealbhacha.
Zapadło kłopotliwe milczenie. Wreszcie Gaheris wydusił z siebie odpowiedź:
– Polowali na jednorożca.
– Jak to się robi?
– Trzeba mieć dziewicę na przynętę.
– Nasza matka – dodał obeznany ze szczegółami sprawy Agravaine – 
towarzyszyła rycerzom na polowaniu w roli dziewicy.
Oświadczenie to złożył tonem dość niepewnym.
– Nie wiedziałem, że ona chce mieć jednorożca – zdumiał się Gareth. – Nigdy 
o tym nie wspominała.
Agravaine spojrzał na niego z ukosa, chrząknął i rzekł sentencjonalnie:
– Mądrej głowie dość dwie słowie.
– A ty skąd wiedziałeś? – zainteresował się Gawaine.
– Podsłuchaliśmy.
Mieli opracowaną metodę podsłuchiwania na kręconych schodach i stosowali ją 
zawsze wtedy, gdy matka wykluczała ich z kręgu swojej uwagi.
Nieśmiały z natury Gaheris rozgadał się z niezwykłą dla niego swobodą.
– Mówiła do Sir Grummore’a, że choroba miłosna tamtego króla minie, kiedy go 
zajmą polowaniem w dawnym stylu. Podobno tamten król zazwyczaj tropi jakąś 
bestię, która się gdzieś zawieruszyła. Więc mama wymyśliła, że może dla odmiany 
potropić jednorożca, a ona pójdzie z nimi wszystkimi jako dziewica. Wyglądali na 
trochę zdziwionych.
Chłopcy szli jakiś czas w milczeniu. Ciszę przerwała uwaga, a właściwie pytanie 
Gawaine’a:
– Słyszałem, że ten król się kocha w jednej babie z Flandrii, Sir Grummore od 
dawna ma żonę, a ten Saracen jest czarny na gębie?
Odpowiedzi nie było.
– Długo trwało to polowanie – powiedział Gareth. – Słyszałem, że go nie złapali.
– A tym rycerzom podobają się zabawy z naszą matką? Odpowiedzi znów 
udzielił Gareth, chłopiec z natury małomówny, lecz bez wątpienia bystry 
obserwator.
– Mnie się wydaje, że oni nic z tego nie rozumieją.
I poczłapali dalej, chroniąc w zanadrzach własne myśli.
Pustelnia Świętego Toirdealbhacha wyglądała jak starodawny ul ze słomy, tyle 
że była większa i zbudowana z kamienia. Nie miała okien, a przez jedyne wejście 
trzeba się było wczołgiwać do środka.
– Wasza świątobliwość – wołali chłopcy, kopiąc ciężkie, nieogładzone kamienie. 
– Wasza świątobliwość, przyszliśmy posłuchać opowieści.
Święty był dla chłopców źródłem strawy duchowej. Był dla nich guru, tak jak 
Merlin dla Artura. Od niego pobierali szczątkową wiedzę i kulturę, która miała się 
stać ich udziałem. Przybiegali do niego po ochłapy mądrości, jak głodne szczenięta 
porzucone przez matkę. To on nauczył ich czytać i pisać.
– A, to wy! – Święty wytknął głowę przez otwór celi. – Szczęść wam Boże od 
samego rana.
– I wam daj Boże.
– Co nowego?
– Nic – odpowiedział Gawaine, tając sprawę jednorożca. Święty Toirdealbhach 
westchnął z głębi serca.
– To tak samo jak u mnie.
– Opowiesz nam coś?
– Iii tam, opowiadania. Co z nich za pożytek? Co ja, heretyk, mogę wam 
powiedzieć? Czterdzieści roków przeszło, jak walczyłem w bitwie, na białogłowę 
przez ten czas ani spojrzałem – to co ja wam mogę opowiadać?
– Możesz nam opowiedzieć taką historię, w której nie ma bitwy ani białogłowy.
– A na co komu takie opowieści? – oburzył się Święty i wylazł na słońce.
– Może czułbyś się lepiej, gdybyś wiedział, że czeka cię walka – poddał Gawaine, 
taktownie przemilczając białogłowy.
– O, ja nieszczęsny! – jęknął Toirdealbhach. – Co mnie podkusiło zostawać 
świętym! Co bym dał za to, żeby zadać jeden cios, jedno małe puknięcie moją 
poczciwą tarninową pałką! – Z tymi słowy, wydobył spod habitu straszne narzędzie. 
– Czyż to nie byłoby więcej warte niż wszyscy święci irlandzcy?
– Opowiedz nam o swojej tarninowej pałce.
Chłopcy uważnie przyglądali się narzędziu, a jego świątobliwość tłumaczył im, 
jak dobra pałka winna być wykonana.
Można ją zrobić tylko z odrośli od korzenia, gdyż boczne gałęzie są za kruche. 
Nową pałkę należy wysmarować sadłem, grubo owinąć i zakopać w gnojówce – to 
jest sposób na jej prostowanie. Na koniec nasyca sieją czarnym ołowiem i tłuszczem. 
Święty wskazał chłopcom otwór, w który leje się ołów, zwrócił też ich uwagę na 
ćwieki w górnej części narzędzia i pętle przy uchwycie, oznaczające liczbę 
zakatrupionych danym egzemplarzem ofiar. Następnie z nabożną czcią ucałował 
pałkę i serdecznie wzdychając, ukrył ją na powrót pod habitem. Cały czas odgrywał 
przedstawienie, więc dbał o wymowę gestów.
– Opowiedz nam teraz o czarnej ręce, która schodziła kominem.
– Nie starczy mi odwagi – jęknął Święty. – Nie mam jej tyle co zając. Jakby ktoś 
rzucił na mnie straszne czary.
– Nas też chyba ktoś zaczarował – powiedział Gareth. – Wszystko się sprzysięgło 
przeciwko nam.
– Była sobie jedna kobieta – zaczął opowieść Toirdealbhach. – Ta kobieta miała 
męża i oboje mieszkali w Malainn Vig. I mieli jedną, jedyną córeczkę. Któregoś dnia 
mąż poszedł na bagna wycinać torf, a kiedy przyszło południe, matka wysłała do 
niego córeczkę z obiadem. Ledwie ojciec zasiadł do posiłku, dziewczynka zawołała: 
„Popatrz, ojcze, czy widzisz taki wielki statek, o tam, pod samym horyzontem? 
Potrafię sprawić, żeby zaraz znalazł się przy brzegu”. „Niemożliwe”, powiedział 
ojciec. „Jestem większy od ciebie, a nawet ja nie mógłbym tego sprawić”. „No to 
popatrz”, odparła dziewczynka. Podeszła do pobliskiej studni i zmąciła wodę. Statek 
podpłynął do brzegu.
– To była czarownica – domyślił się Gaheris.
– Czarownicą była jej matka – poprawił go Święty i opowiadał dalej.
– „Mogłabym sprawić, że statek rozstrzaska się o brzeg”, powiedziała 
dziewczynka. „Niemożliwe”, rzekł ojciec. „No to patrz”. I dziewczynka wskoczyła 
do studni. Morze cisnęło statkiem o skały i rozbiło go na tysiąc kawałków. „Kto 
ciebie tego nauczył?”, spytał ojciec dziewczynkę. „Mama. Kiedy ty chodzisz do 
pracy, mama uczy mnie na cebrzyku”.
– Dlaczego ona wskoczyła do studni? – zapytał Agravaine. – Zamoczyła się?
– Cicho bądź.
– Mąż wrócił do domu, do żony, odstawił na bok łopatę do torfu i siadł na swoim 
miejscu. Chwilę siedział i nic nie mówił, a potem zapytał: „Czego ty uczysz tę małą? 
Nie życzę sobie w swoim domu żadnych hokus-pokus. Nie zostanę tu z wami ani 
chwili dłużej”. I poszedł sobie z domu. Matka i córka nigdy go więcej nie widziały. 
Nie wiem, jak tam sobie dalej same radziły w życiu.
– To musi być okropne mieć matkę czarownicę – powiedział Gareth.
– Albo żonę czarownicę – powiedział Gawaine.
– Jeszcze gorzej jest w ogóle nie mieć żony – zauważył Święty i znikł znienacka 
w swoim ulu, jak figurka w szwajcarskim barometrze, która chowa się w otwór, 
kiedy ma być ładnie.
Oniemiali ze zdumienia chłopcy obsiedli wyjście w nadziei, że jeszcze coś się 
zdarzy. Siedząc tak, rozważali kwestie studzien, czarownic, jednorożców i dziwnych 
obyczajów matek.
– Moje zuchy – powiedział nagle Gareth. – Proponuję, abyśmy sami zapolowali 
na jednorożca.
Bracia spojrzeli na niego.
– Coś trzeba zrobić. Już cały tydzień nie widzieliśmy mamy.
– Zapomniała o nas – rzekł z wyrzutem Agravaine.
– Na pewno nie. Zabraniam ci mówić w ten sposób o naszej matce.
– Kiedy to prawda. Nawet nie usługiwaliśmy przy stole.
– Bo mama musi okazać rycerzom gościnność.
– Wcale nie dlatego.
– No to dlaczego?
– Nie powiem.
– Gdybyśmy zapolowali na jednorożca – powiedział Garem – i gdybyśmy jej 
przynieśli tego jednorożca, na którym tak jej zależy, to może pozwoliłaby nam 
usługiwać przy stole.
Podchwycili ten pomysł z iskierką nadziei.
– Święty Toirdealbhachu! – krzyknęli chórem. – Wyjdź jeszcze raz! Chcemy 
złapać jednorożca!
Święty wytknął głowę przez otwór i popatrzył na nich podejrzliwie.
– Co to jest jednorożec? Jak on wygląda? Jak się go łapie? – wołali jeden przez 
drugiego.
Święty z powagą pokiwał głową i znów zniknął w czeluści ula, skąd wyłonił się 
po kilku chwilach z uczoną księgą, jedynym świeckim dziełem, jakie posiadał 
w swoim księgozbiorze. Jak większość świętych, Święty Toirdealbhach utrzymywał 
się z kopiowania i ilustrowania manuskryptów.
– Na przynętę potrzeba dziewicy – podpowiedzieli mu od razu chłopcy.
– Dziewic mamy zatrzęsienie – ucieszył się Gareth. – Weźmiemy którąkolwiek 
pokojówkę albo kucharkę.
– Żadna nie pójdzie.
– To weźmiemy podkuchenną. Zmusimy ją.
– A jak już upolujemy tego jednorożca, przyniesiemy go triumfalnie do domu 
i podarujemy mamie. Będziemy za to co wieczór usługiwać przy stole.
– Mama się ucieszy.
– Może nawet na nocnych przyjęciach.
– A Sir Grummore pasuje nas na rycerzy. Powie tak: „Na mój honor, to 
najcnotliwszy czyn, z jakim się zetknąłem”.
Święty Toirdealbhach złożył cenną księgę na trawie przed swoim ulem. Trawa 
rosła na piaszczystej glebie i pełno w niej było pustych, żółtawych muszelek 
z fioletową żyłką. Święty otworzył księgę, a było to bestiarium zatytułowane Liher de 
Natura Quorundam Animalium, i pokazał chłopcom, że na każdej stronie jest obrazek. 
Niewzruszeni urodą woluminu młodzieńcy kazali szybko przewracać karty, na 
których widniały imponujące Gryfy, Bonakony, Krokodyle, Modliszki,
Hydry, Cynomulgi, Syreny, Peridexiony, Smoki i Aspidochelony. Na próżno 
Antylopa czochrała misterne poroże o drzewo tamaryszku, plącząc się w nim i stając 
się w ten sposób łatwym łupem dla myśliwych. Na próżno Bonakon wydzielał 
zabójczy odór na postrach wrogom. Peridexiony, siedzące w koronach drzew, gdzie 
nie mogły dosięgnąć ich Smoki, też pozostały niezauważone. Pantera, dysząca 
ponętnym dla ofiar oddechem, również nie obudziła zainteresowania chłopców. 
Podobnie jak Tygrys, którego można było łatwo zmylić ciskając mu pod nogi szklaną 
kulę: patrząc we własne odbicie myślał, że widzi swoje młode. Nie zaciekawił ich też 
Lew, który nie tyka leżących i uwięzionych, boi się białych kogutów i chwostem na 
ogonie zaciera za sobą ślady. Ani Kozica, która nie czyni sobie krzywdy skacząc po 
turniach, gdyż może bezpiecznie opaść na zawinięte rogi. Ani Niedźwiedzica, która 
nosi młode jako bezkształtne grudki i wylizuje je w dowolny kształt. Ani ptak 
Chaladrius, który zwiastuje śmierć, kiedy siądzie na poręczy łóżka przodem do 
człowieka. Ani Jeże, które zbierają winne grona dla swych pociech turlając się po 
owocach i niosąje do gniazda na kolcach. Ani nawet Aspidochelon – potężne, 
wielorybowate stworzenie z siedmioma płetwami i potulną miną, do którego 
nieuważny żeglarz potrafi przycumować łódź, biorąc je za wyspę – nawet on nie 
przyciągnął uwagi młodzieńców. Uwaga ich skupiła się dopiero na Jednorożcu, 
przez Greków zwanym Nosorożcem.
Z opisu wynikało, że Jednorożec jest równie szybki i płochliwy jak Antylopa i że 
pojmać go można tylko w jeden sposób. Konieczna jest dziewica na przynętę. 
Jednorożec, ujrzawszy dziewicę, miał bezzwłocznie zbliżyć się do niej i złożyć róg na 
jej łonie. Opisowi towarzyszył obrazek, na którym nie budząca zaufania dziewica 
jedną ręką trzymała nieszczęsne stworzenie za róg, a drugą dawała znaki 
oszczepnikom. Przeciwwagę dla jej fałszywej miny stanowił wyraz bezgranicznej 
ufności, z jaką Jednorożec wpatrywał się w jej oblicze.
Zapoznawszy się z instrukcją i obrazkiem, Gawaine pognał co sił w nogach po 
podkuchenną.
– Zbieraj się – powiedział do dziewczyny. – Idziemy w góry łapać jednorożca.
– Ojejku, paniczu Gawaine – przeraziło się dziewczę, któremu było Meg.
– Bez gadania. Masz iść na przynętę i już. On podejdzie i złoży ci łeb na kolanach.
Meg zaczęła pochlipywać.
– Czego się boisz, głupia?
– Olaboga, paniczu Gawaine, ja nie chcę żadnego jednorożca. Słowo daję, ja 
jestem porządna dziewczyna, a ile mi tu jeszcze zostało do pozmywania – o! Jak pan 
Truelove zdybie mnie na wagarach, kij będzie w robocie, oj będzie, będzie, paniczu 
Gawaine!
Gawaine bez słowa złapał ją za warkocze i wyprowadził na dwór.
W ożywczym bagiennym wietrzyku znad wysokich wzgórz omawiano szczegóły 
polowania. Meg nie przestawała się mazać, więc prowadzili ją za włosy, żeby 
przypadkiem nie uciekła. Trzymali ją na zmianę, w zależności od tego, który 
z chłopców potrzebował akurat obydwu rąk do gestykulowania.
– Pamiętajcie – powiedział Gawaine – że ja jestem dowódcą. Jako najstarszy 
muszę wami dowodzić.
– Wiedziałem, że tak powiesz – stwierdził Gareth.
– Kłopot w tym, że według instrukcji przynęta powinna zostać sama.
– Zwieje.
– Zwiejesz, Meg?
– Tak proszę pana, paniczu Gawaine.
– No widzicie.
– W takim razie trzeba ją uwiązać.
– Jak to, proszę pana, paniczu Gawaine, trzeba mnie uwiązać?
– Zamknij się. Dziewczyny nie mają głosu.
– Nie mamy czym jej związać.
– Jako dowódca, moje zuchy, rozkazuję Garethowi polecieć do domu po sznurek.
– Jeszcze czego.
– Musisz polecieć po sznurek, bo inaczej popsujesz cały plan.
– Nic nie muszę. Zastanawiałem się nad tym.
– No to niech leci Agravaine.
– Ja? Dlaczego ja?
– No to Gaheris.
– Nie pójdę.
– Meg, ty wstręciucho, masz nie uciekać, rozumiesz?
– Tak, paniczu Gawaine, tylko że, paniczu Gawaine...
– Gdyby tak znaleźć mocny korzeń wrzośćca – powiedział Agravaine.
– Przywiązalibyśmy ją do pnia za warkocze.
– Dobra, tak zrobimy!
– Olaboga! Olaboga!
Przytwierdziwszy dziewczynę do drzewa, czterej młodzieńcy obstąpili ją, by 
omówić następne stadium polowania. Uzbrojeni byli należycie, gdyż wzięli ze 
zbrojowni prawdziwe oszczepy na dzika.
– Ta dziewczyna – rzekł uroczyście Agravaine – jest moją matką. Dokładnie to 
samo robiła wczoraj nasza mama. A ja będę Sir Grummorem.
– A ja Pellinorem.
– Niech sobie Agravaine będzie Grummorem, jak tak strasznie mu na tym zależy, 
ale przynętę trzeba zostawić samą. Tak jest w instrukcji.
– Ojejku, paniczu Gawaine! Olaboga, paniczu Agravaine!
– Przestań wyć. Spłoszysz jednorożca.
– Musimy się teraz oddalić i schować. Nasza mama dlatego nie złapała 
jednorożca, że rycerze byli koło niej cały czas.
– Ja będę Finnem MacCoulem!
– A ja Sir Palomidesem.
– Paniczu Gawaine, błagam panicza, niech mnie panicz samej nie zostawia.
– Pocałuj się w nos – odrzekł jej Gawaine. – Głupia gęś.
Powinnaś być dumna, że zostałaś przynętą. Nasza mama też nią wczoraj była.
– Nie martw się, Meg, nie płacz – pocieszał dziewczynę Gareth. – On ci nic nie 
zrobi. Nie pozwolimy na to.
– Co on ci zresztą może zrobić? Najwyżej cię zabije – dodał brutalnie Agravaine.
Słysząc to, nieszczęsne dziewczę jęło szlochać jeszcze głośniej.
– Po co to powiedziałeś? – zezłościł się Gawaine. – Ciągle wszystkich straszysz. 
Widzisz, jak ona teraz wyje?
– Meg, posłuchaj – mówił Gareth. – Posłuchaj. Nie płacz. Biedna Meg.
– Obiecuję ci, że jak wrócimy do domu, dam ci postrzelać z mojej katapulty.
– Ojejej, paniczu Gareth.
– No dobra, idziemy. Zostawcie ją.
– Cicho, Meg. Cicho.
– Ojejku! Ojejuńciu!
– Meg – zwrócił się do niej Gawaine z bardzo srogą miną. – W tej chwili przestań 
wyć, bo będę zawsze tak na ciebie patrzył.
Meg natychmiast otarła oczy.
– Teraz uwaga – powiedział Gawaine. – Jak jednorożec przyjdzie, wszyscy 
wypadamy z kryjówki i wbijamy w niego oszczepy. Zrozumiano?
– Czy koniecznie trzeba go zabić?
– Tak, trzeba go zabić na śmierć. – Aha.
– Mam nadzieję, że nie będzie go bolało – powiedział Gareth.
– Taka głupia nadzieja jest jak najbardziej w twoim stylu – skrzywił się 
Agravaine.
– Nadal nie rozumiem, dlaczego trzeba go zabić.
– Dlatego, że musimy go zanieść mamie do domu, ty tumanie.
– A nie moglibyśmy go złapać i zaprowadzić do mamy? – upewnił się Gareth. – 
Meg mogłaby go prowadzić, gdyby nie był zanadto narowisty.
Gawaine i Gaheris zgodzili się z jego zdaniem.
– Jeżeli nie będzie narowisty – uznali – to nawet może lepiej przyprowadzić go 
żywego. To najwyższy kunszt Polowania na Grubego Zwierza.
– Można go pędzić – uzupełnił Agravaine – okładając kijami.
– Meg też możemy okładać kijami – dorzucił po namyśle. Potem schowali się 
w kryjówce, zachowując milczenie, tak jak sobie postanowili.
Ciszę mącił jedynie lekki wiaterek, pszczoły nad wrzosowiskiem, bujające 
wysoko skowronki i coraz rzadsze pochlipywania Meg.
Spotkanie z jednorożcem przebiegało inaczej niż oczekiwali. Owo nieopisanie 
szlachetne stworzenie było ucieleśnieniem piękna. Ktokolwiek je zobaczył, musiał 
ulec magii jego uroku.
Jednorożec był biały, miał srebrne kopytka i wdzięcznie skręcony perłowy róg. 
Stąpał po wrzosowisku tak lekko, że miało się wrażenie, iż wcale go nie dotyka, 
a jego długa, jakby świeżo wyczesana grzywa falowała na wietrze. Najwspanialsze 
były jednak oczy jednorożca. Po obu stronach pyska ciągnęły się od nozdrzy 
niebieskie bruzdy, które okalały oczy zwierzęcia nostalgicznym cieniem. 
Obramowane smutnym, pięknym odcieniem błękitu, oczy te wyrażały żal, 
samotność, nieskończoną łagodność i szlachetny tragizm, wobec których pierzchały 
wszelkie uczucia z wyjątkiem miłości.
Jednorożec zbliżył się do podkuchennej Meg i skłonił przed nią głowę. Czyniąc 
skłon, wygiął szyję w zachwycający łuk, perłowym rogiem wskazując ziemię pod 
stopami Meg, i na znak czci grzebnął parę razy srebrnym kopytkiem. Meg 
zapomniała o płaczu. W królewskim geście rozpoznania, wyciągnęła dłoń ku 
cudnemu stworzeniu.
– Pójdź, jednorożcu – powiedziała. – Złóż głowę na moim łonie, jeśli taka jest 
twoja wola.
Jednorożec zarżał i pogrzebał kopytkiem. Potem, z niezmierną ostrożnością, 
opuścił się na jedno kolano, na drugie, i klęknął przed dziewczyną, pochylając głowę. 
Z tej pozycji obrócił na Meg zamglone spojrzenie i na koniec wsparł głowę o jej 
kolano. Patrząc na nią błagalnie, pocierał płaski, biały policzek o gładkość jej 
sukienki. Z rozkoszy odsłaniał górą białka oczu. Pomału, wstydliwie złożył na ziemi 
zadnią część ciała i zamarł w bezruchu, zapatrzony w oblicze podkuchennej. 
Spojrzenie jego przepełniała ufność. Uniósł przednią nogę, jak gdyby coś głaskał. 
Tym wymownym gestem dał dziewczynie do zrozumienia: „Zaopiekuj się mną. 
Pokochaj mnie. Pogłaszcz moją grzywę”.
Agravaine, dusząc okrzyk, wyskoczył z kryjówki i z oszczepem w ręku rzucił się 
na jednorożca. Reszta chłopców obserwowała go, siedząc w kucki.
Agravaine stanął przy jednorożcu i jął go dźgać oszczepem w zad, w szczupły 
brzuch i pod żebra. Ciosom towarzyszyły piskliwe okrzyki. Jednorożec z panicznym 
lękiem popatrzył na Meg. Skoczył w popłochu na równe nogi, jego wzrok przybrał 
nagle wyraz wyrzutu, lecz Meg mocno trzymała go jedną ręką za róg. Była jak 
w transie, jakby mimo chęci nie mogła dopomóc zwierzęciu. Jednorożec też zdawał 
się niezdolny do wyrwania rogu z uścisku panieńskiej dłoni. Krew, której sprawcą 
był Agravaine, trysnęła na śnieżnobłękitną sierść.
Gareth wyskoczył z kryjówki. Gawaine deptał mu po piętach, a na końcu 
podążał ogłupiały Gaheris.
– Przestań! – krzyczał Gareth. – Zostaw go! Przestań! Słyszysz?
Gawaine dobiegł do drzewa w momencie, gdy oszczep Agravaine’a zagłębił się 
pod piąte żebro jednorożca. Jednorożec zadrżał. Dygocąc na całym ciele, wyprężył 
w tył zadnie nogi. Wyprostował je, jakby w najdłuższym skoku swego życia. Potem 
zaczął drżeć jeszcze mocniej, w przedśmiertnej agonii. Przez cały’czas nie odrywał 
oczu od Meg i ona też wzajemnie patrzyła mu w oczy.
– Co ty robisz? – wrzeszczał Gawaine. – Zostaw go. Jest niegroźny.
– Ach, jednorożcu – wyszeptała Meg.
Wyprężone tylne nogi jednorożca spoczywały równolegle na ziemi, a ciało 
przestało się trząść. Głowa stworzenia opadła na kolana Meg. Jednorożec rzucił się 
po raz ostatni, zesztywniał i oczy jego zasnuły się do połowy błękitnymi powiekami. 
Zamarł w bezruchu.
– Coś ty zrobił? – złościł się na brata Gareth. – Zamordowałeś go. Był taki piękny.
– Ta dziewczyna jest moją matką – zaperzył się Agravaine. – On złożył łeb na jej 
kolanach. Musiał zginąć.
– Umawialiśmy się, że go weźmiemy żywego – pieklił się Gawaine. – Mieliśmy 
zaprowadzić go do domu i w nagrodę usługiwać przy kolacji.
– Biedny jednorożec – powiedziała Meg.
– Patrzcie – odezwał się Gaheris. – Mnie się zdaje, że on nie żyje.
Gareth stanął odważnie przed trzy lata od niego starszym Agravainem, który 
mógł go rozłożyć jednym palcem.
– Po coś to zrobił? – spytał z groźną miną. – Ty morderco. Taki śliczny 
jednorożec. Dlaczego go zabiłeś?
– Trzymał łeb na kolanach naszej matki.
– Nic złego jej nie robił. Miał srebrne kopytka.
– Musiałem go zabić, bo był jednorożcem. Meg też powinienem był zabić.
– Zdrajco – powiedział Gawaine. – Mogliśmy go zaprowadzić do domu i w 
nagrodę podawać do kolacji.
– Trudno, stało się – rzekł Gaheris. – Jednorożec nie żyje. Meg zwiesiła głowę nad 
biały lok na czole jednorożca i rozbeczała się na nowo. Gareth głaskał białą głowę 
stworzenia, odwracając twarz, żeby ukryć łzy. Głaszcząc przekonał się, jak 
niezmiernie gładka i miękka jest sierść jednorożca. Lecz tragizm zdarzenia dotarł do 
niego w pełni dopiero wówczas, gdy zajrzał z bliska w oko jednorożca, szybko 
zachodzące mgłą śmierci.
– Widać, że nie żyje – zauważył po raz trzeci Gaheris. – Lepiej pomyślmy, jak go 
zabrać do domu.
– Patrzcie: jednak go złapaliśmy! – do Gawaine’a powoli docierała niezwykłość 
tego faktu.
– To była dzika bestia – rzekł Agravaine.
– Złapaliśmy go! Sami! Bez pomocy!
– Sir Grummore nie upolował jednorożca.
– A my tak!
Gawaine zapomniał o współczuciu dla jednorożca. Puścił się w taniec wokół 
ciała, wymachując oszczepem i wznosząc przeraźliwe okrzyki.
– Trzeba go teraz porządnie oprawić – zawyrokował Gaheris. – Wypatroszyć, 
przerzucić przez grzbiet kuca i zawieźć do zamku, tak jak to robią prawdziwi 
myśliwi.
– Ale się mama ucieszy!
– Na pewno powie: „Na piętę Pana Boga! Moi synowie to prawdziwe chwaty!”.
– Będziemy jak Sir Grummore i Król Pellinore. Całe życie odmieni nam się na 
dobre.
– No to jak z tym patroszeniem?
– Wypruwa się flaki i koniec – wzruszył ramionami Agravaine.
Gareth wstał i zaczął oddalać się w gąszcz.
– Nie będę przy tym pomagał – rzekł na odchodnym. – A ty, Meg?
Meg nic nie powiedziała, bo było jej niedobrze. Gareth rozwiązał jej warkocze. 
Ledwie to uczynił, dziewczę puściło się pędem do zamku, byle dalej od miejsca 
zbrodni. Gareth gnał za nią, krzycząc:
– Meg! Meg! Poczekaj na mnie! Nie uciekaj!
Ale Meg pędziła dalej jak rącza gazela, tylko migały za nią białe pięty. Gareth 
zaprzestał pogoni. Rzucił się we wrzosowisko i wybuchnął płaczem, sam nie 
wiedział dlaczego.
Trzej oprawcy stali nad zdobyczą wielce zakłopotani. Rozcięli skórę na brzuchu 
zwierzęcia, ale nie znając się na tej robocie poprzebijali jelita. Widok był obrzydliwy 
i w niczym nie przypominał tak pięknego niedawno zwierzęcia. Każdy z trzech 
chłopców kochał jednorożca na swój sposób, przy czym najbardziej pokrętny był 
sposób Agravaine’a, toteż teraz znienawidzili swą ofiarę, czując się winnymi 
zniszczenia jej piękna. Najsilniejszą nienawiścią do trupa zapałał Gawaine. 
Nienawidził go za to, że jest martwy, że kiedyś był piękny, i że on sam z jego 
powodu czuł się jak zwierzę. Ponieważ kiedyś go kochał i przyczynił się do jego 
pojmania, więc teraz nie miał innego wyjścia, jak skierować cały wstyd i wstręt do 
siebie na ofiarę. Bliski płaczu, dźgał i ranił martwe ciało.
– Nigdy tego nie skończymy – sapali chłopcy. – A nawet jeśli go wypatroszymy, 
to jak zaniesiemy ciało do zamku?
– Musimy go jakoś zanieść – zawziął się Gaheris. – Musimy. Inaczej całe 
polowanie na nic. Musimy donieść go do domu.
– Donieść? Na pewno nie.
– Konia nie mamy.
– Myśliwi zawsze zarzucają zwierzynę na konia.
– Trzeba mu odciąć łeb – zawyrokował Agravaine. – Odciąć mu łeb i zabrać sam 
łeb. Łeb wystarczy. Możemy go nieść na zmianę.
Wzięli się zatem do odrażającego dzieła odrąbywania łba swojej zdobyczy.
Gareth wypłakał się wreszcie na wrzosowisku. Przewrócił się na plecy i ujrzał 
nad sobą niebo. Zakręciło mu się w głowie od chmur żeglujących majestatycznie po 
niezmierzonej toni błękitu. Myślał: ciekawe, jak daleko może być stąd do tamtej 
chmury? Z milę? A do tej wyższej? Dwie mile? I jeszcze milę, i następną milę, 
i milion milionów mil niebieskiej pustki. A może ziemia obrócona jest do góry 
nogami, i zaraz z niej spadnę, i też będę żeglował daleko, daleko. Po drodze będę się 
chciał złapać chmury, ale żadnej nie zdołam się przytrzymać. Ciekawe, dokąd 
w końcu dotrę.
Od tego myślenia Garethowi zrobiło się niedobrze. I bez tego czuł się fatalnie, bo 
wstyd mu było, że tak uciekł od trupa. W tej sytuacji miał tylko jedno wyjście: 
opuścić miejsce, w którym czuł się fatalnie, w nadziei, że pozostawi tam złe 
samopoczucie. Podniósł się i poszedł do braci.
– Cześć – powitał go Gawaine. – Dogoniłeś ją?
– Nie. Zwiała do zamku.
– Miejmy nadzieję, że nie wygada – powiedział Gaheris. – Musimy zrobić mamie 
niespodziankę. Inaczej nic z tego.
Trzej rzeźnicy, umazani potem i krwią, przedstawiali sobą opłakany widok. 
Agravaine dwa razy zwymiotował. Pracowali jednak dalej, na koniec z pomocą 
Garetha.
– Teraz już nie ma sensu przerywać – przekonywał braci Gawaine. – Pomyślcie, 
jak to będzie fajnie przynieść go mamie.
– Może nawet mama przyjdzie na górę powiedzieć nam dobranoc, skoro jej 
przyniesiemy to, o czym marzyła.
– Będzie się uśmiechała i powie, że dzielni z nas myśliwi. Odpiłowany od 
zmaltretowanego korpusu łeb jednorożca okazał się dla chłopców za ciężki. Uświnili 
się jeszcze bardziej, kiedy próbowali go podnieść. Gawaine zaproponował, żeby 
ciągnąć łeb na linie. Nie mieli liny.
– Może ciągnąć za róg – poddał Gareth. – Dopóki będzie z górki, możemy 
ciągnąć i pchać jednocześnie.
Za róg mogła trzymać tylko jedna osoba, więc chłopcy holowali łeb na zmianę, 
a pozostała trójka popychała z tyłu, kiedy głowa zaklinowała się we wrzosach albo 
w rowie. Nawet w ten sposób był to ciężki ładunek, toteż zatrzymywali się mniej 
więcej co dwadzieścia jardów i zamieniali rolami.
– Jak dojdziemy do zamku – sapał Gawaine – postawimy łeb na ławeczce 
w ogrodzie. Mama na pewno będzie tamtędy przechodziła, odbywając spacer przed 
kolacją. Staniemy przed ławeczką wszyscy czterej, a jak mama dojdzie do tego 
miejsca – rozstąpimy się, no i zobaczymy, co powie.
– Zdziwi się – rzekł Gaheris.
Ściągnąwszy łeb po stoku spadzistego wzgórza, napotkali następną przeszkodę: 
róg okazał się za słaby, aby zań ciągnąć łeb po płaskim terenie.
Widząc, że sytuacja jest beznadziejna, a pora kolacji bliska, Gareth na ochotnika 
puścił się do domu po linę. Obwiązali nią to, co pozostało z głowy i wreszcie 
oślepiony, pokiereszowany, ubłocony, zakrwawiony i zmierzwiony eksponat trafił 
na ostatnią stację swojego przeznaczenia, czyli do ogrodu, w którym rosły zioła. 
Chłopcy dźwignęli go na ławkę i udrapowali jak mogli grzywę na tym, co pozostało. 
Zwłaszcza Gareth starał się tak ustawić głowę, żeby dawała choć nikłe wyobrażenie 
o pięknie, które tak doskonale pamiętał.
Królowa-czarownica wyszła na przechadzkę punktualnie, konwersując po 
drodze z Sir Grummorem, a w ślad za nią podążały ulubione pieski: Tycuś, Bielanka 
i Słoneczko. Królowa nawet nie zauważyła swoich czterech synów, wyprężonych na 
baczność w szeregu przed ławeczką. Chłopcy byli brudni, rozemocjonowani i pełni 
nadziei.
– Już! – krzyknął Gawaine i bracia rozstąpili się.
Królowa Morgause nie zwróciła uwagi na jednorożca. Myślami bujała bowiem 
całkowicie gdzie indziej. Oboje z Sir Grummorem przeszli obok ławeczki jak 
najobojętniej.
– Mamo! – zawołał dziwnym głosem Gareth. Skoczył za matką i szarpnął ją za 
suknię.
– No, co tam, mój białasku? Czego sobie życzysz?
– Mamo, zobacz. Przynieśliśmy ci jednorożca.
– Słodkie maleństwa, nieprawdaż, Sir Grummore? Pędźcie zaraz do kuchni 
i powiedzcie, niech wam dadzą mleka.
– Ale mamusiu...
– Nie teraz, nie teraz – skarciła go półgębkiem Królowa. – Później zobaczę.
I poszła dalej, milcząca i uduchowiona, w towarzystwie rycerza z Puszczy 
Dzikiej, który niczego z tej sytuacji nie rozumiał. Nie dostrzegła nawet, że ubrania jej 
dzieci są w strzępach; nawet ich za to nie zbeształa. Kiedy później, wieczorem, 
dowiedziała się o jednorożcu, kazała chłopców wychłostać, gdyż dzień spędzony 
z angielskimi rycerzami nie przyniósł jej sukcesu.



ROZDZIAŁ VIII


Równina Bedegraine porosła lasem namiotów we wszystkich kolorach tęczy. 
Niektóre przypominały staroświeckie budki kąpielowe i miały nawet deseń w paski 
jak te budki, ale większość namiotów była jednokolorowa: żółte, zielone i tak dalej. 
Na ścianach namiotów wytłoczono lub wymalowano symbole heraldyczne: ogromne 
czarne orły – najczęściej dwugłowe, skrzydlate dwunożne smoki, lance, dęby albo 
obrazki kojarzące się żartobliwie z imieniem lokatora namiotu. Sir Kay, na przykład, 
miał na swoim namiocie wizerunek czarnego klucza, gdyż klucz po angielsku zwie 
się „key”, a Sir Ulbawes z obozu przeciwnika rezydował w namiocie ozdobionym 
parą łokci w szerokich rękawach, ponieważ jego imię wymawiało się podobnie jak 
angielski łokieć: „elbow”. Prawidłowa nazwa przedstawionych w emblemacie 
rękawów brzmi „mankiety”. Na szczytach namiotów łopotały proporce, a o ściany 
opierały się pęki włóczni. Najwaleczniejsi panowie powystawiali przed namioty 
tarcze albo sporych rozmiarów miedziane cebrzyki i wystarczyło uderzyć w takie 
urządzenie klingą włóczni, aby baron wyskoczył ze środka jak wściekła pszczoła 
z ula i stoczył ze śmiałkiem błyskawiczny pojedynek, trwający częstokroć nie dłużej 
niż pogłos samego gongu. Sir Dinadin, znany kawalarz, wywiesił w tym celu nocnik. 
W namiotach i wokół nich kręcili się ludzie. Kucharze wykłócali się z psami, które 
właśnie zeżarły baraninę, mali paziowie ukradkiem wypisywali jeden drugiemu na 
plecach obelżywe słowa, wytworni minstrele ze smętnymi minami brzdąkali na 
lutniach i śpiewali ballady, a giermkowie, którym uczciwość wprost tryskała z oczu, 
próbowali sobie wzajemnie sprzedawać okulałe konie. Kataryniarze zarabiali 
muzyką na miskę kaszy, Cyganie wróżyli, jak się komu powiedzie w bitwie, rośli 
rycerze, z głowami poowijanymi w nie pierwszej czystości turbany, grali w szachy, 
a na kolanach niektórych z nich siedziały markietanki. Poza tym, dla uciechy wojska, 
pętali się tam trefnisie, komedianci, akrobaci, harfiarze, trubadurzy, kuglarze, 
minstrele, tancerze z niedźwiedziem, tancerze z jajkiem, tancerze z drabiną, 
baletmistrze i baletnice, szarlatani, połykacze ognia i linoskoczkowie. Atmosfera była 
całkiem jak na odpuście albo na wielkich wyścigach konnych. Nieprzebyta Puszcza 
Sherwood roztaczała się wokół lasu namiotów dalej niż okiem sięgnąć, a była to 
puszcza pełna dzików, jeleni, banitów, smoków i demonów. W Puszczy 
Sherwoodzkiej kryła się ponadto zasadzka, o której nikt jeszcze nie wiedział.
Król Artur nie przejmował się bliską bitwą. Dni mijały, napięcie rosło, a on 
siedział z dala od oczu wojska w swoim namiocie i naradzał się z Sir Ectorem, 
Kayem albo Merlinem. Niżsi dowódcy cieszyli się, że ich Król odbywa tyle narad 
wojennych, gdyż widzieli światło palące się do późna w noc w jedwabnym namiocie 
i ufali, że trwa tam planowanie nadzwyczajnej kampanii. W namiocie Króla 
naradzano się jednak nad innymi sprawami.
– Nie unikniesz zawiści – mówił Kay. – Każdy rycerz twojego sprzymierzenia 
będzie twierdził, że to on ma największe zasługi i w związku z tym powinien 
zasiadać u szczytu stołu.
– W takim razie zrobimy okrągły stół, bez honorowych miejsc.
– Ale pomyśl, Arturze, jak posadzisz przy okrągłym stole stu pięćdziesięciu 
rycerzy? To nie do zrobienia.
Merlin, który ostatnimi czasy nie zabierał głosu w dyskusji, tylko z promiennym 
uśmiechem, z założonymi rękami, przysłuchiwał się z boku, udzielił Kayowi 
precyzyjnej odpowiedzi na trudne pytanie:
– Średnica stołu powinna wynosić około pięćdziesięciu jardów. Obwód oblicza 
się według wzoru 2nv.
– No dobrze. Powiedzmy: pięćdziesiąt jardów średnicy. A co z tą wielką 
przestrzenią pośrodku? Taki stół będzie oceanem drewna, okolonym cienkim 
wianuszkiem istot ludzkich. Na takim stole nie można nawet ustawić posiłku, bo 
nikt by do niego nie sięgnął.
– Więc zrobimy okrągły stół z dziurą w środku – zdecydował Artur. – To ma 
swoją nazwę... nie pamiętam. Coś jak koło u wozu. Służba mogłaby obsługiwać gości 
od środka, tam, gdzie normalnie są szprychy. A przymierze nosiłoby nazwę Rycerzy 
Okrągłego Stołu.
– Brawo! Świetna nazwa!
– Najważniejsza rzecz – ciągnął Król, który im dłużej myślał, tym się stawał 
mądrzejszy – najważniejsza rzecz to ściągnąć młodych. Starzy rycerze, ci, przeciwko 
którym dzisiaj walczymy, są już straceni dla nauki. Nawet jeżeli uda nam się ich 
pozyskać i skłonić do walki po stronie dobra – a sądzę, że tak będzie – to nie 
zmienimy głęboko zakorzenionych przyzwyczajeń u takich osobników jak Sir Bruce. 
Grummore’a i Pellinore’a trzeba, rzecz jasna, pozyskać za wszelką cenę – ciekawe, 
swoją drogą, gdzie oni się podziewają! Grummore i Pellinore są w porządku, bo 
zawsze odznaczali się dobrotliwym usposobieniem. Za to ludzie Lotha będą się bez 
wątpienia czuli nieswojo w naszym sprzysiężeniu. Dlatego powtarzam: trzeba 
zbierać młodzież. Musimy wychować nowe rycerskie pokolenie dla przyszłości. 
Trzeba nam takich ludzi jak mały Lancelot, który tu przybył z Wiadomą Osobą. Tacy 
jak on stworzą prawdziwy Stół.
– Co do Stołu – wtrącił Merlin – to nie muszę chyba taić przed tobą faktu, że Król 
Leodegrance posiada mebel idealnie się nadający do wspomnianego celu. Skoro tak 
czy owak masz poślubić jego córkę, powinieneś go namówić, żeby wam ofiarował 
ten stół jako prezent ślubny.
– Ja mam poślubić jego córkę?
– Tak się składa. Na imię jej Ginewra.
– Słuchaj, Merlinie. Nie lubię, jak mi ktoś przepowiada przyszłość i w ogóle nie 
wierzę w takie przepowiednie.
– O pewnych sprawach muszę cię uprzedzić – odparł czarodziej. – I to bez 
względu na to, czy mi uwierzysz, czy nie. Najgorsze, że ciągle mi się zdaje, że 
o czymś ważnym zapomniałem ci powiedzieć. Przypomnij mi kiedyś przy okazji, że 
mam cię ostrzec przed tą Ginewrą.
– Wszystkim się wszystko miesza od twojego gadania – jęknął Artur. – Ja sam co 
chwila tracę wątek. O czym to ja...
– Będziesz musiał wydawać specjalne uczty – zabrał głos Kay. – Na Zielone 
Świątki, i tak dalej. Rycerze będą się wówczas gromadzili celem złożenia 
sprawozdań ze swojej działalności. Polubią wymyślony przez ciebie nowy rodzaj 
wojaczki pod warunkiem, że będą mogli o niej opowiadać. Merlin mógłby 
czarodziejskim sposobem umieścić imię każdego nad jego miejscem za stołem, 
a wyżej widniałyby herby wyryte w drewnie. To będzie fantastycznie wyglądało.
Porywająca wizja Kaya kazała Królowi zapomnieć o pytaniu, które chciał zadać. 
Obaj młodzieńcy natychmiast zaczęli szkicować własne herby, chcąc je dać 
czarodziejowi, żeby przypadkiem nie pomylił barw. W połowie rysowania Kay 
podniósł wzrok, ukazując zarazem wysunięty w twórczym zapale czubek języka.
– Coś mi się przypomniało – powiedział. – Pamiętasz, jak się kiedyś spieraliśmy 
o to, kto jest agresorem? Wymyśliłem bardzo dobry powód do wypowiedzenia 
wojny.
Merlin zesztywniał ze zgrozy.
– Ciekawym, co też to za powód – odezwał się z pozornym spokojem.
– Najlepszym powodem do rozpętania wojny jest zdrowy rozsądek! Na 
przykład, gdyby jakiś król wymyślił nowy sposób życia społecznego – taki, wiecie, 
który wszystkim przynosiłby korzyści, a może nawet taki, który miałby cały lud 
uchronić od zagłady – i gdyby społeczeństwo okazało się zdemoralizowane albo za 
głupie, żeby się na ten sposób zgodzić dobrowolnie, to taki król, moim zdaniem, 
miałby prawo zmusić swoich poddanych do posłuchu mieczem. W ich własnym 
interesie.
Czarodziej jął nerwowo zaciskać pięści, skręcać poły płaszcza i dygotać na całym 
ciele.
– To ciekawe, co mówisz – odezwał się drżącym głosem. – Bardzo ciekawe. 
W czasach mojej młodości żył taki człowiek – pewien Austriak, który wymyślił dla 
ludzi nową drogę życia i uwierzył, że to właśnie on jest dobroczyńcą ludzkości. 
Posługując się mieczem dla wcielenia w życie swoich reform, wtrącił cywilizację 
w otchłań rozpaczy i chaosu. Ów dobroczyńca ludzkości przegapił bowiem, moi 
mili, jeden istotny fakt: ten fakt mianowicie, że już ktoś przed nim próbował 
radykalnie odmienić rodzaj ludzki, a ten ktoś nazywał się Jezus Chrystus. Załóżmy, 
że Jezus wiedział o zbawieniu ludzi tyle samo co Austriak, o którym wam 
opowiadam. Ciekawa jednak rzecz, że Jezus nie zamienił grupy swoich uczniów 
w bojówkę szturmową, nie spalił świątyni w Jerozolimie i nie zwalił na koniec winy 
za wszystko na Poncjusza Piłata. Przeciwnie: Jezus dowiódł, że zadaniem filozofa jest 
objawiać idee, a nie narzucać je innym ludziom.
Kay pobladł, ale uparcie trwał przy swoim.
– To dlaczego Artur ma walczyć, żeby narzucić swoją ideę Królowi Lothowi?



ROZDZIAŁ IX


Polowanie na jednorożca według koncepcji Królowej nie przyniosło 
oczekiwanych rezultatów. Tymczasem choroba miłosna Króla Pellinore’a nasilała się 
i należało koniecznie przedsięwziąć środki zaradcze. Sir Palomides doznał pewnego 
dnia nagłego olśnienia.
– Królewską melancholię – zawyrokował – odegnać może tylko Bestia Dyżurna. 
Ona to bowiem jest obiektem, do którego wielmożnego pana przykuwa wieloletni 
nawyk. Uniżony sługa waszej czcigodności mówił to już ze sto razy.
– Jeśli o mnie chodzi – skrzywił się sceptycznie Sir Grummore – to 
przypuszczam, że Bestia Dyżurna dawno zdechła. A poza tym przypominam 
szanownemu panu, że została we Flandrii.
– Więc musimy się za nią przebrać – odparł mu nie zrażony Sir Palomides. – 
Odegramy rolę Bestii Dyżurnej i damy się Królowi potropić.
– Niemożliwe, żebyśmy się przebrali za Bestię. Saracen dał się jednak ponieść 
własnej fantazji.
– A to dlaczego? – spytał. – Czemu nie, na święte imię Jingo! Trefnisie przecież 
stroją się w zwierzęce skóry, czy to jelenia, czy innej, za przeproszeniem, kozy, i tak 
przebrani skaczą, kręcąc ucieszne piruety, przy dźwiękach tamburynu i bębenka.
– Zgoda, Palomidesie, tylko że my nie jesteśmy trefnisiami.
– Więc musimy się nimi stać!
– Co? Trefnisiami?
Trefniś, czy też komediant, był podrzędną odmianą minstrela. Dlatego pomysł 
Sir Palomidesa bynajmniej nie przypadł rycerzowi do gustu.
– Skąd wzięlibyśmy kostium Bestii Dyżurnej? – spytał bez entuzjazmu. – To 
potwornie skomplikowane zwierzę.
– Opisz mi pan to zwierzę.
– Trudna sprawa. Ma łeb żmii, korpus lamparta, lwi zad i charcie łapy. A w 
dodatku powiedz mi pan, jak podrobimy ten jazgot, który się wydobywa z jej 
brzucha, niczym trzydzieści par psów gończych w pościgu za zwierzyną.
– Brzuch zostaw pan uprzejmie swojemu uniżonemu – skłonił się Sir Palomides. 
– A oto i odgłos.
Sir Palomides zademonstrował koledze próbkę jodłowania.
– Cicho! – oburzył się Sir Grummore. – Cały zamek postawisz pan na nogi.
– A więc postanowione?
– Coś pan? Jakie postanowione? Jak żyję nie słyszałem takiej bzdury. Nie mówiąc 
o tym, że ona ma całkiem inny głos. O taki.
I Sir Grummore zagdakał fałszywym altem, jak wielotysięczne stado dzikich gęsi 
na bagnach.
– Ćśśś! – uciszył go Sir Palomides.
– Żadne ćśśś. Odgłos, który pan dałeś, przypomina świnię. Tu dwaj znawcy 
przyrody jęli na wyścigi pohukiwać, chrząkać, skrzeczeć, piszczeć, krakać, muczeć, 
gruchać, fukać, kwakać, warczeć i miauczeć – aż obaj niebezpiecznie poczerwienieli 
na licach.
– Głowę – przerwał nagle popisy wokalne Sir Grummore – trzeba będzie wyciąć 
z tektury.
– Albo z płótna – rzekł Sir Palomides. – Miejscowa ludność rybacka będzie 
zapewne w posiadaniu płótna.
– Skórzane buty mogą od biedy robić za kopyta.
– Na korpusie wymaluje się cętki.
– Musi się zapinać pośrodku...
– ...tam, gdzie się złączymy.
– Zgadzam się – oznajmił łaskawie Sir Palomides – żebyś pan był tylną częścią 
ciała i wydawał odgłos. Odgłos musi wszak dobywać się z głębi trzewi.
Sir Grummore z wielkiej radości oblał się rumieńcem, lecz normańskim 
zwyczajem odpowiedział szorstko:
– Dziękuję, Palomidesie. Trzeba przyznać, że zachowałeś się całkiem 
przyzwoicie.
– Nie ma o czym mówić.
Przez następny tydzień Król Pellinore prawie nie widywał swoich towarzyszy.
– Idź pisać wiersze, Pellinore – radzili mu, ilekroć go spotkali. – Albo siądź sobie 
na nadmorskiej skale i powzdychąj. No, idź już, idź, słuchaj kolegów, jak ci dobrze 
radzą.
Pellinore snuł się więc po okolicy, od czasu do czasu wykrzykując: „Flandria 
Glandria!”, albo „córa – hura”, ilekroć przyszedł mu do głowy niezły rym. 
Ciemnowłosa Królowa trzymała się ostatnio z dala od rycerzy.
Tymczasem w stale zamkniętym na klucz pokoju Sir Palomidesa odbywało się 
gorączkowe szycie, krojenie, malowanie i kłótnie, jakich nikt tam dotąd nie słyszał.
– Szanowny kolego. Powtarzam, że lampart ma czarne cętki.
– Furda – zbagatelizował uwagę Sir Palomides.
– Co za furda? Żadnej furdy tu nie widzę.
I co chwila mierzyli się rozognionymi twórczą weną spojrzeniami.
– Przymierz głowę.
– Uważaj! No tak, rozerwałeś. Mówiłem, że podrzesz.
– Konstrukcja od początku była licha.
– Trzeba ją zrobić na nowo.
Po dokonaniu rekonstrukcji, Poganin odstąpił o krok, podziwiając swoje dzieło.
– Uważaj na cętki, Palomidesie! No, oczywiście, rozmazałeś!
– Tysiąckrotnie przepraszam!
– Trzeba uważać, gdzie się lezie.
– Tak? A kto wdepnął pod żebro i zrobił dziurę na wylot?
Następnego dnia mieli kłopoty z zadnią częścią ciała.
– Te biodra są o wiele za ciasne.
– To się nie schylaj.
– Jak mam się nie schylać, skoro jestem zadkiem?
– Nie pękną.
– Pękną.
– Powiadam ci, że nie pękną.
– O, już pękły.
– Uważaj na mój ogon – strofował kolegę Sir Grummore dnia trzeciego. – 
Depczesz mi po ogonie.
– Nie ciągnij tak, Grummore. Skręcisz mi kark.
– Nie widzisz?
– Nic nie widzę. Skręciłeś mi kark.
– No i już po ogonie.
Chwilę trwała cisza, gdyż twórcy wyplątywali się z własnego dzieła.
– Jeszcze raz. Tylko ostrożnie. Musimy iść w nogę.
– Ty dyktuj tempo.
– Lewa! Prawa! Lewa! Prawa!
– Biodra mi się osuwają!
– Jeżeli teraz puścisz w pasie swego uniżonego, rozerwiemy się na pół.
– Ale inaczej zgubię biodra.
– Guziki poszły.
– A niech idą do diaska.
– Twój uniżony ostrzegał cię, że pójdą.
Czwartego dnia poprzyszywali na nowo guziki i zaczęli od początku.
– Czy mogę poćwiczyć odgłos?
– Najwyższy czas.
– No i co powiesz o moim ujadaniu z głębi trzewi?
– Imponujące, drogi Grummorze. Imponujące. Dziwne może się zdawać jedynie 
to, że odgłos dobywa się z... drugiego końca, jeśli nadążasz za mym rozumowaniem.
– Wydawało mi się, że odgłos jest stłumiony.
– W pewnym sensie tak.
– Więc dla słuchacza z zewnątrz będzie w sam raz. Piątego dnia prace były już 
poważnie zaawansowane.
– Trzeba poćwiczyć galop. Nie możemy przecież ciągle spacerować, zwłaszcza 
kiedy on będzie nas ścigał.
– Proszę uprzejmie.
– Jak powiem „start”, ruszaj do biegu. Gotowi... start!
– Uważaj, Grummore, trącasz mnie tyłkiem!
– Tyłkiem?
– Uwaga, łóżko!
– Co mówisz?
– O rety!
– Niech ogień strawi to głupie łóżko. Au, moje łydki!
– Znów oberwałeś guziki.
– Pies trącał guziki. Rozwaliłem palec.
– A twojemu uniżonemu odleciała głowa.
– Widzę, że musimy poprzestać na spacerowaniu.
– Galopowanie poszłoby nam łatwiej – rzekł Sir Grummore szóstego dnia – 
gdybyśmy mieli podkład muzyczny. Coś dziarskiego.
– Ale nie mamy.
– A nie mógłbyś, Palomidesie, podśpiewywać z cicha, kiedy ja ujadam?
– Twój uniżony z radością spróbuje.
– No to siup. Zaczynamy.
– Hopsasa, hopsasa, hopsasa!
– Stój, do licha!
– Trzeba będzie wszystko zrobić od nowa – orzekł w sobotę Sir Palomides. – 
Tylko kopyta są jeszcze w jakim takim stanie.
– Mam nadzieję, że w lesie upadek mniej boli niż tutaj, biorąc pod uwagę mech, 
i tak dalej.
– I może płótno nie będzie się tak darło.
– Uszyjemy z podwójnego.
– Dobra myśl.
– Cieszę się, że kopyta nadają się do użytku.
– Na Jowisza, mój Palomidesie, toż to istny potwór!
– Tym razem pięknie nam wyszło.
– Szkoda, że nie da się zrobić, żeby ział ogniem z paszczy, czy coś w tym rodzaju.
– Istnieje niebezpieczeństwo zaprószenia ognia wewnątrz.
– Spróbujemy jeszcze raz pogalopować, Palomidesie?
– Ależ oczywiście.
– No to pchnij łoże w kąt pokoju.
– Uwaga na guziki.
– Jak zobaczysz, że na coś wpadamy, to się po prostu zatrzymaj, dobrze?
– Dobrze.
– Miej oko na wszystko, mój Palomidesku.
– Tak jest, Grummorciu.
– Gotów?
– Gotów.
– Ruszamy.
– To był wspaniały zryw, Palomidesku – zachwycił się Rycerz z Puszczy Dzikiej.
– Galop najwyższej klasy.
– Czyś zauważył, że bez przerwy ujadałem?
– Nie dało się nie zauważyć, Sir Grummorze.
– Już nie pamiętam, kiedy się tak świetnie bawiłem. Sapali triumfalnie, odziani 
w skórę potwora.
– Widziałeś, Palomidesie, jak merdam ogonem?
– Uroczo, Grummorze. A popatrz jak ja mrugam jednym okiem.
– Za chwilę, Palomidesie. Najpierw popatrz na ogon. Musisz zobaczyć jak 
merdam ogonem.
– Skoro ja mam patrzeć na twoje merdanie, to ty musisz popatrzeć na moje 
mruganie. Tak będzie sprawiedliwie.
– Przecież ja stąd, ze środka, nic nie widzę.
– Więc przyjmij do wiadomości, Sir Grummorze, że twój uniżony też nie wykręci 
się tak, żeby móc podziwiać okolice dziurki w zadku.
– No to trudno. Zróbmy jeszcze jedną próbę. Ja będę przez cały czas kręcił 
młynka ogonem i ujadał jak wściekły. Damy przerażające widowisko.
– A twój uniżony będzie bez przerwy mrugał, to jednym okiem, to drugim.
– Jak sądzisz, Palomidesie, czy galopując moglibyśmy sobie od czasu do czasu 
bryknąć? Czyli wykonać gwałtowny wyskok?
– Naturalniej będzie, jeżeli wyskok wykona tylko zadnia część ciała, solo.
– Więc twoim zdaniem mogę brykać sam?
– Moim zdaniem tak.
– To więcej niż przyzwoicie z twojej strony, mój Palomidesie, że pozwalasz mi 
brykać.
– Twój uniżony ufa, że brykanie przebiegać będzie z zachowaniem minimum 
ostrożności, a to celem uniknięcia naruszenia frontowych partii ciała przez zadnie.
– Trafiłeś w sedno, mój Palomidesie.
– Wszystko gotowe, Sir Grummore.
– Hej-ho, Sir Palomidesie!
– Hopsasa, hopsasa, pojedziemy dać się ścigać do łasa!
Królowa pogodziła się nareszcie z tym, że nic nie wskóra. Nawet jej chytry 
celtycki umysł pojął, że nie da się skrzyżować osła z wężem. Popisywanie się urodą 
i zdolnościami wobec tych pożałowania godnych rycerzy nie miało najmniejszego 
sensu, tak samo jak próby złowienia ich na przynętę tego, co w mniemaniu Królowej 
uchodziło za miłość. Wskutek nagłej odmiany uczuć Królowa stwierdziła, że 
nienawidzi rycerzy, którzy nie dość, że byli durniami, to jeszcze Sasami – podczas 
gdy ona sama była rozumna i święta. W tej nowej roli odkryła, że nie obchodzi ją nic 
poza ukochanymi synkami. Była najlepszą matką na świecie! Jej serce rwało się do 
dzieci, jej macierzyńska pierś wzbierała czułością. Kiedy Gareth przyniósł jej do 
komnaty białą gałązkę wrzośćca, żeby przeprosić za to, że został wychłostany, matka 
okryła go pocałunkami – przez cały czas zerkając w lustro. Gareth uciekł z jej objęć 
i prędko osuszył łzy, po części wstydu, po części radosnego uniesienia. Wrzosiec 
wetknięty został dramatycznym gestem w kubek bez wody – Królowa była idealną 
gospodynią – i Gareth usłyszał, że może odejść. Wypadł z królewskiej komnaty i jak 
grający bąk sfrunął po kręconych schodach, niosąc braciom radosną wieść 
o przebaczeniu. Zamek, w którym mieszkali, w niczym nie przypominał zamku, po 
którym jako dziecko buszował Król Artur. Normańskic oko poznałoby, że to zamek, 
tylko po wieży strażniczej. Budowla miała o tysiąc lat więcej niż najstarsze znane 
Normanom konstrukcje.
Zamek, przez który mały chłopiec biegł teraz co sił w nogach, żeby zanieść 
braciom dobrą nowinę o tym, że matka ich kocha, miał swój początek w mglistej 
przeszłości i stanowił jedną z nierozszyfrowanych symbolicznych konstrukcji 
Pradawnych – rodzaj wysuniętej w morze warowni. Wyrzuceni na morze przez 
wulkan historii, Pradawni zawrócili swe łodzie i wylądowali na najdalej wysuniętym 
cyplu. Tam, na wysokim, skalistym jęzorze lądu – chociaż morze deptało im po 
piętach – wznieśli pojedynczy mur u nasady ziemnego jęzora. Morze, które stało się 
ich przekleństwem, było również ostatnim obrońcą z trzech pozostałych stron. Tam 
właśnie, na wysuniętym cyplu, pomalowani na niebiesko kanibale, wznieśli godną 
cyklopa budowlę z nie ociosanych głazów, wysoką na czternaście stóp i na 
czternaście stóp szeroką, porytą z jednej strony tarasami, z których można było 
ciskać kamienie, a z drugiej najeżoną tysiącami ostrych głazów, osadzonych szpicami 
na wierzch, jak kolce wystraszonego jeża. Za tym monumentalnym murem ludzie 
kulili się nocą w drewnianych szałasach razem ze zwierzętami domowymi. Głowy 
wrogów ustawiano na palach dla dekoracji, a król owego ludu kazał sobie zbudować 
podziemny skarbiec, będący jednocześnie podziemnym tunelem i drogą ucieczki. 
Tunel prowadził za mury, toteż nawet w przypadku szturmu na twierdzę król 
mógłby się wyczołgać poza tyły wroga. W tunelu mieścił się na szerokość tylko jeden 
człowiek, a w pewnym miejscu znajdowała się pułapka: uciekający mógł się tam 
zaczaić i za pomocą specjalnego urządzenia strzaskać łeb osobie, która by go ścigała, 
w chwili gdy ta osoba zastanawiałaby się, jak ominąć przeszkodę. Budowniczowie 
podziemnego przejścia zostali po robocie zgładzeni przez króla-kapłana osobiście, 
aby nikt oprócz niego nie znał sekretu.
Działo się to w odległym tysiącleciu.
Dunlothianie nie posunęli zanadto do przodu cywilizacji Pradawnych. Po 
podboju Wikingów tu i ówdzie wyrósł drewniany barak; gdzieniegdzie wydłubano 
z mum stare głazy, aby zbudować z nich wieżę dla kapłanów na planie koła, 
a królewska wieża, z oborą pod dwiema komnatami mieszkalnymi, była ostatnim 
krzykiem architektonicznej mody tych okolic.
Między skleconymi jak bądź wrakami stuleci gnał Gareth, szukając braci. Biegał 
pomiędzy szałasami i dobudówkami, wzdłuż tablic ku czci dawno zmarłego Deaga, 
syna No, wmurowanych w późniejszą basztę do góry nogami. Wspiął się na szczyt 
oskalpowanej przez wichry Atlantyku nadmorskiej skały, pod którą przycupnęła 
pośród wydm mała wioseczka rybacka. Zobaczył ciągnące się na tuzin mil 
kłębowisko fal, a za nimi kilkusetmilowe pole cumulusów. Wzdłuż całej linii 
wybrzeża święci i uczeni mężowie Eriu, rezydenci kamiennych uli, praktykowali 
święte okropieństwo: każdy recytował kolejno pięćdziesiąt psalmów w ulu, 
pięćdziesiąt na wolnym powietrzu i pięćdziesiąt zanurzony po szyję w zimnej 
wodzie – a wszystko z nienawiści ku tętniącemu życiem światu. Święty 
Toirdealbhach nie był typowym przedstawicielem swojego gatunku.
Gareth trafił na braci w spiżarni.
Pachniało tam owsem, szynką, wędzonym łososiem, suszonym dorszem, cebulą, 
olejem z rekina, marynowanymi śledziami w beczkach, konopiami, kukurydzą, 
kurzym pierzem, płótnem żeglarskim, mlekiem – w czwartki w tym pomieszczeniu 
wyrabiano masło – sosnowym drewnem, jabłkami, suszonymi ziołami, rybim klejem 
i lakierem, którego używali producenci strzał, zamorskimi przyprawami, zdechłym 
szczurem, który uwiązł w pułapce, dziczyzną, wodorostami, trocinami, młodymi 
kociętami, przeznaczonym na sprzedaż runem górskich owiec i ostro wonnym 
dziegciem.
Gawaine, Agravaine i Gaheris siedzieli na owczym runie i zajadali jabłka, kłócąc 
się przy tym zajadle.
– Nie wasz interes – upierał się Gawaine.
– Jak to nie nasz interes? – oburzył się Agravaine. – A czyj, jak nie nasz? To nie 
jest w porządku.
– Jak śmiesz twierdzić, że nasza matka nie ma racji?
– Bo nie ma.
– Właśnie że ma.
– No to udowodnij.
– Oni są nawet całkiem porządni jak na Sasów – powiedział Gawaine.
Sir Grummore wczoraj wieczorem dał mi ponosić hełm.
– Co to ma do rzeczy?
– Nie chce mi się o tym gadać – zamknął dyskusję Gawaine. – Takie gadanie jest 
podłe.
– Niewiniątko!
Stanąwszy w drzwiach, Gareth ujrzał spąsowiałą z wściekłości twarz Gawaine’a 
pod szopą ryżych włosów. Nie ulegało wątpliwości, że Gawaine zaraz dostanie 
kolejnego ataku szału – lecz Agravaine należał do tych nieszczęsnych 
intelektualistów, którym duma nie pozwala ulec brutalnej sile. Był z tych, których 
przeciwnik bez trudu powala na łopatki, bo nie umieją się bronić – a oni dalej się 
wykłócają z pozycji leżącej, szydząc: „No, proszę, uderz jeszcze raz, pokaż jaki jesteś 
mądry!”.
Gawaine na razie tylko piorunował Agravaine’a wzrokiem.
– Zamknij się!
– Ani mi się śni.
– Pomóc ci?
– Twoja pomoc w niczym nie zmieni mojego stanowiska. Gareth wmieszał się do 
dyskusji.
– Cicho bądź, Agravaine. Gawaine, dajże mu spokój. Agravaine, ucisz się lepiej, 
bo on cię zabije.
– No to niech mnie zabije. I tak mam rację.
– Przestańcie jazgotać.
– Ja nie przestanę. Uważam, że powinniśmy wysłać list do ojca w sprawie tych 
rycerzy. Powinniśmy napisać ojcu, co matka wyrabia i...
Gawaine rzucił się na brata, nim ten skończył zdanie.
– Niech cię diabli! – wrzeszczał. – Zdrajco! Co robisz?! Agravaine uciekł się 
bowiem do sposobu dotąd w sporach rodzinnych nie stosowanego. Był słabszy od 
brata i lękał się bólu. Powalony na ziemię, wyciągnął sztylet przeciwko bratu.
– Uważaj, on ma broń! – krzyknął Gareth. Dwaj bracia tarzali się po skłębionym 
runie.
– Gaheris! Złap go za rękę! Gawaine, puść go! Agravaine, rzuć ten sztylet! 
Agravaine, rzuć go, bo on cię zabije! Ty draniu!
Chłopiec był siny na twarzy, a sztyletu nigdzie nie było widać. Gawaine obiema 
rękami dusił Agravaine’a za gardło i wściekle walił jego głową o podłogę. Gareth 
złapał Gawaine’a za koszulę na karku i mocno skręcił materiał, żeby poddusić 
napastnika. Tymczasem Gaheris krążył wokół walczących, polując na sztylet.
– Puszczaj – wysapał Gawaine. – Puszczaj, no już. Zakaszlał, a raczej zarzęził 
z głębi piersi, jak młody lew, zanim wyda ryk.
Agravaine, któremu brat solidnie zgniótł grdykę, leżał bezwładnie 
z zamkniętymi oczami i miał czkawkę. Wyglądał, jakby miał zaraz umrzeć. Bracia 
odciągnęli Gawaine’a na bok i nie puszczali go, bo chciał się koniecznie dorwać 
z powrotem do ofiary, żeby dokończyć dzieła.
Gdy Gawaine wpadał w szał, zapominał o ludzkich uczuciach. W późniejszym 
wieku zdarzało mu się w tym stanie mordować nawet niewiasty – czego potem 
zawsze gorzko żałował.
Doprowadziwszy kostium Bestii do perfekcji, rycerze wynieśli go z zamku 
i ukryli w jaskini u stóp nadmorskiej skały, powyżej poziomu wody. Dla uczczenia 
okazji napili się whisky i o zmroku ruszyli na poszukiwania króla.
Znaleźli go w jego komnacie, przy gęsim piórze i karcie pergaminu. Na 
pergaminie nie było poezji, tylko obrazek, w zamierzeniu autora przedstawiający 
serce przebite strzałą, z dwiema splecionymi literami P w środku. Król właśnie 
wycierał nos.
– Wybacz nam to najście, Pellinorze – rzekł na powitanie Sir Grummore – ale 
widzieliśmy coś na nadmorskich skałach.
– Coś okropnego?
– E, nie, niekoniecznie.
– Szkoda. Miałem nadzieję, że coś okropnego.
Sir Grummore błyskawicznie przeanalizował sytuację i odciągnął Saracena na 
stronę. Wspólnie uznali, że sprawa wymaga wiele taktu.
– O, widzę, że rysujesz, Pellinorze – zagadnął Sir Grummore jakby nigdy nic. – 
Co to takiego?
– A jak ci się zdaje?
– Mnie to wygląda na rysunek.
– Zgadłeś – rzekł Król. – A teraz wolałbym, żebyście już sobie poszli. Czy moja 
subtelna aluzja do was nie dociera?
– Powinieneś o, tutaj, zrobić linię – pouczył go nie speszony Sir Grummore.
– Gdzie?
– Tu, gdzie ta świnia.
– Przyjacielu, nie wiem, o czym mówisz.
– Wybacz, jeśli cię obraziłem, Pellinorze. Myślałem, że rysujesz świnię 
z zamkniętymi oczami.
Sir Palomides uznał, że pora wkroczyć do akcji.
– Sir Grummore – odezwał się nieśmiało – zaobserwował, że się tak wyrażę, 
pewne zjawisko.
– Zjawisko?
– Pewną rzecz – uściślił Sir Grummore.
– Jakiego rodzaju? – zapytał podejrzliwie Król.
– Rodzaju, który chyba by ci się spodobał.
– To coś ma cztery nogi – rozwinął temat Saracen.
– Czy to jest zwierzę? – zainteresował się Król. – Czy może raczej roślina albo 
minerał?
– Zwierzę.
– Czy świnia? – pytał dalej Król czując, że koledzy do czegoś zmierzają.
– Nie, nie, Pellinorze. To nie jest świnia. Świnie możesz sobie raz na zawsze 
wybić z głowy. Stworzenie, o którym mowa, wydaje głos podobny do ujadania sfory 
psów.
– Jak sześćdziesiąt psów na raz – uściślił Sir Palomides.
– Wieloryb! – ucieszył się Król.
– No coś ty, Pellinorze. Przecież wieloryb nie ma nóg.
– Ale wydaje taki odgłos.
– Wieloryb? Naprawdę?
– Tak naprawdę to nie wiem, szanowny kolego. Proszę precyzyjniej określić 
przedmiot zagadki.
– Przedmiot zagadki? Ależ to cała menażeria!
– Słuchaj no, Pellinorze. Myśmy kogoś widzieli. Kogoś kto przeraźliwie ujada 
i wyje.
– Dajcie mi spokój – jęknął Król. – Albo przestańcie tyle gadać, albo sobie idźcie. 
Przez te wasze wieloryby, świnie i ujadania człowiek kompletnie traci głowę. Nie 
potraficie raz zostawić człowieka w spokoju, żeby mógł sobie porysować, kiedy ma 
na to ochotę? Czy może za wiele wymagam, proszę mi powiedzieć?
– Pellinorze – przerwał mu stanowczo Sir Grummore. – Natychmiast weź się 
w garść! Widzieliśmy Bestię Dyżurną!
– Dlaczego?
– Dlaczego?
– No właśnie pytam: dlaczego?
– Mój drogi – Sir Grummore mówił do Króla jak do dziecka. – Należało zadać 
pytanie: gdzie? Albo: kiedy? Ale dlaczego: dlaczego?
– Pellinorze, czyżbyś zatracił resztki przyzwoitości? Powtarzam ci: widzieliśmy 
to stworzenie! Tu, niedaleko, na skałach nadbrzeżnych. Całkiem blisko.
– To nie jest żadne stworzenie. To jest Ona.
– Szanowny kolego, cóż to ma za znaczenie? Grunt, że widzieliśmy ją.
– To ją sobie złapcie.
– Łapanie jej nie do nas należy, Pellinorze, lecz do ciebie. Bądź co bądź, jest ona 
twoją misją życiową – czy się mylę?
– Jest głupia – stwierdził Król.
– Może głupia, a może niegłupia – odparł Sir Grummore tonem nieco urażonym. 
– Rzecz w tym, że stanowi twoje magnum opus.
– Po co ja mam ją łapać? – zamyślił się monarcha. – No po co? Może ona jest teraz 
szczęśliwa tam, na tych nadbrzeżnych skałach? Nie rozumiem, o co tyle hałasu.
– To bardzo smutne – westchnął Król po chwili – że człowiek nie może się ożenić 
kiedy chce. I co mi po tym zwierzęciu? Ślubu z nim nie brałem. Więc po co za nim 
latam całe życie? To nielogiczne.
– Pellinorze. Porządne polowanie na pewno dobrze ci zrobi. Wyrwie cię 
z melancholii.
Odebrali mu pióro, a w zamian uraczyli kilkoma pod rząd szklaneczkami 
whisky, nie omieszkawszy i siebie przy okazji poczęstować.
– Nie widzę innego wyjścia – stwierdził nagle Król. – Ostatecznie, tylko Pellinore 
może ją ucapić.
– Oto słowa godne mężnego rycerza.
– A jednak smutno mi czasami – ciągnął Król – z powodu córy Królowej Flandrii. 
Nie była ona piękna, mój Grummorze, ale mnie rozumiała. Zdawało mi się, że 
znajdujemy wspólny język, jeśli rozumiesz, co chcę przez to powiedzieć. Ja specjalnie 
mądry nie jestem i łatwo wpadam w tarapaty, kiedy nie mam nikogo do pomocy, 
a Piggy w każdej sytuacji wiedziała co robić. No i miał człowiek towarzystwo. Nie 
jest źle mieć kogoś do towarzystwa, szczególnie jak lata lecą, a przez całe życie 
ścigało się Bestię Dyżurną? W puszczy człowiek czuje się czasami nieco samotny. 
Fakt, że Bestia Dyżurna też była dla mnie na swój sposób towarzystwem – trzeba jej 
to przyznać – ale nie dało się z nią porozmawiać. Gotować też nie umiała. Co innego 
z Piggy. Sam nie wiem, koledzy, po co was zanudzam tym swoim gadaniem, ale 
czasami człowiekowi się wydaje, że już tak dłużej nie wytrzyma. Moja Piggy, 
widzicie panowie, to nie był taki sobie wakacyjny romans. Ja ją naprawdę kochałem, 
Grummorze. Naprawdę. I dlatego byłoby milej, gdyby chociaż odpisywała mi na 
listy.
– Biedny poczciwy Pellinore – wzruszyli się koledzy. – Widziałem dzisiaj siedem 
srok, Palomidesie. Leciały jedna za drugą, jak komplet patelni.
– Jedna to na nieszczęście – objaśnił Król. – Dwie, los ci sprzyja. Trzy, będzie 
wesele. Cztery, syn się urodzi. W takim razie siedem oznaczałoby czterech synów, no 
nie?
– Bezwarunkowo – zgodził się Sir Grummore.
– Mieli się nazywać: Aglovale, Percivale i Lamorak, a ten czwarty jakoś tam 
śmiesznie... nie pamiętam. Wszystko przepadło. Ale przyznam wam się, że 
chciałbym mieć syna imieniem Dornar.
– Posłuchaj, Pellinorze. Musisz się nauczyć, że nie ma co płakać nad rozlanym 
mlekiem. W ten sposób tylko marnujesz energię. Lepiej zbierz siły i zapoluj na Bestię, 
co ty na to?
– Przypuszczam, że nie mam innego wyjścia.
– Otóż, to. Rozerwiesz się nieco.
– To już osiemnasty rok, jak ją ścigam – zamyślił się Król. – Nieźle byłoby ją 
dopaść dla odmiany. Ciekawe, gdzie się podziewa moja suka myśliwska?
– Brawo, Pellinorze! To się nazywa rozsądne stanowisko!
– To może by tak zaraz? Co na to nasz czcigodny monarcha?
– Jak to, Palomidesie, na noc? Po ciemku?
Sir Palomides dyskretnie wymierzył Sir Grummore’owi sójkę w bok.
– Kuj żelazo póki gorące – szepnął.
– Tak, tak, rzeczywiście.
– Ale w końcu, cóż to ma za znaczenie. Wszystko jest przecież bez znaczenia – 
zauważył filozoficznie Król.
– No to świetnie – ucieszył się Sir Grummore, przejmując kontrolę nad sytuacją. – 
Oto mój plan. Jeszcze dziś w nocy umieścimy poczciwego Pellinore’a w kryjówce na 
jednym końcu skał, a sami będziemy posuwać się ku niemu z drugiego końca, 
metodycznie przeczesując teren. Bestia musi gdzieś tam siedzieć, skoro widzieliśmy 
ją nie dalej jak po południu.
– Nie uważasz – spytał Sir Grummore nieco później, kiedy po ciemku nakładali 
kostium – że sprytnie umotywowałem konieczność pozostawienia go samego? – 
Chodzi o ten pomysł z nagonką.
– Genialnie – odparł Sir Palomides. – Prosto mam głowę?
– Daruj, kolego, ale nic nie widzę. Głos Saracena stracił na pewności.
– Ta ciemność – rzekł – jest prawie namacalna.
– Nie szkodzi – zbagatelizował sprawę Sir Grummore. – Tym lepiej zamaskuje 
drobne wady kostiumu. Może księżyc się pokaże?
– Dzięki Bogu, że jego miecz bywa z reguły tępy.
– Daj spokój, Palomidesie, masz pietra? Co do mnie, to nie wiem czemu, ale czuję 
się wyśmienicie. Może przez te sprężyste podeszwy. Zobaczysz, jak będę dzisiaj 
brykał i ujadał.
– Przypinasz się do mnie, Sir Grummorze. Nie te guziki.
– Najmocniej cię przepraszam, Palomidesie.
– Czy nie wystarczyłoby, żebyś merdał ogonem, zamiast brykać? Brykanie 
naraża przednią część ciała na pewne niewygody.
– Merdać też mogę, ale z brykania nie zrezygnuję – oznajmił stanowczo Sir 
Grummore.
– Jak sobie życzysz.
– Czy mógłbyś na momencik wziąć kopyto z mojego ogona, Palomidesie?
– Może póki idziemy poniósłbyś ogon na ramieniu?
– To sprzeczne z naturą.
– No tak, rzeczywiście.
– Na domiar złego – zauważył z goryczą Sir Palomides – zanosi się na deszcz. 
Zauważyłeś, że tu prawie bez przerwy pada?
Sir Palomides wytknął czekoladową dłoń przez gardziel Bestii i poczuł na skórze 
krople deszczu. W tej samej chwili deszcz zabębnił po płótnie kostiumu jak grad.
– Szanowna przednia połowo ciała – zwrócił się do niego Sir Grummore, który 
był w świetnym nastroju, bo wypił sporo whisky. – Chcę ci, po pierwsze, 
przypomnieć, że to ty wymyśliłeś tę całą imprezę. Głowa do góry, pesymisto. 
Pomyśl, o ile gorzej czuje się Pellinore oczekujący nas w zasadzce. Nie ma nawet, 
biedaczek, cętkowanego płótna, pod którym mógłby się ukryć.
– Może przestanie padać.
– Jasne, że przestanie. Trzeba być dobrej myśli, poganinie. No to jak, gotowy?
– Gotowy.
– Podaj tempo.
– Lewa! Prawa!
– Nie zapomnij hopsasać.
– Lewa! Prawa! Hopsasa! Hopsasa! Co mówisz?
– Nic, ja tylko ujadam.
– Hopsasa! Hopsasa!
– A teraz brykamy!
– Litości, Sir Grummorze!
– Pardon, Palomidesie.
– Twój uniżony po tym zderzeniu chyba prędko nie usiądzie.
Król Pellinore stał mężnie pod ociekającą skałą, sam twardy jak skała, 
i wpatrywał się w nieprzeniknione ciemności. Wiedziona na długim sznurku suka 
rasy myśliwskiej okręciła się wokół niego parę razy. Król miał na sobie pełną zbroję, 
jakkolwiek nieco przerdzewiałą i przeciekającą w pięciu miejscach. Woda ściekała 
Królowi po obu łydkach, po obu przedramieniach, ale najbardziej pod przyłbicą. 
Przyłbica miała kształt ryjka, stwierdzono bowiem, że im paskudniejszy hełm, tym 
skuteczniej odstrasza wroga. Król Pellinore wyglądał w swoim hełmie jak ciekawska 
świnka. Niestety, woda dostawała się do środka przez nozdrza ryja i spływała 
równym strumyczkiem, łaskocząc Króla w pierś. Król myślał.
Miał nadzieję, że zgoda na nocną eskapadę na jakiś czas uspokoi towarzyszy. 
Impreza nie należała do przyjemnych, zważywszy na późną porę i opady 
atmosferyczne, ale czego się nie robi dla kolegów. Widział przecież, jak im zależało. 
Trudno wszak o poczciwszą duszę niż Grumcio, a i Palomidesowi nie można było 
nic zarzucić, choć poganin. Skoro powzięli chęć na taką zabawę, wypadało 
zadośćuczynić ich fantazji. Suka też od dawna nie była na porządnym spacerze. Co 
prawda stale się plącze, ale trudno: takie jest prawo natury. Co do zbroi, to Król 
pocieszał się myślą, że będzie miał nazajutrz cały dzień na wyczyszczenie jej.
„Przynajmniej czymś się człowiek zajmie – myślał z goryczą. – Lepsze to niż 
pętać się bez celu z sercem zżeranym nieustannym smutkiem”. – I dalej myślał już 
tylko o Piggy.
Największą zaletą córy Królowej Flandrii było to, że nigdy się z niego nie 
wyśmiewała. Ludzie najczęściej wyśmiewają się z kogoś, kto ściga – w dodatku 
nieskutecznie – Bestię Dyżurną. Ale Piggy nigdy się nie śmiała. Przeciwnie, uważała, 
że to bardzo ciekawe zajęcie i poczyniła szereg rozsądnych sugestii co do sposobu 
pojmania Bestii. Naturalnie, Król nie zaczął od razu udawać mądrego, nic z tych 
rzeczy, ale przyjemnie było nie być wyśmiewanym. Wyżej nosa nie podskoczysz.
A potem przyszedł ten fatalny dzień, w którym przeklęta łódź przybiła do 
brzegu. Wsiedli na jej pokład, gdyż obowiązek nakazuje rycerzom rzucać się bez 
namysłu w objęcia przygody, a łódź natychmiast odpłynęła. Jakże gorliwie machali 
z pokładu do Piggy! Nawet Bestia wychyliła łeb z lasu i wlazła za nimi do wody 
z bardzo nieszczęśliwą miną. Lecz łódź płynęła i płynęła naprzód, a figurki na 
brzegu malały, aż w końcu ledwie było widać chusteczkę, którą wymachiwała Piggy. 
A później suka rasy myśliwskiej zapadła na morską chorobę.
Pisał do ukochanej z każdego portu. W każdym porcie zostawiał listy 
marynarzom, a oni zaklinali się, że je dostarczą pod wskazany adres. Ona jednak nie 
napisała w odpowiedzi ani słówka.
To dlatego, że nie jestem jej godzien – wyrzucał sobie Król. Był niezdarny, 
niespecjalnie mądry i ustawicznie wpadał w tarapaty. Czemu córa Królowej Flandrii 
miałaby pisać do takiej fajtłapy, szczególnie że fajtłapa bez pożegnania wsiadła na 
pokład czarodziejskiej barki i odpłynęła w siną dal? Przecież to wyglądało na 
klasyczne porzucenie. Piggy miała prawo czuć się dotknięta. Tymczasem deszcz 
padał i padał, woda ciurkała pod zbroję, a suka zaczęła kichać. Zbroja przerdzewieje 
do cna. Król zaczął też odczuwać przeciąg w okolicy karku, tam gdzie hełm był 
przyśrubowany do pancerza. Było ciemno i obrzydliwie. Ze skały kapało coś 
lepkiego.
– Za przeproszeniem, Sir Grummorze, czy to ty sapiesz mi prosto w nos?
– Jakim cudem, kochany? Idziemy, idziemy. Ja tylko ujadam najlepiej jak 
potrafię.
– Nie chodzi mi o ujadanie, Sir Grummorze, lecz o sapanie, z gatunku 
chrapliwych.
– Nie mam pojęcia, co to może być, jedyny odgłos, jaki ja tu słyszę, to 
skrzypienie, coś jak gdyby stary miech.
– Twój uniżony odnosi wrażenie, że deszcz ustaje. Może i my staniemy?
– No cóż, Palomidesie, skoro musisz stanąć, to stajemy. Ale tylko na chwileczkę, 
bo znów dostanę kolki. Właściwie to dlaczego chcesz się zatrzymać?
– Wolałbym, żeby nie było tak ciemno.
– Czyżbyś chciał się zatrzymać z powodu ciemności?
– Nie, nie. Właściwie to nawet dobrze.
– Wobec tego maszerujmy dalej. Lewa! Prawa! To rozumiem!
– Wiesz co, Grummorze? – odezwał się po jakimś czasie Sir Palomides. – Znowu 
słyszę.
– Co słyszysz?
– To sapanie, Sir Grumorze.
– Pewien jesteś, że to nie ja?
– Absolutnie. Sapanie owo określiłbym jako natarczywe bądź lubieżne. Słowo 
poganina, szczerze bym wolał, żeby nie było tak ciemno.
– Trudno, nie zawsze jest tak, jak człowiek chce. Idziemy, idziemy, mój 
Palomidesie. Nie trać ducha. Przed siebie.
Po chwili Sir Grummore odezwał się grobowym głosem:
– Daj spokój, stary, czy musisz mnie stale trącać w zadek?
– Ależ ja cię w ogóle nie trącam, Sir Grummorze.
– Więc kto trąca?
– Twojego uniżonego nikt nie trąca.
– A mnie trąca. Od tyłu. I to bez przerwy.
– Czy to czasami nie twój ogon?
– Nie, ogon zawinąłem wokół szyi.
– Tak czy siak, byłoby mi dość trudno trącać cię od tyłu, bo przednie łapy są 
z przodu.
– No proszę! Znowu!
– Co takiego?
– Trąca! To napaść! Palomidesie, napadają na nas!
– Wykluczone, Sir Grummorze. Coś ci się przywidziało.
– Palomidesie, musimy się obrócić.
– W jakim celu, Sir Grummorze?
– Żeby sprawdzić, co mnie trąca w zadek.
– Twój uniżony i tak niczego nie zobaczy, Sir Grummorze. Jest za ciemno.
– Wysuń łapę przez pysk i powiedz, co wymacałeś.
– Jakiś przedmiot. Okrągły.
– To ja, Sir Palomidesie. Tyle że od tyłu.
– Najserdeczniej przepraszam, Sir Grummorze.
– Nie ma za co, kochany, nie ma za co. Co tam jeszcze czujesz?
Głos poczciwego Saracena począł zamierać ze zgrozy.
– Coś zimnego – wyjąkał. – I... oślizłego.
– Czy to się rusza, Palomidesie?
– Owszem, rusza się. I... sapie!
– Sapie?
– Sapie!
W tym momencie wyłonił się księżyc.
– Święte potęgi! – wrzasnął Sir Palomides cienkim głosem, kiedy wyjrzał na 
zewnątrz przez pysk – w nogi, Grummorze, w nogi! Lewa, prawa! Marszobiegiem! 
Szybciej, szybciej! Tempo, tempo! Równaj krok! O, moje pięty! O, mój Boże! O, mój 
kapelusz!
– Nie ma co dłużej czekać – uznał Król. – Pewnie zgubili się w lesie albo poszli 
poszukiwać lepszej rozrywki.
Było potwornie mokro, jak prawie zawsze w kraju Lothian. Król mógł z czystym 
sumieniem powiedzieć sobie, że uczynił wszystko, by dostosować się do planu 
towarzyszy. Za to oni postąpili jak dranie bez serca i zostawili go samego 
z uprzykrzoną suką, żeby zardzewiał na deszczu. Tak się nie robi.
Z pełną dumy determinacją Król udał się do łóżka, holując za sobą sukę rasy 
myśliwskiej.
W połowie szczeliny rozdzielającej stromą skałę sztuczna Bestia, pozbawiona 
większości guzików, kłóciła się z własnym brzuchem.
– Szanowny rycerzu, jakże twój uniżony miał przewidzieć podobny kataklizm 
natury?
– Tyś to wszystko wymyślił – wściekał się brzuch. – Kazałeś mi się przebrać. 
Wszystko twoja wina.
U stóp tej samej skały, Bestia Dyżurna tkwiła w pozie sentymentalnej 
w romantycznym blasku księżyca, oczekując zejścia ukochanego. Za jej grzbietem 
rozciągało się srebrne tło morza, w rozmaitych zaś punktach krajobrazu 
kilkudziesięciu garbatych, koślawych Pradawnych czujnie śledziło sytuację 
z kryjówek w skałach, wydmach, kopcach ziemnych, kamiennych budkach itp. 
Zachowanie Anglików wciąż pozostawało dla nich nierozszyfrowaną zagadką.



ROZDZIAŁ X


Pod Bedegraine trwała ostatnia noc przed bitwą. Biskupi po obydwu stronach 
błogosławili armie, wysłuchiwali spowiedzi i odprawiali msze. Ludzie Artura 
traktowali obrządki religijne z należytą czcią, w przeciwieństwie do ludzi Króla 
Lotha – ci zachowywali się dokładnie tak, jak każda armia, która ma ponieść klęskę. 
Biskupi każdej z armii zapewniali, że ona właśnie zwycięży, gdyż Bóg jest po jej 
stronie, ale żołnierze Króla Artura doskonale wiedzieli, że przeciwnik przewyższa 
ich liczebnie w stosunku trzy do jednego, toteż uznali za stosowne wyspowiadać się. 
Żołnierze Króla Lotha, którzy też znali statystykę, spędzili noc na tańcach, 
popijawach, grze w kości i sprośnych opowieściach. Tak przynajmniej podają 
kroniki.
W namiocie Króla Anglii odbyła się ostatnia narada sztabowa, po której Merlin 
został, chcąc porozmawiać z Królem w cztery oczy. Minę miał nietęgą.
– Czym się martwisz, Merlinie? Czyżbyśmy jednak mieli przegrać bitwę?
– Nie, nie. Odniesiesz walne zwycięstwo. Nie ma obawy. Staniesz na wysokości 
zadania, będziesz bił się mężnie, a w stosownym momencie wezwiesz Wiadomo 
Kogo. Ponieważ i tak zwyciężysz, ukrywanie tego faktu przed tobą nie miałoby 
sensu. Nie o to chodzi. Mam inne zmartwienie, coś, o czym powinienem był ci 
powiedzieć dużo wcześniej.
– Co to takiego?
– Wielkie nieba! Czy ja bym się zamartwiał, gdybym pamiętał, co to takiego?
– Może chodzi ci o tę panienkę imieniem Nimue?
– Nie, nie, nie, nie. To było coś całkiem innego. Coś takiego... czego nie 
pamiętam.
Minęła chwila. Merlin wyjął z ust koniec brody i zaczął wyliczać na palcach.
– O Ginewrze ci mówiłem, tak?
– I tak nie wierzę.
– Wszystko jedno. W każdym razie ostrzegałem cię przed nią i przed Lancelotem.
– To ostrzeżenie – zauważył Król – było podłe bez względu na swoją 
prawdziwość.
– Powiedziałem ci też coś niecoś o Ekskaliburze i o tym, że masz bardzo uważać 
na pochwę, w której go nosisz?
– Owszem, wspominałeś.
– O ojcu też ci mówiłem, więc nie o niego chodzi. I poczyniłem aluzję do pewnej 
osoby... Szlag mnie trafi! – wykrzyknął zrozpaczony czarodziej, rwąc kępy włosów 
z brody. – Za nic nie mogę sobie przypomnieć, czy to było w przeszłości, czy 
w przyszłości!
– Nie przejmuj się – uspokoił go Artur. – Wiesz, że nie lubię wiedzieć, co mnie 
czeka. Lepiej przestań się martwić, bo wtedy i ja się martwię.
– Ale to miała być informacja najwyższej wagi.
– Przestań o niej myśleć – zaproponował Król – to może sama przyjdzie ci do 
głowy. Powinieneś wziąć urlop. Za bardzo ostatnimi czasy wytężałeś głowę. Te 
wszystkie ostrzeżenia, te plany bitewne...
– Naturalnie, że wezmę urlop! – ożywił się Merlin. – Zaraz po bitwie zamierzam 
odbyć rajd pieszy po North Humberlandii. Mieszka tam pewien Mistrz imieniem 
Blcise – może on mi przypomni, czego nie pamiętam. A potem możemy sobie we 
dwóch popodglądać dzikie ptaki. Bleise to wielki miłośnik dzikiego ptactwa.
– Świetnie – powiedział Artur. – Zrób sobie długie wakacje. A jak wrócisz, 
spróbujemy wymyślić jakiś sposób na Nimue.
Starzec przestał przebierać rozcapierzonymi palcami i zerknął bacznie na Króla.
– Niewinny z ciebie młodzian, mój Arturze – zauważył. – A serce złote!
– Dlaczego tak mówisz?
– Pamiętasz jeszcze coś niecoś z tych czarów, których zakosztowałeś jako mały 
chłopiec?
– Nic nie pamiętam. Naprawdę były jakieś czary? Pamiętam, że zawsze 
interesowały mnie ptaki i inne zwierzęta. Dlatego trzymam menażerię w Tower. Ale 
czarów sobie nie przypominam.
– Człowiek tak łatwo zapomina – westchnął Merlin. – Przypowieści, które ci 
przytaczałem dla objaśnienia rozmaitych zjawisk, też pewnie nie pamiętasz?
– A właśnie że pamiętam. Jedna była o Rabinie. Opowiedziałeś mi ją, kiedy 
chciałem, żeby Kay gdzieś mi towarzyszył, a ty byłeś temu przeciwny. Szczerze 
mówiąc, do dziś nie rozumiem, dlaczego krowa zdechła.
– Chciałbym ci teraz opowiedzieć jeszcze jedną przypowieść.
– Doskonale. Słucham.
– W pewnym kraju na Wschodzie, może w tym samym, z którego pochodził 
Rabbi Jachanan, pewien człowiek, przechodząc przez rynek w Damaszku, spotkał się 
oko w oko ze Śmiercią. Paskudne widmo zrobiło strasznie zdziwioną minę, ale 
minęli się bez słowa. Przerażony człowiek udał się do mędrca i spytał, co w takiej 
sytuacji ma czynić. Mędrzec objaśnił mu, że Śmierć przybyła do Damaszku zapewne 
po to, aby go zabrać nazajutrz rano. Słysząc to, nieszczęśnik przeraził się nie na żarty 
i spytał mędrca, jak mógłby wymknąć się Śmierci. Po namyśle wspólnie doszli do 
wniosku, że ofiara powinna uciekać konno do Aleppo, jadąc bez przerwy całą noc.
-1 człowiek udał się konno do Aleppo. Jazda była mordercza; nikt przed nim nie 
przebył tej odległości w jedną noc. Dotarłszy do celu, człowiek udał się na rynek, 
winszując sobie w duchu udanej ucieczki przed Śmiercią.
– Nagle Śmierć zbliżyła się do niego i dotknęła jego ramienia. „Wybacz”, rzekła, 
„ale przyszłam po ciebie”. „Jak to?”, wykrzyknął przerażony człowiek. „Przecież 
widziałem cię wczoraj w Damaszku!”. „Zgadza się”, odparła mu na to Śmierć. 
„Właśnie dlatego tak się zdziwiłam na twój widok – mówiono mi bowiem, że 
spotkam cię dzisiaj w Aleppo”.
Artur przez dłuższą chwilę próbował rozgryźć twardy orzech przypowieści.
– Więc nie ma ucieczki przed Nimue? – spytał wreszcie.
– Nawet gdybym próbował uciec – rzekł Merlin – na nic by się to zdało. Czas 
i przestrzeń rządzą się pewnym prawem, które odkrył filozof Einstein. Niektórzy 
ludzie zwą to prawo Przeznaczeniem.
– Nie umiem się pogodzić z tą ideologią ślepego zaułka!
– Człowiek – powiedział Merlin – potrafi bardzo wiele poświęcić w imię miłości. 
Wówczas nie czuje się nieszczęśliwy w ślepym zaułku, nie bardziej nieszczęśliwy niż 
kiedy śpi. Będę miał czas rozważyć sobie spokojnie to i owo, zanim mnie wypuszczą.
– Jak to: wypuszczą?
– Powiem ci coś jeszcze, Królu, co może być dla ciebie niespodzianką. My tu obaj 
wrócimy – chociaż upłynie przedtem wiele setek lat. Czy chcesz wiedzieć, co będzie 
wypisane na twoim grobowcu? Hic iacet Arthurus Rex quondam Rexque futurus. 
Pamiętasz trochę łaciny? To znaczy „król, który był i będzie”.
– Więc ja powrócę, i ty też?
– Zdaniem niektórych, z doliny Avilion.
Król zamyślił się. Dokoła panowała głęboka noc, a rzęsiście oświetlonym 
namiotem władała cisza. Nie zakłócali jej stąpający po trawie wartownicy.
– Ciekawe – odezwał się Król – czy ludzie szybko zapomną o Okrągłym Stole?
Merlin milczał, skłoniwszy czoło ku mlecznobiałej brodzie. Dłonie trzymał 
złożone między kolanami.
– Co to będą za ludzie, Merlinie? – zawołał w ciszę młodzieniec, z rozpaczą 
w głosie.



ROZDZIAŁ XI


Królowa Lothian zamknęła się w swoich komnatach, odmawiając gościom 
towarzystwa, więc Pellinore śniadał sam. Po śniadaniu udał się na spacer plażą, 
podziwiając po drodze mewy, które fruwały wokół niego niczym białe pióra do 
pisania, których końce usłużnie zanurzono w atramencie. Stare kormorany tkwiły na 
skałach niby krucyfiksy, susząc obwisłe skrzydła. Pellinore był smutny – jak zwykle 
– ale do tego jeszcze czuł się dziwnie nieswojo: czegoś mu brakowało i sam nie 
wiedział czego. Gdyby się nad tym głębiej zastanowił, stwierdziłby niechybnie, że 
brakuje mu Palomidesa i Grummore’a.
Wtem usłyszał wołanie i poszedł sprawdzić, kto też to może być.
– Hop-hop, Pellinorze! Tutaj jesteśmy, tutaj!
– Czy to nie Grummore? – zainteresował się Król. – Co porabiasz tak wysoko na 
skale, mój Grummorze?
– Nie widzisz Bestii, człowieku? Patrz, Bestia!
– Coś podobnego! Złapaliście starą Glatisantę!
– Przyjacielu, na litość boską, zrób coś! Siedzimy tu od wczoraj!
– A coś ty się tak dziwnie ubrał, Grummore? Cały jesteś w cętki. I co ten 
Palomides ma na głowie?
– Człowieku, nie czas na pogaduszki.
– Zaraz, zaraz, Grummorze. Widzę, że ty masz ogon. Dynda ci tam z tyłu.
– To chyba oczywiste, że mam ogon. Może wreszcie przestaniesz gadać i coś 
zrobisz? Całą noc przesiedzieliśmy w tej zakichanej szczelinie. Padamy 
z wycieńczenia, do dzieła, Pellinore. Zabij czym prędzej tę swoją Bestię.
– Co ja słyszę? A czemuż to miałbym ją zabijać?
– Niebiosa, miejcie mnie w swojej opiece! Podobno marzysz o tym od osiemnastu 
lat! Nie wygłupiaj się, Pellinore, bądź kolegą, zróbże coś! Jeżeli zaraz czegoś nie 
zrobisz, pospadamy stąd jak gruszki.
– Po pierwsze nie rozumiem, skąd wyście się w ogóle wzięli na tej skale. 
I dlaczego jesteście tak śmiesznie ubrani? Sami wyglądacie jak jakaś Bestia. A Bestia 
skąd się tu wzięła? To wszystko stało się zbyt nagle.
– Pellinorze, pytam cię po raz ostatni: zabijesz Bestię, czy nie?
– Ale za co?
– Za to, że nas zagnała na tę skałę.
– To nie jest w stylu Bestii – zauważył Król. – Bestia nie zajmuje się ludźmi do 
tego stopnia.
– Palomides twierdzi – wykrztusił z wysiłkiem Sir Grummore – że ona się w nas 
zakochała.
– Zakochała się w was?
– No tak. Bo przebraliśmy się za Bestię.
– Ciągnie swój do swego – wyjaśnił omdlewającym głosem Sir Palomides.
Król Pellinore zaczął się śmiać – zrazu niepewnie – po raz pierwszy od dnia 
przybycia do kraju Lothian.
– No no no! Nie do wiary! Słyszał kto coś podobnego? A na jakiej podstawie 
Palomides twierdzi, że ona się w nim kocha?
– Bestia – oznajmił z godnością Sir Grummore – od wczoraj krąży wokół skały. 
Czochra się o nią i rozkosznie mruczy. A od czasu do czasu wygina szyję i patrzy na 
nas takim dziwnym wzrokiem.
– Co znaczy „dziwnym”, Grummore?
– Kochany, sam sobie zobacz – teraz!
Bestia Dyżurna, która nie zwróciła najmniejszej uwagi na pojawienie się swego 
pana, z najczulszym oddaniem wlepiała wzrok w Sir Palomidesa. Przywarła szyją do 
skały i tylko od czasu do czasu merdała ogonem, przesuwając go z głośnym 
szuraniem po usłanej kamykami ziemi. Chwilę popiskiwała z cicha i skrobała skałę, 
ale zaraz potem – czując, że staje się zbyt nachalna – wygięła wężową szyję i ukryła 
łeb pod brzuchem, wyzierając stamtąd wstydliwie okiem.
– No i czego ty chcesz ode innie, Grummore?
– Chcemy stąd zejść! – jęknął Grummore.
– To rozumiem – rzekł Król. – Uważam, że to całkiem rozsądny pomyśl. Co 
prawda nadal nie do końca pojmuję, jak się tam znaleźliście, ale idea zejścia jest dla 
mnie oczywista, absolutnie.
– Więc ją zabij, Pellinorze. Zabij to podłe stworzenie.
– Podłe? – zdziwił się Król. – Pierwsze słyszę. Co ona wam zrobiła? Zakochani są 
ulubieńcami świata. Jak mógłbym zabić biedną bestyjkę tylko za to, że jej serce 
przeszyła strzała Amora? Sam jestem zakochany, wiem, co to znaczy. Odczuwam, że 
tak powiem, pokrewieństwo dusz.
– Królu Pellinorze – przemówił stanowczym tonem Sir Palomides. – Albo 
natychmiast poweźmiesz stosowne kroki, albo twój uniżony odda tu zaraz ducha 
jako męczennik. Świeć mi Panie.
– Zrozum, drogi Palomidesie, że nawet gdybym chciał, nie zdołałbym uśmiercić 
poczciwej Bestii, ponieważ dysponuję tylko tępym mieczem.
– Nawet tępym możesz ją skutecznie ogłuszyć, Pellinorze. Możesz ją rąbnąć 
w łeb z całej siły, a ona – co daj Boże! – dostanie wstrząsu mózgu.
– Dobrze ci mówić, Grummore. A jak walnę, ale nie ogłuszę? Wiesz, co ze mną 
będzie, jak Bestia straci cierpliwość? Szczerze mówiąc, nie rozumiem, czemuście się 
tak uparli, żeby jej zrobić krzywdę. Przecież ona was kocha, sami mówiliście.
– Mniejsza o motywy, jakie kierują tym zwierzęciem. Ważne, że tkwimy tu na 
skale, i ledwo się trzymamy.
– Nie widzę nic prostszego, jak zejść na dół.
– Mój dobry człowieku, czy radzisz nam zejść prosto w paszczę potwora?
– Przecież ta paszcza chce wam tylko dać buzi – zapewnił ich Król. – Ona się do 
was zaleca. Nie przypuszczam, żeby chciała zrobić krzywdę. Korona wam z głowy 
nie spadnie, jak dacie jej się odprowadzić do zamku. Moglibyście z nią nawet 
potlirtować. Każdy lubi czuć, że kocha z wzajemnością.
– Co takiego? – zapytał lodowatym tonem Sir Grummore. – Namawiasz nas do 
flirtów z tą gadziną?
– To by wam bardzo ułatwiło sprawę. Mam na myśli bezpieczny powrót do 
domu.
– Jak sobie wyobrażasz taki flirt?
– Na przykład Palomides mógłby co pewien czas spleść się z nią szyjami, 
podczas gdy ty merdałbyś ogonem. Gdyby jeszcze Palomides zechciał polizać ją 
w nos... ale nie sądzę.
– Pański uniżony – jęknął omdlewającym głosem Sir Palomides – na pewno nie 
będzie się splatał, nie mówiąc już o lizaniu. Szczerze mówiąc, pański uniżony 
właśnie spada na łeb. Adieu.
Rzeczywiście, nieszczęsny poganin puścił występ skalny, którego trzymał się był 
obiema rękami i zaczął spadać wprost w paszczę potwora, lecz Sir Grummore złapał 
go w samą porę, a resztka guzików pomogła im utrzymać się razem.
– No widzisz! – zawołał do Króla z wyrzutem Sir Grummore. – Widzisz coś 
narobił?
– Ależ szanowny kolego...
– Nie jestem żadnym twoim szanownym kolegą. Celowo wystawiasz nas na 
zagładę.
– Licz się pan ze słowami!
– Chcesz naszej zguby! Człowieku bez serca! Zakłopotany Król poskrobał się po 
głowie.
– Mógłbym spróbować – odezwał się niepewnie – przytrzymać ją za ogon, gdy 
wy tymczasem sprintem pobiegniecie do zamku.
– No to trzymaj! Trzymaj! Trzeba coś zrobić, bo Palomides lada chwila spadnie 
i rozlecimy się na pół.
– Jednak wciąż nie rozumiem – zauważył ze smutkiem Król – dlaczego 
musieliście się tak poprzebierać. Jest to dla mnie niewyjaśnioną zagadką.
– Ha, trudno – westchnął, ujmując bestię za ogon. – Chodź, staruszko. W każdych 
okolicznościach trzeba wybierać najmniej szkodliwe wyjście. No już, trzymam. Teraz 
uciekajcie. Szybciej, Grummore! Mam wrażenie, że Bestii się to nie podoba. Leżeć, ty 
brzydka! Prędzej, Grummore! Ty niedobra Bestio! A masz! Ty brzydka! Brzydka 
Bestia! Leżeć! Tempo, panowie, tempo! Chodź no tutaj! Nie rusz! Do nogi! Ojej, 
wyrywa mi się! Do nogi, słyszałaś! Do nogi! Wróć! Ty paskudna bestyjo! Grummore, 
szybciej, szybciej! Siad! Siad! Bestia, leżeć! Głucha jesteś? Uwaga, panowie, zaraz mi 
się wyrwie! Taka jesteś? Poczekaj. A masz! Au! Ugryzła mnie!
Błyskawicznie dopadli zwodzonego mostu, który zamknął się za nimi 
w mgnieniu oka.
– Fiu-fiu! – odetchnął Sir Grummore, kiedy już porozpinał guziki zadniej części 
ciała i wyprostował grzbiet, ocierając pot z czoła.
– A sio! A kysz! – rozwrzeszczały się starsze przekupki, które przyszły pod 
zamek z jajami.
Tylko nieliczna część ludności spoza zamku – w tym gronie Święty Toirdelbhach 
i Matka Morlan – posługiwała się językiem, który można było od biedy uznać za 
angielski.
– Toż to owa straszna bestyja – zauważył człowiek obsługujący zwodzony most – 
co nam jaśnie rycerza do grobu wpędziła.
– Olaboga! Olaboga! – zawyli chórem gapie.
– Dzielny Sir Palomides – odzywali się tu i ówdzie w tłumie Pradawni, którzy 
dobrze wiedzieli o nocnych katuszach rycerzy na skale, ale zgodnie ze swoim 
obyczajem nie przyznawali się do tego głośno. – Zaraz tu padnie i wyzionie ducha.
Oczy wszystkich zwróciły się na poganina. Potwierdziło się, że istotnie Pradawni 
mają rację. Sir Palomides osunął się na kamienny schodek do wsiadania na koń 
i leżał tam, dysząc bardzo ciężko. Nawet nie zdjął głowy. Zdjęli mu ją dopiero 
dobrzy ludzie. Potem chlusnęli kubkiem zimnej wody we własne już oblicze Sir 
Palomidesa i jęli go energicznie wachlować fartuchami.
– Ajaj, biedaczysko! – rozczulali się nad nim – Sasik, Dzikusek poczciwy. Czy on 
jeszcze roztworzy oczęta? Dajta jeszcze kubełeczek! Lu, na niego!
Sir Palomides z wolna przychodził do siebie i wypuszczał nosem bańki.
– Gdzie znajduje się pański uniżony? – zapytał wreszcie.
– W bezpiecznym miejscu, stary. Udało się. Bestia została na zewnątrz.
Spoza murów, jakby na potwierdzenie słów Sir Grummore’a, dobiegł ich żałosny 
skowyt, przypominający wycie do księżyca trzydziestu par psów naraz. Sir 
Palomides zadrżał.
– Powinniśmy wyjrzeć, czy nie nadchodzi czasem Król Pellinore.
– Oczywiście, Sir Grummorze. Dopraszam się jeszcze tylko sekundeczki na 
rekonwalescencję.
– Bestia mogła mu zrobić krzywdę.
– Nieszczęsny!
– Jak się teraz czujesz?
– Niedyspozycja ustępuje – odparł Sir Palomides, bohatersko przezwyciężając 
słabość.
– Nie ma więc czasu do stracenia. Bardzo możliwe, że ona właśnie go zjada.
– Prowadź więc – rzekł poganin, gramoląc się na nogi. – Naprzód, na mury!
I całe towarzystwo skierowało się ku wąskim schodkom prowadzącym na wieżę 
obserwacyjną.
Daleko w dole maleńka i widoczna z tej wysokości do góry nogami Bestia 
Dyżurna siedziała w wąwozie, który z tej strony ograniczał zamek. Siedziała na 
kamieniu, moczyła ogon w strumieniu i z przekrzywioną głową gapiła się na 
zwodzony most. Siedziała tak bez ruchu, z wywieszonym jęzorem. Nigdzie 
natomiast nie było ani śladu Pellinore’a.
– Więc jednak go nie zjada – zauważył Sir Grummore.
– Może już zjadła.
– Coś ty, stary, nie dałaby rady. Nie starczyłoby jej czasu.
– No i chyba musiałaby zostawić chociaż parę kości. Albo przynajmniej zbroję.
– Święte słowa.
– Co twoim zdaniem powinniśmy uczynić?
– Ciekawe pytanie.
– Czy powinniśmy podjąć wycieczkę za mury?
– Sądzę, że i tu można dobrze poczekać na rozwój wydarzeń. A jakie jest twoje 
danie, Palomidesie?
– Co nagle, po diable – zgodził się sentencjonalnie Sir Palomides.
Minęło pół godziny i frakcja Pradawnych, znudzona brakiem rozrywki, 
poczłapała schodkami w dół na mury obronne i stamtąd zaczęła rzucać kamieniami 
w Bestię Dyżurną. Rycerze pozostali na posterunku.
– Ładny bigos.
– To prawda.
– Jak się tak głębiej zastanowić...
– Otóż to właśnie.
– Z jednej strony Królowa Orknejów o coś się dąsa – a sam przyznasz, że trudno 
było nie zauważyć, że w sprawie jednorożca zachowała się dość dziwnie. Z drugiej 
strony Pellinore wciąż pokazuje te swoje humory. Ty, jeśli dobrze pamiętam, kochasz 
się w Pięknej Izoldzie. A obu nas prześladuje Bestia.
– Niezręczna sytuacja.
– Miłość – skonstatował z zażenowaniem Sir Grummore – to naprawdę dosyć 
potężne uczucie, kiedy się nad tym głębiej zastanowić.
W tej samej chwili, jakby na potwierdzenie opinii Sir Grummore’a, na ścieżce 
wiodącej granią nadmorskich skał pojawiły się dwie splecione uściskiem postacie.
Zbliżały się do zamku, toteż już po chwili można było ustalić ich tożsamość. 
Jedną z postaci był król Pellinore, ramieniem obejmujący w talii tęgą damę 
w średnim wieku, ubraną w suknię do konnej jazdy. Zażywne oblicze damy i bez 
wierzchowca miało w sobie coś z konia. W wolnej ręce dama dzierżyła szpicrutę. 
Włosy miała schludnie upięte w koczek.
– To nikt inny tylko córka Królowej Flandrii!
– Hej, wy tam! – zawołał z dala król Pellinore, ledwie ich zobaczył na wieży. – 
Widzicie? No i co? Kto by to pomyślał? Kto by się spodziewał? Widzicie, kogo 
znalazłem?
– Akurat! – huknęła dama gromkim głosem, klepiąc go pieszczotliwie szpicrutą 
po policzku. – Kto kogo znalazł?
– Tak, tak, oczywiście. To nie ja ją znalazłem, skąd znowu. To ona mnie znalazła! 
I co wy na to?
– Wiecie co? – ciągnął rozradowany Król, wcale nie czekając na odpowiedź. – Na 
moje listy po prostu nie dało się odpisać! Nigdzie nie podałem naszego adresu! No 
bo my przecież nie mamy adresu. Czułem, że z tymi listami jest coś nie w porządku. 
A Piggy, imaginujcie sobie, skoczyła na koń i puściła się za mną galopem przez 
bagna, i spadła z siodła! Bestia Dyżurna bardzo jej pomogła – ona ma świetny węch – 
a i ta nasza czarodziejska łódź nie była taka znowu głupia, bo widząc jak usycham 
z tęsknoty, popłynęła z powrotem i przywiozła mi je obie! Kochana łódeczka. Trafiły 
na nią przechodząc przez rzekę. I oto są!
– No, ale co my tak stoimy? – zreflektował się Król. Był tak przejęty, że nikomu 
nie dawał dojść do głosu. – Chciałem powiedzieć: po co my tak wrzeszczymy? Czy to 
wypada? Czy nie powinniście raczej zejść na dół i powitać nas uroczyście w murach 
zamku? Co się w ogóle dzieje ze zwodzonym mostem? Zepsuty?
– Bestia, Pellinorze, Bestia! Siedzi w fosie!
– Czego znowu chcecie od Bestii?
– Trzyma zamek w oblężeniu.
– Ano tak. Już sobie przypominam – rzekł Król. – Ugryzła mnie!
– Ale wiecie co? – pomachał im radośnie obandażowaną ręką. – Piggy założyła 
mi taki śliczny opatrunek, z tego no, jak się nazywa...
– Z damskiej halki! – huknęła gromko córka Królowej Flandrii.
– Tak jest, z własnej halki.
Króla tak to rozbawiło, że cały się trząsł ze śmiechu i nie mógł przestać.
– Doskonale, Pellinorze, doskonale, ale co zamierzasz zrobić w kwestii Bestii?
Jego Wysokość, pijany szczęściem, zbagatelizował pytanie.
– A tam, Bestia! Co za problem? Zaraz ją usadzę!
– Już cię tu nie ma! – zawołał stając na skraju fosy i groźnie potrząsając mieczem. 
– Już cię nie ma! Won stąd! A sio! A sio!
Bestia Dyżurna zwróciła ku niemu powłóczyste spojrzenie. Na znak, że poznaje 
Pellinore’a, machnęła nawet niemrawo ogonem, ale zaraz znów skupiła całą swoją 
uwagę na baszcie, gdzie siedzieli rycerze. Kamienie, którymi do czasu od czasu 
rzucali w nią Pradawni, chwytała zręcznie w locie i połykała – dokładnie w ten sam 
denerwujący sposób, który stosują kury, kiedy próbuje sieje skądś odpędzić.
– Opuścić zwodzony most! – rozkazał Król. – Ja ją tutaj przypilnuję. A sio! A sio!
Most zwodzony opuszczał się z wyraźnym wahaniem. Bestia natychmiast dała 
krok w jego stronę. Na jej pysku malował się wyraz nadziei.
– Uwaga! – komenderował Król. – Wskakuj prędko do środka! Ja osłaniam tyły!
Piggy wskoczyła na most jeszcze zanim dotknął ziemi. Król Pellinore – mniej 
zwinny czy też bardziej oszołomiony miłością – zderzył się z ukochaną w samej 
bramie. W tej samej chwili Bestia Dyżurna wpadła na nich od tylu i powaliła Króla 
na płask.
– Uwaga! Uwaga! – podnieśli wrzask giermkowie, handlarki rybami, sokolnicy, 
kowale i brzechwiarze, a także wszyscy inni dobrzy ludzie zgromadzeni wewnątrz 
zamkowych murów.
Córa królowej Flandrii rzuciła się na Bestię jak tygrysica stająca w obronie 
młodych.
– Precz, bezwstydnico! – krzyknęła i dała Bestii szpicrutą po nosie. Stworzenie 
cofnęło się zaskoczone, łzy stanęły mu w oczach, a obsługujący most skrzętnie 
wykorzystali ten moment i krata bramy oddzieliła Bestię od uciekinierów.
Wieczorem stało się jasne, że sytuacja znowu jest krytyczna. Glatisanta 
najwyraźniej postanowiła oblegać zamek dopóty, dopóki nie dostanie ukochanego. 
W tej sytuacji Pradawni, którzy przybyli na targ z jajami, odmówili wyjścia za bramę 
bez eskorty. Konwój złożony z trzech rycerzy z obnażonymi mieczami odprowadził 
ich do stóp wzgórza.
Wiejską drogą wędrował obdarty Sylen – Święty Toirdealbhach, z obstawą 
czterech małych chłopców. Od Świętego zalatywało whisky. Był on tego dnia 
w wyjątkowo buńczucznym nastroju, czemu dał wyraz wymachując maczugą.
– Koniec z bajkami! – darł się Święty. – Albo to nie mam się żenić z Matką Morlan 
i pojedynkować z Duncanem, i nigdy więcej nie być Świętym?
– Gratulacje! – wrzasnęli chórem chłopcy, po raz setny.
– Nam też ostatnio los sprzyja – powiedział Gareth. – Codziennie usługujemy 
przy kolacji.
– Chwała Bogu! Naprawdę codziennie?
– Naprawdę. I mama chodzi z nami na spacery.
– No widzicie. Dla chcącego nic trudnego.
Święty dojrzał konwój z daleka i wydał okrzyk bojowy wodza Irokezów.
– Do broni!
– Spokojnie, spokojnie – powstrzymali go rycerze. – Niech się Święty tak nie 
gorączkuje. Te miecze nie zostały dobyte do walki.
– A do czego? – zaciekawił się Święty, po czym podszedł do Króla Pellinora, aby 
go ucałować i chuchnąć mu w nos.
– Czy Święty istotnie się żeni? – zagadnął go Król. – Boja tak. Bardzo się Święty 
denerwuje?
Zamiast odpowiedzi, świątobliwy mąż objął Króla za szyję i zaciągnął go do 
szałasu Matki Morlan. Niespecjalnie zachwyciło to Pellinore’a, który miał ochotę jak 
najszybciej wrócić do swojej Piggy, ale tradycji musiało się stać zadość i wieczór 
kawalerski był nieunikniony. Celtycka podejrzliwość ulotniła się nagle niby mgła – 
czy to pod wpływem miłości, czy whisky, czy z jeszcze innego powodu – i trzej 
waleczni południowcy zostali nareszcie powitani jak goście w samym sercu Północy.



ROZDZIAŁ XII


Bitwa pod Bedegraine, w pobliżu miejscowości Sorhaute w Puszczy 
Sherwoodzkiej, rozegrała się w Zielone Świątki. Była to bitwa pamiętna o tyle, te pod 
pewnymi względami stanowiła XII-wieczny odpowiednik współczesnej wojny 
totalnej.
Jedenastu królów chciało pokonać swego suwerena po normańsku – czyli metodą 
„polowania na lisa”, którą stosowali w bitwach Henryk II i jego synowie, a której 
główne cele były dwa: rozrywka i łupy. Najmniej liczyła się w tej taktyce sama 
walka. Królowie i wywodzący się z ich szlachty rycerze, którzy z wyglądu 
przypominali czołgi, chętnie podjęli sportowe ryzyko. Król Loth mógł bez przesady 
stwierdzić, że dowodzona przez niego rebelia przeciwko Królowi jest jak polowanie 
na lisy, tyle że bez wyrzutów sumienia i bez większego ryzyka.
Ale i ta strategia wymagała ludzi. Nawet jeśli rycerze sami nie mieli chęci 
wzajemnie się mordować, to przecież nic im nie przeszkadzało rżnąć łyków. Cała 
zabawa byłaby dla rycerzy niewiele warta, jeżeli po bitwie, o zachodzie słońca, nie 
mogliby zakosztować liczenia trupów na pobojowisku.
Zgodnie z życzeniem zbuntowanych baronów była to więc bitwa podwójna; 
inaczej mówiąc, wojna w wojnie. Po zewnętrznej orbicie maszerowało sześćdziesiąt 
tysięcy chłopów i najemników. To kiepsko uzbrojone mięso bitewne Pradawnych 
ziało nienawiścią do liczącej dwadzieścia tysięcy ludzi saskiej piechoty Artura, 
a przyczyną nienawiści były, rzecz jasna, tragiczne dzieje Celtów. Między armiami 
panował autentyczny konflikt rasowy. Był to jednakże konflikt sterowany z góry, 
przez możnych panów, osobiście nie za bardzo spragnionych krwi nieprzyjaciela. 
W tej sytuacji armie odgrywały role psich sfor, których zmagania obserwowali 
myśliwi, traktujący wojnę jako emocjonujące igrzysko. Gdyby sfora Lotha się 
zbuntowała, Loth i jego sojusznicy bez wahania połączyliby swe siły z Arturem dla 
zdławienia ludowej rebelii.
Szlachetni panowie z wewnętrznych orbit wojsk po obu stronach byli na ogół 
w znacznie lepszych stosunkach z sobą wzajemnie niż z własnymi armiami. 
Żołnierzy używali wszak tylko do celów statystycznych i widowiskowych. Za dobrą 
wojnę uważali taką, w której ręce, nogi i głowy fruwają w powietrzu, a szczęk oręża 
rozbrzmiewa echem po wodach i lasach. Rzecz jasna, że fruwające ręce, nogi i głowy 
miały pochodzić od prostaków, za to szczęk oręża – które na ogół nie sięgało 
zakutych w stal torsów i kończyn – od żelaznej szlachty. Taka opinia o godziwej 
wojnie panowała w środowisku dowódców armii Lotha. Uważali oni, że wystarczy 
pozbawić głów odpowiednio dużą liczbę łyków i odpowiednio zademonstrować 
potęgę oręża angielskim dowódcom, aby Artur dalszy opór uznał za bezcelowy 
i ogłosił kapitulację. Wówczas ustalono by finansowe warunki traktatu pokojowego – 
innymi słowy: czysty zysk z okupu – i wszystko zostałoby mniej więcej po staremu, 
z tą tylko różnicą, że zniosło by się umowne pojęcie feudalnego suwerena, które 
w końcu tak czy owak było czystą fikcją.
Rozumie się samo przez się, że wojna w stylu normańskim obfitowała w sztywne 
reguły gry, tak jak obfituje w nie polowanie na lisy. Mogła się odbyć tylko na 
wyznaczonym polu, pod warunkiem sprzyjającej pogody, a walczyło się według 
norm ustalonych w poprzednich bitwach.
Artur przyjął inną koncepcję. Jego zdaniem napuszczanie na siebie nawzajem 
osiemdziesięciu tysięcy prostych ludzi, podczas gdy garstka opancerzonych jak 
czołgi facetów kombinowała jak pomnożyć łupy, było ze wszech miar niezgodne 
z zasadami sportu. Artur mierzył ręce, nogi i głowy miarą ich indywidualnych 
właścicieli – nawet jeśli właścicielami byli prości chłopi pańszczyźniani. To Merlin 
nauczył go nieufności wobec logiki, w myśl której można było plądrować wsie, 
rujnować gospodarstwa i mordować żołnierzy po to, aby samemu zagarnąć obfity 
łup, nie gubiąc włoska z głowy – tak jak to czynił legendarny Król Ryszard Lwie 
Serce.
Król Artur zarządził, że w jego bitwie nie wolno brać łupów. Jego rycerze mieli 
walczyć nie z najemną piechotą wroga, tylko z rycerzami Konfederacji Celtyckiej. 
Piechota – jeśli taka jej wola – niech się bije z piechotą strony przeciwnej, skoro 
chodzi im o coś więcej niż tylko o podział łupów. Niech walczą, jak potrafią. Co się 
zaś tyczy szlachty – ta miała atakować szlachtę buntowników całkiem serio, jakby to 
byli prości żołnierze i nic więcej. Rycerze mieli przykazane nie bawić się w żadne 
konwencje i tańce z szablami, tylko prowadzić wojnę z rzeczywistym wrogiem, aż 
wrogowi odechce się wojaczki, gdy zobaczy, czym ona rzeczywiście pachnie.
A po wojnie – Król Artur był tego całkowicie pewien – zadaniem jego życia 
będzie rozprawić się z wszelką Siłą, która drwi sobie z przyzwoitości.
Trudno się zatem dziwić, że wojsko Króla Artura dało się wyspowiadać w noc 
przed bitwą. Coś z młodzieńczej wizji monarchy przeniknęło jednak sekretną drogą 
do serc dowódców i żołnierzy. Jakby nagle pojęli, że idea Okrągłego Stołu musi się 
urzeczywistnić przez czyny niebezpieczne, a czasem niegodne, które jednak 
prowadzić mają do godnego celu. Wszyscy czuli, że czeka ich bitwa krwawa, 
okrutna i bez nagrody. Bitwa, za którą nie dostaną nic, prócz niewymiernej w złocie 
świadomości, że uczynili, co do nich należało, i pokonali własny strach. Źli ludzie 
gardzą tego rodzaju satysfakcją, nazywają ją „romantyczną bohaterszczyzną”, lecz to 
bynajmniej nie ujmuje chwały bohaterom. Ta idea przepełniała serca młodzieńców, 
którzy klękali przed biskupami, aby przyjąć z ich rąk Boże Ciało. Wiedzieli, że wróg 
ma nad nimi trzykrotną przewagę; że ich ciepłe, młode ciała mogą stygnąć na ziemi 
o zachodzie słońca.
Artur zaczął bitwę od karygodnego pogwałcenia reguł gry i w miarę rozwoju 
sytuacji dopuszczał się dalszych wykroczeń. Po pierwsze, nie odczekał do 
powszechnie przyjętej pory rozpoczynania walk. Obyczaj nakazywał, aby Artur dał 
wojsku spokojnie zjeść śniadanie, po śniadaniu przedefilował z nim przed armią 
Lotha i dopiero gdzieś około południa, gdy linie zostaną prawidłowo ustawione, dał 
sygnał do rozpoczęcia bitwy. Na ten sygnał rycerze Artura powinni byli rozpocząć 
krwawą rzeź piechoty armii Lotha, a rycerze Lotha powinni byli zrobić to samo 
w odniesieniu do piechoty Króla Artura. Słowem powinna była nastąpić krwawa 
jatka.
Tymczasem Artur zaatakował nocą. Po ciemku, z zaskoczenia – co jest metodą 
prymitywną i niegodną dżentelmena – spadł jak jastrząb na obóz buntowników. 
Krew pulsowała mu w nabrzmiałych żyłach, a Ekskalibur opętańczo śmigał w dłoni. 
Nie przeląkł się trzykrotnej przewagi liczebnej. Jeśli chodzi o samych rycerzy, 
proporcje przedstawiały się jeszcze mniej korzystnie dla niego. Dość powiedzieć, że 
tylko jeden ze zbuntowanych królów – Król Stu Rycerzy – miał w swojej armii dwie 
trzecie całej liczby rycerstwa, które zasiąść miało ostatecznie przy Okrągłym Stole. 
Trzeba pamiętać, że to nie Artur rozpętał wojnę, aby walczyć we własnym kraju, 
setki mil od najbliższej granicy, z agresorem, którego niczym nie sprowokował. 
Padły namioty, stanęły pochodnie, błysnęły nagie ostrza i wrzask bitewny zmieszał 
się z jękiem zaskoczenia. Zgiełk, zjawy katów i zjawy ofiar na tle łuny pożaru – oto 
sceneria miejsca w Puszczy Sherwood, gdzie dzisiaj dęby tulą się do siebie.
Początek był mistrzowski i z miejsca przyniósł przewagę atakującym. Jedenastu 
Królów i ich baronowie mieli już zbroje na sobie – ubieranie rycerza w zbroję trwało 
tak długo, że na ogół poświęcano na to całą noc przed bitwą. Gdyby nie to, 
zwycięstwo wojsk Artura byłoby niemal bezkrwawe. Skoro jednak panowie okazali 
się zakuci w stal, Artur przejął inicjatywę i nie wypuszczał jej z garści. Rycerze 
Pradawnych wycinali sobie mieczami drogę z ruin obozowiska, walcząc wręcz 
z rycerzami Króla Artura, którzy stawali im na drodze. Wreszcie udało im się skupić 
w zbrojny pułk – i nawet ten pułk, chociaż niekompletny, kilkakrotnie przewyższał 
liczebnie zastęp zbrojnych, którymi dysponował Król Artur. Lecz pułk Pradawnych, 
chociaż stosunkowo liczny, nie nawykł do walki bez żywej tarczy piechoty. Nie było 
czasu, aby ustawić wojsko w szyku, a większość łyków, którzy kręcili się bliżej 
szlachty, była zdemoralizowana i niekarna. Artur puścił własną piechotę pod wodzą 
Merlina do toczącej się na obrzeżach obozu walki z pieszymi wroga, sam zaś, wraz 
z kawalerią, dalej ostro nacierał na rycerzy. Zmusił ich do ucieczki i ścigał bez 
pardonu. Rycerze byli skrajnie oburzeni zachowaniem Króla, które poczytali sobie za 
osobistą zniewagę i przejaw bandytyzmu: kto to widział, rzucać się z bronią na 
barona, jak na byle bosego saskiego łyka?
Lecz prawdziwie karygodnym przewinieniem Króla było to, że zaniedbał tychże 
właśnie łyków. Wojnę plemienną – a był to konflikt rzeczywisty, nawet jeżeli 
niegodny – pozostawił do rozegrania plemiennej piechocie pod dowództwem 
Merlina, w dodatku na terenie obozu, z którego właśnie uciekała jazda. Na jednego 
Germanina przypadało trzech Celtów, na szczęście osłabionych siłą zaskoczenia. 
Artur nie życzył Celtom źle – jego nienawiść skupiła się na przywódcach buntu, 
którym woda sodowa uderzyła do głów – wiedział jednak, że nie obejdzie się bez 
walki prostych ludzi. Naturalnie miał nadzieję, że walkę tę wygra jego lud. Sam 
jednak całą uwagę poświęcił dowódcom wroga. Karygodny błąd tej strategii stawał 
się z każdą chwilą bitwy coraz bardziej oczywisty.
Jedenastu Królom udało się bowiem sklecić mur piechoty, za którym oczekiwali 
szarży Artura. Artur powinien był szarżować bez pardonu na ten kordon trzęsących 
portkami prostaków, nikogo nie oszczędzając. Lecz tego nie uczynił. Przegalopował 
przez pierścień piechoty nie tykając jej, jakby to wcale nie byli jego wrogowie, a całe 
ostrze szarży skierował na zbrojne centrum formacji nieprzyjaciela. Piechota Celtów 
z radością powitała ów dowód łaski. Najwyraźniej nie poczytywali sobie za wielki 
honor umrzeć za Lothian. Dyscypliny, jak to później ocenili generałowie rebeliantów, 
nie dało się nazwać iście piktyjską.
Zaczęto szarżować.
Może zdarzyło wam się na paradzie wojskowej widzieć szarżę kawalerii? Jeśli 
tak, to sami najlepiej wiecie, jak nieodpowiednim jest tu określenie „widzieć”. Szarżę 
bowiem przede wszystkim słychać. To grom, trzęsienie ziemi i wściekłe werble 
kopyt, spod których sypią się skry. I to nawet w przypadku lekkiej jazdy – a co 
dopiero ciężkiej! Wyobraźcie sobie szarżę, w której uczestniczą konie dwa razy 
cięższe niż te, których my używamy do polowań, a i ludzie na nich siedzący są dwa 
razy ciężsi niż współcześni jeźdźcy, ponieważ mają na sobie zbroję i dzierżą potężne 
tarcze. Weźcie też pod uwagę, że efektu akustycznego dopełnia piekielny szczęk 
i klangor krzyżowanej broni. Mundury zastąpcie w wyobraźni zgrzytliwymi 
pancerzami. Pancerze niby lustra rażą odbitym słońcem, a jeźdźcy, zamiast lekkich 
pik naszych lansjerów, trzymają w dłoniach stalowe włócznie. Ostrza włóczni chylą 
ku ziemi. Szarża rusza z kopyta. Ziemia dudni. Za jazdą fruwają fontanny kamieni 
i opadają na zryte kopytami pole. Przede wszystkim trzeba się bać nie ludzi, nie ich 
mieczy, ani nawet włóczni, lecz końskich kopyt. To one – transportery żelaznej 
falangi – panują nad polem walki wzdłuż i wszerz. Nie ma przed nimi ucieczki. 
Głośniejsze niż wszystkie werble, wszystko zetrą w pył na twardo ubitej ziemi.
Rycerze konfederacji walecznie stawiali czoła bezczelnej napaści. Wytrzymali 
natarcie i odpowiedzieli atakiem na atak. Jednak nietypowość sytuacji, w której 
przeciwnik nie uszanował ich rangi społecznej, a na dodatek natarł arogancko z siłą 
czterokrotnie mniejszą-nie mówiąc już o tym, że nacierał raz po raz, bez chwili 
wytchnienia – wywarła pewien wpływ na morale rycerzy Lotha i jego sojuszników. 
Po jakimś czasie zaczęli cofać się przed szarżą, chociaż nadal w ordynku, i pozwolili 
się pędzić po obrzeżu rozległej sherwoodzkiej polany, która wyglądała jak ujście 
rzeki traw, z obu stron obrośnięte drzewami.
W tej fazie walki kilku rycerzy popisało się wyjątkową dzielnością. Król Loth 
pokonał osobiście Sir Meliota de la Roche i Sir Clariance’a. Następnie, wysadzony 
z siodła przez Kaya, zręcznie dosiadł rumaka z powrotem, jedynie po to, aby 
podstawić ramię pod miecz samego Artura, który był wszędzie jednocześnie – 
młody, triumfujący, ogarnięty euforią walki.
Jak na dowódcę, Loth miał w sobie zbyt wiele kapralskiej służbistości, nie 
mówiąc o tym, że był raczej tchórzliwy. Trzeba mu jednak przyznać pewne zdolności 
taktyczne. Około południa zorientował się, że narzucono mu oto nową formę wojny, 
która wymaga zmiany taktyki obronnej. Demoniczna jazda Króla Artura zupełnie nie 
interesowała się łupami. Wyglądało raczej na to, że jest gotowa tak długo walić 
własnym łbem o mur kawalerii Lotha, aż go przebije. Król Loth postanowił zmęczyć 
przeciwnika. Na pośpiesznej naradzie wojennej za linią frontu postanowiono, że 
Loth z czterema innymi królami i połową wojska wycofa się w drugi koniec polany 
i tam przygotuje nowe pozycje. Pozostałych sześciu królów mogło całkiem 
skutecznie zatrzymać Anglików, a w tym czasie reszta, która oddali się po wodzą 
Lotha, odpocznie i zreformuje szyki. Kiedy już obejmą nowe pozycje, sześciu królów 
awangardy wycofa swoje oddziały przez linię Lotha, którego wypoczęte wojsko 
w ten sposób stanie na froncie.
Rozdzielili się zgodnie z planem.
Artur uznał moment podziału wojsk przeciwnika za sposobność, na którą 
właśnie czekał. Zaraz posłał koniuszego w głąb lasu. Zawarł bowiem układ 
o wzajemnej pomocy z dwoma francuskimi królami, Banem i Borsem, którzy 
przybyli mu na odsiecz z Francji, wiodąc około dziesięciu tysięcy żołnierzy. Francuzi 
siedzieli w puszczy po obu stronach polany jako wojskowe rezerwy. To właśnie na 
nich Król Artur usiłował naprowadzić wroga. Koniuszy pogalopował w las, 
spomiędzy gęstych dębów błysnęły pancerze – i Loth dał się złapać w pułapkę. 
Zauważył ukryte oddziały tylko z jednej strony, tam, gdzie Bors właśnie rozwijał 
szyki. Nie przyszło mu do głowy, że na przeciwległym skrzydle czai się Ban.
W tej sytuacji Lothowi zaczęły wysiadać nerwy. Był ranny w ramię, otoczony 
przez wroga, który drwił sobie najwyraźniej ze śmierci dżentelmena na polu bitwy, 
a teraz jeszcze na dodatek wpadł w pułapkę. „Broń nas, Panie, przed śmiercią 
i niecnym podstępem”, miał ponoć wówczas rzec, jak notują kroniki, „bo widzę, że 
marny nasz los”.
Odłączył od swoich wojsk Króla Caradosa z mocnym oddziałem, aby ten stawił 
opór Królowi Borsowi, a ledwie to uczynił, ujrzał, że na hasło drugiego posłańca 
Artura z przeciwległej ściany lasu wyrasta armia Króla Bana. Loth nadal miał, co 
prawda, przewagę liczebną, ale na ten widok nerwy wysiadły mu z kretesem. „Ha!”, 
przemówił rzekomo do Księcia Cambeneta: „Klęska nas chyba nie minie”. Podobno 
nawet zaszlochał „z wielkiej żałości i upokorzenia”.
Carados został wysadzony z siodła, a oddział jego rozbity przez Króla Borsa. 
Awangarda sześciu królów ledwo zipała pod ciosami szarży Artura. Loth, z dywizją 
Króla Morganore’a, zwrócił się frontem do Króla Bana, pragnąc odeprzeć jego atak.
Gdyby słońce zaszło o godzinę później, rebelia zostałaby stłumiona jeszcze tego 
samego dnia. Ale słońce zaszło tak jak miało zajść, przychodząc w sukurs 
Pradawnym, a księżyc był w tej kwadrze niewidoczny. Artur odwołał wojska z placu 
boju, a stwierdziwszy – i słusznie – że armia przeciwnika jest kompletnie 
zdemoralizowana, pozwolił ludziom wyspać się aż do rana, z bronią u boku, pod 
ochroną nielicznych, lecz za to czujnych wartowników.
Wycieńczone oddziały wroga, które poprzednią noc miast przespać przegrały 
w kości, tej nocy znów nie spały, trwając na posterunkach albo na naradach. Jak 
wszystkie armie, które kiedykolwiek walczyły przeciwko Gramarii, armie Jedenastu 
nie miały do siebie wzajem za grosz zaufania. Poza tym wszyscy dowódcy 
spodziewali się powtórzenia nocnego ataku. Przygnębieni klęską rycerze nie mogli 
się pogodzić co do kapitulacji lub dalszej walki. Dopiero o pierwszym brzasku król 
Loth zdołał przeforsować swoje stanowisko.
Resztki piechoty miały być, zgodnie z planem bojowym Lotha, puszczone luzem 
jak bydło – niech każdy ratuje własny zadek jak potrafi. Rycerze natomiast mieli 
utworzyć jedną zwartą falangę i wspólnym frontem stawić opór szarżom, 
a ktokolwiek zbiegłby z pola walki, miał być na miejscu stracony za tchórzostwo.
Artur uderzył na nich z samego rana, zanim zdążyli do końca uformować szyki. 
Na początek, zgodnie ze swoją taktyką, wysłał tylko niewielki oddziałek czterdziestu 
włóczni. Mężna bojówka szturmowa ochoczo podjęła dzieło poprzedniego dnia. 
Galopem dopadli linii Lotha, wbijali się w nią lub ją nawet łamali i po 
błyskawicznym odwrocie, reformując szyk, uderzali na nowo. Żelazny oddział cofał 
się przed ich kąśliwymi atakami, już całkiem pozbawiony ducha i wiary 
w zwycięstwo.
W południe trzej królowie uderzyli pełną siłą, zadając decydujący cios. Huknęło, 
jakby wielki, przeciągły grzmot runął na pole bitwy, frunęły w górę połamane 
drzewce, konie stanęły dęba przed dzikim żywiołem, a puszcza zadrżała od 
wrzasków i jęków. W chwilę potem nienaturalna cisza zaległa nad zdeptaną 
murawą, zrytą końskimi kopytami i usianą resztkami śmiercionośnych narzędzi, 
między którymi noga za nogą człapały konie z milczącymi jeźdźcami na grzbietach. 
Po zorganizowanym rycerstwie celtyckim nie było ani śladu.
Merlin spotkał Króla na drodze do Sorhaute. Czarodziej szedł pieszo i wyglądał 
na zmęczonego. Miał na sobie kolczugę rycerza piechoty, w której uparł się walczyć. 
Niósł wiadomość, że klany piesze gotowe są ogłosić kapitulację.



ROZDZIAŁ XIII


W blasku wrześniowego księżyca, kilka tygodni później, król Pellinore i jego 
narzeczona siedzieli na wysokiej skale i wpatrywali się w morze.
Wkrótce mieli wyjechać do Anglii, aby tam wziąć ślub.
Król obejmował narzeczoną wpół i przytulał policzek do jej głowy. Świat dokoła 
jakby dla nich nie istniał.
– Ale Dornar to wyjątkowo śmieszne imię – mówił Król. – Skądże ci przyszło do 
głowy?
– Nie mnie, lecz tobie, Pellinorze. To tyje wymyśliłeś.
– Naprawdę?
– Oczywiście, Aglovale, Percivale, Lamorak i Dornar.
– Moje kochane cherubinki! – wzruszył się Król. – Istne cherubinki! Co to 
właściwie są te cherubinki?
Za ich plecami wiekowe zamczysko wznosiło się złowieszczo na tle 
gwiaździstego nieba. Stłumione krzyki dobiegały od Okrągłej Wieży, ze szczytu 
której Grummore i Palomides kłócili się z Bestią Dyżurną. Bestia nadal pałała gorącą 
miłością do swojej atrapy i twardo kontynuowała oblężenie zamku, przerwane tylko 
na parę godzin w dniu powrotu pokonanej armii Lotha. Angielscy rycerze ze 
zdumieniem dowiedzieli się, że przez cały czas swojego pobytu na wyspie 
pozostawali w stanie wojny z Orknejami. Niestety, było już za późno, aby się do tego 
faktu ustosunkować, gdyż wojna została zakończona. Wszyscy znaleźli się wreszcie 
na terenie zamku. Mostu zwodzonego od wielu dni nie opuszczano, a Glatisanta 
leżała u stóp wieży w księżycowym blasku, od którego jej łeb lśnił, jakby był ze 
srebra. Pellinore kategorycznie zabronił ją zabijać.
Któregoś dnia pod zamkiem pojawił się Merlin z plecakiem i w ogromnych 
turystycznych butach. Zamek leżał na szlaku jego północnej wędrówki. Gładki, 
śnieżnobiały i połyskliwy, Merlin wyglądał jak węgorz w ślubnej podróży na Morze 
Sargassowe, a to dlatego, że zbliżała się pora Niume. Szedł zatopiony w myślach, 
gdyż cały czas usiłował sobie przypomnieć tę ważną rzecz, o której miał koniecznie 
powiedzieć uczniowi, dlatego tak niechętnie rozmawiał z rycerzami o swoich 
kłopotach.
– Szanowny panie! – zawołali go ze szczytu wieży. – Chodzi o Bestię Dyżurną! 
Królowa Lothian i Orknejów wpadła z jej powodu w wisielczy humor!
– Pewni jesteście, że to z powodu Bestii?
– Absolutnie pewni, dobrodzieju, Bestia trzyma nas w oblężeniu.
– My sami, o czcigodny – biadolił do wtóru Sir Palomides – mieliśmy 
nieostrożność przebrać się za coś w rodzaju tej Bestii. Widziała, jak wchodzimy do 
tego zamku. Stworzenie owo zdradza – ehem! – objawy silnego ku nam afektu. Nie 
chce stąd odejść, przekonane, że ukochany jej pozostaje na terenie zamku. 
W związku z powyższym opuszczenie mostu grozi nieprzyjemnymi 
konsekwencjami.
– Powinniście jej samej to wszystko powiedzieć. Wyjdźcie na mury i wyjaśnijcie 
stworzeniu pomyłkę.
– Myślisz pan, że zrozumie?
– Bądź co bądź – rzekł czarodziej – jest to bestia magiczna. Istnieje 
prawdopodobieństwo, że zrozumie.
Niestety, próba wyjaśnienia spaliła na panewce. Bestia patrzyła na nich jak na 
kłamców.
– Hej, Merlinie! Proszę jeszcze nie odchodzić!
– Muszę iść – odrzekł pogrążony w myślach czarodziej. – Muszę koniecznie coś 
gdzieś zrobić, tylko nie pamiętam co. Na razie idę dalej swoją trasą. Mam spotkanie 
z mistrzem
Bleise w North Humberlandii. Mistrz spisze kronikę bitwy, potem będziemy we 
dwóch obserwowali dzikie gęsi, a potem... właśnie tego nie pamiętam.
– Merlinie, słuchaj, Bestia nam nie wierzy!
– Trudno – odparł czarodziej głosem zatroskanym. – Ja nie mogę tu zostać. 
Wybaczcie, panowie. Wytłumaczcie mnie, proszę, przed Królową Morgause 
i przekażcie jej moje uszanowanie.
To rzekłszy, Merlin wspiął się na palce i zaczął kręcić piruety, szykując się do 
zniknięcia. Tylko niewielką część trasy pokonywał pieszo.
– Merlinie! Merlinie! Chwileczkę!
Merlin, który już zdążył zniknąć, pojawił się jeszcze na moment i ze złą miną 
zapytał:
– O co chodzi?
– Bestia nie chce nam wierzyć. Co robić? Merlin zmarszczył brwi.
– Poddajcie ją psychoanalizie – poradził po chwili namysłu i znowu zaczął kręcić 
się na palcach.
– Czekaj, Merlinie! Powiedz jak to się robi?
– Zwyczajnie.
– Jak to zwyczajnie? – krzyknęli zrozpaczeni.
Lecz Merlin zniknął na dobre i tylko jego glos pozostał jeszcze w powietrzu.
– Wypytajcie ją o sny i tak dalej. Porozmawiajcie z nią o życiu. Byleby nie za dużo 
Freuda.
Tak poinstruowani, Grummore i Palomides wzięli się do dzieła najlepiej jak 
umieli. Na króla Pellinore’a nie było co liczyć, gdyż miał ważniejsze sprawy.
– Więc to jest tak – wrzeszczał do Bestii z wieży Sir Grummore. – Kurka składa 
jajko, a potem...
Sir Palomides przerwał mu w pół zdania, aby wygłosić pogadankę o kwiatkach 
i motylkach.
W głębi zamku, w królewskiej komnacie, Król Loth i jego małżonka spoczywali 
w małżeńskim łożu. Król spał głęboko, strudzony wysiłkiem pisania pamiętników 
z ostatniej wojny. Nie miał zresztą powodu do bezsenności. Co innego Morgause – ta 
nie zmrużyła oka.
Nazajutrz wybierała się do Carlion, na ślub Pellinore’a. Wybierała się – tak 
przynajmniej tłumaczyła mężowi – jedynie po to, by prosić Króla o łaskę. Zabierała 
z sobą dzieci.
Lothowi nie podobał się ten projekt i miał ochotę zabronić rodzinie wyjazdu, ale 
Królowa umiała sobie radzić z zakazami męża.
Zręcznie zsunęła się z łoża i podeszła do swojego kufra. Od powrotu armii do 
zamku wiele słyszała o Arturze – o jego sile fizycznej, uroku, niewinności 
i łaskawości. Nawet pokonani wrogowie, mimo zawiści i podejrzliwości, musieli 
przyznać, że Artur jest wspaniały. Mówiono też o niejakiej Lionorze, córce Księcia 
Sanama, z którą młody władca rzekomo romansował. Królowa po ciemku otworzyła 
kufer i stanęła przy snopie księżycowego blasku, który padał z okna. Wyjęła z kufra 
coś bardzo długiego i podniosła do góry. Była to taśma.
Czar z taśmą był mniej okrutny niż z czarnym kotem, za to groźniejszy 
w skutkach. W fachowej terminologii nazywano go po prostu „sznurkiem”. Niemało 
takich „sznurków” spoczywało w tajemnych kufrach Pradawnych. Czar ten należał 
raczej do gatunku tricków, a nie magii właściwej. Morgause uzyskała taśmę z ciała 
pewnego żołnierza, którego zwłoki jej małżonek przywiózł z wojny, celem 
pogrzebania ich na Orkadach.
Taśmę wycinało się z ludzkiej skóry, poczynając od prawego ramienia. Nóż – 
podwójnym nacięciem, aby powstał równy pas – wędrował następnie w dół po 
zewnętrznej części prawej ręki, wokół kolejnych palców – jakby po szwie rękawiczki 
– i wewnętrzną stroną ręki aż pod pachę. Dalej wzdłuż boku i nogi ku stopie, 
wewnętrzną stroną nogi w górę, i tak dalej, aż opasawszy całą sylwetkę dotarł do 
tego prawego ramienia, z którego zaczynał wycinanie „sznurka”. Taśma była długa.
A oto jak używało się „sznurka”. Należało zaskoczyć ukochanego we śnie. Nie 
budząc go, trzeba mu było zarzucić taśmę na głowę i związać w kokardę. Jeśli 
przedmiot zabiegów obudził się w czasie tej czynności, czekała go śmierć przed 
upływem roku. Jeśli się nie obudził, zakochiwał się w wykonawczyni tricku.
Królowa Morgause stała w blasku księżyca i przeciągała „sznurek” między 
palcami.
Czterej synowie Królowej również nie spali. Nawet nie było ich w sypialni. 
Podczas gdy rodzice spożywali uroczystą kolację, chłopcy podsłuchiwali ze 
schodków i dowiedzieli się, że matka zabiera ich do Anglii.
Znajdowali się w maleńkim kościółku Men, a właściwie kaplicy, mierzącej nie 
więcej niż dwadzieścia stóp kwadratowych, za to tak starej jak samo chrześcijaństwo 
na wyspach. Kościółek zbudowany był, podobnie jak wielki mur, z nieociosanego 
kamienia, a blask księżyca wpadał przez okno bez szyby prosto na kamienny ołtarz. 
Misa na wodę święconą, którą oświetlał księżyc, była po prostu wydrążonym 
kamieniem, osłoniętym cienką kamienną pokrywą.
Dziatwa Orknejów przyklękła w domu przodków. Modlili się o dochowanie 
wierności matce i pamięci świętej kornwalijskiej zemsty, którą im matka przekazała, 
a także o to, by nigdy nie przyszło im zapomnieć owianej wieczną mgłą krainy 
Lothian, którą rządził ich ojciec.
Za oknem chudy księżyc sterczał na sztorc w przepastnym czarnym niebie jak 
zakrzywiony pazur czarownicy, a wiatrowskaz w kształcie wrony ze strzałą 
w dziobie wskazywał południe.



ROZDZIAŁ XIV


Na szczęście dla Sir Palomidesa i Sir Grummore’a, Bestia Dyżurna dała się 
przekonać dosłownie w ostatniej chwili przed wyruszeniem ślubnego orszaku. 
W przeciwnym razie nasi dwaj rycerze nie mogliby ruszyć się z zamku Orknejów 
i wesele przeszłoby im koło nosa. I tak musieli tam siedzieć aż do rana, gdyż Bestia, 
otrząsnąwszy się z szoku, skierowała swoje uczucia innym torem. Całą miłość 
przelała na zdolniejszego z dwóch psychoanalityków – Sir Palomidesa – jak to się 
często zdarza w psychoanalizie. Kategorycznie odmówiła dalszego związku 
z poprzednim panem. Wobec powyższego Król Pellinore – acz nie bez żalu za tym, 
co minęło – scedował swoje prawa do ścigania Bestii na Saracena. Dlatego, chociaż 
autor Malory poucza nas niejednokrotnie w swoim dziele, że tylko członek rodu 
Pellinore’ow zdolny był ująć Bestię, w końcowych partiach dziejów Króla Artura 
ścigają Sir Palomides. Prawdę mówiąc, kwestia, kto ją ma łapać, jest bez znaczenia, 
bo i tak nikomu się to nigdy nie udało.
Długi marsz na południe, do Carlion, z licznymi bagażami i konną eskortą pod 
łopocącymi chorągwiami, był dla wszystkich nie lada przeżyciem. Tabor sam 
w sobie był interesujący. Składał się z szeregu zwykłych wozów, wyposażonych 
w maszty flagowe, między którymi rozpięto hamaki. Leżący w takim hamaku nie 
odczuwał podczas jazdy właściwie żadnych wstrząsów. Nasi dwaj rycerze jechali 
konno za królewskim orszakiem, zachwyceni, że udało im się mimo przeciwności 
losu opuścić zamek i uczestniczyć w weselu. Wśród gości nie zabrakło Świętego 
Toirdealbhacha z Matką Morlan; zanosiło się na podwójny ślub. Pochód zamykała 
Bestia Dyżurna, która ani na moment nie spuszczała z oka Sir Palomidesa, obawiając 
się ponownego zawodu.
Wszyscy święci powyłazili z uli, żeby im pomachać. Machali Fomorianie, Fir 
Bołgi, Tuatha de Danaanowie, Starowiny i cała reszta, która bez obawy wyległa pod 
skały, kurhany, góry, bagna i kopce. Jelenie i jednorożce ustawiły się szeregami na 
graniach, chcąc też pożegnać weselników. Rybołówki z rozszczepionymi ogonkami 
nadleciały od ujścia rzeki, skrzecząc rozgłośnie, jakby stanowiły podkład dźwiękowy 
sceny w porcie w słuchowisku radiowym; białorzytki i świergotki towarzyszyły 
orszakowi po bokach, polatując od skałki do skałki; górą krążyły orły, sokoły 
wędrowne, kruki i smugi torfowego dymu, który ich ścigał od zamku, jakby chciał 
koniecznie po raz ostatni połaskotać ich nozdrza; rytualne ołtarze i starodawne wieże 
obserwacyjne pyszniły się w pełnym blasku słońca prehistorycznym kunsztem 
murarskim swoich budowniczych; pstrągi morskie i łososie wystawiały z wody 
lśniące głowy; polanki, góry i zarośnięte wrzosem stoki najpiękniejszej krainy na 
świecie przyłączyły się do pochwalnego chóru i świat galicki z całej duszy śpiewał 
chłopcom donośny czarodziejski hymn: Nie zapomnijcie nas!
Jeżeli już sam marsz budził w dzieciach nadzwyczajne emocje, to wspaniałości 
stołecznego Carlionu dosłownie zaparły im dech w piersiach. Dokoła królewskiego 
zamku rozciągała się sieć ulic – nie, jak u nich w domu, pojedyncza ulica; przy 
ulicach zaś stały zamki królewskich wasali, klasztory, kaplice, kościoły katedry, 
targowiska i domy kupców. Kręciły się tam setki ludzi, strojnych w błękity, 
czerwienie, zielenie i wszelkie inne jaskrawe kolory. Jedni nieśli na ramionach kosze 
na zakupy, inni pędzili przed sobą gęsi albo ubrani w liberię możnego pana spieszyli 
załatwić polecenia służbowe. Dzwoniły dzwony, biły zegary na wieżach, łopotały 
sztandary – powietrze nad miastem zdawało się żyć własnym życiem. Pełno było 
psów, osłów, koni w czaprakach, duchownych i chłopskich wozów, których koła 
skrzypiały jak nieszczęście, i pełno budek, w których sprzedawano lukrowane 
pierniki, i sklepików, wystawiających na pokaz rozmaite części uzbrojenia 
w najmodniejszych wzorach i kolorach. Kupcy handlowali jedwabiem, przyprawami 
korzennymi i klejnotami. Nad każdym sklepem wisiał szyld z wymalowanym 
symbolem cechu, tak jak dziś wiszą szyldy nad barami i restauracjami. Służba 
krążyła po winiarniach, stare kumoszki targowały się o ceny jaj, wędrowni ptasznicy 
dźwigali klatki z sokołami na sprzedaż, stateczni panowie pysznili się złotymi 
łańcuchami, ogorzali wieśniacy pokazywali na ogół gołe plecy, przesłonięte tu 
i ówdzie skrawkami zwierzęcych skórek, chartom stale plątały się smycze, niezwykli 
kupcy ze Wschodu oferowali na sprzedaż papugi, urodziwe damy spacerowały 
w spiczastych, jak dla pajaców, kapeluszach, z powiewającymi na czubkach 
welonami, a czasem przed taką damą szedł paź z książką do nabożeństwa, na znak, 
że pani udaje się do kościoła.
Miasto Carlion okolone było warownym barbakanem: mur wokół tętniącej 
życiem scenerii zdawał się nie mieć końca. Co dwieście jardów barbakan miał wieżę 
obserwacyjną, a do miasta wejść można było przez jedną z czterech wielkich bram. 
Kto przybywał do Carlion od strony równiny, tego z daleka witał widok zamkowych 
i kościelnych wież w gęstym szyku wyrastających z muru. Wyglądało to jak dorodny 
kwiat w doniczce.
Król Artur z największą radością powitał starych przyjaciół i wysłuchał nowiny 
o zaręczynach Pellinore’a. Pellinore był pierwszym rycerzem, do którego młody 
Król, jeszcze jako chłopczyna, w Puszczy Dzikiej, zapałał sympatią, toteż teraz 
postanowił wyprawić mu weselisko jakiego jeszcze nie było. Zarezerwowano na ten 
dzień katedrę w Carlion i nie szczędzono wysiłków dla zapewnienia wszystkim 
gościom wyśmienitej zabawy. Uroczystą mszę weselną koncelebrował tak wielki 
zastęp kardynałów, biskupów i nuncjuszów, że w ogromnej świątyni zdawało się nie 
być ani zakamarka bez purpury, szkarłatów, kadzideł i ministrantów dzwoniących 
srebrnymi dzwoneczkami. Co chwila jakiś mały ministrant pędził do biskupa, 
gorliwie dzwoniąc dzwonkiem. Od czasu do czasu nuncjusz rzucał się na kardynała 
i okadzał go od stóp do głów. Wszystko razem przypominało wojnę kwiatów. 
Tysiące świec płonęło przed wspaniałymi ołtarzami. Gdzie spojrzeć, wprawne, 
świątobliwe dłonie rozpościerały małe obrusiki, wznosiły w górę księgi, błogosławiły 
zawzięcie, chlapały wokoło święconą wodą lub z namaszczeniem prezentowały 
publiczności Boże Ciało. Muzyka była niebiańska i gregoriańska, i ambrozjańska, 
a kościół pękał w szwach od natłoku ludzi. Obuci w sandały mnisi, braciszkowie 
i opaci przeróżnych zakonów wymieszali się w tłumie z rycerzami, których zbroje 
płonęły w blasku świec. Zjawił się nawet biskup franciszkański, na szaro, 
w czerwonej czapeczce. Ornaty i mitry były na ogół szczerozłote, wysadzane 
brylantami, a od ich zakładania i zdejmowania szeleściło donośnie w całej katedrze. 
Co się tyczy łaciny, to porozumiewano się w tym języku z niezwykłą sprawnością 
i w takim tempie, że stropy drżały od dopełniaczy liczby mnogiej, a pasterskich 
pouczeń, pochwał i błogosławieństw krążyła w powietrzu taka masa, że cud iż 
wszyscy zgromadzeni nie poszli żywcem do nieba. Nawet sam Papież, któremu jak 
najbardziej zależało na tym, by rzecz nie przeszła bez rozgłosu, udzielił zaocznych 
odpustów bardzo wielu obecnym.
Po ślubie odbyła się uczta weselna. Król Pellinore i Królowa Małżonka, którzy 
przez cały czas trwania poprzedniej ceremonii stali na baczność, trzymając się za ręce 
– za nimi Święty Toirdealbhach z Matką Morlan – oszołomieni iluminacją świec, 
wonią kadzideł i prysznicami święconej wody – zostali teraz usadzeni na 
honorowych miejscach. Usługiwał im sam król Artur, z każdym podejściem do 
królewskiej pary zginający kolano. Nie macie pojęcia, jaka oczarowana była Matka 
Morlan. Podano pawia w cieście, węgorze w galarecie, krem Devonshire, jeżozwierza 
w sosie curry, sałatkę owocową z lodem i dwa tysiące przekąsek. Biesiadzie cały czas 
towarzyszyły przemówienia, pieśni, toasty i trącanie się kielichami. W pewnej chwili 
do pana młodego przybył pędem kurier z North Humberlandii z telegramem: 
„Najserdeczniejsze życzenia od Merlina. Stop. Prezent pod tronem. Stop. 
Pozdrowienia dla Aglovale’a, Percivale’a, Lamoraka i Dornara”.
Kiedy ucichła wrzawa wokół telegramu i wygrzebano spod tronu ślubny 
prezent, młodzież rozpoczęła najrozmaitsze gry i zabawy. Przewodził im młody paź 
ze świty Króla Artura, syn Arturowego sojusznika spod Bedegraine, Bana, Króla 
Benwick. Na imię miał Lancelot. Bawiono się w łowienie jabłek ustami, 
w cymbergaja, w ciuciubabkę, a także wystawiono sztukę kukiełkową pod tytułem 
Mac i pasterze, która wszystkich bardzo rozśmieszyła. Święty Toirdealbhach 
skompromitował się, niestety, ogłuszając pewnego biskupa swoją słynną pałką 
w sporze o byka zwanego Laudabiliter. Przyjęcie skończyło się o bardzo późnej 
godzinie uroczystym odśpiewaniem pieśni Auld Lang Syne. Królowi Pellinore’owi 
było niedobrze. Królowa Pellinorowa położyła go do łóżka, tłumacząc, że to 
wszystko z nadmiaru emocji.
W dalekim kraju North Humberlandii Merlin jak oparzony wyskoczył z pościeli. 
Razem z mistrzem wstali poprzedniego dnia o bladym świcie, by obserwować gęsi, 
więc Merlin kładł się spać bardzo zmęczony. A we śnie nagle przypomniało mu się – 
no oczywiście! W chaosie spraw zapomniał zdradzić Arturowi imię jego matki! 
Ględził bez końca o Utherze Pendragonie, o Okrągłych Stołach, o wojnach, 
Ginewrach, pochwach na miecze, przeszłości i przyszłości – a zapomniał o rzeczy 
najważniejszej!
Matką Artura była Igraine – ta sama Igraine, którą zły król porwał z zamku 
Tintagil; ta, o której opowiadały sobie w Okrągłej Wieży na początku tej opowieści 
dzieci Orknejów. Artur został poczęty tej samej nocy, której Uther Pendragon 
wtargnął do zamku Igraine. Ponieważ obyczaj nie pozwalał Utherowi poślubić 
wdowy przed końcem żałoby po pierwszym mężu, Artur przyszedł na świat za 
wcześnie – jego rodzice jeszcze nie byli małżeństwem. Dlatego oddano go na 
wychowanie do Sir Ectora. Nikt o tym nie wiedział, oprócz Medina i Uthera. A Uther 
już nie żył. Nawet Igraine nie wiedziała, gdzie odesłano jej syna.
Merlin stał boso na zimnej posadzce i kiwał się na piętach. Gdybyż od razu 
zakręcił pirueta i przeniósł się do Carlion nim będzie za późno! Niestety, był 
zmęczony, oszołomiony nagłym przypomnieniem i pijany snem. Uznał, że 
wystarczy, jeśli uda się do Carlion nazajutrz z rana – sam dobrze nie pamiętał, czy 
ma się cofać w czasie, czy wybiegać naprzód. Wyciągnął ku pościeli żylastą dłoń. 
Postać Nimue już rysowała się w jego sennej wyobraźni. Runął na łoże, brodą pod 
kołdrę, nosem w poduchę. Spał jak kamień.
Król Artur rozsiadł się wygodnie w pustej sali tronowej. Jeszcze przed chwilą 
wychylał szklaneczkę na dobranoc w gronie ulubionych rycerzy, a teraz był zupełnie 
sam. Miał za sobą męczący dzień mimo że cieszył się na ogół niespożytą energią 
młodości więc złożył głowę na oparciu tronu, rozpamiętując ślubną uroczystość. Od 
dnia, w którym wyciągnął miecz z kamienia i został Królem, bił się nieustannie, 
a ciągłe napięcie walk uczyniło zeń wspaniałego mężczyznę. Teraz nareszcie 
wszystko wskazywało na to, że będzie mógł zażyć spokoju. Rozmyślał o urokach 
spokojnego życia, o tym, że kiedyś się ożeni, jak mu to przepowiadał Merlin, i że 
założy rodzinę. Myśląc o tym, wyobrażał sobie najpierw Nimue, a potem jakąś inną 
piękną kobietę. Usnął.
Ocknął się z niepokojem i ujrzał przed sobą czarnowłosą, niebieskooką piękność 
w koronie na głowie. Czwórka nieokrzesanych smarkaczy z północy stała za matką 
w pozach zarazem wstydliwych i wyzywających. Piękna dama zwijała długą taśmę.
Królowa Morgause celowo trzymała się z dala od biesiadnego stołu. Starannie 
wyliczyła moment ataku. Młody Król zobaczył ją oto po raz pierwszy w życiu, 
a wyglądała wyjątkowo ponętnie.
Trudno powiedzieć, jak to się zaczyna. Może „sznurek” rzeczywiście działał 
cuda. A może fakt, że Królowa Morgause była dwa razy starsza od Artura dawał jej 
dwakroć więcej siły.
A może wszystkiemu winna była prostota młodzieńca, która kazał mu widzieć 
bliźnich tak, jak oni sami pragną być widziani. Może wreszcie nie znającemu nigdy 
macierzyńskiej miłości, obraz wzorowej matki w otoczeniu gromadki dzieci zapadł 
w serce i wzbudził gwałtowne uczucie.
Bez względu na to, którą interpretację przyjmiemy za słuszną, dość powiedzieć, 
że w dziewięć miesięcy później Morgana powiła dzieciątko, którego ojcem był jej 
przyrodni brat. Chłopcu dano na imię Mordred. A oto drzewo genealogiczne 
Mordreda, takie jak je po latach wyrysował Merlin:
Książę Kornwalii = Igraine = Uther Pendragon
Morgana le Fay Elaine
Loth = Morgause = Artur
Gawaine Agravaine Gaheris Gareth Mordred
Powinniście przestudiować ten schemat co najmniej dwa razy, jak zadaną lekcję 
historii, gdyż właśnie powyższe drzewo genealogiczne legło u podstaw tragedii 
Króla Artura. Poeta Sir Thomas Malory swą bardzo długą księgę o nim zatytułował 
Śmierć Artura. Mimo iż dziewięć dziesiątych dzieła traktuje o turniejach rycerskich, 
poszukiwaniu świętego Graala i innych równie przyjemnych rozrywkach, to 
przedmiotem całej narracji jest dociekanie przyczyn, które w końcu zgotowały 
dzielnemu młodzieńcowi mamy los. Dzieje Artura są klasyczną tragedią typu 
arystotelesowskiego: historią grzechu, który powraca do swoich korzeni. Dlatego 
musimy zwrócić szczególną uwagę na pochodzenie Mordreda, syna Króla Artura, 
i pamiętać, kiedy przyjdą po temu powody, że Król dzielił łoże z rodzoną siostrą. On 
sam nie wiedział o tym; możliwe, że to wszystko wyłącznie jej wina – jednak 
w tragedii, jak uczy historia, niewinność nie jest wystarczającym 
usprawiedliwieniem.
EXPLICIT LIBER SECUNDUS


Incipit Liber Tertius
Rycerz spod Ciemnej Gwiazdy

Nie – rzekł Sir Lancelot – ... bo raz zhańbiony już nigdy nie odzyska dobrej sławy.



ROZDZIAŁ I


Na zamku Benwick młody Francuzik przyglądał się własnemu odbiciu 
w wypolerowanej pokrywce czajnika. Wypukła powierzchnia łyskała w słońcu 
upartym, metalicznym blaskiem. Właściwie to niewiele się różniła od dzisiejszych 
wojskowych hełmów – krótko mówiąc: lustro z niej było żadne, ale lepszego chłopiec 
nie mógł zdobyć.
Podejrzewał, że coś z nim jest nie w porządku. To poczucie niestosowności miało 
mu towarzyszyć całe życie, nawet wtedy, gdy zyskał sławę i podziw świata: gdzieś 
w głębi serca czaił się wstyd, którego Lancelot wcale nie rozumiał. Tym bardziej więc 
my nie musimy go rozumieć. Nie będziemy wściubiać nosa w sprawy, w które nie 
wnikał nawet sam zainteresowany.
W zbrojowni – gdyż tam właśnie znajdował się chłopiec – gęsto było od 
rozmaitych narzędzi walki. Lancelot niedawno odłożył ciężarki połączone liną, 
zwane przezeń „odważnikami”, którymi przez dwie godziny kręcił w powietrzu, 
nucąc pod nosem piosenkę bez melodii i bez słów. Miał piętnaście lat. Niedawno 
powrócił z Anglii, gdzie jego ojciec – Ban, Król Benwicku – pomagał angielskiemu 
królowi zdławić rebelię. Pamiętacie zapewne, że Artur postanowił łowić swoich 
rycerzy póki młodzi i szkolić ich dla potrzeb Okrągłego Stołu. Na Lancelota zwrócił 
uwagę podczas uczty, gdyż młodzieniec przodował we wszystkich niemal 
zawodach.
Ćwicząc gorliwie ciężarkami przy akompaniamencie mruczanki bez słów, 
Lancelot rozmyślał o Królu Arturze. Pokochał go bowiem całym sercem. Właśnie 
z tej miłości tak pilnie wywijał odważnikami. Wspominał przy tym, słowo po słowie, 
jedyną rozmowę, jaką odbył ze swoim idolem.
Król skinął na Lancelota, gdy ten wsiadał na statek do Francji – wcześniej Król 
Artur i Król Ban wymienili pożegnalny pocałunek – i poprowadził go w ustronny 
kąt pokładu. Tłem ich rozmowy były herbowe żagle floty Króla Bana, marynarze 
wspinający się po linach, warowne wieżyczki, łucznicy i srebrzystobiałe mewy.
– Lance – wezwał go po imieniu Król. – Pozwól na chwilę. – Sir.
– Obserwowałem cię podczas gier towarzyszących uczcie. – Sir.
– Wygrałeś prawie wszystkie, nie mylę się? Lancelot skromnie spuścił oczy 
zbieżnym zezem.
– Chciałbym zebrać wielką gromadę zwycięzców gier i zabaw: są mi potrzebni 
do realizacji pewnego projektu. Dotyczy on przyszłych czasów, kiedy zostanę 
prawdziwym królem i zaprowadzę spokój w państwie. Czy chcesz pomagać mi, gdy 
już osiągniesz odpowiedni wiek?
Chłopiec przestąpił niepewnie z nogi na nogę i znienacka zerknął na rozmówcę.
– To rzecz rycerska – wyjaśnił Artur. – Pragnę powołać związek rycerski do walki 
z przemocą, trochę na wzór Stowarzyszenia Orderu Podwiązki. Chciałbyś do niego 
należeć?
– Tak.
Król przyjrzał mu się bacznie: trudno było poznać, czy chłopiec jest zadowolony, 
czy przestraszony, czy też po prostu grzeczny.
– Rozumiesz, o czym mówię? Lancelot nareszcie odzyskał mowę.
– We Francji nazywamy to Fort Mayne – odpowiedział. – Najsilniejszy z klanu 
zostaje przywódcą i robi, co mu się podoba. Stąd nazwa Fort Mayne. Rozumiem, że 
Wasza Miłość chce położyć kres Sile Pięści, tworząc zespół rycerzy, którzy wierzą 
w sprawiedliwość, a nie w przemoc. Owszem, bardzo chciałbym w czymś takim 
uczestniczyć. Tylko najpierw muszę dorosnąć. Dziękuję Waszej Miłości. Chyba czas 
już na mnie.
Statek oddalał się od brzegów Anglii.W czasie podróży chłopiec stał na dziobie 
statku i nie odwracał się, nie chcąc zdradzić swych uczuć. Pokochał Artura już w noc 
uczty weselnej Króla Pellinore’a. Teraz wiózł do Francji, ukryty w zakamarku serca, 
obraz pogodnego władcy Północy, siedzącego za biesiadnym stołem, 
opromienionego chwałą zwycięskich bitew.
W czarnych oczach wpatrzonych w pokrywkę czaił się jeszcze sen, który 
nawiedził Lancelota minionej nocy. Siedemset lat temu – a może tysiąc pięćset, jeśli 
wierzyć chronologii Malory’ego – ludzie traktowali sny nie mniej serio niż dzisiejsza 
psychiatria. Sen Lancelota był z gatunku niepokojących. Niepokojących nie przez 
swoje znaczenie – o którym chłopiec nie miał zielonego pojęcia – lecz przez doznanie 
pustki, które po sobie zostawił. A oto treść owego snu:
Lancelot i jego młodszy brat, Ector Demaris, siedzą na dwóch krzesłach. Wstają 
z nich i wskakują na dwa rumaki. Lancelot mówi: „Jedźmy szukać tego, czego nie 
znajdziemy”. Tak też czynią. Lecz nagle Lancelota atakuje Człowiek, czy też Moc, 
bije go, łupi, odziewa w inny strój, pełen supłów, i każe jechać na ośle zamiast na 
rumaku. Lancelot dociera do przepięknego źródła, o wodzie najczystszej, jaką 
kiedykolwiek widział. Zsiada z osła, aby się napić. Jest pewien, że nie ma na świecie 
nic wspanialszego, niż pić wodę z tego właśnie źródła. W chwili kiedy przybliża do 
niej usta, woda się cofa. Cofa się i cofa, wsiąka w dno i Lancelot nie może jej 
dosięgnąć. Wpada w rozpacz, gdyż pojmuje, że woda nim wzgardziła.
Artur i niedostępne źródło, i ciężarki, które miały uczynić go godnym Artura, 
i ból zmęczonych ćwiczeniami mięśni ramion – wszystko to zajmowało myśli 
chłopca, kiedy obracał w palcach blaszaną pokrywkę. A poza tym dręczyła go 
jeszcze jedna, uporczywa myśl. Była to myśl o twarzy odbitej w metalu i o 
niewątpliwej skazie w głębi duszy, przez którą twarz ta wyglądała właśnie tak. 
Lancelot nie miał złudzeń. Wiedział doskonale, że bez względu na to, w którą stronę 
obróci mętne zwierciadło, zawsze powie mu ono dokładnie to samo. Już dawno 
postanowił, gdy dorośnie do wieku rycerskiego, przybrać imię melancholijne. Jako 
najstarszy syn musiał być pasowany na rycerza, lecz nie chciał się nazywać Sir 
Lancelot. Wybrał sobie miano Chevalier Mai Fet – Nieudany Rycerz.
O ile mógł się zorientować z odbicia w pokrywce, prezentował światu oblicze 
paskudne jak pysk potwora z królewskiej menażerii, i czuł, że musi to mieć jakieś 
wytłumaczenie. Wyglądał jak afrykańska małpa człekokształtna.



ROZDZIAŁ II


Lancelot został w końcu najsłynniejszym rycerzem Króla Artura – tym, który – 
jak Bradman w krykiecie – zawsze osiąga wynik ponad przeciętną. Pozycje drugą 
i trzecią zajmowali Tristan i Lamorak.
Aby jednak grać dobrze w krykieta, trzeba najpierw długo trenować, a walka na 
kopie jest taką samą sztuką jak krykiet. Pod wieloma względami identyczną. Na 
skraju placu turniejowego stał namiot sekretarza wyników, w nim zaś siedział 
sekretarz, który zaznaczał punkty na pergaminie – podobnie jak w dzisiejszym 
krykiecie notuje się kolejne przebiegi zawodnika. Publiczność w odświętnych 
strojach, paradująca od głównej trybuny do namiotu-bufetu, musiała traktować 
walki turniejowe tak, jak dzisiaj traktuje się grę w krykieta: jako niewinną zabawę. 
Niektóre partie trwały strasznie długo: Sir Lancelot, na przykład, niejednokrotnie 
trwał w boju od rana do nocy, jeżeli trafił mu się godny przeciwnik. Ciężka zbroja 
hamowała swobodę ruchów, wszystko działo się jak na zwolnionym filmie. W chwili 
rozpoczęcia pojedynku na miecze, przeciwnicy stali naprzeciw siebie na zielonej 
murawie – całkiem jak rzucający i chwytający w krykiecie, tyle że w znacznie 
mniejszej odległości. Wymianę ciosów rozpoczynał, dajmy na to, Sir Gawaine; Sir 
Lancelot zręcznie parował cios, po czym zakładał przeciwnikowi pętlę pod gardę – 
tak zwane strzemię – a zebrana wokół placu turniejowego publiczność nagradzała go 
oklaskami. Zasiadający w namiocie Król Artur mógł w takiej chwili skłonić się ku 
Ginewrze i zauważyć, że praca nóg zawodnika była, jak zwykle zresztą, godna 
najwyższego podziwu. Rycerze nosili z tyłu hełmów małe zasłonki, chroniące metal 
przed żarem słońca – wypisz wymaluj chusteczki do nosa, które dzisiejsi gracze 
w krykieta podkładają sobie z tyłu głowy pod czapki.
Kunszt rycerski był nie mniejszą sztuką niż dzisiaj krykiet, a Lancelota od 
Bradmana różniło tylko jedno: miał więcej wdzięku. Nie rozkraczał się z kijem 
w garści jak ropucha, nie kicał za uciekającą piłką. Jeśli już porównywać Lancelota 
z jakimś współczesnym mistrzem, to raczej z Wolleyem, lecz i Wolleyem nie zostaje 
się ot tak, po prostu, siedząc i pragnąc nim zostać.
Zbrojownia, gdzie chłopiec mający kiedyś zostać Sir Lancelotem bezskutecznie 
próbował przejrzeć się w pokrywce, była największą komnatą zamku Benwick. W tej 
to komnacie, przez najbliższe trzy lata, chłopiec miał spędzać większą część swoich 
dni.
Komnaty w głównej części zamku, którą Lancelot widział z okien zbrojowni, 
były na ogół małe, gdyż nikt nie myśli o luksusach, wznosząc fortyfikacje. Wokół 
fortu wewnętrznego, podzielonego na małe komnatki, ciągnął się spory wybieg, na 
który podczas oblężenia zaganiano zamkowe bydło i trzodę. Wybieg był otoczony 
wysokim murem z wieżyczkami, po którego wewnętrznej stronie mieściły się 
obszerne budynki: magazyny, stodoły, koszary i stajnie. Do tych pomieszczeń 
zaliczała się również zbrojownia, usytuowana pomiędzy stajnią na pięćdziesiąt koni 
a oborami. Najświetniejsze zbroje rodowe – a raczej te ich elementy, które były 
w stałym użyciu – trzymano w małej salce na terenie samego zamku; w zbrojowni 
natomiast przechowywano uzbrojenie dla wojska, nie używane akcesoria rodowego 
wyposażenia bojowego oraz sprzęt sportowy i treningowy.
Pod skośnymi belkami stropu i na wspartych o ściany drzewcach wisiały liczne 
chorągwie i proporce zdobne w barwy herbowe rodu Ban – dziś herb ten nosi nazwę 
France Ancient. Chorągwie i proporce zdejmowano przy różnych okazjach 
ceremonialnych i bojowych. Wzdłuż jednej ściany tkwiły poziomo długie kopie, 
podparte hakami, żeby się nie spaczyły: przypominały drabinki w sali 
gimnastycznej. W jednym kącie sterczał na sztorc pęk starych kopii, powyginanych 
niestety, lub w inny sposób uszkodzonych, które jednak zawsze mogły się jeszcze do 
czegoś przydać. Wzdłuż całej przeciwległej ściany stojaki na broń i sprzęt zawierały 
wyposażenie piechoty: kolczugi, żelazne rękawice, włócznie, hełmy bez przyłbic 
i bordoskie miecze. Król Ban miał szczęście, że mieszkał w Benwick, niedaleko 
Bordeaux, gdzie wyrabiano owe świetne miecze. Dalej stały opasane rzemieniami 
baryłki, w których w razie zamorskiej wyprawy wojennej transportowano broń 
obłożoną sianem – część oręża była jeszcze spakowana po ostatnich ekspedycjach 
i przyznać trzeba, iż osobliwą tworzyła kolekcję. Nadzorca zbrojowni, wujaszek Dap, 
rozpakował był jedną z baryłek celem dokonania inwentaryzacji, lecz zrozpaczony 
poniechał zadania, kiedy stwierdził wewnątrz obecność dziesięciu funtów daktyli 
i pięciu głów cukru. Co do tego ostatniego, był to zapewne scukrzony miód – chyba 
że baryłka mieściła prawdziwy cukier, zdobyty przez rycerzy w Wyprawach 
Krzyżowych. Wujaszek Dap porzucił przy baryłce spis inwentarza, w którym 
znalazły się takie, między innymi, artykuły: narzutka lamowana złotem, trzy pary 
rękawic rycerskich, ornat, mszał, płaszcz, jedna para gaci, naczynie nocne ze srebra, 
dziesięć koszul jaśniepańskich, kurta skórzana, mieszek figur szachowych. W niszy 
powstałej między baryłkami mieściła się na wielu półkach „apteka” do kurowania 
zbroi: ogromne butle oleju z oliwek – dziś za najlepszy do tych celów uważa się olej 
mineralny, ale za czasów Lancelota nikt nie znał takich specjałów – worki 
z drobniutkim piaskiem do polerowania, torby ćwieków po jedenaście szylingów 
osiem pensów za dwadzieścia tysięcy sztuk, nity, zapasowe kółka do kolczug, płaty 
skóry do wycinania nowych pasów i nakolanników, oraz tysiąc i jeden innych 
drobiazgów, zdolnych w owych czasach zachwycić rycerza, lecz dla nas – dzisiaj – 
pozbawionych sensu. Nakolanniki jako żywo przypominały watowane osłony na 
nogi naszych hokeistów, albo amerykańskich futbolistów. Po kątach, żeby nic nie 
stało na środku, poupychano urządzenia gimnastyczne, czyli ruchome cele do 
ćwiczeń z kopią, i tym podobne. Biurko wujaszka Dapa stało przy samym wejściu. 
Na biurku spoczywały niezastąpione w sadzeniu kleksów gęsie pióra, piasek do 
posypywania listów, trzcinki do wymierzania kary cielesnej Lancelotowi, gdy głupio 
odpowiadał, oraz stosy pomieszanych notatek o tym, które puklerze poszły ostatnio 
pod zastaw – cenną zbroję można było bardzo korzystnie zastawić – którym hełmom 
przywrócono blask przez staranne wypolerowanie, czyje naramienniki wymagają 
reperacji, kiedy i komu wypłacono należności. Rachunki były na ogół źle 
podsumowane.
Mogłoby się wydawać, że trzy lata w jednym pomieszczeniu to bardzo długo dla 
młodego chłopca, zwłaszcza jeśli wolno mu wychodzić tylko na posiłki, noclegi 
i ćwiczenia z kopią. Trudno wręcz wyobrazić sobie chłopca, który by to wytrzymał – 
dlatego od początku warto pamiętać, że Lancelot nie należał do zbuntowanych 
romantyków. Poeta Tennyson i twórcy z kręgu prerafaelitów nie zwróciliby pewnie 
uwagi na dość ponure i niezbyt rozgarnięte chłopię o brzydkich rysach, nie 
zdradzające się przed nikim z tym, że żyje marzeniami i modlitwą. Mogliby się 
najwyżej zastanawiać, czemu to dziecko żywi wobec siebie samego głęboką niechęć, 
która mu nakazuje w tak młodym wieku umartwiać ciało. Mogliby głowić się, 
dlaczego jest dziwakiem.
Całymi nudnymi miesiącami Lancelot szarżował z tępą włócznią pod pachą na 
wujaszka Dapa. Zakuty w stal od stóp do głów wujaszek Dap siadał na zydlu, 
a Lancelot nacierał nań raz po raz kołkowatą włócznią, ucząc się, w które punkty 
zbroi należy celować. Długie godziny spędzał samotnie pod dachem, ćwicząc 
ciężarkami, i równie długie na dziedzińcu, gdzie, zanim mu pozwolono tknąć 
prawdziwą broń, trenował rozmaite techniki rzutu oszczepem, włócznią oraz 
drągiem. Po roku takiego mozołu awansował do klasy szermierki: zbrojny w miecz 
i tarczę, atakował pal wbity pionowo w ziemię, co przyrównać można do ćwiczeń 
bokserskich z gruszką treningową, lub do walki z cieniem. Do tych treningów 
używał sprzętu ważącego dwa razy tyle co zwykły miecz i tarcza. Za odpowiedni do 
ćwiczeń z palem uważano miecz o wadze sześćdziesięciu funtów; po takim treningu 
prawdziwa broń zdawała się lekka jak piórko. Ostatnim stadium szkolenia rycerza 
była walka pozorowana. Po gorzkich lekcjach samodyscypliny, Lancelotowi wolno 
było wreszcie zmagać się w niemal prawdziwych potyczkach z bratem i kuzynami. 
W potyczkach tych obowiązywały ścisłe reguły: na początek – cios stępioną 
włócznią; po nim – siedem razów płazem miecza, bez prawa do „zwarcia i okładania 
się klingami, pod groźbą kary, jaką obserwujący walkę sędziowie uznają za 
stosowną”. Niezgodne z regułami było atakowanie czubkiem miecza. Wreszcie 
przychodził etap ostrej walki: rozochoconemu treningami chłopcu wolno było 
zaatakować towarzyszy pełną parą, z mieczem i puklerzem.
Jeżeli nadarzyła wam się okazja przymierzyć staromodny skafander nurka – 
a był to rutynowy sprzęt Królewskiej Marynarki przed wynalezieniem gumowych 
kostiumów i swobodnego nurkowania – to wiecie doskonale, dlaczego nurek 
porusza się powoli. U każdej nogi dźwiga czterdzieści funtów ołowiu, plus jeszcze 
dwie ołowiane sztaby, po pięćdziesiąt funtów każda, na plecach i na piersi. Do tego 
dochodzi ciężar samego skafandra i hełmu. Nurek, dopóki nie jest zanurzony, waży 
w skafandrze dwa razy tyle co bez niego. Przekroczenie liny lub rurki tlenowej 
leżącej na pokładzie, wymaga odeń takiego wysiłku, jak wspięcie się po ścianie. Gdy 
go pchnąć w pierś, ołów na plecach sprawi, że runie na wznak. 1 odwrotnie. 
Doświadczeni nurkowie umieją radzić sobie z tymi niedogodnościami, często 
sprawnie schodzą i wchodzą na swoich czterdziestofuntowych stopach po drabince 
trapu – lecz amator może najdrobniejszą omyłkę przypłacić życiem. Lancelot, niczym 
nurek starej daty, musiał wyuczyć się zwinności na przekór sile ciążenia.
Rycerz w zbroi nie tylko pod tym względem przypominał nurka.
Pomijając hełm, ograniczenie swobody ruchów i trudności z oddychaniem, 
potrzebował przy odziewaniu się w zbroję pomocy fachowych asystentów. I musiał 
ufać owym asystentom, że wykonają wszystko prawidłowo. Podobnie nurek oddaje 
się w ręce ludzi, którzy go ubierają w skafander. Młodzieńcy owi, niczym dawni 
paziowie i giermkowie, pełnią swe dzieło z matczyną troskliwością, w skupieniu i z 
czułym szacunkiem. I nigdy nie zwracają się do delikwenta po imieniu. „Siądź, 
nurku” – mówią. – „Lewa noga, nurku”. „Nurek Drugi, czy mnie słyszysz przez 
interkom?”
Dobrze jest powierzyć życie trosce innych ludzi.
Całe trzy lata. Innych chłopców to nie trapiło, bo mieli dość rozmaitych spraw na 
głowie – lecz dla brzydala tu zaczynało się i kończyło całe niepojęte, mistyczne życie. 
Musiał się doskonalić dla Artura w wygrywaniu konkursów i gier, a o teorii życia 
rycerskiego rozmyślał nawet nocą, leżąc w łóżku. Wyrabiał sobie wówczas własne 
trzeźwe sądy na setki spornych tematów, takich jak: właściwa długość broni, krój 
peleryny, wypukłość naramiennika, a także, czy drewno cedrowe lepiej się nadaje na 
włócznie niż jesion, jak zdawał się uważać poeta Chaucer.
Oto przykład z zagadnień życia rycerskiego, które w owym młodzieńczym 
okresie zajmowały Lancelota. Był sobie niegdyś rycerz imieniem Reynaud de Roy. 
Zmierzył się on na kopie z innym rycerzem, Johnem de Hollandem. Reynaud 
specjalnie luźno zapiął hełm turniejowy (był to obszerny, wyłożony słomą bęben, 
nakładany na zwykły hełm rycerski). Trafiony kopią Johna de Hollanda, hełm spadł 
na ziemię. Innymi słowy: hełm spadł z Reynauda, zamiast Reynaud z konia. 
Sztuczka tyleż sprytna, co niebezpieczna. Rozprawiało o niej całe rycerstwo: jedni 
twierdzili, że Reynaud postąpił niesportowo, inni – że zgodnie z duchem walki, lecz 
ryzykownie, jeszcze inni – że pomysł był przedni.
Trzy lata ostrej dyscypliny nie uczyniły z Lancelota wesołka, skłonnego 
wyśpiewywać trele-morele. Poświęcił trzydzieści sześć miesięcy życia – a przecież, 
mając kilkanaście lat, nie planuje się dalej niż do najbliższej niedzieli – dla cudzej 
idei, pokochał bowiem tę ideę z całej duszy. Przez trzy lata karmił się marzeniami. 
Pragnął zostać najlepszym rycerzem świata, by zasłużyć na miłość i uznanie Artura. 
I pragnął jeszcze jednej rzeczy, która w owych czasach wciąż jeszcze była osiągalna: 
chciał przez swą czystość i doskonałość dokonać choćby najpospolitszego cudu – na 
przykład uzdrowić ślepca, czy coś w tym rodzaju.



ROZDZIAŁ III


Wielkie rody, których losy splotły się z losem Artura, łączyła pewna wspólna 
cecha. Wszystkie trzy miały nadwornego ducha opiekuńczego – skrzyżowanie 
mentora z totumfackim – który kształtował charaktery rodowej młodzieży. Na 
zamku Sir Ectora działał Merlin i on to właśnie wywarł przemożny wpływ na życie 
Artura. W dalekiej, surowej krainie Lothian rolę tę pełnił Święty Toirdealbhach, 
którego wojownicza filozofia ukształtowała zapewne mniemanie Gawaine’a i jego 
braci o wyższości własnego klanu nad resztą świata. Na dworze Króla Bana żył wuj 
Lancelota imieniem Gwenbors – ten sam, którego poznaliśmy już pod imieniem 
wujaszka Dapa. Ale jego prawdziwe imię brzmiało Gwenbors. W owych czasach 
dzieciom nadawano imiona na tej samej zasadzie, na jakiej dziś nazywa się psy 
myśliwskie i konie: jeżeli, dla przykładu, królowa Morgause miała czworo dzieci, to 
w imieniu każdego z nich musiała znaleźć się litera „G” – Gawaine, Agravaine, 
Gaheris, Gareth. Skoro więc bracia wujaszka Dapa nazywali się Ban i Bors, on sam 
był nieuchronnie skazany na miano Gwenborsa. W ten sposób łatwiej było 
zapamiętać, kto jest kim.
Wujaszek Dap jako jedyny w rodzinie traktował serio Lancelota, a Lancelot jako 
jedyny w rodzinie traktował serio wujaszka Dapa. Nietrudno było kpić z wujaszka 
Dapa, należał on bowiem do tego szczególnego gatunku osobników, z którego 
głupcy zawsze się wyśmiewają: był mianowicie mistrzem w swojej dziedzinie. Jego 
dziedziną zaś był fach rycerski. Wujaszek Dap miał własne teorie na temat 
wszystkich stosowanych w Europie rodzajów broni i części rynsztunku. Z pasją 
krytykował nowoczesny styl gotycki za wprowadzenie ozdobnych żłobień 
i wypukłości na rycerskiej zbroi. Za karygodną śmieszność uważał strojenie się do 
boju w pancerz przypominający rzeźbą zwoje lin na burcie okrętu z floty Nelsona, 
gdyż było to dla niego oczywiste, że każdy rowek daje oparcie ostrzu broni wroga. 
Dobra zbroja – wywodził – powinna odpierać ciosy. Dlatego pienił się na samą myśl 
o Niemcach i lansowanych przez nich rurkowanych pancerzach. O heraldyce 
wiedział wszystko, toteż dostawał białej gorączki, widząc podstawowe błędy 
w kompozycji herbu – na przykład nałożenie metalu na metal lub koloru na kolor. 
W takich chwilach długie, siwe, nastroszone wąsiska wujaszka Dapa drżały na 
końcach jak czułki owada, dłonie splatały się i rozplatały w geście rozpaczy, ramiona 
kręciły młynka, wujaszek podskakiwał, groźnie marszczył czoło i zdawało się, że 
zaraz eksploduje. Nie sposób, niestety, uniknąć podobnych emocji, gdy jest się 
znawcą w jakiejkolwiek dziedzinie, toteż Lancelot rzadko dąsał się o policzek 
wymierzony mu przez wujaszka, kiedy spierali się o wykrój tarcz a bouche, albo o to, 
czy lepiej kiedy tarcza ma uchwyt skórzany, czy nie. Nieraz wujaszek Dap tak się 
rozsierdził, że spuścił Lancelotowi lanie, ale i to młodzieniec znosił cierpliwie. Taka 
to była młodzież w owych czasach.
Lancelot godził się na gwałtowne humory wujaszka Dapa, gdyż mógł się odeń 
nauczyć wszystkiego, na czym mu zależało. Wujaszek był bowiem nie tylko 
wybitnym fachowcem i autorytetem w swojej dziedzinie, ale również jednym 
z najpierwszych szermierzy Francji. I to głównie tłumaczy pokorną wytrwałość 
Lancelota, gotowego bez końca ćwiczyć pchnięcia i uniki pod ookiem brutalnego 
geniusza, albo tak długo trzymać na wyciągnięcie ręki ciężki miecz, aż zdawało mu 
się, że za chwilę pęknie na dwoje – a wówczas wujaszek Dap pociągał za czubek 
miecza, wymuszając na uczniu jeszcze okrutniej sze rozciągnięcie barku.
Jak daleko Lancelot sięgał pamięcią, zawsze towarzyszył mu ten niespokojny 
człowieczek o stalowoniebieskich oczach, skaczący w koło, strzelający palcami 
i wrzeszczący na całe gardło:,JDoublez! Dedoublez! Degagez! Un! Deux!”.
Było późne lato. Pewnego pięknego dnia Lancelot i wujaszek siedzieli w wielkiej 
izbie zbrojowni. W snopach światła tańczyły miriady drobinek kurzu, wzniecone 
chwilę wcześniej przez obu panów. Wzdłuż ścian stały karnym szeregiem 
wypolerowane zbroje, włócznie tkwiły w stojakach, hełmy i żelazne rękawice wisiały 
na kołkach; krótkie miecze, uprzęże, proporce i sztandary z herbem Bana także były 
wzorowo uporządkowane. Szermierze odpoczywali po męczącym starciu. Wujaszek 
Dap ledwo dyszał. Lancelot miał już osiemnaście lat i jako szermierz przerósł mistrza 
– chociaż wujaszek Dap nie potwierdziłby tego za żadne skarby świata, a jego uczeń 
udawał, że wcale tak nie jest.
Gdy tak siedzieli i sapali, wszedł paź z wiadomością, że matka prosi Lancelota 
do siebie.
– Co się stało?
Paź wyjaśnił, że na zamek przybył jakiś pan, który prosi o widzenie z Lancelotem 
i Królowa życzy sobie, aby syn stawił się przed nią bez zwłoki.
Królowa Elaine oczekiwała Lancelota w górnej komnacie, gdzie przerwała tkanie 
arrasu, a po obu jej stronach zasiadali goście. Nie była to Elaine od sióstr 
kornwalijskich. Imię Elaine należało wówczas do często spotykanych: w poemacie 
Morte d’Arthur nosi je kilka kobiet, również dlatego, że w niektórych źródłowych 
manuskryptach panował pod tym względem spory chaos. Trójca dorosłych za 
długim stołem wyglądała w półmroku komnaty jak surowa komisja egzaminacyjna. 
Jednym z gości był starzec z białą brodą, w spiczastym kapeluszu. Drugim – zalotna 
damulka o oliwkowej cerze i wyskubanych brwiach. Wszyscy troje wpatrywali się 
w Lancelota. Pierwszy przemówił starzec.
– Ehem!
Towarzystwo czekało na dalszy ciąg.
– Nazwaliście go Galahad – powiedział starzec. – Na pierwsze imię – dodał – ma 
Galahad, a z bierzmowania nazywa się Lancelot.
– Skąd o tym wiecie?
– Trudno nie wiedzieć – odparł Merlin. – Takie rzeczy po prostu się wie, i na tym 
koniec. Zaraz, zaraz, chwileczkę... co to ja jeszcze miałem wam powiedzieć?
Młoda damulka z wyskubanymi brwiami zasłoniła usta dłonią i ziewnęła 
z wdziękiem, jak kotka.
– Za trzydzieści lat, licząc od dzisiaj, spełni się jego najskrytsza nadzieja. Będzie 
najlepszym rycerzem na świecie.
– Czy ja dożyję tego dnia? – spytała Królowa Elaine. Merlin poskrobał się po 
głowie, puknął pięścią w ciemię i oświadczył: – Tak.
– W takim razie to wspaniała wiadomość – rzekła Królowa. – Nadzwyczajna. 
Słyszałeś, Lance? Będziesz najlepszym rycerzem na świecie!
– Czy przybywacie z dworu Króla Artura? – spytał chłopiec.
– Tak.
– Czy on dobrze się miewa?
– Jak najlepiej. Zasyła ukłony.
– Czy jest szczęśliwy?
– Niezmiernie. Ginewra również przesyła pozdrowienia.
– Kto to jest Ginewra?
– Masz ci babo placek! – załamał ręce czarodziej. – To ty nic nie wiesz? No tak, 
skąd miałbyś wiedzieć. Znów mi się wszystko pomajtało.
To mówiąc, zerknął na urodziwą damulkę, jakby to ona była winna pomajtaniu – 
bo i rzeczywiście była. Imię jej brzmiało Nimue. Merlin nareszcie się w niej zakochał.
– Ginewra – wyjaśniła Nimue – jest nowo poślubioną żoną Artura.
– Córką Leodegrance’a – uzupełnił Merlin. – Teść w prezencie ślubnym ofiarował 
Arturowi okrągły stół, i stu rycerzy do kompletu. Przy stole jest miejse dla stu 
pięćdziesięciu.
– Ojej! – zdumiał się Lancelot.
– Król miał cię o tym wszystkim zawiadomić – ciągnął Merlin. – Może posłaniec 
utonął po drodze? Może był sztorm? W każdym razie król szczerze pragnął cię 
powiadomić.
– Ojej! – powtórzył chłopiec.
Widząc, że sytuacja jest dość trudna, Merlin zaczął mówić bardzo szybkko. Po 
minie Lancelota nie sposób było poznać, czy czuje się urażony, czy zawsze tak 
wygląda.
– Na razie udało się zapełnić tylko dwadzieścia dziewięć miejsc – trajkotał 
czarodziej. – Dwadzieścia jeden jest wciąż wolnych. Kupa miejsca. Na oparciach 
krzeseł wypisano złotymi literami imiona rycerzy.
W ciszy, która zapadła, nikt nie wiedział, co powiedzieć. Lancelot chrząknął 
głośno.
– Kiedy byłem w Anglii – rzekł – poznałem tam pewnego chłopca. Na imię miał 
Gawaine. Czy został rycerzem Okrągłego Stołu?
Merlin pokiwał głową ze skruszoną miną.
– Pasowano go w dniu wesela Artura.
– Rozumiem.
Znów zapadła dłuższa cisza.
– Dama, która tu siedzi – rzekł wreszcie Merlin, czując się w obowiązku przerwać 
kłopotliwe milczenie – nazywa się Nimue. Jestem w niej zakochany. Spędzamy 
właśnie coś w rodzaju miesiąca miodowego, z tym, że jest to miesiąc czarodziejski, 
i właśnie musimy oddalić się do Kornwalii. Przykro mi, że nie możemy gościć 
u państwa nieco dłużej.
– Ależ drogi Merlinie! – żachnęła się Królowa. – Zostaniecie przecież na noc, 
prawda?
– Niestety, nic z tego. Ale dzięki za miłe zaproszenie. Musimy już lecieć.
– To może chociaż strzemiennego?
– Nie, dziękuję. Wasza Wysokość jest nader uprzejma, ale naprawdę strasznie 
nam spieszno. Musimy dopilnować pewnych czarów w Kornwalii.
– Taka krótka wizyta... – zmartwiła się Królowa. Merlin przerwał jej, wstając 
z miejsca i ujmując Nimue za rękę.
– No to do widzenia – rzekł kategorycznie. Zakręcili się parę razy w miejscu i już 
ich nie było.
Postaci znikły, lecz głos czarodzieja brzmiał nadal.
-1 po robocie. A teraz, aniołku, co byś powiedziała na małą wycieczkę do tego 
miejsca w Kornwalii, o którym ci mówiłem? Tam, gdzie jest czarodziejska grota?
Lancelot wolno poczłapał do zbrojowni, do wujaszka Dapa, i stanął przed nim, 
zagryzając usta.
– Jadę do Anglii – oznajmił.
Wujaszek Dap popatrzył ze zrozumieniem, ale nic nie powiedział.
– Wyruszam dziś wieczorem.
– To dość nagła decyzja – stwierdził wujaszek Dap. – Podejmowanie nagłych 
decyzji nie jest w zwyczaju twojej matki.
– Matka o tym nie wie.
– Chcesz powiedzieć, że uciekasz z domu?
– Gdybym zwierzył się matce i ojcu, powstałoby tylko straszne zamieszanie – 
rzekł Lancelot. – Ja zresztą wcale nie uciekam. Wrócę do domu. Na razie jednak 
muszę jak najprędzej dotrzeć do Anglii.
– Chcesz, abym powiadomił o tym twoją matkę?
– Tak, proszę.
Wujaszek Dap przygryzł końce wąsów i załamał ręce.
– Kiedy się zorientują, że mogłem zapobiec twojemu wyjazdowi, Ban każe ściąć 
mi głowę.
– Nie zorientują się – zaprzeczył chłopiec bez cienia współczucia, po czym 
oddalił się, aby spakować rzeczy.
Tydzień później Lancelot i wujaszek Dap znajdowali się pośrodku kanału La 
Manche, na pokładzie dość dziwnej łodzi. Dziób i rufę wieńczyły konstrukcje 
przypominające miniaturowe zamki. Jeszcze jeden zameczek tkwił pośrodku, 
w połowie jedynego masztu: wyglądał jak gołębnik. Z przodu i z tyłu łopotały flagi. 
Jedyny żagiel nosił herbowy deseń laskowanego futra popielicy, a z czubka masztu 
powiewała długa wstęga. Wioseł było osiem. Obaj pasażerowie cierpieli na morską 
chorobę.



ROZDZIAŁ IV


Wielbiciel Króla Artura zdążał do Camelotu z ciężkim sercem. Miał osiemnaście 
lat i trudno mu było pogodzić się z tym, że poświęcił życie królowi, który tak łatwo 
o nim zapomniał – że trawił bolesne godziny na ćwiczeniach ciężką bronią w kurzu 
zbrojowni, a i tak Sir Gawaine został wcześniej od niego pasowany na rycerza – 
a przede wszystkim, że złamał opór własnego ciała, by uczynić go godnym idola, 
a kiedy osiągnął cel, do akcji wkroczyła psu na buty potrzebna żona i bez wysiłku 
sprzątnęła mu sprzed nosa obiekt uwielbienia. Lancelot był zazdrosny o Ginewrę 
i wstydził się tej zazdrości.
Wujaszek Dap w milczeniu jechał konno za pogrążonym w czarnych myślach 
chłopcem. Znał pewien sekret, którego młodociany żółtodziób jeszcze nie odkrył: 
wiedział, że wytrenował najprzedniejszego rycerza Europy. Jak dumna sikorka, 
która wykarmiła pisklę kukułki, wujaszek Dap zdążał, pełen nadziei, za swym 
wychowankiem. Wiózł zbroję Lancelota, schludnie poskładaną i powiązaną 
rzemieniami według jego własnego, oryginalnego systemu – od chwili wyjazdu 
z Francji był bowiem giermkiem młodego rycerza.
Wjechali na leśną polanę, środkiem której przepływał płytki strumyk. Był to 
bród: wypłukane kamienie spoczywały pod wodą na głębokości ledwie kilku cali. 
Słońce stało wysoko nad polaną. Gdzieś w koronach drzew dzikie gołębie gruchały 
sennie swoje „grajku-pójdź-tu”, a po przeciwnej stronie szemrzącego strumienia stał 
wielki rycerz w czarnej zbroi, z opuszczoną przyłbicą. Tkwił nieruchomo na czarnym 
rumaku. Nawet nie wydobył tarczy z płóciennego pokrowca. Nie można więc było 
odczytać jego herbu. Nieruchoma postać zakuta w żelazo i pozbawiona przez 
przyłbicę ludzkiej twarzy stwarzała atmosferę zagrożenia. Nie wiadomo było, co 
sobie myśli, ani co zamierza. Budziła grozę.
Lancelot wstrzymał konia. Tak samo postąpił wujaszek Dap. Czarny rycerz 
przeprowadził rumaka przez wodę i ściągnął cugle tuż przed wędrowcami. Powitał 
ich uniesieniem kopii, po czym tą samą kopią wskazał coś za plecami Lancelota. Nie 
wiadomo, czy radził mu gestem natychmiastowy powrót do domu, czy też 
wskazywał miejsce, z którego młodzian miałby rozpocząć szarżę. Lancelot 
odwzajemnił salut rękawicą, zawrócił konia i ruszył na wskazane miejsce. Po drodze 
przejął z rąk wujaszka Dapa jedną ze swych kopii, przełożył na pierś zawieszony 
z tyłu na łańcuchu hełm turniejowy, włożył go na głowę i poprawił stalową 
wieżyczkę na czubku. Dopiął rzemień pod brodą. W ten sposób i on stał się 
człowiekiem bez twarzy.
Dwaj jeźdźcy stanęli naprzeciwko siebie w dwóch przeciwległych krańcach 
polany. Po chwili, chociaż żaden nie wyrzekł wcześniej ani słowa, pochylili kopie, 
spięli konie ostrogami i ruszyli z kopyta. Wujaszek Dap usunął się w bezpieczne 
miejsce za pobliskim drzewem, skąd, szczerze rozradowany, śledził rozwój sytuacji. 
Przeczuwał los czarnego rycerza – chociaż Lancelot jeszcze o tym nie wiedział – więc 
z emocji raz po raz pstrykał palcami.
Wszystko, co robi się po raz pierwszy, jest bardzo emocjonujące. Pierwszy lot 
samolotem zapiera człowiekowi dech. Lancelot nigdy przedtem nie stawał do konnej 
potyczki – szarżował, co prawda, na setki pali ćwiczebnych i tysiące pierścieni, ale 
nigdy jeszcze nie ryzykował w walce własnym życiem. Ruszając do ataku, 
powiedział sobie: „Stało się. Koniec ze mną”. Zaraz jednak opanował lęk i zaczął 
działać automatycznie, jak na treningach z palem i pierścieniem.
Końcem kopii trafił pod naramiennik czarnego rycerza, dokładnie tam, gdzie 
trzeba. Rumak Lancelota mknął w tym momencie pełnym galopem, a koń czarnego 
rycerza trochę wolniej. Czarny rycerz i jego wierzchowiec wykonali gwałtowny 
zwrot w lewo, eleganckim łukiem przelecieli w powietrzu i runęli na ziemię ze 
straszliwym, metalicznym łoskotem. Mijający ich pędem Lancelot ujrzał człowieka 
i zwierzę rozciągniętych na trawie: złamana kopia zaplątała się między końskie nogi, 
a jedno kopyto rozdarło pokrowiec tarczy, która upadła nieco dalej. Czarny rycerz 
i koń całkiem się poplątali. Jeden bał się drugiego, więc obaj wierzgali co sił, chcąc się 
wzajem od siebie uwolnić. W końcu rumak podparł się na przednich nogach i wstał 
z trudem, rycerz zaś usiadł i uniósł dłoń w żelaznej rękawicy, jakby chciał się 
podrapać po głowie. Lancelot ściągnął cugle i zawrócił w stronę rywala.
Na ogół, kiedy rycerz powalił przeciwnika w walce na kopie, pokonany wpadał 
w straszny gniew, całą winę zwalał na konia i żądał dalszej walki na miecze, mówiąc: 
„Zawiodłem się na kobylim synu, lecz klnę się, że miecz ojcowski nie sprawi mi 
zawodu”.
Czarny rycerz nie postąpił jednak zgodnie z tym obyczajem. Okazało się, że jest 
bardziej pogodny, niż wskazywał na to kolor jego zbroi, bo usiadłszy, gwizdnął 
z podziwem przez szczelinę przyłbicy. Następnie zdjął z głowy hełm i otarł spocone 
czoło. Na tarczy, której pokrowiec koń rozdarł kopytem, widniał smok szkarłatny 
w złotym polu...
Lancelot cisnął kopię w krzaki, zeskoczył z konia i ukląkł przy rycerzu. Miłość 
wróciła i wypełniła go bez reszty. Jedynie Artur mógł w takiej sytuacji zachować 
zimną krew, jedynie Artur, powalony w walce, mógł siedzieć na ziemi, pogwizdując 
z podziwu dla przeciwnika.
– Panie mój – przemówił Lancelot, pokornym gestem zdejmując hełm i kłaniając 
się pochyleniem głowy, po francusku.
Uradowany Król pospiesznie gramolił się na nogi.
– Lancelot! – zawołał. – To przecież mój mały Lancelot! Syn Króla Benwicku! 
Pamiętam cię z bitwy pod Bedegraine.
To ci był upadek! Nigdy czegoś takiego nie przeżyłem. Gdzieś ty się tego 
wyuczył? Fantastyczna sztuka! Jedziesz do mnie na zamek? Jak się miewa Król Ban? 
Jak urocza mamusia? Słowo daję, stary, to było nadzwyczajne!
Lancelot patrzył na zasapanego Króla, który wyciągał ku niemu obie dłonie, bo 
sam nie mógł wstać. Zazdrość i rozżalenie opuściły go w jednej chwili.
Złapali konie i truchtem, ramię w ramię, podążyli na zamek, całkiem 
zapominając o wujaszku Dapie. Mieli sobie mnóstwo do powiedzenia i obaj gadali 
bez ustanku. Lancelot przekazywał Królowi zmyślone pozdrowienia od Króla Bana 
i Królowej Elaine, Artur zaś opowiadał o tym, jak Gawaine ukatrupił pewną damę. 
I o Królu Pellinorze, który od dnia ożenku stał się tak odważny, że niechcący zabił 
w turnieju Lotha, króla Orknejów. I o tym, że Okrągły Stół organizuje się zgodnie 
z planem, ale stanowczo zbyt powoli – ale teraz, dzięki przybyciu Lancelota, 
wszystko na pewno pójdzie gładko, w mgnieniu oka.
Pasowano go na rycerza zaraz pierwszego dnia. Mógł być pasowany już dawno, 
dwa lata wcześniej, ale uparł się, że ceremonii ma dokonać Król Artur, i nikt inny. 
Tego samego dnia wieczorem został przedstawiony Ginewrze. Niektórzy twierdzą, 
że Ginewra miała złote włosy, ale to blaga. Jej włosy były kruczoczarne, a w 
głębokim, przejrzystym błękicie oczu czaiła się zuchwałość – równie zaskakująca jak 
czerń włosów. Brzydota młodzieńca zdumiała Ginewrę, ale jej nie przestraszyła.
– Oto Lancelot, o którym tyle ci mówiłem – rzekł Król, łącząc ich dłonie. – 
Zostanie moim najlepszym rycerzem. Jeszcze nikt nie strącił mnie z konia tak jak on. 
Bądź dla niego uprzejma, Ginusiu. Ojciec Lancelota to mój stary przyjaciel.
Lancelot złożył na dłoni Ginewry zimny pocałunek.
Nie dostrzegł w Królowej niczego szczególnego, gdyż pełen był uprzedzeń 
i wyobrażeń na jej temat, które sam sobie stworzył. Na prawdziwy jej obraz nie miał 
już miejsca. Była dla niego tą, która ukradła mu skarb, a ponieważ złodzieje są 
kłamliwi, podstępni i bez serca – Lancelot przypisywał te cechy Ginewrze.
– Bardzo mi miło – uśmiechnęła się Królowa.
– Musimy opowiedzieć Lancelotowi, co się u nas zdarzyło od jego wyjazdu – 
rzekł Artur. – To mnóstwo opowiadania! Od czego by tu zacząć?
– Od Stołu – poradził Lancelot.
– Tylko nie to! – Królowa roześmiała się i spojrzała łaskawie na nowego rycerza.
– Artur o niczym innym nie myśli – wyjaśniła. – Stół śni mu się po nocach. 
Mógłby o nim mówić przez tydzień bez przerwy.
– Sprawa w zasadzie posuwa się nieźle – powiedział Król. – Trudno wymagać, 
aby takie przedsięwzięcie potoczyło się gładko jak po maśle. Ważne, że jest pomysł 
i że ludzie powoli zaczynają go rozumieć. Jestem pewien, że wszystko się uda.
– A stronnictwo Orknejów? – wtrąciła Królowa.
– Sami do nas dołączą, w stosownym czasie.
– Chodzi o Gawaine’a? – zaciekawił się Lancelot. – Co to właściwie jest, to 
stronnictwo Orknejów?
Król zrobił niewyraźną minę, po czym rzekł:
– Właściwie wszystkiemu winna jest Morgause, ich matka. Skąpiła im 
w dzieciństwie czułości i opieki, dlatego teraz tak trudno im uwierzyć w ludzką 
życzliwość. Są podejrzliwi i wszystkiego się boją. Nie pojmują mojej idei, chociaż 
starałem się im wytłumaczyć. To nie ich wina. Mamy ich tutaj trzech: Gawaine’a, 
Gaherisa i Agravaine’a.
– W roku naszego ślubu – dodała Ginewra – Artur urządził pierwszą ucztę na 
Zielone Świątki i rozesłał rycerzy na poszukiwanie zbożnych przygód, chcąc się 
przekonać, jak jego idea sprawdza się w praktyce. Kiedy wrócili, okazało się, że 
Gawaine ściął głowę jakiejś damie, a nawet stary Pellinore nie pospieszył z pomocą 
dzieweczce w potrzebie. Artur strasznie się rozgniewał.
– To nie jest wina Gawaine’a – upierał się Król. – Gawaine jest całkiem 
sympatyczny. Lubię go. Wszystkiemu winna ta kobieta.
– Mam nadzieję, że od tamtego czasu sprawy uległy poprawie?
– Owszem. Powoli, co prawda, ale z pewnością wszystko idzie ku lepszemu.
– Czy Pellinore okazał skruchę?
– Tak, Pellinore okazał głęboką skruchę – odparł Artur. – Prawdę mówiąc, nie 
miał zbyt wiele na sumieniu. Coś mu się, jak zwykle, pokręciło. Prawdziwy kłopot 
z Pellinorem tkwi w czymś innym: odkąd poślubił córę Królowej Flandrii, stał się 
maniakiem ostrej walki, i często wygrywa. Mówiłem ci, jak w czasie ćwiczeń zabił 
Króla Lotha. Fakt ten miał nieprzyjemne konsekwencje. Synowie Orkneja 
poprzysięgli pomścić ojca i głośno domagają się krwi Pellinore’a. Muszę dokładać 
wielkich starań, aby ich powstrzymać.
– Lancelot ci pomoże – powiedziała Królowa. – Miło mieć zaufanego sojusznika.
– To prawda, bardzo miło. A teraz, Lance, spodziewam się, że chciałbyś obejrzeć 
swoją komnatę.
W drugiej połowie lata sokolnicy z Camelotu kończyli tresurę sokołów 
wędrownych. Zdolny sokolnik potrafi szybko wytresować ptaka. Przy mało 
zdolnym, który popełnia wiele błędów, ptak uczy się długo. Każdy sokolnik z zamku 
Camelot chciał pokazać, że zalicza się do pierwszej kategorii i potrafi najszybciej 
ułożyć ptaka do polowania. Dlatego spacerując po łąkach, co krok spotykało się 
sierdzistych treserów wściekle szarpiących linki przywiązane do sokolich nóg 
i kłócących się z pomocnikami. Sokolnictwo – jak słusznie zauważył Król Jakub I – 
czyni człowieka porywczym. To dlatego, że same sokoły są porywcze: ich 
temperament udziela się osobom, które mają z nimi do czynienia.
Artur ofiarował Lancelotowi sokoła królewskiego z własnej hodowli. Był to 
dowód nadzwyczajnych względów, gdyż ta odmiana sokoła zarezerwowana była 
ponoć wyłącznie dla królów. Tak nas przynajmniej poucza przeorysza Juliana 
Berners – możliwe, że błędnie. Cesarzowi przysługiwał orzeł, królowi – białozór, 
szlachcicowi – sokół wędrowny, damie – drzemlik, yeomanowi czyli strażnikowi 
królewskiemu – gołębiarz, księdzu – krogulec, a kościelnemu też krogulec, ale tylko 
samiec. Uradowany podarkiem Lancelot zaraz stanął w zawody z poirytowanymi 
sokolnikami, którzy byli już mocno zaawansowani w tresurze skrzydlatych pupilów, 
wzajemnym krytykowaniu stosowanych metod, prawieniu sobie kąśliwych 
uprzejmości i atakach furii.
Ptak ofiarowany Lancelotowi był w trakcie pierzenia się. Mimo różnicy płci – 
gdyż była to samica – z powodu znacznej tuszy i zadyszki do złudzenia przypominał 
Hamleta. Długie odosobnienie w ptaszarni, gdzie spędzała okres linienia, uczyniło 
podopieczną Lancelota kapryśną i nieznośną. Dlatego też przez pierwsze dni 
pozwalał jej fruwać tylko na uwięzi – aż upewnił się, że wróci, zwabiona przynętą.
Jeśli zdarzyło wam się kiedyś kierować lotem sokoła na smyczy – czyli długiej 
lince przymocowanej do skórzanych opasek na nogach ptaka, żeby nie mógł uciec – 
wiecie doskonale, co to za mordęga. Dziś używa się kołowrotków wędkarskich, 
pozwalających na sprawne rozwijanie i ściąganie linki, ale za czasów Lancelota 
wynalazek ten był nieznany: sokolnik musiał zwijać smycz w kłębek, jak zwyczajny 
sznurek. Wynikały stąd dwa problemy. Pierwszy związany z naturą kłębka: każdy 
kłębek ma to do siebie, że po pewnym czasie zmienia się w jeden wielki supeł. Drugi 
problem polegał na tym, że jeśli wypuściło się sokoła na niezbyt dokładnie skoszoną 
łąkę, cienka smycz wplątywała się w kępy ostu i trawy, hamowała lot ptaka 
i przedłużała trening. Trudno się zatem dziwić, że Lancelot i inni rozgorączkowani 
rycerze biegali jak opętani wokół Camelotu, walcząc z supłami, rywalami i ptasią 
złośliwością.
Król Artur prosił żonę o uprzejmość względem młodego gościa. Ginewra bardzo 
kochała męża i czuła, że stanęła między nim a przyjacielem. Nie była taka głupia, 
żeby starać się wynagrodzić to Lancelotowi, ale z miejsca nabrała do chłopca 
bezinteresownej sympatii. Podobały jej się jego brzydkie, nieregularne rysy. Cieszyła 
się, że Artur prosił ją o okazywanie Lancelotowi szczególnych względów. W zamku 
Camelot nie brakowało, co prawda, sokolników, ale, ponieważ każdy z nich chciał 
wodzić sokoły, zawsze było za mało pomocników. Ginewra zaczęła więc chodzić 
z Lancelotem na łąki, aby pilnować mu kłębka.
Lancelot nie zważał zbytnio na „tę babę”. „O, znów idzie ta baba” – mruczał pod 
nosem, albo: „Dobrze, że ta baba nareszcie sobie poszła”. Szybko wciągnął się 
w atmosferę sokołnictwa, w której kobiety odgrywały skromną rolę, i nie myślał 
o Ginewrze, kiedy nie musiał. Ponieważ jednak, mimo swej brzydoty, wyrósł na 
młodzieńca o nienagannych manierach i wielkiej szlachetności, nie potrafił długo 
chować urazy. Zazdrość wobec Ginewry wkrótce minęła i Lancelot w ogóle przestał 
dostrzegać obecność Królowej. Zajmował się gorliwie tresurą sokoła, a Ginewrze po 
każdych zajęciach uprzejmie dziękował za asystę, z której zresztą chętnie korzystał.
Jednak pewnego dnia smycz szczególnie złośliwie wplątała się w osty, a na 
dodatek w przeddzień Lancelot nie dokarmił ptaka, w związku z czym sokół wpadł 
w podły humor, który szybko udzielił się i jego panu. Ginewra, która nie najlepiej 
radziła sobie z sokołami i nie była ich szczególną wielbicielką, przelękła się marsowej 
miny Lancelota i ze strachu zaczęła zachowywać się niezdarnie. Uśmiechała się 
słodko i chciała jak najlepiej, ale czuła, że nic tu po niej. Wszystko jej się mieszało. 
Z największą starannością, w najlepszej wierze, zwinęła smycz w kłębek, plącząc ją 
niemożliwie.
Lancelot odebrał jej nieszczęsny kłębek gestem niemal brutalnym.
– Do niczego – braknął i jął nerwowo rozwijać jej staranne dzieło. Gdy 
zmarszczył brwi, wyglądał wprost przerażająco.
Na jedną chwilę cały świat stanął w miejscu. Ginewra skamieniała, dotknięta do 
żywego. Czując to, i Lancelot zamarł w bezruchu. Sokół przestał się szamotać. Nawet 
liście na drzewach przestały szeleścić.
Młody rycerz zrozumiał nagle, że skrzywdził swoim zachowaniem żywą osobę, 
młodą, tak jak on sam. W jej oczach wyczytał, jakim jest potworem i jak niemile ją 
zaskoczył. Ona okazała mu uprzejmość, a on jej odpłacił grubiaństwem. Ale 
największym odkryciem Lancelota było to, że ma przed sobą człowieka, z krwi 
i kości. Człowieka, który wcale nie jest przebiegłym i podstępnym łotrem bez serca, 
tylko śliczną dziewczyną, zdolną myśleć i czuć.



ROZDZIAŁ V


Dwiema pierwszymi osobami, które spostrzegły, że Lancelot i Ginewra mają się 
ku sobie, byli wujaszek Dap i Król Artur. Artur, uprzedzony o tym romansie przez 
Merlina (chwilowo bezpiecznie zakonserwowanego w skale przez płochą Nimue), 
cały czas podświadomie się go lękał. Podświadomie – bo jako wróg wszelkich 
przepowiedni, tę również przegnał prędko ze swoich myśli. Reakcją wujaszka Dapa 
na to odkrycie było udzielenie wychowankowi surowej reprymendy, co uczynił 
w ptaszarni, w obecności tresowanego sokoła.
– Niech Cię pięta Boska broni! – wrzasnął wujaszek i przez chwilę kontynuował 
serię podobnych okrzyków. – Co to ma znaczyć? Co ty wyprawiasz? Czy pierwszy 
rycerz Europy chce zaprzepaścić wszystko, czego go nauczyłem, dla pięknych oczu 
damy? I to mężatki?
– Nie rozumiem, o co chodzi.
– Nie rozumiesz? Nie chcesz rozumieć! O Matko Boska! – pieklił się wujaszek. – 
Chodzi o Ginewrę, nie domyśliłeś się? Tak? No to chwała Bogu.
Lancelot ujął szacownego krewniaka za ramiona i usadził na skrzyni.
– Posłuchaj, wujaszku – przemówił kategorycznym tonem. – Już wcześniej 
chciałem z tobą porozmawiać. Czy nie sądzisz, że pora ci wracać do Benwick?
– Do Benwick! – wrzasnął wujaszek Dap, jakby otrzymał cios prosto w serce.
– No właśnie, do Benwick. Nie możesz przecież w nieskończoność grać mojego 
giermka. Po pierwsze dlatego, że jesteś bratem dwóch królów, a po drugie dlatego, 
że jesteś ode mnie trzy razy starszy. To wbrew kodeksowi rycerskiemu.
– Kodeks rycerski! Phi!
– Żadne „phi” nic tu nie pomoże.
– I ty to mówisz do mnie; do mnie, który cię nauczyłem wszystkiego, co 
potrafisz? Odsyłasz mnie do Benwick zanim miałem możliwość przekonać się, jak 
sobie radzisz w walce? Ani razu nie dobyłeś przy mnie miecza, słynnego Wesołka! 
To niewdzięczność, to perfidia, to zdrada! Ja umrę ze zgryzoty! Przysięgam! Klnę się 
na Niebiosa!
Po tym nastąpiła długa wiązanka dosadnych sformułowań celtyckich, wśród 
nich rzekome zaklęcie Wilhelma Zdobywcy: Per Splendorem Dei, a także Pasque Dieu – 
ulubione powiedzonko legendarnego Króla Ludwika XI, który uważał je za dowcip. 
Zainspirowany retoryką koronowanych głów, wujaszek Dap wyrecytował następnie 
zawołania Rufusa, Henryka I, Króla Jana oraz Henryka II, które brzmiały kolejno: Na 
Świętą Gębę Łukasza, Na Śmierć Boską, Na Boże Zęby i Na Bożą Głowę. Sokół 
Lancelota przyjął spektakl bardzo życzliwie, czemu dał wyraz, strosząc dziarsko 
pióra – trochę jak pokojówka, gdy trzepie za oknem miotełkę do ścierania kurzu.
– Nie chcesz, to nie jedź – wzruszył ramionami Lancelot. – Tylko bardzo cię 
proszę, nie wspominaj mi więcej o Królowej. Nic nie poradzę na to, że się lubimy. 
Sam przyznasz, że sympatia między ludźmi to nic zdrożnego? Królowa i ja nie 
jesteśmy przestępcami, ale kiedy zaczynasz prawić mi kazania, stwarzasz wrażenie, 
że robimy coś złego. Mówisz tak, jakbyś źle o mnie myślał i wątpił, czy jestem 
człowiekiem honoru. Proszę, abyś już nigdy więcej nie poruszał tego tematu.
Wujaszek Dap przewrócił oczami, zmierzwił czuprynę, załamał ręce, ucałował 
opuszki własnych palców i wykonał jeszcze szereg innych gestów obrazujących jego 
punkt widzenia. Lecz nigdy więcej nie nawiązał do romansu.
Artur odniósł się do problemu niejednoznacznie. Dawne ostrzeżenie Merlina 
dotyczące małżonki i najlepszego przyjaciela, od początku zawierało w sobie pewną 
sprzeczność: jak bowiem można nazwać przyjacielem kogoś, kto dopuszcza się 
wobec nas zdrady? Artur ubóstwiał swoją Ginewrę za jej urodę i śmiałą fantazję, dla 
Lancelota zaś od pierwszego spotkania czuł szacunek, który wkrótce przerodził się 
w braterską miłość. Z racji tych uczuć trudno mu było żywić podejrzenia, a zarazem 
i trudno było ich nie żywić. Po namyśle Artur doszedł do wniosku, że najlepszym 
wyjściem z sytuacji będzie zabrać Lancelota na wojnę z Rzymem. W ten sposób 
młodzian znajdzie się z dala od Ginewry, a król cieszyć się będzie, mając u boku 
wiernego ucznia i świetnego rycerza – mniejsza o to, czy ostrzeżenia Merlina były 
uzasadnione, czy nie.
Wojna z Rzymem była wynikiem zawiłego, wieloletniego konfliktu. Nie 
poświęcimy jej tu wiele miejsca. W pewnym sensie stanowiła dalszy ciąg bitwy pod 
Bedegraine, rozszerzonej na skalę europejską. Feudalną koncepcję wojen łupieżczych 
udało się zwalczyć w Brytanii, za granicą jednak była ona wciąż żywa i zamorscy 
amatorzy łupów wojennych łakomie spoglądali na nowo zasiadłego na tronie króla. 
Niejaki Lucjusz, dyktator rzymski (ciekawe, że i Malory używa określenia 
„dyktator”), skierował do Artura poselstwo z żądaniem haraczu (tę samą opłatę 
przed bitwą nazywano „haraczem”, a po bitwie „okupem”). Król jednak, po 
konsultacji z parlamentem, odesłał delegację z pustymi rękami i z oświadczeniem, że 
żaden haracz się Lucjuszowi nie należy. Wobec tego dyktator Lucjusz wypowiedział 
Arturowi wojnę. Czyniąc to, rozesłał posłańców w cztery strony świata na 
poszukiwanie sojuszników – całkiem jak Lars Porsena z legendy Macaulaya. 
Znaleziono ich bez trudu: aż szesnastu królów towarzyszyło Lucjuszowi w marszu 
z Rzymu przez Górną Germanię na bitwę z Anglikami. Do sojuszu przystąpiły: 
Ambage, Arrage, Alisandria, India, Hermonia, Eufratus, Affrika, Europa Większa, 
Ertania, Elamia, Arabia, Egipt, Damask, Damiecja, Kajer, Kapadocja, Tracja, Turcja, 
Pont, Pampeluna, Syria i Galacja, dołączyli też alianci z Grecji, Cypru, Macedonii, 
Kalabrii, Katalonii i Portugalii, oraz wiele tysięcy Hiszpanów.
Pierwsze tygodnie miłosnego zauroczenia Lancelota zbiegły się 
z przygotowaniami Artura do wyprawy wojennej na drugi brzeg kanału La Manche 
(przez Anglików zwanego Kanałem Angielskim), do Francji, gdzie miał stawić czoło 
wrogom. Na tę właśnie wyprawę postanowił Artur zabrać młodego rycerza. 
Lancelot, naturalnie, nie cieszył się jeszcze sławą najświetniejszego rycerza 
Okrągłego Stołu – gdyby już nim był, nawet bez romansu wziąłby udział w wojnie. 
Na razie, jak wiadomo, stawał do walki tylko jeden raz: przeciwko samemu 
Arturowi. W powszechnej opinii za prymusa wśród rycerzy uchodził Gawaine.
Lancelot był zły, że każą mu opuścić Ginewrę, gdyż uznał to za dowód braku 
zaufania. Poza tym pamiętał, że Sir Tristanowi pozwolono w podobnych 
okolicznościach pozostać u boku żony Marka, Króla Kornwalii. Nie rozumiał, 
dlaczego w takim razie jemu nie wolno zostać przy Ginewrze.
Nie będziemy wdawać się w szczegóły kampanii rzymskiej, chociaż trwała ona 
kilka lat. Ot, wojna jakich wiele: obie strony wznosiły okrzyki bojowe, zadawano 
śmiertelne ciosy, wielu padło na polu chwały, wielu wsławiło się odwagą i każdy 
dzień oglądał rycerskie popisy. Krótko mówiąc: bitwa pod Bedegraine 
w powiększeniu. Artur, podobnie jak pod Bedegraine, odmówił uznania wojny za 
wydarzenie sportowe i propagandowe, chociaż nie brakło w niej ciekawych 
incydentów. Rudy Gawaine, wysłany do rokowań w roli posła, stracił cierpliwość i w 
toku negocjacji uśmiercił przedstawiciela strony przeciwnej. Sir Lancelot stanął na 
czele bitwy wobec trzykrotnie silniejszego przeciwnika i położył trupem Króla Lyly 
oraz trzech możnych panów: Alakuka, Herawda i Heringdala. W toku dalszej 
kampanii padło trzech mocarzy, którzy uchodzili za niepokonanych – jednego z nich 
ukatrupił osobiście Król Artur. Wreszcie, w ostatnim starciu, Artur zadał cesarzowi 
Lucjuszowi tak silny cios w głowę, że ostrze jego miecza Ekskalibura oparło się 
dopiero na piersi dyktatora. Po bitwie znaleziono na polu walki zwłoki Snowdana 
Syryjczyka, króla Egiptu, króla Etiopii (bezpośredniego przodka cesarza Hajle 
Syllasjego) i siedemnastu innych królów, oraz sześćdziesięciu senatorów rzymskich. 
Artur polecił złożyć ich ciała w kosztowne trumny i posłać – bez ironii – 
burmistrzowi Rzymu, tytułem żądanego uprzednio haraczu. Podarunek ów skłonił 
burmistrza Rzymu i całą bez mała Europę do uznania Artura za najwyższego 
władcę. Krainy Pleasance, Pawia, Petersaint i Port Tremble złożyły mu hołd. Tak 
zakończyła się epoka wojen feudalnych, zarówno w Anglii, jak i na Kontynencie.
Podczas działań wojennych Artur szczerze polubił Lancelota i gdy razem wracali 
do domu, nie wierzył już zupełnie w proroctwa Merlina. W ogóle przestał myśleć 
o tej sprawie. Lancelot zyskał opinię pierwszego rycerza armii Króla Artura. I Artur, 
i Lancelot poprzysięgli sobie w duchu, że Ginewra ich nie rozdzieli. Pierwsze lata 
wspólnego żywota mieli już za sobą.



ROZDZIAŁ VI


Jak przedstawia się Lancelot z naszego końca czasu? Czy zostało po nim tylko 
wspomnienie wysportowanego brzydala? Był przecież kimś więcej niż 
średniowiecznym rycerzem, który nade wszystko cenił sobie honor.
Na wsi po dziś dzień można usłyszeć powiedzonko, które doskonale określa 
Lancelota. Farmerzy w Irlandii, gdy chcą kogoś szczególnie pochwalić, mawiają: „On 
szanuje słowo. Zawsze dotrzymuje obietnicy”.
Lancelot starał się „szanować słowo”. Dla niego – jak do dziś dla prostych ludzi 
ze wsi – słowo było najcenniejszym majątkiem.
Ale dziwna rzecz: mimo silnego postanowienia dotrzymywania słowa sobie 
i bliźnim, Lancelot miał naturę pełną sprzeczności i bynajmniej nie anielską. Cenił 
słowo honoru nie tylko dlatego, że był szlachetny, także dlatego, że miał złe 
skłonności. Złym ludziom surowe zasady potrzebne są jako hamulce. Lancelot lubił 
zadawać ból. Właśnie z powodu tej skłonności do okrucieństwa – choć zabrzmi to 
paradoksalnie – nigdy nie zabił błagającego o litość, nigdy też bez konieczności nie 
dopuścił się brutalnego postępku. Zakochał się w Ginewrze właśnie dlatego, że 
wcześniej sprawił jej ból. Możliwe, że gdyby nie dostrzegł w jej oczach cierpienia, 
nigdy nie zwróciłby na nią uwagi.
Ludzie dochodzą do świętości najdziwniejszymi drogami. Ktoś, kto nie miałby 
bzika na punkcie przyzwoitości i honoru, zwyczajnie uciekłby z żoną przyjaciela. 
Gdyby Lancelot tak postąpił, Artur, być może, uniknąłby tragedii. Normalny 
człowiek, który nie spędził połowy życia na bolesnym, żmudnym dociekaniu, co jest 
słuszne – aby w ten sposób zdusić w sobie skłonności do tego, co niesłuszne – bez 
skrupułów przeciąłby węzeł, który wszystkim trojgu szykował zgubę.
Dwaj druhowie wracali do Anglii z kampanii rzymskiej. Flota przybiła do brzegu 
w Sandwich. Dzień był szary, wrześniowy, nad skoszoną łąką bujały błękitne 
i rdzawe motylki, kuropatwy nawoływały się głosami podobnymi do cykania 
świerszczy, jagody czerniały, a leszczyny kołysały w watowanych łupinkach małe 
jeszcze i pozbawione smaku owoce. Królowa Ginewra oczekiwała na plaży, a kiedy 
powitała Króla pocałunkiem, Lancelot pojął, że mimo postanowienia, które uczynił 
w duchu, ona rozdzieli jego i Artura. Skulił się, jakby doznał nagłego skrętu kiszek, 
sztywno powitał Królową i natychmiast oddalił się na nocleg do najbliższej gospody. 
Przez całą noc nie zmrużył oka. Rankiem złożył prośbę o oddalenie go od dworu.
– Przecież na dobrą sprawę jeszcze nie widziałeś dworu – zdumiał się Artur. – 
Czemu chcesz nas tak szybko opuścić?
– Powinienem wyjechać.
– Powinieneś? – nie rozumiał Król. – Cóż znaczy to słowo?
Lancelot zacisnął pięści.
– Proszę o skierowanie mnie na misję. Pragnę szukać przygody.
– Ależ Lance...
– Czy nie temu ma służyć Okrągły Stół? – krzyknął Lancelot, tracąc opanowanie. 
– Rycerze wyprawiają się na misje przeciwko Przemocy, tak czy nie? Dlaczego więc 
mnie zatrzymujesz? Przecież na tym polega cała idea!
– Dajże pokój – rzekł Król. – Niepotrzebnie się tak gorączkujesz. Skoro tak bardzo 
chcesz wyjechać – to jedź, rób co ci się podoba. Myślałem tylko, że miło nam będzie 
zatrzymać cię na jakiś czas przy sobie. Nie unoś się, Lance. Nie rozumiem, co cię 
napadło.
– Wracaj szybko – dodała Królowa.



ROZDZIAŁ VII


Jak zaczęły się słynne misje Lancelota. Nie podjął ich ani dla sławy, ani dla 
rozrywki. Podjął je, aby uciec od Ginewry. Miały ratować – nie budować – jego 
honor. Chociaż jedną z tych misji warto opisać w szczegółach, aby pokazać, jakimi to 
sprawami usiłował Lancelot odwrócić swoją uwagę od Królowej i na czym właściwie 
polegał jego słynny honor. Opis taki da nam jednocześnie obraz sytuacji w ówczesnej 
Anglii i pomoże zrozumieć, co skłoniło Artura do prac nad teorią sprawiedliwości. 
Artur nie był szczególnie pruderyjny, ale Gramaria, w której przyszło mu panować, 
tkwiła w stanie kompletnej anarchii i trzeba było porywającej idei w stylu Okrągłego 
Stołu, aby państwo nie rozpadło się do końca. Zapędy wojenne możnowładców 
pokroju Lotha dało się ukrócić, lecz pomniejsi baronowie panoszyli się w swoich 
majątkach jak gangsterzy: dla złota wyrywali Żydom zęby, a biskupów, którzy im się 
sprzeciwiali, przypiekali ogniem. Chłop pańszczyźniany pod władzą niedobrego 
pana bywał narażony na najstraszliwsze tortury: smażenie na wolnym ogniu, 
oblewanie stopionym ołowiem, obcięcie kończyn, wykipienie oczu – a po tym 
wszystkim, jeśli przeżył, wygnanie na pastwę losu. Po drogach snuli się na 
czworakach nieszczęśnicy z podciętymi ścięgnami kolan. Biedni i bezbronni płacili 
życiem za kłótnie swoich panów, podczas gdy rycerz, nawet jeśli spadł z konia 
w ferworze walki, był tak starannie zapuszkowany, że dla wyrządzenia mu 
najmniejszej szkody trzeba by było nie lada eksperta. Na przykład w bitwie pod 
Bouvines, Filip August Francuski został strącony na ziemię i otoczony przez piechotę 
wroga, która jednak nie była w stanie dobrać się do niego przez pancerz, więc po 
pewnym czasie władca został odbity przez swoich i walczył dalej, tym zawzięciej, że 
incydent okrutnie go rozsierdził.
Niechaj więc opowieść o pierwszej misji Lancelota ukaże nam ową niespokojną 
epokę Przemocy.
Na granicy Walii mieszkali dwaj rycerze: Sir Carados i Sir Turquine. Obaj 
wywodzili się z celtyckich rodów. Jako konserwatywni baronowie, nie ugięli się 
przed autorytetem Artura i wyznawali pogląd, że jedyną skuteczną regułą rządzenia 
jest prawo silniejszego. Każdy z nich dysponował warownym zamkiem i rzeszą 
nieuczciwych dworaków, którzy pod ich rządami znajdowali o wiele większe pole 
do malwersacji, niż znaleźliby w państwie o ustroju obywatelskim. Żyli sobie jak 
orły: te, jak wiadomo, żywią się swymi pomniejszymi braćmi. Porównanie chyba 
jednak niezbyt fortunne, gdyż orły mają w sobie wielką szlachetność, a kto jak kto, 
ale Sir Turquine na pewno nie zaliczał się do osobników szlachetnych. Gdyby żył 
dzisiaj, trafiłby może nawet do szpitala wariatów, a w najlepszym razie bliscy na 
pewno doradzaliby mu psychoanalizę.
Sir Lancelot wędrował już od miesiąca, a ponieważ przez cały ten czas oddalał 
się od miejsca, do którego najbardziej ciągnęło go serce, każdy krok konia był dlań 
wielką udręką. Nagle wyjechał przeciw niemu ciężkozbrojny rycerz na ogromnej 
klaczy. Drugi rycerz, związany, zwisał mu przez siodło. Najwyraźniej zemdlał. Cały 
był okrwawiony i obszarpany. Jego głowę, która obijała się o koński bok, porastała 
ruda czupryna. Rycerz, który go pojmał, odznaczał się ogromną posturą. Lancelot 
rozpoznał w nim po herbie Sir Caradosa.
– Kim jest twój jeniec, panie?
Rosły rycerz sięgnął po dyndającą z tyłu tarczę jeńca i pokazał Lancelotowi 
„trójkąt czerwony w otoczeniu trzech ostów zielonych”.
– Co zamierzasz uczynić z Sir Gawainem?
– Nie twój interes – burknął Sir Carados.
Gawaine musiał się ocknąć, gdy klacz stanęła, bo usłyszeli nagle jego głos 
dochodzący z odwróconej głowy:
– Sir Lancelot? Czy to czasem nie ty?
– Czołem, Gawaine. Jak tam sprawy stoją?
– Jak najgorzej – odparł szczerze Sir Gawaine. – Tuszę, że mnie wybawisz, bo 
jeżeli nie ty, to, dalibóg, nie znam rycerza, który zdolen byłby to sprawić.
Wygłosił te słowa w oficjalnej wzniosłej mowie rycerskiej. W owych czasach 
obowiązywały bowiem dwa dialekty: szlachecki i plebejski. I to w każdym języku, 
była więc „wysoka” i „niska” mowa holenderska, normańska francuszczyzna, saska 
angielszczyzna.
Lancelot zmierzył wzrokiem Sir Caradosa i zagadnął go w mowie potocznej:
– Proponuję, żebyś zdjął z konia tego gościa i zmierzył się ze mną. Co ty na to?
– Odpowiem ci, żeś głupiec i spotka cię ten sam los, co i jego.
Złożyli zatem Gawaine’a na ziemi, solidnie skrępowanego, żeby nie mógł uciec, 
i jęli szykować się do walki. Sir Carados miał giermka do podawania kopii, Lancelot 
zaś, który uparł się zostawić wujaszka Dapa w domu, skazany był na samoobsługę.
Walka ta różniła się znacznie od pojedynku Lancelota z Arturem. Przede 
wszystkim, siły i umiejętności przeciwników były tym razem bardziej wyrównane, 
więc w fazie walki na kopie żaden nie dał się wysadzić z siodła. Jesionowe drzewce 
popękały w drzazgi, a oni dalej siedzieli na koniach, które też dzielnie znosiły impet 
starć. Jednak w starciu na miecze Lancelot przewyższył rywala. Po godzinie 
z kawałkiem wymiany ciosów zadał Sir Caradosowi tak silne uderzenie w szczyt 
hełmu, że przeciął osłonę głowy wraz z zawartością, a chwiejącego się w siodle 
nieboszczyka chwycił za kołnierz, ściągnął pod kopyta konia, sam zeskoczył na 
ziemię i zręcznym ruchem obciął mu głowę. Po czym uwolnił z więzów Sir 
Gawaine’a, który, podziękowawszy mu wylewnie, odjechał zaraz w dzikie ostępy 
Anglii, porzucając wszelką myśl o Caradosie. Lancelot niebawem napotkał swego 
młodego kuzyna, Sir Lionela, i podążyli dalej razem tropem zła, które należało 
wyplenić. Niesłusznie uczynili zbyt rychło zapominając o Sir Caradosie.
Po kilku dniach podróży, w upalnie południe, dotarli do innego lasu. Lancelot, 
wyczerpany pogodą i własną wewnętrzną walką o Królową, czuł, że nie da już ani 
kroku. Lionel nie nalegał, gdyż chciało mu się spać, więc postanowili zdrzemnąć się 
chwilę w krzakach pod jabłonią, uwiązawszy wpierw konie do mocnych konarów. 
Lancelota sen zmorzył natychmiast, lecz Sir Lionelowi dokuczały muchy, a gdy tak 
leżał, zły na brzęczące owady, ujrzał przed sobą dziwne widowisko.
Trzej rycerze w pełnym rynsztunku czmychali co sił w koniach przed czwartym, 
który ich ścigał. Kopyta końskie dudniły, aż ziemia drżała – dziw doprawdy, że 
Lancelot się nie obudził. Ogromny rycerz, który ścigał zbrojnych, schwytał ich 
w końcu, jednego po drugim, postrącał z koni, związał i wziął do niewoli.
Lionel był ambitnym młodzieńcem. Postanowił przewyższyć słynnego kuzyna. 
Wstał po cichu, założył zbroję i puścił się w ślad za zwycięskim olbrzymem 
z zamiarem wyzwania go na pojedynek. Nie minęła minuta, a i on leżał na ziemi, 
skrępowany tak ciasno, że nie mógł ruszyć ani ręką, ani nogą. Lancelot ani drgnął. 
Wkrótce po całym zajściu nie zostało ani śladu. Tajemniczym pogromcą czterech 
rycerzy był Sir Turquine, brat owego Caradosa, którego tak niedawno zgładził 
Lancelot. Sir Turquine miał zwyczaj trzymać swoich jeńców w ponurym zamczysku, 
gdzie rozbierał ich do naga i chłostał do woli. Była to jego ulubiona rozrywka.
Przed śpiącym Lancelotem defilował tymczasem inny orszak. Czterech paradnie 
wystrojonych rycerzy podtrzymywało na czterech włóczniach zielony baldachim. 
Pod baldachimem jechały na białych mułach cztery królowe w średnim wieku. 
Wyglądało to bardzo malowniczo. Gdy orszak mijał jabłonkę, rumak Lancelota 
zarżał dźwięcznie.
Królowa Morgana le Fay, najstarsza z czterech królewskich eksczarownic, 
zatrzymała orszak i podjechała bliżej do Sir Lancelota. Wyglądał dość groźnie, gdy 
tak leżał w wysokiej trawie, w pełnym rynsztunku.
– Toż to Sir Lancelot!
Skandal roznosi się szybko, zwłaszcza wśród istot nadprzyrodzonych, toteż 
cztery królowe wiedziały już, że Lancelot kocha się w Ginewrze. Wiedziały również, 
że uchodzi za najsilniejszego rycerza na świecie. Dlatego zazdrościły go Ginewrze. 
I oto nadarzyła im się wspaniała okazja do działania. Zaczęły kłócić się między sobą 
o prawo do rzucenia czarów na Lancelota.
– Nie kłóćmy się – rzekła w końcu Morgana le Fay. – Rzucę na niego czar, który 
sprawi, że nie obudzi się przez sześć godzin. Zdążymy go w tym czasie przewieźć do 
mojego zamku, a tam – niech sam zdecyduje, którą z nas wybiera.
Tak też uczyniły. Dwaj rycerze ponieśli uśpionego mistrza turniejów na tarczy, 
wprost do zamku Rydwan. Zamczysko nie występowało tym razem w swojej 
czarodziejskiej postaci – budowli z jedzenia – lecz było, jak na co dzień, zwyczajną 
fortecą. Lancelota wrzucono do zimnej, pozbawionej sprzętów komory, gdzie miał 
leżeć do czasu ustąpienia czaru Królowej Morgany.
Gdy się zbudził, nie wiedział, gdzie się znajduje. Ciemna komnata była cała 
z kamienia, jak lochy. Lancelot leżał w mroku i czekał, co będzie. Wkrótce zaczął 
rozmyślać o Królowej Ginewrze.
Wreszcie doczekał się: do komnaty wkroczyła panna z obiadem i powitała go 
wesoło:
– Jakże się miewa Sir Lancelot?
– Trudno powiedzieć, piękna panno. Nie mam pojęcia, jak się tutaj dostałem, 
więc i nie bardzo wiem, jak się miewam.
– Nie obawiaj się. Jeśli naprawdę jesteś tak mężny, jak powiadają, to kto wie, 
może już jutro z rana zdołam ci pomóc.
– Wielkie dzięki. Pomożesz mi czy nie, w każdym razie bądź mi życzliwa.
Piękna panna wyszła z komnaty.
Rankiem rozległ się łoskot skobli, zgrzyt zardzewiałych zamków, i do lochu 
wtargnęła grupa sług w kolczugach. Ustawili się karnie po obu stronach drzwi, 
tworząc szpaler dla czterech królowych, które przybyły pięknie wystrojone. 
Wszystkie po kolei dygnęły dwornie przed Sir Lancelotem. Ten wstał uprzejmie i z 
ponurą miną odpowiadał skinieniem głowy na ich ukłony. Morgana le Fay 
przedstawiła mu siebie i towarzyszki jako królowe Zachodu, Północy, Wschodu 
i Wysp.
– Nie myśl sobie, rycerzu, że cię nie znamy – oświadczyła następnie. – Jesteś Sir 
Lancelot Dulac i romansujesz z Królową Ginewrą. Uchodzisz za najświetniejszego 
rycerza na świecie i właśnie dlatego owa dama ma się ku tobie. Dowiedz się więc, że 
nastał kres amorów. Teraz my, cztery królowe, mamy cię w swojej mocy. Jedną z nas 
musisz wybrać na damę swego serca. Trzeba abyś zadecydował sam – ale jedną z nas 
wybrać musisz. Mów, którą.
– Jakże mogę dokonać takiego wyboru? – zaperzył się Lancelot.
– Nie możesz, lecz musisz.
– Po pierwsze – rzekł Lancelot – nieprawdą jest to, co mówicie o mnie i o 
małżonce króla Anglii. Ginewra jest najczulszą i najwierniejszą żoną swojego pana. 
Gdybym był wolny i miał na sobie zbroję, z ochotą zmierzyłbym się z każdym 
wystawionym przez was rycerzem, aby tego dowieść. Po drugie, oświadczam, że ani 
mi w głowie zadawać się bliżej z którąkolwiek z was. Darujcie szorstkie słowa, ale 
nic więcej nie mam do powiedzenia.
– Ach tak! – rzekła ozięble Morgana le Fay.
– Właśnie tak – potwierdził Lancelot.
– Nic więcej?
– Nic a nic.
Cztery królowe dygnęły z lodowatą wyniosłością i wymaszerowały z celi. 
Strażnicy popisowo wykonali w tył zwrot, podzwaniając długimi kolczugami 
o posadzkę. Zgasło światło w korytarzu. Drzwi zatrzasnęły się, klucz zgrzytnął 
w zamku, szczęknęły zamykane zasuwy.
Urodziwa panna wróciła z następnym posiłkiem i z wyraźną chęcią 
porozmawiania z Lancelotem. Sprawiła na nim wrażenie osóbki śmiałej i nawykłej 
do stawiania na swoim.
– Wspominałaś, że mogłabyś mi pomóc? Panna zerknęła na niego podejrzliwie 
i odparła:
– Owszem, lecz tylko pod warunkiem, że jesteś tym, za kogo się podajesz. Czy 
rzeczywiście jesteś Sir Lancelotem?
– Obawiam się, że tak.
– Więc pomogę ci, jeżeli ty mi pomożesz. To rzekłszy, zalała się łzami.
Zanim przestanie szlochać – uroczo zresztą i z wielkim zaangażowaniem – 
wyjaśnijmy zasady turniejów rycerskich, które w owych zamierzchłych czasach 
rozgrywano w Gramarii. Wielki turniej był czymś więcej niż pojedynkiem. 
W pojedynku rycerze walczyli parami na kopie, albo na miecze, a ten, który 
zwyciężył, otrzymywał nagrodę. Turniej miał formułę znacznie bardziej swobodną. 
Po każdej stronie stawało dwudziestu, trzydziestu rycerzy, którzy na umówiony 
znak szarżowali jak kto chciał na stronę przeciwną. Walkom grupowym 
przyznawano wysoką rangę, czego dowodem fakt, że kto wniósł „zieloną opłatę” za 
udział w turnieju, mógł z tym samym biletem stawać do pojedynku – ale nie na 
odwrót. W turniejach było zawsze wielu rannych. Nie można jednak uznać turnieju 
za pomysł całkowicie szkodliwy – pod warunkiem, że przebieg walk byłby należycie 
kontrolowany. Niestety, w dawnych czasach o kontroli właściwie nie było mowy.
Wesoła Anglia z epoki Króla Pendragona podobna była do Biednej Starej Irlandii 
z czasów 0’Connella. Wszystkim rządziły zbrojne frakcje. Rycerze jednego hrabstwa, 
a nawet mieszkańcy jednej okolicy, albo też służba konkretnego pana, bez trudu 
potrafili wprawić się w stan zajadłej nienawiści wobec sąsiada i jego ludzi. 
Nienawiść przeradzała się w agresję i wówczas król, albo przywódca jednej frakcji, 
wyzywał wodza drugiej na turniej. Obie strony przybywały na miejsce spotkania 
z jak najszczerszym zamiarem wyrządzenia sobie nawzajem krzywdy. Podobnie 
bywało w czasach walk papistów z protestantami, a także podczas waśni między 
domem Stuartów a domem orańskim: reprezentanci zwaśnionych stron nacierali na 
wroga z maczugami w pięściach i żądzą mordu w sercach.
– Czemu płaczesz? – zainteresował się Lancelot.
– O, ja nieszczęsna! Podły krół Celtów Północnych wyzwał mojego ojca na 
turniej, który ma się rozegrać w przyszły wtorek. Tamten król ma po swojej stronie 
trzech rycerzy Króla Artura, więc mój biedny ojczulek na pewno przegra, a może 
nawet zostanie ranny!
– Rozumiem. A jak brzmi imię twojego ojca, panienko?
– Król Bagdemagus.
Sir Lancelot wstał i uprzejmie ucałował pannę w czoło. Pojął w lot, czego się po 
nim spodziewa.
– Doskonale – powiedział. – Jeśli zdołasz wyrwać mnie z tego więzienia, 
w przyszły wtorek stanę do walki po stronie Króla Bagdemagusa.
– Dzięki ci, dzięki! – zawołała panna, wyżymając chusteczkę do nosa. – Muszę 
już iść, bo będą mnie szukali na dole.
Chyba jasne, że nie miała zamiaru pomagać królowej Celtów Północnych więzić 
Lancelota, skoro król Celtów Północnych stawał do walki przeciwko jej ojcu.
Z samego rana, zanim mieszkańcy zamku wyszli z pościeli, Lancelot usłyszał 
cichutkie otwieranie ciężkich drzwi. W jego dłoń wślizgnęła się delikatna rączka i po 
ciemku został wyprowadzony z celi. Przeszli przez dwanaścioro magicznych drzwi 
i dotarli do zbrojowni, gdzie czekała na Lancelota jego zbroja, wypolerowana 
i gotowa do założenia. Rycerz przywdział zbroję i udał się za przewodniczką do 
stajni, gdzie jego rumak krzesał iskry o kamienną posadzkę nowiuteńką, błyszczącą 
podkową.
– Pamiętaj.
– Oczywiście.
To rzekłszy, ruszył przez most zwodzony w światło poranku.
Skradając się korytarzami zamczyska Rydwan, Lancelot i jego przewodniczka 
ułożyli plan spotkania z Królem Bagdemagusem. Lancelot miał się udać do 
pobliskiego opactwa białych braci i tam czekać na pannę, która, rzecz jasna, musiała 
zbiec przed Królową Morgana po zdradzieckim udzieleniu pomocy więźniowi. 
Następnie oboje mieli poczekać w opactwie na sprowadzenie Króla Bagdemagusa i z 
nim ustalić szczegóły turnieju. Niestety, zamczysko Rydwan stało w Puszczy Dzikiej 
i Lancelot szybko zgubił drogę do opactwa. Krążył z koniem po lesie przez cały 
dzień: wpadali na drzewa, plątali się w jagodowych zaroślach i raz po raz tracili 
cierpliwość. Pod wieczór natknęli się na namiot z purpurowego złotogłowiu. 
W środku nie było nikogo.
Lancelot zsiadł z konia i obejrzał namiot z bliska. Tak luksusowy obiekt w sercu 
dzikiej głuszy musiał budzić zdziwienie, zwłaszcza że nie było widać właściciela.
– Jakiś dziwny ten namiot – pomyślał Lancelot, smutny, bo stale miał przed 
oczami Ginewrę. – Dziwny nie dziwny, ale chyba zostanę w nim na noc. Albo stoi tu 
dla przygody – w takim razie jest moim obowiązkiem owej przygody zakosztować, 
albo właściciele wyjechali na wakacje – w takim razie na pewno nie mieliby nic 
przeciwko temu, abym jedną noc przespał w ich namiocie. Zresztą nie mam innego 
wyjścia, bo zgubiłem drogę.
Rozkulbaczył konia, uwiązał go, zdjął zbroję i rozwiesił ją starannie na pobliskim 
drzewie, na wierzchu umieszczając tarczę. Następnie spożył część chleba, który 
panna dała mu na drogę, popił wodą ze strumienia, płynącego usłużnie za 
namiotem, przeciągnął się, aż mu chrupnęło w łokciach, ziewnął, postukał się trzy 
razy pięścią w zęby i poszedł spać. Łoże było ogromne, zarzucone kapą 
z purpurowego złotogłowiu, identycznego jak pokrycie namiotu. Lancelot rzucił się 
na nie, wtulił nos w jedwabną poduszkę, ucałował ją, myśląc o Ginewrze i zapadł 
w kamienny sen.
Kiedy się ocknął, na niebie świecił księżyc, a na lewej nodze Lancelota siedział 
jakiś golas i obcinał sobie paznokcie.
Wyrwany z miłosnego snu, Lancelot odskoczył gwałtownie, kiedy poczuł na 
sobie ciężar obcego. Tamten, równie zdziwiony, że ktoś rusza się w łóżku, skoczył 
i chwycił za miecz. Lancelot zeskoczył z łoża po przeciwnej stronie i pomknął po 
wiszącą na drzewie zbroję. Obcy golas deptał mu po piętach, próbując ugodzić 
mieczem w plecy. Lancelotowi udało się jednak bezpiecznie dopaść drzewa. Zaraz 
zwrócił się ku obcemu z bronią w ręku. W blasku księżyca obaj wyglądali osobliwie 
i strasznie: dwa golasy z mieczami połyskującymi srebrzyście pod sierpem miesiąca.
– Już po tobie! – wrzasnął obcy, mierząc w nogi Lancelota. W sekundę później 
jego miecz leżał na ziemi, on sam zaś, skulony, trzymał się oburącz za brzuch 
i poświstywał z bólu. Krew, która chlusnęła z zadanej przez Lancelota rany, 
wydawała się czarna w blasku księżyca. Cięcie ukazywało intymne wnętrze jamy 
brzusznej rannego.
– Dość! – jęknął nieszczęśnik. – Litości. Odwróć miecz. Zabiłeś mnie.
– Bardzo mi przykro – powiedział Lancelot. – Nawet nie poczekałeś, aż wezmę 
broń do ręki.
– Litości! Litości! – błagał ranny.
Lancelot wbił miecz w ziemię i podszedł bliżej, chcąc obejrzeć ranę.
– Nic ci nie zrobię – zapewnił. – Nie bój się. Daj zobaczyć.
– Przeciąłeś mi wątrobę – rzekł z wyrzutem ranny.
– Mogę najwyżej jeszcze raz przeprosić. Nie wiem nawet, o co walczyliśmy. 
Wesprzyj się na moim ramieniu, zaprowadzę cię do łóżka.
Ułożył go w pościeli, zatamował krwotok i stwierdził, że rana nie jest śmiertelna. 
Nagle w otworze namiotu stanęła Piękna dama. Ponieważ Lancelot zapalił w środku 
kaganek z knotem z sitowia, dama z miejsca zorientowała się w sytuacji i podniosła 
piskliwy lament. Na przemian to pocieszała rannego, to oskarżała Lancelota 
o morderstwo. Trwało to dłuższą chwilę.
– Przestań wyć! – uciszył ją brutalnie poszkodowany. – On nie jest mordercą. To 
była pomyłka.
– Leżałem w łóżku – wyjaśnił Lancelot. – Szanowny pan wszedł i usiadł na mnie. 
Tak nas to obu zaskoczyło, że się pobiliśmy. Bardzo mi przykro, że go skaleczyłem.
– Przecież to nasze łóżko! – oburzyła się głośno dama, jak trzy niedźwiadki 
w bajce o Złotowłosej i Trzech Niedźwiadkach. – Co obcy człowiek robił w naszym 
łóżku?
– Raz jeszcze najmocniej przepraszam. Gdy tu przybyłem, namiot stał pusty, a że 
zgubiłem drogę i opadłem z sił, pomyślałem sobie, że nic się nie stanie, jeżeli 
prześpię w nim tę jedną noc.
– Bardzo słusznie: bo i nic się nie stało – zapewnił go ranny. – Zapraszamy na 
nocleg. Ta rana, zdaje się, to bagatelka. Można spytać o imię szanownego pana?
– Lancelot.
– Coś podobnego! – uradował się gospodarz namiotu. – Słyszysz, moja duszko, 
z kim stawałem do walki? Nic dziwnego, że nieco mnie poturbował. Zdziwiłem się 
tylko, że tak łatwo darował mi życie.
Ponieważ nalegali, Lancelot spędził u nich noc, a rankiem wskazali mu drogę do 
opactwa białych braci.
Spotkanie w puszczy nie wnosi nic nowego do głównego wątku opowieści, 
ważne jest tylko o tyle, że ranny rycerz, który miał na imię Belleus, został zaproszony 
przez Lancelota do Okrągłego Stołu, gdy tylko wydobrzeje. Belleus odznaczał się 
wielkodusznością, a właśnie takich ludzi potrzebował Artur. Poza tym Lancelot 
chciał mu wynagrodzić niechcący zadane cierpienie.
W opactwie białych braci oczekiwała Lancelota zdesperowana panna. Już 
zaczynała lękać się, że ją oszukał. Ledwie jednak na kamiennym dziedzińcu 
zabrzmiał stukot kopyt rumaka, który wiózł Lancelota, zbiegła z wieży jak 
uskrzydlona i powitała rycerza z niekłamaną radością.
– Ojciec przybędzie tutaj dziś wieczorem! – wołała z daleka. – Bardzo się cieszę, 
że jesteś! Bałam się, że zapomniałeś!
Wiecznie skrzywione oblicze Lancelota rozjaśniło się uśmiechem na ten 
eufemizm. Następnie rycerz wziął kąpiel, przebrał się w szaty cywilne i tak 
przygotowany czekał na Króla Bagdemagusa.
– Dziwne jest życie w Gramarii – mówił sam do siebie, próbując zagłuszyć myśl 
o młodej królowej. – Wszystko dzieje się tutaj bardzo szybko, a na dodatek przez 
połowę czasu człowiek nie ma pojęcia, gdzie jest. Trzeba się będzie zająć tym 
kuzynem, który mi zginął pod jabłonią. Osobliwy kraj! Jakieś królowe wyczyniają 
czary-mary, jakieś zwaśnione frakcje tępią się w turniejach, nigdy nie wiesz, czy ci 
ktoś w nocy nie wlezie do łóżka, połowa krewnych ni stąd ni zowąd znika ci bez 
śladu, trudno się w tym wszystkim połapać.
Wstał, przyczesał włosy, wygładził szatę i zszedł na dół powitać Króla 
Bagdemagusa.
Nie ma powodu, aby zbyt szczegółowo rozwodzić się nad turniejem. Pełny jego 
opis daje Malory. Lancelot wziął sobie do pomocy trzech rycerzy poleconych przez 
pannę i zarządził, że wszyscy czterej (on również) będą walczyć z białymi tarczami, 
znamionującymi niedoświadczonych wojowników. Bardzo mu na tym zależało, 
gdyż wiedział, że po przeciwnej stronie walczyć będą trzej jego towarzysze od 
Okrągłego Stołu, przez których nie chciał zostać rozpoznany: bał się przykrych 
komentarzy na dworze Króla Artura. Mimo ryzyka, nie zrezygnował z walki 
przeciwko druhom – uważał bowiem za swój obowiązek dotrzymać słowa danego 
pannie. Prowadzący siły przeciwnika król Celtów Północnych dowodził stu 
sześćdziesięcioma rycerzami; po stronie Króla Bagdemagusa było ich raptem 
osiemdziesięciu. Lancelot zaatakował jednego z trzech rycerzy Okrągłego Stołu 
i wywichnął mu rękę z barku. Na drugiego natarł z takim impetem, że nieszczęśnik 
wystrzelił z siodła i zarył hełmem w ziemię na głębokość kilku cali. Trzeciego tak 
silnie rąbnął w głowę, że krew puściła mu się z nosa, a spłoszony koń poniósł go nie 
wiadomo dokąd. Jeszcze zanim Lancelot złamał królowi Celtów Północnych nogę 
w udzie, obie strony doszły do wniosku, że turniej uznać można za zakończony.
Nasz bohater udał się następnie na poszukiwanie Lionela. Po raz pierwszy, 
odkąd się pogubili, działał z własnej i nieprzymuszonej woli, gdyż wcześniej albo 
więziły go złe królowe, albo wypełniał obietnicę daną pannie, która wyrwała go 
z więzienia. Zanim odjechał, Król Bagdemagus odebrał nagrodę należną zwycięzcy 
turnieju. Panna dziękowała Lancelotowi prawie ze łzami. Wszyscy wszystkim 
obiecywali dozgonną przyjaźń i pomoc wzajemną na każde wezwanie. Potem 
Lancelot dosiadł konia i, wypytując napotkanych wieśniaków o drogę, pojechał 
w stronę puszczy, gdzie rosła jabłoń, pod którą po raz ostatni widział kuzyna. Miał 
nadzieję, że tam, na miejscu, zwietrzy trop, choć było raczej zimno.
W puszczy, gdzie rosła jabłoń, a dokładnie pod samą jabłonią, spotkał damę na 
białym rumaku. Jabłoń uchodziła za czarodziejską i dlatego panował pod nią taki 
ruch.
– Pani – skłonił się Lancelot. – Czy wiadomo ci coś o przygodach w tej puszczy?
– Jest ich w bród – odparła dama – ale tylko dla śmiałka.
– Chętnie spróbuję szczęścia.
– Wyglądasz na silnego. I patrzysz dumnie, na przekór jakże żałośnie odstającym 
uszom. Jeśli chcesz, zaprowadzę cię do najgroźniejszego barona na świecie, tylko że 
on cię na pewno zabije.
– Nic nie szkodzi.
– Zaprowadzę cię pod warunkiem, że zdradzisz mi swoje imię. Jeśli bowiem nie 
jesteś słynnym rycerzem, zetknięcie cię z baronem byłoby morderstwem.
– Na imię mi Lancelot.
– Tak przypuszczałam – rzekła dama. – To świetnie, bo jeśli wierzyć temu, co 
ludzie powiadają, jesteś chyba jedynym rycerzem na świecie zdolnym pokonać 
człowieka, do którego mam cię zaprowadzić. Nazywa się on Sir Turquine.
– W porządku.
– Niektórzy twierdzą, że to wariat. Trzyma w lochach sześćdziesięciu czterech 
rycerzy pojmanych w pojedynkach i chłoszcze ich cierniowym biczem. Jeżeli cię 
złapie, też zostaniesz wychłostany. Na golasa.
– Z opisu sądząc, ciekawy przeciwnik.
– Stworzył coś w rodzaju obozu koncentracyjnego.
– Właśnie dlatego latami ćwiczyłem się w walce – rzekł Sir Lancelot. – Przeciwko 
temu Artur wymyślił Okrągły Stół.
– Zabiorę cię do niego, ale obiecaj, że potem ty coś dla mnie zrobisz. Jeżeli 
zwyciężysz, naturalnie.
– Co takiego?
– Nie obawiaj się. Chodzi tylko o pokonanie innego rycerza, znanego gnębiciela 
panien.
– Przyrzekam z ochotą.
– Jedźmy zatem. Bóg wie, czy ci się powiedzie. Na wszelki wypadek pomodlę się 
za ciebie w czasie walki.
Ruszyli w drogę i po pewnym czasie dotarli do brodu, identycznego jak ten, przy 
którym Lancelot odbył swą pierwszą walkę z Królem Arturem. Na okolicznych 
drzewach wisiały pordzewiałe hełmy i poszczerbione tarcze – razem sześćdziesiąt 
cztery – a na tarczach widniały skośne pasy, szewrony, i szczupaki, i kosy, i orły, 
i siedzące lwy o smutnych pyskach. Rzemienie tarcz były całkiem zielone, omszałe. 
Istny gaj szubienic.
Na drzewie rosnącym w samym środku polany wisiała wielka miedziana balia, 
górująca nad kolekcją tarcz. Ostatnia tarcza, zawieszona tuż pod balią, nosiła herb 
Lionela: szewron szkarłatny na srebrnym tle, z pasem oznaczającym boczną linię 
rodu.
Lancelot natychmiast odgadł, do czego służy balia. Dopiął hełm, sięgnął do 
naczynia przez kapiące wilgocią listowie, i zabębnił w nie trzonem włóczni, aż dno 
odpadło. Następnie, razem z damą, stał spokojnie i czekał. Puszcza zamarła po 
strasznym hałasie.
Nikt się nie zjawiał.
– Jego zamek stoi zaraz za lasem – powiedziała dama.
W milczeniu podjechali do wrót zamczyska i przez pół godziny krążyli pod 
zawartą bramą. Lancelot zdjął hełm i rękawice i jął ze zdenerwowania obgryzać 
paznokcie.
Minęło pół godziny, nim z puszczy wyjechał konno gigantyczny rycerz, tak 
podobny do Sir Caradosa, którego Lancelot wyprawił na tamten świat, ratując 
Gawaine’a, że nasz bohater oniemiał ze zdziwienia. Przybysz przypominał Sir 
Caradosa nie tylko posturą, ale i tym, że wiózł skrępowanego i przerzuconego przez 
siodło klaczy rycerza. Co więcej, na tarczy pojmanego widniał szewron w otoczeniu 
trzech ostów, a jeden narożnik był czerwony. Tak się bowiem złożyło, że drugi 
rycerz-olbrzym pochwycił Gaherisa, brata Gawaine’a. Lancelot śledził go okiem 
wytrawnego znawcy.
Warto dodać, że wprawny obserwator umiał rozpoznać rycerza w zbroi, nawet 
jeśli tamten był zamaskowany i nosił tarczę bez insygniów. Sam Lancelot musiał 
w późniejszych latach stawać do walki w przebraniu, bo inaczej nikt nie miałby 
odwagi z nim się zmierzyć. Artur i druhowie poznawali go tak czy owak – po stylu 
jazdy na rumaku. Dzisiejsi kibice krykieta też potrafią rozróżnić zawodników na 
boisku, chociaż z trybun nie widzą ich twarzy – zasada jest ta sama.
Lancelot, dzięki długiej praktyce rycerskiej, potrafił szybko i trafnie ocenić styl 
każdego wojownika. Nie musiał długo obserwować Sir Turquine’a, aby dostrzec 
u niego pewną wadę techniki siedzenia w siodle. Powiedział nawet damie, że jeżeli 
Sir Turquine nie poprawi się w siodle, odbicie jeńca nie powinno sprawić kłopotu. 
Niestety, zanim doszło do starcia, Sir Turquine poprawił pozycję, więc tym razem 
wnikliwość Lancelota na nic się nie zdała – warto jednak było o niej napomknąć na 
wstępie wykładu o pojedynkach na kopie.
Najistotniejsza była technika jazdy. Zawodnik, który nie obawiał się puścić 
w galop przed samym zwarciem, na ogół wygrywał. Większość rycerzy w ostatniej 
chwili lekko hamowała, nie uderzali więc z pełnym impetem. Dzięki temu Lancelot 
zawsze zwyciężał w starciu na kopie. Wujaszek Dap mawiał, że Lancelot ma elan – 
siłę witalną. Nieraz, walcząc w przebraniu, celowo najeżdżał na przeciwnika 
niezdarnie, lekko uniesiony w siodle, i dopiero w ostatniej chwili śmigał jak strzała – 
co widząc, publika, a nierzadko i sam nieszczęsny oponent, wznosiła okrzyk: „To 
Lancelot!”, nim jeszcze ostrze kopii dosięgło celu.
– Cny rycerzu – rzekł Lancelot. – Złóż rannego na ziemi i daj mu odsapnąć. My 
tymczasem zmierzymy siły.
Sir Turquine podjechał bliżej i wycedził przez zęby:
– Jeśli jesteś rycerzem Okrągłego Stołu, z największą przyjemnością strącę cię 
z konia, a następnie wychłostam. Chętnie oddam tę przysługę tobie i całemu Stołowi.
– Ambitny zamysł.
Rozjechali się, jak kazał obyczaj, w przeciwne strony, pochylili kopie i natarli na 
siebie jak dwie burze. Lancelot w ostatniej chwili spostrzegł, że pomylił się co do 
postawy Sir Turquine’a w siodle. Pojął, że Sir Turquine jest mistrzem walki na kopie, 
jakiego dotąd nie spotkał, atakującym silnie i celnie jak on sam.
Pochylili się i starli kopie w jednym momencie: zatrzymane gwałtownie rumaki 
stanęły dęba i padły na grzbiety, a obie kopie wystrzeliły w górę i przez chwilę 
wirowały wdzięcznie na wysokości, jak po silnej eksplozji. Dama na białym koniu 
odwróciła wzrok. Gdy ponownie spojrzała na pole walki, leżały tam konie 
z przetrąconymi grzbietami i dwaj rycerze.
Dwie godziny później Lancelot i Sir Turquine wciąż walczyli na miecze.
– Przerwa! – zawołał Turquine. – Chcę z tobą pogadać! Lancelot opuścił miecz.
– Kim jesteś? – spytał Sir Turquine. – Nigdy jeszcze nie walczyłem z równie 
świetnym rycerzem. I równie wytrwałym. Coś ci powiem. Mam w zamku 
sześćdziesięciu czterech jeńców. Zabiłem i okaleczyłem setki innych. Ale żaden nie 
dorównywał tobie. Zawrzyjmy pokój, zostańmy przyjaciółmi, a uwolnię wszystkich 
więźniów.
– Bardzo to uprzejme z twojej strony.
– Zrobię to dla ciebie. Chyba że jesteś tym jedynym rycerzem, z którym 
musiałbym walczyć na śmierć i życie.
– A jak brzmi imię tego jedynego?
– Lancelot – odparł Turquine. – Jeżeli jesteś Lancelotem, to nie ma mowy o tym, 
żebym się poddał, ani o przyjaźni. Lancelot zabił mojego brata, Caradosa.
– To ja.
Sir Turquine syknął z czeluści hełmu i zadał błyskawiczny cios, nim przeciwnik 
gotowy był do podjęcia walki.
– Taki jesteś? – oburzył się Lancelot. – Mogłem skłamać i uzyskać wolność dla 
wszystkich jeńców, a ty próbujesz zabić mnie bez ostrzeżenia?
Sir Turquine syczał dalej.
– Żal mi Caradosa – ciągnął Lancelot. – Poległ w uczciwej walce i nie 
proponował, że mi się podda. Nie błagał o litość. Padł podczas wymiany ciosów.
Walczyli jeszcze dwie godziny. Zbrojni rycerze posługiwali się nie tylko końcem 
miecza. Nieraz okładali się rękojeściami, a nawet tarczami. Trawę wokół walczących 
zrosiła krew: niewielkie cętki, jak na łusce pstrąga, każda z ogonkiem nadającym jej 
kształt kijanki. Od czasu do czasu przeciwnicy wpadali na siebie, pchani ciężarem 
zbroi. Ciężkie, wypchane słomą hełmy ówczesnej jazdy miały tak malutkie otworki 
do oddychania, że walczący praktycznie się w nich dusili. Tarcze wisiały na nich 
byle jak, nie stanowiąc żadnej osłony.
Pojedynek zakończył się gwałtownie, w jednej sekundzie i bez słowa. Lancelot, 
dostrzegając sposobność, rzucił miecz i pochwycił Turquine’a za wystającą część 
twarzową hełmu. Runęli na ziemię. Hełm spadł z głowy Turquine’a. Dobyli krótkich 
mieczy do walki wręcz. Turquine poderwał się, zadrżał – i już nie żył.
Nieco później, kiedy Gaheris i dama poili Lancelota wodą, ten rzekł:
– Miał swoje wady, ale walczył dzielnie. Szkoda, że się nie poddał.
– Pomyśl lepiej o torturowanych jeńcach i o chłoście.
– Tak – zadumał się Lancelot. – On należał do starej szkoły. Musimy z nią 
skończyć. Ale trzeba przyznać, że Sir Turquine wystawił starej szkole dobre 
świadectwo.
– Brutal i okrutnik – zawyrokowała dama.
– Możliwe, ale brata kochał. Czy pożyczysz mi konia, Gaherisie? Chciałbym udać 
się dalej, a mój rumak padł, biedaczysko. Pożycz mi swojego, a sam pójdź na zamek 
uwolnić Lionela i resztę więźniów. Lionelowi powiedz, żeby wracał na dwór Króla 
Artura i więcej się nie wygłupiał. Ja pojadę dalej z tą damą. Zgadzasz się?
– Możesz wziąć mego konia, oczywiście – zapewnił go Gaheris. – Jemu również, 
tak jak i mnie, uratowałeś życie. Ratujesz Orknejów jednego po drugim! Zaczęło się 
od Gawaine’a. A Agravaine jest jednym z jeńców na zamku Sir Turquine’a. Koń jest 
twój, Lancelocie, bierz go sobie.



ROZDZIAŁ VIII


Podczas pierwszej wyprawy, która trwała rok, Lancelot miał jeszcze parę 
przygód, lecz tylko dwie z nich tak naprawdę zasługują na opowiedzenie. Obie 
miały związek z przestarzałym etosem Prawa Pięści, przeciwko któremu Król Artur 
powołał rycerską krucjatę. Stara szkoła i jej wielkopańskie tradycje stanowiły 
w owym okresie idealną pożywkę dla żądnych przygód rycerzy – bo najzacieklej 
broni się klasa rządząca, która traci władzę. Okrągły Stół był odpowiedzią na Prawo 
Pięści. Na wieść o nim porywczy baronowie hołdujący przemocy chwycili za broń 
w desperackim odruchu obrony. Gdyby w owych dniach istniała gazeta „The 
Times”, z pewnością słaliby do niej pełne oburzenia listy. Najmniej zajadli 
przekonywali się wzajemnie, że Artur uległ nowomodnym mrzonkom, a jego 
rycerze to zepsuta „dzisiejsza młodzież”, która nie dorasta do rangi ojców. Mniej 
okrzesani natomiast nie szczędzili królowi i jego rycerzom najpaskudniej szych 
epitetów, gorszych nawet niż „bolszewicy” i, folgując własnym brutalnym 
zachciankom, rozprzestrzeniali wyssane z palca plotki o rzekomych 
niegodziwościach, jakich dopuszczali się rycerze Okrągłego Stołu. Podłe pogłoski 
znajdowały wdzięcznych słuchaczy w podłych osobnikach i w końcu wszyscy 
zatracili zdrowy rozsądek. Wielu możnych panów, których przyszło w końcu 
pokonać Lancelotowi, przedstawiało go wręcz jako hochsztaplera, walczącego 
niedozwolonymi metodami – a wszystko to ze strachu przed utratą władzy. Walczyli 
z nim jak z antychrystem: bezpardonowo i z całym okrucieństwem – wierzyli 
bowiem święcie, że bronią słusznej sprawy. Rozpętała się wojna domowa dwóch 
ideologii.
Pewnego pięknego letniego dnia Lancelot wjechał w okolicę nie znanego sobie 
zamku. Na obrzeżach łąki rosły z rzadka ogromne drzewa – wiązy, dęby i buki. 
Lancelotowi ciężko było na sercu, bo myślał o Ginewrze. Zanim rozstał się z damą, 
która zawiodła go do Sir Turquine’a, po czym on spełnił daną jej obietnicę, odbyli 
krótką rozmowę o małżeństwie. Rozmowa ta popsuła Lancelotowi humor. Dama 
twierdziła bowiem, że Lancelot powinien mieć żonę, albo przynajmniej panią swego 
serca, czym wielce go rozgniewała.
– Każdemu wolno mieć własne zdanie – oświadczył jej – lecz jeśli idzie o mnie, to 
okoliczności uniemożliwiają mi ożenek, a wiązanie się z kobietą bez ślubu uważam 
za niegodne.
Jeszcze chwilę kłócili się na ten temat, po czym każde pojechało w swoją stronę. 
Od tamtej pory minęło sporo czasu i zdarzyło się kilka przygód, ale Lancelot wciąż 
rozmyślał nad tym, co mu radziła owa dama, i czuł się podle.
Nagle usłyszał głos dzwonków i podniósł wzrok.
Nad jego głową przelatywała dorodna samica sokoła wędrownego: dzwonki u jej 
nóg wyśpiewywały na wietrze czystym altem, a z tyłu powiewała jedwabna smycz. 
Ptak zmierzał ku koronie pobliskiego wiązu. Był wyraźnie niespokojny. Przysiadł na 
szczycie drzewa, rozwarł dziób i wściekłym wzrokiem mierzył okolicę. Smycz 
owinęła się trzykrotnie wokół gałęzi. Gdy sokół zauważył, że Lancelot zmierza 
w jego stronę, chciał znów zerwać się do lotu, lecz niestety – zawisł na smyczy głową 
w dół, bijąc skrzydłami. Lancelot struchlał z obawy, że ptak może sobie połamać 
skrzydła. Po chwili sokół przestał się szamotać, kręcił się tylko wolno wokół własnej 
osi – w tej pozycji utracił wszelką godność i wyglądał komicznie, zwłaszcza gdy na 
znak oburzenia uniósł głowę i wyciągnął szyję jak wąż.
– Sir Lancelocie, ach, Sir Lancelocie! – rozległo się wołanie obcej Lancelotowi 
damy, która zmierzała ku niemu galopem, próbując załamywać dłonie, chociaż 
ściskała w nich lejce. – Sir Lancelocie, pomocy! Sokół mi uciekł!
– Jest tam, na drzewie – poinformował ją spokojnie Sir Lancelot.
– O, ja nieszczęsna! Chciałam go tylko zawrócić przed przeszkodą, i smycz się 
zerwała! Jeżeli go nie złapię, mąż mnie zabije! Jest bardzo porywczy, a sokoły kocha 
nade wszystko!
– Chyba nie tak, żeby miał zabić łaskawą panią?
– Oj tak, tak! Zabije mnie, a potem będzie żałował. Jest wielce popędliwy.
– Chętnie go przed tym powstrzymam.
– Uchowaj Boże! – żachnęła się dama. – Nie o to chodzi. Mógłbyś mu przy okazji 
zrobić krzywdę, a ja nie życzę sobie, aby mojego najdroższego małżonka spotkała 
jakakolwiek przykrość. Czy nie zechciałbyś raczej wdrapać się na drzewo i zdjąć 
sokoła?
Lancelot spojrzał najpierw na damę, potem na drzewo i – jak podaje Malory – 
odpowiedział:
– Piękna pani, skoro znasz moje imię i prosisz mnie o pomoc jako rycerza, 
uczynię co w mej mocy, aby zwrócić ci sokoła. Zważ jednak, że wspinaczka nie jest 
moją mocną stroną, a drzewo należy do wyjątkowo wysokich i nie ma zbyt wielu 
konarów, które mogłyby dać mi oparcie.
Całą młodość strawił Lancelot na przygotowywaniach do walki. Nie miał czasu 
aby, jak inni chłopcy, łazić po drzewach. Dlatego prośba, która nie speszyłaby kogoś 
wychowanego jak Artur czy Gawaine, dla Lancelota stanowiła nie lada wyzwanie.
Ze smętną miną zdjął zbroję, popatrując przy tym ukradkiem na przeklęte 
drzewo. Został w samej koszuli i gatkach. Mężnie zaatakował pierwsze konary, gdy 
tymczasem dama biegała w kółko pod drzewem, plotąc trzy po trzy o sokołach, 
mężach i pięknej ostatnio pogodzie.
– Wszystko w porządku – mruczał pod nosem Lancelot, krzywiąc się, gdy 
drobinki kory wpadały mu do oczu. – Wszystko w porządku. W porządku.
Wspiął się na sam czubek. Sokół tymczasem zaplątał się już całkiem 
beznadziejnie, i szyją, i skrzydłami. Walczył ze smyczą jak ze śmiertelnym wrogiem. 
Lancelot musiał mu podstawić nagą dłoń, w którą ptak, ogarnięty paniką, wpił się 
szponami – rycerz jednak, nie bacząc na ból i rany, cierpliwie wyplątywał sokoła 
z więzów. Sokolnicy niewiele sobie robią z razów zadawanych im przez 
podopiecznych – znacznie bardziej zajmują ich ptasie obyczaje.
Oswobodziwszy sokoła, Lancelot uświadomił sobie, że nie zejdzie na ziemię 
z pomocą jednej tylko wolnej ręki.
Krzyknął więc do damy, która z góry wydawała się bardzo mała:
– Uwaga! Przywiążę koniec smyczy do ciężkiej gałęzi, jeżeli zdołam ją ułamać, 
i zrzucę na dół. Wybiorę nie za ciężką, żeby ptak opadał łagodnie. Na starcie 
podrzucę go w górę, żeby się znów nie zaplątał.
– Tylko błagam, ostrożnie! – pisnęła dama.
Lancelot postąpił zgodnie z zapowiedzią, po czym zaczął bardzo niepewnie 
schodzić z drzewa. Po drodze trafił na kilka trudnych miejsc, gdzie o sukcesie 
decydował wyłącznie zmysł równowagi. Z wysokości jakichś dwudziestu stóp nad 
ziemią ujrzał nadjeżdżającego galopem opasłego rycerza w pełnym rynsztunku.
– Ha! To Sir Lancelot! – zawołał grubas. – Mam cię tam, gdzie chciałem!
Dama zabrała swojego sokoła i jęła się oddalać.
– Łaskawa pani! – krzyknął Lancelot, dziwiąc się w duchu, skąd wszyscy znają 
jego imię.
– Odczep się od niej, łajdaku! – wrzasnął grubas. – To moja żona. Zrobiła, co jej 
kazałem. To była pułapka! Ha-ha! Mam cię teraz, bez zbroi! Zginiesz marnie jak ślePe 
kocię!
– Niezbyt to rycerski postępek – skrzywił się Lancelot. – Mógłbyś przynajmniej 
dać mi przywdziać zbroję i stanąć do równej walki.
– Co? Dać ci się uzbroić? Za kogo mnie masz? Gwiżdżę na te wasze nowomodne 
bzdury! Łotra, który się żywi pieczenia z niemowląt, poćwiartuję bez pardonu jak 
najpodlejszego gada, którym jest!
– Ależ...
– Złaź no mi stamtąd! I to prędko! Nie będę czekał do wieczora. Złaź i poddaj się 
wyrokowi jak mężczyzna, jeżeli jesteś mężczyzną!
– Zapewniam, że nie jadam niemowląt. Grubas spurpurowiał z gniewu 
i wrzasnął:
– Kłamca! Diabeł wcielony! Złaź natychmiast! Lancelot siedział na gałęzi, dyndał 
nogami i obgryzał paznokcie.
– Czy to znaczy – spytał po namyśle – że specjalnie wypuściłeś sokoła, żeby 
zaplątał się na drzewie i żebyś ty mógł mnie zabić, gdy będę nie odziany?
– Złaź, powiadam!
– Jeżeli zejdę, będę próbował cię zabić.
– Błazen! – krzyknął grubas.
– Jak wolisz – powiedział Lancelot. – Nie trzeba było próbować podłych 
sztuczek. Pytam po raz ostatni: dasz mi przywdziać zbroję?
– Jeszcze czego!
Lancelot ułamał zbutwiały konar i zeskoczył na ziemię tuż za swoim rumakiem, 
który teraz oddzielał go od przeciwnika. Grubas zamachnął się z wyraźnym 
zamiarem ścięcia głowy Lancelotowi. Musiał w tym celu wychylić się ponad grzbiet 
dzielącego ich konia. Lancelot wystawił w obronie miękką gałąź, w którą miecz 
rycerza wbił się głęboko. W ten sposób Lancelot zdobył miecz, którym poderżnął 
napastnikowi gardło.
– Odejdź, kobieto – rzekł do damy, która obserwowała całe zajście z pewnej 
odległości. – Przestań beczeć. Twój mąż był głupcem, a ty mnie nudzisz. Wcale nie 
żałuję, że go zabiłem.
Nieprawda: żałował.
Ostatnia przygoda również wiązała się ze zdradą i z damą. Pogrążony w smutku 
Lancelot jechał przez moczary, które, wówczas nie osuszane, stanowiły najdziksze 
obszary Anglii. Ich sekretne szlaki znali tylko sascy „bagienni”, dawno wytępieni 
przez Uthera Pendragona – było to zatem jedno wielkie, pachnące morzem 
trzęsawisko pod niskim, szarym niebem. Wokół buczały bąki, ptaki-błotniaki 
przefruwały, muskając sitowie, wyżej zaś szybowały nieprzeliczone klucze 
świstunów, krzyżówek i innych kaczek – jak uskrzydlone butelki szampana w szyku 
bojowym. Na słonych bagnach pasły się gęsi ze Spitzbergenu, które można 
rozpoznać po charakterystycznym wygięciu szyi. Bagienni ludzie łowili je w sieci 
i wnyki. Jeśli ufać temu, w co święcie wierzyła cała Anglia, bagienni mieli cętkowane 
brzuchy i błony między palcami. Podobno zabijali wszystkich obcych.
Lancelot zdążał wprost przed siebie drogą, która zdawała się prowadzić 
donikąd, gdy wtem z przeciwnej strony nadjechało ku niemu galopem dwoje ludzi. 
Kiedy się przybliżyli, okazało się, że to rycerz i dama. Dama gnała przodem jak 
szalona, a rycerz ją ścigał, wymachując błyszczącym mieczem na tle szarego nieba.
– Hola! Hola! – krzyknął Lancelot, tarasując im drogę.
– Ratunku! – pisnęła przeraźliwie dama. – Pomocy! On chce mi ściąć głowę!
– Zostaw ją! Z drogi! – zawołał rycerz. – To moja żona! Dopuściła się 
cudzołóstwa!
– To nieprawda! – załkała dama. – Błagam cię, panie, ratuj mnie przed tym 
strasznym, okrutnym brutalem! Wpadł w szał zazdrości tylko dlatego, że lubię 
ciotecznego brata. Czy nie wolno mi lubić ciotecznego brata?
– Milcz, bezwstydnico! – huknął rozjuszony rycerz i zamierzył się na nią 
mieczem.
Lancelot wjechał między skłóconą parę i oświadczył:
– Nie wolno w ten sposób odnosić się do damy. Wszystko jedno, kto zawinił, 
zabijanie dam jest niedozwolone.
– Od kiedy to?
– Odkąd na tronie zasiada Król Artur.
– To moja żona – powtórzył z uporem rycerz. – Nic ci do niej. Z drogi, 
powiadam! Ona zdradza męża i jeszcze kłamie!
– Nieprawda! – pisnęła dama. – Za to ty jesteś gburem, i w dodatku pijesz!
– A przez kogo! I co jest gorsze: pijaństwo czy cudzołóstwo?
– Cisza! – rozkazał Lancelot. – To nie do wytrzymania. Widzę, że będę musiał 
jechać między wami, aż trochę ochłoniecie. A może, panie, zechcesz zmierzyć się ze 
mną, zamiast zabijać tę damę?
– Bądź pewien, że nie zechcę. Po skośnych czerwonych pasach na srebrnym tle 
poznaję, żeś jest Lancelot. Jeszcze nie zwariowałem, żeby stawać do walki 
z Lancelotem, i to o takie ścierwo jak ona. Co ty jej tak bronisz?
– Dobrze, odejdę – zgodził się Lancelot. – Ale pod warunkiem, że przysięgniesz 
na swój honor rycerski nigdy nie zabić kobiety.
– Ani mi się śni.
– Wiedziałam, że tak powiesz – jęknęła dama. – A nawet gdybyś przysiągł, i tak 
nie dotrzymałbyś słowa.
– Z tyłu nadciąga oddział bagiennych wojowników, zbrojnych od stóp do głów – 
powiedział rycerz. – Obejrzyj się.
Lancelot ściągnął cugle i zerknął przez ramię. Rycerz tylko na to czekał: wychylił 
się z konia i zręcznym ruchem ściął głowę damie. Gdy Lancelot odwrócił się, nie 
ujrzawszy żadnych wojowników, obok niego siedziała w siodle kobieta bez głowy. 
Pomalutku przechylała się w lewo, a krew rytmicznie chlustała jej z obciętej szyi. 
Wreszcie spadła na ziemię. Koń Lancelota był zbryzgany krwią.
Lancelotowi nozdrza pobielały z gniewu.
– Zapłacisz za to życiem – wycedził przez zęby.
Na to rycerz zeskoczył z konia, padł plackiem na ziemię i jął błagać:
– Daruj mi życie, litości! Ona mnie zdradzała! Lancelot również zsiadł z konia. 
Dobył miecza.
– Wstawaj. Wstawaj i walcz, ty... ty...
Rycerz podczołgał się bliżej i objął go za nogi. Tym samym uniemożliwił 
Lancelotowi skuteczny zamach mieczem, gdyż znalazł się zbyt blisko. I dalej wył: 
„Litości! Litości!”. Lancelot z obrzydzeniem patrzył na jego tchórzostwo i poniżenie.
– Wstawaj – powtórzył. – Wstawaj i walcz. Coś ci zaproponuję: zdejmę zbroję 
i zostawię sobie sam miecz.
Ale rycerz znał tylko jedną odpowiedź:
– Litości! Litości!
Lancelot zadrżał – nie z gniewu na rycerza, lecz od zalewającej go fali 
okrucieństwa. Z odrazą cofnął miecz i odepchnął mazgaja.
– Popatrz, ile tu krwi – powiedział.
– Nie zabijaj mnie – błagał rycerz. – Poddają się. Poddaję. Nie wolno zabić 
człowieka, który błaga o łaskę.
Lancelot schował miecz i odstąpił od rycerza, czując, że odstępuje od własnej 
duszy. Czuł w sercu okrucieństwo zmieszane z tchórzostwem; czyniło go to śmiałym 
i litościwym.
– Wstań – rzekł. – Nie uczynię ci krzywdy. Wstań i odejdź. Rycerz oparł się na 
czworakach, jak pies. Spojrzał niepewnie na Lancelota. Potem powoli, chwiejnie 
podniósł się na nogi. Lancelot odszedł na bok i zwymiotował z obrzydzenia.
Zwyczaj nakazywał, aby w Zielone Świątki wszyscy rycerze Okrągłego Stołu 
zebrali się w Carlion i tam zdali relacje ze swoich przygód. Artur przekonał się 
bowiem, że ludzie chętniej walczą o nową ideę Prawa, kiedy mają potem okazję do 
pochwalenia się swoimi wyczynami. Wielu przyprowadzało jeńców, jako żywe 
ilustracje opowieści. To tak, jakby główny inspektor policji w odległym zakątku 
Afryki rozesłał swych podwładnych po całej dżungli z poleceniem powrotu na Boże 
Narodzenie i doprowadzenia wszystkich kacyków, których przywiedli na drogę 
praworządności. Sam pobyt na królewskim dworze niezmiernie imponował 
kacykom i sprawiał, że wracali do siebie odmienieni.
Zielone Świątki po pierwszej wyprawie Lancelota wypadły żenująco. Wystąpiło 
kilku obdartych wielkoludów spod znaku Twardej Ręki, pojmanych przez frakcję 
Orknejów – ledwie jednak złożyli królowi stosowny hołd, sypnęła się dosłownie 
lawina jeńców i adoratorów Lancelota.
– Kto cię pojmał?
– Lancelot.
– A ciebie, zacny człowieku?
– Lancelot.
Niebawem cały Stół wykrzykiwał odpowiedź chórem. Artur mówił:
– Witaj w Carlion, Sir Belleusie. Zdradź nam, proszę, któremu z moich rycerzy się 
poddałeś?
– Lancelotowi! – wołał gromko chór Okrągłego Stołu.
A Sir Belleus, czerwony ze wstydu, bo myślał, że naśmiewają się z niego, 
odpowiadał cicho:
– Tak, poddałem się Sir Lancelotowi.
Przybył nawet Sir Bevidere i wyznał, że skrócił o głowę żonę, która go zdradzała. 
Wspomnianą głowę przyniósł z sobą. Jako pokutę kazano mu odwieźć ją do papieża 
– co też uczynił i stał się potem wielce pobożny. Ponury Gawaine opowiedział ze 
szkockim akcentem, w jaki sposób został uratowany z rąk Sir Caradosa. Gaheris, 
przybyły na czele delegacji sześćdziesięciu czterech rycerzy z pordzewiałymi 
tarczami, zrelacjonował wybawienie ich spod tyranii Sir Turquine’a. Córa Króla 
Bagdemagusa barwnie opisała potyczkę Lancelota z królem Celtów Północnych. 
Przybyli też bohaterowie innych przygód, o których tutaj nie wspomnieliśmy – 
przeważnie rycerze, którzy poddali się Lancelotowi, kiedy walczył w przebraniu Sir 
Kaya. Pamiętacie, być może, z pierwszej księgi, że Kay słynął z niewyparzonego 
języka, przez co przysporzył sobie wielu wrogów. Lancelot podczas swojej pierwszej 
wyprawy ratował go trzykrotnie przed żądnymi zemsty rycerzami. W końcu, 
pragnąc wyekspediować Kaya bezpiecznie do zamku, podszedł go we śnie i zamienił 
zbroje. Od tamtej pory rycerze stający z nim do walki w przekonaniu, że jest Sir 
Kayem, przeżywali największe zaskoczenie swego życia, natomiast ci, którzy 
potykali się z Kayem w zbroi Sir Lancelota, cieszyli się jak dzieci, że tak łatwo dają 
radę osławionemu mistrzowi pojedynków. Do grona tych, którzy ulegli Lancelotowi 
w stroju Kaya, należeli: Gawaine, Uwaine, Sagramour, Ector de Maris i jeszcze 
trzech. Przybył też rycerz imieniem Sir Meliot de Logres, uratowany z opresji 
w okolicznościach nadprzyrodzonych.
Wszyscy oni składali hołd nie Królowi Arturowi, lecz Ginewrze. Lancelot przez 
okrągły rok trzymał się od niej z dala i uważał, że coś mu się za to należy. Skoro 
myślał o Królowej bez przerwy, pozwolił sobie teraz chociaż na tę przyjemność, że 
jego hołdownicy klękali u jej stóp. Miało to spowodować fatalne konsekwencje.



ROZDZIAŁ IX


Trudno wyjaśnić przypadek Ginewry – chyba, że kobieta potrafi kochać dwóch 
mężczyzn jednocześnie. Nie sposób zapewne kochać dwie istoty dokładnie tak samo, 
lecz przecież istnieją rozmaite odmiany miłości. Kobieta kocha równocześnie męża 
i dzieci, a mężczyzna potrafi myśleć łakomie o jednej niewieście, chociaż sercem 
związany jest z drugą. Na podobnej zasadzie Ginewra zakochała się we Francuzie, 
nie tracąc uczucia do Artura. Kiedy to się zaczęło, ona i Lancelot byli jeszcze niemal 
dziećmi, Król zaś był od nich o jakieś osiem lat starszy. Dla kogoś, kto ma 
dwadzieścia dwa lata, trzydziestka to wiek graniczący ze starością. Małżeństwo 
Ginewry i Artura należało do tak zwanych „kontraktowych”: opierało się na 
układzie Artura z Królem Leodegrancem i Ginewra nie miała tu nic do gadania. 
Owocem tego układu stał się szczęśliwy związek – jak to najczęściej związki 
„kontraktowe”. Zanim Lancelot pojawił się na scenie, młoda żona ubóstwiała 
słynnego małżonka, chociaż był taki stary. Darzyła go szacunkiem, wdzięcznością, 
uprzejmością, miłością i czułą opieką. Można powiedzieć, że żywiła ku niemu 
wszystkie serdeczne uczucia – oprócz namiętności.
Gdy jeńcy Lancelota składali jej hołd, nieco ponaddwudziestoletnia Królowa 
siedziała na tronie cała w pąsach, a wielka, oświetlona pochodniami komnata 
stopniowo zapełniała się rycerzami, którzy zaraz na progu przyklękali na jedno 
kolano.
– Czyim jesteś jeńcem?
– Jestem jeńcem Królowej, na śmierć i życie, przysłanym do niej przez Sir 
Lancelota.
– A ty?
– Jeniec Królowej, z rozkazu Lancelota.
Imię Lancelota było na wszystkich ustach: najlepszy rycerz świata, niezrównany, 
przewyższający nawet Tristana, dworny, miłosierny, brzydki, niepokonany. 
Wszystkich, którzy to imię wymawiali, przysłał Lancelot do jej stóp. Zupełnie jakby 
miała urodziny – tyle prezentów! Jak w bajce.
Ginewra siedziała prosto i godnie, po królewsku, kłoniąc głowę przed każdym 
kolejnym hołdownikiem. Wszystkim darowała wolność. Jej oczy lśniły przy tym 
jaśniej niż korona.
Na końcu wszedł sam Lancelot. Poprzedziło go poruszenie paziów stojących 
z pochodniami u drzwi, i szmer, który przebiegł przez całą salę. Nagle zamarł brzęk 
noży o talerze i szczęk kufli, ucichły przyjacielskie okrzyki, przywodzące na myśl 
sejmik ptactwa wodnego na wyspie Świętej Kildy; przestano wołać o baraninę 
i dolewkę miodu – białe plamy twarzy jak na komendę zwróciły się ku wejściu. Stał 
tam Lancelot, już nie w zbroi, lecz w przepysznym aksamitnym płaszczu, suto 
fałdowanym i starannie udrapowanym. Zawahał się i zatrzymał w ciemnej ramie 
drzwi, niepewny, co ma oznaczać ta niezwykła cisza. Nagły blask pochodni oświetlił 
sympatyczne oblicze brzydala. Wówczas twarze biesiadników zwróciły się 
z powrotem do talerzy, kontynuowano ptasi zlot. A Lancelot zbliżył się do tronu, 
aby ucałować dłoń Króla.
To właśnie była decydująca chwila. Zamiast cokolwiek wyjaśniać, lepiej ją opisać.
– No, no, Lance! Spisałeś się na medal! – powitał go wesoło Artur. – Ginusia nie 
może się doliczyć hołdowników!
– Wszyscy należą do niej – rzekł Lancelot. On i Królowa unikali nawzajem swego 
wzroku. Ich oczy spotkały się raz jeden, jak dwa magnesy, w chwili gdy Lancelot 
przekroczył próg komnaty.
– Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że należą i do mnie – powiedział Król. – 
Przysłałeś mi w prezencie ze trzy hrabstwa.
Lancelot bał się ciszy. Zaczął mówić szybko:
– Trzy hrabstwa to niewiele dla imperatora całej Europy. Chwalisz mnie, jakbyś 
sam nigdy nie pokonał imperatora Rzymu. A co tam słychać w dominiach?
– Tylko od nas zależy, co tam słychać, Lance. Pobicie dyktatora nic nie da, jeżeli 
ty i inni rycerze nie spełnicie misji cywilizacyjnej. Co za przyjemność być władcą 
Europy, jeżeli jej mieszkańcy tłuką się i mordują jak szaleni?
Ginewra przyszła w sukurs ukochanemu w walce z ciszą. Był to początek ich 
współdziałania.
– Dziwak z ciebie, kochany Arturze – powiedziała. – Ciągle jeździsz na wojny, 
zwyciężasz, podbijasz, a potem mówisz, że wojna jest złem.
– Bo jest złem. Nie ma gorszego zła na świecie. Czy muszę tłumaczyć ci wszystko 
od początku?
– Nie, nie, ja to rozumiem.
– A frakcja Orknejów? – wtrącił pospiesznie Lancelot. – Jak na niej sprawdza się 
twój szlachetny plan cywilizacyjny? Prawo zamiast Pięści? Pamiętaj, że nie było mnie 
tu przez cały rok.
Król podparł głowę dłońmi i zapatrzył się smętnie w stół między łokciami. Był 
przecież tylko dobrym, poczciwym, pokój miłującym człowiekiem, któremu trafił się 
w młodości genialny nauczyciel. Do spółki opracowali teorię, głoszącą, iż zabijanie 
ludzi i tyrania są złem. By złu temu położyć kres, wymyślili Okrągły Stół – ideę 
ogólną, jak demokracja, rywalizacja sportowa czy moralność. W praktyce okazało się, 
że nie można zbudować świata bez przelewu krwi. Gdy Artur czuł się silny i pewny 
siebie, nie przejmował się tym za bardzo, widząc, że dylemat jest nieunikniony, 
jednak w chwilach słabości dręczył go wstyd i zwątpienie. Był jednym z pierwszych 
władców Północy, którzy wpadli na koncepcję cywilizacji i pragnęli iść drogą inną 
niż Attyla, wódz Hunów. Jednak walka z powszechnym chaosem wydawała się 
chwilami syzyfową pracą. Artur często myślał, że lepiej by było, gdyby wszyscy jego 
chwalebnie polegli rycerze żyli nadal – choćby pod rządami tyranii i szaleństwa – 
miast spoczywać w zimnych mogiłach.
– Frakcja Orknejów nadal sprawia kłopoty – powiedział. – Podobnie jak cały plan 
cywilizacji, poza tym skromnym fragmentem, który przedstawiłeś nam w osobach 
swych jeńców. Do chwili twego przybycia zdawało mi się, że nie władam niczym – 
teraz mam wrażenie, że jestem imperatorem trzech hrabstw.
– Na czym polega kłopot z frakcją Orknejów?
– Na Boga! Czy musimy o tym rozmawiać, zamiast cieszyć się z twojego 
powrotu? A jednak tak, obawiam się, że musimy.
– Chodzi o Morgause – rzekła Królowa.
– To tylko część problemu. Morgause od śmierci Lotha wdaje się w romanse 
z każdym przygodnym mężczyzną. Jaka szkoda, że Król Pellinore miał nieostrożność 
go zabić! To fatalnie wpłynęło na dzieci Lotha.
– Nie pojmuję.
Król w zakłopotaniu poskrobał blat stołu i oświadczył:
– Żałuję, żeś pokonał Gawaine’a, walcząc z nim w przebraniu Kaya. I chyba lepiej 
byłoby, gdybyś nie wybawił jego i jego brata z rąk Caradosa i Turquine’a.
– Dlaczego?
– Okrągły Stół – odparł Artur powoli – wydawał nam się dobry, kiedyśmy go 
wymyślili. Potrzebny był sposób na to, aby rycerze mogli demonstrować swój 
kunszt, nie czyniąc szkody innym ludziom. Nadal uważam, że jedyną metodą było 
zapoczątkować modę, zabawę, jak wśród dzieci. Aby ich przyciągnąć, należało 
stworzyć grupę, zgraną paczkę, jak to robią dzieciaki w szkole. Członków grupy 
wiązała solenna przysięga na śmierć i życie, za ideę. Nazwijmy tę ideę Cywilizacją. 
Hasło „Cywilizacja” wymyśliłem ku ochronie słabych: nie gwałcić dziewic, nie 
okradać wdów, nie kopać leżącego. Ludzie powinni się ucywilizować. Ale moja idea 
zamieniła się w sport. Merlin zawsze powiadał, że działanie dla sportu jest 
przekleństwem świata – i to prawda. Mój plan rozwija się teraz w złym kierunku. 
Rycerze stają się ślepymi fanatykami idei. Zamieniają ją we współzawodnictwo. 
Merlin nazywał to „manią hazardu”. Wszyscy plotkują o tym, kto kogo ostatnio 
wysadził z siodła, kto uratował więcej dziewic i kto jest najświetniejszym rycerzem 
Okrągłego Stołu. A Stół miał być okrągły właśnie po to, aby zapobiec temu zjawisku 
– niestety, nie zapobiegł mu. Największe szaleństwo ogarnęło frakcję Orknejów. 
Przypuszczam, że stale niepewni miłości matki, robią wszystko, aby przodować przy 
Okrągłym Stole. Chcą być najlepsi, aby powetować sobie brak matczynych uczuć. 
Dlatego żałuję, że pokonałeś Gawaine’a. To poczciwa dusza, ale na zawsze zachowa 
do ciebie urazę. Ugodziłeś go w honor – a ten stał się dla moich rycerzy ważniejszy 
niż ich własne dusze. Musisz teraz uważać, czy frakcja Orknejów nie dybie na twoje 
życie, tak jak na życie Pellinore’a. Niemiła sytuacja. Dla ratowania tak zwanego 
honoru, człowiek gotów dopuścić się najpodlejszej zbrodni. Pluję sobie w brodę, że 
wymyśliłem ten cały honor, ducha sportowego i cywilizację.
– Wspaniałe przemówienie – pochwalił Lancelot. – Rozchmurz się, panie. Frakcja 
Orknejów nic mi nie zrobi. Nawet gdyby dybała na moje życie. Co zaś do 
twierdzenia, że twój plan rozwija się w złym kierunku – to czysty nonsens. Nigdy 
jeszcze nie wymyślono nic lepszego niż Okrągły Stół.
Artur, który cały czas siedział z głową w dłoniach, podniósł na niego wzrok. 
Wówczas ujrzał, że jego serdeczny druh i ukochana małżonka wpatrują się w siebie 
jak zauroczeni. Pospiesznie skupił więc uwagę na talerzu.



ROZDZIAŁ X


Wujaszek Dap obracał hełm w dłoniach. Lambrekin przecięty i postrzępiony. 
Trzeba będzie założyć nowy. To honor dla rycerza paradować z rozciętym 
lambrekinem, ale nie wtedy, kiedy można go wymienić. Byłaby to manifestacja 
godna pyszałka.
Znajdowali się w komnatce z północnym oknem, zimnej i ponurej. Niebieskawe 
światło przylgnęło do stali jak zastygła oliwa.
– ...Tak, oczywiście.
– A jak się sprawuje Wesołek? Wciąż taki ostry? I dobrze wyważony?
Wykonawcą Wesołka był Galand – najwyborniejszy średniowieczny rusznikarz.
– Tak, oczywiście.
– „Tak, oczywiście”! – zdenerwował się wujaszek Dap. – Nie powiesz już nic 
więcej, tylko „tak, oczywiście”? Za przeproszeniem, Lancelocie, zachowujesz się jak 
półgłówek! Co cię napadło, u licha?
Lancelot gładził pióropusz, będący znakiem rozpoznawczym hełmu, który 
oglądał wujaszek Dap. Pióropusz można było odczepić. Kino i komiksy zrodziły 
powszechne mniemanie, iż dawni rycerze zdobili hełmy strusimi piórami, 
chwiejącymi się jak trawy pampasów. To nieprawda. Na przykład pióropusz Kaya 
miał kształt sztywnego, płaskiego wachlarza, ustawionego w poprzek hełmu. 
Sporządzony był ze starannie dobranych końców pawich piór, z okami, i sprawiał 
wrażenie prawdziwego pawiego ogona rozpostartego na głowie rycerza. Nie była to 
więc żadna powiewna kita z piór. Już raczej – jeśli koniecznie chcemy ją do czegoś 
przyrównać – rybia płetwa w królewskich barwach. Lancelot, który nie był 
amatorem szałowych dekoracji, nosił pęk czaplich piór, związanych srebrnym 
sznurem, pod kolor srebrnego tła tarczy. I właśnie owe pióra teraz gładził. Nagle 
cisnął je ze złością w kąt komnaty i zerwał się na równe nogi. Jął przechadzać się 
nerwowo w tę i z powrotem.
– Wujaszku Dapie – rzekł po chwili. – Pamiętasz, jak cię kiedyś prosiłem, abyś nie 
poruszał pewnego tematu?
– Pamiętam.
– Czy Ginewra mnie kocha?
– Ją powinieneś o to spytać, a nie mnie – odparł wujaszek z iście francuską logiką.
– Co ja mam robić? – zawołał zrozpaczony Lancelot. – No, co ja mam robić?
Równie trudno jest wytłumaczyć miłość Ginewry do dwóch mężczyzn, jak stan 
uczuć, które miotały Lancelotem. Trudno zrozumieć go w dzisiejszych czasach, gdy 
ludzie – wolni od przesądów i uprzedzeń – robią, co im się żywnie podoba. Czemu 
Lancelot nie wdał się w romans z ukochaną, albo nie uciekł z żoną swego idola, jak 
postąpiłby dzisiaj każdy światły, nowoczesny mężczyzna?
Po pierwsze dlatego, że był chrześcijaninem. Świat współczesny nie pamięta na 
ogół, że w czasach Lancelota chrześcijan żyło sporo, lecz nie było jeszcze 
protestantów – wyjątek stanowił John Scotus Erigena. Kościół, na którego naukach 
wychował się Lancelot – a trudno sprzeniewierzyć się nabytym w dzieciństwie 
zasadom – kategorycznie sprzeciwiał się uwodzeniu żony przyjaciela. Drugą 
przeszkodą na drodze do słuchania własnego widzimisię był dla Lancelota etos 
rycerski, czyli idea cywilizacji, którą Artur wymyślił i natchnął nią młody umysł 
naszego bohatera. Możliwe, że jakiś zły baron, wyznawca Siły Pięści, porwałby 
Ginewrę nawet wbrew żaleceniom Kościoła, ponieważ porwanie żony bliźniego 
stanowiło jedną z typowych form działania Siły Pięści. Silniejszy samiec wygrywał. 
Lancelot spędził jednak dzieciństwo na rycerskich ćwiczeniach i samotnym 
rozważaniu teorii Artura. Wierzył święcie w istnienie Prawa – tak, jak sam Artur 
i każdy wyśmiewany chrześcijański prostaczek. Po trzecie, przeszkadzała mu własna 
natura. W krętych labiryntach jego skołatanej głowy tkwiło coś, czego istnienie 
przeczuwał, lecz nazwać nie potrafił – coś, co go obezwładniało. Sam nie umiał tego 
bliżej określić – a cóż dopiero my, po tylu latach. Kochał Artura i kochał Ginewrę, 
siebie zaś nienawidził. On – najpierwszy rycerz świata, w oczach wszystkich okaz 
męstwa i dumy – sam nigdy nie uwierzył we własną wartość i dobroć. Pod 
groteskową maską oblicza paskudnego jak twarz Quasimodo, krył wstyd i nienawiść 
do siebie, zasiane tam jeszcze w niemowlęctwie – przez kogo? Przez co? Tego już 
dzisiaj nie dojdziemy. Przerażająco łatwo jest zaszczepić małemu dziecku 
przekonanie, że jest potworem.
– Moim zdaniem – rzekł wujaszek Dap – wszystko zależy od tego, czego pragnie 
Królowa.



ROZDZIAŁ XI


Tym razem pobyt Lancelota na królewskim dworze trwał kilka tygodni i z 
każdym dniem trudniej było rycerzowi podjąć decyzję o wyjeździe. Pomijając 
komplikacje towarzyskie, cierpiał dodatkowo z powodu dziwactwa, którym było 
(dziś dodalibyśmy: przesadne) umiłowanie moralnej czystości. Wierzył, tak jak 
bohater wiersza Lorda Tennysona, że czystość serca gwarantuje dziesięciokrotną siłę. 
A ponieważ rzeczywiście był silny jak dziesięciu chłopa, przypisywał tę cechę – 
zgodnie ze średniowieczną wiedzą i filozofią-właśnie czystości. Co za tym idzie, był 
święcie przekonany, że ulegając Królowej, straci swą nadzwyczajną siłę. Dlatego, 
oraz z paru innych powodów, bronił się przed nią rozpaczliwie. Dla Ginewry także 
nie była to przyjemna sytuacja. Któregoś dnia wujaszek Dap nie wytrzymał.
– Lepiej stąd wyjedź – poradził Lancelotowi. – Schudłeś ze trzydzieści funtów, 
skóra i kości. Wyjedź i zobaczymy: albo coś się stanie, albo nie. Dosyć tej ciuciubabki.
– Nie mogę – powiedział Lancelot.
– Zostań – powiedział Król Artur.
– Jedź – rzekła Ginewra.
Druga misja rycerska okazała się przełomową w życiu Lancelota. Po zamku 
Camelot od dawna krążyły pogłoski o kulawym Królu Pellesie z nawiedzanego 
przez duchy zamku Corbin. Mówiono o nim, że jest lekko stuknięty, gdyż podawał 
się za krewnego Józefa z Arymatei. W dzisiejszych czasach należałby pewnie do 
brytyjskich Izraelitów, głoszących rychły koniec świata na podstawie pomiarów 
długości korytarzy Wielkiej Piramidy. Tak czy owak, Król Pelles był tylko leciutko 
stuknięty, za to duchy straszyły w jego zamku na całego – ściślej mówiąc: 
w nawiedzonej komnacie. Komnata miała niezliczoną liczbę drzwi, którymi w nocy 
wychodziły niebezpieczne dla ludzi stwory. Artur uznał, że warto wysłać Lancelota 
na bliższą inspekcję zamczyska Corbin.
W drodze do Corbin Lancelota spotkała dziwna przygoda, którą rozpamiętywał 
z przykrością przez wiele lat. Uważał ją za ostatnią przygodę lat niewinności i przez 
następnych dwadzieścia lat dzień w dzień powtarzał sobie, że do tamtego czasu był 
człowiekiem bożym, a potem stał się jednym wielkim kłamstwem.
W pobliżu zamku Corbin leżała wieś, sprawiająca wrażenie dostatniej. Miała 
brukowane ulice, kamienne domy i stare mosty. Zamek wznosił się na wzgórzu po 
jednej stronie doliny, na przeciwległym zaś wzgórzu stała solidna baszta. Na widok 
Lancelota wszyscy mieszkańcy wsi wylegli na ulice, zupełnie jakby go oczekiwali. 
W powietrzu wyczuwało się dziwną senność i ociężałość, jak gdyby słońce spuściło 
na ludzi złoty deszcz. Lancelot też czuł się dziwnie. Może wskutek nadmiaru tlenu 
we krwi – bo nagle stał się świadom każdego pojedynczego kamienia w murach 
budowli, każdej barwy w dolinie, każdego kroku swego konia. Mieszkańcy zaklętej 
wioski witali go po imieniu.
– Witaj, Sir Lancelocie Dulac! – wołali z daleka. – Witaj, kwiecie rycerstwa! Ty nas 
wybawisz z opresji!
Lancelot wstrzymał konia.
– Czemu mnie wołacie? – spytał ludzi. – Skąd znacie moje imię? Co to za opresja?
Odpowiedzieli chórem, płynnie i poważnie:
– Cny rycerzu! Czy widzisz ową wieżę na wzgórzu? Przebywa w niej pewna 
nieszczęsna dama, którą od wielu zim, za sprawą czarów, gotują we wrzątku. 
Uratować ją może tylko najwaleczniejszy rycerz na świecie. Tydzień temu był tu Sir 
Gawaine, ale nic nie wskórał.
– Jeżeli Sir Gawaine nic nie poradził, to i ja nie poradzę – odrzekł im Lancelot.
Nie znosił takiego współzawodnictwa. Tytuł najwaleczniejszego rycerza na 
świecie krył w sobie nieuchronną pułapkę: skoro zalety rycerza miały być stale 
poddawane próbom, to nieuchronnie musiał nadejść dzień utraty laurów.
– Raczej pojadę dalej – oświadczył Lancelot i szarpnął cugle.
– Nie ma mowy – zaprotestował ponury chór. – Jesteś Sir Lancelotem i my o tym 
wiemy. Wyciągniesz naszą panią z wrzątku.
– Muszę jechać.
– Ona bardzo cierpi.
Lancelot uniósł się w siodle, przełożył lewą nogę ponad końskim zadem 
i zeskoczył na ziemię.
– Mówcie, co mam czynić.
Ludzie otoczyli go ciasnym kręgiem, a burmistrz wioski ujął go za rękę. Tłum 
zamilkł. Wspinali się dostojnie ku wysokiej wieży, a burmistrz objaśniał rycerzowi 
sytuację.
– Nasza dziedziczka – mówił – była najurodziwszą panną w całym kraju. Dlatego 
Królowa Morgana le Fay i królowa Celtów Północnych z zazdrości uwięziły ją tu 
swoimi czarami. Nieszczęsna, strasznie cierpi. Gotuje się już od pięciu lat. Tylko 
najdzielniejszy rycerz na świecie może ją wybawić.
Gdy doszli do bramy wieży, zdarzyła się kolejna dziwna rzecz. Brama zawarta 
była ciężkimi, staroświeckimi skoblami, a same masywne wrota jeżyły się grubymi, 
ruchomymi kłodami służącymi do odpierania ataku taranem oblężniczym. Nagle 
kłody same się cofnęły, a zasuwy opadły ze zgrzytem. Na drugim piętrze wieży 
znajdowała się komnata wypełniona kłębami pary wodnej, przez które nic a nic nie 
było widać. Lancelot wszedł w opary, wyciągając złożone dłonie, tak jak to czynią 
niewidomi. Wtem usłyszał cienki pisk. Niewielka luka w oparach, spowodowana 
przeciągiem od strony dawno nie otwieranych drzwi, ukazała mu autorkę odgłosu: 
urocza, nieduża kobietka siedziała w wannie i wpatrywała się w Lancelota – 
golusieńka (że posłużę się metaforą Malory’ego) jak igła bez nitki.
– Ehem! – chrząknął Lancelot.
Dziewczę spiekło raka – o ile jest to jeszcze możliwe w przypadku osoby 
gotowanej żywcem – i odezwało się cicho:
– Proszę, podaj mi rękę.
Najwyraźniej wiedziała, jak pozbyć się czarów.
Lancelot podał jej dłoń, ona zaś wstała i wyszła z wanny. W tej samej chwili 
zgromadzony pod basztą tłum jął rozgłośnie wiwatować, jakby widział przez mury, 
co się rozgrywa w środku.
– Jest moje słoneczko! – rozpłakała się ze wzruszenia gruba jejmość, zapewne 
dawna piastunka ocalonej.
– Sir Lancelot ją wybawił! – krzyczeli wieśniacy. – Hip, hip, hura! na cześć Sir 
Lancelota!
Gdy przebrzmiały wiwaty, ugotowana panna zbliżyła się do wybawiciela 
i wsunęła małą rączkę w jego dłoń.
– Dziękuję – powiedziała. – Czy nie powinniśmy teraz udać się do kościoła 
i podziękować Bogu, a nie tylko tobie?
– Z całą pewnością powinniśmy tak zrobić.
Udali się więc do schludnej, małej wiejskiej kaplicy, gdzie podziękowali Bogu za 
doznane łaski. Klęczeli pod freskami przedstawiającymi jakichś ważnych świętych, 
którzy wspinali się na palce, aby wyglądać na jeszcze wyższych, a wesołe blaski 
wpadające do wnętrza przez witrażowe okno kładły się na ich głowach: kobaltowy 
błękit, fiolet otrzymywany z manganu, żółć dobywana z miedzi, czerwień, a także 
zieleń – również pochodząca z miedzi. Wnętrze kaplicy było istną paletą barw. 
Dopiero w połowie mszy Lancelot uzmysłowił sobie, że dane mu było dokonać cudu 
– tak jak tego zawsze pragnął.
Król Pelles przykuśtykał w dolinę ze swojego zamku na przeciwległym wzgórzu, 
ciekaw, co to za zamieszanie. Zerknął na tarczę Lancelota, dość obojętnie ucałował 
gotowaną córę – a raczej tylko podstawił jej policzek, chyląc się sztywno, jak dobrze 
wychowany bocian – i powiedział:
– Na mój honor, toż to Sir Lancelot! Widzę, że wydobyłeś pan moją córkę 
z ukropu. To bardzo uprzejmie z pańskiej strony. Zdarzenie z dawien dawna 
prorokowane. Jestem Król Pelles, bliski kuzyn Józefa z Arymatei. Pan, naturalnie, 
szczyci się ósmym stopniem spokrewnienia z Panem naszym Jezusem Chrystusem.
– Na Boga!
– Ano właśnie – ciągnął nie speszony Król Pelles. – Wszystko to jest 
arytmetycznie zapisane w konstrukcji kamiennego kręgu Stonehenge, a co do mnie, 
posiadam na zamku w Carbonek pewne święte naczynie oraz gołębicę, która lata ze 
złotą kadzielnicą w dziobie. Tak czy owak, okazał pan wielką uprzejmość, 
wyławiając moją córkę z kotła.
– Tatusiu – przerwała mu córka. – My jeszcze nie jesteśmy sobie przedstawieni.
Król Pelles machnął ręką, jakby odganiał muchy.
– Elaine – powiedział krótko. (Jak widzicie, jeszcze jedna o tym imieniu). – Moja 
córka Elaine. Bardzo mi przyjemnie. A to Sir Lancelot Dulac. Bardzo mi przyjemnie. 
Wszystko zostało zapisane na kamieniach Stonehenge.
Lancelot, który poznał był Elaine rozebraną, uważał ją za najpiękniejszą znaną 
sobie pannę – zaraz po Ginewrze, oczywiście. W związku z tym i on poczuł się 
zażenowany.
– Teraz musisz u mnie zamieszkać – oświadczył Król. – To też jest zapisane 
w kamieniach. Chodź, pokażę ci święte naczynie, i tak dalej. Nauczę cię arytmetyki. 
Piękną mamy pogodę, nieprawdaż? Nie co dzień wyławiają człowiekowi córkę 
z zupy. Mam wrażenie, że zdążymy w sam raz na obiad.



ROZDZIAŁ XII


Lancelot spędził wiele dni na zamku Corbin. Nawiedzone komnaty spełniły jego 
oczekiwania, ale poza tym nie miał tam co robić. Zresztą, dręczony beznadziejną 
miłością do Ginewry, tak czy owak nie był zdolny do żadnych działań. Nie umiał 
nawet zmusić się do wyjazdu. Na początku, gdy tylko się zakochał, odczuwał ciągły 
niepokój i zdawało mu się, że jeśli tylko stale będzie w ruchu, stale czymś nowym 
zajęty, to jakoś się z tego wykręci. Teraz wola czynu kompletnie go opuściła. Było mu 
wszystko jedno, gdzie się znajduje, skoro czekał tylko, czy serce mu w końcu pęknie, 
czy nie. W tym zaślepieniu nie pomyślał nawet, że kiedy ma się osiemnaście lat 
i zostało się wyłowioną z wrzątku przez najświetniejszego rycerza na świecie – a w 
dodatku było się wtedy na golasa – to jest rzeczą logiczną zakochać się w owym 
rycerzu.
Pewnego wieczoru, gdy Pelles bardziej niż zwykle zanudzał towarzystwo 
rozważaniami o biblijnych drzewach genealogicznych, a udręczone serce młodzieńca 
nie dawało mu już nie tylko jeść jak należy, ale nawet siedzieć spokojnie przy 
wieczerzy, stary lokaj ujął sprawę w swoje ręce. Służył rodzinie Pellesa od 
czterdziestu lat, był mężem piastunki, która przywitała Elaine pod basztą łzami 
wzruszenia, i wierzył w potęgę miłości. Znał się poza tym na młodzieńcach pokroju 
Lancelota – młodzieńcach, którzy w dzisiejszej Anglii byliby jeszcze studentami lub 
początkującymi pilotami odrzutowców. Byłby z niego wzorowy woźny 
uniwersytecki.
– Dolać wina, sir? – zapytał Lancelota.
– Nie, dziękuję.
Lokaj skłonił się uniżenie i napełnił winem róg, który Lancelot machinalnie 
wychylił do dna.
– To znakomity rocznik, sir – zapewnił go lokaj. – Jego Wysokość bardzo dba 
o piwnice.
Król Pelles oddalił się był do biblioteki celem opracowania kilku dalszych 
wywodów, więc Lancelot z ponurą miną siedział sam przy stole.
– Ach tak.
Zza drzwi dla służby dobiegł szelest. Lokaj udał się tam, gdy tymczasem 
Lancelot osuszał kolejny róg.
– To jest dopiero świetne wino – rzekł lokaj po powrocie. – Jego Wysokość 
trzyma w piwnicy spory zapas tego rocznika. Moja żona przyniosła właśnie świeżą 
butelczynę. Proszę zwrócić uwagę na osad, sir. To jest wino, w którym Wasza 
Rycerska Mość na pewno zasmakuje.
– Mnie tam wszystkie wina smakują jednakowo.
– Wasza Rycerska Mość jest skromnym młodzieńcem – ciągnął lokaj, zręcznie 
podmieniając róg na większy. – Wasza Rycerska Mość raczy żartować. Ale ja zawsze 
rozpoznam znawcę win.
Przeszkadzał Lancelotowi, który pragnął być sam ze swoją zgryzotą i czuł, że 
lokaj wyraźnie czegoś od niego chce. Może uraził go czymś mimo woli? Może lokaj 
naprawdę pasjonował się trunkami? Może miał własne kłopoty? Lancelot 
z uprzejmości wychylił kolejny róg.
– Faktycznie doskonałe – pochwalił. – Świetny rocznik.
– Rad jestem, że Wasza Miłość je chwali.
– Powiedz mi – tu Lancelot postawił pytanie, które zadają po paru kieliszkach 
wszyscy młodzi mężczyźni, nie dostrzegając przy tym związku z nadużyciem 
alkoholu – czy byłeś kiedy zakochany?
Lokaj uśmiechnął się dyskretnie i dolał mu wina. Kiedy nadeszła północ, 
Lancelot i lokaj siedzieli na wprost siebie, obaj silnie zarumienieni. Między nimi zaś 
stało naczynie zawierające miód, przyprawy korzenne i inne składniki, dodane do 
napoju przez żonę lokaja.
– ...Tak to się przedstawia – kończył Lancelot, a oblicze jego lśniło jak czerwona 
latarnia. – Komu innemu bym nie powiedział, ale ty jesteś sympatyczny gość. 
Rozumiesz człowieka. Tobie wszystko bym wyznał. Napij się.
– Na zdrowie – odparł lokaj.
– Co ja mam robić? – zawołał Lancelot. – Co robić? Ukrył brzydką twarz 
w opartych na stole ramionach i rozpłakał się.
– Odwagi! – poradził mu lokaj. – Żyje się raz!
Palcami jednej dłoni zabębnił po stole, zerkając przy tym na drzwi kuchenne, 
podczas gdy drugą ręką dolewał wina Lancelotowi.
– Trzeba wypić – powiedział. – Do dna. Bądź pan mężczyzną, Sir, przepraszam 
za śmiałość. Za chwilę czeka Waszą Miłość niespodzianka, a chwila płocha, jak 
śpiewają wędrowni poeci, i trzeba ją łapać, nim umknie.
– Mój dobry człowieku – rozczulił się Lancelot. – Złapałbym ją natychmiast, 
gdybym tylko mógł.
– Każdy może próbować. W tych zawodach sługa nie gorszy jest od pana.
– Albo i lepszy – poprawił Lancelot, puszczając do lokaja perskie oko, ale zaraz 
się przestraszył, że z tą miną wygląda jeszcze gorzej. – Czyż nie tak, sługo?
Uśmiechnął się głupkowato od ucha do ucha.
– No proszę – powiedział lokaj. – W drzwiach od kuchni stoi moja żona, Brisen, 
i trzyma jakiś liścik. Kto wie, czy to nie do Waszej Miłości.
– No i co tam piszą? – spytał po chwili, bo Lancelot bez słowa wpatrywał się 
w kartkę.
– Nic – odparł rycerz. Rzucił list na stół i chwiejnym krokiem skierował się do 
drzwi.
Lokaj odczytał porzuconą wiadomość.
– Tu stoi napisane, że Królowa Ginewra przebywa w zamku Case, o pięć mil 
stąd, i wzywa cię do siebie. Zaznacza, że Król jej nie towarzyszy. Oraz załącza 
ucałowania.
– I cóż stąd?
– Chyba się Wasza Miłość nie ośmieli – zwątpił lokaj.
– Nie ośmielę się? – huknął gromko Lancelot i, zataczając się, wyszedł w nocny 
mrok. Szedł, chichocząc jak błazen, i wołał konia.
Rankiem obudził się w nieznanej komnacie, której okna zasłaniały arrasy. To, że 
nie miał kaca, zawdzięczał tylko swojej nadzwyczajnej kondycji. Wyskoczył z łoża 
i podszedł do okna, chcąc rozsunąć zasłony. Nagle, w mgnieniu oka, przypomniały 
mu się zdarzenia minionej nocy: lokaj, pijaństwo, napój miłosny, którym go 
prawdopodobnie uraczono, list od Ginewry, a potem spowite mrokiem, krzepkie, 
chłodne i ogniste zarazem ciało, spoczywające w łożu, z którego właśnie wstał. 
Odsłonił okno i wsparł się czołem o kamienną framugę. Był niepocieszony.
– Jenny? – odezwał się po paru chwilach, które zdawały mu się godzinami.
Od strony łoża nie nadeszła żadna odpowiedź.
Lancelot odwrócił się i ujrzał w pościeli gotowaną pannę – Elaine, która 
drobnymi nagimi ramionkami przytrzymywała pościel, wpatrując się w Lancelota 
płomiennym wzrokiem.
Lancelot był i pozostał ofiarą własnych uczuć: nie umiał ich ukrywać. Na widok 
Elaine jego głowa sama odwróciła się do okna. Lancelot zadrżał. Na brzydkim 
obliczu odmalował się wyraz dogłębnego i pełnego zgrozy żalu, tak szczery, że naga 
postać przy oknie nabrała nadzwyczajnej godności.
Elaine nie śmiała się poruszyć, tylko wlepiała w niego bystre oczęta, jak 
zalękniona myszka.
Lancelot podszedł do skrzyni, na której leżał jego miecz.
– Zabiję cię.
Panna nadal śledziła go wzrokiem. Miała osiemnaście lat. Leżała, wzruszająco 
malutka w wielkim łożu. Bała się.
– Czemuś to zrobiła? – ryknął Lancelot. – Czy wiesz, co uczyniłaś? Jak mogłaś 
dopuścić się takiego podstępu?
– Musiałam.
– To zdrada!
Nie mógł uwierzyć, że Elaine zdolna była do czegoś takiego. – Zdradziłaś mnie! 
Oszukałaś!
– Jak to?
– Skłoniłaś mnie do... zabrałaś mi... skradłaś mi... Cisnął miecz w kąt i przysiadł 
na skrzyni. Kiedy zapłakał, głębokie bruzdy na jego policzkach poskręcały się 
w fantastyczne kształty. Elaine skradła mu jego moc. Skradła mu siłę dziesięciu 
chłopa. Małe dzieci i dziś wierzą w coś podobnego: są przekonane, że jutro wygrają 
w krykieta, jeżeli dzisiaj będą bardzo grzeczne.
Lancelot wypłakał się w końcu i przemówił ze wzrokiem wbitym w podłogę:
– Gdy byłem mały, modliłem się do Boga, aby dał mi dokonać cudu. Cudu może 
dokonać tylko osoba w stanie dziewictwa. Chciałem zostać pierwszym rycerzem 
świata. Byłem brzydki i bardzo samotny. Ludzie z twojej wioski potwierdzili, że 
jestem pierwszym rycerzem świata i dokonałem cudu, wyławiając cię z wrzątku. Nie 
wiedziałem, że będzie to mój pierwszy i ostatni cud.
– Och, Lancelocie – rzekła na to Elaine. – Dokonasz jeszcze wielu cudów.
I rozpłakała się.
Lancelot wstał ze skrzyni, owinął się ręcznikiem i podszedł do łoża.
– Nie przejmuj się – powiedział. – To była moja wina, że się upiłem. Czułem się 
podle i upiłem się. Ciekawe, czy lokaj specjalnie mi w tym pomógł? Jeśli tak, to 
niezbyt pięknie postąpił. Nie płacz, Elaine, to nie przez ciebie.
– Przeze mnie! Właśnie że przeze mnie!
– Na pewno ojciec zmusił cię do tego, chcąc mieć w rodzinie osobę w ósmym 
stopniu spokrewnioną z Panem Jezusem. A jeżeli nie on, to pewnie ta wiedźma 
Brisen. Żona lokaja.
Nie smuć się już, Elaine. Co się stało, to się nie odstanie. No, nie płacz, dam ci 
całusa.
– Lancelocie! – zawołała przez łzy Elaine. – Ja sama tego chciałam, bo cię kocham! 
Przecież i ja tobie coś ofiarowałam, prawda? Byłam dziewicą, Lancelocie. Niczego ci 
nie skradłam. Och, Lancelocie, to tylko moja wina. Zasłużyłam na śmierć. Dlaczego 
nie zabiłeś mnie swoim mieczem? Pokochałam cię, nic nie mogłam na to poradzić.
– Dobrze już, dobrze.
– Lancelocie, a jeśli ja urodzę dziecko?
Lancelot przestał ją pocieszać i, jak pchnięty szaleństwem, skoczył z powrotem 
do okna.
– Bardzo chcę urodzić twoje dziecko – zapewniła go Elaine. – Nazwę je Galahad, 
tak jak brzmi twoje pierwsze imię.
Cały czas przyciskała do siebie kołdrę drobnymi, nagimi ramionami. Lancelot 
odwrócił się do niej z dziką furią.
– Słuchaj no, Elaine! Jeśli urodzisz dziecko, to będzie to wyłącznie twoje dziecko! 
Nie próbuj brać mnie na litość, to nieuczciwe. Teraz wychodzę, odjeżdżam stąd 
i mam nadzieję, że już nigdy cię nie zobaczę.



ROZDZIAŁ XIII


Ginewra siedziała w nieprzytulnej komnacie i haftowała. Nienawidziła haftować. 
Miał to być pokrowiec na tarczę dla Artura: smok wspięty na tylne łapy 
w czerwonym polu. Elaine miała raptem osiemnaście lat. Emocje dziecka nie są 
trudne do opisania. Co innego Ginewra: liczyła sobie dwadzieścia dwie wiosny 
i zdradzała cechy silnej indywidualności, które w niej pączkowały od dnia, gdy jako 
niewinna królowa-dziecko przyjęła złożony jej u stóp podarunek w postaci legionu 
jeńców.
Istnieje coś, co się zwie mądrością życiową. Człowiek osiąga ją dopiero w wieku 
średnim. Mądrości tej nie można wyuczyć się za młodu, gdyż nie uznaje ona 
ustalonych praw. Nie opiera się na żadnych zasadach. Kobieta dopiero w średnim 
wieku nabiera szczególnego zmysłu równowagi. Nie da się za pomocą logicznego 
wykładu nauczyć niemowlęcia sztuki chodzenia: maleństwo musi drogą prób 
i błędów samo oswoić się z dziwną postawą spionizowaną. Tak samo nie da się 
przekazać młodej dziewczynie mądrości życiowej. Trzeba ją pozostawić szkole lat 
i doświadczeń. Przyjdzie taka chwila, że kobieta z niechęcią spojrzy na własne 
postarzałe ciało i nagle stwierdzi, że przecież potrafi – potrafi mimo to żyć dalej, nie 
dla zasady, nie z przyzwyczajenia, nie dzięki umiejętności odróżniania dobra od zła, 
ale właśnie dzięki osobliwemu zmysłowi równowagi, który często sprzeciwia się 
wszystkim powyższym regułom. Kobieta w średnim wieku traci nadzieję na życie 
będące dążeniem do prawdy – jeśli w ogóle kobiety w jakimkolwiek wieku żywią 
taką nadzieję – i zaczyna żyć wiedziona siódmym zmysłem. Jej szóstym zmysłem, 
zrodzonym w chwili gdy opanowała sztukę chodzenia, byl zmysł równowagi. Teraz 
zdobywa siódmy zmysł: mądrość życiową.
Powolne odkrywanie siódmego zmysłu, dzięki któremu osoby obu płci 
utrzymują się jako tako na wzburzonych falach świata, w którym jest miejsce i na 
wojnę, i na zdradę, i na kompromis, strach, głupotę, hipokryzję – to odkrywanie nie 
ma w sobie nic z triumfu. Dziecię może zawołać triumfalnie: „Trzymam 
równowagę!”. Lecz odkrycie siódmego zmysłu obywa się bez dumnego okrzyku. 
Wyposażeni w mądrość życiową, bujamy dalej po wzburzonych falach życia 
w wyuczonym, ogłupiającym rytmie – osiągnęliśmy bowiem kres, ślepy zaułek, 
w którym już nic lepszego nie przyjdzie nam do głowy.
Z wolna zapominamy, że kiedyś obywaliśmy się bez siódmego zmysłu. Bujając 
się miarowo przez wiek dojrzały, nie pamiętamy, że byliśmy kiedyś młodzi, 
rozpaleni impetem życia. Wspomnienie takie nie jest bowiem miłe – dlatego 
obumiera w ludzkiej pamięci.
A przecież kiedyś każdy z nas stał nagi wobec świata, mierząc się z życiem jak 
z poważnym problemem, który żywo i bezpośrednio go obchodzi. Kiedyś sprawą 
najwyższej wagi było dla nas rozstrzygnięcie pytania, czy Bóg jest, czy go nie ma. To 
zrozumiałe, że istnienie lub nieistnienie życia po śmierci stanowi pierwszorzędną 
kwestię dla osoby stojącej na progu doczesnego żywota – od tego wszak zależy 
sposób jego przeżywania. W pewnym okresie życia kwestia „wolna miłość 
a moralność katolicka” obchodziła wielu z nas tak żywotnie, jakbyśmy czuli na 
plecach lufę pistoletu.
A wcześniej bez reszty pochłaniały nas pytania: Czym jest świat? Czym jest 
miłość? Czym my sami?
Wszystkie te problemy i pytania blakną, gdy posiądziemy siódmy zmysł. 
Człowiek w średnim wieku potrafi bez trudu balansować między wiarą w Boga 
a łamaniem wszystkich przykazań. Więcej: siódmy zmysł zabija z wolna wszystkie 
pozostałe, tak że w końcu przykazania w sposób naturalny przestają stanowić 
jakikolwiek problem. Tracimy wzrok, dotyk, słuch. Ludzie, których kochaliśmy, 
prawdy, których szukaliśmy, bogowie, których istnienie podawaliśmy w wątpliwość 
– wszystko to przestaje dla nas istnieć. Głusi i ślepi, dryfujemy mechanicznie 
i bezpiecznie w stronę nieuchronnego grobu, pod osłoną ostatniego ze zmysłów. 
„Dzięki Ci, Boże, za starość” – śpiewa poeta.
Dzięki Ci, Boże, za starość,
Za niedołęstwo, choroby i śmierć,
Bo na starość, w chorobie, a szczególnie w grobie
Dobre maniery człek odpuszcza sobie.
Dwudziestodwuletnia Ginewra haftowała bez cienia entuzjazmu, rozmyślając 
o Lancelocie. Nie dożyła jeszcze nawet półmetka drogi do trumny, choroby jej nie 
nękały i miała dopiero sześć zmysłów. Trudno ją sobie wyobrazić.
Wielki zarńęt w myślach i w ciele, skłonność do łez na widok zachodzącego 
słońca i pełni księżyca, chaotyczny natłok nadziei i wiary w Boga, Prawdę, Miłość 
i Wieczność, ale i zdolność zachwycania się przedmiotami materialnymi, czułość 
serca, bezbrzeżne radości i bezbrzeżne smutki, rozdzielone przepaścią szeroką jak 
ocean, a obok tych wszystkich ujmujących cech – napady bezwstydnego egoizmu, 
nieuzasadniony niepokój, brak skupienia, aroganckie zachowanie wobec starszych, 
zaciekłe dysputy o sprawach tak banalnych jak Piękno – zupełnie nieciekawych dla 
osób w średnim wieku – oraz ogólna pogarda i nonszalancja dla statecznych 
obyczajów siódmego zmysłu. Oto niektóre domniemane cechy 
dwudziestodwuletniej Ginewry, charakterystyczne dla każdej osoby w tym wieku. 
Na to nakładały się wyraziste, choć jeszcze nic ukształtowane rysy jej 
niepowtarzalnej osobowości, które odróżniały Ginewrę od naiwnej Elaine. 
W przeciwieństwie do egzaltowanej Elaine, Ginewra była realistką o silnej woli – 
taką właśnie pokochał ją Lancelot.
– O, mój Lancelocie – nuciła, wyszywając pokrowiec na tarczę małżonka. – O, 
mój Lancelocie, wróć już, wróć. Przywieź swój krzywy uśmiech i wymowny chód, 
po którym znać z daleka, czy jesteś zły, czy tylko niezadowolony. Wróć i powiedz 
mi, że to nieważne, czy miłość jest grzechem, czy nie. Wróć i przekonaj mnie, że 
dopóki ja jestem Jenny, a ty Lance – niech się dzieje co chce.
I stała się rzecz dziwna: Lancelot wrócił. Prosto od Elaine, która mu skradła 
najcenniejszy skarb, poszybował do gniazda miłości. Już przecież spędził pierwszą 
noc z Ginewrą – choć okazało się, że pod jej postacią kryła się inna. Już został 
pozbawiony siły dziesięciu rycerzy. Już stał się wielkim kłamcą w oczach Boga – 
więc co mu szkodziło stać się kłamcą dla ludzi? Wiedząc, że od tej chwili nie będzie 
już najpierwszym rycerzem na świecie, że nigdy więcej cudem nie pokona czarów, że 
stracił czystość, która była mu nagrodą za brak urody i pustkę duszy – Lancelot 
pędził szukać pociechy u ukochanej. Na dźwięk żelaznych podków o bruk 
dziedzińca, Królowa upuściła robótkę i skoczyła do okna, ciekawa, czy to Artur 
wraca z polowania. O schody zgrzytnął, jak ostroga o kamień, skraj kolczugi. 
A potem, nie wiedząc sama jak i kiedy, Ginewra śmiała się, płakała i zdradzała męża. 
Od dawna wiedziała, że tak musiało się stać.



ROZDZIAŁ XIV


Mam tu list od twojego ojca, Lance – powiedział Artur. – Pisze, że napadł na 
niego Król Claudas. Obiecałem mu w razie potrzeby pomoc przeciwko Claudasowi, 
w zamian za jego pomoc w bitwie pod Bedegraine.
Muszę jechać.
– Rozumiem. – A ty?
– Ja?
– Wolisz mi towarzyszyć czy zostać tutaj? Lancelot odchrząknął nerwowo 
i powiedział:
– Zrobię to, co ty uznasz za stosowne.
– Wiem, że żądam od ciebie rzeczy trudnej – rzekł na to Artur. – Z ciężkim 
sercem chcę prosić cię o przysługę: czy mógłbyś zostać w zamku?
Lancelot nie umiał znaleźć słów, które by go nie zdradziły, więc milczał. Król 
wziął jego milczenie za wyraz zawodu.
– Rozumiem, masz prawo domagać się odwiedzin u ojca i matki. Nie chcę 
zatrzymywać cię siłą. Znajdziemy może jakieś inne wyjście z sytuacji.
– Dlaczego życzysz sobie, abym został w Anglii?
– Ktoś musi mieć oko na wrogie nam frakcje. Będę czuł się o wiele 
bezpieczniejszy w dalekiej Francji, wiedząc, że zostawiłem na straży walecznego 
rycerza. Spodziewam się zamieszek w Kornwalii między Tristanem a Markiem; 
frakcja Orknejów nadal grozi zemstą. Znasz te sprawy nie gorzej niż ja. Poza tym 
chciałbym, aby ktoś opiekował się Giną.
– Czy nie byłoby lepiej – spytał z trudem Lancelot – powierzyć to zadanie komuś 
innemu?
– Chyba żartujesz. Nikomu nie ufam tak, jak tobie. Wystarczy, że pokażesz 
oblicze w bramie, a bandyci czmychną gdzie pieprz rośnie.
– To prawda, nie grzeszę urodą.
– Powiem więcej: masz gębę opryszka! – Król roześmiał się przyjaźnie i poklepał 
druha po plecach. Potem oddalił się doglądać przygotowań do kampanii.
Lancelot i Ginewra przeżyli rok wielkiego szczęścia. Spędzili dwanaście miesięcy 
w raju, jaki znają tylko łososie, baraszkujące po kamienistych dnach rzek, 
w krystalicznie czystej wodzie. Przez następne dwadzieścia cztery lata miało im 
towarzyszyć poczucie winy, ale ten jeden rok był czasem niezmąconego szczęścia. 
Kiedy go wspominali na progu starości, nie pamiętali, że przez cały ów rok nie spadł 
deszcz ani nie ściął mróz. Pamiętali wszystkie cztery pory roku o barwie 
prześwietlonego słońcem płatka róży.
– Nie pojmuję, za co ty mnie kochasz – dziwił się Lancelot. – Może tak ci się tylko 
wydaje? Może się mylisz?
– Mój drogi Lancelocie.
– Przyjrzyj mi się: jestem paskudny. Ale teraz wierzę, że Bóg miłuje świat bez 
względu na jego urodę, miłuje go dla samego Siebie.
Chwilami i Ginewrze udzielał się lęk dręczący Lancelota. Ona sama nie 
doznawała wyrzutów sumienia, ale zarażała się nimi od ukochanego.
– Nie mam odwagi myśleć. Nie myślmy. Pocałuj mnie, Jenny.
– Po co w ogóle myśleć?
– Trudno się powstrzymać.
– Mój biedny Lance!
Bywało, że się pokłócili o jakiś drobiazg, lecz te spory, jak to zwykle kłótnie 
kochanków, wspominali potem z czułością.
– Twoje paluszki u nóg sąjak te małe sroczki, którym matka kaszkę warzyła.
– Proszę się w ten sposób nie wyrażać. To dowodzi braku szacunku.
– Szacunku!
– Oczywiście. Czemu nie miałbyś mnie czcić i szanować? Bądź co bądź, jestem 
Królową.
– Naprawdę żądasz ode mnie dowodów czci? Mam klękać u twych stóp 
i całować twoją dłoń?
– A czemużby nie?
– Proszę cię, nie bądź egoistką. Nie znoszę być traktowany jak przedmiot.
– Egoistką? Ja?
W tym miejscu Królowej zdarzało się tupnąć ze złości, albo nadąsać się 
i zamilknąć na cały dzień.
Wystarczyło jednak, że Lancelot okazał skruchę, a Ginewra zaraz mu wszystko 
wybaczała.
Pewnego dnia, gdy zwierzali się sobie z najskrytszych uczuć – zdziwieni, że 
czują tak podobnie – Lancelot wyznał Królowej swoją tajemnicę.
– Wiesz, Jenny, kiedy byłem mały, nienawidziłem siebie. Nie rozumiem, czemu. 
Ciągle się wstydziłem. I byłem strasznym świętoszkiem.
– Teraz nie można tego o tobie powiedzieć – roześmiała się Ginewra, nie 
pojmując, o co chodzi Lancelotowi.
– Brat poprosił mnie kiedyś o pożyczenie strzały. Miałem dwie czy trzy strzały 
wyjątkowo proste i bardzo mi na nich zależało. Mój brat miał same lekko 
powyginane. Udałem, że te najlepsze gdzieś mi się zawieruszyły i dlatego nie mogę 
mu ich pożyczyć.
– A fe, jaki kłamczuszek!
– Tak, wiem. Potem dręczyły mnie straszne wyrzuty sumienia: gryzłem się, że 
okłamałem brata i sprzeniewierzyłem się Bogu. Więc poszedłem w miejsce przy 
fosie, gdzie rosły parzące pokrzywy i za karę wsadziłem w nie rękę, którą zwykle 
przytrzymywałem strzałę. Podwinąłem rękaw i zanurzyłem rękę w pokrzywy aż po 
bark.
– Biedny Lance! Ależ z ciebie było niewiniątko!
– To nie koniec, Jenny: te pokrzywy mnie nie sparzyły! Pamiętam dokładnie: nie 
sparzyły mnie!
– Myślisz, że to był cud?
– Nie wiem. Trudno mieć pewność w tych sprawach, zwłaszcza że ja zawsze 
byłem marzycielem: żyłem w zmyślonym świecie jako najlepszy rycerz Króla Artura. 
Może i te pokrzywy sobie wymyśliłem? A jednak jestem prawie pewien, że 
pamiętam zdziwienie tym, że mnie nie poparzyły.
– To na pewno był cud – orzekła Ginewra.
– Jenny, ja całe życie marzyłem o dokonywaniu cudów. Zawsze chciałem zostać 
świętym. To na pewno był przejaw fałszywej ambicji, pychy, albo czegoś jeszcze 
gorszego. Nie wystarczała mi myśl o podboju świata – chciałem podbić również 
niebo. W zachłanności swojej myślałem, że to nie dość, abym był najsilniejszym 
z rycerzy – pragnąłem być najlepszym z ludzi. Oto najgorsza strona snów na jawie. 
Dlatego próbowałem trzymać się z dala od ciebie. Uważałem, że jeśli nie dochowam 
czystości, nie będę mógł dokonać cudu. I dokonałem cudu – nie byle jakiego: 
wydobyłem z wrzątku pannę, uwięzioną tam mocą czarów. Panna ta nosi imię 
Elaine. A potem utraciłem swoją moc. Ponieważ ty i ja jesteśmy razem, nigdy więcej 
nie sprawię cudu.
Nie odważył się wyznać całej prawdy o Elaine. Bał się zawodu Ginewry na wieść 
o tym, że nie była jego pierwszą kochanką.
– Dlaczego nie?
– Ponieważ popełniamy czyn niegodny.
– Co do mnie, nigdy nie dokonałam cudu – oświadczyła Ginewra. – Nie mam 
więc czego żałować.
– Ależ Jenny! Źle mnie zrozumiałaś! Ja niczego nie żałuję. Ty jesteś moim cudem, 
dla którego wyrzekam się z ochotą wszystkich innych. Chciałem tylko, żebyś 
poznała moje młodzieńcze myśli i uczucia.
– Nie powiem, żebym wiele z tego zrozumiała.
– Jak to, nie rozumiesz potrzeby wyróżnienia się w jakiejś dziedzinie? No tak, 
tobie to nigdy nie było potrzebne. Chęć wyróżnienia się znają tylko ci, którym czegoś 
brakuje, którzy czują się gorsi. Tobie nigdy niczego nie brakowało, zawsze byłaś 
doskonała, więc nie musiałaś nadrabiać żadnych braków. Ja zawsze nadrabiałem 
braki. Czuję się podle, nawet w tej chwili, gdy pomyślę, że nie będę już pierwszym 
rycerzem.
– W takim razie rozstańmy się. Pójdziesz do spowiedzi i dokonasz jeszcze 
mnóstwa cudów.
– Dobrze wiesz, że nie możemy się rozstać.
– Wszystko to jakieś dziwne fanaberie – orzekła Królowa. – Nie rozumiem ich ani 
w ząb. Mętne wywody egoisty.
– Tak, wiem, że jestem egoistą. Nic na to nie poradzę. Usiłuję się zmienić, lecz 
jestem tylko sobą. Naprawdę nie zrozumiałaś moich słów? W dzieciństwie byłem 
stale samotny, stale ćwiczyłem. Marzyłem, że zostanę wielkim podróżnikiem, albo 
wielkim Królem, jak Aleksander albo Święty Ludwik, ewentualnie uzdrowicielem, 
który wynajdzie cudowny balsam na rany i rozda go ludziom za darmo – a może 
świętym, który leczy przez dotknięcie? Marzyłem, że odkryję wielki skarb – szczątki 
Prawdziwego Krzyża albo Kielich z Ostatniej Wieczerzy... Takie były moje dziecięce 
marzenia, Jenny. Chciałem ci tylko o nich opowiedzieć. To są właśnie te cuda, do 
których dostęp utraciłem. Wszystkie nadzieje oddałem tobie, kochana Jenny, jako dar 
miłości.



ROZDZIAŁ XV


Szczęśliwy rok zakończył się z dniem powrotu Artura, i to niemiłym zgrzytem, 
do którego bynajmniej nie Król się przyczynił. Wieczorem w dniu przybycia do 
domu, zanim Artur zakończył chaotyczną relację o szczegółach klęski Claudasa, 
z wartowni dobiegły odgłosy zamieszania i do wielkiej sali, w której trwała 
wieczerza, wprowadzono Sir Borsa. Sir Bors był kuzynem Lancelota i spędzał 
wakacje w zamku Corbin, gdzie badał sprawę duchów. Przywiózł wieść dla 
Lancelota. Wieść tę przekazał mu szeptem po kolacji. Niestety, jako zagorzały wróg 
kobiet, posiadał cechę typową dla osobników tego gatunku: iście damską skłonność 
do niedyskrecji. Przekazał nowinę jeszcze kilku najbliższym przyjaciołom. Wkrótce 
mówił o niej cały dwór Króla Artura: Elaine z rodu Corbin powiła zdrowe niemowlę 
płci męskiej i nadała mu na chrzcie imię Galahad – a było to, jak pamiętacie, pierwsze 
imię Lancelota.
– Teraz rozumiem, jak straciłeś moc czynienia cudów – rzekła Ginewra, gdy 
znaleźli się sam na sam. – Zełgałeś, żeś poświęcił ją mnie.
– O czym mówisz?
Ginewra pociągnęła nosem. Łzy napłynęły jej do oczu. Desperacko omijała wzrok 
Lancelota. Za wszelką cenę chciała uniknąć sceny zazdrości, ale nie ufała własnemu 
sercu. Wstydziła się tego, co miała Lancelotowi do powiedzenia – i nie mogła 
powstrzymać się przed powiedzeniem tego głośno. Była jak rozbitek na 
wzburzonym morzu.
– Doskonale wiesz, o czym mówię – skrzywiła się, odwracając wzrok.
– Wierz mi, Jenny, chciałem ci to wyznać, tylko nie wiedziałem jak.
– Domyślam się, na czym polegała trudność.
– Nie na tym, o czym myślisz.
– Skąd możesz wiedzieć, co ja myślę? – rozpłakała się Ginewra. – Myślę to, co 
pomyślałaby każda kobieta na moim miejscu: że jesteś uwodzicielem i kłamcą, a te 
wszystkie twoje cuda to blaga. A ja, głupia, we wszystko wierzyłam!
Każde jej słowo było jak cios sztyletem i przy każdym Lancelot odruchowo 
uchylał głowę, jakby unikał razów. Patrzył w ziemię, chowając oczy. Oczy miał duże 
i zawsze wyglądał jak przestraszony, albo bardzo zdziwiony.
– Elaine – powiedział – nic dla mnie nie znaczy.
– A powinna! Jak możesz mówić, że nic dla ciebie nie znaczy, skoro jest matką 
twego dziecka? Skoro ukrywałeś ją przede mną? Nie, nie dotykaj mnie! Idź sobie!
– Nie mogę odejść w takiej chwili.
– Jeśli mnie dotkniesz, poskarżę się Królowi.
– Ginewro, oni upili mnie tam, w Corbin. Powiedzieli, że wzywasz mnie do 
siebie i czekasz w Case. Zaprowadzili mnie do ciemnej komnaty, w której była 
Elaine. Odjechałem stamtąd następnego ranka.
– Nieudolne kłamstwo.
– To jest prawda.
– Nawet dziecko nie uwierzyłoby w te bajki.
– Nie mogę zmusić cię, abyś mi uwierzyła, jeżeli nie chcesz. Chwyciłem miecz, 
chciałem zabić Elaine, kiedy zorientowałem się, co zaszło.
– Ja bym ją zabiła.
– To nie była jej wina.
Królowa nerwowo skubała dekolt sukni, jakby był za ciasny.
– Bronisz jej – rzekła. – Kochasz ją. A mnie oszukujesz. Zawsze to 
podejrzewałam.
– Przysięgam, że mówię prawdę.
Ginewra załamała się i rozszlochała na dobre.
– Dlaczego wcześniej mi nie powiedziałeś? Dlaczego nie wspomniałeś o dziecku? 
Dlaczego przez cały czas mnie okłamywałeś? To na pewno ona była przedmiotem 
cudu, którym tak się szczycisz!
Miotany burzą uczuć Lancelot też zaczął szlochać. Utulił Ginewrę w ramionach.
– Ja nawet nie wiedziałem, że mam to dziecko – przekonywał ją. – Nie chciałem 
dziecka. Nie tego pragnąłem.
– Gdybyś sam mi to wcześniej powiedział, może bym ci uwierzyła.
– Chciałem ci wyznać, ale nie umiałem. Bałem się, że cię zranię.
– I zraniłeś o wiele boleśniej.
– Wiem o tym.
Królowa otarła łzy i spojrzała na Lancelota jak przez wiosenny deszcz. Po chwili 
wymieniali pocałunki, radośni jak zielona, odświeżona ulewą łąka. Zdawało im się, 
że odnaleźli się na nowo – lecz zwątpienie zostało zasiane. Ich uczucie wzmocniło 
się, ale zapadły w nie ziarna niechęci, lęku i nieufności. Miłość potrafi bowiem 
współistnieć z nienawiścią: pierwsza karmi się drugą, i na odwrót. Wówczas miłość 
zmienia się w szaleństwo.



ROZDZIAŁ XVI


Na zamku Corbin młodziutka Elaine szykowała się do podróży. Postanowiła 
odbić Lancelota Ginewrze. Nikt oprócz niej samej nie wierzył w powodzenie 
przedsięwzięcia. Elaine nie dysponowała bowiem żadną bronią, i w ogóle nie umiała 
walczyć. Nie miała za grosz charakteru. Lancelot jej nie kochał. Za to ona kochała 
jego, co dodatkowo pogarszało jej sytuację. Dojrzałości Królowej mogła Elaine 
przeciwstawić jedynie własną niedojrzałość i pokorne uwielbienie dla Lancelota, 
oraz przekarmione niemowlę, które wiozła do ojca, a które dla niego stanowiło 
symbol okrutnego podstępu. Była to ekspedycja armii bez broni przeciwko warownej 
fortecy – wyprawa armii o związanych rękach. Elaine, okazując odwagę, którą 
tłumaczą tylko lata spędzone w kotle pełnym wrzątku, postanowiła zmierzyć siły 
z Ginewrąna jej własnym terenie. Kazała sobie poszyć wspaniałe, ozdobne suknie, 
w których prezentowała się jeszcze bardziej pretensjonalnie i prowincjonalnie niż na 
co dzień. Tak wystrojona puściła się w drogę do zamku Camelot, na pojedynek 
z Królową Anglii.
Niewiasta sprytniejsza od Elaine posłużyłaby się Galahadem w charakterze 
oręża. Być może patos sytuacji i ojcowska duma wzruszyłyby serce Lancelota. Elaine 
nie była jednak ani trochę sprytna: nie rozumiała, że trzeba związać czymś 
ukochanego, aby go pozyskać. Galahada zabrała w podróż, bo go uwielbiała i nie 
wyobrażała sobie rozstania z synkiem nawet na krótki czas. Poza tym chciała 
pochwalić się nim przed ojcem i porównać rysy twarzy. Już rok upłynął od dnia jej 
ostatniego spotkania z tym, dla którego gorąco biło jej dziewczęce serce.
Gdy Elaine planowała odbicie Lancelota, ten przebywał na zamku z Królową. 
Stracił jednak ów kruchy spokój serca, który zdołał uzyskać pod nieobecność Artura 
w Camelocie. Dopóki Króla nie było, Lancelot umiał cieszyć się każdą chwilą – za to 
teraz na każdym kroku widział przy sobie Artura, jak żywe przypomnienie zdrady. 
Miłość do Ginewry nie zniszczyła uczucia przyjaźni, jakie Lancelot zawsze żywił 
wobec Artura. Nieszczęśnik cierpiał więc dotkliwie, miał bowiem typową 
średniowieczną naturę, ze zgubną skłonnością do miłowania tego, co najwyższe 
i najdoskonalsze. Nie chciał pamiętać o tym, że jego miłość do Ginewry jest niegodna 
– a wszystko, jak na złość, stale mu o tym przypominało. Te pospieszne schadzki, to 
ciche zamykanie drzwi, szepty po kątach, poniżające manewry, do których zmuszała 
kochanków bliska obecność męża – wszystko to w oczach Lancelota brukało 
nieskalane piękno uczucia, które poza tym nie miało racji bytu. Najtrudniejsza zaś do 
zniesienia była dobroć, ufność i szlachetność Artura – Lancelot czuł, że w każdej 
chwili może zadać przyjacielowi bolesny cios, chociaż tak bardzo go kocha. Cierpiał 
również z powodu Ginewry, gdyż zaczęły kiełkować w niej nasiona goryczy, które 
zasiali i dostrzegli nawzajem w swoich oczach podczas pierwszej poważnej kłótni. 
Lancelota bolało, że kocha niewiastę zazdrosną i podejrzliwą. Zraniła go śmiertelnie 
tym, że nie od razu dała wiarę wyjaśnieniom w sprawie Elaine. Mimo to nie potrafił 
przestać jej kochać. Ostatnim zaś źródłem udręki był dla Lancelota jego własny 
charakter, z chorobliwym pragnieniem czystości, honoru i duchowej doskonałości. 
Wszystko to razem, plus podświadomy lęk przed możliwością pojawienia się Elaine 
z synem, zdruzgotało szczęście Lancelota, nie dając mu zarazem uciec. Nie mógł 
usiedzieć w miejscu: stale krążył nerwowo po komnatach, co chwila brał coś w rękę, 
odkładał, nie patrząc nawet, co to było, i niewidzącym wzrokiem wyglądał przez 
okna.
W przeciwieństwie do Lancelota, Ginewra była pewna, że Elaine zjawi się na 
zamku. Jej obawa, typowa dla kobiet, sięgała głębiej niż lęki Lancelota. Mężczyźni 
często oskarżają kobiety o to, że swoją nieuzasadnioną zazdrością przywodzą ich do 
zdrady – nieświadomi, że myśl o zdradzie w nich samych tkwiła już wcześniej, 
wyczuwalna jedynie dla kobiecej intuicji. Weźmy Annę Kareninę: pchnęła 
Wrońskiego w nieprzyjemną sytuację właśnie swoją bezpodstawną, maniacką 
zazdrością – ale było to zarazem jedyne, nieuniknione rozwiązanie ich problemu. 
Przeczuwając o wiele więcej niż kochanek, Anna Karenina z pasją, konsekwentnie 
dążyła do katastrofy, burząc teraźniejszość, ponieważ czuła już, że przyszłość będzie 
ruiną.
Tak samo Ginewra. Nie myślała bez przerwy o Elaine. Możliwe, że w gruncie 
rzeczy wierzyła w szczerość uczuć Lancelota. Jednak przeczuwała liczne kłopoty 
i troski, i to w znacznie odleglejszej przyszłości niż Lancelot. Nie była ich świadoma, 
lecz tkwiły w niej głęboko. Jaka szkoda, że język – narzędzie niezdarne – nie pozwala 
nam, na przykład, powiedzieć, że matka „unieświadomiła sobie” płacz niemowlęcia 
za ścianą – co miałoby oznaczać, że nie słysząc płaczu, podświadomie o nim 
wiedziała. W tym sensie Ginewra „unieświadamiała” sobie cały konflikt między 
Arturem a Lancelotem, ogólne zarysy tragedii, która miała dotknąć dwór Króla 
Artura, a także smutną prawdę o własnej nieuleczalnej bezpłodności.
Powtarzała sobie, że Lancelot ją zdradził, że padła ofiarą przebiegłości Elaine, że 
ukochany na pewno znów ją zdradzi. Dręczyła się bez ustanku. Ale co czuła 
w najgłębszych zakamarkach serca – tego nawet ona sama nie wiedziała. Może była 
zazdrosna nie o Elaine, lecz o dziecko? Może ze strony Lancelota najbardziej lękała 
się jego miłości do Artura? A może niepokoiła ją moralna strona sytuacji 
i perspektywa nieuchronnej kary? Wiadomo: Pan Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy. 
Kobiety wiedzą o tym szczególnie dobrze – mają więcej okazji do przekonania się 
o słuszności tego porzekadła.
Jakkolwiek tłumaczylibyśmy uczucia Ginewry, owoce ich były nieznośnie 
gorzkie dla Lancelota. Królowa stała się równie niespokojna jak kochanek, a do tego 
mniej rozważna i bardziej bezwzględna.
Podłej atmosfery w zamku Camelot dopełniły nastroje Artura. Król, na swoje 
nieszczęście, odebrał doskonałe wychowanie. Nauczyciel kształcił go tak, jak kształci 
się płód w łonie matki, na własnej skórze doświadczając dziejów ewolucji, 
począwszy od ryb aż po ssaki, i tak dalej. Cały proces kształcenia Artura, tak jak 
w przypadku płodu, przebiegał pod bezpieczną osłoną miłości. Skutkiem tej edukacji 
Artur nie nabył wielu użytecznych cech człowieka dorosłego, takich jak: złośliwość, 
próżność, podejrzliwość, okrucieństwo i inne, bardziej pospolite formy egoizmu. Za 
najpodlejszą wadę uważał zazdrość. Nie był zdolny ani do nienawiści wobec 
najbliższego druha, ani do maltretowania żony. Dostęp do tych umiejętności był mu 
zamknięty przez nadmiar miłości i zaufania, których doświadczył w dzieciństwie.
Artur nie był ciekawą indywidualnością, której psychikę można rozważać 
godzinami. Był prostodusznym, życzliwym człowiekiem, gdyż Merlin uważał, że 
tylko takim warto być.
Nagle stanął wobec wyjątkowo trudnej sytuacji, z racji swojej trudności 
nazywanej Odwiecznym Trójkątem, jakby chodziło o problem z dziedziny geometrii. 
Stanął – i wycofał się. Nie umiał postąpić inaczej. Na wycofanie się z trudnej sytuacji 
stać tylko ufnego optymistę. Egoistów małej wiary wrodzony pesymizm pcha do 
ataku. Artur zaś był wystarczająco silny i dobroduszny, aby wierzyć w pomyślny 
obrót sprawy, jeśli zaufa Lancelotowi i Ginewrze. Doszedł do wniosku, że tak będzie 
lepiej, zamiast zaprowadzać porządek metodą ścięcia głów obojgu kochankom za 
dopuszczenie się zbrodni zdrady.
Nie wiedział o romansie Lancelota i Ginewry. Nigdy nie przyłapał ich sam na 
sam ani nie odkrył dowodów ich winy. Zgodnie ze swoim śmiałym, 
optymistycznym usposobieniem wolał żywić nadzieję, że nigdy nie zastanie ich 
w dwuznacznej sytuacji – wolał to, niż zastawiać pułapki dla skompromitowania 
żony i przyjaciela. Nie znaczy to, że chętnie przymykał oko na kłopoty. Chciał po 
prostu zlikwidować problem, udając, że go nie ma. Podświadomie, rzecz jasna, nie 
miał żadnych złudzeń co do tego, że tamci dwoje sypiają ze sobą. Podświadomie 
przeczuwał też, że jeśli spyta żonę, ona ten fakt potwierdzi – miała bowiem trzy 
wielkie zalety: odwagę, hojność i prawdomówność. Nie mógł więc zadać jej tego 
pytania.
Ale też nie mógł czuć się szczęśliwy w takiej sytuacji. Nie chodził rozdrażniony 
jak Ginewra, ani milcząco niespokojny jak Lancelot, tylko zamknął się w sobie. Krył 
się jak mysz po kątach własnego zamku. Uczynił mimo to jeden krok w kierunku 
poznania prawdy.
– Lancelocie – rzekł pewnego popołudnia, natknąwszy się na przyjaciela 
w ogrodzie różanym. – Bardzo źle ostatnio wyglądasz. Czy coś cię trapi?
Lancelot zerwał różę i zaczął nerwowo oskubywać ją z zewnętrznych płatków. 
Niedawno ustalono, że róże w owych czasach miały budowę inną niż dzisiejsze: pięć 
zewnętrznych płatków sterczało poza koronę kwiatu – dokładnie tak, jak to 
przedstawia symbol heraldyczny.
– Czy martwisz się – ciągnął Król z nadzieją wbrew nadziei – z powodu tej 
panny, która rzekomo powiła twoje dziecko?
Gdyby Artur poprzestał na pierwszym pytaniu i dał Lancelotowi chwilę na 
odpowiedź, może udałoby im się dotrzeć do sedna sprawy. Ponieważ jednak Artur 
bał się ciszy i zaraz zadał pytanie pomocnicze, sam zniweczył tę szansę.
– Tak – skłamał Lancelot.
– Domyślam się, że nie potrafisz zmusić się do poślubienia jej?
– Ja jej nie kocham.
– No cóż, sam wiesz najlepiej, czego chcesz.
Lancelot czuł przemożną chęć zrzucenia z serca choćby ułamka gniotącego je 
ciężaru i porozmawiania o tym, co go trapi – lecz Artur był właśnie tym jedynym 
słuchaczem, któremu nie mógł wyznać wszystkiego, skupił się zatem na wątku 
Elaine. Zdradził Arturowi pół prawdy o tym, jak utracił moc czynienia cudów. 
Bohaterką tej wersji zdarzeń stała się Elaine. W pół godziny Artur poznał całkiem 
zgrabną historyjkę, w sam raz dla kogoś, kto nie próbuje dociekać prawdy. Z latami, 
biedaczek, całkowicie zastąpił nią fakty. My, ludzie cywilizowani, wystąpilibyśmy 
natychmiast do sądu o rozwód, alimenty i tak dalej – więc ze zrozumiałą pogardą 
patrzymy na potulnego rogacza. Ale Artur był tylko średniowiecznym prostaczkiem. 
Nie znał się na współczesnej cywilizacji i wiedział jedno: że szlachetność chroni go 
przed poniżeniem zazdrości.
Drugą osobą, która zastała Lancelota w różaneczniku była Ginewra. Przyszła 
jako wcielenie słodyczy i zdrowego rozsądku.
– Lance, słyszałeś nowinę? Przybył właśnie posłaniec z wiadomością, że panna, 
która cię prześladuje, jest w drodze do naszego zamku, razem z dzieckiem. Dotrze tu 
dziś wieczorem.
– Czułem, że przyjedzie.
– Trzeba ją, oczywiście, przyjąć jak najlepiej. Biedactwo, musi być bardzo 
nieszczęśliwa.
– To nie moja wina.
– Oczywiście, że nie twoja. To świat unieszczęśliwia ludzi. My zaś winniśmy im 
pomagać, o ile to możliwe.
– Przemawia przez ciebie wielka szlachetność. Odwrócił się, chcąc ująć ją za rękę. 
Błysnęła mu nadzieja, że może wszystko jakoś się ułoży. Ale Jenny cofnęła dłoń.
– O, nie, mój drogi. Żadnych czułości, aż ona wyjedzie. Chcę, żebyś był całkiem 
wolny.
– Wolny?
– Ona jest matką twego dziecka, a w dodatku panną. Ty i ja nigdy się nie 
pobierzemy. Zostawiam ci swobodę poślubienia jej, gdybyś sobie tego życzył, 
ponieważ nic innego nie mogę zrobić.
– Ależ Jenny...
– Dosyć, Lance. Bądźmy rozsądni. Do jej wyjazdu trzymaj się z dala ode mnie. 
Przekonaj się, czy na pewno nie możesz jej pokochać. Przynajmniej tyle chcę dla 
ciebie zrobić.



ROZDZIAŁ XVII


Elaine stanęła w rozwartej na oścież bramie barbakanu. Ginewra powitała ją 
chłodnym pocałunkiem. – Witaj w zamku Camelot, pani – powiedziała. – Serdecznie 
zapraszamy.
– Dziękuję – odparła Elaine. Wymieniły zjadliwe uśmiechy.
– Lancelot będzie uszczęśliwiony.
– Czyżby?
– O dziecku już wszyscy wiedzą, moja miła. Nie ma się czego wstydzić. Oboje 
z Królem jesteśmy bardzo ciekawi, czy mały wdał się w ojca.
– Bardzo pani uprzejma – bąknęła zażenowana Elaine.
– Pozwoli pani, że obejrzę go pierwsza? Na imię ma Galahad, prawda? Czy jest 
silny? I spostrzegawczy?
– Waży piętnaście funtów – pochwaliła się Elaine. – Może go pani obejrzeć nawet 
zaraz, jeśli pani chce.
Ginewra, opanowawszy się z niemałym trudem, udała, że nie może rozplatać 
pieluszek.
– Nie, nie, tak nie można – tłumaczyła się. – Jestem straszną egoistką. Pani 
przecież musi odpocząć po długiej podróży, a dzidziusia na pewno trzeba 
przewinąć. Lepiej przyjdę obejrzeć go wieczorem, kiedy zaśnie. Mamy mnóstwo 
czasu.
W końcu jednak musiała spojrzeć na niemowlę.
Gdy wkrótce potem spotkała Lancelota, z jej słodyczy i zdrowego rozsądku nie 
zostało ani śladu. Przybrała pozę zimną i wyniosłą, a przemawiała takim tonem, 
jakby zwracała się do tłumów na wiecu.
– Lancelocie – oznajmiła. – Powinieneś odwiedzić swego syna. Elaine ubolewa, że 
jeszcze tego nie uczyniłeś.
– A ty? Widziałaś go?
– Owszem.
– Bardzo brzydki?
– Podobny do Elaine.
– Bogu dzięki. Już tam lecę. Królowa przywołała go z powrotem.
– Lancelocie – wycedziła przez zęby i wciągnęła nosem powietrze. – Ufam, że nie 
będziesz pod moim dachem flirtował z Elaine. Skoro ty i ja postanowiliśmy rozłączyć 
się do czasu wyjaśnienia sprawy, to sprawiedliwie będzie, żebyś i od niej trzymał się 
z daleka.
– Nie mam najmniejszej ochoty flirtować z Elaine.
– Mówisz tak, bo inaczej nie wypada. Mimo to wierzę ci. Jeśli jednak tym razem 
nie dotrzymasz słowa – z nami koniec. Nieodwołalny.
– Więcej obiecać nie mogę.
– Już raz mnie okłamałeś, Lancelocie, więc jakże mam być pewna twoich 
obietnic? Umieściłam Elaine w komnacie przylegającej do mojej. Zobaczę cię, gdybyś 
się tam zakradał. Masz być cały czas u siebie.
– Jak sobie życzysz.
– Dzisiejszej nocy, jeśli zdołam uwolnić się od Artura, przyślę po ciebie. Nie 
wiem, kiedy. Jeśli posłaniec nie zastanie cię w komnacie, będę wiedziała, że jesteś 
u Elaine.
Panna szlochała w głos, a piastunka Brisen mościła kołyskę dla małego.
– Widziałam go na strzelnicy i on też mnie widział. Odwrócił wzrok i uciekł pod 
byle pretekstem. Jeszcze nawet nie widział naszego synka.
– Cichaj, cichaj – uspokajała ją piastunka. – Przyczesz włosy.
– Nie trzeba było przyjeżdżać. Teraz i mnie jest gorzej, i jemu.
– Wszystkiemu winna ta cała Królowa.
– Piękna, prawda?
– Piękny ten, co pięknie czyni – burknęła sentencjonalnie piastunka.
Elaine znowu zaczęła pochlipywać. Z czerwonym od płaczu nosem wyglądała 
odpychająco – jak ktoś, kto wyrzekł się resztek godności.
– Myślałam, że sprawię mu przyjemność.
Rozległo się pukanie do drzwi i wszedł Lancelot. Na jego widok Elaine 
pospiesznie otarła oczy. Przywitali się z zażenowaniem.
– Rad jestem, że cię widzę w zamku Camelot – rzekł Lancelot. – Ufam, że dobrze 
się miewasz?
– Tak, dziękuję...
– A jak tam... dziecko?
– Syn Waszej Rycerskiej Mości – uściśliła z naciskiem piastunka Brisen.
Odwróciła ku niemu kołyskę i odsunęła się, aby mógł zobaczyć niemowlę.
– Mój syn – rzekł Lancelot.
Wszyscy razem spojrzeli na młodą istotkę, bezradną, niezdolną jeszcze do 
samodzielnego życia. Jak w piosence: oni byli silni, ono zaś słabe; przyjdzie dzień, że 
oni staną się słabi, a ono silne.
– Galahadku – zagadnęła Elaine, pochylając się nad kołyską, gestykulując 
śmiesznie i wydając bezsensowne dźwięki, jak każda matka, kiedy stwierdzi 
z zachwytem, że dziecko zaczyna zwracać na nią uwagę.
Galahad zwinął paluszki w piąstkę, którą trafił we własne oko, wprawiając tym 
wyczynem w zachwyt matkę i piastunkę. Lancelot obserwował je w najwyższym 
zdumieniu.
– To jest mój syn – mówił sobie. – Cząstka mnie samego, a przecież całkiem 
ładny. Nie zapowiada się na potwora. Chociaż, czy to wiadomo z takim malcem?
Wyciągnął palec do Galahada, wetknął go w pulchne wnętrze małej łapki, 
a piąstka zaraz się mocno zacisnęła. Miniaturowa dłoń wyglądała jak dzieło 
zręcznego lalkarza. Na nadgarstku znaczyła się głęboka fałda.
– Och, Lancelocie! – wzruszyła się Elaine.
Chciała rzucić mu się na szyję, ale ją odepchnął. Z dziką udręką spojrzał przez 
ramię na Brisen. Wydał nieartykułowany okrzyk i wybiegł z komnaty. Elaine, której 
nie miał kto podtrzymać, osunęła się na podłogę przy łożu i załkała głośniej niż 
przedtem. Brisen, odkąd spotkała dziki wzrok Lancelota, stała sztywna, 
nieporuszona i z nieprzeniknioną miną wpatrywała się w zamknięte drzwi.



ROZDZIAŁ XVIII


Rankiem Lancelot i Elaine wezwani zostali do komnaty Królowej. Lancelot udał 
się tam z przyjemnością, pomny na minioną noc, gdy Ginewra, symulując 
niedyspozycję, wymówiła się od noclegu w komnacie Króla. Po kochanka posłała po 
ciemku. Wiedziony znajomą dłonią pośredniczki, przekradł się na palcach do 
wiadomego łoża. W milczeniu, do którego zmusiła ich bliskość Artura za ścianą, ze 
zdwojoną czułością nadrabiali zaległości w romansie. Lancelot był więc tego ranka 
szczęśliwszy niż kiedykolwiek od początku historii z Elaine. Miał wrażenie, że jeśli 
tylko zdoła namówić Ginewrę do oficjalnego, jawnego zerwania z Królem, jego 
honor może jeszcze zostać uratowany.
Ginewra przyjęła ich sztywna i wyniosła, jak w gorsecie. Była blada jak płótno, 
tylko koniec nosa miała lekko zaczerwieniony. Wyglądała niczym ofiara morskiej 
choroby. W komnacie oprócz niej nie było nikogo.
– A więc to tak – przemówiła.
Elaine patrzyła śmiało w jej niebieskie oczy, lecz Lancelot stanął jak rażony 
piorunem.
– A więc to tak.
Lancelot i Elaine czekali, czy Królowa powie coś jeszcze, czy padnie trupem.
– Gdzie byłeś w nocy? – Ja...
– Zbyteczne słowa! – zawołała Ginewra, odsłaniając zmięte szczątki porwanej 
chusteczki, którą ściskała w dłoni. – Zdrajca! Zdrajca! Wynoś się natychmiast 
z zamku, razem z tą twoją dziwką!
– Ubiegłej nocy... – zaczął Lancelot, półżywy z desperacji, czego żadna z kobiet 
nie zauważyła.
– Nie odzywaj się do mnie! Nie kłam! Precz!
– Sir Lancelot był w nocy u mnie. Moja służąca Brisen przyprowadziła go po 
ciemku – odezwała się spokojnie Elaine.
Królowa drżącą ręką pokazała im drzwi. Dźgała powietrze wyciągniętym 
palcem. Dygotała tak mocno, że rozpadł jej się kok. Wyglądała okropnie.
– Precz! Precz! Ty także, podłe zwierzę! Jak śmiesz przemawiać do mnie tak 
bezczelnie w moim własnym zamku! Jak śmiesz otwarcie przyznawać się do winy! 
Zabieraj sobie swojego kochasia i jazda stąd!
Lancelot, dysząc ciężko, nie spuszczał oczu z Królowej. Stracił poczucie 
rzeczywistości.
– Myślał, że idzie do pani – powiedziała Elaine. Stała z założonymi rękami 
i patrzyła na Królową obojętnie.
– Stare kłamstwa!
– To nie kłamstwo – sprostowała Elaine. – Ja bez niego nie mogę żyć. Brisen 
pomogła mi obmyślić podstęp.
Ginewra zbiegła do niej drobnym truchcikiem. Chciała wymierzyć jej policzek, 
lecz dziewczyna ani drgnęła – jakby czekała na cios.
– Kłamca! – wrzasnęła piskliwie Królowa.
Rzuciła się na Lancelota, który przysiadł na skrzyni i wpatrywał się tępo 
w posadzkę, chowając głowę w dłoniach. Ginewra zaczęła szarpać go za płaszcz 
i pchać ku drzwiom – on jednak nawet nie drgnął.
– Nauczyłeś ją, co ma mówić! Trzeba było wymyślić coś nowego! Coś 
ciekawszego! Myślałeś, że nabiorę się na stare sztuczki!
– Jenny – jęknął Lancelot, nie podnosząc oczu.
– Jak śmiesz nazywać mnie Jenny, gdy jeszcze pachniesz tą kobietą? Jestem 
Królową, Królową Anglii! A nie twoją nałożnicą! – Jenny...
– Wynoś się zaraz z mojego zamku! – wrzeszczała wniebogłosy Królowa. – Nie 
chcę więcej oglądać twojej gęby, ty podły, obrzydliwy maszkaronie!
Lancelot nagle, głośno i zdecydowanie przemówił do posadzki:
– Galahad.
Opuścił dłonie i ukazał obu kobietom oblicze, które przed chwilą tak wiernie 
opisała Ginewra. Na obliczu tym malowało się wielkie zdumienie. Jedno oko 
patrzyło zezem.
– Jenny – powtórzył cicho. Wyglądał jak ślepiec. Królowa otworzyła usta, jakby 
z zamiarem powiedzenia czegoś, ale milczała.
– Artur – przemówił po raz trzeci Lancelot. Po czym z przeraźliwym okrzykiem 
wyskoczył przez okno.
Komnata mieściła się na piętrze. Kobiety usłyszały chrzęst zbroi i trzask 
łamanych gałęzi krzewów rosnących pod oknami, a potem ujrzały Lancelota, który 
gnał wśród drzew i zarośli z melodyjnym skowytem, niczym pies gończy na 
polowaniu. Głos jego w końcu rozpłynął się w oddali. W komnacie zostały dwie 
kobiety i martwa cisza.
Elaine, dumna i opanowana, choć równie blada jak przedtem Królowa, 
powiedziała:
– Przywiodłaś go do szaleństwa. Musiał mieć od początku słabą głowę.
Ginewra nic się na to nie odezwała.
– Ale dlaczego przywiodłaś go do szaleństwa? – dziwiła się Elaine. – Przecież 
masz już wspaniałego męża, najświetniejszego mężczyznę w Królestwie. Jesteś 
Królową, masz honor, szczęście i własny dom. Ja nie miałam ani domu, ani męża; 
honor też utraciłam. Czemu nie chciałaś mi go oddać?
Królowa milczała.
– Ja go kocham – wyznała Elaine. – Urodziłam mu dorodnego syna, który kiedyś 
zostanie najwaleczniejszym rycerzem na świecie.
– Elaine – odezwała się wreszcie Ginewra. – Opuść mój dwór.
– Zaraz wyjeżdżam.
Ginewra złapała ją za skraj sukni.
– Tylko nikomu nie mów – szepnęła gorączkowo. – Nie mówi nikomu, co tu 
zaszło. To by go zabiło.
Elaine uwolniła suknię.
– Myślałaś, że rozpowiem?
-1 co my teraz zrobimy? – zawołała z rozpaczą Królowa. – Czy on naprawdę 
oszalał? Czy to minie? Co z nami będzie? Może należałoby kogoś zawiadomić? Ale 
co powiemy?
Elaine nie miała ochoty na dalszą rozmowę. Jednak, już w drzwiach komnaty, 
odwróciła się. Usta jej drżały.
– Tak, on oszalał – powiedziała. – Ty go zdobyłaś, i ty go zniszczyłaś. Co zrobisz 
z nim teraz?
Kiedy drzwi się zamknęły, Ginewra usiadła. Upuściła na ziemię porwaną 
chusteczkę. A potem – powoli, z głębi serca, jak ludzie prości – zaniosła się szlochem. 
Zasłoniła twarz dłońmi i dygotała z żalu. (Sir Bors, który nie przepadał za Królową, 
powiedział jej kiedyś: „Głupio marnujesz łzy, bo płaczesz tylko wtedy, gdy nikt nie 
widzi”).



ROZDZIAŁ XIX


W dwa lata po tych wydarzeniach Król Pelles siedział na tarasie w towarzystwie 
Sir Blianta. Był przepiękny, bezwietrzny zimowy poranek, pola pokrywał szron, a w 
powietrzu unosiła się lekka mgiełka, w której gołębie nie traciły orientacji. Sir Bliant 
nocował gościnnie u Króla Pellesa. Miał na sobie purpurową szatę oblamowaną 
białym futrem. Jego rumak i giermek czekali na dziedzińcu, gotowi zabrać pana do 
zamku Bliant. Panowie pili strzemiennego. Grzali dłonie nad buzującym ogniem 
kominka, sączyli gorące wino, skubali pasztet i rozprawiali o Dzikusie.
– Jestem pewien, że to był szlachcic – mówił Sir Bliant. – Zachowywał się po 
szlachecku. I zdradzał naturalną skłonność do broni.
– A gdzie on teraz przebywa? – spytał Król Pelles.
– Bóg raczy wiedzieć. Zniknął z zamku Bliant w dniu polowania. Głowę daję, że 
był szlachcicem.
Pociągnęli z pucharów i zapatrzyli się w ogień.
– Moim zdaniem – dodał po chwili ściszonym głosem Sir Bliant – to był Sir 
Lancelot.
– Niemożliwe – powiedział Król.
– Był postawny i silny.
– Sir Lancelot nie żyje – stwierdził Król. – Pan Bóg zatroszczył się o niego. 
Wszyscy to wiedzą.
– Nigdy nie znaleziono ciała.
– Gdyby to rzeczywiście był Sir Lancelot, nie dałoby się pomylić go z nikim 
innym. Sir Lancelot był najszpetniejszym znanym mi człowiekiem.
– Nie znałem go osobiście – odparł Sir Bliant.
– Wiadomo z całą pewnością, że Lancelot wybiegł w nieznane w samej bieliźnie 
i biegł tak długo, aż zaatakował go dzik. A potem umarł w jakiejś pustelni.
– Dawno się to zdarzyło?
– W ubiegłym roku, na Boże Narodzenie.
– Właśnie wtedy mniej więcej mój Dzikus pogonił za sforą. Polowaliśmy na 
dzika.
Król Pelles zamyślił się.
– No tak... – powiedział. – To mogła być ta sama osoba. Ciekawe, ciekawe. 
W jakich okolicznościach ten gość przybył do jegomości?
– Podczas letniej wyprawy rycerskiej, dwa lata temu. Kazałem rozbić namiot na 
pięknej łące, jak to zwykle, i siedziałem w środku, gdyż na kogoś czekałem. 
Pamiętam, grałem w szachy. Nagle słyszę przed namiotem straszny jazgot, więc 
wyglądam, patrzę – a tu goły wariat chłoszcze zapamiętale moją tarczę. Mój karzeł 
siedzi na ziemi, wrzeszcząc pomocy i masując kark, którego ten szaleniec omal mu 
nie skręcił. Zbliżyłem się do gościa i mówię: „Słuchajcie no, dobry człowieku. Chyba 
nie chcecie się ze mną bić? Chodźcie no tutaj, oddajcie miecz i opanujcie się trochę”. 
Nie wiem jakim cudem zdobył, proszę sobie wyobrazić, jeden z moich własnych 
mieczy. Zaraz poznałem, że to kompletny wariat. „Wiesz co, kolego” – mówię – „ja 
widzę, że tobie nie bijatyki potrzeba, tylko porządnej drzemki i czegoś na ząb”. Bo 
i wyglądał jak skaranie boskie. Jakby trzy noce z rzędu stał na warcie. Oczy miał 
całkiem czerwone.
– A co mówił?
– Powiedział tylko: „Nie podchodź do mnie, cny rycerzu, bo jeśli to uczynisz, 
położę cię trupem bez pardonu”.
– Osobliwa rzecz.
– Prawda? I ja zdziwiłem się, że zna rycerską mowę.
– No i co jegomość uczynił?
– Byłem w samym szlafroku, a że tamten wyglądał niebezpiecznie, udałem się do 
namiotu i przywdziałem zbroję.
Król Pelles podsunął mu kolejną porcję pasztetu, którą Sir Bliant przyjął 
i podziękował skinieniem głowy.
– Potem – ciągnął z pełnymi ustami – wziąłem zapasowy miecz i wyszedłem 
przed namiot z zamiarem rozbrojenia gościa. Nie chciałem go zabijać ani ranić, ale 
z drugiej strony, był to niebezpieczny szaleniec i nie wyglądał na takiego, który da 
sobie odebrać miecz bez użycia siły. Podszedłem do niego, jak się podchodzi do 
złego psa – z wyciągniętą ręką, i w kółko powtarzałem: „Biedny człowiek, biedny, 
spokój, dobry człowiek”. Myślałem, że pójdzie mi łatwo.
– A nie poszło?
– Ledwie ujrzał mnie w zbroi, z mieczem w ręku, rzucił się na mnie jak tygrys! 
Nie przeżyłem równie gwałtownego ataku. Próbowałem parować jego ciosy i śmiem 
twierdzić, że zabiłbym go w obronie własnej, gdyby dał mi szansę. Niestety, nim się 
obejrzałem, siedziałem na ziemi, a z nosa i uszu leciała mi krew. Zdzielił mnie przez 
hełm tak potężnie, że mózg mi się wzruszył.
– Rany boskie! – westchnął Król Pelles.
– W następnej chwili on cisnął miecz na ziemię i rzucił się wprost do namiotu. 
Tam w łożu spoczywała moja nieszczęsna żona. Golutka jak ją Pan Bóg stworzył. 
Wariat bez wahania doskoczył do łoża, ściągnął z biedaczki kapę, owinął się nią 
szczelnie i zapadł w głęboki sen.
– Dowód, że był żonaty – orzekł Król Pelles.
– Małżonka moja wydała kilka przeraźliwych okrzyków, wyskoczyła z łoża po 
drugiej stronie, zarzuciła suknię i przybiegła do mnie. Wciąż leżałem na ziemi, nieco 
oszołomiony, a ona na ten widok uznała, że nie żyję. Kiedy spostrzegła, że się myli, 
szalała z radości. Ja zresztą tak samo.
– A tamten co? Spał przez cały czas?
– Jak kłoda. W końcu żona i ja oderwaliśmy się od siebie. Żona przyłożyła mi na 
kark jedną z moich żelaznych rękawic, celem zatamowania krwotoku z nosa. 
Zasiedliśmy do omówienia sprawy. Mój karzeł – nadzwyczajny człowiek, chociaż 
taki mikry – twierdził, że wariatowi nie wolno wyrządzić krzywdy, bo dotknęła go 
ręka Boża. Prawdę mówiąc, to właśnie on, mój karzeł, wpadł na pomysł, że nasz 
wariat może być Sir Lancelotem. Wiele się w owym roku mówiło o tajemniczym 
zniknięciu Sir Lancelota.
Sir Bliant przerwał i posilił się pasztetem.
– W końcu – kontynuował – przetransportowaliśmy go na zamek Bliant konną 
lektyką, z łożem i ze wszystkim. Przez całą drogę nawet się nie poruszył. Dotarłszy 
na miejsce, związaliśmy mu ręce i nogi, żeby w chwili przebudzenia nie zrobił 
jakiegoś głupstwa. Wspominam to z przykrością, ale wiedząc to, co wówczas o nim 
wiedzieliśmy, nie mogliśmy ryzykować. Zamknięty w wygodnej komnacie, dostawał 
czyste ubranie, żona mu gotowała, żeby nie opadł z sił – ale na wszelki wypadek 
trzymaliśmy go w kajdankach. Był u nas półtora roku.
– Jak się wydostał?
– Zaraz powiem. To właśnie będzie, że się tak wyrażę, wisienka na torcie mojej 
opowieści. Któregoś dnia po południu wyskoczyłem sobie do puszczy na małą 
wyprawkę, aż tu nagle napadają mnie z tyłu dwaj rycerze!
– Dwaj? – oburzył się Król. – I to od tyłu?
– No właśnie. Dwaj. I obaj od tyłu. Sir Bruce Saunce Pite z kolegą.
Król Pelles uderzył się otwartą dłonią po kolanie.
– Ten osobnik stanowi publiczne zagrożenie! Dziwi mnie doprawdy, że nikt się 
z nim raz a dobrze nie rozprawi!
– Najpierw należałoby go złapać. Mniejsza z tym, rozmawiamy przecież 
o Dzikusie. Przyzna Wasza Miłość, że Sir Bruce i ten drugi mieli nade mną sporą 
przewagę. Ja zaś, widząc to – przyznaję ze wstydem – rzuciłem się do ucieczki.
Sir Bliant zamilkł na chwilę i zapatrzył się smętnie w ogień. Ale zaraz odzyskał 
dobry humor.
– Ha, trudno! – westchnął. – Nie możemy wszyscy być bohaterami, prawda, 
Wasza Miłość?
– Nie wszyscy – przytaknął mu Król.
– Odniosłem wiele dotkliwych ran – wyrecytował stosowną formułę Sir Bliant – 
od których ciało moje ogarnęła słabość.
– Brawo! Co do słowa!
– Tamci dwaj ścigali mnie aż do zamku, jeden z lewej, drugi z prawej, cały czas 
dźgając kopią i okładając. Po dziś dzień nie wiem, jakim cudem jednak przeżyłem.
– Tak musiało być zapisane w górze – uznał z całą oczywistością Król Pelles.
– Dzikus, przypuszczam, zobaczył nas trzech przez otwór strzelniczy 
w barbakanie. Trzymaliśmy go w barbakanie, w komórce. Stamtąd nas zobaczył. 
Okazało się – już po fakcie – że własną siłą rozerwał kajdany. A były to kajdany 
żelazne. Nosił je na rękach i na nogach. Bardzo się pokaleczył przy ich zrywaniu. 
Wypadł nagle z komórki, powiewając i dzwoniąc końcami łańcuchów – ręce miał 
całe we krwi – ściągnął z siodła Bruce’owego kolesia, zabrał mu miecz i tak zdzielił 
nim Bruce’a w ciemię, że tamten zleciał z konia jak kukła, brocząc krwią z nosa. 
Tymczasem ten drugi próbował dźgnąć Dzikusa w plecy – bo Dzikus, rzecz jasna, 
był bez zbroi – ale w chwili gdy zadawał cios, odrąbałem mu dłoń w nadgarstku. 
Wtedy obaj skoczyli na konie i czmychnęli tak prędko, jak im na to pozwalała 
kondycja po walce. Tak czy siak, nie można powiedzieć, że odjechali z godnością.
– Cały Bruce, jakbym go widział.
– Akurat wtedy mieszkał u mnie brat. Mówię mu: „Dlaczego właściwie 
trzymamy tego poczciwca na łańcuchu?”. Bo głupio mi się zrobiło, jak zobaczyłem 
jego poranione ręce. „Miły jest – powiadam – uczynny, uratował mi życie. Nie 
będziemy go więcej przykuwać, tylko damy mu wolność i zatroszczymy się o niego 
jak najlepiej”. Bo ja, widzisz, Pellesie, naprawdę polubiłem tego Dzikusa. Był 
łagodny jak baranek, na każdym kroku okazywał mi wdzięczność i mówił do mnie 
„panie”. Aż żal pomyśleć, że to mógł być ten słynny Dulac – a ja go trzymałem 
w kajdanach i słuchałem, jak pokornie nazywa mnie panem.
– No i jak się to wszystko skończyło?
– Żył sobie u nas spokojnie przez parę miesięcy. A potem na zamek przybyli 
myśliwi ze sforą psów dzikarzy i któryś z nich zostawił na chwilę konia i włócznię 
pod drzewem. Dzikus je zabrał i uciekł. Zawsze się ożywiał, obserwując życie 
rycerskie: każda zbroja, pojedynek, polowanie, wyraźnie budziły w jego głowie 
jakieś mętne wspomnienia. Rycerstwo go pociągało.
– Biedny chłopak – westchnął Król. – Nieszczęsny chłopak! To rzeczywiście mógł 
być Sir Lancelot. Mówią, że Lancelota zabił odyniec, gdzieś około Bożego 
Narodzenia.
– Chętnie posłucham szczegółów.
– Jeśli Dzikusem jegomościa był rzeczywiście tenże Lancelot, to puścił się on za 
odyńcem, na którego polowali myśliwi. Dzik miał sławę niepokonanego: psy nie 
dawały mu rady od dobrych kilku lat. Dlatego w łowach nie uczestniczyli piesi. 
Jeden Lancelot stanął oko w oko z rozjuszoną bestią. Dzik zabił pod nim konia. 
Potem zadał mu okropną ranę w udo, aż do kości. W rewanżu Lancelot ściął bestii 
łeb. Zabił odyńca jednym ciosem, w pobliżu pustelni. Pustelnik wyszedł z chaty. 
Lancelot, oszalały z bólu, cisnął weń mieczem i zemdlał. Wiem to od rycerza, który 
był tam na miejscu. Rycerz ów nie miał żadnych wątpliwości, że zabójcą odyńca był 
Sir Lancelot – brzydki, i tak dalej. Pomógł pustelnikowi przenieść omdlałego do 
chaty. Twierdził, że z takiej rany nikt się nie wyliże, więc właściwie był świadkiem 
śmierci Lancelota. Podobno o tym, że Dzikus jest wielkim rycerzem, przekonało go 
to, że stojąc przy trupie odyńca, sam bliski śmierci, rzekł do pustelnika: „Bracie”. 
Czyli w ostatnich chwilach życia miał przebłysk świadomości.
– Biedny Lancelot – rozczulił się Sir Bliant.
– Niech go Pan Bóg ma w swojej opiece – westchnął Król Pelles.
– Amen.
– Amen – powtórzył Sir Bliant, zapatrzony w ogień. Nagle wstał i otrząsnął się.
– Czas mi w drogę – oznajmił. – Jak tam córka Waszej Miłości? Zapomniałem 
spytać.
Król Pelles westchnął ponownie i również wstał.
– Stale przesiaduje w klasztorze. Podobno w przyszłym roku zostanie zakonnicą. 
Zobaczymy ją w sobotę, gdyż tego dnia będzie jej wolno na krótko odwiedzić dom.



ROZDZIAŁ XX


Po odjeździe Sir Blianta Król Pelles pokuśtykał na górę, do swoich studiów nad 
genealogią biblijną. Sprawa Lancelota intrygowała go głównie przez wzgląd na 
wnuka, Galahada. Król Pelles nie wątpił, że kobieta potrafi przyprawić mężczyznę 
o szaleństwo, ale wiedział też, że natura ludzka jest silna i nie poddaje się takiemu 
szaleństwu bez reszty. Dziwiło go, że mężczyzna miary Lancelota stracił głowę 
z powodu błahej sprzeczki z damą. Chciał więc przejrzeć genealogię rodu Ban pod 
kątem skłonności do chorób umysłowych, które tłumaczyłyby słabość Lancelota. Jeśli 
skłonności takie istniały, Galahad także mógł je odziedziczyć. Wówczas groziłoby 
mu zamknięcie w domu wariatów w Betlejem, którego nazwę zmieniono z czasem 
na Bedlam.
– Ojcem Bana – mruczał pod nosem Król Pelles, przecierając okulary 
i zdmuchując kurz z licznych tomów Heraldyki, Genealogii, Wiedzy Tajemnej 
i Matematyki Mistycznej – był Lancelot, Król Benwicku, ożeniony z córką Króla 
Irlandii. Z kolei ojcem tego Lancelota był Jonasz, ożeniony z córką Gala Manuela. 
A kto był ojcem Jonasza?
Istotnie, można było dopatrzyć się w Lancelocie pewnej słabości psychicznej. 
Ukryte symptomy dały o sobie znać dziesięć lat wcześniej, gdy obserwowaliśmy 
młodego wyrostka w zbrojowni zamku Bcnwick, usiłującego przejrzeć się 
w pokrywce czajnika.
– No tak, Nancien – odpowiedział sobie po chwili Król Pelles. – Niech go licho, 
tego całego Nanciena. Wygląda na to, że było ich dwóch!
Śledząc genealogię wstecz, przez Lisaisa, Helliasa le Grose, Nanciena Pustelnika 
(po którym zapewne Lancelot odziedziczył ciągoty wizjonerskie) i Nappusa, Król 
Pelles dotarł do drugiego Nanciena, który – jeżeli istniał – zniweczyłby tak miłą sercu 
Króla teorię o spokrewnieniu Lancelota w ósmym stopniu z Jezusem Chrystusem. 
Należy zaznaczyć, że w owych czasach prawie każdy pustelnik miał na imię 
Nancien.
– Niech go licho! – powtórzył Król i zerknął przez okno, bo dobiegł go z zewnątrz 
jakiś rumor.
Tłum wieśniaków, który swego czasu tak radośnie witał Lancelota, ścigał pod 
murami jakiegoś dzikusa (znów dzikus – co za ranek!). Obiekt pościgu, goły i chudy 
jak szczapa, uciekał, osłaniając głowę rękami. Depczący mu po piętach mali chłopcy 
obrzucali nieszczęśnika błotem. Dzikus co pewien czas przystawał, łapał pierwszego 
z brzegu urwisa i ciskał za żywopłot. To tylko dodatkowo rozjuszało chłopców, 
którzy w odwecie, zamiast grudek błota, chwycili za kamienie. Nawet z okna Król 
Pelles widział krew ściekającą po twarzy ściganego, widział cienie zapadniętych 
policzków, dzikie oczy zaszczutego zwierzęcia i niebieskawe cienie pod żebrami. Nie 
wątpił, że ofiara linczu zdąża do zamku.
Gdy przejęty król zbiegł na dziedziniec, Dzikusa otaczał już spory tłumek 
dworzan, głośno dziwujących się niezwykłej postaci. Opuścili kratę w bramie, by 
powstrzymać małych chuliganów, i z życzliwością przyglądali się golasowi.
– Ile on ma blizn! – zauważył z podziwem któryś giermek. – Patrzcie: ta jaka 
wielka! Może zanim zwariował, był błędnym rycerzem? W takim razie trzeba okazać 
mu względy.
Dzikus stał cierpliwie w kręgu gapiów. Damy chichotały, a paziowie wytykali go 
palcami. Zwiesił głowę na piersi, nie ruszał się, nic nie mówił. Czekał, co z nim 
zrobią.
– Może to Sir Lancelot?
Tłum odpowiedział gromkim śmiechem.
– Nie ma się z czego śmiać. Nigdy nie dowiedziono, że Sir Lancelot umarł.
Król Pelles zbliżył się śmiało do dzikusa i spojrzał mu w oczy. Musiał przy tym 
lekko przykucnąć i zajrzeć od dołu.
– Czy jesteś Sir Lancelotem?
Wymizerowane, brudne, zarośnięte oblicze ani drgnęło.
– Czy tak? Odpowiadaj – zażądał Król. Nieruchoma kukła milczała.
– To głuchoniemy – orzekł Król. – Zatrzymamy go w charakterze błazna. Trzeba 
przyznać, że bardzo śmiesznie wygląda. Niech mu się który postara o ubiór trefnisia. 
I ulokujcie go w gołębniku. Nanieście mu tam trochę czystej słomy.
Kukła znienacka wzniosła obie ręce i ryknęła głosem tak potężnym, że wszyscy 
podskoczyli. Królowi okulary spadły z nosa. Kukła natychmiast opuściła ręce 
i zrobiła potulną minę, co wszyscy skwitowali pełnym zażenowania chichotem.
– Najlepiej będzie go zamknąć – zawyrokował mądrze Król. – Bezpieczeństwo 
przede wszystkim. Jedzenia nie podawać z bliska, tylko rzucać. Ostrożności nigdy 
dość.
Tak więc odprowadzono Sir Lancelota do gołębnika, gdzie miał zamieszkać jako 
błazen Króla Pellesa. Siedział pod kluczem, a posiłki wrzucano mu do celi, w której, 
oczywiście, wymieniono słomę.
W sobotę miała się odbyć ceremonia pasowania na rycerza królewskiego 
bratanka imieniem Kastor. Właśnie z tej okazji Elaine otrzymała od przeoryszy 
przepustkę do domu. Król – wielki miłośnik festynów i wszelkich ceremonii – zdobył 
się na iście królewski gest, ofiarując każdemu dworzaninowi nową szatę. Dobry 
humor Króla objawiał się też nader częstym i obfitym korzystaniem z piwnic 
winnych, nad którymi pieczę sprawował małżonek piastunki Brisen.
– Na zdrowie! – wołał Król.
– Na zdrowie Waszej Wysokości – odpowiadał Sir Kastor, młodzieniec 
nienagannie wychowany.
– Czy każdy dostał szatę? – upewnił się Król gromkim głosem.
– Tak, Wasza Wysokość! Dziękujemy Waszej Wysokości! – odkrzyknęli chórem 
dworzanie.
– Na pewno?
– Tak jest, Wasza Wysokość!
– No to szafa gra! Grunt to dobra kapota!
To mówiąc, Król czule opatulił się własnym płaszczem. Przy podobnych 
okazjach zmieniał się nie do poznania.
– Wszyscy pragną podziękować serdecznie Waszej Wysokości za jego hojne dary.
– Nie ma za co.
– Trzykrotne hura na cześć Króla Pellesa!
– Hura! Hura! Hura!
– A błazen? – spytał nagle Król. – Czy błazen dostał szatę? Gdzie mój biedny 
błazen?
Zapadła cisza, gdyż nikt nie pamiętał o odłożeniu szaty dla Sir Lancelota.
– Nie dostał szaty? Nie daliście mu szaty? – rozzłościł się Król. – Sprowadzić mi 
tu błazna, w te pędy!
Na rozkaz Króla ściągnięto Sir Lancelota z gołębnika. Stał jak posąg w blasku 
pochodni, z brody sterczały mu źdźbła słomy i ogólnie sprawiał żałosne wrażenie, 
w błazeńskim kostiumie pozszywanym z kolorowych rombów.
– Mój biedny błaźnie – rozczulił się Król. – Mój ty biedny błaźnie. Masz, weź 
moją.
I, nie bacząc na protesty zebranych, Król Pelles wyswobodził się z drogocennej 
szaty, którą następnie zarzucił przez głowę na nieruchomą postać Lancelota.
– Uwolnijcie go – rozkazał. – Niech też ma swoje święto. Nie będziemy 
w nieskończoność trzymać gościa pod kluczem.
Postawny, w zdobnej szacie, Sir Lancelot przybrał w sali tronowej wygląd 
dziwnie majestatyczny. Gdyby jeszcze przystrzyc mu brodę... (nasze gładko ogolone 
pokolenie nie zdaje sobie sprawy, jak schludnie przystrzyżony zarost potrafi 
odmienić mężczyznę), gdyby nie wychudł na szkielet w ubogiej pustelniczej celi, do 
której trafił po polowaniu na odyńca... gdyby nie głośne plotki o jego śmierci... Ale 
i bez tego zgromadzonych ogarnął nabożny lęk. Jeden tylko Król pozostał błogo 
obojętny. Lancelot dumnym krokiem oddalił się do swojego gołębnika, a możni 
panowie z szacunkiem ustępowali mu z drogi.



ROZDZIAŁ XXI


Elaine, jak zwykle, nie umiała się znaleźć. Ginewra na jej miejscu przyoblekłaby 
wychudłe oblicze w interesującą bladość – ale Elaine, niestety, tylko się roztyła. 
Niezbyt wdzięcznym krokiem spacerowała po ogrodzie, ubrana w biały habit 
nowicjuszki. Trzyletni Galahad szedł obok, trzymając ją za rękę.
Elaine nie poszła do klasztoru z rozpaczy. Nie chodziło jej o to, aby przez resztę 
dni grać rolę zakonnicy z kiepskiego romansu. Dwa lata to dla kobiety dość czasu, 
aby zapomnieć o miłości – a przynajmniej odsunąć bolesne wspomnienia 
i przywyknąć do nich, jak człowiek interesu przywyka do myśli o pechowej 
transakcji sprzed lat, która mogła uczynić go milionerem.
Elaine postanowiła opuścić syna i zostać oblubienicą Chrystusa, gdyż uznała, że 
jest to dla niej jedyne rozwiązanie. Nie kierowała się ani rozpaczą, ani chyba 
specjalną pobożnością: wiedziała po prostu, że nigdy nie pokocha innego mężczyzny 
tak, jak kochała swego zmarłego rycerza. Poddała się. Przestała walczyć z losem.
Nie nosiła żałoby po Lancelocie ani nie płakała po nim w poduszkę. Właściwie 
prawie o nim nie myślała. Lancelot wyżłobił sobie stałe miejsce w kąciku jej serca, jak 
morska muszelka, ocierająca się latami o podwodne skały. Sam proces żłobienia był 
dla Elaine bolesny. Ale w końcu muszelka ułożyła się w niszy. Utkwiła nieruchomo 
i ból minął. Spacerując z dziewczętami po ogrodzie, Elaine myślała wyłącznie 
o ceremonii pasowania Sir Kastora na rycerza, o tym, czy wystarczy ciastek na deser, 
i o potrzebie zacerowania skarpetek Galahada.
W pobliżu jakaś dziewczynka grała w piłkę dla rozgrzewki (przy tej samej grze 
Ulisses zastał Nauzykaę). Piłka wpadła w zarośla przy studni, dziewczynka skoczyła 
za nią – i natychmiast wybiegła jak oparzona, prosto na Elaine.
– Tam jest mężczyzna! – szepnęła ze zgrozą, jakby ujrzała grzechotnika. – 
Mężczyzna! Śpi przy studni!
Elaine zaciekawiła się – nie tyle mężczyzną i przerażeniem dziewczynki, co 
dziwnym obyczajem sypiania na gołej ziemi w styczniu.
– Nie rób hałasu – powiedziała. – Pójdziemy sprawdzić. Pulchna nowicjuszka 
w białym habicie, która zbliżała się na palcach do Lancelota – prosta dziewczyna, 
zmierzająca ku niemu bez lęku, z rumianym obliczem, które ani rusz nie chciało się 
przyoblec w szlachetne rysy cierpienia – młoda matka, która jeszcze przed chwilą 
myślała o dziurawych skarpetkach Galahada – nie zdawała sobie sprawy 
z bezbronności własnego serca. Szła spokojnie, niewinna, zaabsorbowana swoimi 
sprawami, jak zajączek, który podskubując trawę, skacze sobie beztrosko dobrze 
znaną ścieżyną. Lecz sidła zatrzaskują się znienacka.
Nim jej serce uderzyło dwa razy, Elaine rozpoznała Lancelota. Pierwsze 
uderzenie poszybowało w górę i zawahało się na samym szczycie. Drugie nałożyło 
się na nie, wpadło w jego rytm, zaczerpnęło mocy ze szczytu fali pierwszego – i oba 
razem runęły w dół, jak ranny rumak pod jeźdźcem.
Lancelot, w rycerskiej szacie, leżał rozciągnięty na ziemi. Sir Bliant swego czasu 
słusznie zauważył, że wszystko, co rycerskie, ożywiało w Dzikusie jakąś 
przebrzmiałą strunę. Natchniony przepychem szaty i niejasnym wspomnieniem 
związanym z jej barwą i futrzanym podbiciem, nieszczęsny Dzikus opuścił stół 
królewski i udał się w pobliże studni. Tam po ciemku, bez świadków i bez 
zwierciadła, obmył twarz. Przetarł oczy kościstymi palcami. Posługując się końskim 
zgrzebłem i nożycami do strzyżenia owiec, spróbował doprowadzić do ładu 
czuprynę i zarost.
Elaine odprawiła towarzyszki. Wsunęła rączkę Galahada w dłoń jednej z nich, 
a mały bez protestu dał się odprowadzić. Był dzieckiem nieprzeniknionym.
Elaine uklękła obok Lancelota i wpatrywała się w niego. Nie dotknęła go, nie 
płakała. Uniosła nawet dłoń, aby pogłaskać jego chudą rękę, ale cofnęła się 
w ostatniej chwili. Siedziała w kucki. Dopiero po dłuższej chwili zebrało jej się na 
płacz, ale płakała nie nad sobą, tylko nad Lancelotem, nad jego zmęczonymi, 
ukojonymi teraz snem oczami, nad białymi bliznami na jego rękach.
– Ojcze! – rzekła Elaine. – Musisz mi pomóc.
– O co chodzi, skarbie? – spytał Król. – Głowa mnie boli. Elaine zignorowała 
ostatnią uwagę.
– Ojcze, znalazłam Sir Lancelota.
– Kogo?
– Sir Lancelota.
– Głupstwa wygadujesz. Lancelota zabił przecież odyniec.
– Lancelot śpi w ogrodzie.
Król raptownie zerwał się z tronu.
– Wiedziałem! Czułem to od samego początku! – sapał gorączkowo. – Tylko za 
głupi byłem, żeby uwierzyć. Nasz Dzikus. Oczywiście.
Zatoczył się lekko i przyłożył rękę do czoła.
– Zostaw to mnie – powiedział. – Pozwól mi działać. Wiem, co należy robić. 
Lokaj! Brisen! Gdzie oni się, do diabła, wszyscy rozleźli! Prędzej tu, prędzej! No, 
nareszcie. Lokaju, pędź po swoją żonę Brisen i znajdź mi jeszcze dwóch zaufanych 
ludzi. Kogo by tu najlepiej... Weź Humberta i Gurtha. Mówisz, że gdzie on leży?
– Śpi przy studni – pospieszyła z odpowiedzią Elaine.
– No tak. Trzeba wszystkich ewakuować z ogrodu różanego. Słyszałeś, lokaju? 
Zawiadom wszystkich, aby usunęli się z drogi, którą nadejdzie Król. I weźcie 
prześcieradło. Mocne prześcieradło. Trzeba go będzie przenieść. Wyszykować 
komnatę w wieży. Powiedz Brisen, niech dobrze wywietrzy pościel. Łoże ma być 
puchowe. I rozpalcie tam ogień. I wezwij doktora. Powiedz mu, żeby sprawdził 
hasło „obłęd” w księdze Bartholomeusa Anglicusa. Aha, jeszcze dopilnuj, żeby 
w kuchni naszykowali galarety i wszelkiego jadła. Póki jest pogrążony w głębokim 
śnie, trzeba go będzie przebrać w czyste rzeczy.
Lancelot obudził się w czystej pościeli. Jęknął głucho. Jego wzrok padł najpierw 
na Króla Pellesa, a zaraz potem na Elaine. Lancelot gapił się na nich dłuższą chwilę, 
poruszając małpimi ustami, jak gdyby usiłował coś powiedzieć. Nagle znów zapadł 
w sen.
Gdy obudził się ponownie, Król Pelles i Elaine stwierdzili, że wzrok ma 
przytomny. Nie ulegało jednak wątpliwości, że stan jego umysłu jest nadal żałosny. 
Lancelot zdał się całkowicie na nich i na ich pomoc.
Kiedy obudził się po raz trzeci, powiedział:
– Jezu Chryste! Jak ja się tu dostałem?
W odpowiedzi usłyszał to, co zawsze słyszy się w podobnych sytuacjach: żeby 
leżał spokojnie i wypoczywał, żeby za dużo nie mówił, aż się wzmocni, i tak dalej. 
Doktor dał znak dworskiej orkiestrze, która huknęła gromkim „Jesu Christes Milde 
Moder”, gdyż doktor Bartholomeus w swoim dziele zalecał rozweselać szaleńców 
grą na instrumentach. Wszyscy z nadzieją wpatrywali się w rekonwalescenta, 
ciekawi efektów muzykoterapii. Lancelot kurczowo chwycił Króla za rękę i zawołał 
z udręką w głosie:
– Na litość Boską, zaklinam cię, panie, powiedz mi, jak się tu dostałem!
Elaine położyła mu dłoń na czole, zmuszając, aby się położył.
– Przybyłeś tutaj jako obłąkany – powiedziała. – Nikt cię nie poznał. Przeszedłeś 
załamanie nerwowe.
Lancelot zwrócił na nią okrągłe ze zdumienia oczy i uśmiechnął się krzywo.
– Zbłaźniłem się – podsumował.
Po chwili zadał jeszcze jedno pytanie:
– Czy dużo ludzi widziało mnie jako wariata?



ROZDZIAŁ XXII


Ciało Lancelota wzięło rewanż na kapryśnym umyśle. Przez bite dwa tygodnie 
wylegiwał się w łożu, w dobrze wietrzonej komnacie, czując ból w każdej dosłownie 
kosteczce. Elaine trzymała się od niego z dala. Był zdany na jej łaskę, mogła go 
pielęgnować dzień i noc. Ale nie korzystała z tej szansy – czy przez przyzwoitość, 
dumę, miłosierdzie, pokorę, czy siłę woli – nie wiadomo. Zaglądała do Lancelota nie 
częściej niż raz dziennie i w ogóle mu się nie narzucała.
Pewnego dnia Lancelot zatrzymał ją, gdy już miała wychodzić. Siedział 
w szlafroku, z dłońmi spokojnie złożonymi na kolanach.
– Elaine – powiedział. – Zdaje mi się, że czas powziąć jakieś plany.
W milczeniu czekała na wyrok.
– Nie mogę siedzieć u was wiecznie.
– Wiesz doskonale, że będziemy ci radzi, jak długo zechcesz pozostać.
– Na dwór królewski nie powrócę. Elaine odparła na to po chwili wahania:
– Mój ojciec byłby gotów dać ci zamek, gdybyś tylko zechciał, i... moglibyśmy 
zamieszkać tam razem.
Lancelot spojrzał na nią i natychmiast odwrócił wzrok.
– Albo miałbyś ten zamek tylko dla siebie. Lancelot ujął ją za rękę i powiedział:
– Brak mi słów, Elaine. Chyba niczego nie wykrztuszę.
– Ja wiem, że mnie nie kochasz.
– A mimo to uważasz, że możemy być szczęśliwi?
– Wiem, kiedy będę nieszczęśliwa.
– Nie chcę, żebyś była nieszczęśliwa. Ale istnieją różne odmiany nieszczęścia. 
Czy nie boisz się, że żyjąc ze mną, byłabyś bardziej nieszczęśliwa niż teraz?
– Byłabym najszczęśliwszą kobietą na świecie.
– Posłuchaj, Elaine. Naszą jedyną nadzieją jest mówić sobie tylko prawdę, choćby 
i okrutną. Wiesz dobrze, że cię nie kocham, za to kocham Królową. Tak jest i nic nie 
można na to poradzić. Ja sam nie mam na to żadnego wpływu. Złapałaś mnie 
w pułapkę dwa razy. Gdyby nie ty, żyłbym nadal na królewskim dworze. Czy mimo 
to uważasz, że nasze wspólne życie może być szczęśliwe?
– Jako mężczyzna, należałeś do mnie wcześniej niż do Królowej – rzekła dumnie 
Elaine.
Lancelot ze znużeniem przetarł oczy.
– I to jest twój jedyny argument na zdobycie męża?
– Jest jeszcze drugi: Galahad.
Siedzieli obok siebie, wpatrzeni w ogień. Elaine nie płakała ani nie żebrała 
o litość: wiedziała, że swoim opanowaniem oddaje Lancelotowi największą 
przysługę.
Po dłuższej chwili Lancelot z wyraźnym wysiłkiem oświadczył:
– Zostanę z tobą, Elaine, jeśli tego chcesz. Chociaż nie rozumiem, jak możesz tego 
chcieć. Lubię cię, nawet bardzo – aż sam się temu dziwię, po wszystkim, co zaszło. 
Nie chciałbym cię urazić, ale... Elaine, ja nie mogę cię poślubić!
– To nic nie szkodzi.
– Ślub jest rodzajem umowy. Zawsze byłem dumny z mojego słowa. A jeśli 
ciebie... jeśli wobec ciebie nie żywię i nigdy nie żywiłem wiadomego uczucia, to nie 
mam obowiązku żenić się z tobą, skoro zwabiłaś mnie do siebie podstępem.
– Nie masz takiego obowiązku – przyznała Elaine.
– Obowiązek! – prychnął Lancelot, krzywiąc się z niesmakiem. Rzucił to słowo 
w ogień jak gorzki, niejadalny kęs. – Musisz mnie zrozumieć i uwierzyć, że cię nie 
okłamuję. Nie ożenię się z tobą, gdyż cię nie kocham. Nie przyszedłem do ciebie 
dobrowolnie, więc nie mogę oddać ci swojej wolności. Ani obiecać, że zostanę przy 
tobie do końca życia. Ty z kolei nie musisz godzić się na moje warunki, ponieważ są 
to warunki upokarzające, wynikłe z przyczyn obiektywnych. Nic więcej nie powiem, 
bo musiałbym skłamać, a przez to dodatkowo pogorszyć sytuację.
Zamilkł i ukrył twarz w dłoniach.
– Nic nie rozumiem – jęknął. – Przecież chciałem jak najlepiej.
– Bez względu na warunki, jesteś moim najlepszym, łaskawym panem – 
powiedziała Elaine.
Król Pelles oddał im zamek znany już Lancelotowi. Dotychczasowy lokator, Sir 
Bliant, musiał się wynieść i ustąpić miejsca młodej parze – co też z chęcią uczynit dla 
Dzikusa, któremu zawdzięczał życie.
– Czy to jest Sir Lancelot? – dopytywał się Sir Bliant.
– Nie, to rycerz francuski o przydomku Chevalier Mai Fet. Miałem rację, że Sir 
Lancelot nie żyje.
Uzgodnili bowiem, że Sir Lancelot występować będzie incognito – 
w przeciwnym razie, gdyby rozniosło się, że jednak nie umarł i rezyduje w zamku 
Bliant, dwór królewski nie dałby mu spokoju.
Zamek Bliant otoczony był tak potężną fosą, że właściwie stanowił wyspę. 
Dostać się do niego można było tylko łodzią, kursującą spod barbakanu po 
zewnętrznej stronie fosy. Sam zamek otaczało magiczne ogrodzenie z żelaza. 
Wewnątrz zamku dziesięciu rycerzy usługiwało Lancelotowi, a dwadzieścia dam – 
Elaine.
Elaine nie posiadała się ze szczęścia.
– Nazwiemy nasz dom Wyspą Radości. Zobaczysz, jacy będziemy tu szczęśliwi. 
Naturalnie, Lance – (Lancelot zaciskał zęby, gdy wymawiała to zdrobnienie) – 
zadbam o to, abyś mógł się oddawać swoim pasjom. Będziemy organizować turnieje, 
polowania z sokołami, i mnóstwo innych imprez. Musisz koniecznie zapraszać dużo 
znajomych, potrzeba nam towarzystwa. Obiecuję, że nie będę zazdrosna ani 
rozrzutna. Nie sądzisz, że wszystko jakoś się ułoży, jeśli oboje będziemy rozsądni? 
Nie uważasz, że Wyspa Radości to śliczna nazwa?
Lancelot odchrząknął i rzekł:
– Owszem, doskonała.
– Musisz koniecznie obstalować nową tarczę, żeby nie rozpoznano cię na 
turniejach. Jaki herb wybierzesz?
– Wszystko jedno. Odłóżmy to na później.
– Chevalier Mai Fet brzmi bardzo romantycznie. A co to znaczy?
– Zależy od tłumaczenia: „brzydki rycerz”, „rycerz, który postąpił niegodnie”...
Nie powiedział jej, że może to również oznaczać rycerza zrodzonego pod złą 
gwiazdą, rycerza przeklętego.
– Ja nie uważam, żebyś był brzydki. Ani niegodny. Lancelot z trudem robił dobrą 
minę do złej gry. Wiedział doskonale, że skoro zdecydował się zostać z Elaine, nie 
wolno mu narzekać, nie wolno traktować ich wspólnego życia jak aktu odkupienia – 
lecz udawanie, że jest inaczej, było syzyfową pracą.
– To dlatego, że jesteś dobra i kochana – powiedział, a ponieważ ostatnie słowo 
zgrzytnęło fałszywie, spróbował pospiesznie, niezdarnie, zagłuszyć ten zgrzyt 
pocałunkiem. Elaine to zauważyła.
– Będziesz mógł osobiście dopilnować edukacji Galahada – uśmiechnęła się 
dzielnie. – Nauczysz go wszystkich znanych sobie sztuk, aby, kiedy podrośnie, stał 
się pierwszym rycerzem na świecie.
Lancelot nagrodził ją za te słowa drugim całusem. To ona powiedziała 
kiedyś:,jeśli oboje będziemy rozsądni”. Była rozsądna. Żałował jej, że tak się musi 
starać, i był jej wdzięczny za delikatność, którą okazywała na każdym kroku. On sam 
żył w wielkim roztargnieniu – jak ktoś, kto wykonuje dwie prace jednocześnie: 
ważną i nieważną, i przywiązany jest poczuciem obowiązku do tej nieważnej. 
Uczucie zażenowania wobec miłości to zwyczajna rzecz. Ale pokora Elaine była dla 
Lancelota trudniejsza do przyjęcia, gdyż źle myślał o sobie.
W dniu przeprowadzki młodych do zamku Bliant, Lancelota zagadnął w sali 
tronowej świeżo pasowany na rycerza Sir Kastor. Miał raptem siedemnaście lat.
– Wiem, że podajesz się za Rycerza spod Ciemnej Gwiazdy – oznajmił – ale mnie 
się wydaje, że jesteś Sir Lancelotem. Jesteś nim, czy nie?
Lancelot objął chłopca za ramię.
– Sir Kastorze – powiedział. – Czy sądzisz, że rycerzowi przystoi zadawanie 
takich pytań? A gdybym rzeczywiście był Sir Lancelotem i ukrywał się pod imieniem 
Chevalier Mai Fet, czy nie uważasz, że mógłbym mieć po temu powody, których 
osobie szlachetnie urodzonej dociekać się nie godzi?
Sir Kastor spłonął rumieńcem i przykląkł na jedno kolano.
– Przysięgam, że nikomu nie zdradzę – rzekł. I dotrzymał słowa.



ROZDZIAŁ XXIII


Przyszła wiosna. Nowi lokatorzy zadomowili się na zamku Bliant i Elaine 
urządziła turniej dla swojego rycerza. Zwycięzca mógł otrzymać nadobną pannę lub 
sokoła królewskiego.
Pięciuset rycerzy zjechało ze wszystkich stron, by zmierzyć się w zawodach, lecz 
Chevalier Mai Fet posyłał na ziemię każdego, kto stawał przeciwko niemu, a czynił 
to, jakby opędzał się od much. Turniej, krótko mówiąc, nie udał się zupełnie. Rycerze 
opuszczali zamek Bliant zdumieni i rozczarowani. Nikt nie poległ – gospodarz 
zamku z obojętną miną i bez słowa darował życie każdemu, kogo strącił z konia. 
Zdążając stępa do domów, aby tam leczyć odniesione rany, nie byli weseli, jak 
zazwyczaj bywali rycerze po turniejach. Snuli domysły co do osoby tajemniczego 
zwycięzcy i dawali upust swym zabobonnym przekonaniom. Elaine, która 
uśmiechała się dzielnie do chwili pożegnania ostatniego z rycerzy, uciekła do swojej 
komnaty i zalała się łzami. Wypłakawszy się, otarła oczy i ruszyła na poszukiwanie 
pana swego serca. Zniknął tuż po zakończeniu turnieju, nabrał bowiem zwyczaju 
oddalania się gdzieś samotnie o zachodzie słońca. Elaine nie miała pojęcia, dokąd 
chodził.
Znalazła go na murach obronnych. Stał skąpany w złocistym blasku słońca. Dwa 
ludzkie cienie i cień baszty, na której stali, a także cienie drzew, pokładły się na łące – 
bardzo długie, w kolorze indygo. Lancelot spoglądał rozpaczliwie w stronę 
Camelotu. Przed nim stała, oparta o mur, nowa tarcza rycerza incognito. Godło 
wyobrażało srebrną damę i klęczącego u jej stóp rycerza, na czarnym tle.
Prostoduszna Elaine w pierwszej chwili zachwyciła się szczerze obrazkiem na 
tarczy. Nigdy nie odznaczała się sprytem ani przenikliwością. Nagle jednak 
zauważyła, że dama w herbie ma na głowie koronę. Zawahała się, niepewna, co 
powinna czynić, chociaż nie miała właściwie żadnego wyboru. Umiała władać tylko 
bronią tępą, z miękkiego tworzywa: cierpliwością, nadzieją i opanowaniem. Słaby to 
oręż wobec manii miłości, której dawni rycerze ślubowali życie.
Któregoś ranka siedzieli na zielonej murawie nad brzegiem jeziora. Elaine 
wyszywała, a Lancelot przyglądał się synkowi. Galahad, zamknięty w sobie 
i małomówny, oddawał się niepojętej dla ojca zabawie lalkami, które wciąż lubił, 
chociaż przekroczył wiek, w którym chłopcy porzucają lalki dla żołnierzyków. 
Lancelot wystrugał mu dwóch zbrojnych rycerzy. Rycerze, dzierżący kopie, 
dosiadali koni na kółkach i można ich było zdejmować z siodła. Wystarczyło 
pociągnąć za sznurek w platformie, aby konie ruszyły na siebie i rycerze starli się 
w pojedynku. Mogli się nawet nawzajem strącać z siodeł. Ale Galahada wcale nie 
pociągała sprytna zabawka. Wolał swoją szmacianą laleczkę, którą nazywał Święty 
Święty.
– Gwyneth zamęczy tego krogulca – odezwał się Lancelot.
Od zamku pędziła ku nim co koń wyskoczy młoda dworka, z krogulcem na 
zaciśniętej dłoni. Podekscytowany pędem ptak rozpaczliwie bił skrzydłami, lecz 
Gwyneth nie zważała na to, tylko co chwila gniewnie potrząsała pięścią.
– Co się stało, Gwyneth?
– Ach, pani! Za fosą czekają dwaj rycerze. Mówią, że chcą się zmierzyć na kopie 
z Chevalierem.
– Powiedz im, niech się wynoszą – rzekł Lancelot. – Powiedz, że nie ma mnie 
w domu.
– Niestety, panie. Strażnik wskazał im drogę do łódki i zaraz tu przypłyną, po 
kolei. Drugi przepłynie na stronę zamkową, gdybyś, panie, pokonał pierwszego, 
który już wsiadł do łodzi.
Lancelot wstał i otrzepał kolana.
– Każ mu czekać na placu turniejowym – polecił dworce. – Będę tam za 
dwadzieścia minut.
Plac turniejowy był to pas piaszczystej ziemi między murami. Na obu jego 
końcach stały wieże obserwacyjne. Na murach wzdłuż placu ciągnęły się odkryte 
trybuny dla widzów, jak na korcie tenisowym. Zasiadła tam Elaine i wielu dworzan, 
ciekawych przebiegu toczącej się w dole potyczki. Rycerze walczyli długo. Wynik 
pojedynku na kopie był wyrównany – obaj spadli z koni – a walka na miecze trwała 
dwie godziny. Wreszcie obcy rycerz zawołał: „Dość!”.
Lancelot natychmiast opuścił broń, jak chłop kosę na hasło przerwy obiadowej. 
Wbił miecz w ziemię jak widły w gnój i czekał cierpliwie, co będzie. Walczył z tępym 
uporem najemnego chłopa. Nie starał się ranić przeciwnika.
– Kim jesteś? – spytał przybysz. – Wyjaw mi, proszę, swoje imię, gdyż nie znam 
równego ci rycerza.
Lancelot desperackim ruchem uniósł dłonie w żelaznych rękawicach, jakby chciał 
zakryć nimi ukrytą za przyłbicą twarz, i rzekł zbolałym głosem:
– Jestem Sir Lancelot Dulac.
– Co takiego?
– Jestem Lancelot, Degalisie.
Degalis odrzucił miecz, który brzęknął głośno o kamienny mur, i puścił się 
pędem ku wieży przy fosie. Dziedziniec dudnił przeraźliwym echem stukotu 
obutych w żelazo stóp. Rycerz w biegu rozpiął i odrzucił hełm. Dopadłszy kraty 
w bramie przy budce strażnika, przyłożył dłonie do ust i huknął gromkim głosem:
– Ectorze! Ectorze! To Lancelot! Przybywaj!
Po czym pędem wrócił do przyjaciela.
– Lancelocie! Druhu najmilszy! Wiedziałem, że to ty! Wiedziałem!
Drżącymi palcami rozsupływał rzemienie hełmu Lancelota. Zniecierpliwiony, 
zzuł w końcu rękawicę, którą także cisnął o mur z głośnym brzękiem. Nie mógł się 
wprost doczekać widoku twarzy Lancelota. Lancelot stał spokojnie, jak zmęczone 
dziecko, które pozwala rozebrać się do snu.
– Co się z tobą działo? Dlaczego jesteś tutaj? Mówiono, że nie żyjesz.
Hełm dał się wreszcie ściągnąć i wylądował pod murem, w towarzystwie reszty 
żelastwa.
– Lancelot!
– Czy dobrze słyszałem, że Ector jest z tobą?
– Tak, jest tu twój brat Ector. Szukamy cię bez przerwy od dwóch lat. Och, 
Lancelocie, nie wiesz nawet, jak się cieszę, że cię widzę.
– Zapraszam was na zamek, odpocznijcie – rzekł Lancelot.
– Co robiłeś przez cały ten czas? Gdzie się ukrywałeś? Królowa najpierw wysłała 
na poszukiwanie trzech rycerzy, a w końcu było nas dwudziestu trzech. Wydała na 
to ze dwadzieścia tysięcy funtów.
– Tułałem się.
– Nawet frakcja Orknejów włączyła się do akcji. Jednym z poszukiwaczy jest Sir 
Gawaine.
Tymczasem dopłynął do nich łodzią Sir Ector – Sir Ector Demaris, a nie Ector, 
opiekun Króla Artura. Podniesiono dla niego kratę w bramie. Puścił się pędem 
w stronę Chevaliera, jak futbolista do piłki.
– Bracie!
Elaine już wcześniej opuściła trybuny. Stała i czekała na końcu placu 
turniejowego. Wiedziała, że za chwilę powita gości, którzy złamią jej serce. Na razie 
jednak nie przeszkadzała mężczyznom w powitaniu, tylko obserwowała ich z boku, 
jak dziecko wykluczone z zabawy. Stała nieruchomo, gromadząc siły. Całą moc 
ducha, całą jego straż przednią, wezwała do obrony cytadeli serca.
– To jest Elaine.
Goście odwrócili się ku niej i złożyli ukłon.
– Witam serdecznie w zamku Bliant.



ROZDZIAŁ XXIV


Nie mogę zostawić Elaine
– A to dlaczego? – zdumiał się Ector Demaris. – Przecież jej nie kochasz. Nie 
masz wobec niej żadnych zobowiązań. Pozostając razem, tylko się wzajemnie 
unieszczęśliwiacie.
– Mylisz się: mam zobowiązania wobec niej. Nie umiem ich dokładnie określić, 
ale mam.
– Królowa – wtrącił Degalis – szaleje z rozpaczy. Wydała fortunę na szukanie 
ciebie.
– Nic na to nie poradzę.
– Nie ma co się dąsać – orzekł Sir Ector. – Mnie się zdaje, że ty po prostu jesteś 
obrażony. A przecież, skoro Królowa żałuje swego postępku, cokolwiek to było, to 
powinieneś wielkodusznie jej wybaczyć.
– Nie mam Królowej nic do wybaczenia.
– Tym lepiej. Wobec tego wracaj na dwór i zajmij się przerwaną karierą. Jesteś to 
winien również Arturowi. Nie zapominaj, że nadal wiąże cię przysięga rycerska. 
Artur pilnie cię potrzebuje.
– Artur mnie potrzebuje?
– Jak zwykle są kłopoty z Orknejami.
– Co tam Orknejowie znowu wymyślili? Och, Degalisie, te dawne imiona to 
wprost balsam na moje serce! Opowiedzcie mi, proszę, wszystkie dworskie plotki. 
Czy Kay zbłaźnił się ostatnio czymś szczególnym? A Dinadan – czy wciąż taki skory 
do śmiechu? I co to właściwie za afera z Tristanem i Królem Markiem?
– Skoro jesteś tak bardzo złakniony nowin, to wracaj do Camelotu.
– Powtarzam, że nie mogę.
– Lancelocie, spójrz trzeźwo na sytuację. Czy uważasz, że możesz tu siedzieć 
incognito z tą dziewką i nadal pozostać sobą? Albo inaczej: czy uważasz, że nikt cię 
nie rozpozna, gdy pokonasz w turnieju pięciuset rycerzy?
– Przybyliśmy tutaj na pierwsze pogłoski o tym słynnym turnieju – rzekł Ector. – 
Degalis zaraz powiedział: „Jeśli to nie jest Lancelot, nazwijcie mnie Holendrem!”.
– Decyzja o pozostaniu tutaj – ciągnął wywód Degalis – oznacza dla ciebie 
wyrzeczenie się rzemiosła rycerskiego. Nie masz wyboru: jeszcze jeden taki turniej 
i wieść o tobie rozniesie się po całym kraju. Szczerze mówiąc, już się rozniosła.
– A związek z Elaine oznacza rezygnację ze wszystkiego. To przedwczesna 
emerytura: żadnych wypraw, żadnych turniejów, koniec z honorem rycerskim, 
koniec z miłością. Kto wie, czy nie musiałbyś dobrowolnie zamknąć się w ciemnicy, 
takiej twarzy jak twoja prędko się nie zapomina.
– Cokolwiek powiedzieć, Elaine jest miła i dobra. A nie wolno, Ectorze, 
krzywdzić tych, którzy nam ufają i polegają na nas. Nawet psa nie wolno tak 
traktować.
– Ale z psem nikt ślubu nie bierze.
– Do licha! Ta dziewczyna mnie kocha!
– Królowa też.
Lancelot obracał czapkę w dłoniach.
– Gdy ostatnio widziałem Królową – bąknął – kazała mi odejść precz na zawsze.
– A jednak wydała na poszukiwanie ciebie okrągłe dwadzieścia tysięcy funtów.
Lancelot odczekał chwilę, po czym spytał ochrypłym ze wzruszenia głosem:
– Czy zdrowa?
– Kompletnie załamana.
– Wie, że to wszystko jej wina – dodał Ector. – Strasznie płakała. Bors tłumaczył 
jej, że jest głupia, a ona nawet się z nim nie sprzeczała. Artur też chodzi jak struty, bo 
cały Stół stanął do góry nogami.
Lancelot cisnął czapką o ziemię i wyprostował się.
– Uprzedzałem Elaine, że być może nie zostanę z nią na zawsze. Właśnie dlatego 
muszę zostać.
– Kochasz ją? – spytał otwarcie Degalis, żeby uciąć dalszą dyskusję.
– Tak. Jest dla mnie dobra. Mam dla niej wiele serdeczności.
Widząc ich drwiące spojrzenia, uściślił wyznanie:
– Tak. Kocham ją.
Rycerze pozostali w zamku przez tydzień. Lancelot, słuchając opowieści 
Okrągłego Stołu, czuł, że wola jego słabnie z każdym dniem. Elaine zasiadała 
u szczytu stołu, przy ukochanym, i co wieczór przenosiła się w obcy świat rozmów 
o ludziach, których nie znała, i zdarzeniach, których nie pojmowała. Jej rola 
ograniczała się do częstowania gości. Ector nakładał sobie drugą porcję, nie 
przerywając anegdoty. Panowie nachylali się do siebie tuż przed nosem Elaine, 
przekrzykiwali się nawzajem i śmiali głośno – a ona pilnie im wtórowała. Co dzień 
o zachodzie słońca Lancelot oddalał się na swoją basztę. Kiedy Elaine zastała go tam 
po raz pierwszy, wycofała się na paluszkach, nie przeczuwając nawet, że była oto 
świadkiem schadzki kochanków.
– Lancelocie – rzekła któregoś ranka. – Po drugiej stronie fosy czeka człowiek 
z koniem i zbroją.
– Rycerz?
– Nie. Wygląda raczej na giermka.
– Ciekawe, kto to może być tym razem. Każ strażom wpuścić go do zamku.
– Strażnik mówi, że on odmawia wejścia. Czeka na Lancelota za murami.
– Pójdę sprawdzić, co to za jeden.
Elaine starała się opóźnić moment, w którym Lancelot wsiądzie do łodzi.
– Lancelocie – spytała – co zalecasz mi począć z Galahadem, gdybyś nas opuścił?
– Opuścił? Skąd ten pomysł?
– Nie wiem. Jednak odpowiedz, proszę.
– Nie rozumiem, o co mnie pytasz.
– Pytam cię, jak mam dalej wychowywać Galahada?
– Jak to: jak? Zwyczajnie. Mam nadzieję, że wyrośnie na dzielnego rycerza. 
Mówimy jednak o sytuacji czysto teoretycznej.
– To wszystko, co chciałam wiedzieć. Jednak po chwili znów go zatrzymała.
– Lancelocie, jeszcze jedno pytanie. Czy gdybyś odjechał, gdybyś mnie zostawił, 
wróciłbyś kiedyś?
– Nie wiem doprawdy, po co te pytania, Elaine.
– Ja nie próbuję cię zatrzymać, Lance. Może kiedy odjedziesz, będzie lepiej. Może 
tak być musi. Chciałabym tylko wiedzieć, czy jeszcze kiedyś cię zobaczę. To dla mnie 
bardzo ważne.
Ujął jej dłonie w swoje ręce.
– Gdybym odjechał – rzekł uroczyście – to na pewno wrócę.
Po drugiej stronie fosy czekał na Lancelota wujaszek Dap. Przyprowadził 
dawnego rumaka Lancelota, o dwa lata starszego, a w siodle, poskładana schludnie 
jak do inspekcji, leżała zbroja – ta sama, która chroniła rycerza w niejednym 
pojedynku. Wszystko w regulaminowym porządku, poprzypinane rzemieniami 
w należytych miejscach. Zwinięta w ciasny wałek kolczuga. Hełm, epolety 
i nagolenniki, lśniące jak nowe po miesiącach nieustannego polerowania. Woń mydła 
do szorowania siodeł mieszała się z niepowtarzalnym zapachem zbroi, równie 
wzruszającym dla rycerza, jak zapach sklepu z akcesoriami golfowymi dla 
namiętnego gracza w golfa.
Serce Lancelota rwało się ku ukochanej zbroi, której nic widział od dnia, gdy 
wybiegł z Camelotu. Jego palec wskazujący pamiętał dokładnie swoje miejsce na 
rękojeści miecza. Kciuk także nie zapomniał ciężaru broni. Całe ramię tęskniło do 
słodkiego ciężaru Wesołka i zapragnęło machnąć mieczem w powietrzu.
Wujaszek Dap postarzał się, nie chciał nic mówić. Przytrzymał tylko strzemię 
i zdjął zbroję, czekając, aż Lancelot dosiądzie rumaka. Surowym, jastrzębim okiem 
lustrował swojego rycerza. Potem podał mu wielki hełm turniejowy, z dobrze 
znanym Lancelotowi pióropuszem z czaplich piór związanych srebrną nitką.
Lancelot wziął hełm i obejrzał go dokładnie ze wszystkich stron. Jego dłonie 
bezbłędnie pamiętały wagę hełmu: dokładnie dwadzieścia dwa i pół funta. Lancelot 
dostrzegł jego nadzwyczajny połysk, świeżą wyściółkę i nowiutki labr z delikatnego, 
lazurowego jedwabiu haftowanego złotą nicią w gęsto ułożone lilijki – symbol 
dawnej Francji. Od razu poznał, czyja to ręka wyszywała deseń. Uniósł hełm 
i powąchał lazurowy labr.
Zapach w jednej chwili ożywił Ją – nie tę Ginewrę, która wyniośle rozmawiała 
z nim na murach obronnych, lecz prawdziwą Jenny, i to w innej zgoła postaci: każdą 
jej rzęsę, każdy skrawek skóry, każdy ton głosu, każdy uśmiech.
Oddalając się od zamku Bliant, Lancelot ani spojrzał za siebie. Stojąca na 
zamkowych murach Elaine nie machała mu na pożegnanie, tylko w bolesnym 
skupieniu śledziła go wzrokiem, jak rozbitek, usiłujący zachować w łódeczce jak 
najwięcej słodkiej wody. Miała parę sekund na zaczerpnięcie ostatniej porcji 
Lancelota, porcji, która musiała jej wystarczyć na wiele lat. Został jej tylko ten 
mizerny zapas – i syn, i dużo złota. Lancelot pozostawił jej bowiem wielki majątek. 
Mogła wydawać tysiąc funtów rocznie – a w owych czasach była to suma ogromna.



ROZDZIAŁ XXV


Minęło piętnaście lat, a Lancelot wciąż przebywał na królewskim dworze. 
Stosunki między Królem, Ginewrą i jej amantem układały się bez większych zmian. 
Zmieniło się właściwie tylko jedno: wszystkim trojgu przybyło lat. Lancelot – 
szpakowaty już jako dwudziestosześciolatek, gdy po ataku szaleństwa powrócił do 
Camelotu – całkiem osiwiał. Czuprynę Artura też przedwcześnie przyprószyła 
siwizna. Za to obaj zachowali czerwień ust, skrytych w gąszczach jedwabistych bród. 
Pukle Ginewry nadal były kruczoczarne. Czterdziestoletnia Królowa wciąż 
zachwycała urodą.
Na dworze Króla Artura zdążyła wyrosnąć nowa generacja rycerzy. Starzy 
bohaterowie Okrągłego Stołu nie wyzbyli się dawnych sentymentów i poglądów, 
lecz dla młodzieży byli raczej symbolami niż żywymi ludźmi. W Arturze młodzi 
widzieli nie wodza krucjaty o przyszłość, ale zdobywcę przeszłości, w Lancelocie – 
zwycięzcę stu walk, w Ginewrze – romantyczny obiekt powszechnej miłości. Widok 
Artura na polowaniu w puszczy był dla młodego pokolenia obrazem Monarchii. Nie 
dostrzegali w Arturze człowieka, tylko Anglię. Gdy przejeżdżali obok Lancelota, 
który, śmiejąc się głośno, żartował z Królową, nie umieli ukryć zdziwienia: 
„Patrzcie” – trącali się łokciami. – „Sir Lancelot się śmieje, jak zwyczajny człowiek! 
Jak to miło i demokratycznie z jego strony, że tak się do nas upodabnia! Kto wie, 
może nawet jada i pija tak jak my? Może sypia w nocy?” Tak mówili, lecz, prawdę 
rzekłszy, każdy rycerz młodego pokolenia był w głębi serca przekonany, że Wielki 
Dulac niczego podobnego nie robi.
Przez dwadzieścia jeden lat wiele wody przepłynęło pod mostami zamku 
Camelot. Były to lata mozolnego budowania. Pierwszy jego etap wyznaczały 
katapulty do kruszenia murów, ciężkie kusze wieżowe, przetaczane po nierównych 
drogach, i drewniane machiny oblężnicze, którymi podjeżdżano pod wysokie 
warownie, bronione przez łuczników, siejących z góry śmierć do wnętrza ruchomych 
fortec. Były to czasy wędrownych żołnierzy, którzy całymi oddziałami maszerowali 
w letnim pyle wszędzie tam, gdzie trzeba było podkopać kryjówki buntowników, 
aby skruszyć niedostępne mury. Gdy Artur nie mógł zdobyć warownego zamku 
przez oblężenie, kazał kopać tunele pod murami. Tunele te podpierano od wewnątrz 
drewnianymi słupami. W stosownym momencie słupy podpalano, ziemia się 
zapadała, a wraz z nią fragmenty murów i ich obrońcy.
Pierwsze lata rządów Artura były latami wojny. Wszyscy wyznawcy Prawa 
Miecza od miecza zginęli. Były to lata rozświetlone pochodniami płonących wież, 
w których smażyli się obrońcy (wysokie baszty miały bowiem tę poważną wadę, że 
stanowiły sprawnie działające kominy), huczące brzękiem toporów o wrota 
specjalnej antytoporowej konstrukcji (jedna warstwa desek w poprzek, druga 
pionowo – nie sposób było rozszczepić takie wrota) – lata sromotnej klęski 
bezkarnych wielmożów. Okazało się, że najprostszy sposób na olbrzyma to podciąć 
mu nogi – potem już dużo łatwiej sięgnąć głowy. Wszystkiemu towarzyszyły snopy 
iskier krzesane w nieustannym szczęku mieczy.
W owych dniach, gdziekolwiek człowiek spojrzał, horyzont zamykała albo 
maszerująca kolumna najemnych żołdaków, zajętych najczęściej plądrowaniem 
i rabunkiem, albo sylwetka rycerza Okrągłego Stołu walczącego z hardym baronem 
starej daty, który upierał się mordować własną służbę, albo profil złotowłosej 
dziewicy, ratowanej z wysokiej wieży przy użyciu rzemiennej drabinki, albo postać 
Sir Bruce’a Saunce Pite w pełnym galopie, ścigana przez Sir Lancelota, albo wreszcie 
konsylium medyków, opatrujących rany niefortunnego rycerza i zmuszających go do 
zażycia cebuli lub czosnku, by mogli, obwąchując ranę, stwierdzić jednoznacznie, 
czy jelita zostały przebite, czy nie. Po zbadaniu ran, okładano je tłustą, owczą wełną, 
stanowiącą naturalny kompres lanolinowy. Gdzie indziej można było dostrzec Sir 
Gawaine’a, siedzącego okrakiem na przeciwniku i dobijającego go przez otwory 
w hełmie długim, ostrym mieczykiem zwanym „mizerykordem”, czyli 
„zmiłowaniem Bożym”. Zawsze paru rycerzy udusiło się we własnych hełmach 
podczas bitwy, o co nie było trudno przy intensywnej gimnastyce w warunkach 
znacznie ograniczonego dostępu powietrza. Tu i ówdzie stała poręczna zbiorowa 
szubienica, wzniesiona przez tego lub owego księcia starej daty z myślą o rycerzach 
Artura i sprzyjających im prostych Sasach – konstrukcja niewiele ustępująca słynnej 
szubienicy z Montfaucon, zdolnej pomieścić jednocześnie sześćdziesiąt ciał, które jak 
zwiędłe fuksje dyndały między szesnastoma kamiennymi kolumnami. Skromniejsze 
szubienice zaopatrywano w żeliwne klamry – jak dzisiejsze słupy telegraficzne – po 
których kat mógł wspinać się i schodzić na dół. Gdzieniegdzie obszar był tak 
dokładnie naszpikowany pułapkami, że nikt nie zbliżał się tam na milę. Zdarzało się 
jednak spotkać rycerza uwięzionego parę metrów nad ziemią w pętli liny 
przerzuconej przez solidny konar, którą wprawił w ruch nieostrożnym krokiem – 
mógł tak dyndać całymi dniami, zawieszony między ziemią z niebem. Ówdzie 
rozgrywał się turniej lub gorzała walka zwaśnionych rodów, a tłum heroldów 
wykrzykiwał: „Laissez les aller!”, co tłumaczy się jako „Ruszyli!” – okrzyk po dziś 
dzień popularny na wyścigach konnych.
Spodziewano się, że w roku tysięcznym nastąpi koniec świata. Jego odroczenie 
spowodowało powszechny zalew bezprawia i brutalności, który na wieki 
sparaliżował całą Europę. Zapanowała ideologia Siły Pięści, której sprzeciwił się 
dopiero Okrągły Stół. Baronowie spod znaku Siły Pięści grasowali bezkarnie po 
dzikich ostępach – choć i wśród nich zdarzały się wyjątki: przykładem Sir Ector 
z Puszczy Dzikiej – nic więc dziwnego, że John z Salisbury udziela czytelnikom 
takich oto rad: „Jeśliby który z owych możnych a wyzutych z litości rycerzy 
przejeżdżał w okolicy twego domostwa, wynieś mu zaraz wszystko, co masz do 
jedzenia i do picia, a gdybyś nie miał – kup lub pożycz od sąsiada, byś nie naraził 
domu swego na ruinę, siebie samego zaś – na posądzenie o najwyższą zdradę”. 
Widywano – o czym zapewnia nas Duruy – dziatki powieszone za nóżki na 
drzewach. Nierzadki był też widok skwierczącego rycerza, oblepionego kaszą 
niczym garnek, z którego wykipiała zawartość – bo podczas oblężenia dostał się pod 
kociołek wrzącej brei. Jeszcze bardziej wstrząsające przykłady okrucieństwa 
wymienia Chaucer: zbój z nożem pod opończą, leżące w krzakach ciało 
z poderżniętą gardzielą, zimny trup z rozdziawionymi usty. Gdzie spojrzeć – 
stalowe ostrza unurzane we krwi, słupy dymu na niebie i szalejąca bezkarność. 
W tym to powszechnym zamieszaniu Gawaine poprzysiągł krwawą śmierć naszemu 
staremu druhowi, Królowi Pellinore’owi, z zemsty za śmierć swojego ojca, Króla 
Lotha.
Oto Anglia, jaką odziedziczył Król Artur. W takich warunkach rodziła się jego 
wymarzona cywilizacja. Po dwudziestu i jeden latach ustawicznych zmagań, obraz 
kraju przedstawiał się zgoła inaczej.
W miejscach, gdzie dawniej czarni rycerze bez twarzy czyhali na niefrasobliwych 
podróżnych, gotowi każdego żywcem obłupić ze skóry, mogła teraz bezpiecznie 
spacerować każda dziewica, nawet przystrojona w złoto i drogie kamienie. Tam, 
gdzie straszni trędowaci, zwani Zarazą, włóczyli się po lasach, postukując 
ostrzegawczo drewnianymi kołatkami, lub przeciwnie – bez ostrzeżenia rzucając się 
na podróżnego – pobudowano porządne szpitale pod pieczą zakonów rycerskich, 
gdzie mnisi opiekowali się krzyżowcami zarażonymi trądem na krucjatach. Nie żył 
już ani jeden z krwiożerczych olbrzymów, a groźne smoki (niektóre z nich atakowały 
z góry, jak jastrzębie) skutecznie unieszkodliwiono. Miast band rabusiów, butnie 
wymachujących proporcami, drogi do Canterbury zapełnili pielgrzymi, raczący się 
w marszu sprośnymi dykteryjkami. Pobożni klerycy, odbywający jednodniowe 
wycieczki do sanktuarium Matki Bożej w Walsingham, wyśpiewywali po drodze 
„Alleluia Dulce Carmen „, podczas gdy ich mniej pobożni rówieśnicy ryczeli chórem 
pijacką śpiewkę, którą sami ułożyli: „Meum estpropositum in taberna mori”. Nobliwi 
opaci w lamowanych futrem kapturach (co było wbrew regule zakonu) truchtali 
boczkiem na leciwych szkapach. Obok wędrowali szykowni yeomani z sokołami 
i zażywni wieśniacy, kłócący się zajadle z żonami o nowe kapoty, ciągnęły wesołe 
gromady myśliwych bez zbroi i oręża. Jedni zdążali na targ, czasem na tak wielki jak 
w Troyes, inni na uniwersytety walczące o prymat sławy z paryskimi, skąd wyszło 
dwadzieścia tysięcy uczonych, w tym siedmiu papieży. Mnisi w opactwach 
iluminowali inicjały manuskryptów z taką fantazją, że pierwsza strona tekstu często 
w ogóle nie dawała się odczytać. Inni mozolnie kopiowali dzieło Grzegorza z Tours 
Historia Francorum lub Złotą legendę, Jeu d ‘Echecs Moralise, lub Traktat o sokolnictwie – 
chyba że akurat przyszło im przepisywać Ars Magna czarnoksiężnika Lully’ego, lub 
Speculum majus pióra najsłynniejszego maga wszech czasów. W kuchniach słynni 
kucharze warzyli obiady, i to nie byle jakie, bo na jedną porcję składały się: rosół 
z wolich jąder, winna polewka korzenna z krupami, minogi w galarecie, ostrygi 
w sosie własnym, węgorz duszony w szczawiu, pstrąg gotowany, wieprzowina 
z musztardą, podroby jelenie, faszerowane prosię, bazyliszek, pasztet z gęsi, 
dziczyzna z gotowaną pszenicą, duszone kury, pieczone wiewiórki, owczy żołądek 
nadziewany podrobami, szyja kapłona, flaczki, kapusta, brzeczka piwna z masłem, 
mus jabłkowy, pierniki, szarlotka, galarety owocowe, konfitura z pigwy oraz sery. 
W salach biesiadnych starsi dżentelmeni, którzy zdążyli stępić sobie smak przez 
nadużycie alkoholu, delektowali się najbardziej pikantnymi specjałami 
Średniowiecza: wielorybem i morświnem. Subtelne panie najwyżej ze wszystkich 
przypraw ceniły sobie płatki róż i fiołków (po dziś dzień gotowane margerytki 
stanowią przyprawę razowego puddingu), giermkowie natomiast przejawiali 
wyraźną skłonność do owczego sera. Mali chłopcy na wszelkie sposoby 
przekonywali matki, że najlepsze na obiad są twarde gruszki, gotowane w wodzie 
z octem i spożywane z bitą śmietaną.
Co do obyczajów przy stole, to dwornością znacznie przewyższały nasze obecne.
Miejsce dawnych talerzy ulepionych z chleba zajęły na stołach półmiski 
z pokrywami, miseczki z wonną wodą do obmywania palców, kosztowne obrusy 
i mnogość serwetek. Biesiadnicy stroili się w kwietne wieńce i fałdziste narzuty. 
Usługujący przy stole paziowie demonstrowali przepisowe baletowe ruchy i gesty. 
Gąsiorki z winem stawiano na obrusie, lecz piwo, jako mniej godne, miało swoje 
miejsce pod stołem. Biesiadującym przygrywały kapele na dziwnych dla nas 
instrumentach: dzwonkach, długich rogach, harfach, wiolach, cytrach i organach. 
Dawniej, zanim Król Artur wymyślił honor rycerski, gospodarz zamku przestrzegał 
córkę przed wchodzeniem pod wieczór do sali biesiadnej bez obstawy – bał się 
bowiem, i słusznie, rozmaitych zagrożeń ze strony gości, czyhających na pannę po 
ciemnych kątach. Teraz wszędzie królowały muzyka i światło. Mroczne komnaty, 
w których dawniej nieokrzesani baronowie ogryzali niedopieczone udźce, a krew 
zwierzyny ściekała im po palcach, w czasach Artura jaśniały i gościły wytworne 
towarzystwo, spożywające dania czystymi palcami, umytymi ziołowym mydłem, 
podawanym do stołu w drewnianych miseczkach. W klasztornych piwnicach 
podczaszowie tłoczyli z beczek stare i młode piwo, miód pitny, porto, klaret, 
wytrawną wiśniówkę, białe wino reńskie, miody korzenne, wino gruszkowe 
i najprzedniejszą białą whisky. W sądach ferowano wyroki na podstawie nowego 
prawa królewskiego, a nie dawnego, okrutnego Prawa Pięści. W chłopskich chatach 
poczciwe gospodynie piekły razowy chleb, od którego ślinka napływała do ust, 
dokładały świeżego torfu do paleniska a na komunalnych łąkach wypasały tak liczne 
stada tłustych gęsi, jakby miały wyżywić po dwadzieścia rodzin przez dwadzieścia 
następnych lat. I Sasi, i Normanowie z rodu Artura zaczęli się uważać za Anglików.
Nic więc dziwnego, że młodzi, ambitni rycerze z całej Europy, ciągnęli tłumnie 
na dwór Króla Artura. Nic też dziwnego, że w osobie Artura widzieli monarchę, a w 
osobie Lancelota – zdobywcę.
Wśród młodzieńców, którzy w owych dniach przybyli do zamku Camelot, 
znaleźli się Gareth i Mordred.



ROZDZIAŁ XXVI


Drżenie strzały, która przeszyła serce, to w naszych czasach coraz rzadszy widok 
– zauważył Lancelot, patrząc na stanowiska łucznicze. – Pięknie powiedziane! – 
pochwalił Artur. – Znalazłeś świetne określenie dla wibracji strzały tuż po 
osiągnięciu celu.
– Usłyszałem je w jakiejś balladzie – odparł skromnie Lancelot.
Odeszli dalej i usiedli w gaiku, skąd mieli doskonały widok na ćwiczącą się 
w łucznictwie młodzież.
– To prawda – zadumał się smętnie Król. – Niewiele mamy okazji do walki 
w tych dekadenckich czasach.
– Dekadenckich! – oburzył się Wódz Naczelny. – Skąd ta ponura mina? Czy nie 
tego właśnie pragnąłeś?
Artur zmienił temat.
– Gareth rozwija się obiecująco – rzekł, obserwując chłopca. – Zabawna rzecz: nie 
jest wiele młodszy od ciebie, a traktujemy go jak dziecko.
– Złoty chłopak – uśmiechnął się Lancelot. Król poklepał go przyjacielsko po 
kolanie.
– Znam takich, co powiedzieliby to samo o tobie, zwłaszcza znając historię 
Garetha. To już prawie legenda: chłopiec przybył na dwór anonimowo, nie poznali 
go nawet rodzeni bracia, trafił do kuchni, gdzie ciężko pracował, Kay przezwał go 
złośliwie Pańska Rączka – tylko ty jeden odnosiłeś się do niego przyzwoicie zanim 
dokonał niezwykłego czynu i został rycerzem.
– Przesada – bronił się z zażenowaniem Sir Lancelot. – Bracia go nie poznali, bo 
nie widzieli się piętnaście lat. Trudno winić o to Gawaine’a.
– Ja nikogo nie winię. Powiedziałem tylko, że należy ci się pochwała za 
życzliwość wobec kuchcika, który dzięki twojej pomocy wyrósł nam na rycerza. 
Zresztą, ty zawsze byłeś ludziom życzliwy.
– Nie mogę się nadziwić, jak ich tu ciągnie – zmienił temat Lancelot. – Każdy 
chłopak z odrobiną ikry poczytuje sobie za punkt honoru przybyć na dwór Króla 
Artura, choćby do pracy w kuchni. Bo to jest centrum Nowego Świata.
– Dlatego Gareth uciekł z domu. Matka nie chciała go tu puścić, więc przybył 
incognito.
– Morgause jest złośliwą starą babą. Zabroniła Garethowi jechać do Camelotu, bo 
nienawidzi ciebie. Ale on i tak przyjechał.
– Morgause jest moją przyrodnią siostrą. Wyrządziłem jej wielką krzywdę. To 
musi być bardzo przykre dla matki, gdy wszyscy jej synowie idą służyć człowiekowi, 
którego ona sama nienawidzi. Nawet najmłodszy, Mordred.
Lancelot zmieszał się. Czuł instynktowną niechęć do Mordreda i był sam na 
siebie o to zły. Nie wiedział, że Mordred jest synem Artura, gdyż historię tę 
zatuszowano jeszcze przed przybyciem na dwór Lancelota i Ginewry – tak samo jak 
przed laty ukryto przed światem kulisy narodzin Artura. Jednak Lancelot czuł, że 
istnieje jakaś dziwna więź między młodym człowiekiem a Królem. Jego niechęć do 
Mordreda była irracjonalna – jak psia nienawiść do kota – i wstydził się jej, gdyż 
sprzeciwiała się zasadzie życzliwej opieki nad młodymi rycerzami, której pragnął 
pozostać wierny.
– Chyba najbardziej dotknęło ją właśnie to, że Mordred do mnie przystał – 
ciągnął Artur. – Matki podobno szczególnie przywiązują się do najmłodszych dzieci.
– O ile mi wiadomo, ta matka nigdy nie przepadała za żadnym z synów. Jeśli ją 
uraziło ich przybycie tutaj, to tylko z przyczyn ambicjonalnych. Dlaczego ona tak cię 
nienawidzi?
– To ponura historia. Wolałbym jej nie omawiać. Morgause – dodał po chwili – 
jest kobietą... jest kobietą z temperamentem.
Lancelot parsknął szyderczo.
– Na to wygląda, sądząc po jej zachowaniu. Ostatnio podobno zagięła parol na 
Lamoraka, syna Pellinore’a, chociaż sama ma już wnuki.
– Skąd wiesz?
– Cały dwór o tym gada. Artur wstał i jął przechadzać się nerwowo.
– Wielki Boże! – zakrzyknął. – Przecież ojciec Lamoraka zabił jej męża! A jej syn 
zabił ojca Lamoraka! A sam Lamorak, toż to jeszcze dziecko!
Król siadł z powrotem i popatrzył na Lancelota, jakby obawiał się, co tamten 
jeszcze powie.
– Widocznie to jej nie przeszkadza. Król, jakby nagle się ocknął, spytał trzeźwo:
– Gdzie jest teraz Gawaine? Gdzie Agravaine? Gdzie Mordred?
– Zapewne odbywają wyprawę rycerską.
– Czy przypadkiem nie... na północy?
– Nie mam pojęcia.
– A gdzie jest Lamorak?
– Zdaje się, że na zamku Orknejow.
– Lancelocie, ty nie znasz mojej siostry. Nie znasz klanu Orknejow, kiedy są 
u siebie. To wariaci na punkcie własnej rodziny. Jeżeli Gawaine... Jeżeli Lamorak... 
O Boże, zlituj się nad nami grzesznymi i nad tym całym strasznym poplątaniem!
Lancelot wpatrywał się w niego, nic nie rozumiejąc.
– Czego się lękasz? Artur wstał i zaczął mówić bardzo szybko:
– Lękam się o mój Stół. Lękam się tego, co może nastąpić. Boję się, że popełniłem 
wielki błąd.
– Nonsens.
– Powołałem Okrągły Stół, aby położyć kres anarchii. Miał stanowić ujście dla 
przemocy: chodziło mi o to, aby zwolennicy siły posługiwali się nią do zacnych 
celów. Pomyliłem się. Nie, nie przerywaj. Mój błąd polegał na tym, że sam Stół 
opierał się na sile. A prawo trzeba budować na prawie – nie wolno go budować na 
Sile Pięści, tak jak ja to usiłowałem zrobić. Teraz wracają do mnie dawne grzechy. 
Boję się, Lancelocie, że posiałem wiatr i teraz zbiorę burzę.
– Nie rozumiem.
– Oto i Gareth – rzekł Król głosem nagle spokojnym, jakby wszystko się 
dokonało. – Myślę, że zaraz pojmiesz, o co chodzi.
W trakcie ich rozmowy przybył na strzelnicę posłaniec w skórzanych 
pończochach. Król kątem oka widział, jak szuka Garetha i wręcza mu pismo. 
Widział, że Gareth czyta list raz, drugi, trzeci, i mówi coś poufnie do posłańca, po 
czym z roztargnieniem przekazuje swój łuk heroldom.
Gareth zmierzał powoli w stronę Króla i Lancelota.
– Gareth – powitał go imieniem Król.
Młodzieniec ukląkł i ujął królewską dłoń. Uczepił się tej dłoni jak liny 
ratunkowej. Mętnym wzrokiem wpatrywał się w.Artura. Nie płakał.
– Moja matka nie żyje – oznajmił.
– Kto ją zabił? – spytał Król, pewien jednej tylko przyczyny śmierci siostry.
– Mój brat Agravaine.
– Co takiego?
Ten okrzyk dobył się z ust Lancelota.
– Mój brat zabił matkę, gdyż zastał ją w łożu z mężczyzną.
– Milcz, proszę, Lancelocie – polecił Król i zwrócił się do Garetha. – A co z Sir 
Lamorakiem?
Ale Gareth nie skończył jeszcze pierwszej części relacji.
– Agravaine obciął jej głowę – rzekł. – Jak jednorożcowi.
– Jednorożcowi?
– Lancelocie, proszę!
– Agravaine zadał matce krwawą śmierć.
– Serdecznie ci współczuję.
– Wiedziałem, że to kiedyś zrobi – dodał Gareth.
– Jesteś pewien, że wiadomość nie jest fałszywa?
– To prawda. To prawda. Agravaine zabił jednorożca.
– Czy to Lamorak był jednorożcem? – Król przemawiał łagodnie, jak do dziecka. 
Nie rozumiał, o czym mówi siostrzeniec, lecz bardzo chciał mu pomóc. – Czy 
Lamorak nie żyje?
– Ach, wuju! List donosi, że Agravaine zastał matkę nagą w łożu z Sir 
Lamorakiem i uciął jej głowę. Potem wszyscy puścili się w pogoń za Lamorakiem.
Lancelot nie był tak cierpliwym słuchaczem jak Król, gdyż nie znał wszystkich 
cierpień, które w przeszłości dotknęły bohaterów opowieści.
– Jacy „wszyscy”? – zapytał.
– Mordred, Agravaine i Gawaine.
– Więc to tak! – podsumował Lancelot. – Twoi trzej bracia najpierw zamordowali 
Króla Pellinore’a, który z rozmysłem nie skrzywdziłby nawet muchy; zamordowali 
go, ponieważ przypadkiem uśmiercił waszego ojca w turnieju. Potem zamordowali 
w łóżku własną matkę. A na koniec zarżnęli Lamoraka, syna Pellinore’a, za to, że go 
uwiodła wasza matka, trzy razy od niego starsza. Przypuszczam, że rzucili się na 
niego wszyscy trzej?
Gareth mocniej ścisnął dłoń Króla i zwiesił głowę.
– Otoczyli go – wyznał martwym głosem. – A potem Mordred zadał mu cios 
w plecy.



ROZDZIAŁ XXVII


Gawaine i Mordred przybyli do Camelotu wprost z wyprawy do krainy 
Pradawnych. Lecz Agravaine z nimi nie przyjechał. Pokłócili się z nim zaraz po 
zabójstwie Lamoraka, ledwie zrozumieli, co się właściwie stało. Nie chcieli zabić 
Królowej Morgause. Agravaine dopuścił się morderstwa z własnej inicjatywy – on 
sam twierdził, że działał w afekcie, lecz pozostali bracia pewni byli, że zrobił to 
z rozmysłem, powodowany zazdrością. Nazwali go tłustym brutalem, który za 
najszlachetniejsze zajęcie uważa mordowanie kobiet i bezbronnych, i po karczemnej 
awanturze zostawili go we łzach. W Gawainie odżyło dawne uwielbienie dla 
osobliwej matki – dlatego zdążał na dwór Artura w ponurym zamyśleniu. 
Przeczuwał, że Artur wpadnie w gniew na wieść o śmierci Lamoraka, należącego do 
trzech najlepszych rycerzy Okrągłego Stołu – a jednak nie żałował, że go zabił. 
W jego pojęciu Lamorak był przestępcą, w pełni zasługującym na karę śmierci, gdyż 
skrzywdził klan Orknejów. Gawaine wiedział również, że dwór Artura będzie 
krzywo na niego patrzył, jako na współwinnego śmierci matki i że zaraz odżyje 
wspomnienie o morderstwie, którego w młodości dopuścił się, w przypływie irytacji, 
na innej kobiecie. Ale nawet ta myśl specjalnie go nie poruszała. Odczuwał szczery 
żal i skruchę z powodu śmierci matki klanu Orknejów – dopiero teraz docierało do 
niego, co się stało. Czuł, że zdradził ideę Króla Artura, do którego był szczerze 
przywiązany swoim, w gruncie rzeczy, poczciwym sercem. Miał nadzieję, że Król 
skaże go na szubienicę, albo chociaż na wygnanie, lub inną surową karę. 
Przygnębiony i zawstydzony wkroczył do królewskiej komnaty.
W ślad za Gawainem do sali wkroczył Mordred. Ten z kolei miał minę, jakby nic 
się nie stało. Był chudzielcem o włosach tak jasnych, że można by go wziąć za 
albinosa, i o świetlistych oczach – dwóch niezmiernych bladoniebieskich głębinach, 
w które aż strach było zajrzeć. Oblicze miał starannie wygolone. Sprawiał wrażenie 
człowieka, którego nie ma za co pochwycić: ani za czuprynę, ani za wąsy, ani nawet 
– w przenośni – spojrzeniem. Nie było w nim nawet punktu zaczepienia w postaci 
barw, gdyż cały był spłowiały, jakby sprany. Tylko na lekko zaróżowionym obliczu 
znaczyły się w kącikach oczu „kurze stopki”; życzliwy obserwator pomyślałby, że to 
zmarszczki śmiechu, a mniej życzliwy – że ironii, albo po prostu skutek nawyku 
mrużenia jasnych jak niebo oczu po to, aby móc widzieć jak najdalej. Mordred 
kroczył z podniesioną głową. Prezentował się godnie, a zarazem wyzywająco – także 
przez to, że jedno ramię niósł wyżej od drugiego. Z winy nieostrożnej akuszerki 
urodził się z lekkim garbem, jak Ryszard III.
Artur oczekiwał ich, siedząc na tronie. Po jego bokach zasiadali Lancelot 
i Ginewra.
Nieokrzesany rudzielec Gawaine przykląkł niezgrabnie na jedno kolano. Nie 
patrzył na Króla, tylko w posadzkę. Do niej też przemówił:
– Daruj, panie.
– Daruj, panie – powtórzył jak echo Mordred, który, klęcząc obok brata, śmiało 
spoglądał Królowi w oczy. Mordred miał piękny, głęboki głos, którym potrafił nadać 
wypowiadanym słowom całkiem opaczne znaczenie.
– Wybaczam wam. Możecie odejść – rzekł Artur.
– Odejść? – powtórzył Gawaine, niepewny, czy słowo to oznacza wyrok banicji.
– Tak, odejdźcie. Spotkamy się przy wieczerzy. Ale teraz odejdźcie. Zostawcie 
mnie.
– Połowa winy spada na nasz podły los – usiłował tłumaczyć się Gawaine.
– Precz! – rozkazał twardo Artur.
Z jego głosu znikł nagle ton znużenia i rezygnacji. Tupnął nogą jak rumak 
bojowy i pokazał im drzwi. W jego oczach zapłonął dziki, zielonkawy błysk, który 
nawet Mordreda poderwał na nogi. Przerażony Gawaine niezdarnie pokuśtykał do 
wyjścia i szybko zniknął za drzwiami, ale garbus zatrzymał się w progu. Złożył 
błazeński ukłon – przesadnie niską karykaturę gestu uszanowania – a prostując się, 
znów śmiało spojrzał Królowi w oczy, uśmiechnął się szyderczo i wyszedł.
Artur drżał na całym ciele. Lancelot i Ginewra wymienili spojrzenia nad jego 
głową. Oboje mieli chęć zapytać Artura, czemu darował siostrzeńcom tak okropne 
winy; chcieli też zauważyć, że puszczanie płazem matkobojstwa sprzeciwia się idei 
Okrągłego Stołu. Lecz bali się odezwać, bo po raz pierwszy oglądali Artura 
porwanego monarszym uniesieniem. Oboje czuli, że jest w tym gniewie coś 
nadzwyczajnego, więc woleli milczeć.
W końcu odezwał się Król:
– Zanim to się stało, usiłowałem ci coś wytłumaczyć, Lance.
– Tak, pamiętam.
– Oboje zawsze chętnie słuchaliście moich wykładów o Okrągłym Stole, więc 
posłuchajcie i teraz; chcę, abyście mnie dobrze zrozumieli.
– Postaramy się.
– Dawno temu mój drogi wychowawca Merlin uczył mnie myślenia. Wiedział, że 
w końcu będzie musiał odejść, więc zmuszał mnie do samodzielnej dedukcji. 
Pamiętaj, Lance: nigdy nie daj się nauczyć myślenia. Nie ma gorszego przekleństwa 
na świecie.
Król zamilkł i przez chwilę przyglądał się własnym palcom. Lancelot i Ginewra 
czekali cierpliwie, aż niedołężne myśli, jak niezdarne kraby, pokonają przeszkodę 
królewskich dłoni.
– Merlin – ciągnął Król Artur – aprobował ideę Okrągłego Stołu. Widocznie 
wtedy był to pomysł w sam raz. Ale Okrągły Stół to dopiero pierwszy krok do 
przodu. Czasy się zmieniły i trzeba obmyślić następny.
– Uważam, że nie wolno przekreślać Okrągłego Stołu tylko dlatego, że frakcja 
Orknejów ma zbrodnicze skłonności – orzekła Ginewra.
– Tłumaczyłem to już kiedyś Lance’owi: nasz Stół miał za zadanie wykazać, że 
najważniejsze jest Prawo, a nie Siła. Niestety, wprowadzaliśmy Prawo z pomocą Siły, 
a tego robić nie wolno.
– Ciekawe dlaczego?
– Wierzyłem, że ureguluję Siłę i każę jej płynąć w słusznym kierunku. 
Zakładałem, że ludzie żądni walki potrzebują tylko światłego przywódcy, wówczas 
zaczną walczyć o sprawiedliwość i problem zostanie rozwiązany. Niestety, stało się 
inaczej.
– Dlaczego?
– Mamy już sprawiedliwość. Mamy to, o co walczyliśmy. A jednak chętnych do 
walki wciąż nie brakuje. Naprawdę nie widzicie, co się stało? Wyczerpaliśmy zapas 
szlachetnych pretekstów do walki i do naszego Stołu zakradła się demoralizacja. 
Dość spojrzeć na Gawaine’a i jego braci: póki istniały olbrzymy, smoki i źli 
baronowie, zawsze mieli ręce pełne roboty i pilnowali porządku. Teraz, kiedy 
zlikwidowaliśmy wszystkie olbrzymy i smoki, Gawaine i jego bracia nie mają się na 
kim wyżywać. Dlatego wyżywają się na Pellinorze, na Lamoraku i na mojej siostrze – 
miej ich, Panie, w swojej opiece. Pierwszym symptomem demoralizacji była mania 
sportowa, która ogarnęła moich rycerzy: to ciągłe porównywanie średnich wyników, 
i tak dalej. Dziś mamy drugi symptom: powrót przestępczości. Dlatego twierdzę, że 
mój drogi Merlin życzyłby sobie, abym wymyślił coś nowego. Szkoda, że go tu nie 
ma.
– Moim zdaniem gnijemy z nieróbstwa i luksusu. Struny nam się poluzowały 
i zaczynamy fałszować.
– Nie, nie w tym problem. Rzecz w tym, że ja sam ukręciłem sobie stryczek na 
własną szyję. Trzeba było bezwzględnie wykorzenić Siłę Pięści, a nie 
przystosowywać ją do nowych potrzeb. Ciekawe, swoją drogą, jak miałem ją 
wykorzenić, nie uciekając się do przemocy. Siła Pięści pozostała, a że nasze cele 
zostały osiągnięte, więc zaczyna szkodzić po staremu.
– Trzeba stosować kary – rzekł Lancelot. – Gdy Sir Bedivere zamordował żonę, 
kazałeś mu zawieźć jej głowę do papieża. Wyślij teraz Gawaine’a do papieża.
Król opuścił dłonie, którymi zasłaniał twarz, i po raz pierwszy od początku 
spotkania spojrzał w oczy rozmówców.
– Ja was wszystkich zamierzam posłać do papieża.
– Coś podobnego!
– No, nie dosłownie. Doszedłem do wniosku, że błędem było używanie Siły do 
osiągnięcia celów światowych, doczesnych. Lecz istnieją jeszcze cele duchowe. 
Rozmyślałem nad tym przez całą noc. Jeżeli nie udało się powstrzymać zawadiaków 
przed złem, stawiając przed nimi cele doczesne – zresztą, te nam się wyczerpały – to 
muszę ich postawić wobec zadań ducha.
Lancelot z błyskiem w oku chłonął słowa przyjaciela. Ginewra, przeciwnie, 
przestała uważać. Zerkała ukradkiem to na kochanka, to na męża.
– Jeżeli szybko czegoś nie zmienimy – mówił Król – nasz Stół legnie w gruzach. 
Obserwujemy panoszenie się na nowo nie tylko zbrojnych waśni i przestępstwa, lecz 
również jawnego nierządu. Weźmy sprawę Tristana i żony Króla Marka. Ludzie 
otwarcie sprzyjają Tristanowi. Trudno dyskutować o moralności, ale skoro już 
wprowadziliśmy zasady moralnego życia, należałoby ich przestrzegać. Wypaczony 
zmysł moralny jest gorszy niż jego brak. Sądzę, że wszystkie działania wymierzone 
ku celom z gruntu światowym – a takim była moja osławiona Cywilizacja – 
zawierają w sobie od początku zalążki własnego zepsucia.
– Co właściwie miałeś na myśli, mówiąc o wysłaniu nas do papieża?
– To taka metafora. Chodziło mi o to, że cała idea Okrągłego Stołu była z gruntu 
świecka, doczesna. Jeżeli chcemy ją uchronić, trzeba nadać jej wymiar duchowy. 
Zapomniałem o Bogu.
– Lancelot – wtrąciła Królowa – nie zapomniał o Nim ani na chwilę.
Lancelot był nazbyt pochłonięty wywodem Artura, aby zwrócić uwagę na jej 
dwuznaczny ton.
– Co w związku z tym zamierzasz?
– Musimy wyznaczyć sobie cel, który byłby z pożytkiem dla ducha. 
Osiągnęliśmy już cele materialne: pokój i dobrobyt. I brak nam nowego pola do 
działania. Nawet jeśli znaleźlibyśmy nowy cel doczesny – powiedzmy, wzniesienie 
jakiejś wielkiej budowli, czy coś w tym rodzaju – to z czasem, po osiągnięciu celu, 
staniemy wobec tego samego problemu. Zapewne zwielokrotnionego. Czemu 
w takim razie nie mielibyśmy podjąć się dzieła naprawy Stołu metodą skupienia 
wysiłków wokół spraw ducha? Wiesz chyba, co rozumiem przez dzieło duchowe. 
Jeżeli skierujemy naszą Siłę ku Bogu, zamiast walczyć o prawa człowieka, jestem 
pewien, że pokonamy proces rozkładu i spełnimy ważką misję.
– Krucjata! – uradował się Lancelot. – Chcesz nas posłać do obrony Grobu 
Pańskiego!
– Można spróbować – odparł Król. – Prawdę mówiąc, nie to miałem na myśli, ale 
podoba mi się twój pomysł.
– Ałbo wyprawa w poszukiwaniu relikwii – zapalał się coraz bardziej naczelny 
wódz wojsk królewskich. – Jeszcze lepiej! Bo kiedy wszyscy rycerze zajmą się 
szukaniem brakującego fragmentu Krzyża Pańskiego, w ogóle nie będą potrzebowali 
walczyć. A gdybyśmy zdecydowali się na krucjatę, nie obeszłoby się przecież bez 
użycia siły – prawda, że przeciwko niewiernym, ale jednak. Za to zmobilizować cały 
Stół do poszukiwania czegoś, co należało do samego Boga – oto zadanie prawdziwie 
warte zachodu. Każdy z nas miałby zajęcie, a walka stałaby się zbędna. Powiem 
więcej: czemu mielibyśmy się ograniczyć do szukania jednego przedmiotu? Gdyby 
nasi rycerze – stu pięćdziesięciu ludzi wyspecjalizowanych w misjach; właściwie stu 
pięćdziesięciu detektywów – a więc gdyby wszyscy zajęli się tropieniem pamiątek po 
Bogu, to moglibyśmy w końcu zgromadzić sto pięćdziesiąt bezcennych obiektów! 
Może właśnie to był od samego początku rzeczywisty cel powstania Okrągłego 
Stołu! Może znajdziemy nawet nieznaną ewangelię i przysłużymy się w ten sposób 
całemu chrześcijaństwu. Pomyśl tylko: stu pięćdziesięciu rycerzy na takich misjach! 
Jeszcze nie jest za późno. Krzyż Pański znaleziono w roku 326, ale Całun Turyński 
czekał w Lirey na odkrycie aż do roku 1360! A włóczni, którą przebito bok Pana 
Naszego, nikt dotąd nie znalazł!
– Myślałem o tym.
– Należy szukać zwłaszcza manuskryptów.
– Racja.
– Musimy się rozjechać na wszystkie strony, do Ziemi Świętej, i tak dalej.
– Zgoda.
– Uważam – oświadczył uroczyście Lancelot – że to był twój najlepszy pomysł.
– Trochę się go boję – wyznał Król dziwnie zmienionym głosem. – Podczas 
nocnych rozmyślań zadałem sobie pytanie, czy aby nie mierzę zbyt wysoko. 
Człowiek, który osiągnie doskonałość, musi zniknąć. To może znaczyć koniec 
Okrągłego Stołu. A gdyby człowiek trafił na samego Boga?
Ale Lancelot nie był stworzony do metafizyki. Nie dostrzegł nawet zmiany 
w tonie Króla Artura. Już nucił pod nosem wielki hymn Krzyżowców:
Lignum crucis, Signum ducis, Seąuitur exercitus...
– Szukajmy Świętego Graala! – zawołał triumfalnie.
W tej samej chwili stanął przed nimi posłaniec Króla Pellesa. Sir Lancelota 
wzywano do opactwa, aby pasował na rycerza pewnego młodzieńca. Młodzian był 
dorodny, dobrze ułożony i łagodny jak baranek. Kształcił się był w klasztorze. Imię 
jego – chociaż posłaniec nie był tego pewien – brzmiało podobno Galahad.
Królowa Ginewra wstała – i zaraz znów usiadła. Rozłożyła ręce – i zaraz splotła 
palce. Wiedziała, że Lancelot udaje się na spotkanie z synem. Nawet nie była 
specjalnie zazdrosna.



ROZDZIAŁ XXVIII


Jeśli chcecie przeczytać o początkach wyprawy po Święci tego Graala, o cudach 
towarzyszących przybyciu Galahada (do którego Ginewra troszeczkę się zalecała, 
powodowana ciekawością, zazdrością i lękiem), a także o ostatniej wieczerzy na 
dworze Króla Artura, kiedy to przez salę jadalną przeszła burza z piorunami, 
a potem ukazał się promień światła i zakryte naczynie, a komnatę napełniła słodka 
woń – musicie sięgnąć po dzieło Malory’ego. Taką historię opowiada się bowiem 
tylko raz. Dość, że zaraz po Zielonych Świątkach wszyscy rycerze Okrągłego Stołu 
ruszyli na poszukiwanie Świętego Graala.
Minęły dwa lata nim Lancelot znów pokazał się na zamku Camelot, gdzie 
czekano na niego z utęsknieniem. Przez te dwa lata rycerze, którym udało się 
przeżyć trudy wypraw, wracali do domu parami lub trójkami, wracali utrudzeni, 
niosąc wieści o klęskach lub sukcesach. Jedni szli o kulach, inni prowadzili zdrożone 
konie, które nie chciały ich już dłużej nosić, jakiś nieszczęśnik niósł jak relikwię 
odrąbaną w boju własną dłoń. Wszyscy wyglądali na śmiertelnie zmęczonych 
i oszołomionych. W ich oczach płonął ogień fanatyzmu, pletli jakieś fantastyczne 
brednie – o barkach pływających bez wioseł i żagli, o srebrnych ołtarzach, przy 
których odprawiano dziwne msze, o włóczniach fruwających w powietrzu, 
o widmach byków i cierniowych drzew, o demonach zamieszkujących stare 
grobowce, o królach i pustelnikach żyjących po czterysta lat. Takimi opowieściami 
rozbrzmiewał teraz dwór Króla Artura. Według obliczeń Sir Bedivere’a, brakowało 
połowy rycerzy. Uznano ich za zmarłych. Lancelot nie wracał.
Pierwszym wiarygodnym świadkiem misji, który powrócił do domu, był 
Gawaine. Stawił się na dworze z ponurą miną i obandażowaną głową. Gawaine, jako 
jedyny z klanu Orknejów, nie chciał nauczyć się poprawnej angielszczyzny i nadal 
ostentacyjnie posługiwał się gwarą północy. Myślał też na wpół po celtycku. Dumny 
ze swego pochodzenia, do południowców odnosił się arogancko.
– Jedna wielka ciemnota i zaślepienie – podsumował misję. – Bezsens jakiego 
świat nie widział.
– Ale co się stało?
Artur i Ginewra siedzieli jak wzorowi uczniowie przed srogim belfrem, z dłońmi 
na podołkach, i chłonęli każde słowo. Słuchali czujnie i gorliwie, próbując w miarę 
swoich możliwości odsiewać prawdę od fantazji.
– Co się stało? Ano to, że półtora roku, albo więcej, spędziłem na szukaniu 
przygody, a skończyło się tym... jak mu tam... wstrząsem mózgu. Niech mnie Bóg 
broni przed tym Świętym Graalem, teraz i na wieki.
– Mów od początku.
– Od początku? – upewnił się Gawaine. – Ho, ho, długo by gadać.
– Mamy czas, posłuchamy.
– Przynieście coś do picia dla Sir Gawaine’a – poleciła Królowa. – Siadaj, panie. 
Witamy cię w domu. Rozgość się i opowiedz swoją historię, jeśli nie czujesz się 
zanadto zdrożony.
– Zdrożony nie jestem, tylko ten łeb mnie boli – odparł Gawaine. – Mogę 
opowiadać. Tylko, za pozwoleniem Waszej Wysokości, łyknę najpierw whisky. Od 
czego by tu zacząć...
Potomek Orknejów usiadł i zamyślił się.
– Wyjechaliśmy z zamku Vagon. Wasze Miłości pamiętają, że do Vagon 
ruszyliśmy wszyscy kupą pierwszego dnia i dopiero tameśmy się rozdzielili. No 
więc, wyjechaliśmy z Vagon i ja puściłem się na północny zachód. Nieważne zresztą, 
gdzie kto poszedł. W przeddzień rozejścia się Lancelot wspomniał przy wszystkich, 
że Król Pelles coś tam mu kiedyś gadał o świętym naczyniu, jakoby było 
przechowywane w jednym z jego zamków. Lancelot sam nie przywiązywał do tego 
gadania większej wagi, ale ludziom powiedział, żeby wiedzieli. Ponad połowa 
pojechała za wskazówką Lancelota, ale ja nie. Ja pojechałem na północny zachód. 
Pociągnął zdrowy łyk.
– Pierwszy ślad, na który trafiłem – ciągnął – to był ślad Galahada. Jeszcze nie 
spotkałem równie zadufanego, zatwardziałego smarkacza.
– Ten goguś – ciągnął Sir Gawaine, z każdym łykiem nabierając animuszu – ten 
zniewiesciały mięczak, ten gnojek śmierdzący, to skaranie boskie...
– Czy cię pokonał? – przerwał mu Król.
– Nie, nie tak zaraz. Dopiero później. Pierwszy raz nasze drogi przecięły się na 
samym początku wyprawy. Drań, wychował się u siostrzyczek zakonnych! – kipiał 
wściekłością Sir Gawaine. – Wśród bandy starych kwok! Niby taki świętoszek, 
a serce jak lód, wiem od tych, co go dobrze znają. Ale nic to: smarkacz jest 
Anglikiem. Niech się tylko ośmieli przekroczyć Granicę, a straci łeb! Chyba... – 
zamyślił się ni stąd ni zowąd – że już mu go ścięli.
– Cóż takiego złego czyni Galahad?
– Długo by wyliczać. Po pierwsze, jest wegetarianinem, abstynentem i podobno 
prawiczkiem. Ale ja rozmawiałem z Sir Meliasem – wiedzą Wasze Wysokości, że Sir 
Melias został ciężko ranny? – i on mi powiedział, co to za ziółko z tego Galahada. Sir 
Melias, nie wiedzieć czemu, zapałał sympatią do tego wyskrobka i zaproponował 
mu swoje towarzystwo. Pojęcia nie mam, co ich wszystkich napadło, bo i Sir Uwaine 
chciał jechać z Galahadem, ale Sir Galahad odmówił. Widać Sir Uwaine nie był dla 
niego dość dobry! Ale na towarzystwo Meliasa łaskawie się zgodził, i jeszcze go 
w dodatku osobiście pasował na rycerza! Tfu, niech mnie diabli – być pasowanym 
przez osiemnastoletniego szczeniaka! Zaraz po ceremonii mówi do Meliasa tak: „Od 
tej chwili, panie, stajesz się równy królom i królowym. Niechaj szlachetność dobrze 
wejdzie ci w krew, bo masz świecić przykładem całemu rycerstwu!”. I co na to 
Wasze Miłości? Typowy snob z południa, no nie? Dalej ruszyli we dwóch po 
przygodę i dojechali na rozstaje dróg. Tam Meliasowi zachciało się skręcić w lewo. 
Ale Galahad mówi: „Nie jedź tamtędy, to droga niebezpieczna, lepiej ja nią podążę, 
bo czuję, że dam radę”. Nie można go pomówić o fałszywą skromność, no nie? Ale 
Melias uparł się, pojechał w lewo i pech chciał, że tajemniczy rycerz ugodził go na 
wylot przez kolczugę, dokładnie tak, jak przepowiedział Galahad. Melias omal nie 
wyzionął ducha, leży, ledwo dycha, spomiędzy żeber sterczy mu złamane drzewce, 
a tu zbliża się Galahad – i co powiada? „A więc widzę, że miałem rację, należało 
jechać tamtą drogą”. Gość jest jedną nogą na tamtym świecie, a szczeniak go poucza 
– „a nie mówiłem?”. Zimny drań. W dodatku nie udzielił rannemu pomocy.
– I co się w końcu stało z Sir Meliasem?
– Powiedział Galahadowi: „Sir, śmierć sama przyjdzie, kiedy zechce”. 
I własnoręcznie wyszarpnął ostrze z rany. Melias to świetny rycerz, miło mi donieść 
Waszym Wysokościom, że jednak żyje.
– Galahad – stwierdził Artur – to, na dobrą sprawę, jeszcze dziecko. Przeżywa 
trudny okres dojrzewania. Nie powinniśmy oceniać go zbyt surowo za drobne 
uhybienia w etykiecie.
– A słyszał Wasza Królewska Mość, że on zaatakował i wysadził z siodła 
własnego ojca? Słyszał Wasza Królewska Mość, że kazał ojcu na kolanach błagać 
pardonu? Albo że konający marzą o śmierci na ramieniu Galahada, na co on się 
łaskawie godzi, traktując to jak wielkie dla nich wyróżnienie?
– A może to rzeczywiście jest wyróżnienie?
– Terefere! – prychnął pogardliwie Gawaine i schował nos w pucharze.
– Nic nam, panie, nie mówisz o sobie.
– Pierwsza przygoda, jaka mnie spotkała, a właściwie jedyna, zdarzyła się na 
Zamku Dziewic. Lepiej nie będę opowiadał przy Królowej.
– Moja małżonka nie jest ani małym dzieckiem, ani kretynką, Sir Gawainie – 
obruszył się Artur. – Wszystkim znane są obyczaje panujące na wspomnianym przez 
ciebie zamku.
– Francuzi – wtrąciła skromnie Ginewra – mówią na to „droit de seigneur”.
– No więc dobrze. We trzech z Uwainem i Sir Garethem dojechaliśmy do Zamku 
Dziewic. Zamek był akurat oblężony przez siedmiu rycerzy, którzy żądali, aby im 
pozwolono spełnić obyczaj. Rycerze byli uzbrojeni. Wyzwaliśmy ich na walkę 
i wszystkich siedmiu położyliśmy trupem. Gdy już było po wszystkim, okazało się, 
że Galahad był tam przed nami. Przegnał rycerzy z zamku, nie zabijając ani jednego, 
i teraz sam siedział w środku. Czyli że my trzej odegraliśmy role zwyczajnych 
siepaczy.
– A to pech.
– Galahad słowem się do nas nie odezwał, tylko wyjechał. Pokazał, że niby my to 
grzesznicy, a on taki święty. Nie za bardzo pamiętam, co było później.
– Pojechaliście dalej, z Uwainem i Garethem?
– Nie. Rozstaliśmy się w Zamku Dziewic. Ja jechałem przed siebie, aż natrafiłem 
na chatkę pustelnika, z takim jednym w środku. Wasze Wysokości na pewno znają 
ten typ: każdego chce zbawiać. Zaraz na wstępie pyta mnie: „A jak tam, mój rycerzu, 
stoją sprawy między tobą a Panem Bogiem?”. Ja mu na to, żeby mnie lepiej 
przenocował w chacie. Zgodził się, a że był gospodarzem, w dodatku księdzem, 
i bardzo mnie namawiał na spowiedź – nie mogłem mu odmówić. Strasznie biadolił, 
jak usłyszał o tych siedmiu rycerzach: powiedział, że to było siedem grzechów 
głównych, a mnie nazwał krwawym rzeźnikiem.
– A nie wspomniał przypadkiem, że nie wolno zabijać bliźniego, zwłaszcza gdy 
szuka się Świętego Graala?
– Niech mnie diabli, tak właśnie powiedział! Dawał mi nawet za przykład Sir 
Galahada, który wygnał owych siedmiu z zamczyska, nie czyniąc im żadnej 
krzywdy. I rzeczywiście mówił, że o Święty Graal nie godzi się przelewać krwi.
– Mówił coś jeszcze?
– Nie bardzo pamiętam. Jak skończył mi wymyślać, co to już mówiłem, zadał 
pokutę. Mówił, że ciało musi się ukorzyć, bo inaczej nie dostąpi rozgrzeszenia 
i wtedy nie ma co szukać Świętego Graala, bo i tak go nie znajdzie. Ale mnie nie tak 
łatwo złapać na haczyk. Rycerz, powiadam mu, dźwiga na sobie takie ciężary, że już 
nie potrzebuje większej pokuty. Tak samo jak robotnik fizyczny za ciężką pracę jest 
zwolniony z postu. Zabajerowałem gościa i w drogę. Potem spotkałem Aglovale’a 
i Grifleta, a potem... a potem... Jechałem z nimi cztery dni, pamiętam, w końcu 
pożegnaliśmy się i, słowo daję, aż do Świętego Michała podróżowałem bez przygód. 
Ciężko dzisiaj o przygodę w Anglii – westchnął po chwili. – Nudy na pudy.
– Dolejcie Sir Gawaine’owi.
– Po Świętym Michale spotkałem Sir Ectora Damarisa. Też nie miał szczęścia, 
całkiem jak ja. Natrafiliśmy na kapliczkę w lesie i tam zanocowaliśmy, łyknąwszy po 
jednym na sen. Dziwna rzecz – obydwu nam przyśnił się ten sam sen: ręka 
w aksamitnym rękawie trzymająca rzemienną uzdę i świecę, i głos mówiący, że 
potrzeba nam tego, co ta ręka trzyma. Rozmawiałem później z jednym księdzem i on 
mi wytumaczył, że uzda oznacza wstrzemięźliwość, a świeca – wiarę. Podobno mnie 
i Sir Ectorowi tych cech brakowało. Jak to chytrus potrafi wytłumaczyć głupi sen! 
Niedługo potem spotkało mnie nieszczęście, nic nowego. We dwóch z Damarisem 
natknęliśmy się na mojego kuzyna Uwaine’a, a że miał tarczę osłoniętą pokrowcem – 
nie poznałem go po kolorach. Ector ustąpił mi pierwszeństwa w pojedynku z, jak się 
okazało, moim rodzonym krewniakiem. Uwaine nadział się na moją włócznię jak na 
rożen. Widocznie puklerz miał wadliwą konstrukcję.
– Więc Uwaine nie żyje?
– Zimny trup, Wasza Wysokość. Pech prześladował mnie na każdym kroku.
Artur odchrząknął nerwowo.
– O pechu mógłby raczej mówić Uwaine – zauważył. – Niech go Pan Bóg ma 
w swojej opiece. Może szkoda, że nie usłuchałeś pustelnika.
– Przecież ja nie chciałem go zabić! To był, panie, mój rodzony kuzyn, kuzyn 
Orknejów! Wszystko przez tego gagatka z południa, tego z białą tarczą, bo nie dał 
Uwaine’owi jechać z sobą!
– Masz na myśli Galahada? Galahad nosi białą tarczę?
– Tak, o nim mowa. Właściwie tarcza nie jest całkiem biała. Podobno gdzieś ją 
znalazł. A przedtem – tak się przynajmniej przechwala – należała do Józefa 
z Arymatei. Czerwony krzyż w srebrnym polu. Srebrne pole, jak nas raczył oświecić, 
symbolizuje czystość dziewictwa, a czerwony krzyż to symbol Świętego Graala... Na 
czym to ja stanąłem?
– Na trupie Uwaine’a – podpowiedział mu cierpliwie Artur.
– Potem pojechaliśmy z Ectorem dalej i trafiliśmy na jeszcze jedną pustelnię 
i właśnie tam pustelnik wyjaśnił nam znaczenie uzdy ze snu. Księżulo był, rzecz 
jasna, jaroszem. Wstawił starą gadkę o zabijaniu, itepe, i namawiał nas do pokuty. 
Wykręciliśmy się sianem, i dalej w drogę.
– Czy nie powiedział wam, że szczęście wam nie sprzyja, bo szukacie okazji do 
przelewu krwi?
– Jakbym go słyszał! Truł, że Galahad jest od nas lepszy. Bo w ogóle rzadko 
zabija przeciwnika, a w tej wyprawie to już w ogóle ani razu. I jeszcze gadał, że 
wielu rycerzy – Ector sam mógł wymienić ze dwudziestu – jest takimi samymi 
zatwardziałymi grzesznikami jak my. I że zabójstwo przeczy idei naszej misji. 
Pogadaliśmy z nim chwilę, a potem wymknęliśmy się chyłkiem, zanim skończył 
ględzić.
-1 co dalej?
– Dojechaliśmy do jakiegoś zamku, w którym akurat odbywał się turniej. 
Przyłączyliśmy się do ataku i po pięknej walce chcieliśmy splądrować zamczysko – 
fakt, że chłopcy trochę się rozochocili – aż tu patrzymy: jedzie Galahad. Bóg jeden 
raczy wiedzieć, jakie złe wiatry przywiały tego ciamajdę. Na wstępie oznajmił, że nie 
pochwala rycerzy walczących dla sportu. A potem stanął po stronie przeciwnika, 
odepchnął nas od murów, a mnie poczęstował – o, tym! Gawaine dotknął bandaża 
na głowie.
– Ector nie chciał go bić, bo to jego krewny. Aleja nie miałem się czym 
przejmować. No i dużo mi z tego przyszło: tak mnie zdzielił w łeb, że hełm pękł na 
pół. Szczęście, że ostrze miecza się ześlizgnęło i zabił tylko konia. Tak mnie załatwił, 
że ponad miesiąc leżałem w łóżku.
– To znaczy, że po tym zajściu pojechałeś do domu?
– Tak jest, do domu.
– Przyznać trzeba, że prześladował cię, panie, pech – rzekła Królowa.
– Pech to mało powiedziane!
Gawaine przez dłuższą chwilę wpatrywał się w dno pustego pucharu. Nagle 
poweselał.
– Zapomniałem o jednej rzeczy! Ukatrupiłem Króla Bagdemagusa! Pewno jeszcze 
o tym nie wiecie!
Artur, który do tej pory słuchał cierpliwie, zajęty własnymi myślami, nagle 
okazał irytację.
– Idź spać, Gawaine – powiedział. – Musisz być bardzo zmęczony. Idź do łóżka 
i przemyśl swoje przygody.



ROZDZIAŁ XXIX


Do Gawainie powrócił Lionel, kuzyn Lancelota. Lancelot miał jednego brata, 
imieniem Ector, i dwóch kuzynów: Lionela i Borsa. Lionel wrócił nie mniej wściekły 
niż Gawaine. Powodem jego irytacji był jednak nie Galahad, a rodzony brat, Bors.
– Czystość moralna jest formą obłędu – oświadczył Lionel. – Pokażcie mi 
człowieka moralnego, który nigdy nie odstępuje od swych zasad, a ja wam dowiodę, 
że to nieszczęsny kłębek nerwów i sprzeczności, którego nawet anioł nie rozpłacze.
Król z Królową siedzieli, jak zwykle, ramię w ramię, słuchając relacji z wyprawy. 
Zgodnie z nowym zwyczajem, z daleka widząc powracającego rycerza, osobiście 
znosili do sali tronowej jadło i napitki, aby przybysz mógł od razu posilać się 
i opowiadać. Z wysoko wykutego okna z witrażem sączyły się na stół wielobarwne 
blaski, dłonie biesiadników wędrowały wśród szklanic i półmisków w kolorach 
rubinu, szmaragdu i ognia. Siedzieli jak w magicznym świecie klejnotów, jak na 
polanie pod drzewami, których liśćmi są drogie kamienie.
– Więc Bors stał się wzorem moralności?
– Zawsze miał do tego ciągoty – skrzywił się Lionel. – Niech go licho. Moralność 
to przekleństwo naszej rodziny. Już z Lancelotem było dość kłopotów, ale Bors bije 
go na głowę. Dacie wiarę, że Bors tylko jeden jedyny raz spał z kobietą?
$
– Coś podobnego.
– No właśnie. A odkąd zaczęliśmy szukać Świętego Graala, zachowuje się jak 
prymus kursu dogmatyki katolickiej dla zaawansowanych.
– A więc studiuje?
Lionel pojął, że trochę go poniosło. W gruncie rzeczy kochał brata, lecz obaj 
przeszli ciężką próbę braterskiej miłości. Po przemyśleniu, Lionel zaczął dostrzegać 
także drugą stronę konfliktu.
– Nie, nie studiuje – rzekł. – Proszę Wasze Miłości, aby nie brały mych słów zbyt 
dosłownie. Bors to poczciwy chłopak i jeżeli naszej rodzinie przeznaczone jest wydać 
świętego, to z pewnością będzie nim właśnie on. Jest może trochę mało bystry i ślepo 
trzyma się zasad, ale trzeba powiedzieć, że okazuje chwilami fantastyczny instynkt. 
Zdaje mi się, że na tej wyprawie Pan Bóg chciał go wypróbować, a Bors wyszedł z tej 
próby zwycięsko. Chciałem go zabić.
– Czy nie mógłbyś zacząć od początku? – zasugerował Artur. – Inaczej, obawiam 
się, niewiele zrozumiemy z twojej historii.
– Moja historia to nic specjalnego. Szwendałem się tu i ówdzie, tak jak Gawaine, 
słuchałem kazań pustelników, którzy łajali mnie jako mordercę, i tyle. Lepiej 
opowiem Waszym Wysokościom historię Borsa, bo i ja mam w niej swoją rolę.
Pan Bóg, jak już wspomniałem, poddał Borsa próbie, tak mi się przynajmniej 
zdaje. Całkiem jakby Bors miał zostać wyświęcony na księdza i musiał się wykazać 
silną wiarą. Mam wrażenie, że Gawaine, ja i Ector, i cała reszta, dlatego zboczyliśmy 
na manowce, że przed wyprawą nie przystąpiliśmy do spowiedzi. Bors przystąpił, 
zaraz pierwszego dnia, i otrzymał pokutę. Ślubował żyć o chlebie i wodzie, nosić 
włosiennicę i sypiać na twardej ziemi. No i, naturalnie, trzymać się z dala od kobiet – 
ale przecież i tak tylko raz w życiu się nie trzymał. W tym cały jego problem. Ledwie 
narzucił sobie ten surowy reżim, zaczął miewać wizje: widział pelikana – wzór 
poświęcenia, i łabędzia, i kruka, jakieś zbutwiałe drzewo, kwiaty – a każda z tych 
wizji miała związek z teologią, który Bors mi objaśniał, ale nie pamiętam. Potem 
zdarzyła mu się przygoda z damą, która błagała, aby uwolnił ją z niewoli rycerza 
imieniem Sir Pridam. Bors uwolnił ją z łatwością. Miał przy tym okazję zabić 
wspomnianego Sir Pridama. Teraz proszę słuchać uważnie – sam mi to opowiadał, 
zaraz po zajściu, nazywając to swoją pierwszą próbą. Twierdził, że czuje się jak 
skoczek na zawodach, któremu stale podnoszą poprzeczkę, a on boi się, że za 
którymś razem ją strąci i odeślą go z powrotem na start. Gdyby położył trupem Sir 
Pridama, byłby skończony – tak mi opowiadał. Musiałby wszystko zaczynać od 
nowa, jak Gawaine i my wszyscy. Mówił, że nikt go o tym nie pouczał: te poprzeczki 
po prostu przed nim wyrastały i wtedy miał wrażenie, że ktoś go obserwuje – ktoś, 
kto mu nie doradzi, ani nie pomoże, tylko sprawdza, czy mu się powiedzie. No więc 
nie zabił Pridama. Krzyczał tylko, żeby tamten się poddał i płazował go mieczem po 
przyłbicy, aż Pridam zawołał pardonu. Czyli że Bors pokonał pierwszą poprzeczkę. 
Czy zdaniem Waszej Królewskiej Mości w tej wyprawie obowiązywał zakaz 
zabijania? Mam na myśli zakaz nadprzyrodzony, niepisany, Wielkie Nie?
– Sądzę, że jesteś mądrym człowiekiem, Lionelu – odrzekł Król. – Nawet jeśli 
targnąłeś się na życie brata. Mów dalej.
– Druga próba dotyczyła właśnie mnie. Właśnie wtedy próbowałem go zabić. 
Szczerze tego żałuję. Dopiero teraz czuję, że żałuję. Wtedy jeszcze niczego nie 
rozumiałem.
– Na czymże polegała owa próba?
– Jak Wasza Miłość wie, Bors i ja zawsze bardzo się kochaliśmy. Nic się w tym 
względzie nie zmieniło. Bors jechał konno przez las i nagle natknął się na dwa 
zjawiska. Jednym byłem ja, przytroczony nago do siodła, pomiędzy dwoma 
rycerzami, którzy chłostali mnie ciernistymi gałęziami. Drugim zjawiskiem była 
dziewica ścigana przez rycerza, który nastawał na jej cnotę. Ofiary i ich kaci pędzili 
w dwóch przeciwnych kierunkach, a Bors był tylko jeden.
– Tak sobie teraz myślę – zasępił się znienacka Sir Lionel – że mam jakiegoś 
pecha do cierniowej chłosty. Już kiedyś oberwałem cierniami od Sir Turquine’a.
– I za kim pognał Bors?
– Bors zdecydował się ratować dziewicę. Kiedy go potem, w czasie walki, 
spytałem, jak mógł zostawić rodzonego brata na pastwę losu, wyjaśnił mi, że w jego 
mniemaniu ja i tak byłem już zatwardziałym grzesznikiem – chociaż bardzo mnie 
kocha – a dziewica to w końcu jednak dziewica. Dlatego uznał za swój obowiązek 
stanąć mimo wszystko w obronie jej czystości. I za to chciałem go zabić.
– Ale teraz – ciągnął po chwili – rozumiem jego racje. Rozumiem, że to była 
druga próba i że decyzja, którą przyszło mu podjąć, była niezmiernie trudna.
– Biedny Bors. Mam nadzieję, że nie stał się z tej razji zbytnim pyszałkiem?
– Wprost przeciwnie, był bardzo pokorny. Co zobaczył przed sobą nową próbę, 
podejmował decyzję na chybił trafił, i prawie zawsze pewien był, że źle wybrał – ale 
na koniec stwierdzał ze zdumieniem, że właśnie tak uczynić należało. Męczył się 
przeokropnie, i bardzo się starał.
– A trzecia próba?
– Każda kolejna była gorsza od poprzedniej. W trzeciej próbie Bors napotkał 
człowieka w stroju księdza i ten człowiek powiedział Borsowi, że w pobliskim 
zamku znajduje się dama, którą spotka niechybna śmierć, jeśli Bors nie zostanie jej 
kochankiem. Rzekomy ksiądz wytknął Borsowi, że raz już poświęcił życie rodzonego 
brata – niby moje – dokonując niesłusznego wyboru ratowania dziewicy, a tym 
razem, jeśli nie zgrzeszy z damą w zamku, będzie miał na sumieniu drugiego trupa. 
Powinienem nadmienić, że rycerze z cierniami porzucili mnie, myśląc, że nie żyję, 
a Bors znalazł moje rzekome zwłoki i zawiózł do opactwa, by je tam pogrzebano. Ja, 
jak widać, po pewnym czasie przyszedłem do siebie.
– Pani na zamku potwierdziła wersję księdza-przebierańca. Powiedziała, że 
rzucono na nią czar, który sprawi, że umrze z miłości, jeżeli brat mój nie okaże jej 
swych względów. Bors zrozumiał, że ma do wyboru: albo popełnić śmiertelny 
grzech, ratując damę, albo odmówić popełnienia grzechu, skazując ją na śmierć. 
Potem, gdy mi to opowiadał, wyznał, że przypomniały mu się stosowne fragmenty 
katechizmu i pewne kazanie, którego wysłuchał w zamku Camelot. Doszedł do 
wniosku, że nie odpowiada za czyny damy, natomiast odpowiada za własne. Więc 
jej odmówił.
Ginewra zachichotała.
– To jeszcze nie koniec – ciągnął Lionel. – Była to dama olśniewającej urody. 
Wdrapała się na najwyższą wieżę zamku, razem z dwunastoma ślicznymi 
dworkami, i stamtąd oświadczyła, że jeśli Bors nie poniecha czystości, wszystkie 
razem rzucą się w dół. Obiecała, że zmusi do tego swoje dworki. A przecież, mówiła, 
chodzi tylko o jedną wspólną noc, która w dodatku może być całkiem przyjemna, 
i dziewczęta będą uratowane. Tuzin pięknych panien ze łzami błagał Borsa o litość. 
Nie muszę chyba podkreślać, że brat mój stanął przed poważnym dylematem. 
Biedactwa na czubku wieży ledwo żyły ze strachu – a takie były ładne... I tylko od 
jego woli zależało uratowanie im życia.
– Co uczynił?
– Dał im skoczyć.
– Jak mógł! – oburzyła się Królowa.
– Przecież to była oczywiście banda diabłów. Wieża w jednej chwili stanęła do 
góry nogami i zniknęła. Wszystko to były diabły, ten ksiądz też.
– A stąd morał, jak sądzę – rzekł Artur – że nie wolno popełnić grzechu 
śmiertelnego, nawet gdyby miało to kosztować życie dwunastu dziewic. Z punktu 
widzenia dogmatów wiary jest to, przypuszczam, słuszne.
– Nie znam się na dogmatach. Mogę tylko stwierdzić, że mój brat mało przez to 
nie posiwiał.
– Wcale mu się nie dziwię. Czy była i czwarta próba?
– Czwartą próbą byłem ja, i była to próba ostatnia. Wydobrzałem w opactwie, 
gdzie brat zostawił mnie na pochówek, a kiedy już nabrałem sił, udałem się go 
szukać. Teraz tego żałuję i muszę z góry prosić Wasze Miłości o wybaczenie 
pewnych moich czynów; przyznacie jednak, że to lekka przesada, zostawić własnego 
brata w łapach oprawców, którzy wyraźnie chcą go zakatować. Chciałem koniecznie 
wyrównać rachunki, a nie rozumiałem jeszcze tego, co spotkało Borsa: wiedziałem 
jedynie, że tuż zanim straciłem przytomność, Bors odwrócił się i pozostawił mnie na 
pastwę losu. Przyznaję, że to była gorzka myśl. Co tu ukrywać: mordercza. 
Znalazłem Borsa w leśnej kaplicy i z miejsca mu oświadczyłem, że przychodzę go 
zabić. „Postąpię z tobą jak ze zdrajcą – powiadam – bo jeszcze nigdy w żadnej 
świątyni nie postała noga takiego łotra!”. Bors odmówił mi walki. „Jeśli nie będziesz 
walczył – powiadam mu – to zakatrupię cię tak jak stoisz”. Bors na to, że z własnym 
bratem walczyć mu się nie godzi, że nawet obcych nie wolno zabijać podczas 
wyprawy po Świętego Graala, a co dopiero brata. „Nic mnie nie obchodzi, co tobie 
wolno, a czego nie wolno. Broń się – będziemy walczyć. A jak nie – to i tak cię 
zabiję!”. Byłem wściekły. Wtedy Bors ukląkł przede mną i poprosił o łaskę.
– Dziś rozumiem – ciągnął Lionel – że Bors postąpił słusznie. Szukał Graala, 
należał do legionów pokoju, a ja w dodatku byłem jego bratem. Pomijając to 
wszystko, zachował się odważnie. Ale wtedy tego nie rozumiałem. Uznałem, że jest 
uparty jak osioł, więc go trąciłem klęczącego, aż się nakrył nogami. I wydobyłem 
miecz, chcąc mu obciąć głowę.
Lionel zamilkł i milczał przez chwilę, wpatrzony w plamę światła na blacie stołu: 
była to plama barwy rubinowej, w kształcie jajka.
– Coś wam powiem – rzekł wreszcie. – Moralność i dogmaty są bardzo dobre, 
dopóki jest się z nimi sam na sam. Problemy zaczynają się w momencie, gdy w grę 
wchodzą inni ludzie. Bors, jak przypuszczam, nie miał wątpliwości, że powinien 
uklęknąć i dać się zabić. Niespodziewanie jednak z chaty nieopodal wyskoczył 
pustelnik, który zasłonił mego brata własnym ciałem. Krzyczał, że chce mnie za 
wszelką cenę uchronić od bratobójstwa. Zabiłem pustelnika.
– Zabiłeś bezbronnego?
– Tak, Królu. Serce mi się kraje, ale tak właśnie było. Proszę pamiętać, że 
powodował mną szalony gniew, a tamten człowiek odgrodził mnie od Borsa. Jestem 
prędki w rękach. Oni dwaj dobyli przeciwko mnie oręża moralności, a ja 
odpowiedziałem własną bronią. Uznałem, że Bors walczy ze mną niesportowo, 
a pustelnik mu pomaga, przeciwstawiając mi siłę swojej woli. Jeżeli Bors, myślałem, 
chce ratować życie pustelnikowi, to niech stanie ze mną do walki, niech się nie 
upiera. Myślałem, widzi Wasza Miłość, że pustelnik jest sprawą Borsa, a nie moją.
– Działałem, jak to mówią, w afekcie – dodał po chwili milczenia. – Wiedzą 
Wasze Miłości, jak to jest. Chciałem walczyć za wszelką cenę. Obiecałem Borsowi, że 
go zabiję, jeśli nie będzie walczył, i zamierzałem dotrzymać słowa. Wiadomo, jak to 
jest: człowiek się zaweźmie, i koniec.
Zapadła krępująca cisza.
– Najlepiej opowiem wszystko do końca.
– Prosimy.
– Bors nie powstrzymał mnie od zabicia pustelnika. Leżąc na ziemi, błagał 
o okazanie miłości bliźniemu, czyli sobie. Tym mnie rozjuszył do końca: 
z wściekłości i wstydu wzniosłem miecz, aby uciąć nim głowę brata – lecz w tej 
chwili zjawił się Sir Colgrevance z Gore. Wpadł między nas i przeklął mnie za chęć 
przelania braterskiej krwi. Tego już było za wiele: nurzając stopy we krwi pustelnika, 
rzuciłem się z kolei na Sir Colgrevance’a. Po krótkiej chwili miałem go na ostrzu 
miecza.
– A Bors?
– Biedny Bors. Wolę nie myśleć, co czuł w owej chwili. Po raz drugi mógł 
uratować życie niewinnemu, stając ze mną do walki. Przez własny upór zgubił już 
pustelnika, a teraz na włosku wisiało życie Colgrevance’a, który przybył mu na 
ratunek. Colgrevance szlochał i błagał go przez łzy: „Powstań, człowieku, pomóż. 
Czemu pozwalasz, abym przez ciebie stracił życie?”.
– Bierny opór – ożywił się Artur. – To nowa broń. Dosyć trudna w użyciu, jak się 
zdaje. Proszę, mów dalej.
– Zabiłem Colgrevance’a w uczciwej walce. Przykro mi, ale tak się stało. Potem 
wróciłem do Borsa, aby zakończyć wreszcie całą sprawę. Bors uniósł tarczę nad 
głowę, ale się nie bronił.
– I co się stało?
– Przyszedł Bóg – rzekł poważnie młodzieniec. – Bóg stanął między nami, oślepił 
nas swym blaskiem i stopił tarcze.
Zapadła dłuższa cisza. Król Artur trawił pierwszą wzmiankę o zdarzeniach, 
których wyczekiwał był z nadzieją i lękiem.
– Bors cały czas się modlił – dodał Lionel.
– I Bóg przyszedł?
– Nie potrafię powiedzieć dokładnie, co się stało, lecz nagle nasze tarcze 
zapłonęły słońcem. Coś się zdarzyło. Wrogość minęła i obaj zaczęliśmy się śmiać. Ja 
pojąłem, że Bors jest skończonym idiotą, a on mnie ucałował i pogodziliśmy się. 
Potem Bors opowiedział mi swoją historię, tak jak ja opowiedziałem ją przed chwilą 
Waszym Miłościom, i oddalił się na pokładzie czarodziejskiej barki, obitej białym 
aksamitem. Jeżeli ktoś w ogóle odnajdzie Świętego Graala, to na pewno Bors. Na tym 
koniec mojej opowieści.
Milczeli. Nie umieli omawiać spraw duchowych. Po chwili Sir Lionel przemówił 
po raz ostatni:
– Borsowi się udało – w jego głosie czaił się wyrzut. – A pustelnik? A Sir 
Colgrevance? Dlaczego ich Pan Bóg nie uratował?
– Nie jest łatwo pojąć prawdy wiary – odparł Artur.
Ginewra zaś dodała:
– Nie wiemy, jakie były ich wcześniejsze losy. Śmierć od miecza nie uczyniła 
szkody ich duszom. Może im nawet dopomogła, któż to wie? Może Pan Bóg 
obdarzył ich tą dobrą śmiercią, bo tak właśnie było dla nich najlepiej?



ROZDZIAŁ XXX


Jako trzeci powrócił Sir Aglovale: przybył na zamek późnym popołudniem, gdy 
rubinowe refleksy opuściły już stół i jęły wspinać się po ścianie. Sir Aglovale liczył 
sobie niespełna dwadzieścia wiosen, odznaczał się szlachetnością rysów i poczuciem 
humoru. Na znak żałoby po ojcu, Królu Pellinorze, nosił czarną opaskę na tym 
ramieniu, na którym trzymał tarczę. Wszyscy myśleli, że to tylko po Królu 
Pellinorze, nie wiedząc, że tymczasem zmarła również i matka młodzieńca. Aglovale 
przywiózł ponadto wieść o zgonie jednej z sióstr – większa część rodu Pellinorów nie 
miała szczęścia w życiu.
– Czy Gawaine już wrócił? – spytał od progu Aglovale. – Gdzie Mordred 
i Agravaine?
Rozejrzał się po sali, jakby liczył na to, że ich tam dostrzeże. Nad jego głową 
barwny promień oświetlał niewielki i dość pospolity arrasik, na którym rycerze 
w kolczugach i malowanych hełmach z nosalami polowali na dzika.
– Są w zamku, Aglovale’u – odparł Artur. – Moje szczęście spoczywa teraz 
w twoich rękach.
– Zrozumiałem.
– Czy ich zabijesz?
– Przybywam przede wszystkim zabić Gawaine’a. Dziwnie tak: zabijać zaraz po 
tym, jak się szukało Świętego Graala...
– Aglovale’u, masz wszelkie prawo domagać się zemsty na Orknejach, nie będę 
cię powstrzymywał. Chcę tylko, żebyś wiedział dokładnie, co czynisz. Twój ojciec 
zabił ich ojca, a brat twój cudzołożył z ich matką. Nie, nie musisz mi niczego 
tłumaczyć – ja chcę tylko, żebyś znał fakty. Potem Orknejowie zabili twego ojca 
i brata. Teraz ty zamordujesz paru Orknejów, a synowie Gawaine’a zemszczą się, 
zabijając twoich synów. I tak w nieskończoność. Takie jest prawo Północy.
– Ja, Aglovale’u – ciągnął Król – chcę zmienić to prawo. Chcę wprowadzić 
w Brytanii takie prawa, które nie zmuszałyby ludzi do przelewania młodej krwi. 
Powiesz mi może, że to syzyfowa praca? Przysłowie głosi, że zło dodane do zła nie 
zrodzi dobra. Bardzo lubię to przysłowie. Nie bierz go do siebie, zastosuj je raczej do 
mojej sytuacji. Mogłem ukarać Orknejów za morderstwo na twoim bracie. Mogłem 
im wszystkim poucinać głowy. Czy cieszyłbyś się, gdybym to uczynił?
– Tak.
– Więc może szkoda, że tak nie zrobiłem.
Artur przyjrzał się uważnie własnym dłoniom, co często robił, kiedy był 
zmieszany. Po chwili rzekł:
– Szkoda, że nie miałeś okazji widzieć Orknejów w ich rodzinnym domu. 
W przeciwieństwie do ciebie, nie mieli szczęśliwego dzieciństwa.
Aglovale wzruszył ramionami.
– Czy sądzisz, Królu, że w moim domu rodzinnym panuje teraz szczęście? Matka 
zmarła parę miesięcy temu, słyszeliście o tym? Ojciec nazywał ją Piggy.
– Jakże nam przykro to słyszeć, Aglovale’u! Nie dotarła do nas wiadomość ojej 
śmierci.
– Z mojego ojca ludzie się wyśmiewali. To prawda, był dość komiczny. Ale 
musiał mieć wielkie zalety jako małżonek, skoro matka umarła ze zgryzoty po jego 
śmierci. Moja matka, Królu, nie miała nadmiernej skłonności do refleksji i filozofii, 
a jednak całkiem straciła chęć do życia, gdy Orknejowie zabili ojca i Lamoraka. Teraz 
wszyscy leżą w jednej mogile.
– Zrób to, co uważasz za słuszne, Aglovale’u. Wiem, że jesteś nieodrodnym 
synem Pellinore’a, a więc człowiekiem honoru. Dla siebie o nic nie zamierzam cię 
prosić. Pozwól jednak, że wspomnę o trzech sprawach. Po pierwsze: twój ojciec był 
dla mnie pierwszym wzorem idealnego rycerza, a jednak nie ukarałem Gawaine’a. 
Po drugie: Orknejowie ślepo wielbili swoją matkę, a ona sama kochała tylko siebie. 
Po trzecie: słuchaj uważnie, Aglovale’u – król potrzebuje do pracy najdoskonalszych 
narzędzi.
– Trzeciego punktu nie rozumiem.
– Czy uważasz waśnie rodowe za chwalebne? – zapytał Artur. – Czy 
przysparzają one szczęścia waszym rodom?
– Raczej nie.
– A jeśli pragnę położyć kres prawu zemsty, to czy twoim zdaniem jest sens 
apelować do sumień Gawaine’a i osobników jego pokroju?
Zrozumiałem.
– Co by nam przyszło z egzekucji na rodzinie Orknejów? Mielibyśmy o trzech 
rycerzy mniej do wykonania naszego dzieła. Oni nie mieli szczęścia w życiu, 
Aglovale’u. Dlatego całą moją nadzieję pokładam w tobie.
– Muszę to przemyśleć.
– Bardzo słusznie. Nie podejmuj decyzji pochopnie. Mną się nie przejmuj, rób, co 
uznasz za stosowne, pamiętając, że jesteś Pellinorem – a jestem pewien, że postąpisz 
słusznie. Teraz opowiedz mi, proszę, o swoich przygodach w pogoni za Świętym 
Graalem. Na jeden wieczór zapomnij o Orknejach.
Aglovale westchnął ciężko i rzekł:
– Nie miałem żadnych przygód w związku z Graalem, lecz wyprawa ta 
kosztowała mnie życie siostry. A może i brata.
– Siostra twoja nie żyje? Biedny chłopcze! Myślałem, że jest bezpieczna 
w klasztorze!
– Znaleziono ją martwą na dnie łodzi.
– Martwa w łodzi!
– W zaczarowanej łodzi. Trzymała w ręku długi list o Świętym Graalu i moim 
bracie Percym.
– Może sprawiamy ci ból naszymi pytaniami?
– Nie, przeciwnie: ja chcę o tym mówić. Został mi jeszcze brat Dornar, a co do 
Percy’ego, to podobno odznaczył się wielką walecznością.
– A czegóż to dokonał Sir Percival?
– Najlepiej powiem Waszym Wysokościom, co było w liście. Od początku. Jak 
zapewne wiecie, Percy najbardziej z nas wszystkich wdał się w tatusia. Był łagodny, 
pokorny, trochę roztargniony i nieśmiały. Kiedy napotkał Borsa płynącego magiczną 
barką, speszył się wielce – tak przynajmniej stało w liście. Był świeżo pasowanym 
rycerzem, jak Galahad. Zawsze dziwiłem się, jak bardzo on i tatuś są do siebie 
podobni. Obaj przepadali za zwierzętami i umieli się z nimi obchodzić. Tatuś miał 
swoją Bestię Dyżurną, a Percy, odkąd wyprowadził się z domu, żył w doskonałej 
komitywie z lwami. Odznaczał się ponadto łatwowiernością i prostotą ducha. Dużo 
później, gdy już we trzech płynęli czarodziejską barką, próbowali wyciągnąć 
z pochwy zaklęty miecz. Percy spróbował pierwszy. Oczywiście nie udało mu się, 
gdyż wiadomo było, że wszystkie takie zadania zarezerwowane są dla Galahada, ale 
mój brat strasznie się zdumiał i powiedział: „No nie! Taki wstyd!”. No, mniejsza 
z tym, niepotrzebnie wyprzedzam opowieść. W liście stało napisane, że Percy 
opuścił zamek Vagon wraz z Lancelotem i jechali razem, aż spotkali Galahada. Starli 
się z nim na kopie i Galahad obydwu strącił z koni. Potem Percy pożegnał Lancelota 
i udał się do pustelni, gdzie przystąpił do spowiedzi. Pustelnik dał mu radę, aby 
jechał w ślad za Galahadem do zamku Goothe albo Carbonek, ale żeby już nigdy 
z nim nie walczył. Rada była po myśli Percy’ego, gdyż od pierwszej chwili nabrał 
podziwu i uwielbienia dla Galahada. Pogalopował do zamku Carbonek. 
Przedzierając się przez puszczę, usłyszał bicie zegara na wieży opactwa – tam 
właśnie zetknął się z Królem Evelakiem, który miał coś około czterystu lat. Wolę 
pominąć wątek Evelaka, bo nie bardzo go rozumiem. Staruszek, zdaje mi się, nie 
może umrzeć, dopóki nie zostanie znaleziony Święty Graal – czy coś w tym rodzaju. 
Ale w całą historię wmieszany jest jeszcze Król Pelles, i w ogóle ta część listu jest dla 
mnie jakaś niejasna. Wracając do Percy’ego, w Carbonek miał zajście z ośmioma 
rycerzami i dwudziestoma zbrojnymi, którzy go napadli, lecz uratował go Galahad 
we własnej osobie. Niestety, koń padł pod Percym, a Galahad odjechał pospiesznie, 
nie zamieniwszy z nim ani słowa.
– Rozumiem – skorzystał z chwili pauzy Lionel – że można być świętym 
i niezwyciężonym, i nie mam za złe Galahadowi jego dziewictwa, ale chyba nie 
zawadziłoby być przy okazji trochę ludzkim? Nie chcę się czepiać, ale, prawdę 
mówiąc, złość mnie bierze na tego młodzika. Nie mógł przynajmniej powiedzieć 
„dzień dobry”, albo cokolwiek? Czy to wypada, uratować gościowi życie i odjechać 
bez słowa, zadzierając nosa?
Artur powstrzymał się od komentarza, a Aglovale po chwili kontynuował 
opowieść.
– Percy, w myśl zalecenia pustelnika, usiłował dopędzić Galahada pieszo, ale 
Galahad jechał bardzo szybko, więc biedny Percy tylko wołał za nim: „Hop, hop!”. 
Z trudem udało mu się pożyczyć konia; w końcu wylądował na szkapinie jakiegoś 
giermka i puścił się w pogoń za Galahadem. Niestety, ledwie ruszył, wyrósł przed 
nim rycerz, który strącił biedaka z grzbietu szkapy – jak widać, nikt z naszej rodziny 
nie celuje w stylu heroicznym – i Percy znów znalazł się na ziemi, ani odrobinę bliżej 
Galahada. W tym momencie zjawiła się dama – jak się potem okazało, był to elf, i to 
niezbyt sympatyczny – i zaczęła wypytywać Percy’ego, co robi. Percy jej na to: „Nie 
robię nic dobrego, ani nic złego, a bo co?”. Wówczas dama pożyczyła mu czarnego 
rumaka, który ostatecznie okazał się diabłem i znikł dość efektownie, kiedy Percy 
przeżegnał się do wieczornej modlitwy. Było to w miejscu pustynnym, gdzie Percy 
właśnie zaskarbił sobie względy lwa, ratując go przed żmiją. Percy, jak już 
wspomniałem, zawsze miał słabość do istot niższych. Niebawem znów napatoczyła 
mu się dama, że palce lizać, z koszykiem piknikowym, i zaprosiła Percy’ego do 
obiadu. A że był głodny – pustynia, i tak dalej – a przy tym nienawykły do alkoholu, 
wkrótce poczuł się wprost szampańsko: miał nieco w czubie, zaśmiewał się głośno i z 
ożywieniem plótł trzy po trzy, a w pewnej chwili zapytał damę, czy... no, wiadomo. 
Dama nie była od tego i wszystko szło gładziutko w dobrą stronę, gdy – na szczęście 
– dosłownie w ostatnim momencie, Percy zerknął przypadkiem na krzyż zdobiący 
rękojeść jego miecza. Miecz leżał obok, na ziemi. Percy przeżegnał się odruchowo – 
i natychmiast namiot damy przekręcił się do góry nogami, a ona sama odpłynęła 
łodzią, rycząc dziko i pomstując. Woda za nią płonęła. Nazajutrz rano Percy tak się 
wstydził i tak okropnie bolała go głowa, że za karę sam zadał sobie mieczem cios 
w udo. Potem zjawiła się magiczna barka, z Borsem na pokładzie, i we dwóch 
pożeglowali w nieznane.
Ginewra, wysłuchawszy opowieści, rzekła:
– Jeżeli owa święta barka miała za zadanie dowieźć podróżnych do Świętego 
Graala, to nic dziwnego, że płynął nią Bors. Wiadomo nam, że rycerz ten przeszedł 
pomyślnie bardzo ciężkie próby. Ale czemu Percival? Nie chcę nikogo obrazić, Sir 
Aglovale’u, ale twój brat właściwie niczego wielkiego nie dokonał.
– Zachował siebie – wyjaśnił jej Artur. – Jest równie czysty jak Bors, nawet 
czyściejszy. Jest doskonale niewinny. Bóg zaprasza do siebie cierpiące dziatki.
– Dla mnie to niejasne. Artur się zniecierpliwił.
– Jeśli Pan Bóg jest litościwy, to może czasami pozwolić człowiekowi dostać się 
do nieba przypadkiem, zamiast kazać mu się, jak zawsze, mozolnie wspinać. 
Streszczaj dalej list, Sir Aglovale’u.
– W tym momencie do akcji wkracza moja siostra. Była, jak wiecie, zakonnicą. 
Gdy siostry obcinały jej włosy, miały widzenie i otrzymały polecenie przechowania 
włosów mojej siostry w szkatule. Siostra była niewiastą uczoną, powołaną do 
dalszych studiów religijnych. W chwili gdy Percy z Borsem wstąpili na pokład barki, 
moja siostra miała w klasztorze nowe widzenie i otrzymała nakaz wykonania 
pewnych czynności. Pierwszą z nich było odszukanie Sir Galahada. Galahad, 
pokonawszy Sir Gawaine’a, spędzał noc w pustelni niedaleko zamku Carbonek i tam 
go właśnie odnalazła moja siostra. Kazała mu wstać, przywdziać zbroję i razem 
pognali konno nad Morze Koliba: tam, na tyłach potężnego zamczyska, czekała na 
nich błogosławiona barka, z Borsem i Percym na pokładzie. Popłynęli nią we czworo 
aż do miejsca między dwiema wyniosłymi skałami, gdzie na wezbranej fali 
oczekiwała ich druga barka. Początkowo wahali się, czy na nią wsiąść, gdyż napis na 
burcie ostrzegał, że na pokład mogą wejść tylko ludzie niezachwianej wiary. 
Pierwszy śmiało wstąpił na barkę Galahad. Reszta za nim. Znaleźli wspaniałe łoże, 
a na nim jedwabną koronę i miecz częściowo wysunięty z pochwy. Był to miecz 
Króla Dawida. Poza tym leżały tam trzy magiczne wrzeciona, wykonane z Rajskiego 
Drzewa, i dwa pośledniejsze miecze, dla Percy’ego i Borsa. Miecz główny 
przeznaczony był, rzecz jasna, dla Galahada. Rękojeść miecza, wykonaną z żeber 
dwóch bestii o imionach Kalidon i Ertanax, zdobił przecudny kamień, pochwa 
zrobiona była ze skóry węża, a jedna strona ostrza miała barwę krwi. Ale wieszało 
się owo cudo na zwykłym konopnym sznurku. – Moja siostra chwyciła za wrzeciona 
– kontynuował Aglovale – i zaraz utkała dla miecza nowy pas, z własnych włosów, 
które zgodnie z instrukcją otrzymaną podczas widzenia, przywiozła w szkatule. 
Opowiedziała im znaną sobie ze studiów historię miecza, a także wrzecion 
sporządzonych z drewna doskonale jednolitej barwy. Następnie przytroczyła miecz 
do pasa Galahada. Jako dziewica, przypięła miecz dziewiczemu rycerzowi, na pasie 
utkanym z własnych włosów. Powrócili na pokład pierwszej barki i odpłynęli 
w kierunku Carlisle. Po drodze do Carlisle uratowali starszego szlachcica, którego źli 
ludzie więzili w zamczysku. Wielu złych padło przy tym w walce, więc Bors i Percy 
bardzo się zmartwili, ale Galahad im wyjaśnił, że słusznie jest zabijać osoby nie 
ochrzczone, którymi tamci, jak się okazało, byli. Starzec z zamku poprosił o przywilej 
dokonania żywota na ramieniu Galahada i Galahad łaskawie się zgodził.
– W Carlisle trafili do kolejnego zamku – snuł opowieść Aglovale. – Należał on 
do damy chorej na odrę. Lekarze powiedzieli chorej, że jedynym dla niej ratunkiem 
jest kąpiel we krwi dziewicy z królewskiego rodu. Więc każdej napotkanej kobiecie 
upuszczano krwi. Moja siostra pasowała im jak ulał. Trzej rycerze przez cały dzień 
walczyli, aby ją uratować, ale pod wieczór wyjaśniono im sens rytuału i siostra moja 
rzekła: „Lepsza jedna krzywda, niż dwie”. Wyraziła zgodę na oddanie krwi, czym 
automatycznie powstrzymała walkę, a nazajutrz rano lekarze dokonali operacji. 
Siostra pobłogosławiła chirurgów, wyraziła wolę, aby jej ciało, z listem w dłoni, 
odprawiono magiczną łodzią, a potem zmarła w trakcie operacji.
Sir Aglovale raz jeszcze zaszedł do Króla, kiedy udawał się na górę na 
spoczynek, po odebraniu kondolencji i gratulacji. W sali tronowej panował już 
półmrok. Klejnoty światła zniknęły wraz ze słońcem.
– Czy Wasza Miłość – przemówił nieśmiało – zechce poprosić Orknejów, aby 
jutro spożyli ze mną obiad?
Artur przyjrzał mu się uważnie w półmroku i szeroki uśmiech okrasił jego 
królewskie oblicze. Gdy ucałował Aglovale’a, w zmarszczkę uśmiechu potoczyła się 
łza.
– A więc znów mogę kochać Pellinore’a – rzekł Król.



ROZDZIAŁ XXXI


Nadal nie było żadnych wieści o wielkim Dulacu. Jego imię nabrało mocy 
czarnoksięskiej i wszędzie, gdzie zabrzmiało, rozgrzewało serca – zwłaszcza kobiece. 
Otaczała go sława mistrza i taki sam podziw, z jakim on sam w szczenięcych latach 
spoglądał na wujaszka Dapa. Jeżeli pobierałeś lekcje szybownictwa, muzyki lub 
szermierki u wielkich mistrzów, przypomnij sobie własnego nauczyciela, a pojmiesz, 
jak mieszkańcy Camelotu myśleli o Lancelocie. Gotowi byli oddać życie za niego – za 
jego mistrzostwo. A Lancelota nie było.
Ci, którzy ocaleli, stopniowo powracali do zamku. Palomides – już ochrzczony, 
śmiertelnie znudzony Bestią Dyżurną i postarzały od przeciągającej się poetyckiej 
szermierki z Sir Tristanem o względy Pięknej Izoldy; Sir Grummore Grummursum, 
łysy jak kolano, bliski osiemdziesiątki, dotknięty podagrą, a jednak nadal skory do 
wojaczki; Kay, zawsze czujny i cięty w języku; Sir Dinadan, drwiący z własnych 
porażek, mimo zmęczenia, które kleiło mu powieki; nawet stary Sir Ector z Puszczy 
Dzikiej, lat osiemdziesiąt pięć, przykuśtykał mężnie, choć chwiejnie.
Nieśli ręce na temblakach i najświeższe plotki ze świata. Wedle jednej z tych 
plotek Galahad, Bors, drugi Ector i zakonnica uczestniczyli w cudownej Mszy 
Świętej – mszę celebrował baranek, ministrantami zaś byli: człowiek, lew, orzeł i wół. 
Po mszy celebrant opuścił świątynię, przenikając przez postać baranka na jednym 
z witraży i nie tłukąc przy tym szkła – co było symbolem niepokalanego poczęcia. 
Ktoś inny opowiadał, jak bezlitośnie rozprawił się Galahad z diabłem w grobowcu, 
jak ostudził źródło wszeteczeństwa i jak obrócił w gruzy zamek damy dotkniętej 
ospą.
Wracający do Camelotu rycerze w pordzewiałych zbrojach, z pogiętymi tarczami, 
podobno widywali po drodze Lancelota. Jedni wspominali o zbrojnym brzydalu, 
modlącym się pod krzyżem na rozstajach, inni o wędrowcu ze strudzonym obliczem, 
śpiącym z głową wspartą na tarczy, jeszcze inni – o wydarzeniach nie do wiary: 
o Lancelocie wysadzonym z siodła, pobitym, błagającym na klęczkach pardonu.
Artur wypytywał, słał posłańców na wszystkie strony i codziennie pamiętał 
o Lancelocie w modlitwie. Ginewra popadła w niebezpieczny stan psychiczny: była 
o krok od powiedzenia lub zrobienia czegoś, co skompromitowałoby i ją, i kochanka. 
Mordred i Agravaine, którzy wrócili z misji w pierwszej grupie, obserwowali ją więc 
czujnie i czekali, kiedy się zdradzi. Zastygli jak Lord Burleigh na naradach dworu 
Królowej Elżbiety, albo jak kot obserwujący z ukrycia mysią dziurę: czujni, w każdej 
chwili gotowi do akcji.
Zaczęły krążyć plotki o śmierci Lancelota. Miał rzekomo zginąć u brodu rzeki 
z ręki czarnego rycerza. Miał walczyć na kopie z rodzonym synem, który mu skręcił 
kark. Miał na nowo zwariować po przegranej z synem i konno pognać na oślep 
w nieznane. Miał zostać obłupiony ze zbroi przez tajemniczego rycerza. Miała go 
pożreć dzika bestia. Miał walczyć z dwustu pięćdziesięcioma rycerzami naraz, zostać 
pojmany i powieszony. Wielu twierdziło, że Orknejowie zamordowali go we śnie 
i pogrzebali pod kupą liści.
Rycerze wracali na zamek po dwóch, po trzech, czasami pojedynczo, nieraz 
mijało kilka dni i nikt nie przyjeżdżał. Lista zaginionych, uzupełniana na bieżąco 
przez Sir Bedivere’a, zamieniała się pomału w listę poległych, w miarę jak zaginieni 
wracali półżywi lub potwierdzano ich śmierć. W szeptach na temat Lancelota coraz 
częściej pobrzmiewał ton nekrologu. Kochali go prawie wszyscy, więc o jego śmierci 
mówiono szeptem, z obawy, by głośniejsze słowo nie uczyniło jej niezbitym faktem. 
Szeptano także o jego dobroci, o niepowtarzalnych rysach jego twarzy, o ciosie, jaki 
zadał temu czy owemu, o nadzwyczajnej zwinności w walce. Niejeden paź, niejedna 
podkuchenna, przez żywą pamięć o sowitym datku na Boże Narodzenie, zasypiali 
na mokrych od łez poduszkach, choć przecież nawet nie liczyli na to, że wielki wódz 
pamięta ich imiona. Kay zaskoczył wszystkich, gdy, pociągając nosem, złożył 
publiczne oświadczenie, że jest niegodnym łotrem, po czym pospiesznie opuścił salę, 
siąkając w chusteczkę. Na dworze Króla Artura rosło napięcie i pogłębiał się nastrój 
przygnębienia.
Lancelot wrócił w czas wielkiej ulewy, przemoczony do ostatniej nitki i jakby 
mniejszy. Wiódł za sobą wynędzniałą białą chabetę, niezdolną już nawet do truchtu. 
Sterczące żebra szkapy bielały dramatycznie na tle skłębionych, czarnych, jesiennych 
chmur. Musiały chyba zadziałać jakieś czary – zbiorowa telepatia, intuicja – bo cały 
mur zamkowy, wszystkie baszty i most zwodzony wielkiej bramy zaroiły się 
oczekującym ludem. Ludzie czekali, pokazując sobie palcami horyzont, na długo 
zanim Lancelot się ukazał. Gdy dostrzeżono małą, zmęczoną figurkę, wyłaniającą się 
spomiędzy drzew odległego lasu, wśród ludu podniósł się szum. Wszyscy poznali, 
że to Lancelot, w szkarłatnym płaszczu, z białym koniem. Żywy. Nie padło jeszcze 
ani jedno słowo, a wszyscy znali już jego przygody. Artur biegał jak w ukropie, 
zaganiał wszystkich do zamku, kazał opróżnić mury i dać rycerzowi szansę 
spokojnego wejścia do domu. Kiedy postać się przybliżyła, na barbakanie nie było 
już nikogo. Wielka brama stała otworem i czekał w niej jedynie wujaszek Dap, 
zgarbiony i posiwiały, gotów po dawnemu odebrać i odprowadzić konia. Setki oczu 
śledziły zza firanek moment, w którym strudzony rycerz przekazał cugle staremu 
giermkowi. Wszyscy widzieli, jak stoi z pochyloną głową, której nie uniósł od chwili 
powrotu, jak odwraca się i powolnym krokiem zmierza do swej komnaty. Zniknął 
w czeluści krętych schodów.
W dwie godziny później przed Królem stawił się wujaszek Dap. Rozebrał był 
Lancelota i ułożył go do snu. Mówił, że pod szkarłatnym płaszczem Lancelot nosi 
delikatną białą koszulę, pod nią zaś – straszliwą włosiennicę. Sir Lancelot przysłał 
wujaszka Dapa z wiadomością, że jest zmęczony i prosi Króla o wybaczenie, że 
pojawi się przed nim dopiero nazajutrz. Tymczasem, by nie odwlekać chwili 
ujawnienia ważkiej wieści, wujaszek Dap miał donieść Królowi, że Święty Graal 
został odnaleziony. Znaleźli go Galahad, Percival i Bors, którzy, wioząc ciało zmarłej 
siostry Percivala, udali się do Sarras w Babilonii. Graala nie wolno im było przywieźć 
do zamku Camelot. Bors niebawem powróci – głosił komunikat – lecz pozostali nie 
wrócą już nigdy.



ROZDZIAŁ XXXII


Ginewra wystroiła się na tę okazję aż do przesady. W dodatku niepotrzebnie się 
umalowała, i to nieumiejętnie. Miała czterdzieści dwa lata. Ujrzawszy ją przy stole, 
z Arturem u boku, Lancelot poczuł gwałtowny przypływ miłości. Była to ta sama 
stara miłość, do dwudziestoletniej dziewczyny, stojącej dumnie przed tronem wobec 
gromady jeńców – tyle że teraz dziewczyna stała w jarmarcznym rynsztunku 
kiepskiego makijażu i papuzich jedwabi, którymi próbowała oszukać nieubłagane 
prawo czasu. Lancelot mimo wszystko dostrzegł w niej subtelnego ducha niewinnej 
młodości, pochwyconego podstępnie w pułapkę, w którą młodość wpaść w końcu 
musi i w której młode ciało powoli, zdradziecko butwieje. Głupia kokieteria Ginewry 
nie wydała się Lancelotowi wulgarna, lecz wzruszająca. W groteskowej postaci wciąż 
tkwiła dziewczyna, piękna i pociągająca za kruszącą się barykadą różu. Ginewra 
nieudolnie protestowała: nie dam się pokonać! Pod śmieszną kokieterią, pod 
nieskromnym strojem, kryło się jakże ludzkie wołanie o ratunek. Zdumione młode 
oczy mówiły: to przecież ja! Jestem tam, w środku! Co się ze mną stało? Nie poddam 
się. Gdzieś w głębi duszy Ginewra wiedziała, że puder ją ośmiesza. Była wściekła 
z tego powodu i dlatego próbowała przyciągnąć kochanka samymi oczami. Jej oczy 
błagały: nie patrz na resztę! Patrz na mnie. Ja jestem tutaj, w oczach. Ujrzyj mnie 
w tym więzieniu i pomóż mi się z niego wydostać!
Tymczasem reszta jej osoby przekonywała Lancelota: nie jestem stara, to tylko 
złudzenie. Jestem pięknie umalowana, czy widzisz? Poruszam się jak młoda panna. 
Pokonam przepotężną armię starości.
Lancelot zaś widział przed sobą tylko duszę – duszę wydanego na stracenie, 
niewinnego dziecięcia, broniącego pozycji nie do obrony za pomocą żałosnego oręża 
farby do włosów i krzykliwych jedwabi, którym – po co? czegóż się obawiała? – 
chciała mu się przypodobać. Widział:
Zawziętą, drobną piąstkę,
Co wygraża chmurom,
Dumę niezłomną, postać tragiczną
W zapasach z Siłą ponurą.
– Czy wypocząłeś? – spytał Artur. – Jak się czujesz?
– Twój widok wielce nas raduje – rzekła Ginewra. – Ogromnie się cieszymy, żeś 
wrócił.
Stał przed nimi człowiek pogodzony z losem – mędrzec, jakiego Kipling opisał 
w postaci Kima. Nowy Lancelot był samym milczeniem i uwagą. Zstąpił ku nim 
z wyżyn własnego ducha.
Lancelot przemówił:
– Wypocząłem, dziękuję Waszym Miłościom. Zapewne pragną Wasze Miłości 
usłyszeć o Graalu.
Król odrzekł na to:
– Z wielkim wstydem przyznaję, że zachowałem się samolubnie: wyprosiłem 
wszystkich z sali. Spiszemy twą opowieść i wyślemy do Salisbury. Najpierw jednak 
chcieliśmy ją usłyszeć z twoich ust, bez świadków i bez przerywania.
– Czy nie jesteś zanadto zmęczony, aby opowiadać? Lancelot z uśmiechem ujął 
ich za ręce.
– Niewiele mam do opowiadania – wyznał. – Przecież to nie ja odnalazłem 
Świętego Graala.
– Siądź i zaspokój głód. Opowiesz nam wszystko, gdy zjesz. Bardzo 
zeszczuplałeś.
– Czego się napijesz? Miodu z korzeniami czy wina gruszkowego?
– Ostatnio nie pijam alkoholu. Dzięki.
Jadł, a Król i Królowa obserwowali go z obu stron. Nim zdążył sięgnąć po 
solniczkę – już mu ją podawali, na wyprzódki. Dowcipkował i śmiał się z ich 
uroczystych min, które wprawiały go w zakłopotanie. Żeby ich nieco rozweselić, 
udał nawet, że chce ochlapać Artura wodą z filiżanki.
– Macie ochotę na moje relikwie? – zażartował. – Możecie sobie wziąć po jednym 
bucie. Oba są nieźle zdeptane.
– Nie czas na żarty, Lancelocie. Rozumiem, że na własne oczy widziałeś Świętego 
Graala.
– Nawet jeśli to prawda, to jeszcze nie powód, żeby mi z uniżeniem podawać sól.
Oni jednak nie odrywali od niego zachwyconych oczu.
– Proszę, zrozumcie wreszcie – błagał Lancelot – że to Galahad i jego towarzysze 
dostąpili zaszczytu znalezienia Graala. Ja nie byłem tego godzien. Byłoby rzeczą 
niestosowną, a dla mnie bolesną, gdybyście mi okazywali zbytnią cześć. Ilu rycerzy 
powróciło?
– Połowa – odparł Artur. – Wysłuchaliśmy już ich opowieści.
– A zatem wiecie więcej niż ja.
– Wiemy jedynie to, że mordercy i ci, co odmówili spowiedzi, zostali zawróceni 
z drogi. Mówisz, że Galahad, Bors i Percival dostąpili Graala. Wiadomo nam 
skądinąd, że Galahad i Percival zachowali czystość, a Bors, choć złamał celibat, 
okazał się pierwszej klasy teologiem. Przypuszczam zatem, że Bors dostąpił 
wyróżnienia za wierność dogmatom, a Percival za niewinność. Co się natomiast 
tyczy Galahada, to wiem niewiele, poza tym, że nikt go nie lubi.
– Nie lubią go?
– Podobno jest nieludzki.
Lancelot przyjrzał się uważnie pucharowi.
– To prawda, jest nieludzki – powiedział wreszcie. – Ale dlaczego miałby być 
ludzki? Czy anioły mają być ludzkie?
– Nie bardzo cię rozumiem.
– Czy uważasz, że Archanioł Michał, gdyby tu teraz stanął, powitałby nas 
słowami: „Piękny dzionek, nieprawdaż? Może wypiją państwo po szklaneczce 
whisky?”.
– Nie sądzę.
– A widzisz. Nie poczytaj mi za złe tego, co teraz powiem, Arturze. Musisz 
pamiętać, że przebywałem daleko, w miejscach dziwnych i odosobnionych, nieraz 
zupełnie sam płynąłem łodzią i nie towarzyszył mi nikt prócz Boga i huczącego 
morza. Czy wiesz, że odkąd wróciłem do ludzi, mam wrażenie, że popadam 
w obłęd? Nie od bezmiaru morza, lecz od ludzi. Gdy ludzie mnie otaczają, wszystko, 
co zdobyłem, wymyka mi się z rąk. Wiele z tego, co mówisz ty i Jenny – nawet ona – 
wydaje mi się zbyteczne: dziwne, puste dźwięki. Wiesz, co mam na myśli: te 
wszystkie „Jak się masz?”, „Siadaj, proszę”, „Piękny dzień, nieprawdaż?”. Cóż to ma 
za znaczenie? Ludzie stanowczo za dużo gadają. Tam, gdzie przebywałem i gdzie 
teraz przebywa Galahad, „dobre maniery” są zwykłą stratą czasu. Maniery są 
potrzebne tylko między ludźmi, służą do utrzymania w ryzach spraw banalnych. 
Dobre maniery, jak głosi przysłowie, czynią człowieka. Ale nie Boga. Teraz 
rozumiesz, dlaczego Galahad mógł się wydawać nieludzki, wyzuty z dobrych 
manier i tak dalej – był taki w oczach ludzi kłębiących się wokół niego i gadających 
nieustannie. Galahad duchem przebywał z dala od nich, na bezludnej wyspie, mając 
za towarzyszy milczenie i wieczność.
– Zrozumiałem.
– Nie myśl, że jestem gburem, chociaż tak mówię. Staram się objaśnić pewien 
szczególny stan ducha. Gdybyś odwiedził Czyściec Świętego Patryka, sam 
wiedziałbyś, co mam na myśli. Po wyjściu stamtąd ludzie zdają się śmieszni 
i żałośni.
– Rozumiem cię. Rozumiem też Galahada.
– To był uroczy człowiek, wierzcie mi. Wiem, bo spędziłem z nim długi czas na 
barce. Co wcale nie oznacza, że kłanialiśmy się sobie uprzejmie na każdym kroku.
– Szczególnie nie lubili go ci z moich rycerzy, którzy dbają wyłącznie o sprawy 
ziemskie. Teraz wiem, dlaczego. Ale czekamy na twoją historię, Lancelocie.
– Właśnie, Lance. Opowiedz nam o sobie. Daj pokój aniołom.
– Tak chyba będzie najlepiej – uśmiechnął się Sir Lancelot. – Zwłaszcza, że nie 
było mi dane spotkać żadnego anioła osobiście.
– Mów zatem.
– Gdy opuściłem zamek Vagon – zaczął swoją opowieść wódz naczelny – 
przyszło mi do głowy, żeby rozpocząć poszukiwania od zamku Króla Pellesa...
Przerwał, widząc że Ginewra poruszyła się niespokojnie.
– Do zamku jednak nie wszedłem – uspokoił ją – ponieważ miałem wypadek. 
Spotkało mnie coś, czego nie przewidziałem w swoich rachubach, coś, co kazało mi 
zmienić marszrutę.
– Cóż to był za wypadek?
– Właściwie nie wypadek, a pierwsze ostrzeżenie, które wspominam 
z wdzięcznością. Z góry uprzedzam, że zamierzam wiele mówić o Bogu, 
wymieniając imię, które oburza bluźnierców, tak jak zwrot „niech cię diabli” oburza 
pobożnych.
– Uznaj nas za pobożnych – rzekł Król. – I opowiadaj o wypadku.
– Jechałem z Sir Percivalem. Nagle natknęliśmy się na mojego syna. Ten 
w pierwszym starciu wysadził mnie z siodła – mój rodzony syn!
– Atak z zaskoczenia – wytłumaczył pospiesznie Artur.
– Nie. Walczyliśmy zgodnie z regułami.
– To oczywiste, że nie chciałeś pokonać syna.
– Chciałem go pokonać.
– Każdy ma czasem pecha – wtrąciła Ginewra.
– Walczyłem z Galahadem według swoich najlepszych umiejętności. On jednak 
po mistrzowsku strącił mnie z konia. Powiem więcej – dodał po chwili z szerokim 
uśmiechem – był pierwszym i jedynym, któremu się to udało. W pierwszej chwili po 
wylądowaniu na ziemi poczułem, pamiętam, tylko niepomierne zdziwienie. Dopiero 
potem doszły inne emocje.
– Co uczyniłeś?
– Leżałem na ziemi. Galahad bez słowa stał nade mną, a raczej siedział na koniu. 
Nagle zjawiła się kobieta, mieszkanka pustelni, nieopodal której walczyliśmy. 
Dygnęła i rzekła: „Szczęść ci Boże, najlepszy rycerzu na świecie”.
Lancelot spuścił oczy i przesunął ręką po stole, jakby wygładzał serwetę. 
Odchrząknął i mówił dalej:
– Spojrzałem w górę, ciekaw, kto też tak do mnie przemawia.
Król i Królowa wstrzymali dech.
– Przekazuję wam stan mojego ducha, nie tylko suche fakty. Nie mogę zatem 
zachować skromności. Wiem, że jestem złym człowiekiem, ale zawsze byłem dobrym 
szermierzem. Stanowiło to dla mnie, złego człowieka, pewną pociechę; przyjemnie 
było od czasu do czasu pomyśleć, że jest się najlepszym rycerzem na świecie.
– No i co dalej?
– Kobieta wcale nie mówiła do mnie.
Słuchacze w milczeniu trawili rewelację, obserwując drżenie w prawym kąciku 
ust Sir Lancelota.
– Do Galahada?
– Właśnie – rzekł Lancelot. – Mnie potraktowała jak powietrze, patrzyła tylko na 
Galahada. Ten zaś natychmiast się oddalił. Kobieta też sobie poszła.
– Jak śmiała tak się odezwać! – oburzył się Król. – Toż to podła zniewaga! 
Zasłużyła na chłostę!
– Przecież powiedziała prawdę!
– Ale jak śmiała wyrzec ją z rozmysłem w twojej obecności! – zawołała 
wzburzona Ginewra. – Poza tym, jeden upadek.
– Powtórzyła to, co Bóg jej podpowiedział. Ja tego w owym czasie nie pojąłem... 
Dziś – dodał po chwili skruszonym tonem – jestem znacznie bliższy świętości. 
Jednak wówczas nie mogłem tego znieść. Czułem się, jakby mi zrabowano 
najcenniejszą własność, a jednocześnie wiedziałem doskonale, że kobieta 
powiedziała oczywistą prawdę. Zdawało mi się, że skruszyła jedyny ocalały 
fragment mego serca. Pożegnałem Percivala, gdyż chciałem pozostać sam na sam 
z cierpieniem, jak ranny zwierz. Percival proponował jakąś akcję, ale powiedziałem 
mu: „Rób, co chcesz” i odjechałem z ciężkim sercem, na oślep, na przełaj, szukając 
miejsca, gdzie mógłbym w spokoju opłakiwać złamane serce. Błąkałem się długo, aż 
trafiłem do kaplicy. Zdawało mi się, że na nowo ogarnia mnie szaleństwo. Widzisz, 
Arturze, sława rycerska była mi swoistą rekompensatą za liczne kłopoty i troski, 
które wciąż mnie trapiły; kiedy ją utraciłem, czułem, że już nic mi nie pozostało.
– Ależ pozostało! Wciąż jesteś najwspanialszym rycerzem na świecie.
– Zabawna rzecz: ta kaplica stała otworem, a mimo to nie mogłem do niej wejść. 
Nie wiem, czy to z powodu licznych grzechów, czy brzemienia żalu, dość, że nie 
mogłem wejść do środka. Usnąłem więc na zewnątrz, na tarczy, i przyśnił mi się 
rycerz, który zabrał mi hełm, miecz i konia. Chciałem się obudzić, lecz nie mogłem. 
Ograbiono mnie ze wszystkiego, co czyni rycerza, a ja nie mogłem się obudzić, gdyż 
serce miałem ociężałe od gorzkich myśli. Głos wewnętrzny oznajmił mi koniec 
rycerskiej sławy, aleja się przeciwko niemu buntowałem; dlatego właśnie, gdy się 
obudziłem, nie miałem ani hełmu, ani miecza, ani konia.
– Arturze, muszę ci wytłumaczyć zdarzenia owej nocy – ciągnął Lancelot – bo 
inaczej nie zrozumiesz nic z dalszego ciągu mojej opowieści. Dzieciństwo, zamiast 
ganiania za motylkami, spędziłem na mozolnych przygotowaniach do roli twego 
pierwszego rycerza. W późniejszych latach uczyniłem wiele zła, lecz zawsze miałem 
jedno pocieszenie: pyszniłem się w duchu, wiedząc, że uchodzę za pierwszego 
wśród równych. Dziś wiem, że było to uczucie podłe. Ale nie miałem innych 
powodów do dumy. Straciłem swoje Niezłomne Słowo i moc czynienia cudów, 
a noc, o której teraz opowiadam, pozbawiła mnie resztek rycerskiej sławy. Gdy 
obudziwszy się, stwierdziłem, że niczego nie mam, wpadłem w rozpacz. Wstyd się 
przyznać, ale płakałem i przeklinałem. Właśnie wtedy zaczął się we mnie 
dokonywać przełom.
– Mój biedny Lance.
– Przeciwnie: nic lepszego nie mogło mnie spotkać. Rankiem usłyszałem śpiew 
ptaków i to mnie rozweseliło. Zabawna rzecz – doświadczyć pociechy za sprawą 
gromady ptasząt. W dzieciństwie nigdy nie miałem czasu na podglądanie ptasich 
gniazd. Ty, Arturze, z pewnością wiedziałbyś, co to za ptaki, ale ja zupełnie nie znam 
się na przyrodzie. Jeden był malutki, machnął ogonkiem w locie i spojrzał na mnie. 
Nie mógł być większy niż kółko u ostrogi.
– Pewnie mysikrólik.
– Powiedzmy, że mysikrólik. Pokażesz mi jutro, jak taki ptaszek wygląda? Dzięki 
ptakom zrozumiałem to, czego moje mroczne serce samo pojąć nie umiało: że 
przyjdzie mi ponieść karę tylko i wyłącznie z powodu własnej natury. Wszystko, co 
przeżywają ptaki, jest zgodne z naturą ptaka. Ptaki pokazały mi, że świat jest piękny, 
jeśli samemu jest się pięknym, i że nie można otrzymać niczego, jeśli nie daje się 
niczego innym. Należy jednak dawać nie z chęci otrzymania czegoś w zamian. Gdy 
to pojąłem, bez trudu pogodziłem się z porażką z ręki Galahada, a także z utratą 
zbroi. W przypływie dobrego natchnienia pobiegłem szukać spowiednika, chcąc 
oczyścić się ze złości i win.
– Wszyscy rycerze, którzy dostąpili Graala odczuli przedtem potrzebę spowiedzi 
– zauważył Artur.
– Ja się i wcześniej spowiadałem, ale źle. Większość życia przeżyłem w grzechu 
śmiertelnym. Tym razem jednak wyznałem wszystko.
– Wszystko? – upewniła się Królowa.
– Tak, wszystko. Widzisz, Arturze, ja latami nosiłem na sumieniu grzech, sądząc, 
że nie wolno mi wyznać go przed ludźmi...
– Z pewnością nie ma ptrzeby wyjawiać go przed nami – wtrąciła pospiesznie 
Królowa – skoro jest dla ciebie taki bolesny. Nie jesteśmy wszak spowiednikami. 
Wystarczy, że powiedziałeś całą prawdę księdzu.
– Tak, dajmy jej spokój – poparł małżonkę Król. – Urodziła ci w końcu 
wspaniałego syna, który podobno znalazł Świętego Graala.
Miał na myśli, rzecz jasna, Elaine.
Lancelot w nagłym przypływie rozpaczy spojrzał najpierw na Króla, potem na 
Królową, i bezsilnie zacisnął pięści. Wszyscy troje wstrzymali oddech.
– Wyspowiadałem się – rzekł krótko Lancelot i słuchacze odetchnęli z ulgą. 
W głosie Lancelota czuło się jednak ciężar ołowiu. – Otrzymałem pokutę.
Zamilkł, wciąż pełen wątpliwości, w niejasnym przeczuciu, że znalazł się na 
rozstajach własnego żywota. Oto nadszedł ostatni moment, w którym można było 
odsłonić prawdę przed królem-przyjacielem. Wiedzieli o tym wszyscy troje. Ale 
Ginewra powstrzymała Lancelota, była to również jej tajemnica.
– Za pokutę – podjął przerwany wątek Lancelot, w poczuciu nieodwracalnej 
klęski – miałem przywdziać włosiennicę zmarłego zakonnika. Nie wolno mi było 
spożywać mięsa ani wina i musiałem co dzień uczestniczyć w mszy świętej. Po 
trzech dniach pożegnałem księdza i udałem się konno pod krzyż, w pobliże tego 
miejsca, gdzie straciłem oręż. Ksiądz pożyczył mi jaki taki rynsztunek bojowy. Noc 
przespałem pod krzyżem, i znów miałem sen: nad ranem rycerz, który skradł mi 
hełm, miecz i konia, wrócił i wyzwał mnie do walki. Walczyliśmy na kopie 
i odzyskałem swoją własność. Czy to nie dziwne?
– Zapewne po spowiedzi znalazłeś się w stanie łaski i można było z powrotem 
powierzyć ci siłę.
– I ja tak sądziłem, ale przekonasz się zaraz, jak było naprawdę. Miałem nadzieję, 
że skoro zrzuciłem z piersi brzemię grzechu, będzie mi dane odzyskać sławę 
najlepszego rycerza.
Odjechałem szczęśliwy, podśpiewując nawet, i niebawem dotarłem na skraj 
cudnej równiny. Stał tam zamek, a wokół niego namioty, gdyż na zamku odbywał 
się turniej: walczyło w nim pięciuset rycerzy, czarni przeciw białym. Ponieważ biali 
wygrywali, postanowiłem pójść w sukurs czarnym. Chciałem spełnić dobry uczynek, 
pomagając słabszym. – Zamilkł na chwilę i przymknął oczy. Zarazje otworzył. – Ani 
się obejrzałem, jak zostałem jeńcem białych.
– Pokonany po raz drugi?
– Pobity i zhańbiony. Uznałem wówczas, że jestem bardziej grzeszny niż 
myślałem. Gdy puścili mnie wolno, odjechałem, klnąc jak poprzednim razem, a o 
zmroku ległem pod jabłonią i płaczem ukołysałem się do snu.
– To herezja! – wykrzyknęła Królowa, która jak większość kobiet była mocna 
w teologii. – Skoro wyspowiadałeś się, odprawiłeś pokutę i otrzymałeś 
rozgrzeszenie...
– Odpokutowałem za jeden grzech – odparł Lancelot – lecz zapomniałem 
o innym. Tej nocy pod jabłonią przyśnił mi się starzec, który rzekł do mnie: 
„Lancelocie, człowieku małej wiary i lichego ducha, czemuż to wola twoja tak 
chętnie zwraca się ku śmiertelnemu grzechowi?”. Bo ja, Jenny, przez całe życie 
tkwiłem w grzechu najgorszym ze wszystkich: w grzechu pychy. To pycha sprawiła, 
że chciałem zostać najlepszym rycerzem na świecie. Pycha kazała mi się popisywać, 
wspomagając słabszą stronę turniejowej walki. Jeśli wolisz, nazwij ją płochą żądzą 
sławy. Tak czy owak, samo przyznanie się do grzechu z... tą kobietą, nie mogło mnie 
uczynić dobrym człowiekiem.
– I dlatego zostałeś pokonany.
– Tak, poniosłem sromotną klęskę. Nazajutrz rano wyspowiadałem się u innego 
pustelnika. Tym razem gruntownie. Usłyszałem od niego, że w Misji Graala nie 
wystarczy być wstrzemięźliwym i nie zabijać. Trzeba się również wyzbyć ziemskiej 
pychy i wszelkiej żądzy sławy. Bóg bowiem nie życzy sobie efektownych popisów 
podczas misji w Jego imieniu.
Musiałem wyrzec się ziemskiej chwały. I uczyniłem to. Uzyskałem rozgrzeszenie.
– A potem?
– Dojechałem nad rzekę Mortoise, gdzie czarny rycerz wyzwał mnie na kopie. Po 
raz trzeci zostałem strącony na ziemię.
– Trzecia porażka!
– Ale dlaczego, skoro tym razem byłeś gruntownie oczyszczony z grzechów? – 
załamała ręce Ginewra.
Lancelot z uśmiechem położył dłoń na jej dłoni.
– Jeżeli mały chłopiec nakradnie słodyczy i rodzice go za to ukarzą, może potem 
gorzko żałować i być bardzo grzeczny. Lecz nie upoważnia go to do dalszego 
podkradania słodyczy, prawda? I nie znaczy, że ma być w nagrodę częstowany 
słodyczami. Bóg nie ukarał mnie zwycięstwem czarnego rycerza, Bóg odmówił mi 
tylko nadzwyczajnej łaski zwycięstwa, której zawsze może udzielić lub nie.
– Ale jakie to przykre, Lancelocie, że wyrzekłeś się sławy, nie otrzymując nic 
w zamian. Jako grzesznik, zawsze zwyciężałeś; czemu oczyszczony z grzechu musisz 
stale ponosić klęski? I dlaczego wszystko, co kochasz, obraca się przeciw tobie? Co 
potem uczyniłeś?
– Ukląkłem, droga Jenny, nad wodą Mortoise, tam gdzie po raz trzeci padłem na 
ziemię, i dziękowałem Bogu za tę przygodę.



ROZDZIAŁ XXXIII


Artur miał dość.
– Nie mogę tego słuchać! – oburzył się. – Jak można tak dręczyć porządnego 
rycerza i poczciwego człowieka? Cała ta historia jest jakaś niesmaczna. Co to za...
– Cicho, cicho – uspokoił go Lancelot. – Jestem szczęśliwy, że wyrzekłem się 
miłości i sławy. I że zostałem do tego zmuszony. Pan Bóg nie zadał sobie tego trudu 
wobec Gawaine’a czy Lionela – wyróżnił mnie, czy zgodzicie się ze mną?
– Trele-morele! – obruszył się Artur tonem dokładnie takim, jak nieco wcześniej 
Ginewra.
Lancelot parsknął śmiechem.
– To rozumiem! To jest jakiś argument. Może jednak zechcecie wysłuchać mnie 
do końca? Wieczorem, gdy usnąłem nad wodą Mortoise, otrzymałem we śnie 
polecenie wejścia na barkę. Obudziłem się. Łódź już czekała. Wkroczyłem na pokład. 
Unosił się tam cudny zapach, a jedzenia i dóbr wszelkich było w bród. Otrzymałem 
„rzeczy obfitość, jaką tylko człowiek potrafi sobie wymarzyć”. Nie potrafię, niestety, 
opisać łodzi – choćby dlatego, że wspomnienie o niej blaknie w mojej pamięci, gdy 
przebywam wśród ludzi. Zapewniam was jednak, że jej uroda nie kończyła się na 
cudownej woni kadzideł i miękkich atłasach. Tworzył ją także zapach smarów 
okrętowych i zmienne barwy morza. Czasem morze było zielone jak grube szkło i tak 
przejrzyste, że widać było piasek na dnie. Czasem jego powierzchnia wzdymała się 
leniwie, a polatujące tuż nad powierzchnią ptactwo znikało w dolinach między 
wałami wody. W czasie sztormu wielkie szpony fal szarpały skaliste wysepki, 
a cofając się, znaczyły na klifach białe ślady morskich pazurów. Nocą, kiedy morze 
było spokojne, widać było odbicia gwiazd w piasku na dnie. Dwie gwiazdy stały 
zawsze blisko siebie. Powierzchnia piasku była drobno żłobiona, jak podniebienie. 
Pachniało wodorostami. Poświstywał samotny wiatr. Mijałem wyspy pełne 
niedużych ptaszków o tęczowych dziobach; ptaszki te z daleka wyglądały jak 
króliki. Najprzyjemniej było zimą, gdy na wyspach zbierały się gęsi: o poranku 
stawały długim szeregiem i grały chórem, jak psy myśliwskie.
– Nie ma sensu oburzać się na Boga za to, co mi odebrał – ciągnął w zamyśleniu 
Lancelot – bo potem dał mi w zamian o wiele więcej. Powtarzałem bez końca: „Mój 
dobry, słodki Ojcze, Jezu Chryste, radość moja jest nieopisana i przerasta wszelkie 
inne radości, jakich dotychczas zaznałem w swoim życiu”. Osobliwa rzecz: na barce 
znalazłem martwą kobietę. W ręku trzymała list, z którego dowiedziałem się, jak 
radzili sobie inni rycerze. Najdziwniejsze było to, że wcale nie bałem się nieboszczki. 
Na jej twarzy malował się taki błogi spokój, że stała mi się miłą towarzyszką 
podróży. Czułem, że coś nas łączy. Czym się żywiłem – nie pamiętam. Płynęliśmy 
tak miesiąc, nieboszczka i ja, a po miesiącu dołączył do nas Galahad. Udzielił mi 
swego błogosławieństwa i dał ucałować miecz.
Artur spąsowiał jak indor.
– Jakże to? Ty prosiłeś go o błogosławieństwo?
– Naturalnie.
– Ładne rzeczy! – obruszył się Artur.
– W sumie płynęliśmy błogosławioną barką sześć miesięcy. Miałem okazję 
dobrze poznać syna, on zaś chyba nabrał do mnie sympatii. W każdym razie nie 
szczędził mi miłych słów. Po drodze przeżyliśmy wiele przygód ze zwierzętami 
zamieszkującymi dalekie wyspy. Spotkaliśmy morskie łasice, które przepięknie 
świstały, Galahad pokazywał mi lecące wzdłuż brzegu żurawie i ich odbicia 
w wodzie, które sunęły brzuchami do góry. Dowiedziałem się od niego, że rybacy 
mówią na kormorana „stara jędza” i że kruk żyje tak samo długo jak człowiek. Ptaki 
skrzeczały głośno nad naszymi głowami i często pikowały w dół, tak dla zabawy. 
Któregoś dnia widzieliśmy parkę wronek alpejskich – mówię wam, coś pięknego! 
A foki! Podpływały zwabione muzyką łodzi i gadały z nami po ludzku. Któregoś 
poniedziałku dopłynęliśmy do zalesionego brzegu. Z lasu wyjechał konno biały 
rycerz, wezwał Galahada po imieniu i kazał mu zejść na ląd. Zrozumiałem, że 
Galahad zostanie poprowadzony dalej na poszukiwanie Świętego Graala i zrobiło mi 
się żal, że nie mogę mu towarzyszyć. Pamiętacie może z czasów dziecinnych, jak 
przykro było nie zostać wybranym do drużyny piłkarskiej? Poczułem się podobnie, 
tylko sto razy gorzej. Na pożegnanie prosiłem Galahada, aby się za mnie modlił i w 
modlitwie prosił Boga, aby utrzymał mnie w swej służbie. Wymieniliśmy pocałunki 
i rozstaliśmy się.
– Nie rozumiem – poskarżyła się Ginewra. – Skoro byłeś w stanie łaski, to 
dlaczego cię nie zabrali?
– To trudna kwestia – odparł Lancelot.
Oparł płasko dłonie na stole i zapatrzył się w przestrzeń między nimi.
– Może miałem niewłaściwe intencje – rzekł po chwili. – Może w głębi duszy, 
nieświadomie, nie odczuwałem należytej skruchy...
Królowa uśmiechnęła się tkliwie.
– Bzdura – szepnęła i uścisnęła czule dłoń Lancelota, którą ten zaraz cofnął.
– Modląc się, aby Bóg zatrzymał mnie przy sobie – powiedział – dałem dowód...
– A mnie się zdaje – przerwał mu Artur – że pozwalasz sobie na luksus 
skrupulanckiego sumienia.
– Możliwe. Tak czy owak, nie znalazłem się w gronie wybranych.
Jeszcze chwilę milczał wpatrzony w falujące morze między dłońmi, wsłuchany 
w gdakanie gap na odległej skale...
– Statek zabrał mnie z powrotem na morze – opowiadał dalej. – Zerwał się 
straszny wiatr. Spałem niewiele, dużo się modliłem. Błagałem Boga, abym – chociaż 
nie zostałem wybrany – mógł usłyszeć jakiekolwiek wieści o Świętym Graalu.
W ciszy, która zaległa komnatę, wszyscy troje śledzili własne myśli. Artur 
rozważał przypadek wielkiego grzesznika – a przecież najlepszego z ludzi – który 
pokornie drepcze śladem trzech nadprzyrodzonych okazów czystości i cnoty, 
skazany na gorzki, beznadziejny trud.
– Zabawna rzecz – przerwał milczenie Lancelot. – Ludzie, którzy nie umieją się 
modlić, często narzekają, że Bóg nie wysłuchuje ich próśb; za to ci, którzy potrafią, są 
przeciwnego zdania. Pośród szalejącego sztormu, o północy, statek dowiózł mnie na 
tyły zamku Carbonek. Dziwne: właśnie tam wybierałem się na samym początku 
podróży. Ledwie dobiłem do brzegu, zrozumiałem, że spełni się część moich marzeń. 
Wiedziałem, że nie mogę uczestniczyć we wszystkim, nie będąc Galahadem ani 
Borsem. Ci dwaj okazali mi wiele dobroci. Nadzwyczaj wiele. Na tyłach zamku 
panowała noc czarna jak śmierć. Przywdziałem zbroję i skierowałem się ku bramie. 
U podnóża schodów dwa lwy usiłowały zagrodzić mi drogę. Sięgnąłem po miecz, 
lecz jakaś ręka uderzyła mnie po ramieniu. Bardzo słusznie, bo głupio zrobiłem, 
pokładając ufność w mieczu, zamiast w Bogu. Przeżegnałem się zdrętwiałym od 
ciosu ramieniem i ruszyłem śmiało, a lwy nie uczyniły mi krzywdy. Wszystkie drzwi 
były pootwierane, z wyjątkiem ostatnich. Przed tymi klęknąłem. Gdy zmówiłem 
modlitwę, drzwi się otworzyły...
– Wiem, że moja opowieść brzmi jak bajka, Arturze. Nic ma bowiem dla niej 
właściwych słów. Za ostatnimi drzwiami mieściła się kaplica. Odprawiano właśnie 
mszę świętą.
– Ach, Jenny, co za przecudna kaplica! Ile w niej było świateł i przepychu! 
Wyobrażacie sobie pewnie kwiaty i świece, aleja nie pamiętam kwiatów ani świec... 
Pamiętam tylko jakby jeden wielki okrzyk – moc i chwała! Pamiętam siłę, co 
obezwładniła wszystkie moje zmysły. Lecz do środka wejść nie mogłem. Na mojej 
drodze tkwił miecz. W kaplicy znajdowali się: Galahad, Bors i Percival, i jeszcze 
dziewięciu innych rycerzy z Francji, Danii i Irlandii, oraz nieboszczka z mojego 
statku. Na srebrnym ołtarzu, pośród innych przedmiotów, stał Święty Graal! Mnie 
jednak – choć tak bardzo tego pragnąłem i już stałem w drzwiach – wstęp do kaplicy 
był wzbroniony. Kim był kapłan odprawiający mszę – nie wiem. Mógł to być Józef 
z Arymatei, a mógł... no, mniejsza z tym. Chciałem mu pomóc – Bóg mi świadkiem – 
gdyż ledwo dźwigał ciężkie naczynie. Niepomny miecza, dałem krok do środka – 
a wtedy buchnął mi w twarz gorący żar, jak z otwartego pieca, i padłem w progu bez 
czucia.



ROZDZIAŁ XXXIV


W mrocznej komnacie trwała pilna krzątanina pokojówek. Na schodach 
pobrzękiwały buchające gorącą parą bańki i kubły. Ilekroć pokojówka wdepnęła 
w kałużę, rozlegało się donośne „chlup!”. Z przyległej komnaty dochodziły szepty 
pomieszane z tajemniczym szelestem jedwabi.
Królowa wspięła się do wanny po sześciu stopniach drewnianej drabinki i siadła 
wewnątrz na drewnianej półeczce, tak że widać jej było tylko czubek głowy. Wanna 
przypominała dużą beczkę na piwo. Głowa Królowej owinięta była białym 
turbanem. Poza perłowym naszyjnikiem i turbanem Królowa nie miała na sobie nic. 
W jednym rogu komnaty stało lustro – wielce kosztowny rekwizyt w owych czasach 
– a w drugim stolik z pachnidłami i olejkami. Rolę pudernicy pełnił safianowy 
woreczek z drobno sproszkowaną kredą, uperfumowaną olejkiem różanym 
przywiezionym z wypraw krzyżowych. Po całej podłodze, między kałużami wody, 
walały się sterty lnianych ręczników, szkatułki z biżuterią, brokaty, stroje, podwiązki 
i gorsety, poznoszone z alkowy, aby Królowa mogła dokonać wyboru. Wiele 
odrzuconych nakryć głowy leżało tu i ówdzie w niełasce – miały dziwaczne kształty 
kapturków do gaszenia świec, płaskich placków i krowich poroży. Nie brakowało też 
siatek na włosy naszywanych perłami i chusteczek do nosa ze wschodnich jedwabi. 
Jedna z dam pokojowych stała właśnie przed wanną i demonstrowała Królowej 
narzutkę haftowaną w połączone na jednej tarczy i przedzielone pionowym pasem 
herby jej małżonka i ojca. Był tam więc lew angielski wspięty na tylne łapy i sześć 
wesołych lewków Króla Leodegrance’a, kroczących i spoglądających w prawo, 
każdy z uniesioną prawą przednią łapą. Lew kojarzył się bowiem z imieniem Króla 
Leodegrance’a. Ciężki, jedwabny sznur z frędzlą, przypominający linkę kotary, 
służył do wiązania narzuty na piersi. Całość lamowana była srebrnymi i niebieskimi 
futrami.
Królowa pogodnym spojrzeniem szacowała prezentowane jej stroje. Pokojowe 
były w siódmym niebie. Przez ponad rok służyły pani rozkapryszonej, okrutnej, 
niezdecydowanej i nieszczęśliwej. Teraz Królową cieszył każdy drobiazg i już nie 
wyżywała się na fraucymerze. Wszystkie dworki były więc przekonane, że romans 
z Lancelotem trwa w najlepsze. Jakże się myliły!
Ginewra zapatrzyła się na sześć lewków z uniesionymi łapami, zerkających 
w prawo: maszerowały dumnie, z jęzorami i pazurami na wierzchu, oglądając się 
czujnie za siebie i wymachując ogonkami zakończonymi kitkami czerwonymi jak 
płomyk. Królowa, nie zmieniając błogiej, sennej miny, przyzwalająco skinęła głową – 
pokojowa dygnęła i zaniosła narzutkę do gotowalni. Królowa odprowadziła ją 
wzrokiem.
Ktoś mógłby powiedzieć, że Ginewra sama była lwicą łasą na męskie serca, albo 
że należała do tych samolubnych kobiet, które wszędzie chcą rządzić. Takie istotnie 
sprawiała wrażenie na postronnym obserwatorze. Była urodziwa, pełna 
temperamentu, porywcza, wymagająca, impulsywna, zaborcza i czarująca – 
posiadała zatem wszystkie cechy uwodzicielki. Lecz wszystkie kierowane pod jej 
adresem pomówienia rozbijają się o jedną skałę: Ginewra nie była skora do grzechu. 
W jej życiu istnieli tylko dwaj mężczyźni: Lancelot i Artur. Na żadnego innego nigdy 
nie nabrała apetytu. A nawet i tych dwóch nie pożarła w pełnym tego słowa 
znaczeniu. Ofiara pożeraczki serc zatraca bowiem własną osobowość i zaczyna żyć 
wyłącznie życiem swojej władczyni. A przecież i Artur, i Lancelot – dwie rzekome 
ofiary Ginewry – wiedli żywot jak najbardziej samodzielny, pełen indywidualnych 
dokonań.
Chcąc określić Ginewrę jednym słowem, najtrafniej chyba byłoby nazwać ją 
„realistką”. Etykietki w rodzaju „wierna”, „niewierna”, „ofiarna” czy „zawistna”, 
wcale do niej nie pasują. Była bowiem zarówno wierna, jak niewierna. Była sobą. To 
zaś oznaczało szczerość i prostotę serca – inaczej nie utrzymałaby przy sobie dwóch 
takich mężczyzn, jak Artur i Lancelot. Jak to mówią: ciągnie swój do swego – a o tych 
dwóch można z pewnością powiedzieć, że byli szlachetni. Więc i Ginewra musiała 
być szlachetna. Bardzo trudno podsumować osobę z krwi i kości.
Ginewra żyła w czasach wojowniczych, gdy życie ludzkie było równie krótkie jak 
życie pilota wojskowego w dwudziestym stuleciu. W takich czasach starzy moraliści 
chętnie stępiają ostrze surowych nakazów, w zamian za poczucie bezpieczeństwa. 
Narażeni na śmierć młodzi lotnicy swoją radosną żądzą życia i miłości, której dni są 
najpewniej policzone, podbijają serca młodych kobiet i porywają do czynu innych 
śmiałków. Szlachetność, odwaga, uczciwość, współczucie, chęć stawienia czoła 
krótkiemu życiu – a już z pewnością więzy przyjaźni i czułości – oto cechy, które 
kazały Ginewrze pokochać Lancelota, tak samo jak kochała Artura. Pociągała ją 
zwłaszcza odwaga – odwaga brania i dawania, zgodnie z nakazami serca, póki czas. 
Poeci zawsze zachęcają damy do przejawiania tego rodzaju odwagi. Ginewra 
potrafiła korzystać z życia. Dziwić może najwyżej to, że ze wszystkich dostępnych 
sobie skarbów wybrała tylko te dwa najcenniejsze – i oba zachowała do końca.
Tragedią Ginewry było to, że nic mogła mieć dzieci. Artur spłodził dwóch 
nieślubnych potomków, Lancelot miał syna Galahada, a Ginewra – chociaż to 
właśnie jej, z całej trójki, najbardziej należały się dzieci, choć z pewnością byłaby 
dobrą matką i wszystko wskazywało na to, że do tej właśnie roli Bóg ją stworzył – 
ona jedna pozostała pustym naczyniem, brzegiem bez morza. To właśnie załamało ją, 
kiedy osiągnęła wiek, w którym morze ostatecznie wysycha. To uczyniło ją 
nieznośną jędzą – lecz te czasy są jeszcze przed nami w niniejszej opowieści. Tym też 
można tłumaczyć jej dwoistą miłość: do Artura jak do ojca, i do Lancelota jak do 
syna, którego nigdy nie miała.
Łatwo zachwycić się porywającą wizją Okrągłego Stołu i nadzwyczajnej 
waleczności Arturowych rycerzy. Czytamy o szlachetnych czynach Lancelota 
i zżymamy się na jego ukochaną, gdy po powrocie rycerza do domu przekreśla lub 
umniejsza jego sukcesy. A przecież Ginewra nie mogła sama ruszyć na poszukiwanie 
Świętego Graala. Nie mogła zniknąć na rok w czeluściach angielskiej puszczy, 
z włócznią u boku. Jej rola polegała na siedzeniu w domu – mimo że i nią targały 
szlachetne pasje, mimo że i jej waleczne, tkliwe serce trawił straszliwy głód. Dla niej 
nie było rozrywek – najwyżej jakiś odpowiednik dzisiejszego „damskiego 
brydżyka”: polowanie z drzemlikiem, gra w ciuciubabkę czy serso. Były to w owych 
czasach jedyne rozrywki przewidziane dla dorosłej kobiety. Wielkie sokoły, psy 
myśliwskie, broń, turnieje – to wszystko stanowiło domenę Lancelota; Ginewrze zaś 
– o ile nie przędła lub nie haftowała – pozostawało tylko jedno hobby: Lancelot.
Pomyślmy zatem o Królowej jako o kobiecie pozbawionej zasadniczego atrybutu 
kobiecości. Gdy osiągnęła trudny wiek, zaczęła robić dziwne rzeczy. Posądzano ją 
nawet o otrucie pewnego rycerza. Przestała być lubiana. Lecz utrata powszechnej 
sympatii bywa czasem komplementem, a Ginewra – chociaż żyła burzliwie i umarła 
bez aktu skruchy, gdyż nie była, w przeciwieństwie do Lancelota, stworzona do 
pobożności – zawsze była kimś ważnym. Zawsze zachowywała się jak dama 
wysokiego rodu – nawet w owej chwili, gdy siedząc nago w wannie oceniała jakość 
haftowanych na jedwabiu lwów.
Gdy ma się do czynienia z człowiekiem, który – choć jak najbardziej ludzki – na 
dobrą sprawę widział z bliska Boga, nie wolno oczekiwać, że zechce on powrócić do 
roli kochanka. Jeśli w dodatku człowiekiem tym był Lancelot, już dużo wcześniej 
rozmiłowany w Bogu, nadzieja na romans dowodziłaby szczególnej zawziętości, 
wręcz okrucieństwa. Lecz kobiety bywają w tym względzie okrutne. Nie przyjmują 
żadnych usprawiedliwień.
Ginewra była pewna, że Lancelot do niej wróci. Pewności tej nabrała w chwili, 
gdy Lancelot wspomniał o modlitwie, w której prosił Boga o „utrzymanie” go przy 
sobie – a więc wątpił! Ta myśl ożywiła Ginewrę, jak woda ożywia długo nie 
podlewany kwiat. Z pogardą odrzuciła barwinki i kokieteryjne jedwabie, które tak 
szczerze wzruszyły Lancelota, kiedy wrócił z wyprawy. Była zdecydowana odnowić 
romans. Miała czas.
Lancelot, który nie wiedział jeszcze, że przyjdzie mu po raz wtóry zdradzić Boga 
z Królową, radował się szczerze jej nową postawą – chociaż odmiana go zdziwiła. 
Obawiał się burzliwych scen zazdrości i wymówek. Z góry zamartwiał się, jak 
wytłumaczy udręczonemu dziecku, uwięzionemu w malowanych oczach, że nie 
może do niego przyjść, gdyż podąża za powołaniem daleko słodszym, którego nie 
odstąpi nawet dla osuszenia dziecięcych łez. Lękał się, że Ginewra go zaatakuje, że 
zastawi na niego swoje żałosne sidła – tym bardziej wzruszające, że tak nędzne. 
Zupełnie nie wiedział, jak poradzi sobie z jej rozżaleniem i boleścią.
A tymczasem Ginewra zmyła z twarzy makijaż i z dnia na dzień wyglądała coraz 
bardziej kwitnąco. Z jej ust nie padło ani jedno słowo wymówki. Uśmiechała się ze 
szczerą radością. Z kobietami – powiedział sobie mądrze Lancelot – nigdy nic nie 
wiadomo. Przedyskutował nawet tę kwestię z Ginewra, całkiem otwarcie – ona zaś 
w zupełności przyznała mu rację.
Na wspomnienie owej rozmowy, na obliczu siedzącej w wannie Ginewry 
odmalował się senny wyraz tajemnego szczęścia. Ujrzała w wyobraźni miłego 
brzydala, z ożywieniem rozprawiającego o sprawach, które bez reszty zajmowały 
jego szczere serce. Rozczuliła się, słuchając jego słów i patrząc na starego wojaka, 
zachwyconego, że tak wiernie kroczy drogą czystej miłości do Boga. Rozczuliła się, 
bo wiedziała, że naiwny idealista niebawem zboczy na manowce.
Lancelot, tłumacząc się gęsto i zaklinając, by nie poczytała mu tego za obrazę, 
wyłuszczył jej, że: (1) po Graalu nie ma mowy o powrocie do starych grzeszków, (2) 
gdyby nie grzeszna miłość, być może i on dostąpiłby zaszczytu odnalezienia Graala, 
(3) dalszy romans tak czy owak byłby niebezpieczny, bo Orknejowie już patrzą na 
nich podejrzliwie, zwłaszcza Agravaine i Mordred, (4) byłaby to hańba dla nich 
obojga i dla Artura. Przedstawił rzecz w punktach i uznał temat za zamknięty.
Potem próbował jej objaśnić, mętnie i obszernie, swoje odkrycie Boga. Uważał, że 
nawrócenie Ginewry rozwiązałoby dylemat moralny. Gdyby mogli wspólnie 
podążać do Boga, nie musieliby z sobą zrywać i nieszczęście Ginewry przestałoby 
być warunkiem szczęścia Lancelota.
Królowa uśmiechnęła się wyrozumiale do tych wspomnień. Poczciwiec, 
doprawdy, z tego Lancelota. Przytaknęła wówczas, rzecz jasna, każdemu jego słowu 
– jakby już całkiem się nawróciła.
Tymczasem wynurzyła z kąpieli jedno alabastrowe ramię i sięgnęła po szczotkę 
na uchwycie z kości słoniowej.



ROZDZIAŁ XXXV


Teoretycznie wszystko wyglądało bardzo prosto. Możliwe, że królowe sięgają 
myślą dalej niż przeciętny śmiertelnik, ale nawet ich dalekowzroczność ma swoje 
granice. Ginewra gotowa była czekać i z życzliwością obserwować, jak Lancelot 
pozostaje wierny swym boskim ideałom – powiedzmy przez tydzień, nawet miesiąc, 
ale kiedy miesiące zaczęły niebezpiecznie sumować się w rok, straciła cierpliwość. 
Możliwe, że kiedyś, w końcu, sam by się załamał – możliwe – ale kobieta nie może 
czekać w nieskończoność na zwycięstwo, bo przyjdzie chwila, gdy będzie za stara, 
aby się nim cieszyć. Oczekiwanie szczęścia zdaje się bezsensowne, gdy szczęście jest 
tuż-tuż, a czas ucieka.
Ginewra nadal wyglądała kwitnąco, ale złość w niej wzbierała. W głębi jej serca 
gromadziła się straszliwa burza, w miarę jak upływały miesiące świętej niewinności. 
To nie świętość, to czysty egoizm! – zżymała się w samotności. To samolubstwo 
porzucać duszę bliźniego dla zbawienia własnej! Opowieść o Borsie, który wolał 
pozwolić na śmiertelny skok z wieży dwunastu rzekomym szlachciankom, niż 
popełnić grzech śmiertelny, oburzała Ginewrę do żywego. Teraz Lancelot robił 
dokładnie to samo! Bez trudu zrezygnował z Ginewry, bo miał swój honor rycerski, 
swój mistycyzm i wszelkie inne męskie formy zadośćuczynienia. Ale do zerwania 
potrzeba dwojga, tak jak dwojga potrzeba do miłości i do kłótni. Ginewra nie była 
martwym przedmiotem, który można wziąć w rękę, lub odłożyć – jak komu 
wygodnie. Z człowiekiem nie zrywa się jak z alkoholizmem. Pijaństwo to rzecz 
pijaka i rezygnuje się z niego jednostronnie, ale serce kochanki nie jest własnością 
kochanka – nie wolno nim szastać i ma się wobec niego obowiązki.
Lancelot rozumiał to wszystko nie gorzej niż Ginewra, dlatego z coraz większym 
trudem utrzymywał się przy zdrowych zmysłach. Przeżywał sytuację podobną do 
Borsa, kiedy pustelnik zasłonił go przed ciosem brata. We własnym mniemaniu miał 
pełne prawo zachować wierność Bogu, którego miłował; z tego samego powodu Bors 
poddał się Lionelowi bez walki. Lecz gdy Ginewra rzuciła się przed niego, jak 
pustelnik przed Borsa – czy miał prawo poświęcić dawną miłość, jak Bors poświęcił 
pustelnika? Lancelot, podobnie jak Królowa, był wstrząśnięty decyzją Borsa. 
Nadmierna wrażliwość serca obojgu przeszkadzała w dochowaniu wierności 
dogmatom. Wrażliwość jest to ósmy grzech śmiertelny.
Konflikt osiągnął punkt krytyczny pewnego ranka, gdy we dwoje siedzieli 
i śpiewali w górnej komnacie. Na stole między nimi leżał instrument muzyczny 
zwany regałem. Z wyglądu przypominał dwie sporego formatu Biblie. Ginewra 
odśpiewała właśnie utworek Marie de France, a Lancelot z trudem próbował 
wykonać pień garbusa z Arras – gdy wtem Królowa prawą dłonią zasłoniła nuty, 
lewą zaś przycisnęła instrument. Regał ryknął fałszywie i zamilkł.
– Co się stało? – zdziwił się Lancelot.
– Lepiej wyjedź – odparła. – Wyjedź gdzieś daleko. Podejmij jakąś misję. Czy ty 
nie widzisz, jak się przez ciebie męczę?
Lancelot zaczerpnął głęboko powietrza i powiedział:
– Owszem, widzę. Widzę to codziennie.
– Więc wyjedź. Nie chcę robić scen. Nie chcę się kłócić, ani namawiać cię do 
zmiany zdania. Myślę, że oddasz mi przysługę, wyjeżdżając.
– Mówisz tak, jakbym ranił cię celowo.
– Nie. To nie twoja wina. Proszę cię tylko, Lance, żebyś wyjechał i dał mi 
odpocząć. Na pewien czas. Nie musimy się chyba o to kłócić?
– Oczywiście, wyjadę, jeśli sobie życzysz.
– Życzę sobie.
– Może istotnie tak będzie lepiej.
– Lance, chcę, żebyś wiedział, że do niczego nie próbuję cię zmusić, ani nawet 
nakłonić. Uważam tylko, że dobrze nam zrobi, gdy rozstaniemy się w przyjaźni na 
jakiś miesiąc, dwa. Tylko o to mi chodzi.
– Wiem, Jenny, że nie byłabyś zdolna do podstępu. Ja też mam mętlik w głowie. 
Miałem nadzieję, że pojmiesz sens tego, co mnie spotkało. Pojęłabyś bez trudu, 
gdybyś znalazła się ze mną na tamtym statku, albo przynajmniej raz poczuła, co ja 
czułem. Ale nie mogę tego sprawić, i dlatego jest mi ciężko. Czuję, jakbym składał 
w ofierze ciebie – nas, jak wolisz – na ołtarzu nowej miłości... A poza tym – dodał po 
chwili, odwracając się do okna – nie umiem bez żalu wyrzec się do końca dawnej 
miłości.
Milczał chwilę i spoglądał w okno, smętnie zwiesiwszy jakże rzadko bezczynne 
ręce. Nie odwracając się, rzekł wreszcie schrypniętym głosem:
– Jeżeli chcesz, zaczniemy wszystko od nowa.
Gdy się odwrócił, komnata była pusta. W porze obiadu zapytał o Królową 
u drzwi alkowy, lecz przekazano mu, że Królowa podtrzymuje wcześniejszą prośbę. 
Spakował zatem w juki garść niezbędnych rzeczy. Nie rozumiał dokładnie, co zaszło, 
ale czuł, że o włos uniknął katastrofy. Nazajutrz rano pożegnał zgarbionego, starego 
giermka, który z uwagi na podeszły wiek i tak nie mógłby mu towarzyszyć, 
i odjechał z Camelotu.



ROZDZIAŁ XXXVI


Gdy pokojowe radowały się rzekomym odrodzeniem romansu Lancelota 
i Ginewry, inne osoby nie były tym zachwycone. Odczuwały najwyżej sadystyczną 
przyjemność oczekiwania. Nastrój na zamku uległ zmianie po raz czwarty.
Początkowo dominował sojusz miłości – w tym klimacie Artur podjął swe 
wiekopomne dzieło. Potem przyszła kolej na rycerskie współzawodnictwo, które 
z roku na rok pogłębiało marazm na tym największym dworze Europy, 
doprowadzając w końcu do wojen rodowych i jałowej rywalizacji. Jeszcze później, 
entuzjazm wokół misji Świętego Graala na krótko rozproszył trujące opary 
nienawiści. Teraz nadeszła faza dojrzałości, a zarazem wielkiego smutku: entuzjazm 
wyczerpał się do cna i pozostało jedynie ćwiczenie osławionego siódmego zmysłu. 
Dwór Króla Artura nabrał „mądrości życiowej”: zbierał owoce zwycięstw, 
cywilizacji, dobrych manier, plotek, mody, zawiści oraz cechującego liberalne 
umysły zamiłowania do skandalu.
Połowa rycerzy – ta lepsza – padła w walkach. Ziściła się obawa Artura sprzed 
misji Graala: kto osiągnie doskonałość, ten musi umrzeć. Galahad nie miał już o co 
prosić Boga, jak tylko o śmierć. Najlepsi rycerze przeszli na stronę doskonałości, 
gorszym pozostawiając dalsze zmagania na placu boju. Uchowało się sporo dobroci, 
to prawda – pozostał Lancelot, Gareth, Aglovale i kilku starych zawodników 
w rodzaju Sir Grummore’a i Sir Palomidesa – lecz to nie oni nadawali ton całości. 
Ton narzucała ponura agresywność Gawaine’a, światowe pozy Mordreda i cynizm 
Agravaine’a. Przykład Tristana przysłużył się Kornwalii jak najgorzej. Z rąk do rąk 
krążyła magiczna opończa, którą przywdziać mogła tylko wierna żona – a może był 
to czarodziejski puchar, z którego tylko wierna żona mogła się napić? Wystawiono 
na pokaz tarczę herbową z niedwuznacznym godłem Rogacza. Wierność małżeńska 
stała się rzadkością. Przepych w strojach nie znał granic. Agravaine nosił kapcie 
z długimi szpicami, mocowanymi złotymi łańcuszkami do podwiązek pod kolanami. 
Mordred przypinał czubki swoich pantofli do pasa zdobiącego talię. Surkoty – 
tuniki, które dawniej służyły za osłonę zbroi, zaczęto nosić dla ozdoby na plecach, 
coraz dłuższe i bardziej ozdobne. Weszły w modę bardzo długie rękawy – chodząc, 
trzeba było uważać, żeby nie podeptać własnych mankietów. Modne damy goliły 
włosy nad czołem, a na rękawach wiązały supły, żeby nie wlec ich po ziemi. Panowie 
natomiast z szokującą śmiałością odsłaniali nogi. Stroje były bajecznie kolorowe. 
Bywało, że jedną nogawkę nosiło się czerwoną, a drugą zieloną. Lecz te papuzie 
stroje nie świadczyły bynajmniej o radości życia i fantazji swych właścicieli. Mordred 
z widoczną pogardą obnosił swoje komiczne pantofle – satyrę na siebie samego. 
Dwór Artura wpadł w szpony mody.
Wszystkie oczy śledziły Ginewrę – ani specjalnie podejrzliwie, ani życzliwie, lecz 
z zimną kalkulacją plotkarskiego zaciekawienia. Jak oczy kocurów czatujących przy 
mysiej dziurze.
Mordred i Agravaine uważali Artura za hipokrytę, gdyż ci, co nie wierzą 
w przyzwoitość, zawsze nazywają ją hipokryzją. Zachowanie Ginewry oceniali jako 
barbarzyńskie i niedopuszczalne.
Piękna Izolda – twierdzili – przynajmniej przyprawiła rogi Królowi Markowi 
w sposób cywilizowany, z fantazją, otwarcie, krótko mówiąc: w dobrym stylu. 
Wszyscy mieli okazję podrwić sobie z Króla i dobrze się zabawić. Izolda znana była 
z nienagannego gustu w doborze strojów, a zwłaszcza oryginalnych kapeluszy, 
w których wyglądała jak rozpasana jałówka. Wydawała miliony z kasy Króla Marka 
na pawie języki, które zwykła spożywać na kolację.
Ginewra-przeciwnie: ubrana jak Cyganka, podejmowała gości jak przydrożna 
karczmarka, a kochanka trzymała w sekrecie. W ogóle była nie do wytrzymania. Nie 
miała za grosz dobrego smaku. Starzała się bez wdzięku. Płakała i urządzała sceny 
jak żona rybaka. Powiadano, że Lancelota odprawiła po karczemnej awanturze, 
w której zarzucała mu romanse z innymi damami. Podobno darła się wniebogłosy: 
„Z dnia na dzień czuję, widzę, jak miłość twoja więdnie!”. Mordred swym 
beznamiętnym, aksamitnym głosem wywodził, że takie zachowanie przystoi żonie 
rybaka – ale nie nałożnicy, bo kto widział, żeby rybak miał nałożnicę? Żart ten obiegł 
cały dwór Camelotu.
Artur, zamknięty w sobie i nieszczęśliwy w nowej atmosferze, w której nie umiał 
sobie znaleźć miejsca, wałęsał się po zamku w zgrzebnych strojach i usiłował być dla 
wszystkich uprzejmy. Królowa, z natury bardziej agresywna od małżonka (który 
dobrze pamiętał ją z dawnych czasów jako kruczowłosą pannicę o malinowych 
ustach, wojowniczo potrząsającą lokami), śmiało stawiła czoło sytuacji i udawała, że 
akceptuje nową modę. Rzuciła się na nowo w wir farb i pstrych fatałaszków, których 
się była wyrzekła w dniu powrotu Lancelota. Zachowywała się jak lekko stuknięta. 
Wszystkie wielkie monarchie miewają takie mroczne okresy, gdy popadają 
w niełaskę u poddanych.
Kłopoty zaczęły się nagle, pod nieobecność Lancelota. Poczucie zagrożenia, które 
wisiało w powietrzu od czasu zakończenia misji Graala, zmaterializowało się 
nieoczekiwanie podczas kolacji wydanej przez Królową.
Okazało się, że Gawaine przepada za owocami. Lubił zwłaszcza jabłka i gruszki. 
Nieszczęsna Królowa, pragnąc jak najlepiej wypaść w roli wzorowej pani domu, 
stawała na głowie dla zdobycia najprzedniejszych gatunków jabłek na ucztę, której 
gościem (jednym z dwudziestu czterech) miał być Gawaine. Wiedziała dobrze, że 
frakcje Kornwalów i Orknejów zawsze zagrażały planom jej małżonka – a teraz 
głową klanu został właśnie Gawaine. Ginewra miała nadzieję, że bankiet się uda, że 
będzie, jak to się mówi, na poziomie, i pomoże odświeżyć ogólną atmosferę. Chciała 
przypodobać się nieprzychylnym gościom, grając rolę dwornej gospodyni na wzór 
Pięknej Izoldy.
Niestety, nie ona jedna znała słabość Gawaine’a do jabłek, a złe wspomnienie 
mordu na Pellinore’ach też nie do końca wygasło. Artur, co prawda, odwiódł Sir 
Aglovale’a od chęci zemsty i rana pozornie się zabliźniła, ale inny rycerz, niejaki Sir 
Pinel, daleki krewny Pellinore’ow, był zdania, że zemścić się trzeba. Sir Pinel zatruł 
jabłka.
Trucizna jest bronią obosieczną. Również tym razem, jak to często bywa, raziła 
w nieprzewidzianym kierunku: jabłko przeznaczone dla Sir Gawaine’a spożył 
irlandzki rycerz imieniem Patryk.
Nietrudno wyobrazić sobie tę scenę: w migotliwym blasku świec bladzi rycerze 
zrywają się od stołu, ktoś nieudolnie próbuje udzielić pomocy poszkodowanemu, 
wszyscy popatrują na siebie wzajemnie z zażenowaniem i podejrzliwością. Słabostka 
Gawaine’a była powszechnie znana, a jego rodzina nigdy nie cieszyła się względami 
niepopularnej ostatnio Królowej. Kto wydał ucztę? Oczywiście Królowa! Na Pinela 
nikt nie zwrócił uwagi. Wiadomo było, że ktoś z obecnych na sali otruł przez 
pomyłkę Sir Patryka, zamiast Sir Gawaine’a, i do chwili wykrycia sprawcy wszyscy 
mieli żywić jedno i to samo podejrzenie. Sir Mador de la Porte – nadęty, złośliwy 
pieniacz – wypowiedział głośno to, co wszyscy mieli na myśli: oskarżył Królową 
o zdradę.
W dzisiejszych czasach, gdy sprawa jest sporna i niejasna, każda ze stron procesu 
wynajmuje adwokata i adwokaci kłócą się między sobą. W czasach Króla Artura 
zwaśnione strony wynajmowały rycerzy do walki – co w gruncie rzeczy sprowadza 
się do tego samego. Sir Mador postanowił oszczędzić sobie wydatków i stanął 
osobiście w obronie własnego zdania. Domagał się, aby Królowa wyznaczyła rycerza 
do swojej obrony. Artur nie mógł uczynić nic dla ratowania żony: cała jego filozofia 
władzy opierała się przecież na popieraniu sprawiedliwości wbrew przemocy. Skoro 
Mador żądał honorowego sądu, należało zadośćuczynić jego żądaniu. Artur nie mógł 
walczyć osobiście w obronie małżonki, gdyż zabraniało mu tego prawo.
Rozpętała się straszna afera. Podejrzenia, plotki i pomówienia przesłoniły istotę 
rozprawy, zanim jeszcze do niej doszło. Sprawa Pellinore’a, zadawnione waśnie 
między Pendragonem a Kornwalami, sprawa Lancelota, wreszcie nagła śmierć 
przypadkowej osoby – wszystko to razem wytworzyło gęstą atmosferę nienawiści 
wokół Królowej. Gdyby Lancelot nie wyjechał, walczyłby zapewne w obronie jej 
imienia. Lecz przecież sama go odprawiła. I nie wiadomo było, dokąd się udał. 
Niektórzy powiadali, że do rodziców, do Francji. Możliwe, że wobec Lancelota Sir 
Mador wycofałby nawet oskarżenie.
Spuśćmy zasłonę miłosierdzia na dni poprzedzające rozstrzygnięcie konfliktu 
i na obraz zdesperowanej kobiety, klęczącej przed Sir Borsem, który nigdy jej nie 
lubił, a odkąd dzięki swej czystości odnalazł Graala – wręcz nią pogardzał. Błagała 
go, by stanął w jej obronie, skoro zabrakło Lancelota. Błagała na klęczkach, gdyż 
nastroje na zamku tak się zaogniły, że rozkazy i polecenia Królowej wszyscy mieli za 
nic.
Najgorsza była noc przed pojedynkiem. Ani Ginewra, ani Artur nie zmrużyli 
oka. Artur, co prawda, święcie wierzył w niewinność małżonki, lecz nie mógł stawać 
na drodze sprawiedliwości. Ginewra zaś po stokroć zapewniała go ze łzami, że 
słusznie jej ufa – chociaż dobrze wiedziała, że sama wpakowała się w tę kabałę – 
i drżała na myśl, że następna noc może oglądać ją płonącą na stosie. Oboje ubolewali 
nad dramatem i upadkiem Okrągłego Stołu, którego nikt nie kwapił się ratować, bo 
Królowa uchodziła w powszechnej opinii za niszczycielkę kwiatu rycerstwa. 
W pewnej chwili Król Artur zawołał z rozpaczą: „Czemu ty nie umiesz utrzymać 
przy sobie Lancelota?”. I tak męczyli się do rana.



ROZDZIAŁ XXXVII


Sir Bors – nieprzejednany wróg kobiet – niechętnie zgodził się walczyć po stronie 
Królowej, jeśli nie znajdzie się inny kandydat. Podkreślił, że uczyni to wbrew 
przepisom, skoro i on należał do obecnych na uczcie. Dopiero gdy Artur 
przypadkiem ujrzał Ginewrę klęczącą u jego stóp, Sir Bors spiekł raka i ostatecznie 
wyraził zgodę. Zaraz potem zniknął na parę dni, gdyż do terminu rozstrzygnięcia 
sprawy honorowej pozostały całe dwa tygodnie.
W Westminsterze szykowano pole pod pojedynek. Spory plac otoczono palisadą 
z mocnych kłód, trochę jak wybieg dla koni. Placu nie przedzielała tym razem 
bariera, która stanęłaby tam w zwykłej potyczce turniejowej: rycerze mieli bowiem 
walczyć na serio i mogło dojść do pieszego starcia na miecze. Po jednej stronie 
ustawiono namiot dla Króla, a po drugiej dla Głównodowodzącego Straży. 
Ogrodzenie i namioty zdobiły barwne draperie. W przeciwległych krańcach 
przyszłego pola walki stanęły dwie zasłonięte kotarami budki, zupełnie jak te 
w cyrku, z których artyści wychodzą na arenę; podkreślało to dramatyzm scenerii. 
W rogu, doskonale widoczny dla całej publiczności, piętrzył się wielki stos chrustu 
z wbitym w środek żelaznym palem, którego ogień się nie ima. Przygotowano go 
z myślą o Królowej, gdyby wyrok sprawiedliwości okazał się dla niej niełaskawy. 
Zanim Artur przystąpił do realizacji dzieła swego życia, każdego, kto oskarżyłby 
Królową o cokolwiek, czekała śmierć na miejscu.
Ale czasy się zmieniły: wierność misji, której się podjął, zmuszała Króla do 
spalenia na stosie choćby własnej żony, gdyby zaszła taka potrzeba.
W umyśle Artura kiełkowała nowa idea. Próby sterowania Siłą Pięści spełzły na 
niczym, nawet gdy obrócono jaku sprawom ducha. Artur zastanawiał się więc nad 
ostateczną likwidacją przemocy. Nie chciał już więcej wchodzić z nią w układy – 
chciał ją wykorzenić, a na jej miejscu ustanowić nowe kryteria i wartości. Kryterium 
najwyższym byłoby Prawo, a wartością najwyższą – Sprawiedliwość, niezależna od 
siły i władzy. Za kilka lat Król Artur miał ogłosić ideę Prawa Cywilnego.
Dzień był chłodny. Wiatr wydymał draperie na ogrodzeniu i namiotach i szarpał 
proporce, jak urwis panieńskie warkocze. Skulony w rogu placu kat chuchał 
w zziębnięte dłonie i przysuwał się do żeliwnego piecyka, skąd miał w razie 
potrzeby zaczerpnąć żaru pod stos. Heroldowie w namiocie Głównodowodzącego 
Straży oblizali spierzchnięte od wiatru usta, zanim je przyłożyli do ustników trąbek, 
aby odegrać fanfarę na rozpoczęcie. Ginewra, siedząca między strażnikami 
w namiocie Głównodowodzącego, zmuszona była poprosić o szal. Nie uszło 
powszechnej uwadze, że ostatnio znacznie schudła. Pobladła, stoicko spokojna twarz 
starzejącej się kobiety kontrastowała z przaśnymi gębami otaczających ją żołnierzy.
Wybawił Królową, naturalnie, Lancelot. Bors oddalił się na dwa dni właśnie po 
to, by wygrzebać go z ukrycia w opactwie. Usłyszawszy nowinę, Lancelot w te pędy 
pospieszył do Westminsteru, by w imieniu Królowej zmierzyć się z Sir Madorem. 
Nikt, kto go znał, nie wątpił, że tak właśnie postąpiłby Sir Lancelot, bez względu na 
to, czy Królowa odprawiła go w łasce, czy w niełasce. Sądzono jednak, że wyjechał 
za granicę, dlatego jego nagłe a dramatyczne pojawienie się w Westminsterze było 
dla wszystkich zaskoczeniem.
Sir Mador wyszedł zza kotary w krańcu południowym i donośnym głosem, przy 
akompaniamencie trąbki herolda, powtórzył akt oskarżenia. Z północnej strony 
wyłonił się Sir Bors: dłuższą chwilę tłumaczył coś Królowi i Głównodowodzącemu, 
ale co – tego publiczność nie słyszała, bo wiatr świstał okropnie. Widzowie zaczynali 
się niecierpliwić: zewsząd pytano, co się dzieje i dlaczego rozprawa nie postępuje 
zwykłym trybem. Po kilku przejażdżkach od namiotu Króla do namiotu 
Głównodowodzącego i z powrotem, Sir Bors wrócił za swoją kotarę. Zapadła pełna 
konsternacji cisza, w której czarny piesek o płaskiej mordce mopsa wskoczył za 
ogrodzenie i zaczął uparcie tropić sobie tylko wiadomą zdobycz. Jeden ze strażników 
złapał pieska i uwiązał, co publika skwitowała drwiącymi gwizdami i okrzykami. 
Potem na nowo zapadła cisza i słychać było tylko wołania sprzedawców, którzy 
krążyli po trybunach, zachwalając orzechy i pierniki.
Zza kotary budki z herbem Borsa wyłonił się nagle Lancelot – widownia 
z miejsca go poznała, chociaż był w przebraniu. Zrobiło się tak cicho, jakby wszyscy 
naraz wstrzymali dech.
Lancelot wrócił nie dlatego, że uległ Królowej. To ona uznała, że porzucił ją 
„samolubnie” dla zbawienia własnej duszy, a teraz wraca, by popisać się 
wspaniałomyślnością – lecz jakże się myliła! Sprawa była o wiele bardziej 
skomplikowana.
Lancelot od wczesnego dzieciństwa (z którego nigdy do końca nie wyrósł) żywił 
głęboką pewność, że Bóg jest istotą namacalną. Nie abstrakcją, która wymierza kary 
za zło lub udziela nagród za dobro, tylko żywą osobą – jak Ginewra, jak Artur, jak 
każdy inny człowiek. Lancelot nie wątpił oczywiście, że Bóg jest lepszy od Ginewry, 
a nawet od Artura – ale nie zmienia to faktu, że pojmował Go jako Osobę. Dokładnie 
wyobrażał sobie wygląd i zachowanie tej Osoby, i kochał ją na swój sposób.
Rycerz spod Ciemnej Gwiazdy wplątał się nie tyle w „paradoks trójkąta”, co 
w „paradoks czworokąta”. Nie wyrzekł się ukochanej z obawy przed karą Świętego 
Niewiadomoczego, lecz stanął przed wyborem jednej z dwóch ukochanych osób: 
jedną była Królowa, małżonka Artura, drugą – owa milcząca Obecność, którą widział 
na własne oczy, celebrującą mszę świętą na zamku Carbonek. Niestety, jak to często 
bywa w romansach, przedmioty jego uwielbienia wzajemnie się wykluczały. To tak, 
jakby – mówiąc potocznie – miał do wyboru Jane lub Janet: jeśli ostatecznie wybiera 
Janet, to nie ze strachu przed jej zemstą, gdyby wybrał Jane, ale właśnie dlatego, że 
jego serce i tak należy do Jane, którą opuszcza, chociaż kocha ją mocniej. Może 
Lancelot czuł, że Bóg potrzebuje go bardziej niż Ginewra? Z tych właśnie przyczyn – 
raczej emocjonalnych niż moralnych – poszukał schronienia w opactwie, gdzie miał 
nadzieję dojść do ładu z samym sobą.
Mimo to trudno zaprzeczyć, że w jego decyzji o powrocie był motyw 
wielkoduszności. Lancelot był z natury wielkoduszny. Stał się mistrzem 
w przekonywaniu samego siebie: uznał w końcu, że nawet jeśli na co dzień Bóg 
potrzebuje go bardziej niż Ginewra, to w tej konkretnej, wyjątkowej sytuacji pomoc 
dawnej kochance jest dla niego obowiązkiem numer jeden. Mężczyzna, który 
porzucił Jane dla Janet, może przecież zachować w sercu czuły sentyment dla tej 
pierwszej i gotowość niesienia jej pomocy – nazwijmy to niemodnym dziś słowem 
„współczucie”, „wielkoduszność” lub „szlachetność”. Jak zwał, tak zwał, dość że 
Lancelot, uwikłany w dylemat miłości Boga i kobiety, stawił się przed Królową na 
pierwszy sygnał o jej tarapatach – a widząc, jak oblicze Ginewry rozpromienia się na 
jego widok pod kruchą maską niewzruszonego spokoju, poczuł, że serce chce mu 
wyskoczyć spod pancerza. Nazwijmy to miłością lub litością-jak kto woli.
Serce Sir Madora de la Porte też podskoczyło – lecz za późno już było na 
wycofanie się. Sir Mador spąsowiał pod hełmem (czego nie było widać) i krew jęła 
mu żywo pulsować pod czaszką, chronioną grubą warstwą słomy. Sir Mador cofnął 
się w swój kraniec pola i spiął rumaka ostrogami.
Jest swoiste piękno w szybowaniu wytrąconej kopii na tle nieba. W dole trwa 
walka – a kopia leniwie, obracając się wokół własnej osi, dąży w górę, jak 
ucieleśnienie harmonii i spokoju. Jak gdyby gardziła ziemskimi sprawami. Nie 
spieszy jej się. Za to spieszy się bardzo tym na dole – w naszym przypadku Sir 
Madorowi, który właśnie zsuwał się z konia przez zad, w dodatku głową w dół, 
widząc jak po niebie szybuje majestatycznie jego kopia, wdzięcznie oderwana od 
rzeczywistości, zmierzająca do miejsca, gdzie przyjdzie jej wylądować, gdy nie 
będzie już potrzebna. Kopia Sir Madora wbiła się w ziemię tuż za plecami strażnika, 
który trzymał na uwięzi czarnego mopsa. Strażnik wzdrygnął się, gdy odwróciwszy 
głowę, ujrzał kopię wbitą na sztorc tuż za sobą.
Sir Lancelot zsiadł z konia, nie chcąc wykorzystywać przewagi. Sir Mador po 
chwili pozbierał się z ziemi i jął bezładnie wymachiwać mieczem. Nerwy go 
poniosły.
Dopiero drugi nokaut ostatecznie unieszkodliwił Sir Madora. Za pierwszym 
razem, gdy już leżał na ziemi i Lancelot zbliżył się ku niemu, by wysłuchać formuły 
kapitulacji – Sir Mador z wściekłym rykiem zaatakował go mieczem od dołu. Cios 
był zdradziecki: miecz ranił górną część uda Lancelota, wniknąwszy w szczelinę 
między pokrywami zbroi. Lancelot cofnął się, umożliwiając Madorowi powstanie 
z ziemi, skoro tamten chciał dalej walczyć. Spod jego zbroi sączyła się krew. Było coś 
przerażającego w powolnym cofaniu się ciężko rannego rycerza. Mniejszą grozę 
budziłby, gdyby wpadł w szał.
Przy drugim starciu rycerz Królowej powalił Sir Madora na ziemię i zerwał mu 
hełm.
– Starczy! – wysapał Sir Mador. – Poddaję się. Cofam oskarżenie. Daruj mi życie.
Lancelot zachował się wówczas bardzo ładnie. Większość rycerzy w jego sytuacji 
zadowoliłaby się tym, że obronili honor Królowej i nie bawiłaby się w dalsze 
ceregiele. Jednak Lancelot odznaczał się specyficzną delikatnością: był głęboko 
wrażliwy na uczucia innych ludzi.
– Daruję ci życie – oświadczył – jeżeli przysięgniesz, że na nagrobku Sir Patryka 
nie znajdzie się ani słowo o Królowej.
– Przysięgam – rzekł Sir Mador.
Gdy pachołkowie znosili pokonanego z placu boju, Lancelot podszedł do loży 
królewskiej. Królową zwolniono z aresztu zaraz po rozstrzygnięciu pojedynku, 
siedziała już więc obok Artura.
– Zdejmij hełm, nieznajomy rycerzu – polecił Artur. Widok znajomego brzydala, 
który obficie broczył krwią, czule poruszył oba królewskie serca.
Artur wyszedł z loży, gestem polecając Ginewrze, aby też wstała. Ujął ją za rękę 
i sprowadził na arenę. Skłonił się dwornie przed Sir Lancelotem i, ciągnąc Ginewrę 
za rękę, zmusił ją, aby dygnęła. Uczynił to na oczach poddanych. Potem przemówił 
w wykwintnym stylu:
– Cny rycerzu! Dziękuję niebiosom, że mogłeś poświęcić ten dzień mnie i mojej 
Królowej.
Ginewra uśmiechała się, ale serce jej szlochało, jakby miało pęknąć.



ROZDZIAŁ XXXVIII


Sprawa śmierci Patryka doczekała się wyjaśnienia już nazajutrz, gdy na dwór 
przybyła Nimue, by oznajmić prawdę, którą poznała dzięki darowi jasnowidzenia. 
Merlin bowiem, zanim dał jej się zamknąć w skalnej grocie, powierzył sprawę 
Brytanii właśnie opiece Nimue. Wymusił na niej przysięgę (nic więcej nie mógł 
zrobić), że skoro już poznała jego czary, będzie osobiście nadzorowała losy Artura. 
Potem potulnie udał się do więzienia, żegnając Nimue ostatnim czułym spojrzeniem. 
Ona zaś, chociaż taka roztrzepana i niepunktualna, nie była w gruncie rzeczy złą 
dziewczyną Co prawda, zjawiła się na zamku o dzień za późno, ale za to bardzo 
wiernie opowiedziała, kto, jak i po co zatruł jabłko – po czym bezzwłocznie oddaliła 
się do swoich spraw. Sir Pinel potwierdził jej wersję ucieczką, której dopuścił się 
tegoż ranka, pozostawiając zeznania na piśmie. Dwór Camelot uznał zgodnie za 
wielkie szczęście, że Sir Lancelot znalazł się w porę gdzie trzeba.
Królowa była odmiennego zdania. Żyła – to fakt – i jej honor został uratowany, 
ale zarazem przekonała się, że mimo łez, mimo czułości, która, jak przy każdym 
spotkaniu, stopiła serca obojga – Lancelot pozostał wierny Graalowi.
Takiemu to dobrze! – piekliła się Królowa. Jej szaleństwo pogłębiało się z dnia na 
dzień, aż przykro było patrzeć. – Takiemu to dobrze! Pławi się w najlepsze 
w nowych rozkoszach! Przeżywa nową wielką miłość, nowe zachwyty i porywy 
serca. Ciekawe, co takiego dał mu ten osławiony Pan Bóg, czego nie umiała dać ona, 
Ginewra? Może Lancelot jest o wiele szczęśliwszy z Bogiem? Może lada dzień 
zacznie czynić cuda na prawo i lewo? A ona, Ginewra? Lancelota nie obchodziło, co 
ona dostaje od Boga. Wściekała się zupełnie tak, jakby Lancelot rzucił ją dla innej 
kobiety. Drań! Zabrał jej najlepsze lata życia, a gdy się zestarzała – znalazł sobie 
kogoś innego! Typowy mężczyzna, okrutnik, samolub, wykorzystał i porzucił! 
Podstępny rabuś! A ona tak mu ufała! Już go nie kocha, nie wróci do niego, nawet 
gdyby ją o to błagał na kolanach! Gardziła nim już dawno, jeszcze przed wyprawą 
po Świętego Graala, już wtedy planowała, że się go pozbędzie. Niech mu się nie 
wydaje, że to on ją porzucił – wprost przeciwnie! To ona jego rzuciła, jak starą, 
brudną szmatę, na którą patrzy się z obrzydzeniem! Za jego pozy, za bujanie 
w obłokach, za złośliwość, infantylizm i zarozumialstwo! Za te brednie o Bogu i inne 
bajeczki. Tak, wyzna mu prawdę, czemu miałaby ją dłużej ukrywać? Pewien młody 
rycerz na zamku już od dawna jest jej kochankiem – ich romans zaczął się jeszcze 
przed Graalem!
Lancelot nie dorasta tamtemu do pięt! Na co jej podstarzały amant, skoro ma 
u stóp chłopca jak róża, który ją ubóstwia – tak, ubóstwia! Wielbi ziemię, po której 
ona stąpa! Niech sobie Lancelot wraca do Elaine, matki jego słynnego synalka! Niech 
się tam razem modlą od rana do nocy – dewot z dewotką! Niech rozprawiają 
o swoim synusiu Galahadku, który znalazł tego głupiego Graala! I niech się śmieją 
z Ginewry – proszę bardzo, niech się śmieją ile wlezie, że nigdy nie udało jej się 
urodzić syna!
Wygadawszy się, Ginewra wybuchała histerycznym śmiechem – a jednak przez 
cały czas jakaś cząstka jej osoby wyglądała na zewnątrz jak ktoś obcy przez okna 
oczu, gardząc tym, co widzi i słyszy. Po ataku śmiechu zwykle przychodził płacz – 
Królowa Anglii tonęła we łzach.
Tak się dziwnie złożyło, że Artur, organizując turniej rycerski na cześć 
uniewinnionej Królowej, wybrał miejsce w pobliżu zamku Corbin. Może to był 
Winchester, a może Brackley – w każdej z tych miejscowości zachował się bowiem 
po dziś dzień jeden z czterech ocalałych placów turniejowych starej Anglii. Dokładne 
ustalenie miejsca nie jest ważne – dość, że w pobliżu stał zamek Corbin, a w nim 
ponownie osierocona Elaine samotnie przeżywała swój wiek średni.
– Z pewnością weźmiesz udział w turnieju? – zaczepiła Lancelota Ginewra. – 
Pojedziesz, żeby znaleźć się bliżej swojej dziewki!
– Czy nie mogłabyś jej wreszcie darować, Jenny? – westchnął Lancelot. – Na 
pewno jest już brzydka i zgorzkniała. Nie zaznała zbyt wiele szczęścia w życiu.
– Cóż za wielkoduszne przemówienie!
– Jeśli nie życzysz sobie, abym jechał, to nie pojadę. Wiesz, że nigdy nie kochałem 
nikogo oprócz ciebie.
– Nie licząc Artura – parsknęła pogardliwie Królowa. – I Elaine. I Boga. Nie 
wiem, czy wymieniłam wszystkich, może o kimś nie słyszałam.
Lancelot wzruszył ramionami. Jest to jeden z najmniej wskazanych gestów 
w sytuacji, gdy druga osoba chce się kłócić.
– A ty jedziesz? – zapytał Ginewrę.
– Ja? Ja miałabym tam jechać? Żeby patrzeć, jak się zadajesz z tą prostaczką? 
Jeszcze czego! Nigdzie nie pojadę. I tobie też zabraniam.
– Jak sobie życzysz. Powiem Arturowi, że jestem chory. Powiem mu, że rana 
jeszcze się nie zabliźniła.
I poszedł szukać Króla.
Wszyscy już wyjechali na turniej i dwór opustoszał, gdy nagle Ginewra zmieniła 
zdanie. Może zatrzymała Lancelota tylko po to, żeby zostać z nim sam na sam, a gdy 
to nic nie dało, podjęła nową decyzję – prawdziwej przyczyny już nigdy nie 
dojdziemy.
– Lepiej jedź – oświadczyła nagle Lancelotowi. – Jeśli cię tu zatrzymam, będziesz 
później mówił, że to przez zazdrość, nie dasz mi spokoju. Boję się też skandalu, gdy 
zostaniemy w zamku sam na sam. Nie chcę cię tutaj. Nie chcę na ciebie patrzeć. 
Zabieraj się! Jedź!
– Jenny – przemówił Lancelot głosem zdrowego rozsądku. – Teraz nie mogę 
pojechać. To by dopiero wywołało skandal, po moim oświadczeniu, że rana jest zbyt 
świeża. Wszyscy pomyślą, żeśmy się pokłócili.
– Niech sobie myślą, co chcą. Powtarzam: jedź, zanim doprowadzisz mnie do 
szaleństwa.
– Jenny! – jęknął Lancelot.
Czuł, że serce mu pęka i że obłęd, którego Ginewra już raz była przyczyną, 
gotów się odnowić. Być może i Królowa to zauważyła, bo nagle złagodniała. 
Odprawiła go do Corbin gorącym pocałunkiem.
„Przysięgam, że wrócę!” – obiecał komuś przed laty i oto wracał dotrzymać 
słowa. Nie wyobrażał sobie, by będąc tak blisko, miał nie odwiedzić Elaine. Nie tylko 
spełniał dawną obietnicę, ale wiózł – nikomu innemu nie znane – ostatnie słowa ich 
jedynaka, zmarłego, a przynajmniej przeniesionego w inny wymiar. Okrucieństwem 
byłoby nie przekazać matce ostatnich słów dziecka.
Chciał zatrzymać się w Corbin, opowiedzieć Elaine o Galahadzie, a potem stanąć 
do walki w turnieju – rzecz jasna w przebraniu. Arturowi wyjaśni, że udał niemoc, 
chcąc pojawić się na zawodach niespodzianie, incognito, gdyż tak nakazuje nowa 
moda. Fakt, że zatrzyma się w zamku Corbin, a nie w miejscowości, gdzie trwał 
turniej, uwiarygodni jego wersję i zapobiegnie plotkom o kłótni między nim 
a Królową.
Dojeżdżając do fosy pokrytej rzęsą, dostrzegł ze zdziwieniem, że Elaine wygląda 
go ze szczytu barbakanu, w tej samej pozie, w jakiej ją zostawił, kiedy odjeżdżał 
z Corbin przed dwudziestu laty. Powitała go przy bramie głównej.
– Czekałam na ciebie.
Przytyła, w pulchnych policzkach miała dołki, jak angielska Królowa Wiktoria. 
Przywitała go w dobrej wierze. Obiecał jej, że wróci – i oto wracał. Tego się właśnie 
spodziewała.
Jednak jej słowa ugodziły go prosto w serce.
– Teraz już zostaniesz na zawsze – powiedziała. I nie było to wcale pytanie. 
Elaine tak właśnie rozumiała obietnicę, którą jej złożył, odjeżdżając przed 
dwudziestu łaty.



ROZDZIAŁ XXXIX


Kto chce poczytać o turnieju w Corbin, znajdzie opis u Malory’ego. Autor ten 
uwielbiał turnieje – był jak dzisiejsi starzy kibice krykieta i kto wie, czy nie miał 
dostępu do poufnych informacji, a może nawet do tabel wyników. Najsłynniejsze 
turnieje opisuje z detalami, cytując wyniki poszczególnych rycerzy oraz imiona 
zwycięzców i sposoby zadania decydujących ciosów. Jednak opisy dawnych meczów 
nudzą większość tych, którzy w grze nie uczestniczyli, więc my się od nich 
powstrzymamy. Hobbystów raz jeszcze odsyłam do Malory’ego, który dwa czy trzy 
razy cytuje pełne tabele wyników, interesujące zwłaszcza dla entuzjastów 
pomniejszych rycerzy. Co do nas – wspomnimy tylko, że Lancelot święcił w owym 
turnieju wielkie triumfy (po misji Graala odzyskał bowiem swoją słynną sprawność) 
i mógłby walczyć w nieskończoność, gdyby nie to, że otworzyła się rana zadana mu 
przez Sir Madora. Aż dziw, że spisał się tak dobrze, mając na głowie potrójny już 
kłopot: z Ginewrą, Bogiem i Elaine – ale historia uczy, że wiele sławnych wyczynów 
miało miejsce w podobnych okolicznościach. Gdy pomimo kontuzji pokonał 
trzydziestego, czy czterdziestego przeciwnika (w tej liczbie Mordreda i Agravaine’a), 
ruszyło nań trzech rycerzy jednocześnie, a włócznia jednego z nich przebiła zbroję 
Lancelota. Drzewce złamało się, a ostrze utkwiło w boku rycerza.
Lancelot oddalił się z placu boju i, póki mógł usiedzieć na koniu, galopował, 
chwiejąc się w siodle i wypatrując ustronnego miejsca. Kiedy był ciężko ranny, 
zawsze instynktownie dążył do samotności. Śmierć uważał bowiem za sprawę 
intymną i pragnął, skoro już musi umrzeć, skonać bez świadków. Pojechał za nim 
tylko jeden rycerz – Lancelot nie miał siły ujść przed nim – i ten wyciągnął mu 
spomiędzy żeber grot włóczni, a gdy Lancelot zemdlał, ocucił go, ustawiając twarzą 
pod wiatr. Do łoża, w którym w końcu złożono rannego, ten sam rycerz doprowadził 
pogrążoną w żalu Elaine.
O wielkim znaczeniu turnieju w Winchesterze nie zadecydowała ani waleczność 
rycerzy, ani nawet poważna rana Lancelota (z której się, koniec końców, wylizał). Za 
chwilę opowiemy, jakie znaczenie miał ów turniej dla czwórki naszych bohaterów. 
Lancelot, kiedy pojął bezpodstawną wiarę Elaine w to, że pozostanie z nią na 
zawsze, nie miał odwagi wyznać jej prawdy. Może był rzeczywiście słabym 
człowiekiem: słabym, kiedy uwodził żonę przyjaciela; słabym, gdy chciał zamienić 
kochankę na Boga; i po trzykroć słabym, kiedy na pocieszenie obiecał Elaine, że do 
niej wróci. Widząc szczerą nadzieję biednej kobiety, nie miał dość odwagi, by jednym 
brutalnym ciosem zdruzgotać jej iluzje.
Kłopot z Elaine polegał na tym, że chociaż prosta i nieuczona, była to osoba 
wrażliwa – znacznie bardziej wrażliwa niż Ginewra – i pozbawiona siły, jaką daje 
bezczelność i brak skrupułów. Wrodzona wrażliwość podszepnęła jej, że nie trzeba 
zamęczać Lancelota wylewnymi powitaniami po długim niewidzeniu, że nie wolno 
mu czynić wymówek – do czego nigdy zresztą nie czuła się upoważniona – a przede 
wszystkim, że nie wolno zadręczać go własnymi problemami. Gdy czekali w Corbin 
na otwarcie turnieju, trzymała na wodzy swe serce, starannie ukrywając 
wspomnienie długich lat oczekiwania na pana i władcę, oraz dojmującej samotności 
po odejściu syna. Lancelot dobrze wiedział, co Elaine przed nim ukrywa. Sam 
z natury subtelny i wrażliwy, zapomniał o osobliwych początkach ich zażyłości. 
Zaczął siebie obarczać winą za troski Elaine.
Kiedy więc zdradziła swą nieśmiałą nadzieję – oszczędziwszy mu wpierw łez 
i powitań – za wszelką cenę chciał sprawić jej przyjemność. Należało, być może, 
uświadomić jej od razu, że bezpodstawnie żywi nadzieję. Ale Lancelot odwlekał 
chwilę prawdy. Czuł się jak kat, który wiedząc, że ma nazajutrz dokonać egzekucji, 
dziś pragnie ofiarować skazańcowi choćby chwilę radości.
– Lance – rzekła mu przed turniejem, pokornie, po dziecinnemu, prosząc 
o nieoczekiwaną przysługę – czy skoro już jesteśmy razem, mógłbyś przypiąć do 
walki moją szarfę?
„Skoro jesteśmy razem!” Z jej tonu Lancelot odgadł dwadzieścia lat osamotnienia 
i po raz pierwszy uświadomił sobie, że przez cały ten czas Elaine pilnie śledziła jego 
losy, jak uczniak zaczytujący się w przygodach Supermana. Nieszczęsne ptaszę, 
wyobrażała sobie – błędnie – wszystkie jego walki, w sekrecie karmiąc wygłodniałe 
serce plotkami z drugiej ręki; odgadywała, czyja szarfa zajmie w tej a tej walce 
honorowe miejsce. Może przez całe dwadzieścia lat pocieszała się myślą, że przecież 
w końcu nadejdzie taki dzień, w którym ten wielki rycerz zechce walczyć pod jej 
barwami – i hołubiła tę śmieszną ambicyjkę w znękanej duszy, której odmówiono 
lepszej strawy.
– Ja nigdy nie przypinam niczyich szarf – odrzekł jej Lancelot, zgodnie z prawdą.
Nie prosiła więcej, nie wymówiła ani słowa skargi. Próbowała jedynie ukryć 
rozczarowanie.
– Ale twoją przypnę – oświadczył znienacka. – I będę z niej dumny. Poza tym, 
będę przez to lepiej zamaskowany. Skoro wszyscy wiedzą, że nie noszę szarf, szarfa 
przy mojej zbroi odegra rolę kamuflażu. Miałaś świetny pomysł. Na pewno pod nią 
będę bił się lepiej. No, jak wyglądam?
Przyłożył do siebie szkarłatny rękaw naszywany dużymi perłami. Przez 
dwadzieścia lat naprawdę można wyszyć coś pięknego.
Dwa tygodnie po turnieju w Winchesterze, kiedy Elaine pielęgnowała swego 
bohatera, Ginewra awanturowała się na zamku z Sir Borsem. Jako wróg kobiet, Bors 
miał z nimi zawsze pouczające starcia. Mówił, co myślał, one także mówiły, co 
myślały – i żadna ze stron nie rozumiała drugiej ani w ząb.
– Ach, Sir Borsie! – skarżyła się Ginewra, wezwawszy go do siebie zaraz po 
otrzymaniu wieści o szkarłatnym rękawie. Sir Bors był bliskim krewnym Lancelota. – 
Ach, Sir Borsie! Czyś słyszał, jak haniebnie Lancelot mnie zdradził?
Bors zauważył, że Królowa płonie gniewem, spąsowiał i rzekł z wystudiowaną 
wyrozumiałością:
– Jeżeli kogoś tu zdradzono, to chyba tylko samego Lancelota. Zaatakowali go we 
trzech na jednego i ranili śmiertelnie.
– To świetnie! – ucieszyła się Królowa. – Bardzo mi przyjemnie to słyszeć! Mam 
nadzieję, że prędko umrze. To nędzny zdrajca, a nie żaden rycerz.
Bors wzruszył ramionami i odwrócił się na pięcie, na znak, że nie zamierza 
słuchać takich bredni. Jego plecy, gdy zmierzał do drzwi, wyraźnie zdradzały, co 
Bors myśli o kobietach. Królowa rzuciła się za nim, gotowa, jeśli trzeba, zatrzymać go 
siłą. Ani myślała tak łatwo zrezygnować z awantury.
– Czemu nie miałabym nazwać go zdrajcą – krzyczała – skoro na wielkim 
turnieju w Winchesterze wystąpił z czerwonym rękawem na hełmie?
Bors, obawiając się napaści fizycznej, powiedział:
– To rzeczywiście przykra sprawa. Gdyby nie ten rękaw i przebranie, może nie 
rzuciliby się na niego we trzech.
– Dobrze mu tak! – piekliła się Królowa. – Dostał solidne lanie, chociaż zawsze 
tak się przechwala i puszy! Pobili go w uczciwej walce.
– Nieprawda. Walczyli we trzech na jednego. W dodatku otworzyła mu się stara 
rana.
– Dobrze mu tak! – powtórzyła Królowa. – Słyszałam, jak Sir Gawaine mówił 
Królowi, że aż dziw bierze patrzeć, jak on kocha tę Elaine.
– Nie odpowiadam za słowa Sir Gawaine’a – burknął Sir Bors, wściekły, 
zdesperowany i przestraszony. Po czym wyszedł, trzaskając drzwiami. Starcie 
zakończyło się mniej więcej remisowo.
W Corbin Elaine i Lancelot trzymali się za ręce. On uśmiechnął się do niej blado 
i rzekł słabym głosem:
– Biedna Elaine. Ciągle mnie pielęgnujesz. Masz mnie dla siebie tylko, gdy jestem 
półżywy.
– Teraz mam cię na zawsze – rozpromieniła się.
– Elaine – powiedział. – O tym musimy jeszcze porozmawiać.



ROZDZIAŁ XL


Kiedy Rycerz spod Ciemnej Gwiazdy powrócił z Corbin, Ginewra nadal była 
wściekła. Z uporem twierdziła, że Lancelot na nowo romansował z Elaine – 
najwyraźniej próbowała jak najdotkliwiej urazić kochanka. Zarzucała mu fałszywą 
pobożność, której rzekomo dowiódł „zadając się z tą babą” przy pierwszej 
sposobności. Od początku – wykrzykiwała – chodziło mu tylko o „tę babę!”. Okazał 
się nędznikiem i słabeuszem! Odgrywali histeryczne sceny, przeplatając je nieco 
czulszymi momentami, niezbędnymi Królowej dla zrównoważenia poniżającej 
myśli, że przez tyle lat kochała słabeusza i nędznika. Wskutek tych kłótni Królowa 
wyglądała coraz zdrowiej – a nawet pięknie. Lylko między brwiami znaczyła jej się 
podwójna pionowa zmarszczka, a w oczach od czasu do czasu – jak zimny diament – 
błyskało szaleństwo. Lancelot natomiast wyglądał jak zbity pies. Lrwało to całymi 
dniami.
Elaine, wysłuchawszy wyjaśnień Lancelota, odważyła się na pierwszy i ostatni 
w swym życiu cios: popełniła samobójstwo.
Barka z jej ciałem spłynęła rzeką do stolicy – w owym czasie rzeki pełniły rolę 
autostrad – i ugrzęzła w fosie pod zamkowym murem. Na dnie łodzi leżała Elaine – 
nieszczęsna, tłusta kura domowa. Samobójstwo popełniają na ogół ludzie słabi. 
Nieśmiałe próby sterowania własnym losem, jakie podejmowała Elaine, niewinne 
sztuczki, którymi próbowała usidlić Lancelota, bezgraniczna wyrozumiałość, jaką 
mu zawsze okazywała – wszystko to pozostało bez najmniejszego wpływu na 
despotyzm życia. Straciła syna, straciła kochanka – nie zostało jej nic. Nawet 
obietnica powrotu Lancelota okazała się złudą. Obietnica ta była dla niej powodem 
do życia, oparciem – nie szczególnie solidnym, ale wystarczającym do utrzymania 
się na nogach. Przez wiele lat Elaine jakoś sobie radziła. Nie mając zbyt 
wygórowanych wymagań, potrafiła długo karmić się słabą nadzieją. Ale w końcu 
zabrakło nawet tej nadziei.
Wszyscy wyszli na mury oglądać barkę. Zamiast różanolicej dziewicy, 
z rozczarowaniem ujrzeli w niej jejmość w średnim wieku, z dłońmi w rękawiczkach, 
sztywno zaciśniętymi na różańcu. Śmierć postarzyła i odmieniła Elaine – to była obca 
twarz: prawdziwa Elaine odeszła nie wiadomo gdzie i zniknęła.
Nawet jeśli Lancelot był mięczakiem, kabotynem i hipokrytą, to przeżył wówczas 
ciężkie chwile. Dziedziczna skłonność do obłędu, szpetota, wieczne rozdarcie 
między wiernością ludziom a zasadom – już same te cechy z pewnością utrudniały 
zachowanie równowagi psychicznej, bez dodatkowych ciosów. A tych ostatnich 
w życiu Lancelota nie brakowało. Zniósłby je pewnie, gdyby cieszył się łaską 
twardego serca. Niestety – jego serce stworzone zostało do pary sercu Elaine, a po jej 
śmierci nie umiało udźwignąć podwójnego ciężaru. W głowie kłębiły mu się myśli 
o wszystkim, co mógł zrobić dla tej nieszczęsnej istoty i na co teraz było za późno; 
dręczyło go owo żenujące pytanie: „Kto zawinił?”, które zawsze towarzyszy 
zdarzeniom nieuchronnym.
– Nie mogłeś okazać jej odrobiny serca? – wyrzucała mu Ginewra. – Nie mogłeś 
dać jej jakiegoś pretekstu do życia? Odrobiny współczucia, dobroci, która 
utrzymałaby ją przy życiu?
Ginewra nie wiedziała, że dopiero teraz Elaine stanęła na dobre między nią 
a Lancelotem. Wypowiedziała te słowa spontanicznie, szczerze. Naprawdę żal jej 
było rywalki, spoczywającej na dnie łodzi.



ROZDZIAŁ XLI


Pomimo samobójstwa Elaine, życie na zamku Camelot toczyło się dalej. Nikt nie 
nazwałby go specjalnie szczęśliwym, ale ludzie są bardzo przywiązani do życia 
i wiele potrafią znieść. Nie był to żywot jak z bajki, lecz zwyczajne bytowanie, 
w którym jedno zdarzenie goni drugie, układając się w łańcuch przypadków. Warto 
napomknąć o pewnym komicznym incydencie, nie dlatego, żeby wiązały się z nim 
jakieś szczególne znaki lub następstwa, lecz dlatego, że był typowy dla Lancelota. 
A Lancelot potraktował go po swojemu.
Leżał sobie Lancelot w lesie, na brzuchu, a jakie smutne myśli go trapiły – nikt 
nie wie, gdy oto stanęła przed nim łuczniczka, polująca w pobliskich ostępach. Nie 
wiadomo dokładnie, czy była to baba-chłop, z wąsikiem i w męskim odzieniu, czy 
też znana nam z licznych filmów słodka idiotka, paradująca z łukiem, bo to ładnie 
wygląda. Zoczywszy Lancelota, myślała z początku, że to zając. Musiała to być 
jednak baba-chłop, bo chociaż pomylenie mężczyzny z zającem pasowałoby raczej 
do słodkiej idiotki, ta ostatnia na pewno nie trafiłaby strzałą w cel. Lancelot zerwał 
się z krzykiem, bo strzała wbiła mu się w zadek na dobre sześć cali.
– Pani! – wrzasnął wściekły – lub zjawo! Kimkolwiek jesteś, w złą godzinę 
napięłaś łuk! Sam diabeł uczył cię chyba strzelania!
Pomimo rany w miejscu, gdzie plecy tracą swą szlachetną nazwę, Lancelot 
uczestniczył w najbliższym turnieju – istotnym z racji kilku incydentów. Atmosfera 
napięcia, która opanowała Camelot (i której jeden Lancelot w prostoduszności swojej 
nie dostrzegał), przeniosła się i na westminsterskie turnieje. Przede wszystkim, Król 
Artur postanowił umocnić swoją pozycję w trójkącie małżeńskim. W tym celu – 
szaleniec! – oświadczył, że zmierzy się w turnieju z Lancelotem. Podczas walki 
nerwy go poniosły i zaczął naprawdę dybać na przyjaciela. Nie uczynił, co prawda, 
nic niegodnego rycerza, i Lancelot nie poniósł ostatecznie najmniejszego szwanku – 
ale fakt był faktem i nic już nie mogło cofnąć zmiany, jaka zaszła w ich wzajemnych 
stosunkach. Nie przestali się przyjaźnić, a jednak w krótkiej chwili gniewu podczas 
walki Artur stał się zdradzonym mężem, Lancelot zaś – zdrajcą. Ukrywana 
w podświadomości prawda wyszła na jaw – to jedna, lecz nie jedyna z możliwych 
interpretacji. Pamiętajmy, że wiele czasu minęło, odkąd Artur był beztroskim 
Wartem, a potem pławił się w sukcesach własnego dworu i królestwa. Może znużyły 
go waśnie, machinacje kliki Orknejów, dziwactwa nowej mody, perypetie życia 
małżeńskiego i meandry sprawiedliwości? Może stanął do walki z Lancelotem 
w podświadomej nadziei, że przyjaciel go zabije? Może ten sprawiedliwy, 
szlachetny, prostoduszny człowiek odgadł instynktownie, że jedynym rozwiązaniem 
dla niego samego i najdroższych mu istot jest śmierć, po której Lancelot mógłby 
wreszcie poślubić Królową i pojednać się z Bogiem? Może dawał Lancelotowi szansę, 
aby go zabił w honorowej walce, bo był już bardzo, bardzo zmęczony? Możliwe. Tak 
czy owak, nie wyszło z tego nic. Gniew Króla wypalił się szybko i znów pozostała 
tylko miłość.
W tym samym turnieju miał miejsce jeszcze jeden znamienny fakt: naiwny 
Lancelot do końca zraził sobie Orknejów, wysadzając ich z siodła wszystkich, oprócz 
Garetha
– a Mordreda i Agravaine’a nawet po dwa razy. Trzeba było być świętym, albo 
głupcem, żeby raz po raz ratować wrogom życie, na Wieżach Płaczu i w innych 
okolicznościach. Ale pokonać ich potem w turnieju, na oczach wszystkich, i to 
w takim stylu – na to pozwolić sobie mógł jedynie skończony idiota. Gawaine, 
przyznać trzeba, miał zawsze dość przyzwoitości, by nie przykładać ręki do spisków 
na życie Lancelota, a Gaheris był na to za tępy. Ale Mordred i Agravaine – 
przywódcy modnej młodzieży – nie mieli skrupułów: ostateczne rozwiązanie 
konfliktu między nimi a Wodzem Naczelnym stało się od tego dnia kwestią czasu.
Trzeci ważny incydent: Gareth walczył w Westminsterze po stronie Lancelota. 
Widzowie dostrzegli podwójny dramatyzm sytuacji: Król przeciwko przyjacielowi, 
Gareth przeciwko braciom.
Wszystko to razem wróżyło straszną burzę. I rzeczywiście, burza wkrótce 
nadeszła – jak zwykle z najmniej oczekiwanej strony.
Był sobie rycerz pospolitych manier, imieniem Sir Meliagrance, który nie czuł się 
dobrze na dworze Artura. Gdyby żył wcześniej, w czasach, gdy człowieka sądzono 
na podstawie czynów, wiodłoby mu się zapewne całkiem nieźle. Niestety, należał do 
młodszej generacji, zdominowanej przez dyktaty mody lansowanej przez Mordreda, 
więc oceniano go według nowych kryteriów. Wszyscy wiedzieli, że Sir Meliagrance 
nie jest, jak to się mówi, „artykułem z górnej półki” – on sam również o tym wiedział 
i nie był z tej racji szczęśliwy. (Kategorię „górnej półki” wymyślił Mordred). Sir 
Meliagrance miał ponadto jeszcze jeden kłopot, który zbrzydził mu dworskie 
towarzystwo: od pierwszego dnia rozpaczliwie, beznadziejnie kochał się 
w Ginewrze.
Nagła wiadomość zastała Artura i Lancelota w kręgielni. Od pewnego czasu 
przyjęli zwyczaj oddalania się w to niemodne już miejsce na spokojną pogawędkę.
– Nie, Lance, mylisz się – mówił właśnie Artur. – Nigdy nie rozumiałeś biednego 
Tristana.
– To był kawał łobuza – upierał się przy swoim Lancelot.
Mówili o Tristanie w czasie przeszłym, gdyż przedmiot ich sporu został w końcu 
zamordowany przez zdesperowanego Króla Marka, w chwili gdy grał na harfie dla 
Pięknej Izoldy.
– Nawet zmarłego, nie waham się nazwać go łobuzem – dodał Lancelot.
Król sprzeciwił mu się gwałtownym ruchem głowy.
– To nie był łobuz – powiedział. – To był błazen. Postać komiczna. Zawsze 
pakował się w sytuacje bez wyjścia.
– Błazen?
– Powiedzmy: fantasta – uściślił Król. – To główna cecha błazna. Weźmy choćby 
te jego romanse.
– Masz na myśli Izoldę o Białych Dłoniach?
– Jestem pewien, że Tristan padł ofiarą pomyłki. Szalał za Piękną Izoldą, a potem 
o niej zapomniał. Trafił do łoża drugiej Izoldy, i nagle coś mu się nie spodobało. 
Odkrył, że istnieją dwie Izoldy. Ogromnie się stropił. „Ja tu – myśli sobie – figluję 
w łożu z Izoldą o Białych Dłoniach, gdy tymczasem zawsze kochałem i kocham tylko 
Piękną Izoldę!”. Nic dziwnego, że się zdenerwował. A potem mało brakowało, 
a straciłby życie w wannie, z ręki Królowej Irlandii. Powiadam ci, tego chłopca 
prześladowała farsa. Musisz wybaczyć mu, że zachował się jak łotr.
– Ja... – zaczął Lancelot, ale właśnie w tej chwili przybył posłaniec.
Posłańcem był mały, zdyszany chłopak, z kaftanem rozerwanym pod prawą 
pachą. Jedną ręką przytrzymywał rozdarcie kaftana i mówił bardzo prędko.
Chodziło o Królową. Przyszedł pierwszy dzień maja i Królowa wybrała się na 
majówkę. Wyruszyła z samego rana, jak kazał obyczaj, chcąc o dziesiątej przed 
południem być już z powrotem, z naręczem pierwiosnków, fiołków, kwitnącego 
głogu i różnych innych zielonych gałązek, które w pierwszy majowy poranek zbierać 
wypadało. Straż przyboczna – rycerze Królowej, noszący emblematy swojej funkcji – 
została na zamku, a Ginewrze towarzyszyło tylko dziesięciu rycerzy po cywilnemu. 
Wystroili się na zielono, dla uczczenia święta wiosny. Był wśród nich Agravaine, 
który ostatnio trzymał się blisko Królowej, żeby móc ją szpiegować. Lancelotowi 
Królowa nakazała zostać w zamku.
Wracali już z majówki, weseli, rozgadani, z kwieciem i zieleniną – aż tu nagle 
wyskakuje na nich z zasadzki Sir Meliagrance. Sprawa „górnej szuflady” dręczyła go 
tak długo, że w końcu postanowił rzeczywiście zachować się jak prostak, skoro i tak 
go wszyscy za takiego mieli. Wiedział, że ludzie Królowej będą nie uzbrojeni i że nie 
będzie wśród nich Lancelota. Prowadził z sobą silny oddział łuczników i zbrojnych. 
Jego zamiarem było porwać Królową.
Doszło do walki. Rycerze Królowej bronili jej, jak mogli, mieczami i sztyletami, 
ale wszyscy zostali ranni, w tym sześciu poważnie. Ginewra w końcu sama się 
poddała, chcąc ratować ich życie. Zawarła układ z Sir Meliagrancem (który, 
nawiasem mówiąc, nie najlepiej się czuł w roli łotra): ona każe swym ludziom złożyć 
broń, a on w zamian zabierze wszystkich rannych do swojego zamku, gdzie i ją 
zamierzał zabrać, i pozwoli im spać w poczekalni przed jej komnatą. Meliagrance 
przystał na te warunki, gdyż szczerze kochał Ginewrę, wstydził się swego 
zbójeckiego postępku i rozumiał bezsens miłości pod przymusem. Biedaczek, nie był 
stworzony na łotra.
W bałaganie towarzyszącym formowaniu żałosnej procesji rannych 
przewieszonych przez końskie grzbiety, Królowa jedna nie straciła głowy. Kiwnęła 
na małego pazia, który dosiadał żwawego i szybkiego kuca, chyłkiem wcisnęła mu 
w garść swój pierścień i szepnęła wiadomość dla Lancelota. Paź miał przy pierwszej 
sposobności pogalopować do Camelotu co kuc wyskoczy – i tak też właśnie uczynił, 
chociaż łucznicy deptali mu po piętach.
Zademonstrował pierścień.
Lancelot już w połowie relacji wołał o zbroję. Gdy paź Królowej kończył 
sprawozdanie, Artur klęczał u stóp Lancelota i dopinał rzemienie jego 
nagolenników.



ROZDZIAŁ XLII


Gdy łucznicy wrócili z konnego pościgu z żałobnymi minami i wiadomością, że 
nie udało im się dopaść pazia, Sir Meliagrance od razu się domyślił, co będzie dalej. 
Szalał z rozpaczy – po pierwsze dlatego, że świadom był nieroztropności i podłości 
swego postępku, a po wtóre dlatego, że szczerze i głęboko kochał Królową. 
Zachował jednak resztki zawadiackiej dumy i czuł, że zabrnął zbyt daleko, aby teraz 
się wycofać. Nie wątpił, że Lancelot przybędzie bezzwłocznie na wezwanie Ginewry, 
a zatem należało uczynić wszystko, aby zyskać na czasie. Zamek nie był gotowy do 
odparcia oblężenia – trzeba było go przygotować, gdyż rysowały się spore szanse 
pomyślnych pertraktacji z przeciwnikiem, skoro na zamku znajdowała się Królowa. 
Należało tylko za wszelką cenę opóźnić odsiecz Lancelota. Sir Meliagrance miał 
absolutną rację co do tego, że Lancelot ruszy na pomoc, gdy tylko przywdzieje 
zbroję. Najlepszym sposobem na zatrzymanie go wydawała się pułapka zastawiona 
na wąskiej leśnej polanie, przez którą musiał przejechać. Polanka była tak wąską 
kiszką, że ukryci za drzewami łucznicy na pewno zdołaliby zabić konia pod 
Lancelotem, a może nawet przeszyć strzałami pancerz rycerza. Od czasów niepokoju 
wszystkie leśne drogi oczyszczono z krzaków na poboczach na szerokość strzału 
z łuku po każdej stronie – lecz z uwagi na specyfikę terenu o tej jednej polance 
zapomniano. A dobrze wymięrzona strzała mogła z bliskiej odległości przebić 
pancerz; Meliagrance znał się na tych sprawach.
Pułapkę urządzono natychmiast, a na zamku trwały gorączkowe przygotowania. 
Pasterze na gwałt spędzali bydło do obór: spłoszone zwierzęta albo lazły na 
manowce, albo wpadały nawzajem na siebie, albo za nic nie chciały przekroczyć 
bramy. Chłopcy studzienni znosili kubły wody do wielkich kadzi – zamek należał 
bowiem do tych niefortunnie zaprojektowanych, których konstrukcja, wywodząca 
się bodajże z Irlandii, nie przewidywała wewnętrznej studni. Pokojówki biegały 
w kółko, bliskie histerii, ponieważ Sir Meliagrance, jak większość osobników „z 
dolnych szuflad”, uparł się podjąć pojmaną Królową w stylu nienagannie 
wykwintnym. Pokojówki szykowały więc buduary, przewieszały do nich arrasy 
z kawalerskiej sypialni pana, polerowały srebra i wysyłały umyślnych do sąsiadów 
z prośbą o pożyczenie złotych półmisków. Ginewra, na okres przygotowań 
apartamentów ulokowana w małej poczekalni, przyczyniała się do jeszcze większego 
zamieszania, żądając bandaży, noszy i gorącej wody dla swoich rannych. Sir 
Meliagrance biegał po schodach z góry na dół, wykrzykując: „Tak, pani, 
sekundeczkę!”, albo: „Marianno! Marianno! Gdzie, u licha, położyłaś świece?”, albo: 
„Mój Murdochu, zabierzcie no mi zaraz owce z tarasu!”. Z rzadka tylko znajdował 
chwilę na to, aby przyłożyć czoło do chłodnego muru, chwycić się za nadwerężone 
serce, pożałować własnej głupoty – i dalej psuć i tak już bardzo lichy plan działania.
Królowa pierwsza doszła do ładu ze swoimi planami. Zajmowała się tylko 
opatrywaniem rannych, a jej żądania spełniano w pierwszej kolejności. 
Zakończywszy samarytańską posługę, siedziała otoczona dworkami w wykuszu 
okiennym, spokojna jak oko cyklonu – gdy nagle jedna z panien zawołała, że coś 
nadciąga drogą.
– To wóz – powiedziała Królowa. – Na pewno wiezie zaopatrzenie do zamku.
– Na wozie siedzi rycerz – rzekła panna. – Rycerz w zbroi. Widocznie wiozą go 
na szubienicę.
W owych czasach hańbą dla rycerza było jechać na wozie.
Zauważyły jednak, że za wozem pędzi rumak, i to galopem, ciągnąc lejce po 
ziemi. Po chwili stwierdziły ze zgrozą, że koń ciągnie po ziemi nie tylko lejce, ale 
i własne wnętrzności. Był najeżony strzałami, a wzrok miał całkiem nieprzytomny. 
Prawdopodobnie w szoku nie odczuwał bólu. Był to koń Lancelota, a na wozie gnał 
jego pan we własnej osobie, okładając płazem miecza szkapę pociągową. Zgodnie 
z planem Meliagrance’a, Lancelot wpadł był w pułapkę, potem przez jakiś czas ścigał 
napastników, którzy jednak łatwo umknęli zakutemu w żelazo rycerzowi, 
przeskakując żywopłoty i rowy – na koniec postanowił resztę drogi przebyć pieszo, 
nie bacząc na ciężar zbroi. Meliagrance liczył na to, że marsz okaże się ponad siły 
człowieka obciążonego ekwipunkiem ważącym tyle, ile on sam – lecz nie wziął pod 
uwagę możliwości zdobycia wozu z koniem. Niechaj o bezmiernym oddaniu 
Lancelota dla Królowej zaświadczy fakt, że – jak powiadają – wpierw przebył on 
wpław na koniu Tamizę, między mostami Westminster a Lambeth, niepomny na to, 
że wystarczyłby drobny błąd, by nurt pochłonął go w pancernej zbroi.
– Jak śmiałaś sądzić, że to rycerz wieziony na egzekucję! – zbeształa dworkę 
Królowa. – Głupia gęś! Ośmielasz się porównywać Sir Lancelota z byle 
rzezimieszkiem?
Skarcona panna zapłoniła się i nie wyrzekła ani słowa. Tymczasem Lancelot 
rzucił lejce struchlałemu woźnicy i wpadł jak burza na zwodzony most, krzycząc 
wniebogłosy.
Sir Meliagrance usłyszał o przybyciu Lancelota, gdy ten szturmował bramę 
główną. Spocony, zaskoczony strażnik chciał mu zatrzasnąć wrota przed nosem, ale 
otrzymał żelazną pięścią tak silny cios w ucho, że bez ducha rozciągnął się na ziemi. 
Bezbronne wrota rozchyliły się przed Lancelotem. Lancelot, co mu się bardzo rzadko 
zdarzało, szalał z wściekłości, może pod wpływem widoku cierpień drogiego 
rumaka.
Meliagrance, który właśnie doglądał grupy zbrojnych rozbierających drewniane 
baraki na głównym dziedzińcu (obawiano się bowiem „greckiego ognia”), stracił 
resztki nerwów. Rzucił się pędem do kuchennych schodów i już po chwili klęczał 
przed Królową, gdy tymczasem Lancelot awanturował się u bramy, żeby go w tej 
chwili wpuszczono do Ginewry.
– I cóż tym razem? – spytała Ginewra, patrząc z niedowierzaniem (i, dodajmy, 
swoistą czułością) na rozciągniętego u jej stóp grubianina. Bądź co bądź, jest to spory 
komplement dla kobiety, zostać porwaną przez mężczyznę, który kocha się w niej na 
zabój, zwłaszcza, gdy wszystko szczęśliwie się skończyło.
– Poddaję się! Poddaję! – wrzeszczał Sir Meliagrance. – Poddaję się tobie, 
ukochana Królowo! Ratuj mnie przed tym strasznym Lancelotem!
Ginewra promieniała urodą – czy to dzięki majówce, czy z racji komplementu, 
jakim było dla niej porwanie przez nieokrzesanego rycerza, czy też może 
w typowym dla kobiet przeczuciu szczęścia – nie wiadomo. Dość, że radość ją 
rozpierała i Ginewra nie miała pretensji do porywacza.
– Dobrze – odparła z wesołą roztropnością. – Im mniej szumu powstanie wokół 
całej sprawy, tym lepiej dla mojej reputacji. Spróbuję udobruchać Sir Lancelota.
Sir Meliagrance wydał tak głębokie westchnienie ulgi, że aż mu świsnęło 
w piersiach.
– To rozumiem! – uradował się. – Żal by było ptaka, no nie? Ehem! Ehem! 
Łaskawa pani wybaczy, że się tak wyrażam. Czy Wasza Wysokość zechce, jak już 
udobrucha Sir Lancelota i w ogóle, zatrzymać się na nocleg w moim zamku, znaczy 
się, dla towarzystwa rannym rycerzom?
– Zastanowię się – rzekła Królowa.
– Rano wszyscy spokojnie sobie wyjedziecie – perswadował Sir Meliagrance – 
i zapomnimy o całej hecy. Tak by było bardziej przystojnie. Mogłaby Wasza Miłość 
rozgłosić, że była u mnie w gościnie.
– No dobrze – zgodziła się łaskawie Królowa, po czym zeszła na dół do Sir 
Lancelota. Sir Meliagrance otarł spocone czoło wielką chustką.
Lancelot stał na wewnętrznym dziedzińcu i wywoływał wroga. Z zamku wyszła 
Ginewra. Ich oczy odnalazły się po dawnemu, nim padło choćby jedno słowo. 
Lancelot poczuł nagle, że nigdy nie było ani Elaine, ani wyprawy po Świętego 
Graala. Za to Ginewra wyraźnie skapitulowała: jej spojrzenie mówiło, że godzi się na 
każdy wybór Lancelota – niech sobie kocha Boga, niech robi co chce – byleby nie 
przestawał być Lancelotem. Królowa odzyskała spokój ducha i rozsądek. Wyzbyła 
się nienasyconej zachłanności: dość jej było, że ogląda Lancelota żywego. Oboje jakby 
nagle odzyskali młodość – znów byli młodzieńcem i dziewczyną, których oczy 
przyciągnęły się z zapomnianą już niemal magnetyczną siłą w mroku sali tronowej 
zamku Camelot. Ginewra ostatecznie wygrała swoją batalię właśnie dzięki 
kapitulacji.
– Czy wolno wiedzieć, o co tyle szumu? – spytała Królowa, przyjmując po 
dawnemu intymny, żartobliwy ton. Znów byli zakochani.
– Jak to, pani? Ty pytasz? – podjął grę Lancelot, ale zaraz spoważniał i spąsowiał 
z gniewu: – Ustrzelili mi konia!
– Dzięki ci za przybycie – rzekła Królowa śpiewnym głosem, który jej rycerz tak 
dobrze pamiętał. – Dzięki za pomoc i odwagę. Człowiek, który sprawił ci przykrość, 
poddał się i winniśmy mu wybaczyć.
– Nie miał prawa zabijać niewinnego konia!
– Już mu darowałam.
– Gdybym wiedział, że się tak łatwo dogadacie – odrzekł Lancelot z nutką 
zazdrości w głosie – nie gnałbym tutaj z narażeniem życia.
Królowa ujęła go za rękę, uwolnioną z żelaznej rękawicy.
– Złościsz się, że spełniłeś dobry uczynek? – spytała słodko. Lancelot milczał.
– Tamten człowiek mnie nie obchodzi – zapewniła, rumieniąc się wdzięcznie. – 
Uznałam po prostu, że roztropnie będzie uniknąć skandalu.
– Mnie tym bardziej na skandalu nie zależy.
– Postąpisz, jak uważasz – rzekła Królowa. – Walcz z nim, jeśli tak ci się podoba. 
Wybór należy do ciebie.
Lancelot spojrzał jej w oczy.
– O, pani! – rzekł. – Uczynię wszystko, aby cię zadowolić. Sama twoja obecność 
czyni mnie szczęśliwym.
Zawsze w chwilach wzruszenia popadał w patetyczny ton.



ROZDZIAŁ XLIII


Rannych rycerzy poukładano spać na noszach w antykamerze, skąd wchodziło 
się do sypialni Królowej. Jedyne okno tej sypialni nie miało szyb. Miało za to kraty.
Lancelot już wcześniej dostrzegł był w ogrodzie drabinę w sam raz do swoich 
celów. Chociaż wcale się nie umawiali, Królowa czekała. Ujrzawszy w oknie 
pobrużdżone oblicze z zadartym nosem wzniesionym ku gwiazdom, ani przez 
moment nie pomyślała, że to potwór, albo duch. Przeczekała tylko najdziksze bicie 
serca, od którego krew w szyi pulsowała niebezpiecznie, a potem cicho podeszła do 
okna.
Nikt nie wie, co tam do siebie mówili. Malory podaje, że „karmili się wzajem 
rozlicznymi skargi”. Prawdopodobnie doszli zgodnie do porozumienia, że nie godzi 
się oszukiwać Artura, skoro go kochają. Może Lancelot zdołał w końcu wyjaśnić 
Ginewrze sprawę Boga, a ona jemu – sprawę bezdzietności. Może ustalili, że oto 
uznają swój grzeszny romans za zakończony.
A potem Lancelot szepnął:
– Jaka szkoda, że nie mogę wejść do środka.
– Ja także żałuję.
– A więc chciałabyś, pani, bym znalazł się przy tobie?
– Z całego serca.
Ostatni złamany pręt żelaznej kraty skaleczył dłoń Lancelota aż do kości.
Potem szepty ucichły i ciemną komnatę zaległa cisza.
Nazajutrz rano Królowa Ginewra długo spoczywała w łożu. Sir Meliagrance, 
pragnąc bezpiecznie i jak najszybciej zakończyć sprawę, krzątał się z ożywieniem po 
antykamerze i miał już tylko jedno życzenie: żeby Ginewra się wyniosła. Między 
innymi dlatego, że było dlań nieznośnym gościć pod własnym dachem Królową, 
którą uwielbiał, nie mogąc jej zdobyć.
Wreszcie – chcąc ją ponaglić i zaspokoić niepohamowaną ciekawość zakochanego 
– wkroczył do sypialni z zamiarem obudzenia Ginewry. W epoce rozluźnienia 
rygorów obyczajowych był to krok dopuszczalny.
– Dopraszam się łaski... – rzekł nieśmiało od progu. – Czy Wasza Wysokość 
niedomaga, że śpi tak długo?
Ukradkiem spoglądał na swoje nieosiągalne bóstwo w pościeli. Krew z rozciętej 
ręki Lancelota poplamiła całą bieliznę.
– O, zdrajczyni! – pojął nagle prawdę Sir Meliagrance. – Zdrajczyni! Zdradziłaś 
Króla Artura!
Szalał z gniewu i zazdrości, sam również czując się zdradzonym. Kiedy bowiem 
jego własne umizgi poszły na marne, uwierzył, że Królowa jest niewiastą bez 
grzechu. Więcej: wyrzucał sobie, że dybiąc na nią, sam popełnił grzech. Teraz pojął, 
że go oszukała, udając cnotliwą, gdy tymczasem, tuż pod jego nosem, zadawała się 
z rannymi rycerzami! Z tego, co ujrzał, wyciągnął mylny wniosek, że krew pochodzi 
z ran któregoś z rycerzy – inaczej po cóż by się Ginewra upierała, by mieć ich 
w antykamerze? Miotała nim najdziksza zazdrość i furia. Naruszonych krat w oknie 
nawet nie zauważył, gdyż starannie powstawiano je na miejsce.
– Zdrajczyni! O, zdrajczyni! Oskarżam panią o zdradę stanu! Wrzaski Sir 
Meliagrance’a ściągnęły rannych rycerzy, którzy, kulejąc, zbliżyli się do drzwi. 
Wrzawa rosła. Już i garderobiane, i pokojówki, i paziowie, i stajenni, i paru 
giermków zbiegli się popatrzeć na awanturę.
– Wszyscy łżą! – pieklił się Sir Meliagrance. – Albo przynajmniej niektórzy! Tutaj 
był ranny rycerz!
– To nieprawda – rzekła spokojnie Ginewra. – Moi ludzie to potwierdzą.
– Nieprawda! – potwierdzili chórem ranni rycerze. – Wybieraj, z którym z nas 
chcesz walczyć! Każdy stanie:
– Nikt mi nie będzie stawał! Dość tej napuszonej mowy! Ranny rycerz wysypiał 
się tutaj z jejmością!
Mówiąc to, wskazał ślady krwi na pościeli – dowód, przyznać należy, 
przekonywający. Wtem między spokorniałą nagle strażą Królowej zjawił się Sir 
Lancelot. Nikt nie zwrócił uwagi na rękawicę osłaniającą jego dłoń.
– Co się tu dzieje? – spytał Lancelot.
Meliagrance jął z zapałem wyniszczać mu sprawę, zadowolony, że oto trafił mu 
się nowy słuchacz. Zachowywał się jak osobnik szalony z rozpaczy.
Wysłuchawszy go, Lancelot rzekł lodowatym tonem:
– Pozwolę sobie przypomnieć szanownemu panu jego własne niedawne 
zachowanie wobec Królowej.
– Co to ma do rzeczy? Nie rozumiem. Wiem jedno: w tej komnacie był nocą jakiś 
rycerz!
– Radzę liczyć się ze słowami!
Lancelot zgromił wzrokiem Sir Meliagrance’a, chcąc go przywołać do zdrowego 
rozsądku. Obaj doskonale wiedzieli, że zarzut tej miary musi skończyć się sądem na 
polu walki, Lancelot próbował zatem uświadomić przeciwnikowi, z kim się zmierzy. 
Sir Meliagrance wreszcie to pojął. Ni stąd, ni zowąd, spojrzał na Lancelota z wielką 
godnością.
– Ty też lepiej uważaj, Sir Lancelocie – wycedził. – Wiem, że jesteś najlepszym 
rycerzem na świecie, ale uważaj, abyś nie stanął po złej stronie. Pan Bóg potrafi razić 
ostrzem sprawiedliwości, Sir Lancelocie.
Kochanek Królowej zacisnął zęby.
– Tę decyzję pozostawimy Panu Bogu – rzekł. Po chwili dodał uroczystym 
tonem:
– Oświadczam wszem i wobec, że żaden z rannych rycerzy nie odwiedził 
minionej nocy łoża Królowej. Jeżeli waszmość chcesz o to ze mną walczyć, jestem 
gotów.
Lancelot w sumie aż trzy razy ratował Królową przed stosem: pierwszy raz 
bronił prawdy przeciwko Sir Madorowi, drugi raz bronił półprawdy – wyrażonej 
wątpliwą grą słów – przeciwko Sir Meliagrance’owi, za trzecim zaś razem stanął 
w obronie fałszywej racji. Każdy kolejny pojedynek przybliżał Lancelota i Królową 
do ostatecznej katastrofy.
Sir Meliagrance rzucił rękawicę. Niezachwiana pewność własnej racji zrodziła 
w nim zacięty upór. Wolał zginąć, niż się wycofać. Lancelot podjął rękawicę – nie 
miał wyboru. Tłum świadków obserwował dopełnianie formalności pojedynku – 
odciskanie sygnetów na pieczęciach i ustalanie terminu. Sir Meliagrance spokorniał 
nieco. Widząc, że z własnej woli wpadł w tryby srogiej machiny sprawiedliwości, dał 
pole refleksji, refleksja zaś – jak zwykle w takich razach – zrodziła wątpliwości. Sir 
Meliagrance nie był człowiekiem konsekwentnym.
– Sir Lancelocie – zagadnął pojednawczo. – Skoro już musimy się bić, nie 
zamierzasz, mam nadzieję, dybać na mnie podstępnie przed pojedynkiem?
– Oczywiście, że nie! – zdumiał się szczerze Lancelot.
Był prostoduszny, tak samo jak Artur: właśnie dlatego stale pakował się 
w kłopoty – nie rozumiał, na przykład, na co się naraża, wysadzając z siodła 
Orknejów na turnieju w Westminsterze. Nie doceniał ludzkiej podłości.
– Więc do dnia pojedynku pozostaniemy przyjaciółmi? – upewnił się Sir 
Meliagrance.
Sir Lancelot poczuł dobrze sobie znane ukłucie wstydu: miał bić się 
z człowiekiem o to, że ów powiedział prawdę.
– Oczywiście – zgodził się tym chętniej. – Pozostaniemy przyjaciółmi.
W przypływie serdeczności, wyciągnął rękę do Meliagrance’a.
– No to na razie zawrzyjmy pokój – ucieszył się tamten. – Co złego, to nie my! 
Czy chcesz, panie, zwiedzić mój zamek?
– Bardzo chętnie.
Meliagrance oprowadził Lancelota po zamku, z komnaty do komnaty – aż doszli 
do salki z zapadnią w podłodze. Lancelot nastąpił na ruchomą deskę, czeluść się 
rozwarła i rycerz spadł z wysokości sześćdziesięciu stóp. Wylądował w lochu na 
grubym pokładzie słomy. Meliagrance kazał ukryć jego konia i pospieszył do 
Królowej z wiadomością, że jej rycerz pojechał przodem do Camelotu. Znane 
powszechnie nagłe odjazdy Lancelota nadały temu kłamstwu pozór prawdy. W ten 
sposób Meliagrance zabezpieczył się, we własnym mniemaniu, na wypadek, gdyby 
Pan Bóg miał dokonać niewłaściwego wyboru w sporze o cześć Królowej – Sir 
Meliagrance, jak widać, też był na bakier z zasadami.



ROZDZIAŁ XLIV


Drugi honorowy pojedynek Lancelota miał przebieg równie sensacyjny jak walka 
z Madorem. Lancelot i tym razem stawił się w ostatniej chwili – a nawet odrobinę się 
spóźnił. Czekano nań długo, a gdy całkiem stracono nadzieję, poproszono Sir 
Lavine’a, aby stanął w szranki zamiast Lancelota. Sir Lavine właśnie jechał na 
stanowisko, gdy na plac wpadł jak burza wielki rycerz na białym rumaku, należącym 
do Meliagrance’a. Aż do owego ranka Lancelot siedział zamknięty w lochu.
Na szczęście dziewczyna, która mu przynosiła jedzenie, korzystając 
z nieobecności pana, uwolniła więźnia za jednego całusa. Lancelot miał z tej racji 
pewne skrupuły, jednak doszedł do wniosku, że okoliczności go usprawiedliwiają.
Meliagrance spadł z konia w pierwszym starciu i odmówił powstania z ziemi.
– Poddaję się. I tak już po mnie.
– Wstawaj pan, wstawaj. Jeszcze nawet nie zaczęliśmy.
– Nie wstanę! – zawziął się Sir Meliagrance.
Lancelot stał nad nim i nie wiedział, co robić. Meliagrance’owi należało się 
solidne lanie za zabicie konia i za pułapkę w podłodze. Z drugiej jednak strony, 
wiedząc, że oskarżenia przeciwnika były w zasadzie słuszne, Lancelot wcale się nie 
kwapił do zadania mu śmiertelnego ciosu.
– Litości! – jęknął Sir Meliagrance.
Lancelot zerknął ku namiotowi, w którym siedziała Królowa pod okiem 
głównodowodzącego straży. Nikt z widzów nie dostrzegł pytającego spojrzenia spod 
wielkiego hełmu.
Dostrzegła je – a raczej przeczuła – tylko Ginewra. Dała znak obróconym ku 
ziemi kciukiem i dla pewności powtórzyła go kilkakrotnie.
Publiczność zamarła. Wszyscy z zapartym tchem wpatrywali się w walczących, 
jak stado sępów śledzących ofiarę w ostatnich chwilach życia. Oczekiwali 
śmiertelnego ciosu, jak widownia rzymskiego Koloseum, albo kibice hiszpańskiej 
corridy. Byli pewni, że Lancelot zaraz taki cios zada. Uważano, że Meliagrance 
obraził Królową znacznie poważniej niż swego czasu Mador – dlatego ogół widzów 
podzielał zdanie Ginewry, że oszczerca musi zapłacić życiem. W owych czasach 
bowiem miłość pojmowano inaczej niż dziś: miała być rycerska, dojrzała, wieczna 
i wzniosła – najlepiej platoniczna. W sprawie miłości nie należało pochopnie 
oskarżać. Nie to, co teraz, kiedy miłość potrafi zacząć się i skończyć w jeden 
weekend.
Widownia ujrzała jednak, że Lancelot się waha i usłyszała jego stłumiony głos 
z czeluści hełmu. Lancelot proponował układy.
– Dam ci fory – przyrzekał – jeżeli staniesz i będziesz walczył ze mną jak należy, 
na śmierć i życie. Zdejmę hełm, odsłonię lewą część ciała, zrezygnuję z tarczy, 
przywiążę sobie lewą rękę do pleców. Odpowiada ci taki układ? Staniesz do walki, 
gdy zrobię, co obiecałem?
Z ust Meliagrance’a, który czołgał się właśnie ku loży Króla, dobył się 
histeryczny pisk:
– Zapamiętajcie wszyscy jego słowa! Wszyscy słyszeli! Przyjmuję propozycję! 
Tylko pilnujcie, żeby wszystkiego dotrzymał! Lewa strona bez zbroi, żadnej tarczy, 
żadnego hełmu, i niech mu lewą rękę przytroczą do pleców! Wszyscy słyszeli! 
Wszyscy słyszeli!
– Wykonać! – krzyknął gromko Król.
Heroldzi i giermkowie zeszli na arenę. Meliagrance’a uciszono. Wszyscy 
wstydzili się za niego. W pełnej niesmaku ciszy, przy wtórze gniewnych pouczeń 
Meliagrance’a, niechętne dłonie rozbroiły i związały Lancelota. Wykonawcy 
niemiłego zadania czuli się jak kaci przy egzekucji ukochanego skazańca – ustępstwa 
Lancelota wydały im się bowiem grubo przesadne. Kiedy mu przywiązali lewą rękę 
i podali miecz, każdy kolejno klepnął go po plecach, popychając tym samym 
w stronę Meliagrance’a, lecz żaden nie spojrzał mu w oczy.
Coś błysnęło na piasku areny – jak łosoś wyskakujący nagle z wody: to Lancelot 
obnażył lewy bok na pierwszy cios. Miecz świsnął w powietrzu, lecz nieoczekiwanie 
geometria sceny zmieniła się jak w dziecięcym kalejdoskopie i zamiast ciosu 
Meliagrance’a publiczność ujrzała cios zadany przez Lancelota.
Sir Meliagrence’a ściągnięto z placu końmi. Gdy zdjęto hełm, jego głowa 
rozpadła się na dwa kawałki.



ROZDZIAŁ XLV


Kończy się historia o cudzoziemcu z Benwick, który skradł miłość Królowej 
Ginewry, porzucił kochankę dla Boga, a potem wrócił do niej, łamiąc ślubowanie. 
Była to opowieść o miłości w dawnym stylu – wiernej miłości ludzi dorosłych, jakże 
innej od dzisiejszych szczeniackich romansów rodem z kiepskiego kina. Bohaterowie 
naszego romansu przez ćwierć wieku dążyli ku sobie – i oto nastało ich babie lato. 
Lancelot dla Ginewry zrezygnował z Boga, a ona w zamian ofiarowała mu wolność. 
Elaine, która była tylko przypadkową cząstką tej układanki, na swój sposób dostąpiła 
spokoju. Artur też nie był całkiem nieszczęśliwy, chociaż jego pozycja w trójkącie 
małżeńskim wydawała się od początku najmniej godna pozazdroszczenia. Merlin nie 
przeznaczył Artura do szczęścia osobistego. Radości Artura miały być radościami 
królewskimi, a ich źródłem – pomyślność narodu. Pomyślność tę, o wieczornej 
godzinie królewskiego życia, przywrócił Lancelot swymi dwoma sensacyjnymi 
zwycięstwami. Pogoń za modą i nowoczesnością, która przez pewien czas 
demoralizowała Okrągły Stół, znacznie osłabła – wielka idea Artura ożyła na nowo. 
Artur ugruntowywał rządy Prawa. W sprawach osobistych też właściwie nie miał się 
na co uskarżać. Zawsze trzymał się z dala od problemu Ginewry i Lancelota, ufając, 
że będą dość dyskretni, aby go nie wciągać w swoje sprawy – a postępował tak nie ze 
strachu i nie ze słabości, lecz z pobudek jak najszlachetniejszych. Władza leżała 
wszak w rękach Króla. Król był tym małżonkiem, który mógł raz na zawsze, jednym 
dekretem, rozwiązać problem wszystkich trójkątów małżeńskich, za pomocą pieńka 
katowskiego lub stosu. Małżonka i jej luby byli zdani na jego łaskę. I właśnie z tej 
przyczyny – a nie z tchórzostwa – szlachetne serce Artura wybrało nieświadomość.
Babie lato było tuż-tuż. Plotki ucichły, intrygi się skończyły. Orknejowie, co 
prawda, dalej burczeli – ale cicho, prawie że spod ziemi. W opactwach i na zamkach 
możnych panów kopiści w spokoju przepisywali mszały i traktaty o życiu rycerskim, 
a iluminatorzy cyzelowali inicjały manuskryptów i pieczołowicie malowali herby. 
Złotnicy i srebmicy małymi młoteczkami wykuwali z cennych kruszców złote 
i srebrne listki, splatali złote druty i misterną koronką ozdabiali biskupie krucyfiksy. 
Piękne damy dla uciechy trzymały w klatkach gile i wróbelki, albo też sroki, które 
z niemałym trudem usiłowały uczyć ludzkiej mowy. Zapobiegliwe gospodynie 
zapełniały kredensy zapasami melasy, która była lekarstwem na złe powietrze, 
domowej roboty plastrami, zwanymi Flos Unkuentorum, którymi kurowano 
z reumatyzmu, i kulkami piżma do inhalacji. Na okres Wielkiego Postu kupowały 
daktyle, gorzką nalewkę na migdałach i śledzie hurtem po cztery szylingi sześć 
pensów za beczkę. Sokolnicy z zapałem godnym lepszej sprawy wykłócali się 
o zalety swoich ptaków. W nowo powołanych sądach (gdyż Siła Pięści odeszła 
w niepamięć) prawnicy uwijali się jak pszczółki, gryzmoląc orzeczenia o podziałach 
spadku, stanie majątku, wydziedziczeniach, konfiskatach, licytacjach i przejęciach; 
w trybie pilnym, w trybie natychmiastowym, w trybie odroczonym; nakazy zwrotu 
zajętych dóbr pod karą grzywny, orzeczenia o prawie pierwokupu, o umorzeniu dłu 
gu, o spłacie z nawiązką; Quorum bonorum, Sic et non, Pro et contra, Ius primae noctis 
i Questio quid iuris. Złodziejowi, niestety, groził stryczek za kradzież dóbr o wartości 
powyżej jednego szylinga, gdyż kodeks karny miał jeszcze swoje luki i słabości – 
chociaż ta akurat jest o tyle zrozumiała, że za szylinga można było nabyć dwie gęsi, 
cztery galony wina albo czterdzieści osiem bochnów chleba – skarby, przyznać 
trzeba, dość kłopotliwe w transporcie dla pojedynczego złodzieja. Po łąkach 
spacerowali o zachodzie słońca wiejscy kochankowie, objęci w pasie tak czule, że 
z daleka przypominali duże litery X.
W Gramarii Króla Artura panował pokój. Cieszyli się nim także Lancelot 
i Ginewra. Lecz była jeszcze czwarta osoba dramatu.
Bóg – totem Lancelota i brakujący uczestnik batalii – postanowił wkroczyć do 
akcji. Mały chłopiec, który przeglądał się w pokrywce czajnika i śnił o wodzie 
źródlanej, która umyka mu spod ust, latami marzył o dokonaniu cudu. I cudu 
dokonał, gdy jako pierwszy rycerz na świecie wyłowił Elaine z wrzącej kąpieli. Lecz 
zaraz potem, tej samej nocy, Elaine złowiła go w pułapkę i złamał swoje tabu. Przez 
ćwierć wieku wspominał z żalem ową noc, myśl o niej towarzyszyła mu stale 
podczas poszukiwań Świętego Graala. Do tamtej nocy Lancelot uważał się za 
człowieka Bożego. Potem już zawsze czuł się oszustem. I oto nadszedł czas, aby 
stanąć oko w oko ze swym przeznaczeniem.
Był pewien rycerz z Węgier, imieniem Sir Urre, który siedem lat wcześniej 
odniósł w turnieju wiele ran, walcząc z niejakim Alphagusem, którego ostatecznie 
ukatrupił. Odniósł trzy rany na głowie, cztery na ciele i jedną w lewą rękę. Matka 
zabitego Alphagusa, hiszpańska wiedźma, rzuciła urok na Sir Urrego z Węgier: jego 
rany nigdy nie miały się zabliźnić. Miały krwawić i otwierać się, aż je opatrzy 
najprzedniejszy rycerz na świecie.
Sir Urrego z Węgier wożono przez siedem lat z kraju do kraju (możliwe, że po 
prostu cierpiał na hemofilię) w poszukiwaniu najprzedniejszego rycerza, który by go 
uleczył. Wreszcie nieszczęśnik przeprawił się przez kanał La Manche na obcy, 
północny ląd. Wszędzie bowiem powtarzano mu, że jedyną szansą jest dla niego Sir 
Lancelot, postanowił więc spróbować owej szansy.
Artur, zawsze skory do znajdowania w ludziach tego, co najlepsze, nie miał 
wątpliwości, że Lance sprosta zadaniu – uznał jednak, że sprawiedliwie będzie dać 
najpierw okazję wszystkim innym rycerzom Stołu. Być może kryła się wśród nich 
nowa doskonałość, którą znajdą przypadkiem – tak, jak już się to kiedyś zdarzyło.
Dwór bawił właśnie w Carlisle, gdzie zjechał na Zielone Świątki. Postanowiono 
zebrać się na dużej łące. Sir Urrego przyniesiono w lektyce i złożono na poduszkach 
ze złotogłowiu. Niebawem miały się zacząć zabiegi uzdrawiające. Chorego otoczyło 
stu dziesięciu rycerzy (czterdziestu bowiem przebywało na misjach), ustawionych 
karnie w szyku i ubranych w paradne stroje. Na łące rozwinięto dywany i ustawiono 
namioty dla ciekawych spektaklu dam. Artur tak kochał swego Lancelota, że zadbał 
o jak najwspanialszą oprawę jego koronnego wyczynu.
Kończy się księga o Sir Lancelocie. Zaraz ujrzymy go po raz ostatni. Na razie 
schował się w zamkowym pomieszczeniu na uprzęże, skąd miał świetny widok na 
całą łąkę. Pęki skórzanych cugli wisiały na ścianach w doskonałym porządku, obok 
siodeł i barwnych ozdób dla koni. Lancelot ocenił, że takie lejce powinny utrzymać 
jego ciężar. Czekał w ukryciu i modlił się, żeby ktoś inny – może Gareth? – dokonał 
oczekiwanego cudu, lub żeby o nim samym zapomniano.
Uważasz może, Czytelniku, że to przyjemnie być najlepszym rycerzem na 
świecie? Pomyśl w takim razie o ciągłej konieczności obrony tego tytułu. Pomyśl 
o próbach, o nieustannych surowych sprawdzianach, którym mistrz poddawany jest 
dzień i noc – aż po ostatnią godzinę klęski. Postaw się na miejscu Lancelota, który 
wiedział, że klęska jest nieuchronna, choć wiedzę te ukrywał przez całe dwadzieścia 
pięć lat. Pomyśl, że masz oto stanąć przed doborową widownią – najlepszymi 
z najlepszych – i publicznie wyznać swój gzech. Wszyscy czekają na twój sukces – 
a ty poniesiesz klęskę. Ujawnisz zdradę, której się dopuszczałeś przez ćwierć wieku – 
i natychmiast przyczyna twojej klęski stanie się dla wszystkich jasna. Ta sama 
przyczyna była źródłem nieustannego wstydu, który usiłowałeś ukryć nawet przed 
sobą – lecz on dopadał cię w zaciszu pustej komnaty i kłuł dotkliwie, aż zwijałeś się 
z bólu. Cudów, o których marzyłeś, dokonać może tylko człowiek o czystym sercu. 
Tłum zgromadzony na łące oczekuje od ciebie cudu, gdyż podtrzymywałeś jego 
fałszywą wiarę w czystość własnego serca. Teraz z sercem skalanym zdradą, 
cudzołóstwem i morderstwem wyjdziesz na słońce i poddasz się próbie honorowej.
Lancelot stał w komnacie blady jak płótno. Ginewra była w tłumie gapiów – 
wiedział o tym – i ona również pobladła. Lancelot załamywał dłonie, spoglądał na 
mocne, rzemienne cugle, i modlił się najgoręcej jak umiał.
– Sir Servause le Breuse! – zawołali heroldowie. Wystąpił Sir Servause, rycerz 
z końca listy zawodników, wstydliwy, pasjonujący się tylko przyrodą, który nigdy 
w życiu z nikim nie walczył. Zbliżył się do Sir Urrego. Ten jęknął, obolały po 
dotknięciach tylu obcych rąk. Sir Servause ukląkł przy rannym i uczynił, co mógł.
– Sir Ozanna le Cure Hardy!
I tak dalej, przez całą listę stu dziesięciu, których świetlane imiona podaje 
w pełnym brzmieniu Malory, opisując całą wspaniałość ciężkich zbroi, barwy 
herbów i przepych pióropuszy. Pióropusze na hełmach upodabniały Arturowych 
rycerzy do wojowników indiańskich. Żelazne podeszwy i ostrogi podzwaniały przy 
każdym kroku. Rycerze klękali i nakładali ręce. Sir Urre krzywił się z bólu. Znów 
wszystko na nic.
Lancelot nie powiesił się na cuglach. Złamał tabu, zdradził przyjaciela, wrócił do 
Ginewry i zamordował Sir Meliagrance’a w walce o niesłuszną sprawę. Był gotów 
ponieść za to wszystko karę. Stanął na końcu szpaleru oczekujących w pełnym 
słońcu rycerzy. Chciał pozostać nie zauważony, a tymczasem przyszło mu zająć 
najbardziej rzucającą się w oczy pozycję ostatniego. Kroczył środkiem, między 
ciekawskimi spojrzeniami, jak zawsze brzydki, jak zawsze speszony, w poczuciu 
wstydu i nieuchronnej klęski. Mordred i Agravaine przysunęli się bliżej.
Lancelot ukląkł przy boku Sir Urrego i przemówił do Artura:
– Czy muszę próbować, skoro innym się nie udało?
– Tak, musisz. Rozkazuję ci.
– Więc spełnię rozkaz. Chociaż w moim pojęciu będzie to akt pychy. Czy na 
pewno nie mógłbym zostać zwolniony?
– Niesłusznie rozumujesz – odrzekł Król. – Podjęcie próby nie jest aktem pychy. 
Tylko tobie może się to udać.
Sir Urre, znacznie już osłabiony, uniósł się na łokciu.
– Ja proszę – powiedział. – Przybyłem właśnie do ciebie.
Lancelot miał łzy w oczach.
– Ach, Sir Urre! Jakże chciałbym ci pomóc, gdyby to tylko było w mojej mocy! Ale 
ty nie rozumiesz, nie rozumiesz!
– Na litość Boską! – jęknął Sir Urre.
Lancelot zwrócił oczy ku wschodowi, gdzie, jak uważał, mieszka Bóg, i wyrzekł 
w myślach te oto słowa: „Nie pragnę sławy, lecz, jeśli to możliwe, oszczędź mój 
honor. Jeśli jest wolą Twoją uleczyć tego rycerza, uczyń to proszę dla niego, nie dla 
mnie”. Potem poprosił Sir Urrego, aby pokazał mu rany na głowie.
Ginewra, która jak jastrząb obserwowała rzecz całą z namiotu, ujrzała raptem 
dwie postaci, idące chwiejnym krokiem, ramię w ramię. Tłum zafalował, podniósł się 
szum głosów i okrzyki. W górę poszybowały czapki i wiwaty, ściskano się za ręce. 
Artur, jak opętany, wykrzykiwał w kółko jedno zdanie, prosto w ucho nadąsanego 
Gawaine’a, którego siłą przytrzymywał za łokieć:
– Zamknęły się jak pudełeczko! Jak pudełeczko!
Grupka starszych rycerzy pląsała w koło, trącając się tarczami i wymierzając 
sobie sójki w bok. Giermkowie zaśmiewali się jak szaleni i klepali po ramionach. Sir 
Bors rzucił się ściskać i całować Króla Anguisha Irlandzkiego, który gwałtownie mu 
się opierał. Wytworny książę Galahalt potknął się o własny miecz i runął jak długi. 
Poczciwy Sir Belleus, który wcale nie miał pretensji o to, że mu Lancelot swego czasu 
rozciął wątrobę, świstał przeraźliwie na źdźble trawy, przytrzymywanym między 
kciukami obu dłoni. Sir Bedivere, pełen skruchy od dnia wizyty u papieża, 
grzechotał jakimiś świętymi gnatami, przywiezionymi na pamiątkę z pielgrzymki 
(na kościach widniały ozdobne napisy: „Pamiątka z Rzymu”). Sir Bliant, zawsze 
czule wspominający Dzikusa, obejmował Sir Kastora, który nigdy nie zapomniał 
rycerskiej postawy Kawalera. Subtelny i wrażliwy Aglovale, który zrzekł się zemsty 
na rodzie Orknejów, wymieniał przyjacielskie kuksańce z urodziwym Garethem. 
Mordred i Agravaine mieli kwaśne miny. Sir Mador, czerwony jak indor, godził się 
z Sir Pinelem, trucicielem, który powrócił na dwór incognito. Król Pelles wszystkim 
obiecywał nowe szaty, na swój koszt. Siwiutki jak gołąbek wujaszek Dap, tak stary, 
że za życia przeszedł do legendy, usiłował przeskoczyć przez laskę, którą się 
podpierał. Obalano namioty, fruwały proporce. Z daleka nieustanne wiwaty 
grzmiały jak werble lub odgłos burzy przetaczającej się nad wieżami zamku Carlisle. 
Całe pole, wszyscy ludzie na polu i sam zamek zdawały się pulsować rytmicznie, jak 
powierzchnia jeziora w czasie deszczu.
W samym środku tego zamieszania, zapomniany przez wszystkich, klęczał 
samotny bohater. Tylko on znał nikomu niedostępny sekret: prawdziwym cudem 
była dana mu możliwość dokonania cudu.
„I rozpłakał się Lancelot – pisze Malory – jak małe dziecię ukarane chłostą”.
EXPLICIT LIBER TERTIUS



Incipit Liber Quartus
Świeca na wietrze


Pomyślał chwilę i rzekł:
Stwierdziłem, że na wielu pacjentów korzystnie wpływają ogrody zoologiczne.
Panu Pontifexowi zaleciłbym dawkę wielkich ssaków.
Niech się tylko nie dowie, że to dla zdrowia...



ROZDZIAŁ I


Czas nie był łaskawy dla Agravaine’a, który już koło czterdziestki wyglądał na 
swoje obecne pięćdziesiąt pięć lat. Rzadko bywał trzeźwy. Za to zimny chudzielec 
Mordred sprawiał wrażenie człowieka bez wieku. Jego lata, tak samo jak głębia jego 
niebieskich oczu i śpiewna modulacja głosu, nie zdradzały żadnej treści.
Agravaine i Mordred stali pod arkadami zamku Orknejów w Camelocie, 
obserwując ptaki, które ze szlachetną obojętnością tkwiły na postumentach, 
rozstawionych wśród zalanej słońcem murawy dziedzińca. W oprawie modnych, 
fantazyjnych łuków arkad, niczym w ozdobnych ramach, widniały: samica białozora, 
jastrząb-gołębiarz, sokolica ze swoim samcem oraz cztery młode drzemliki, które 
zatrzymano na zimę w zamku, a mimo to przeżyły. Postumenty lśniły czystością – 
myśliwi w owych czasach uważali bowiem, że kto oddaje się krwawym sportom, 
powinien skrupulatnie tuszować ślady bestialstwa. Każdy klocek był z lubością 
ozdobiony czerwoną hiszpańską skórką i złotymi okuciami. Smycze sokołów 
wyplatano zazwyczaj z białej końskiej skóry, ale na śnieżnobiałą smycz i opaski 
nożne białozora użyto gwarantowanej skóry jednorożca, sprowadzonej specjalnie aż 
z Islandii. Był to – skromny, ale zawsze – wyraz hołdu dla przedstawicielki ptasiej 
arystokracji.
– Na litość boską! – rzekł Mordred z błazeńskim uśmiechem. – Chodźmy stąd. 
Śmierdzi nie do wytrzymania.
Na dźwięk jego głosu ptaki poruszyły się nieznacznie, oznajmiając to cichym 
brzękiem przywiązanych do nóg dzwoneczków. Dzwoneczki sprowadzano z Indii, 
nie licząc się z kosztami; białozór nosił srebrne. Olbrzymi puchacz, zatrudniany 
niekiedy jako wabik, lecz chwilowo pogrążony w drzemce na grzędzie w cieniu 
arkady, na brzęk dzwonków otworzył oczy. Przedtem wyglądał jak wypchane 
pierzaste czupiradło. Gdy rozwarł ślepia – przeistoczył się w ptaszysko z utworów 
Edgara Allana Poego. Nie był to miły widok. Ślepia puchacza – krwawe, mordercze, 
straszne – zdawały się emanować światłem; wyglądały jak dwa rubiny wypełnione 
żywym ogniem. Puchacz wabił się Wielki Książę.
Agravaine nieufnie pociągnął nosem.
– Nic nie czuję.
Biedak, całkiem stracił smak i węch. W dodatku bolała go głowa.
– Śmierdzi walką – skrzywił się ironicznie Mordred. – Walką, przeszłością 
i najlepszymi z nas, którzy polegli. Chodźmy lepiej do ogrodu.
Agravaine ostrożnie nawiązał do tematu wcześniejszej dyskusji.
– Nie ma sensu rozdmuchiwać sprawy. Tylko my jedni znamy rachunek praw 
i krzywd. Nikt nie będzie nas słuchał.
– Ależ będą, muszą!
Drobne cętki w tęczówkach Mordreda rozbłysły turkusowym blaskiem: jego oczy 
zalśniły jak ślepia sowy. W jednej chwili Mordred przeistoczył się z garbatego, 
zrzędliwego dandysa w symbol Sprawy. Był przeciwieństwem Artura – 
niezwyciężonym Celtem, potomkiem desperackich ras, starszych i przebieglej szych 
niż Arturowa. Wobec rozpalającego Mordreda ognia walki o Sprawę, 
Sprawiedliwość Artura wydawała się „burżuazyjna” i ugrzeczniona. Zakrawała na 
nudny kompromis w zderzeniu z dzikością i szatańskim sprytem Pikta. Kiedy 
Mordred pomstował na Artura, w jego rysach odżywali liczni przodkowie ze strony 
matki – ludzie wychowani, podobnie jak sam Mordred, w matriarchacie, którzy 
dosiadali konia na oklep, szarżowali na rydwanach, walczyli podstępem, a swe 
ponure twierdze ozdabiali głowami wrogów. Maszerowali długowłosi, żądni walki – 
jak nas poucza starożytny pisarz – „z mieczem w dłoni, przeciwko rzekom 
wezbranym i wzburzonym morzom”. Ta rasa – reprezentowana dziś raczej przez 
Irlandzką Armię Republikańską niż przez Szkockich Nacjonalistów – zawsze chętnie 
rżnęła panów, wołając, że sami sobie winni. Ta rasa zdolna była uczynić bohaterem 
narodowym Lynchahauna – tylko za to, że odgryzł nos kobiecie z plemienia Sasów. 
Ta rasa, wyrzucona przez wulkan historii na peryferia świata, po dziś dzień, ze 
zjadliwym rozgoryczeniem dowodzącym kompleksu niższości, głosi swoją 
odwieczną megalomanię. Z tej rasy wywodzili się katolicy, skłonni skakać do oczu 
papieżom i świętym – Adrianowi, Aleksandrowi, Hieronimowi – gdy nie zadowalała 
ich polityka Kościoła; z niej pochodzili histerycznie drażliwi, rozżaleni nad sobą 
desperaci – orędownicy bezpowrotnej przeszłości. Przed wiekami tę barbarzyńską, 
podstępną, waleczną rasę zniewolili obcy najeźdźcy, z rodu których wywodził się 
i Artur. Fakt ten był jednym z filarów muru dzielącego ojca i syna.
– Chciałbym z tobą pogadać, Mordredzie – rzekł Agravaine. – Nie bardzo jest na 
czym usiąść... Siadaj tu, a ja tutaj. Nikt nas nie usłyszy.
– Niech słuchają! Przecież właśnie o to nam chodzi. Trzeba mówić prawdę na 
głos, a nie szeptać po kątach.
– Szepty i tak w końcu dotrą, gdzie trzeba. – Nieprawda. Właśnie tu się mylisz. 
On nie chce znać prawdy, a dopóki szepczemy, zawsze może udawać, że nic nie 
słyszał. Nie na próżno było się tyle lat królem Anglii: to najlepsza szkoła hipokryzji.
Agravaine był wyraźnie nieswój. W odróżnieniu od Mordreda, nie czuł 
obsesyjnej nienawiści do Artura; właściwie nie żywił osobistej urazy do nikogo, 
oprócz Lancelota. Pałał raczej nieukierunkowaną chęcią czynienia zła.
– Moim zdaniem, nie ma sensu wywlekać dawnych krzywd – rzekł ponuro. – Nie 
możemy oczekiwać, że ludzie poprą nas w sprawie tak zawiłej i zadawnionej.
– Może i zadawnionej, ale nie zmienia to faktu, że Artur jest moim ojcem, a gdy 
byłem niemowlęciem, rzucił mnie w dryfującej łodzi na pastwę morza.
– To ważne dla ciebie, ale być może nie dla innych – odparł Agravaine. – Ludzie 
obojętnieją wobec spraw zbyt zawiłych. Nie możesz żądać, aby przeciętny człowiek 
pamiętał o cudzych dziadkach, przyrodnich siostrach i tak dalej. Zresztą, dziś już nie 
rusza się na wojnę w imię prywatnej urazy. Potrzeba sprawy narodowej, politycznej, 
społecznie nabrzmiałej. Należy wykorzystywać narzędzia, które są pod ręką. Weź 
Johna Balia, który wierzy w komunizm: ma tysiące zwolenników, gotowych 
w każdej chwili wzniecić zamieszki – w poczuciu, że bronią własnej sprawy. Albo 
Sasi – też dobry przykład. Opowiedzmy się głośno za ruchem narodowym. 
Nazwijmy go „narodowym komunizmem” – wtedy mamy szansę zjednoczyć 
wszystkich. Hasła powinny być uniwersalne i chwytliwe, przemawiające do 
każdego. Powinny godzić w wielkie grupy etniczne – w Żydów na przykład, 
w Normanów albo w Sasów – tak, żeby w każdym z „naszych” obudzić nienawiść. 
Albo ogłośmy się wodzami Pradawnych w walce wyzwoleńczej przeciwko Sasom, 
ewentualnie – wodzami Sasów przeciwko Normanom, lub też stańmy na czele 
powstania niewolników. Potrzebny będzie sztandar i, rzecz jasna, godło. Czemu nie 
swastyka? Komunizm, nacjonalizm – proszę bardzo. Ale prywatny rokosz przeciwko 
staremu – to się nie uda. Choćby dlatego, że samo wyłuszczenie sprawy ludowi 
zajęłoby ci dobre pół godziny.
– Rozgłoszę, że moja matka była jego siostrą, a on za to próbował mnie utopić!
– Jak chcesz – skwitował Agravaine.
Zanim puchacz się zbudził, rozmawiali o dawnych krzywdach, których 
doświadczył ich ród: o babce Igraine, którą zhańbił ojciec Artura, o zadawnionej 
wzajemnej nienawiści Celtów i Sasów, którą wpajała im matka w starej Szkocji.
Mniej krewki od brata Agravaine uważał te sprawy za zbyt przedawnione 
i skomplikowane, aby mogły posłużyć za broń przeciwko Królowi. Lecz na koniec 
w rozmowie wypłynął wątek świeższy: grzeszny związek Artura z przyrodnią 
siostrą i próba zamordowania bastarda, który był owocem tego związku. Byłaby to 
zaiste potężna broń, gdyby nie pewien szkopuł: wspomnianym bastardem był sam 
Mordred. Pojął on w lot, co oznacza tchórzliwa reakcja brata: nie wypada, aby syn 
czynił sztandar ze swego nieprawego pochodzenia i pod tym sztandarem atakował 
ojca. Poza tym Artur dawno zatuszował całą sprawę, a Mordred wydawał się – 
z politycznego punktu widzenia – najmniej właściwym człowiekiem do jej 
odgrzebywania.
Siedzieli bez słowa, patrząc w ziemię. Agravaine nie wyglądał najlepiej, miał 
podkrążone oczy. Za to Mordred jak zawsze prezentował się nienagannie, szczupły 
i wystrojony według najnowszej mody. Ekstrawagancki krój kaftana zręcznie 
kamuflował kalekie ramię.
– Ja się tym nie szczycę – rzekł Mordred, przerywając ciszę.
Spojrzał na przyrodniego brata z ciężkim wyrzutem, którego głębi Agravaine nie 
umiał pojąć. „Spójrz na mój garb”, mówił mu wzrok Mordreda. „Czy garbus może 
szczycić się swym urodzeniem?”
Agravaine zerwał się z miejsca, zniecierpliwiony.
– Tak czy siak, muszę się napić! – oznajmił, klaszcząc w ręce na pazia. Drżącymi 
palcami przetarł powieki i zastygł w pozie znużonej, z tępym obrzydzeniem 
wpatrzony w puchacza. Mordred przyglądał się bratu z głęboką pogardą, dopóki 
paź nie wrócił z gąsiorkiem.
– Kto grzebie w gnoju, ten się musi ubabrać – zauważył sentencjonalnie 
Agravaine, któremu wino korzenne przywróciło wigor. – Pamiętaj, że nie jesteśmy 
w Szkocji, tylko w Anglii Artura, którego Anglicy kochają. Albo nie dadzą ci wiary, 
albo – jeśli uwierzą – całą winę zwalą na ciebie jako głosiciela złej nowiny. Jestem 
przekonany, że do rebelii pod tym hasłem nie przystanie ani jeden człowiek.
Mordred spojrzał mu w oczy. Nienawidził Agravaine’a – jak puchacza – za 
nędzne tchórzostwo. Nie mogąc się pogodzić z utratą snów o zemście, całą niechęć 
przelał na Agravaine’a, nazywając go w duchu opojem i zdrajcą klanu.
Agravaine pojął to w lot i, udobruchany już połową gąsiorka, zaśmiał się 
Mordredowi w twarz, klepiąc go przy tym po zdrowym ramieniu i zmuszając do 
napełnienia szklanicy.
– Napij się, bracie! – czknął czule. Mordred ledwo umoczył usta.
– Słyszałeś może – ciągnął Agravaine – o wielkim świętym imieniem Lancelot?
Tu mrugnął podkrążonym okiem, zrobił zeza i uśmiechnął się jowialnie. – Mów 
dalej.
– Z twej odpowiedzi wnioskuję, że słyszałeś o naszym preux chevalier.
– Oczywiście, że znam Sir Lancelota.
– Jeśli mnie pamięć nie myli, ten wzór cnót wszelakich obydwu nas powalił na 
ziemię, i to nie raz?
– Pierwszy raz Lancelot strącił mnie z siodła tak dawno, że już nawet nie 
pamiętam, kiedy. Ale to nic nie szkodzi – rzekł Mordred. – Fakt, że ktoś strąca cię 
z konia drągiem, nie oznacza jeszcze, że ten ktoś jest lepszym człowiekiem od ciebie.
Zabawne: odkąd rozmowa zeszła na Sir Lancelota, Mordred wyraźnie 
zobojętniał. Za to Agravaine, tak przedtem wstrzemięźliwy, dał się ponieść emocjom.
– Otóż to właśnie! – podchwycił. – Nasz zacny rycerz jest od lat kochankiem 
Królowej Anglii!
– Wszyscy wiedzą, że Giną od niepamiętnych czasów jest nałożnicą Lancelota. 
Cóż z tego? Król też wie. Doniesiono mu o tym co najmniej trzy razy. Moim 
zdaniem, nic tu po nas.
Agravaine pijackim gestem przekrzywił palcem koniec nosa, po czym pogroził 
bratu.
– Owszem – rzekł – donoszono o tym Królowi, ale zawsze poufnie. Przysyłano 
mu aluzyjne podarki: tarcze z dwuznacznymi zawołaniami albo rogi, z których pić 
może tylko wierna żona – ale nikt nie wygarnął mu prawdy przy świadkach, prosto 
w oczy. Meliagrance zdobył się tylko na ogólnikowe oskarżenie, i to jeszcze 
w czasach, gdy takie sprawy rozstrzygano przez pojedynek. A gdybyśmy tak my 
dwaj oskarżyli Sir Lancelota imiennie, zmuszając Króla – w świetle nowego kodeksu 
– do przeprowadzenia śledztwa?
Oczy Mordreda rozbłysły jak ślepia puchacza.
-1 co dalej?
– Rozłam. Nie widzę innej możliwości. Artur polega na Lancelocie jako dowódcy 
armii, armia zaś jest filarem władzy Artura, który bez niej nie miałby szans 
przeciwstawić się dzikiej przemocy. Gdyby jednak udało nam się namieszać między 
Arturem a Lancelotem, wykorzystując do tego Królową, rozłam władzy stałby się 
nieuchronny. I wtedy przyjdzie czas na politykę, na tych wszystkich malkontentów, 
lollardów, komunistów, nacjonalistów i inne bandy. Czas twojej wymarzonej zemsty.
– Poróżnia się, a my tylko dopełnimy dzieła.
– O, nie! Znacznie więcej.
– Kornwalowie wyrównaliby rachunki za dziadka, a ja za matkę...
– ...i to nie siłą pięści, a siłą rozumu.
-1 dokonałbym zemsty na człowieku, który chciał mnie utopić, gdy byłem 
niemowlęciem...
– ...wpierw chowając się sprytnie za plecami osiłka, a potem działając rozważnie.
– Za plecami naszego słynnego świętoszka...
– Sir Lancelota!
Przypomnijmy po raz ostatni, że ojciec Artura zabił Księcia Kornwalii. Uczynił to, 
by posiąść jego żonę. Tejże nocy w łonie nieszczęsnej Księżnej poczęty został Artur. 
Ponieważ chłopiec urodził się wcześniej, niż to dopuszczały konwencje związane 
z żałobą, ślubem, i tak dalej – oddano go na wychowanie do Sir Ectora z Puszczy 
Dzikiej. Artur dorastał tam, nieświadom swego pochodzenia. Gdy liczył sobie 
dziewiętnaście wiosen, los zetknął go z Morgause: Artur nie wiedział, że Morgause 
jest jedną z jego przyrodnich sióstr – cór Księżnej Kornwalii i zaszlachtowanego 
Księcia. Dwa razy starsza od młodego Króla (była już matką Gawaine’a, Agravaine’a, 
Gaherisa i Garetha) uwiodła go bez trudu. Owocem tego związku był Mordred, 
którego matka wychowała sama na barbarzyńskim odludziu Orkadów. Mordred 
dorastał bez towarzystwa, gdyż był znacznie młodszy od braci. Czterej pozostali 
podążyli na dwór Króla Artura, gnani ambicją – był to bowiem najsłynniejszy dwór 
w Europie – albo chęcią ucieczki od matki. Został jej tylko Mordred, którego całkiem 
opanowała, zaszczepiając mu wszystkie swoje rodowe i osobiste pretensje wobec 
Króla – gdyż, co prawda, udało jej się uwieść nieletniego Artura, ale ten niebawem 
uciekł od niej i związał z Ginewrą. Pozostawiona na Północy, sam na sam z czarnymi 
myślami, Morgause całą swą macierzyńską władzę skupiła na ostatnim, kalekim 
synu. Okazywała mu, na przemian, to czułość, to obojętność – wiecznie nienasycona, 
karmiła sic bowiem miłością swoich psów, dzieci i kochanków. Skończyła marnie: 
rodzony syn ściął jej głowę w szale zazdrości, zastawszy siedemdziesięcioletnią 
matkę w łożu z młodym Sir Lamorakiem. Mordred – rozdarty między miłością 
i nienawiścią do rodzinnego gniazda – dołączył wówczas do grupy zamachowców. 
Gdy trafił na dwór ojca, który taktownie zatuszował dzieje jego narodzin, przyjęto go 
tam jako prawowitego brata Gawaine’a, Agravaine’a, Gaherisa i Garetha. Król-ojciec, 
którego Mordred szczerze nienawidził, bo tak nauczyła go matka, okazał mu wielką 
serdeczność. Kaleki, inteligentny, niezależny w opiniach młodzian, znalazł się nagle 
w otoczeniu cywilizacji zbyt prostodusznej na czysto intelektualną krytykę. Mordred 
odkrył w sobie dziedzica kultury Północy, jakże innej od prostackich morałów 
Południa.



ROZDZIAŁ II


W drzwiach galerii ukazał się ten sam paź, który niedawno przyniósł wino 
korzenne dla Sir Agravaine’a. Skłoniwszy się dwukrotnie – z przesadną dwornością, 
której wymagano od pazia, zanim został giermkiem, aby móc potem dalej 
awansować na rycerza – chłopiec oznajmił:
– Sir Gawaine, Sir Gaheris, Sir Gareth. Weszli trzej bracia, rozochoceni świeżym 
powietrzem i zabawą. Klan Orknejów był oto w komplecie. Wszyscy oprócz 
Mordreda mieli gdzieś tam żony, których jednak nigdy nie widywano. Za to sami 
bracia niezmiernie rzadko rozstawali się na dłużej. Gdy byli razem, zachowywali się 
jak mali chłopcy, co było raczej wzruszające niż irytujące. Może wszyscy paladyni 
Artura mieli w sobie coś z dzieci – jeśli prostoduszność uznamy za cechę dziecięcą.
Gawaine, głowa rodu, szedł pierwszy, niosąc na dłoni młodego, sądząc po 
upierzeniu, sokoła. Rudą czuprynę krzepkiego osiłka znaczyły gęsto srebrne nitki 
siwizny. Kępki włosów nad uszami spłowiały jak futro łasiczki i widać było, że 
wkrótce pobieleją. Gaheris był podobny do Gawaine’a, w każdym razie bardziej niż 
pozostali bracia. Stanowił jednak jego złagodzony wariant: nie tak płomiennie rudy, 
nie taki silny, nie taki uparty. Prawdę mówiąc, Gaheris był nieco tępawy. Jedynie 
Gareth, najmłodszy z braci pełnej krwi, zachował jeszcze ślady młodości. Kroczył 
sprężyście, jak ktoś, kto cieszy się życiem.
– Ohoho! – zadudnił w podcieniach chrypliwy głos Gawaine’a. – Już pijemy? Od 
rana?
Gawaine pielęgnował północny akcent na znak protestu przeciwko oficjalnej 
angielszczyźnie, ale już dawno przestał myśleć po celtycku, więc mimo woli mówił 
po angielsku coraz lepiej. To również dowodziło, że się starzeje.
– Czołem, czołem, Gawaine! – Agravaine dobrze wiedział, że jego 
przedpołudniowe „naparsteczki” nie budzą zachwytu w rodzinie, zagadnął więc 
uprzejmie: – Jak tam poszło?
– Można wytrzymać.
– Poszło nadzwyczajnie! – wtrącił rozentuzjazmowany Gareth. – Najpierw, kiedy 
ją puściliśmy na haut vollay z passagerem Lancelota, widać było, że jest kompletnie 
skołowana. Myślałem, że bez wabia sobie nie poradzi. Ale Gawaine prowadził ją 
przepięknie. Pikowała bez sekundy wahania, jakby przez całe życie polowała na 
czaple, zatoczyła piękny krąg wokół świeżych stogów przy zamku Blanc – 
i dopędziła go przy pielgrzymim szlaku, po stronie Ganis. Potem...
– Szkoda gadać – przerwał bratu Gawaine, widząc, że Mordred ziewa 
demonstracyjnie.
– To była piękna walka – podsumował speszony Gaheris. – Ponieważ 
debiutantka przyniosła zwierzynę, postanowiliśmy nadać jej imię.
– Ciekawe jakie? – zainteresowali się łaskawie Mordred i Agravaine.
– Pochodzi z Lundy, więc powinna nazywać się na „L”. Spodobał nam się 
pomysł, żeby nazwać ją na cześć Lancelota – na przykład Lancelotta, czy coś takiego. 
Będzie z niej sokół pierwsza klasa!
Agravaine spojrzał wilkiem na Garehta i wycedził:
– To już lepiej od razu nazwijcie ją Giną.
Właśnie w tej chwili Gawaine powrócił z dziedzińca, gdzie umieszczał dzielną 
sokoliczkę na postumencie.
– Dajcie lepiej spokój – poradził braciom.
– Bardzo mi przykro, ale tu chodzi o prawdę.
– Gwiżdżę na prawdę. Jeszcze raz ci mówię: ugryź się w język.
– Gawaine – rzekł Mordred, patrząc w dal – jako wzorowy rycerz nie dopuszcza 
krytyki. Kto go nie słucha, może mieć nieprzyjemności. Gawaine jest, jak wiadomo, 
bardzo silny – i we wszystkim małpuje wielkiego Lancelota.
Rudzielec godnie zwrócił się ku niemu.
– Nie jestem, bracie, okazem tężyzny i nie na siłę stawiam. Chodzi mi tylko 
o przyzwoitość rodziny.
– A przyzwoitość – wpadł mu w słowo Agravaine – pozwala byle komu sypiać 
z żoną Króla, którego przodek zniszczył nasz ród – Króla, który z naszą rodzoną 
matką spłodził syna, po czym próbował go utopić.
– Artur zawsze był dla nas dobry – zaprotestował Gaheris. – Przestańcie wreszcie 
zrzędzić.
– Jest dobry, bo się nas boi.
– Nie bardzo widzę, czemu miałby się bać – zabrał głos Gareth – dopóki ma przy 
sobie Lancelota. Wszyscy wiemy, że Lancelot to najlepszy rycerz na świecie, zdolny 
pokonać każdego przeciwnika. Prawda, Gawaine?
– Osobiście wolę się na ten temat nie wypowiadać. Wyniosły ton Gawaine’a 
rozjuszył Mordreda.
– A ja mam ochotę się wypowiadać! Może przegrywam w pojedynkach na kopie, 
ale mam odwagę stanąć w obronie rodziny i prawa. Nie jestem hipokrytą. Wszyscy 
na tym dworze wiedzą, że Królowa ma romans z Wodzem Naczelnym – ale my, 
nieskalani rycerze, obrońcy niewiast, mamy oczywiście rozmawiać wyłącznie o tak 
zwanym Świętym Graalu! Agravaine i ja postanowiliśmy pójść niezwłocznie do 
Króla i przy świadkach wypytać go o Królową i Lancelota.
– Mordredzie! – żachnął się senior klanu. – Zabraniam ci! To grzech!
– On i tak pójdzie – oświadczył Agravaine. – A ja z nim. Gareth miotał się między 
przerażeniem a zachwytem.
– Oni nie żartują – zauważył.
Korzystając z ogólnej konsternacji, Gawaine na nowo objął przywództwo rodu 
i przypuścił atak.
– Agravainie, jako głowa klanu, zabraniam ci! – Zabraniasz mi!
– Zabraniam. Jeśli to zrobisz, będziesz skończonym durniem.
– Szlachetny Gawaine – wyjaśnił Mordred – uważa cię za skończonego durnia.
Na te słowa olbrzym podskoczył jak rumak dźgnięty ostrogą.
– Dość tego! – krzyknął. – Myślisz, że nie uderzę cię, bo jesteś kaleką, i korzystasz 
z tego! Ale oberwiesz, smarkaczu, jeśli nie przestaniesz szydzić!
– Mój Gawainie – wycedził zimno Mordred, słysząc własny głos niczym echo 
z oddali. – Zdumiewasz mnie. Udało ci się sformułować myśl.
Olbrzym dał krok ku niemu.
– No, proszę. Uderz – zabrzmiał ten sam metaliczny głos. – Wykaż się odwagą.
– Och, przestań, Mordredzie! – zawołał błagalnie Gareth.Musisz stale kogoś 
zaczepiać?
– Mordred nie zaczepia – sprostował Agravaine – dopóki ktoś go nie sprowokuje.
Gawaine wybuchnął gniewem z siłą armaty. Odskoczył od Mordreda jak raniony 
byk i wrzasnął na obydwu:
– Niech mnie diabli! Spokój, albo wynocha stąd! Czy w tej rodzinie nigdy nie 
może być zgody? Zamknijcie wreszcie paszcze, na litość boską, i skończcie pleść te 
brednie o Sir Lancelocie!
– Po pierwsze: nie brednie – poprawił go Mordred. – Po drugie: nie skończymy.
Wstał z miejsca.
– Więc jak, Agravainie, idziemy do Króla? Kto jeszcze z nami?
Gawaine zagrodził im drogę.
– Mordredzie, ani kroku!
– Kto mnie powstrzyma? – Ja.
– Oto śmiałek! – zabrzmiał ponownie zimny, metaliczny głos i garbus postąpił do 
przodu.
Gawaine odepchnął go czerwonym łapskiem, porośniętym złotawymi włoskami. 
W tej samej chwili białe, pulchne paluchy Agravaine’a zacisnęły się na rękojeści 
miecza.
– Stój, Gawainie! Mam miecz!
– Ty zawsze masz miecz! – krzyknął Gareth. – Ty diable!
Najmłodszy z czterech braci pojął nagle, co go prześladowało całe życie: 
zamordowana matka – jednorożec – chłopiec z ukrytym sztyletem podczas bójki 
w spiżarni – a teraz ten tłuścioch dobywający miecza. Dlatego krzyknął.
– W porządku, Gareth – wyszczerzył się złowieszczo Agravaine, blady jak ściana. 
– Zrozumiałem. A teraz dobywam miecza.
Sytuacja wymknęła się spod wszelkiej kontroli: bracia zachowywali się jak 
marionetki, które już nieraz odgrywały podobną scenę – i było to wrażenie jak 
najbardziej słuszne. Gawaine na widok stali wpadł w amok. W jednej chwili 
odskoczył od Mordreda, bluznął potokiem słów, chwycił nóż myśliwski, gdyż nie 
miał przy sobie innej broni, i natarł z furią na Agravaine’a. Tłuścioch, nagle 
zepchnięty do defensywy, cofał się przed nim pod osłoną miecza w drżącej dłoni.
– Rzeźniku! – dyszał Gawaine. – O, tak! Ty świetnie zrozumiałeś, o co mu 
chodziło. Chwytasz za miecz przeciwko rodzonemu bratu, bo mordowanie 
bezbronnych to twoja specjalność! Na kir żałobny, obyś był przeklęty! Unieś miecz, 
łotrze! Wyżej! Czego chcesz jeszcze? Nie dość ci, że zaszlachtowałeś matkę? Do 
diaska, Agravaine, rzućże ten miecz na ziemię albo stawaj do walki, bo inaczej...
W cieniu, za plecami Gawaine’a, skradał się Mordred ze sztyletem w dłoni. 
Nagły błysk stali odbił się w ślepiach puchacza – i w jednej chwili Gareth skoczył na 
ratunek bratu. Chwycił Mordreda za nadgarjjjejc krzycząc:
– Zdrada! Gaheris, uważaj na tamtych!
– Agravaine, odłóż miecz! – rozkazał Gaheris. – Gawaine, zostaw go!
– Z drogi! – ryknął Gawaine. – Sam nauczę kundla moresu!
– Agravaine, odłóż miecz natychmiast, bo on cię zabije! Szybciej, człowieku! Nie 
bądź głupi! Gawaine, zostaw go! On nie mówił poważnie! Gawaine! Agravaine!
Niestety, Agravaine zamierzył się niezdarnie na głowę klanu. Gawaine – leciwy 
olbrzym ze spłowiała grzywą – z nonszalancką pogardą odparował cios nożem, 
doskoczył do Agravaine’a i założył mu kleszczowy chwyt w pasie. Miecz z brzękiem 
opadł na posadzkę. Agravaine runął plecami na stół z winem, przygnieciony przez 
Gawaine’a. Morderczy sztylet już wzniósł się w górę, aby dokończyć dzieła, gdy 
Gaheris pochwycił od tyłu rękę brata. Zastygli tak w doskonałym bezruchu i ciszy. 
Gareth trzymał Mordreda. Agravaine, wolną ręką osłaniając oczy, uchylał się przed 
sztyletem. Gaheris więził w dłoni mściwe ramię Gawaine’a.
W tej kłopotliwej chwili drzwi galerii otwarły się ponownie i dworny paź 
oznajmił tonem niewzruszonym:
– Jego Wysokość Król Anglii!
Na te słowa wszyscy zareagowali jak na hasło „spocznij”: zwolnili uściski 
i odzyskali zdolność ruchu. Agravaine usiadł, dysząc ciężko. Gawaine odwrócił się 
od niego i otarł czoło wierzchem dłoni.
– O mój Boże! – wymamrotał. – Czemu ja muszę być taki w gorącej wodzie 
kąpany!
Król już stał w progu. Wkroczył na galerię.
Ten skromny starzec przez całe swoje życie chciał jak najlepiej. Lat miał już 
sporo, a wyglądał na więcej. W mgnieniu oka ocenił sytuację, lecz nie dał tego po 
sobie poznać. Podszedł do Mordreda, by powitać go czułym pocałunkiem, a do 
pozostałych uśmiechnął się łagodnie.



ROZDZIAŁ III


Lancelot i Ginewra siedzieli przy oknie wieży. Dzisiejszy obserwator, znający 
legendę arturiańską tylko z poezji Tennysona i jemu podobnych, zdziwiłby się 
zapewne, że słynni kochankowie nie są już pierwszej młodości. Dziś bowiem miłość 
kojarzy się głównie z młodzieńczym romansem Romea i Julii; dlatego przeniesieni 
w Średniowiecze, kiedy to – jak chce autor poezji rycerskiej – mężczyzna miał en ciel 
un dieu, par terre une deesse – przeżylibyśmy nie lada szok. Kochankowie nie 
rekrutowali się wówczas spośród dziatwy i dorastającej młodzieży: byli to ludzie 
dojrzali, którzy wiedzą, czego chcą. Zakochiwano się na całe życie, nie było bowiem 
jeszcze takich wygód jak rozwód i psychiatra. Mężczyzna miał – jako się rzekło – „w 
niebie Boga, a na ziemi boginkę”, a ponieważ każdy wyznawca dobiera sobie bóstwo 
ze staranną rozwagą, średniowieczni kochankowie kierowali się w swych wyborach 
nie tylko względami ciała, nie porzucali też beztrosko obiektu uczuć, gdy powaby 
cielesne przygasły.
Lancelot i Ginewra siedzieli, jako się rzekło, w oknie wieży, przed nimi zaś, 
w ukośnych promieniach zachodzącego słońca, rozpościerała się Arturowa Anglia.
Tę Gramarię epoki Średniowiecza – zwanej niekiedy Ciemnowieczem – stworzył 
Król Artur. Kiedy jako młodzieniec zasiadł na tronie, Anglią rządzili zbrojni 
baronowie, głód i wojna. Spory prawne rozstrzygano w oparciu o „sądy boże” 
(najczęściej próbę ognia z użyciem rozpalonego żelaza), prawo senioralne i kościelne. 
Wzdłuż wybrzeży Anglii, wszędzie tam, gdzie dotrzeć zdołały łodzie najeźdźców, 
nie pozostał ani jeden zwierz w lesie, ani jeden owoc na drzewie. Na bagnach i w 
leśnych ostępach ostatni Sasi bronili się przed terrorem rozpętanym przez Uthera 
Zdobywcę. Słowa „Normanin” i „baron” znaczyły tyle, co „sahib” w kolonialnych 
Indiach. Głowa walijskiego bohatera Llewellyna ap Griffitha, przystrojona 
tradycyjnym wieńcem z bluszczu, gniła wbita na iglicę jednej z wież Tower. Jadąc 
traktem, mijało się okaleczonych żebraków, częstokroć niosących w lewej ręce uciętą 
prawą dłoń, a przy nich oswojone psy – także okaleczone amputacją jednego palca – 
aby ni człek, ni pies nie ważył się nigdy więcej polować w pańskim lesie. Gdy Artur 
objął tron, wieśniacy co wieczór barykadowali się w chatach, jak przed oblężeniem, 
i wznosili modły do Boga o spokojną noc: głowa rodziny recytowała modlitwę, 
odmawianą zazwyczaj na morzu przed sztormem, zakończoną błaganiem „Panie, 
błogosław nam i wspieraj nas” – a reszta domowników odpowiadała „Amen”. 
W zamczyskach baronów nadal torturowano biednych łyków: wybebeszano 
żywcem, wnętrzności paląc przed ofiarą, rozcinano żołądki, by sprawdzić, czy 
delikwent nie połknął złota, duszono żelaznymi pętlami, wieszano głową w dół nad 
paleniskiem, wrzucano w doły pełne żmij, ściskano głowy skórzanymi obręczami 
albo gruchotano kości, zamknąwszy więźnia w pełnej kamieni skrzyni. Dość sięgnąć 
do literatury tamtej epoki opisującej legendarne dzieje rodów Plantagenetów 
i Kapetyngów, aby zorientować się, w jakim położeniu był kraj. Król Jan, jak głosi 
legenda, miał zwyczaj codziennie przed obiadem wieszać dwudziestu ośmiu 
zakładników; Króla Filipa dzień i noc strzegli „maczugowi” – brutalna bojówka 
szturmowa, której zadaniem było bronić monarchy; Ludwik natomiast skracał 
wrogów o głowę na szafocie, pod którym w czasie egzekucji stać musiały dzieci 
ofiary. Tak nas przynajmniej informował Ingulf z Croyland, póki nie dowiedziono, 
że jest on mistyfikacją literacką. W początkach władzy Artura niejeden arcybiskup 
nosił przydomek „łapiducha”, kościoły zamieniano w fortece, z okopami na 
cmentarzach wśród rozrzuconych kości, na morderców nakładano grzywny według 
cennika, nie pogrzebane trupy ekskomunikowanych walały się gdzie bądź, 
a przymierający głodem wieśniacy jadali trawę, korę z drzew lub siebie nawzajem 
(jeden zjadł podobno czterdziestu ośmiu sąsiadów). Heretycy smażyli się w ogniu – 
tak pewnego dnia spłonęło na stosie czterdziestu pięciu templariuszy – a głowami 
jeńców ostrzeliwano z katapulty oblężone warownie. Tu zakuty w łańcuchy 
przywódca Żakierii wił się w mękach, koronowany rozpalonym do czerwoności 
trójnogiem, ówdzie błagał o litość papież porwany dla okupu, tam znów inny 
papież, otruty, konał w męczarniach. Skarby, w postaci sztab złota, kazano 
zamurowywać w ścianach zamków, a murarzy zaraz potem ścinano. Paryskie dzieci 
bawiły się na ulicy trupem konstabla, kiedy ich rówieśnicy, z tłumem starców płci 
obojga, konali z głodu pod murami oblężonego miasta, zdani na pastwę wroga. Hus 
i Hieronim, ubrani w mitry apostatów, skwierczeli na stosie. Okulawieni idioci 
z Jumieges dryfowali z nurtem Sekwany. U Idziego z Retzu znaleziono co najmniej 
tonę wysuszonych kości: były to szczątki dzieci, które pan ów mordował na zamku 
przez dziewięć lat, po dwieście czterdzieścioro rocznie. Książę Berry natomiast 
stracił respekt poddanych, a wraz z nim koronę, za użalanie się nad losem ośmiuset 
piechurów padłych w bitwie na polu walki. Młodego księcia Saint Pol uczono sztuki 
wojennej, dając mu do zaszlachtowania dwudziestu czterech jeńców – każdego 
w inny sposób. Ludwik XI – jeszcze jeden król owiany legendą – trzymał krnąbrnych 
biskupów w kosztownych klatkach. Książę Robert, przez arystokrację zwany 
Wspaniałym, wśród ludu znany był powszechnie jako Robert Diabeł. Całymi latami, 
aż do czasów Artura, lud prosty – którego czternastu przedstawicieli w jednym tylko 
mieście w ciągu tygodnia pożarły wilki, i którego jedną trzecią pochłonęła Czarna 
Śmierć, a ich trupy upychano w dołach „jak bekon” – ów lud, który schronienia na 
noc szukał często po lasach, bagnach i jaskiniach, dla którego na siedemdziesiąt lat 
życia przypadało czterdzieści osiem lat głodu – ten lud prosty spoglądał z lękiem na 
szlachtę feudalną, nazywając ją panami nieba i ziemi, i – chłostany przez swoich 
biskupów, którym nie wolno było przelewać krwi, więc łoili żelaznymi pałkami – 
wołał w niebo, że Chrystus i jego święci śpią i niczego nie widzą.
– Pourquoi... – śpiewali uciśnieni we Francji.
Pourquoi nous laisser faire dommage? Nous sommes hommes comme ils sont.
Taki świat odziedziczył w spadku Artur. Lecz nie na taki spoglądali z okna 
wieży nasi kochankowie: bezpieczna w blaskach zachodzącego słońca, roztaczała się 
przed nimi osławiona pieśnią i legendą Wesoła Anglia epoki Średniowiecza, które 
przestało być Ciemnowieczem. Lancelot i Ginewra byli świadkami Epoki 
Indywidualności.
Czasy rycerskie – cóż za wspaniałe czasy! Każdy człowiek był sobą, każdy śmiało 
i ochoczo podążał za głosem natury. W krajobrazie, który roztaczał się przed oczami 
kochanków, tyle było wyszukanego smaku, takie mnóstwo zaskakujących postaci 
i zdarzeń, że wprost nie wiadomo, od czego zacząć jego opis.
Ciemnowiecze – Średniowiecze! Wiek dziewiętnasty beztrosko szafował 
etykietkami. A w Gramarii Króla Artura słońce rozpalało setki klejnotów barwionego 
szkła w klasztornych witrażach, tańczyło po błyszczących wieżach katedr i zamków. 
Ówcześni architekci kochali się w wieżach i świetle; budowali z radosną pasją – stąd 
czułe nazwy nadawane częstokroć fortecom. Wesoła Twierdza Lancelota nie była 
pod tym względem wyjątkiem w czasach, które pozostawiły nam Ślicznotkę, 
Rozkosz – ale i Złego Sąsiada, nazwanego tak na postrach wrogom. Nawet taki tępy, 
pryszczaty osiłek jak legendarny Ryszard Lwie Serce, potrafił ochrzcić swoje 
zamczysko Podwika i mówić o nim „moja śliczna jednoroczna córeczka”. Nawet 
sławetny łotr Wilhelm Zdobywca zasłużył na przydomek Wielkiego Budowniczego. 
Weźmy choćby samo szkło witrażowe w pięciu olśniewających kolorach, choć nie tak 
gładkie jak dzisiejsze, grubsze i oprawiane w ołów mniejszymi tafelkami. Ówcześni 
uwielbiali je nie mniej niż same budowle: Villars de Honnecourt, na przykład, 
urzeczony urodą pewnego witrażu, przerwał podróż, aby go naszkicować. Rycinę 
opatrzył objaśnieniem: „Spiesząc na wezwanie do państwa Węgrów, naszkicowałem 
rzeczone okno, gdyż żadne dotąd tak mnie nie zachwyciło”. Wyobraźcie sobie 
wnętrza ówczesnych kościołów: nie szare, przytłaczające, do jakich przywykliśmy 
obecnie, lecz roziskrzone barwami witraży, obwieszone falującymi arrasami 
i złotogłowiem z Bagdadu, pełne fresków, na których wszystkie postacie stoją na 
palcach. Podobnie wyglądały wnętrza zamków widocznych z okna Ginewry. Nie 
były to już ponure zamczyska z czasów koronacji Artura: teraz w komnatach 
pyszniły się meble, wykonane nie przez cieśli, lecz przez stolarzy, a ściany mieniły 
się przepychem arrasów, takich choćby jak tapiseria obrazująca Turniej Świętego 
Dionizego, którą – choć zajmowała powierzchnię ponad czterystu jardów 
kwadratowych – utkano w niespełna trzy lata, co najlepiej świadczy o powszechnym 
zapale do pracy twórczej. Gdy, zwiedzając dzisiaj ruiny zamków, rozejrzycie się 
uważnie, dojrzycie gdzieniegdzie haki w murze, służące niegdyś do zawieszania 
owych przepysznych tkanin. Wspomnijmy też złotników z Lotaryngii, 
wyrabiających relikwiarze w kształcie miniaturowych kościołów, z nawami, 
figurami, transeptami, i tak dalej – niczym domki dla lalek; wspomnijmy emalierów 
z Limoges i misterną technikę champleve, polegającą na wypełnianiu emalią 
rowkowych żłobień w metalu, a także niemieckie rzeźby z kości słoniowej 
i drogocenne granaty oprawiane w irlandzki metal. A chcąc sobie do końca 
uzmysłowić twórczy ferment ożywiający rzekome Ciemnowiecze, odrzućmy tezę, że 
słowo pisane dotarło do Europy dopiero po upadku Konstantynopola. Każdy 
średniowieczny mnich-kopista był bowiem człowiekiem obeznanym z kulturą – 
wymagał tego jego zawód. „Każda napisana litera” – zwykł mawiać pewien 
średniowieczny opat – „to cios zadany diabłu”. Biblioteka w Saint Piquier już 
w dziewiątym wieku liczyła dwieście pięćdziesiąt sześć woluminów, w tym dzieła 
Wergilego, Cycerona, Terencjusza i Makrobiusza. Księgozbiór Karola V liczył zaś ni 
mniej, ni więcej tylko dziewięćset dziesięć tytułów – tyle samo mniej więcej, co 
niemała współczesna biblioteka.
Widać też było z okien zamku samych ludzi – wielobarwne zbiorowisko 
oryginałów, przekonanych o tym, że człowiek ma duszę, a nie tylko ciało, i dających 
temu wyraz na różne zaskakujące sposoby. W osobie Sylwestra II na tronie 
papieskim zasiadł słynny mag – choć potomni zapamiętali go głównie jako 
wynalazcę zegara wahadłowego. Osławiony król Francji imieniem Robert, który miał 
nieszczęście być ekskomunikowany, przeżywał przykre kłopoty domowe, gdyż 
w końcu nikt nie chciał dla niego gotować, a dwie ostatnie służące, które udało się do 
tego nakłonić, po każdym posiłku pana wrzucały wszystkie naczynia w ogień. 
Pewien arcybiskup Canterbury, ekskomunikowawszy w przypływie gniewu 
wszystkich prebendarzy od Świętego Pawła, pognał następnie do klasztoru św. 
Bartłomieja i tam, na środku kaplicy, znokautował zastępcę przeora – na co 
wzburzeni zakonnicy zdarli zeń biskupie szaty, odsłaniając ukrytą pod spodem 
zbroję: skompromitowany prałat musiał salwować się ucieczką łodzią do Lambeth. 
Księżna Anjou miała dziwny zwyczaj znikania przez okno podczas Mszy Świętej 
w momencie Podniesienia. Pani Trote de Salerno używała własnych uszu jako 
chustki do nosa, a brwi zarzucała na plecy jak warkocze. Jeden z biskupów Bath 
z czasów owianego legendą Króla Edwarda I został po długich debatach uznany za 
niegodnego zaszczytu arcybiskupstwa, ponieważ miał z a dużo dzieci z nieprawego 
łoża. Lecz biskup Bath to pestka w porównaniu z Księżną Hennebergu, która wydała 
na świat trzysta sześćdziesięcioro pięcioro potomstwa – i to w jednym połogu.
Była to epoka pełni życia, epoka angażowania się bez reszty w każde dzieło. Być 
może Artur narzucił ten styl światu chrześcijańskiemu, powodowany własnym 
głębokim i wszechstronnym wykształceniem pod okiem Merlina.
Król Artur – tak przynajmniej chce Malory – był bowiem świętym patronem 
rycerstwa. Nie sfrustrowanym Brytem z piątego stulecia, paradującym w konopnym 
gieźle, ani też nowobogackim modnisiem, jakich nie brakowało zapewne pod koniec 
życia samego Malory’ego. Artur był z duszy serca królem rycerstwa, które swą 
świetność osiągnęło jakieś dwa wieki przed przystąpieniem do pracy naszego 
kronikarza. Był symbolem i twórcą wszystkiego, co dobre w Średniowieczu.
W ujęciu Malory’ego, Artur Król Anglii stworzył cywilizację, której obraz 
wypaczają podręczniki historii. Ów niewolnik ideału rycerstwa nie był epigonem 
przeszłości bez perspektyw. Przeciwnie: miał do dyspozycji co najmniej trzy filary, 
na których mógł budować swoją potęgę – a najmocniejszym z nich był Kościół 
Katolicki. Dzięki polityce Artura, ten Kościół – po dziś dzień najliczniejsza korporacja 
uczonych mężów całego świata – otworzył się również dla maluczkich. Saski 
wieśniak został w nim papieżem Adrianem IV, syn cieśli – papieżem Grzegorzem 
VII. W tak dzisiaj pogardzanych Wiekach Średnich można było dojść do 
najwyższych urzędów, jeśli tylko miało się wykształcenie. I błędne jest przekonanie, 
że Arturowa cywilizacja szwankowała w dziedzinie tak ukochanej przez nas nauki. 
Ówcześni naukowcy – przez współczesnych sobie zwani magami – byli autorami 
wynalazków nie mniej szokujących niż nasze, tyle że dziś przywykliśmy już do nich, 
więc nas nie dziwią. Najwięksi magowie – jak Albert Wielki, brat Bacon, Raymond 
Lully – znali kilka kluczowych sekretów bytu, dziś już zapomnianych, a przy okazji 
eksperymentów alchemicznych odkryli substancję, na którą popyt świata 
cywilizowanego nigdy nie maleje: proch strzelniczy. Za swą uczoność byli hojnie 
nagradzani; Albert Wielki – nawet godnością biskupią. Niejaki oaptista Porta, który 
również zaliczał się do tego grona, wynalazł, zdaje się, kinematograf – miał jednak 
dość rozsądku, aby w porę zarzucić prace nad doskonaleniem urządzenia.
Co do pojazdów latających, to żył w dziesiątym wieku mnich imieniem 
Aethelmaer, który z takowymi eksperymentował i byłby może nawet odniósł sukces, 
gdyby nie wypadek spowodowany wadliwym zamocowaniem części ogonowej 
pojazdu. Aethelmaer rozbił się – jak pisze Wilhelm z Malmesbury – quod caudam in 
posteriori parte oblitus fuerat adaptare.
Nawet w sferze obyczajowej Ciemne Wieki mają z nami wiele wspólnego – 
weźmy choćby nazwy co mocniejszych ówczesnych koktajli: Czapka Niewidka, 
Wściekły Pies, Ojciec Łobuz, Pastwa Aniołów, Smocze Mleko, Skazaniec, Kaczy 
Chód i Powsinoga.
Z okna roztaczał się więc widok rozkoszny, jakkolwiek miejscami nieco dziwny. 
Tam, gdzie dziś spotykamy parki i pola uprawne grodzone żywopłotami, stały 
wiejskie osady, pośród grząskich bagnisk i puszcz nie do przebycia. Las Sherwood 
rozciągał się na setki mil, od Nottingham po środek hrabstwa York. Kogo ciekawią 
obrazki z życia tej pracowitej wyspy – pszczelarstwo, odstraszanie gawronów, orka 
wołami – niech zajrzy do Psałterza Luttrella, gdzie wszystko to zostało pięknie 
wyrysowane. Gdybyście żyli wówczas i lubili niecodzienne widoki, zapewne 
mielibyście szczęście ujrzeć przez okno rycerza w pełnej zbroi. Zauważylibyście, że 
jego wysoko podgoloną głowę wieńczy bujny czub, jak u japońskiej lalki, nadając 
całej czaszce kształt chałki. Czub pod hełmem znakomicie amortyzował ciosy. Za 
rycerzem pod waszym oknem przedefilowałby, zapewne na osiołku, klasztorny 
skryba – ten, w przeciwieństwie do rycerza, właśnie na czubku głowy byłby całkiem 
łysy. Młody kleryk, udający się na święcenia do biskupa, brał bowiem z sobą przede 
wszystkim nożyce, aby zwierzchnik mógł mu wystrzyc tonsurę. Za mnichem, 
w defiladzie oryginałów, pojawiłby się uczestnik krucjaty, który ślubował bronić 
Grobu Pańskiego. Krzyż na jego tunice to rzecz oczywista, lecz mogłoby was 
zdziwić, że, szczerze przejęty i rozochocony misją, nasz krzyżowiec umieścił symbol 
Męki Pańskiej gdzie się tylko dało. Niczym skaut świeżo przyjęty do drużyny, 
oznaczył krzyżem wszystko: tarczę, opończę, hełm, siodło, nawet końską uzdę. Dalej 
jechać mógłby braciszek z zakonu cystersów: tego z racji stroju wzięlibyście pewnie 
za mędrca – lecz niesłusznie, gdyż ex officio był analfabetą. Jego rolą było pieczętować 
ołowiem bulle papieskie, a tym samym strzec pilnie papieskich sekretów, których 
sam również nie miał prawa znać – dlatego pilnowano, aby nie umiał czytać ani 
słowa. Owdzie pojawiłby się Sas, brodaty, w czapce kształtem zbliżonej do frygijskiej 
– a to na znak oporu przeciw władzy; gdzie indziej znów rycerz z Marches, znad 
północnej granicy Królestwa. Ten ostatni, ponieważ żył z nocnych napadów 
i grabieży, nosił na lazurowej pelerynie znaki gwiazd i księżyca. Dymek wznoszący 
się na horyzoncie mógłby dobywać się z miechów alchemika, usiłującego – całkiem 
zasadnie – przetopić ołów w złoto: nam dotychczas nie udało się dokonać tej sztuki, 
lecz reakcja jądrowa coraz bardziej zbliża nas do sukcesu. W oddali, za murami 
klasztoru, ujrzelibyście może procesję rozsierdzonych mnichów, krążących na 
bosaka po dziedzińcu: jeśliby szli pod słońce, to znak, że robią na złość opatowi, 
z którym się pokłócili. Nieopodal dostrzeglibyście winnicę ogrodzoną parkanem 
z kości: we wczesnych latach panowania Artura odkryto, że kości świetnie nadają się 
na ogrodzenia winnic, cmentarzy, a nawet fortów. Odwróciwszy głowę, ujrzelibyście 
wrota zamku, przypominające ścianę leśniczówki, z poprzybijanymi gęsto, jeden 
przy drugim, łbami wilków, niedźwiedzi, jeleni, i tak dalej. W oddali, na lewo, 
rozgrywano by właśnie turniej rycerski, według zasad ustalonych przez Geoffreya 
de Preully: heroldzi, z uwagą godną sędziów bokserskich, sprawdzaliby 
zawodników, czy przypadkiem nie są przytroczeni do siodeł. Za czasów Króla 
Edwarda III, sędziowie pojedynku rozstrzygającego spór prawny między Hrabią 
Salisbury a Biskupem Salisbury, stwierdzili, że zawodnik Biskupa jest pod zbroją 
gęsto wytapetowany modlitwami i zaklęciami – straszne przewinienie: to tak, jakby 
w rękawicy boksera znaleziono przed meczem końską podkowę. Tuż pod oknem 
przeczłapaliby może smętnie dwaj nuncjusze papiescy, wracający do Rzymu 
z objawami ciężkiego zaparcia. Zdarzyło się bowiem, że takich dwóch wysłano 
z ekskomuniką do Barnaby Viscontiego, ten zaś kazał nieszczęsnym posłom zjeść 
bulle – nie tylko sam pergamin, ale także sznury i ołowiane pieczęcie. Za nimi 
dreptać mógłby zawodowy pielgrzym, podpierający się tęgim, sękatym kosturem, 
podkutym jak ciupaga i obwieszonym święconymi medalikami, relikwiami, 
muszelkami, chustami świętej Weroniki, i tak dalej. Przedstawiałby się jako „palmer” 
– ten, co niesie gałąź palmową z Ziemi Świętej – a jeśli byłby weteranem w swoim 
fachu, wśród relikwii, które zachwalał, znaleźć by się mogły: pióro ze skrzydła 
Archanioła Gabriela, garść węgli z paleniska, na którym upieczono świętego 
Wawrzyńca, „cały i nietknięty” palec Ducha Świętego, fiolka potu, który święty 
Michał uronił, walcząc z diabłem, gałązka „krzaka, z którego Pan Bóg przemówił do 
Mojżesza”, podkoszulek świętego Piotra i kropla mleka Najświętszej Panienki, 
pasteryzowanego w Walsingham. Za pielgrzymem skradałby się zapewne typek 
spod ciemnej gwiazdy – jeden z tych, co to „śpią za dnia, w noc czuwają, jedzą i piją 
stale, chociaż nic nie mają”. To banita, do którego odnosiło się następujące zalecenie:
Kto by schwytał banitę, niech go zwiąże w pytę, I powiesi przy drodze, łotrom ku 
przestrodze.
Zanim jednak banita zadyndał przy drodze łotrom ku przestrodze, cieszył się 
pełnią wolności. Nieodłączna i wierna towarzyszka życia szła za nim krok w krok – 
za jej głowę (zazwyczaj ogoloną przed ucieczką do lasu) również wyznaczono cenę. 
Idąc, oglądała się często za siebie i czujnie nasłuchiwała odgłosów obławy.
Z przeciwnej strony nadszedłby zapewne możny baron, z nabożną ostrożnością 
dźwigając przed sobą parujący placek: raz do roku miał bowiem obowiązek 
przynieść taki placek Królowi Arturowi i dać mu go powąchać, tytułem spłaty lenna. 
Minąłby go galopem inny baron, zapamiętale ścigający smoka – i nagle BUM! – 
baron leży jak długi, a koń, zadowolony, pomyka do lasu. Lecz bez obawy: któryś 
z giermków barona natychmiast ustępuje panu własnego rumaka – tak jak my dziś 
na polowaniu oddalibyśmy w takiej sytuacji konia łowczemu – tak bowiem 
stanowiło prawo feudalne. Daleko na północ, pod gasnącym słońcem, dojrzelibyście 
może światełko w oknie chaty, w której krząta się pracowita czarownica: lepi 
z wosku podobiznę osoby, która jej się naraziła – lecz nim zacznie wbijać w nią 
szpilki, trzeba dokonać ceremonii chrztu figurki, gdyż to tylko gwarantuje 
skuteczność czarów. Mszę żałobną w intencji śmierci wybranej osoby z chęcią 
odprawi jeden z zaprzyjaźnionych z czarownicą księży, którzy przeszli na stronę 
Księcia Ciemności. Z całą powagą wygłosi formułę: Requiem aeternum dona ei, Domine, 
chociaż delikwent jeszcze żyje. Równie daleko, lecz patrząc na zachód, pod tym 
samym gasnącym słońcem, można by dostrzec postać Enguerranda de Marigny, 
który wzniósł gigantyczną szubienicę w Mountfalcon, po czym sam zawisł na niej, 
gdy uznano go winnym uprawiania Czarnej Magii. Nieco bliżej, traktem truchtaliby 
beztrosko Książę Berry i Książę Brittany – dwaj poczciwcy w atłasowych strojach, 
imitujących stalowe pancerze. Doszli oni do wniosku, że nie ma sensu męczyć się 
w zbroi, skoro atłas jest lżejszy i bardziej przewiewny – trudno zaprzeczyć, że taka 
filozofia wymagała sporej odwagi. Niewielu umiałoby się na nią zdobyć – może 
Lancelot. Na przydrożnym pagórku nie dostrzeżony przez rycerzy, siedziałby sobie 
Joly Joly Wat, z nieodłącznym garnczkiem dziegciu pod ręką. Był to człek sławny 
w całej Gramarii, on to bowiem odkrył, że dziegieć jest doskonałym środkiem 
antyseptycznym dla owiec. Gdyby mu dzisiaj zacytować popularne powiedzonko: 
„Nie żałuj dziegciu, gdy nie chcesz stracić statku” – przytaknąłby z ochotą, 
przekonany, że tylko lekko się przesłyszał (sam był bowiem autorem owego 
porzekadła), bo przecież zamiast „statku” powinno być „stadka”.
Dalej, pośród rojnego targowiska, jakiś bankrut poddawałby się z zapałem karze 
chłosty – nie przez nienawiść ku sobie, lecz w nadziei, że rozpaczliwym wrzaskiem 
obudzi litość w sercach obecnych na rynku krewnych i znajomych, skłaniając ich do 
spłaty swoich długów. Bardziej na południe, ku basenowi Morza Śródziemnego, 
można by obserwować marynarza, ponoszącego karę za uprawianie hazardu. 
Zgodnie z prawem ustanowionym przez Ryszarda Lwie Serce, kara polegała na 
trzykrotnym strąceniu winowajcy w morze ze szczytu głównego masztu, przy 
donośnych wiwatach reszty załogi. Jeszcze inny wymyślny rodzaj kary 
zaobserwowalibyście na placu targowym tuż pod oknem: widać tam, jak zakutego 
w dyby handlarza kiepskiego wina poją do nieprzytomności jego własnym trunkiem, 
resztę wylewając mu na głowę. Ależ będzie miał biedak kaca jutro rano! Nieopodal 
oko osoby wykształconej wyłowi z tłumu fertyczną Alison, która pełnym uznania 
okrzykiem „Ho, ho!” skwitowała pewien nietypowy pocałunek, o którym opowiada 
nam Chaucer. Obok zaś krewki młynarz wraz z rodziną próbuje opanować skutki 
zamieszania, które wynikło minionej nocy wskutek przestawienia kołyski – co 
w opowieści swej ze szczegółami relacjonuje szeryf. Tymczasem młody żaczek, który 
miał szczęście i fantazję ustrzelić Księcia Salisbury z nowoczesnego wynalazku 
zwanego armatą, odbierałby gratulacje od kolegów na dziedzińcu pobliskiej szkoły 
przyklasztornej. A rosnące na skraju dziedzińca śliwy – drzewa sprowadzone do 
Anglii równie niedawno jak ukochana przez Merlina morwa – roniłyby kwiecie 
w łagodnym świetle zmierzchu. W tym samym czasie czteroletni Król Szkocji 
niechętnie wręczałby swej piastunce edykt, przyznający jej prawo do wymierzenia 
klapsa Jego Królewskiej Mości, nawet za przewinienie mniejsze niż zdrada stanu. 
Zdemoralizowane wojsko, nauczone władać jednym tylko narzędziem – mieczem – 
wałęsałoby się od drzwi do drzwi, żebrząc chleba, co jest zajęciem godnym polecenia 
każdej armii. Przestępca, który znalazł azyl w kościele, straciłby nagle nogę, którą 
mu ucięto, bo nieopatrznie wystawił ją za drzwi. Wewnątrz świątyni kłębiłby się 
tłum oszustów, rabusiów, morderców i dłużników, knujących nowe zbrodnie lub 
ostrzących noże na nocne rozboje, w bezpiecznym azylu za progiem kościoła, gdzie 
nie wolno było nikogo aresztować. Najgorszą karą, jaka mogła dotknąć 
korzystających z azylu, była banicja. Wyjęci spod prawa mieli obowiązek 
bezzwłocznie po wyroku ruszyć do portu Dover, koniecznie środkiem drogi, przez 
cały czas ściskając w rękach krucyfiks – jeśli go bowiem choć na chwilę odłożyli, 
każdy mógł ich zaatakować i zabić. Gdy zaś w Dover nie od razu trafili na 
odpływający statek i przyszło im czekać, prawo wymagało, aby w tym czasie 
codziennie wchodzili do wody po szyję, dowodząc w ten sposób, że naprawdę 
starają się opuścić ziemię, z której ich wygnano.
Czy wiecie, że widoczny z okna Ginewry świat Ciemnowiecza tak dalece cenił 
sobie Honor, że przestrzegał ogłoszonej przez Kościół Katolicki przerwy w walkach 
– zwanej Pokojem Bożym – która trwała od każdej środy wieczór do poniedziałku 
rano, a także przez cały Adwent i Wielki Post? Czy zdaje wam się, że ludzie 
Średniowiecza, ze swoimi Bitwami, Głodem, Czarną Śmiercią i Niewolnictwem, byli 
gorsi od nas, z naszymi Wojnami, Blokadami, Grypą i Powszechnym Obowiązkiem 
Służby Wojskowej? Nawet jeśli w swojej niewiedzy uważali Ziemię za pępek 
Wszechświata – to czy my sami jesteśmy dużo mądrzejsi, utrzymując, że Człowiek 
jest królem Stworzenia? Skoro rybie potrzeba milionów lat, aby przeistoczyć się 
w płaza – to jak możliwe, aby Człowiek w ciągu paru stuleci zmienił się nie do 
poznania?



ROZDZIAŁ IV


Lancelot i Ginewra patrzyli z okna wieży na zmierzch epoki rycerskiej. Ich 
sylwetki odcinały się dwoma ciemnymi profilami od tła wieczornego nieba. Profil 
brzydala Lancelota przypominał łeb maszkarona z wybudowanej niedawno 
w Paryżu katedry Notre Dame. Mimo to przyznać trzeba, że szkaradna twarz 
Lancelota z latami nieco wyszlachetniała: rysy brzydoty utrwaliły się w niej jako 
cechy męstwa. Niczym buldog – pies najbardziej ze wszystkich psich ras zdradzony 
przez naturę – Lancelot miał oblicze budzące w ludziach zaufanie.
Lancelot i Ginewra śpiewali – i było to wzruszające. Ich głosy, nie tak już 
dźwięczne jak w młodości, wciąż bezbłędnie trafiały w ton. Brzmiały słabo, lecz 
czysto, wzmacniając się nawzajem.
Gdy słodki miesiąc maj (śpiewał Lancelot) Nadchodzi i gaj Słoneczny złoci zdrój 
Niestraszny mi bój.
A gdy się kończy dzień (wtórowała mu Ginewra) I blask słońca lśnień Utraci swoją 
moc Niestraszna mi noc.
Lecz ach! I noc, i dzień (śpiewali razem) I moc serca drgnień Pożegnać przyjdzie czas 
Nie będzie nas.
Zakończyli pieśń wdzięcznym trelem w przedostatnim takcie.
– Masz wciąż piękny głos – powiedział Lancelot. – Mój, niestety, trochę 
rdzewieje.
– Nie trzeba pić alkoholu.
– No wiesz! To niesprawiedliwe. Przecież od czasu Graala jestem prawie 
abstynentem.
– Miałam na myśli właśnie owo „prawie”.
– W takim razie nie będę pił w ogóle. Nawet wody. Skonam z pragnienia u twych 
stóp, Artur wyprawi mi wspaniały pogrzeb, a tobie nigdy nie wybaczy, że byłaś dla 
mnie tak surowa.
– Wówczas ja pójdę do klasztoru pokutować za grzechy i będę tam żyć długo 
i szczęśliwie. Co jeszcze zaśpiewamy?
– Nic – odparł Lancelot. – Nie chcę śpiewać. Chodź, Jenny, siądź przy mnie 
blisko.
– Czy coś cię trapi?
– Nie. Nigdy jeszcze nie byłem równie szczęśliwy. I chyba nigdy już nie będę.
– Skąd to szczęście?
– Sam nie wiem. Przyszła w końcu wiosna, przed nami lato, znów opalisz się na 
ramionach – o tu, leciutko – i zaróżowią ci się łokcie. Chyba najbardziej kocham 
w tobie te miejsca, gdzie się zginasz, na przykład zgięcie łokcia.
Zażenowana uroczym komplementem, Ginewra zmieniła temat.
– Ciekawe, co w tej chwili porabia Artur?
– Artur przebywa z wizytą u Gawaine’ow, a ja mówiłem o twoich łokciach.
– Słyszałam.
– Zdradzę ci, Jenny, co mnie tak uszczęśliwiło: twoja reprymenda. Oto cała 
prawda. Twoje wymówki, że za dużo piję. Uwielbiam, kiedy troszczysz się o mnie 
i mówisz mi, co mam robić.
– Zdaje się, że to ci jest potrzebne.
– Jeszcze jak! Mogę przyjść do ciebie dziś w nocy? – spytał nagle, zaskakując tym 
nawet samego siebie.
– Nie możesz.
– Czemu?
– Lance, proszę cię, nie pytaj. Wiesz, że Artur jest w domu; to zbyt niebezpieczne.
– Artur się nie pogniewa.
– Wiesz doskonale, że gdyby przyłapał nas na gorącym uczynku, musiałby nas 
zabić. Lancelot zaprzeczył.
– Artur przecież i tak wszystko wie. Merlin przed laty ostrzegł go, że tak będzie, 
Morgana le Fay dwukrotnie pozwoliła sobie na gmbiańskie aluzje, mieliśmy też 
słynną drakę z Sir Meliagrance’em. Artur pragnie za wszelką cenę uniknąć skandalu. 
Nie przyłapie nas nigdy, o ile nie zostanie do tego zmuszony.
– Lancelocie! – przerwała mu gniewnie Ginewra. – Zabraniam ci mówić o moim 
mężu jak o rajfurze!
– Wcale tak o nim nie mówię. Był moim pierwszym w życiu przyjacielem 
i kocham go bardzo.
– W takim razie to mnie twoje słowa przedstawiają w jak najgorszym świetle.
– A twoje zachowanie w tej chwili potwierdza ich słuszność.
– Skoro tak, to powiedzmy sobie do widzenia.
– Żebyś mogła pójść spać z Arturem?
– Lancelocie!
– Och, Jenny! – Lancelot podskoczył jak młodzik i chwycił ją w ramiona. – Nie 
złość się! Przepraszam, jeśli cię uraziłem.
– Odejdź! Zostaw mnie!
On jednak trzymał ją mocno w objęciach, jak płochliwe dzikie zwierzątko, które 
rwie się do ucieczki.
– Nie gniewaj się. Przepraszam. Wiesz, że nie chciałem.
– Jesteś podły.
– Nie, Jenny, nie jestem podły, ty także nie. Nie puszczę cię, aż przestaniesz się 
złościć. Powiedziałem to tylko z rozpaczy.
– Przecież sam przed chwilą mówiłeś, że jesteś szczęśliwy – mruknęła żałośnie.
– To nieprawda, Jenny. Jestem bardzo nieszczęśliwy. Jestem zrozpaczony i zły na 
cały świat. – Nie ty jeden.
– Wiem. I dlatego przepraszam cię za to, co powiedziałem. Skrzywdziłem tym 
sam siebie. Błagam cię, bądź kochana i nie pognębiaj mnie do końca!
Ginewra uległa. Lata stępiły, jak widać, ogniste temperamenty obojga.
– No dobrze.
Lecz jej uśmiech i wybaczenie roznamiętniły Lancelota na nowo.
– Wyjedź ze mną, Jenny!
– Znów zaczynasz?
– Nic na to nie poradzę – rzekł z rozpaczą. – Sam nie wiem, co robić. Mój Boże, 
męczymy się z tym całe życie, ale na wiosnę zawsze jest najgorzej. Czemu nie chcesz 
wyjechać ze mną do Wesołej Twierdzy i raz na zawsze zakończyć całej sprawy?
– Lance, puść mnie i opamiętaj się. Siadaj. Zaśpiewajmy coś jeszcze.
– Nie chcę śpiewać.
– A ja nie chcę prowadzić dalej tej rozmowy.
– Gdybyś wyjechała ze mną do Wesołej Twierdzy, nie rozmawialibyśmy o tym 
nigdy więcej. Przeżylibyśmy spokojnie i szczęśliwie chociaż starość, nie oszukując 
codziennie nikogo, i umarlibyśmy w spokoju.
– Przecież sam mówiłeś, że Artur wie o wszystkim i wcale go nie oszukujemy.
– To co innego. Ja kocham Artura. Kiedy patrzę mu w oczy i wiem, że on wie – 
nie mogę tego znieść. Artur kocha nas oboje.
– Ależ Lance, skoro go tak kochasz, to jak możesz planować ucieczkę z jego żoną?
– Chcę postawić sprawę otwarcie. Przynajmniej na koniec.
– A ja sobie tego nie życzę – rzekła Ginewra.
– Bo ty – rozsierdził się na nowo Lancelot – tak naprawdę chciałabyś mieć dwóch 
mężów! Wszystkie kobiety są nienasycone!
Ginewra przyjęła zarzut ze spokojem.
– Nie pragnę dwóch mężów. Obecny stan rzeczy dokucza mi nie mniej niż tobie, 
ale co da stawianie sprawy otwarcie? Nasza obecna sytuacja jest okropna, lecz 
przynajmniej pozwala Arturowi zachować przykrą wiedzę dla siebie, a nam – kochać 
się i nie drżeć o życie. Nasza ucieczka wszystko by popsuła. Artur musiałby 
wypowiedzieć ci wojnę i wziąć Wesołą Twierdzę w oblężenie, jeden z was padłby 
w walce – o ile nie obaj – nie licząc setek niewinnych żołnierzy. Kto by na tym 
zyskał? A poza tym, ja nie chcę opuszczać Artura. W dniu ślubu przysięgałam zostać 
z nim do śmierci, zawsze był dla mnie dobry, jesteśmy bardzo zżyci. Chcę ofiarować 
mu przynajmniej ciepło domowego ogniska i pomoc – chociaż jednocześnie kocham 
ciebie. Nie widzę sensu w stawianiu sprawy otwarcie. Po co publicznie poniżać 
Artura?
W gęstniejącym mroku żadne z nich nie zauważyło pojawienia się Króla 
w trakcie monologu Ginewry. Od strony okna pokój zdawał się zupełnie ciemny. 
Artur nadszedł, zaprzątnięty myślami o Orknejach i sprawach stanu. Blada dłoń, 
połyskując w mroku królewskim sygnetem, uniosła kotarę u wejścia – lecz 
natychmiast pozwoliła jej opaść z powrotem. Król nie podsłuchiwał – oddalił się 
tylko w poszukiwaniu pazia, który mógłby go zaanonsować.
– Jest tylko jedno przyzwoite wyjście – rzekł Lancelot, zaciskając nerwowo dłonie 
między kolanami. – Powinienem odjechać sam, raz na zawsze. Jak wiesz, moje nerwy 
nie zniosły tego przy pierwszej próbie.
– Biedny Lance! Jaka szkoda, że przestaliśmy śpiewać! Zdenerwowałeś się i zaraz 
znów dostaniesz ataku. Zostawmy tę sprawę, niech się nią zajmie twój ukochany 
Bóg. Nie ma sensu kierować się w myśleniu i działaniu zasadami dobra i zła. Ja nie 
wiem, co jest dobre, a co złe. Czy nie lepiej zaufać sobie i rozwojowi zdarzeń, mając 
nadzieję, że wszystko jakoś się ułoży?
– Ty jesteś jego żoną, ja jestem jego przyjacielem.
– A kto kazał nam się w sobie zakochać?
– Nie wiem, co robić, Jenny.
– Więc nie rób nic. Chodź tu, pocałuj mnie, a Bóg zatroszczy się o nas oboje.
– Moje ty słoneczko!
Paź hałaśliwie gramolił się po schodach, zwyczajem wszystkich paziów, niosąc 
zapowiedź wizyty i światło. Artur kazał zapalić wszystkie świece.
Komnata ożyła kolorami. Kochankowie błyskawicznie odskoczyli od siebie. 
W miarę jak paź zapalał knot za knotem, ujawniał się przepych arrasów na 
wszystkich czterech ścianach sali: kwieciste łąki, splecione girlandy ptaków 
i owoców. Kurtyna u wejścia uniosła się ponownie: wszedł Król.
Wyglądał staro, starzej niż Lancelot i Ginewra, lecz zarazem szlachetnie 
i dumnie. Spotyka się niekiedy starszych panów prostych jak trzcina, o czuprynie 
nietkniętej siwizną: Artur zaliczał się do tej kategorii. Lancelot – widać to było 
wyraźnie w blasku świec – był chodzącym sumieniem, fanatykiem 
odpowiedzialności. Ginewra – co mogło zdziwić kogoś, kto znał ją w latach jej 
burzliwej młodości – emanowała ujmującą słodyczą. Nadal ładna, mogła wręcz 
budzić instynkty opiekuńcze. Najbardziej jednak wzruszał Artur: skromny w stroju 
i upodobaniach, łagodny i cierpliwy. Często się zdarzało, że gdy Królowa bawiła 
gości w wielkiej sali biesiadnej, Lancelot zastawał Króla samotnego w komnatce, 
przy cerowaniu pończoch. Teraz, ubrany w błękitną szatę domową – błękitną, gdyż 
ten kolor, z uwagi na zawrotną cenę barwnika, zarezerwowany był nawet 
w malarstwie dla królów, świętych i aniołów – Artur stał w progu rozjarzonej 
blaskiem świec komnaty i uśmiechał się.
– Witaj, Lance. Witaj, Gino.
Ginewra, wciąż lekko zdyszana z przejęcia, odwzajemniła pozdrowienie.
– Witaj, Arturze. Zaskoczyłeś nas.
– Przepraszam. Właśnie wróciłem.
– Co tam słychać u Gawaine’ow? – zagadnął Lancelot, siląc się bezskutecznie na 
ton naturalny.
– Kłócą się.
– Jak zwykle! – wykrzyknęli równocześnie Lancelot z Ginewra. – Ale o co? 
Mówże zaraz! – nalegali z udanym przejęciem, jakby chodziło o sprawę życia 
i śmierci. Skonsternowani, fałszowali coraz bardziej.
Król uśmiechał się ze stoickim spokojem.
– Nie pytałem.
– Bez wątpienia znów poszło o sprawy rodzinne – zgadła Królowa.
– Bez wątpienia.
– Mam nadzieję, że nikt nie został ranny.
– Nikt nie został ranny.
– Dzięki Bogu! – wykrzyknęła Królowa z przesadną ulgą, która nawet dla niej 
samej zabrzmiała komicznie. – Więc wszystko dobrze się skończyło!
– Tak, wszystko dobrze się skończyło.
Ginewra i Lancelot dostrzegli hamowane drżenie w kącikach królewskich oczu. 
Odetchnęli z ulgą: znów bawił się ich zażenowaniem – czyli wszystko po staremu.
– Jak długo jeszcze mamy rozprawiać o Gawaine’ach? – uśmiechnął się Król. – 
Czy doczekam się wreszcie powitalnego pocałunku od żony?
– Mój ty kochany!
Ginewra ujęła w obie dłonie jego głowę, przyciągnęła do siebie i czule ucałowała 
w czoło, jak łeb starego, wiernego, poczciwego misia.
Lancelot podniósł się z miejsca.
– Ja już chyba pójdę.
– Ależ zostań, Lance. Tak rzadko mamy okazję widzieć się prywatnie. Siądź przy 
ogniu i zaśpiewaj nam coś. Niedługo będzie można przestać palić w piecach.
– To prawda – przytaknęła Ginewra. – Nie do wiary, że wkrótce przyjdzie lato.
– A jednak miło jest siąść przy kominku we własnym domu.
– To zależy od domu – wtrącił zagadkowo Lancelot. – Tobie miło.
– A tobie?
– Ja nie mam domu.
– Nie martw się, Lance, za wcześnie jeszcze na to. Poczekaj, aż będziesz w moim 
wieku.
– O ile dobrze pamiętam – dodała Ginewra – niejedna dama uganiała się za tobą.
– Z siekierą – uzupełnił Artur.
– Co druga chciała się za ciebie wydać.
-1 ty masz czelność skarżyć się na brak domu! Śmiech Lancelota rozproszył 
resztki napięcia.
– Sam powiedz: czy poślubiłbyś kobietę, która goni cię z siekierą?
Król zamyślił się z poważną miną, po czym odparł:
– To niemożliwe. Jestem już żonaty.
– Z Giną – dokończył Lancelot.
Z ich rozmową działo się coś dziwnego: przekazywali sobie myśli całkiem 
oderwane od wypowiadanych słów. Komunikowali się bezpośrednio – jak mrówki.
– Z Królową Ginewra – poprawił go Król.
– Zwaną Jenny? – podsunęła Królowa.
– Owszem – przyznał Artur, choć dopiero po dłuższej pauzie. – Zwaną Jenny.
Zapadło głębokie milczenie. Wreszcie Lancelot podniósł się po raz drugi.
– Naprawdę muszę iść.
Artur położył mu dłoń na ramieniu.
– Jeszcze chwilę, Lance. Chcę, żebyś posłuchał tego, co zaraz powiem Ginewrze. 
Tak długo się przyjaźnimy. Muszę coś wyznać wam obojgu – tobie także, jak 
członkowi rodziny.
Lancelot usiadł z powrotem.
– Dziękuję ci, Lance. A teraz podajcie mi ręce, oboje. Siądę między wami. Z jednej 
strony moja Królowa, z drugiej – mój Lance. Nie obwiniajcie mnie za to, co za chwilę 
usłyszycie.
– Nam nie godzi się obwiniać nikogo, Królu – rzekł z goryczą Lancelot.
– Nie godzi się? Nie bardzo rozumiem. Mniejsza z tym: chcę powiedzieć wam 
o czymś, co uczyniłem w młodości. Stało się to zanim poślubiłem Ginewrę, grubo 
przed twoim pasowaniem na rycerza. Czy zgadzacie się mnie wysłuchać?
– Naturalnie, że się zgadzamy.
– Chociaż nie wierzymy, że mogłeś uczynić coś złego.
– Historia ta ma swój początek właściwie jeszcze przed moim narodzeniem, gdy 
ojciec mój zakochał się w Księżnej Kornwalii i aby ją zdobyć, zgładził Księcia, jej 
małżonka. Moją matką była Księżna Kornwalii – tyle już wiecie.
– Owszem – potwierdzili.
– Lecz może nie wiecie, że data mych narodzin była dość niefortunna: zbyt mało 
czasu dzieliło ją od dnia ślubu moich rodziców. Z tego powodu utrzymali rzecz 
w tajemnicy, a mnie, w powijakach, posłali na wychowanie do Sir Ectora. Dostarczył 
mnie tam Merlin.
– A po śmierci ojca – dokończył wesoło Lancelot – przywieziono cię z powrotem 
na jego dwór, wyciągnąłeś magiczny miecz z kamienia, czym dowiodłeś, żeś jest 
prawowitym Królem Anglii, i żyłeś długo i szczęśliwie. Koniec, kropka. Całkiem 
niezła historia.
– Niestety, to nie koniec.
– Jak to?
– Trzeba wam wiedzieć, moi złoci, że matka, od której wzięto mnie tuż po 
urodzeniu, nie miała pojęcia, gdzie przebywam. Ja zaś nie wiedziałem, kto jest moją 
matką. Prawdę znali jedynie Uther Pendragon i Merlin. Po latach, będąc już królem, 
poznałem rodzinę matki, nieświadom, że też do niej należę. Uther już nie żył, 
a Merlinowi jak zwykle poplątała się chronologia i zapomniał mi powiedzieć – więc 
pewien byłem, że mam do czynienia z obcymi osobami. Jedna z tych osób wydała mi 
się mądra i piękna.
– Chodzi o słynne Siostrzyce Kornwalijskie – uściśliła chłodno Królowa.
– Słusznie, najmilsza: słynne Siostrzyce Kornwalijskie. Zamordowany Książę 
miał trzy córy, które – o czym wówczas nie wiedziałem – były moimi przyrodnimi 
siostrami. Nazywały się: Morgana le Fay, Elaine i Morgause. Uchodziły za 
najpiękniejsze kobiety w Brytanii.
Król zamilkł, lecz po chwili pewnym, choć cichym głosem podjął wątek.
– Zakochałem się w Morgause. Miałem z nią dziecko.
Jeśli nawet któreś ze słuchaczy poczuło na te słowa zdumienie, niechęć, 
współczucie czy zazdrość – nie okazali niczego. Najbardziej ich zdziwiło, że Artur 
zdołał tak długo utrzymać rzecz w tajemnicy. Milczeli jednak, gdyż po jego głosie 
poznali, że cierpi i pragnie, aby mu nie przerywano i pozwolono wyspowiadać się 
do końca.
Cisza przeciągała się. Wszyscy troje patrzyli w ogień. Wreszcie Artur wzruszył 
ramionami.
– Krótko mówiąc – rzekł dobitnie – jestem ojcem Mordreda. Gawaine i tamci trzej 
są moimi siostrzeńcami, ale Mordred – synem.
Lancelot poznał po oczach Artura, że wolno mu zabrać głos.
– Nadal uważam, że nic strasznego się nie stało. Nie wiedziałeś przecież, że to 
twoja przyrodnia siostra. Nie znałeś jeszcze Giny. A wiedząc to i owo o Morgause, 
śmiem twierdzić, że to wszystko jej wina. Ta baba była diablicą.
– Była moją siostrą. I matką mojego syna. Ginewra pogłaskała go po dłoni.
– Biedaczek.
– A poza tym – dokończył Artur – była niezwykle piękna.
– Morgause... – wtrącił Lancelot.
– Morgause zapłaciła za wszystko własną głową, więc dajmy jej spokój.
– Głowę ściął jej rodzony syn, zastawszy matkę w łożnicy z Sir Lamorakiem.
– Proszę cię, Lancelocie, oszczędź nam szczegółów.
– Przepraszam.
– Nadal nie widzę w tym wszystkim twojej winy, Arturze – powiedziała 
Ginewra. – Przecież nie wiedziałeś, że to twoja przyrodnia siostra?
Król nabrał głęboko tchu i wyznał mężnie:
– Nie powiedziałem wam najgorszego.
– Czyli?
– Pamiętajcie, że byłem wówczas bardzo młody. Miałem dziewiętnaście lat. 
Merlin spóźnił się ze swym ostrzeżeniem. Wszyscy powtarzali mi tylko, że 
popełniłem grzech śmiertelny, że wynikną z niego same nieszczęścia, że jeśli dziecko 
się urodzi – będzie potworem. Straszyli mnie okrutnymi przepowiedniami. 
Wpadłem w popłoch i zrobiłem coś, co po dziś dzień nie daje mi spać po nocach. 
Ciężarna Morgause zniknęła w ukryciu, gdy tylko sprawa wyszła na jaw.
– A ty?
– A ja wydałem edykt, mocą którego wszystkie dzieci urodzone w określonym 
czasie miały zostać umieszczone na wielkim statku i zepchnięte na morze. Chciałem 
zniszczyć Mordreda, dla jego własnego dobra, a nie wiedziałem przecież, gdzie się 
urodzi.
– Czy edykt wykonano?
– Tak, zepchnięto statek na fale. Mordred był na pokładzie, statek rozbił się 
o brzeg pewnej wyspy. Większość nieszczęsnych dziatek utonęła, lecz Mordreda Bóg 
uratował i oddał mi z powrotem na pohańbienie. Morgause odzyskała syna 
i przysłała go do mnie po latach. Przed ludźmi jednak zawsze utrzymywała wersję, 
że Mordred jest prawym synem Lotha, jak Gawaine i pozostali. To oczywiste, że 
wolała nie chwalić się prawdą, tak samo jak jej synowie.
– Cóż... – odezwała się Ginewra. – Skoro prawdę znają oprócz nas tylko 
Orknejowie, a Mordred żyje i ma się niezgorzej...
– Nie zapominaj o innych niemowlętach na statku – jęknął głucho Król. – Śnią mi 
się po nocach.
– Czemu dopiero teraz nam to mówisz?
– Wstydziłem się.
Tym razem Lancelot nie wytrzymał.
– Arturze! – ryknął. – Ty się nie masz czego wstydzić! Zrobiłeś tylko to, co tobie 
samemu uczyniono, gdy byłeś słabym, nierozumnym pacholęciem. Chciałbym 
dostać w swe ręce tych łobuzów, którzy straszą dzieci opowieściami o grzechu 
śmiertelnym, porachowałbym im kości! Pomyśl – co za pożytek z tego ich gadania? 
Tylko niepotrzebne cierpienie. Biedne, niewinne dziatki!
– Wszystkie utonęły.
Znów siedzieli w milczeniu, wpatrzeni w ogień. W końcu Ginewra zwróciła się 
do męża.
– Arturze – zapytała – dlaczego opowiedziałeś nam to wszystko właśnie dzisiaj?
Artur przez chwilę zwlekał z odpowiedzią, dobierał słowa.
– Dlatego – odparł w końcu – że Mordred, biedny chłopak, ma chyba do mnie 
żal, i całkiem słusznie.
– Knuje zdradę stanu? – spytał czujnie głównodowodzący.
– Może nie aż tak poważnie, Lance – ale wyczuwam jego niezadowolenie.
– Więc skróć chłystka o głowę, i po kłopocie.
– Nie wiesz, co mówisz! Nie zapominaj, że Mordred jest moim synem. Kocham 
go. Wyrządziłem mu wielką krzywdę. Mój ród od wieków prześladował Celtów, nie 
chcę wydłużać listy krzywd. Poza tym, jestem jego ojcem: widzę w Mordredzie 
własne odbicie.
– Podobieństwo nie jest uderzające.
– Ależ tak. Mordred jest ambitny i honorowy, tak jak ja.
Niestety, ułomność cielesna nie pozwala mu celować w naszych sportach, przez 
co stał się rozgoryczony – ze mną, jak sądzę, byłoby identycznie, gdyby nie to, że 
mam szczęście być zdrów. Mordred jest także na swój sposób odważny i lojalny 
wobec swego ludu. Musisz zrozumieć, że matka buntowała go przeciwko mnie – co 
zrozumiałe – i że w jego pojęciu ucieleśniam wszystko, co najgorsze. Jest rzeczą 
niemal pewną, że w końcu przyczyni się do mojej śmierci.
– I to, serio, uważasz za powód do darowania mu życia? Na obliczu Króla 
odmalował się wyraz zdziwienia, wręcz zgorszenia. Jeszcze przed chwilą siedział 
załamany i nieszczęśliwy między dwojgiem najbliższych sobie ludzi – lecz nagle 
wyprostował się i dumnie spojrzał Lancelotowi w oczy.
– Nie zapominaj, że jestem Królem Anglii. Nie godzi się Królowi ścinać 
poddanych dla własnej fantazji. Król jest głową swojego ludu, ma świecić mu 
przykładem i pełnić jego wolę.
Widząc stropioną minę Lancelota, wybaczył mu natychmiast i z powrotem ujął 
jego dłoń.
– Sam się z czasem przekonasz – wyjaśnił – że tam, gdzie król jest tyranem 
i zwolennikiem przemocy, tam i ludzie stają się tyranami. Jeśli chcę, aby moi 
poddani przestrzegali prawa, muszę wpierw sam go przestrzegać. A ja bardzo chcę 
przekonać ludzi do nowego prawa, bo dzięki niemu będzie im się lepiej wiodło, więc 
i mnie w rezultacie będzie lepiej.
Ginewra i Lancelot wpatrywali się w oczy Króla, nie bardzo rozumiejąc, do czego 
zmierza. Artur odwzajemniał ich spojrzenia, w nadziei, że tą drogą przekaże więcej 
treści.
– Zrozum, Lance, ja muszę być niezłomnie sprawiedliwy. Mam na sumieniu 
tamte niemowlęta i nie chcę mieć niczego więcej. Tylko prawo może mnie ustrzec 
przed pułapką przemocy. Dobry król nie uśmierca wroga, za to gotów jest w razie 
potrzeby uśmiercić przyjaciela.
– I żonę? – spytała Ginewra.
– I żonę – potwierdził Król posępnie.
Lancelot zaczął się wiercić; nieudolnie spróbował obrócić sprawę w żart.
– Mam nadzieję, że data egzekucji Królowej nie została jeszcze wyznaczona?
Król wciąż trzymał jego dłoń i patrzył mu w oczy.
– Gdyby Ginewrze, albo tobie, Lancelocie, udowodniono działanie na szkodę 
królestwa, musiałbym ściąć wam głowy.
– Wielkie nieba! – wykrzyknęła Królowa. – Mam nadzieję, że nikt tego nie 
udowodni.
– I ja mam taką nadzieję – rzekł Artur.
– A Mordred? – spytał Lancelot po krótkiej pauzie.
– Mordred jest sfrustrowanym młodym człowiekiem i obawiam się, że skorzysta 
z każdej okazji, aby zrobić mi na złość. Jestem pewien, że gdyby stwierdził, że może 
się w tym celu posłużyć tobą, mój drogi, albo Giną – na pewno by to uczynił. Czy 
mnie rozumiesz?
– Rozumiem.
– Gdyby się zatem zdarzyło, że któreś z was może dać mu... jak by to rzec... broń 
do ręki – miejcie mnie na względzie i bardzo uważajcie. Jestem w waszych rękach, 
kochani.
– Ależ to niedorzeczność... – uniosła się Ginewra.
– Odkąd przybył na dwór, jesteś przecież dla niego taki dobry – zaprotestował 
Lancelot. – Czemu miałby nastawać...
Król skrzyżował ręce na piersi i patrzył w ogień spod półprzymkniętych powiek.
– Pamiętajcie – rzekł łagodnie – że nigdy nie dałem Ginie syna. Po mojej śmierci 
Królem Anglii może zostać Mordred.
– Jeśli się dowiem, że szykuje zamach stanu – zacisnął pięści Lancelot – zabiję go 
osobiście.
Żylasta dłoń natychmiast przygwoździła jego ramię.
– To jedyna rzecz, której nigdy nie wolno ci zrobić, Lance. Czegokolwiek 
dopuściłby się Mordred – mam na myśli nawet zamach na moje życie – obiecaj, że 
będziesz pamiętał, iż jest on naturalnym dziedzicem naszej krwi. Byłem złym 
człowiekiem...
– Arturze! – przerwała mu Ginewra. – Nie wolno ci tak mówić. To śmieszne. 
Mnie samej wstyd tego słuchać.
– Jak to? Więc nie nazwałabyś mnie złym człowiekiem? – zdumiał się Artur 
niepomiernie.
– Oczywiście, że nie.
– Myślałem, że po tej historii z niemowlętami...
– Nikomu przez myśl by nie przeszło nazwać ciebie złym człowiekiem! – 
zaperzył się Lancelot.
Król stanął na tle ognia. Minę miał zaskoczoną, ale i zadowoloną. Zapewnienie, 
że nie jest złym człowiekiem, wydało mu się śmieszne – ale wdzięczny był Ginewrze 
i Lancelotowi za to, że go kochają.
– W każdym razie – rzekł – już nigdy nie zamierzam być złym człowiekiem. 
Obowiązkiem króla jest w miarę możności zapobiegać rozlewowi krwi, a nie 
prowokować go.
Raz jeszcze spojrzał spod oka na swych rozmówców.
– A teraz, moi złoci – zakończył wesoło – pędzę do Sądu Apelacyjnego, zadbać 
o naszą słynną sprawiedliwość. Ty zaś, Lance, oddaj mi przysługę i dotrzymaj 
towarzystwa Ginusi – zabaw ją czymś po moich tragicznych opowieściach.



ROZDZIAŁ V


Mówiąc, że idzie „zadbać o naszą słynną sprawiedliwość”, Artur nie oznajmiał, 
że za chwilę wystąpi osobiście w roli sędziego – choć nie byłoby to niczym 
niezwykłym, gdyż średniowieczni królowie sprawowali tę godność aż do czasów 
Henryka IV, który zasiadał podobno i w ławie Lorda Skarbnika, i w ławie 
królewskiej. Rzecz w tym, że pora była zbyt późna na rozprawy. Artur spieszył do 
lektury petycji na dzień następny: obyczaju tego przestrzegał z wielką sumiennością. 
Prawo stało się obiektem jego szczególnych zainteresowań, ostatnim szańcem 
w walce z Przemocą.
Za czasów Uthera Pendragona prawo w zasadzie nie istniało, jeśli nie liczyć 
napuszonej etykiety, zarezerwowanej dla klas wyższych. A nawet jeszcze w czasach 
Króla Artura, który sprzyjał idei Sprawiedliwości jako wędzidła dla szalejącej Siły 
Pięści, obowiązywały aż trzy kodeksy – stosowanie ich było nie lada gimnastyką. 
Król Artur usiłował połączyć Prawo Zwyczajowe, Kanoniczne i Rzymskie w jeden 
kodeks, dla którego miał już nawet nazwę: Kodeks Cywilny. Właśnie to zadanie, 
połączone z obowiązkiem lektury petycji na dzień następny, kazało mu co wieczór 
mozolić się w cichym odosobnieniu Sali Sprawiedliwości.
Sala Sprawiedliwości mieściła się w przeciwległym końcu pałacu. Wbrew 
spodziewaniom Artura, nie była jednak pusta.
Czekało w niej ńa Króla pięć osób – lecz współczesnego gościa zaskoczyłaby nie 
tyle obecność petentów, co sama sala. Szczelnie obwieszona kobiercami, stanowiła 
zamknięty sześcian: okna były zasłonięte z uwagi na noc, a drzwi nigdy nie 
odsłaniano. Człowiek czuł się tam jak zamknięty w pudełku: miał niepokojące 
poczucie ograniczenia symetryczną przestrzenią, znane zapewne motylom 
uśmiercanym w słoikach. Dziwiło, w jaki sposób owych pięciu petentów dostało się 
do środka – istna chińska łamigłówka. Wzdłuż wszystkich ścian ciągnęły się 
podwójnym rzędem haftowane opowieści o Dawidzie i Batszebie oraz o Zuzannie 
i starcach, mieniące się żywymi, nie spłowiałymi jeszcze kolorami. Wyblakłe arrasy, 
które oglądamy dzisiaj, niewiele mają wspólnego z barwną tapiserią, która Salę 
Sprawiedliwości upodabniała do wnętrza malowanej szkatułki. Pięciu petentów też 
lśniło w blasku świec. Rzucali się w oczy tym bardziej, że umeblowanie sali było 
nader skąpe: długi stół z pergaminami wyłożonymi do wglądu dla Króla, królewskie 
krzesło z wysokim oparciem, a w rogu, na podwyższeniu, pulpit z ławeczką. 
Kolorowe były tylko ściany i ludzie. Każdy z nich miał na sobie jedwabną tunikę 
z naszytym szewronem i trzema ostami oraz stosownymi do starszeństwa 
emblematami stopnia spokrewnienia z głową rodu – wyglądali przez to jak sekwens 
kart do gry. Byli to, naturalnie, Gawaine i jego bracia. Jak zwykle się kłócili.
– Ostatni raz ci powtarzam, Agravaine, trzymaj język za zębami – mówił 
Gawaine. – Ja nie chcę mieć z tą sprawą nic wspólnego.
– Ja też nie – dorzucił pospiesznie Gareth.
– Ani ja – dodał Gaheris.
– Jeśli będziesz się upierał, doprowadzisz do rozłamu klanu. Ostrzegłem cię 
wyraźnie, że żaden z nas ci nie pomoże. Zostaniesz sam jak palec.
Mordred, który dotąd tylko słuchał z szyderczą cierpliwością, oświadczył:
– Jestem po stronie Agravaine’a. Lancelot i ciotka hańbią nas wszystkich. Jeśli 
nikt więcej nie chce przyjąć na siebie odpowiedzialności, uczynimy to we dwóch 
z Agravaine’em.
Gareth spiorunował go wściekłym wzrokiem.
– Obydwaj świetnie nadajecie się do brudnej roboty.
– Dzięki za uznanie.
Gawaine próbował godzić zwaśnionych. Że jednak nie był urodzonym 
mediatorem, jego wysiłki przywodziły na myśl interwencje sił natury – nawałnice 
lub trzęsienia ziemi.
– Mordredzie! – zaapelował. – Miejże, na litość boską, trochę rozumu. Chcesz 
porywać się z motyką na słońce? Jestem najstarszy z was, wiem, co z tego wyniknie.
– Cokolwiek wyniknie, ja idę do Króla.
– Ależ Agravaine, zrozum, że to oznacza wojnę. Artur i Lancelot będą musieli 
stanąć przeciwko sobie, a wtedy połowa królów Brytanii weźmie stronę Lancelota, 
przez wzgląd na jego rycerską reputację. Wybuchnie wojna domowa, nie widzisz 
tego?
Przywódca klanu zbliżył się do Agravaine’a, jak wielki, poczciwy zwierz, 
demonstrujący panu ucieszną sztuczkę, i poklepał go ciężką łapą po ramieniu.
– No, stary. Nie gniewaj się na mnie o ten prztyczek z rana. Każdemu czasem 
puszczą nerwy, ale przecież jesteśmy braćmi, i tylko to się liczy. Nie rozumiem, jak 
możesz nastawać na Sir Lancelota po tym wszystkim, co dla nas zrobił. Nie 
pamiętasz już, jak cię ratował – Mordreda zresztą też – przed Sir Turquine’em? 
Obydwaj zawdzięczacie mu życie. Ja też: wyrwał mnie z łap Sir Caradosa w Wieży 
Rozpaczy.
– Uczynił to dla własnej chwały. Słysząc to, Gareth zaatakował Mordreda:
– Mów sobie przy nas co chcesz o Lancelocie i Ginewrze, bo niestety wszystko to 
prawda, ale nie pozwalam ci z niego szydzić! Gdy przyszedłem na dwór Artura jako 
paź kuchenny, on jeden potraktował mnie po ludzku. Nie miał zielonego pojęcia, 
kim jestem, ale dawał mi napiwki, żartował ze mną i bronił przed Kayem. To on 
pasował mnie na rycerza. Wszyscy wiedzą, że Sir Lancelot nigdy w życiu nie 
postąpił podle.
– Gdy jako młody rycerz wdałem się nieraz w zaciętą potyczkę – dodał Gawaine 
– bywało, Boże przebacz, że nerwy mnie poniosły i zabiłem oponenta, chociaż już się 
poddał. Gorzej: kiedyś zabiłem nawet pannę. A Lancelot nigdy nie skrzywdziłby 
istoty słabszej od siebie.
– Sprzyja młodym rycerzom – zawtórował braciom Gaheris – i pomaga im 
zdobywać ostrogi. Nie wiem, o co się go czepiacie.
Mordred wzruszył ramionami i udał, że ziewa, zasłaniając usta rękawem.
– Lancelot to sprawa Agravaine’a – stwierdził krótko. – Ja mam porachunki 
z naszym miłym monarchą.
– Lancelot żyje ponad stan – burknął Agravaine. – Nieprawda – zaprzeczył 
Gareth. – To najskromniejszy człowiek, jakiego znam.
– Nie podzielam twojej szczeniackiej fascynacji.
Skrzypnęły zawiasy ukrytych za arrasem drzwi. Zgrzytnęła zasuwa.
– Ucisz się, Agravaine – mruknął Gawaine. – Nie brzęcz tyle.
– Właśnie, że będę.
Dłoń Artura uniosła zasłonę.
– Mordredzie, błagam cię! – szepnął Gareth. Król był już w sali.
– Najwyższy czas – rzekł Mordred podniesionym głosem, który dotrzeć musiał 
do uszu wszystkich – aby przy naszym Okrągłym Stole zapanowała sprawiedliwość.
Agravaine odpowiedział mu równie głośno, udając, że też nie zauważył 
niczyjego wejścia:
– Czas najwyższy, aby ktoś głośno powiedział całą prawdę.
– Zamilcz, Mordredzie!
– I tylko prawdę! – dokończył garbus triumfalnym tonem. Artur, który jeszcze 
przed chwilą dreptał po kamiennej posadzce korytarza, pochłonięty myślami 
o czekającej go pracy, stanął wyczekująco w drzwiach. Nie zdziwił się. Rycerze spod 
znaku szewronu i ostu odwrócili ku niemu oczy: oglądali starego monarchę 
w ostatnich chwilach chwały.
Kilka uderzeń serca odmierzyło ciszę, w której Gareth doznał bolesnego 
olśnienia: ujrzał prawdziwe oblicze Króla. Nie bohatera rycerskich romansów, lecz 
zwykłego człowieka, który zawsze starał się jak najlepiej; i nie wodza rycerstwa, lecz 
pilnego ucznia, który – wierny naukom osobliwego mistrza, maga – ani na chwilę nie 
przestawał myśleć; i nie Artura Władcę Anglii, lecz starego, osamotnionego 
człowieka, który przez pół życia nosił koronę, opierając się mężnie podłościom losu.
Gareth z impetem przyklęknął na jedno kolano.
– My nie mamy z tym nic wspólnego!
Zwalisty Gawaine z trudem poszedł za przykładem brata.
– Panie, czyniłem wszystko, by powstrzymać braci, ale są uparci. Nie chcę 
słuchać tego, co ci powiedzą.
Ostatni przyklęknął Gaheris. – Pozwól nam, panie, wyjść, zanim przemówią. 
Artur dał krok w głąb komnaty i troskliwym gestem podniósł Gawaine’a z klęczek.
– Oczywiście, że możecie odejść, moi drodzy, jeśli taka wasza wola – powiedział. 
– Mam nadzieję, że nie stanę się przyczyną waśni rodzinnej?
Gawaine z ponurą miną popatrzył na braci.
– Zaprawdę – rzekł proroczo, otulając się przezacną mową rycerską jak opończą 
– ta waśń ściągnie zagładę na kwiat rycerstwa całej ziemi i zburzy nasze szlachetne 
przymierze, a wszystko za przyczyną dwóch nędzników!
Gdy Gawaine, pełen urazy, wymaszerował z komnaty, popychając przodem 
Gaherisa, za sobą zaś wiodąc skonsternowanego Garetha, Król w milczeniu podszedł 
do tronu. Zdjął z niego dwie poduszki i położył na stopniach.
– Proszę, siostrzeńcy – rzekł zwyczajnym tonem. – Siadajcie i mówcie, o co 
chodzi.
– Wolimy stać.
– Czyńcie więc zadość własnej woli. Agravaine’owi nie podobały się te wstępy.
– Dajże pokój, Mordredzie! – zaprotestował. – Nie przyszliśmy tu, żeby się kłócić 
z naszym Królem. Uchowaj Boże!
– Ja będę stał.
Agravaine pokornie przycupnął na jednej z poduszek.
– Nie chcesz drugiej?
– Nie, panie, dziękuję.
Starzec obserwował sytuację i czekał – jak skazaniec pod szubienicą, który nie 
opiera się katu, ale też nie zamierza pomagać mu w wiązaniu pętli. Ze znużoną 
ironią przyglądał się gościom, im samym pozostawiając działanie.
– Może byłoby mądrzej – wydukał z wyraźnym trudem Agravaine – dać sobie 
spokój z całą tą rozmową...
– Może – przytaknął Król.
– Dość tej komedii! – huknął Mordred, brutalnie wkraczając do akcji. – 
Przyszliśmy tutaj, aby powiedzieć coś wujowi. Wuj ma prawo znać prawdę.
– To nieprzyjemna prawda.
– W takim razie, moi drodzy chłopcy, jeśli wolicie, nie rozwijajmy tematu. 
Wiosenne noce są zbyt piękne, aby zadręczać się przykrościami, czy nie lepiej pójść 
i pogodzić się z Gawaine’em? Może wypożyczyłby wam na jutro swojego 
niezawodnego gołębiarza? Królowa wspomniała właśnie, że z przyjemnością 
zjadłaby na obiad młodego zajączka.
Bronił tylko Ginewry – czy może ich wszystkich? Mordred przeszył ojca 
wzrokiem bazyliszka i oświadczył bez ogródek:
– Przyszliśmy oznajmić ci coś, o czym od dawna wie cały twój dwór. Królowa 
Ginewra jest kochanką Lancelota i nawet się z tym nie kryje.
Starzec pochylił się i poprawił fałdy płaszcza, otulając jego skrajem zziębnięte 
stopy. Prostując się, spojrzał śmiało w oczy rozmówców.
– Czy jesteście gotowi udowodnić swoje oskarżenie?
– Jesteśmy gotowi.
– Wiecie zapewne, że podobny zarzut już stawiano?
– Nic dziwnego.
– Ostatnio plotki na ten temat rozsiewał niejaki Sir Meliagrance. Ponieważ nie był 
w stanie przedstawić żadnych dowodów, rozstrzygnięcie sprawy pozostawiono 
pojedynkowi. Sir Meliagrance zarzucił Królowej wiarołomstwo i zgłosił gotowość 
walki w obronie swych racji. Na szczęście stronę Jej Wysokości wziął w pojedynku 
Sir Lancelot, czyniąc nam tym wielką uprzejmość. Wynik, jak mniemam, pamiętacie.
– Pamiętamy doskonale.
– Ledwie rozpoczęto walkę, Sir Meliagrance legł na plecach, wołając, że się 
poddaje. Nie pomogły żadne namowy: nie chciał wstać, póki Sir Lancelot nie 
zaproponował, że zdejmie hełm i lewą część zbroi, a jedną dłoń da sobie przywiązać 
za plecami. Tę ofertę Sir Meliagrance przyjął, i skończył poszatkowany na kawałki.
– To znana sprawa – zirytował się Mordred. – Pojedynek niczego nie rozwiązuje. 
I nie ma nic wspólnego ze sprawiedliwością. Zawsze wygra silniejszy osiłek.
Artur z ciężkim westchnieniem splótł dłonie.
– Jesteś jeszcze bardzo młody, Mordredzie – rzekł cicho; od początku rozmowy 
ani na chwilę nie podniósł głosu. – Doświadczenie nauczy cię, że prawie każdy 
sposób wymierzania sprawiedliwości jest po swojemu niesprawiedliwy. Jeśli możesz 
zaproponować inną niż pojedynek formę rozstrzygania spornych kwestii – chętnie ją 
wypróbuję.
– To, że Lancelot jest najsilniejszym z rycerzy i zawsze broni Królowej, nie 
oznacza jeszcze, że Królowa zawsze ma rację.
– Zgadza się. Jednak musimy jakoś rozstrzygać kwestie sporne, gdy zostajemy do 
tego zmuszeni. Jeśli nie da się udowodnić oskarżenia, trzeba szukać innych metod 
rozsądzenia sprawy, a niemal każda metoda okaże się wobec kogoś 
niesprawiedliwa. Ty, Mordredzie, nie musiałbyś przecież osobiście stawać do 
pojedynku przeciwko obrońcy Królowej: jako niezdolny do wałki, mógłbyś wynająć 
w tym celu najsilniejszego ze znanych ci rycerzy. Królowa, rozumie się, też 
wynajęłaby najsilniejszego. To tak samo, jakbyście oboje wynajęli najsprawniejszych 
adwokatów do obrony swoich racji. Koniec końców i tak zawsze wygra najbogatszy 
– czy wynajmie najdroższego oratora, czy szermierza – więc nie łudźmy się, że 
o wyniku przesądza tylko brutalna siła.
– Chwileczkę, Agravainie – Artur ubiegł siostrzeńca, który właśnie chciał coś 
powiedzieć. – Na razie mi nie przerywaj. Chcę do końca objaśnić istotę próby 
pojedynku. Moim zdaniem decyduje tu bogactwo: bogactwo i łut szczęścia, no 
i naturalnie wola Boża. Jeśli strony są równie bogate, możemy uznać, że zwycięży 
ten, kto ma więcej szczęścia, jak przy rzucie monetą: orzeł – reszka. Pytam was więc: 
czy zarzucając Królowej wiarołomstwo, jesteście pewni, że los sprzyja wam bardziej 
niż jej?
Agravaine włączył się do rozmowy z udanym animuszem. Przed spotkaniem 
zażył stosowną dawkę alkoholu i ręce już mu się nie trzęsły.
– Za pozwoleniem, wuju, ja właśnie w tej kwestii. Mamy nadzieję rozstrzygnąć 
sprawę bez próby pojedynku.
Artur spojrzał na niego z niepokojem.
– Wiesz doskonale, że sądy boże zostały zakazane, a co się tyczy próby 
oczyszczenia – trudno będzie znaleźć odpowiednią liczbę kompurgatorów równych 
urodzeniem Królowej.
Agravaine uśmiechnął się na to.
– Nie jesteśmy znawcami prawa – rzekł skromnie. – Pomyśleliśmy jednak, że 
gdyby udało się udowodnić zarzut przed którymś z twoich nowo powołanych 
sądów, wówczas próba pojedynku okazałaby się zbyteczna. Naturalnie, możemy się 
mylić.
– Niech werdykt wyda Ława Przysięgłych! – wyrecytował szyderczo Sir 
Mordred. – Czy nie tak właśnie nazwałeś swoje sądy? Nowomodne fanaberie.
„Pobijemy go jego własną bronią!” – zachwycił się w duchu Agravaine.
Król zabębnił palcami po oparciu tronu. Przeciwnicy nacierali, osaczali go, 
zapędzali w kozi róg.
– Sporo wiecie na temat prawa – rzekł powoli.
– Gdyby, wuju, dajmy na to, znaleziono Lancelota w łóżku Ginewry, na oczach 
świadków – wówczas pojedynek nie byłby konieczny, prawda?
– Za pozwoleniem, Agravainie, wolałbym, abyś o swojej ciotce mówił, używając 
jej tytułu, przynajmniej w mojej obecności. Nawet w takiej sprawie.
– Ciocia Jenny – podpowiedział Mordred.
– Tak, chyba słyszałem, jak Sir Lancelot właśnie tym imieniem się do niej 
zwracał.
-”Ciocia Jenny!” „Sir Lancelot!” „Za pozwoleniem!” A oni pewnie teraz się całują.
– Mordredzie, albo wyrażaj się w sposób cywilizowany, albo opuść komnatę.
– Mordred nie chciał cię urazić, wuju. On tylko cierpi z powodu plamy na twojej 
nieposzlakowanej opinii. Domagamy się sprawiedliwości. Mordredowi tak bardzo 
leży na sercu dobro... rodu. Nieprawdaż, Mordredzie?
– Gwiżdżę na dobro rodu.
Król, wyraźnie już przygnębiony, westchnął ciężko, lecz zachował zimną krew.
– No cóż, Mordredzie – rzekł. – Nie wdawajmy się w drobiazgi. Walka o nie 
przekracza moje siły. Twierdzisz, że moja żona jest kochanką mojego najlepszego 
przyjaciela, co zamierzasz naocznie udowodnić przy świadkach – trzymajmy się 
tego. Rozumiem, że tryb procedury sądowej jest ci znany.
– Nie jest mi znany.
– W każdym razie Agravaine wie coś na ten temat. Procedura jest następująca. 
Skoro upieracie się przy powództwie cywilnym, zamiast oddać sprawę pod Sąd 
Honorowy, proces potoczy się według zasad kodeksu cywilnego. Jeżeli dowiedziecie 
słuszności oskarżenia, człowiek, który obydwu was ocalił przed Sir Turquine’em, 
zostano ścięty, natomiast moja żona, którą bardzo kocham, będzie musiała spłonąć 
na stosie za wiarołomstwo. Jeśli natomiast nie zdołacie przedstawić dowodów, 
wówczas ostrzegam, że ciebie, Mordredzie, czeka banicja – a więc i utrata wszelkiej 
nadziei na objęcie tronu,
Agravaine’a zaś – stos, gdyż zarzucając zdradę Królowej, sam dopuściłby się 
zdrady.
– Nawet dziecko wie, że bez trudu znajdziemy dowody.
– Proszę bardzo, Agravainie. Jako znawcy i gorliwemu obrońcy prawa nie muszę 
ci, naturalnie, przypominać o istnieniu takiego zjawiska jak akt łaski?
– Akt łaski – wpadł mu w słowo Mordred – na mocy którego spycha się łodzie 
z niemowlętami na pełne morze?
– Dziękuję ci, Mordredzie. Byłbym zapomniał.
– Nie chcemy łaski – rzekł twardo Agravaine. – Chcemy sprawiedliwości.
– Rozumiem.
Artur wsparł łokcie na kolanach i ukrył twarz w dłoniach. Siedział tak chwilę, 
mobilizując wszelkie siły poczucia obowiązku i własnej godności. Wreszcie 
przemówił, nie odsłaniając oblicza:
– Jak chcecie ich podejść?
Zwalisty Agravaine stał się nagle uosobieniem grzeczności.
– Gdybyś zgodził się, wuju, wyjechać z zamku na jedną noc, skrzykniemy 
zbrojną drużynę i przyłapiemy Lancelota w komnacie Królowej. Musisz wyjechać, bo 
inaczej on tam nie pójdzie.
– Daruj, Agravaine, ale nie zamierzam zastawiać pułapki na własną żonę. 
Zdobycie dowodów należy tylko do was – to chyba uczciwe postawienie sprawy. 
Tak, jestem pewien, że uczciwe. Mam chyba prawo odmówić... nazwijmy rzecz po 
imieniu: wspólnictwa. Nie poczuwam się do obowiązku wspomagania waszego 
planu wyjazdem. Powiem więcej – odmawiam, z czystym sumieniem.
– Twoja odmowa nie może jednak trwać wiecznie. Nie spędzisz przecież reszty 
życia przykuty do Królowej, tylko po to, żeby nie dopuścić do niej Lancelota. Co 
z planowanym na przyszły tydzień polowaniem? Jeśli z niego zrezygnujesz, będzie 
to oznaczało, że zmieniasz plany, aby udaremnić działanie sprawiedliwości.
– Nikt nie jest w stanie udaremnić działania sprawiedliwości, Agravainie.
– A zatem, wuju Arturze, weźmiesz udział w polowaniu? A nam dasz 
pozwolenie na wtargnięcie do komnaty Królowej, jeżeli będzie tam przebywał 
Lancelot?
Jego radosne podniecenie obudziło niesmak nawet w Mordredzie. Król wstał 
i owinął się płaszczem, jak przed chłodem.
– Weźmiemy udział w polowaniu.
– Ale ich nie uprzedzisz? – bełkotał rozemocjonowany Agravaine. – Nie powiesz 
im, że wnieśliśmy oskarżenie? To byłoby nieuczciwe!
– Troszczysz się o uczciwość? – spytał Król.
Patrzył na nich jakby z bardzo daleka, ważąc w umyśle prawdę, sprawiedliwość, 
zło i los człowieka.
– Udzielam pozwolenia.
Nagle wzrok jego oprzytomniał i Artur spojrzał na przeciwników z czujnością 
sokoła.
– Ale coś wam powiem prywatnie, Mordredzie i Agravainie: moja jedyna 
nadzieja w tym, że Lancelot ukatrupi was obu i wszystkich świadków. Taki wyczyn 
– co stwierdzam z dumą – nie przerasta bynajmniej jego możliwości. Jako najwyższy 
zwierzchnik Wymiaru Sprawiedliwości dodam jeszcze, że wystarczy najmniejsze 
uchybienie w akcie oskarżenia, a będę was obu ścigał bez litości, z całą surowością 
machiny prawa, którą oto wprawiliście w ruch.



ROZDZIAŁ VI


Wiedząc, że Król udał się na polowanie do Nowego Lasu, Lancelot nie wątpił, że 
Królowa przyśle po niego. Ubrany w szlafrok, z głową owiniętą turbanem, chodził 
w tę i z powrotem po sypialni, której mrok rozpraszała jedynie lampka przed 
świętym obrazem. Pod szlafrokiem w wesoły deseń Lancelot był gotów do łóżka – 
czyli nagi.
Wystrój komnaty był surowy, żadnych luksusów: nagie ściany, wąska, twarda 
prycza bez baldachimu, okna bez szyb, zasłonięte jedynie sztywno napiętym, 
natłuszczonym płótnem. Wielcy dowódcy na ogół lubią taki polowy styl (podobno 
Książę Wellington sypiał w zamku Walmer wyłącznie na pryczy): poza łóżkiem 
tolerują w pokoju najwyżej jedno krzesło albo stary kufer. Lancelot też miał kufer, 
okuty, w kształcie trumny. Innych mebli w komnacie nie było – tylko pod ścianą stał 
wielki miecz Lancelota, w pochwie z dyndającymi rzemieniami.
Na kufrze leżał hełm garnczkowy. Lancelot sięgnął po niego i podszedł do 
światełka pod obrazem: tam, ze zdziwioną miną chłopca sprzed wielu lat, zapatrzył 
się we własne odbicie w wypukłej stali. Odłożył hełm i podjął marsz od ściany do 
ściany.
Gdy usłyszał pukanie do drzwi, pewien był, że to oczekiwany sygnał. Jedną ręką 
sięgnął po miecz, a drugą do rygla, lecz nim otworzył, drzwi uchyliły się same. 
W progu stał Gareth.
– Wolno wejść?
– Gareth! – zdumiał się Lancelot, bez wielkiego entuzjazmu. – Wejdź, proszę. Co 
za miła niespodzianka.
– Lancelocie, przychodzę cię ostrzec.
Podstarzały rycerz spojrzał gościowi w oczy i uśmiechnął się od ucha do ucha.
– Na Boga! To chyba nic poważnego?
– Owszem, coś poważnego.
– Wejdźże wreszcie i zamknij drzwi.
– Lancelocie, chodzi o Królową. Nie wiem, jak zacząć.
– Więc nie zaczynaj.
Lancelot ujął gościa za ramiona i zaczął go popychać z powrotem ku drzwiom.
– Jestem ci bardzo wdzięczny za ostrzeżenie, ale nie sądzę, abyś mógł mi 
powiedzieć coś nowego.
– Och, Lancelocie, wiesz, że zrobiłbym dla ciebie wszystko. Nie wiem, co uczynią 
ze mną pozostali, kiedy dowiedzą się, że byłem u ciebie, ale musiałem przyjść!
– O co chodzi? – Lancelot przestał popychać gościa i przyjrzał mu się ponownie.
– O Agravaine’a i Mordreda. Nienawidzą cię, przynajmniej Agravaine. On ci 
zazdrości. Mordred bardziej nie cierpi Artura. Zrobiliśmy wszystko, żeby ich 
powstrzymać, ale na nic. Gawaine nie chce się mieszać do sprawy po żadnej stronie, 
Gaheris jak zwykle nie może się zdecydować – więc musiałem przyjść sam. 
Musiałem, nawet jeśli działam przeciwko braciom i klanowi. Bo ja wszystko 
zawdzięczam tobie i nie mogę dopuścić do tragedii!
– Mój biedny Gareth! Co się z tobą dzieje?
– Byli u Króla i powiedzieli mu wprost, że ty... bywasz w sypialni Królowej. 
Chcieliśmy ich powstrzymać, wyszliśmy, żeby nie słuchać, ale oni powiedzieli.
Lancelot puścił ramiona Garetha i przeszedł się po komnacie.
– Nie martw się – powiedział po chwili. – Wielu już to mówiło i nic się nic stało. 
Rozejdzie się po kościach.
– Nie tym razem. Mam przeczucie, że nie.
– Bzdura.
– To nie bzdura, Lancelocie. Oni cię nienawidzą. Nie dążą do pojedynku, bo 
wiedzą, jak skończył Meliagrance. Są sprytniejsi: zastawią na ciebie pułapkę. Zajdą 
cię od tyłu.
Stary wiarus z pobłażliwym uśmiechem poklepał go po plecach.
– Zdaje ci się. Idź do łóżka, przyjacielu, i zapomnij o tym. Miło było cię widzieć, 
ale pędź już do domu i śpij dobrze. Nie martw się. Gdyby Król miał zamiar rozpętać 
skandal, nie wyjeżdżałby na polowanie.
Gareth nerwowo obgryzał paznokcie. Wreszcie zdobył się na odwagę i rzekł 
wprost:
– Proszę cię, nie chodź dzisiaj do Królowej.
Lancelot uniósł gniewnie jedną ze swoich nadzwyczajnych brwi, ale opuścił ją po 
namyśle.
– Dlaczego?
– Jestem pewien, że to pułapka. Król specjalnie wyjechał na noc, żebyś poszedł 
do Królowej, a Agravaine zaczai się tam i cię złapie.
– Artur nigdy by tego nie zrobił!
– A jednak zrobił.
– Bzdura! Znam go od czasów, kiedy ty koszulę w zębach nosiłeś! Wiem, że nie 
zrobiłby tego!
– Ryzyko istnieje.
– I bardzo dobrze. Lubię ryzykować.
– Błagam!
Tym razem Lancelot bezceremonialnie wziął Garetha za kark i popchnął ku 
drzwiom.
– Posłuchaj no, mój drogi paziu kuchenny. Po pierwsze: znam Artura. Po drugie: 
znam Agravaine’a. Uważasz, że powinienem się go bać?
– Ale podstęp...
– Gdy byłem młody, spotkałem kiedyś damę goniącą za sokołem wędrownym, 
który zerwał się ze smyczy. Koniec smyczy uciekiniera zaplątał się w gałęzie i sokół 
zawisł na drzewie głową w dół. Dama namówiła mnie, żebym wlazł na drzewo 
i zdjął jej ptaka. Nigdy nie byłem mocny we wspinaczce. W końcu jednak 
wgramoliłem się na czubek drzewa i uwolniłem sokoła. Tymczasem w dole pojawił 
się mąż tej damy, w pełnym rynsztunku, i oznajmił, że zetnie mi głowę. Cała ta heca 
z sokołem była pułapką: chodziło o to, żebym zdjął zbroję i znalazł się na łasce 
łajdaka. Na drzewo wlazłem bowiem w samej koszuli, nawet bez sztyletu.
– No i co?
– Dałem mu w łeb konarem. A był to rycerz, do którego nasz biedny, stary 
Agravaine nawet się nie umywa. Od tamtych pięknych czasów nabawiłem się nieco 
reumatyzmu, ale jeszcze nie jest ze mną tak źle.
– Wiem, że poradzisz sobie z samym Agravaine’em, ale co będzie, jeśli zaatakuje 
cię ze zbrojną bandą?
– Nic nie wskóra.
– Owszem, wskóra.
Ktoś zaskrobał i lekko zabębnił w drzwi. Mogła to być mysz, ale Lancelot nagle 
do końca stracił zainteresowanie rozmową.
– No to trudna rada. Będę walczył z bandą. To zresztą czysta fantazja.
– Czy jednak nie mógłbyś się powstrzymać, tylko dzisiaj? Byli już przy drzwiach.
– Słuchaj no – rzekł dowódca królewskich oddziałów. – Przyjmij do wiadomości, 
że Królowa mnie wzywa. Nie godzi się wszak odmówić zaproszeniu Królowej, 
prawda?
– Więc na próżno zdradziłem Pradawnych!
– Wcale nie na próżno. Każdy, kto by się o tym dowiedział, podziwiałby twoją 
odwagę. Lecz, na szczęście, możemy ufać Arturowi.
– Więc mimo wszystko pójdziesz?
– Tak, paziu, i to zaraz. Na litość boską, po co ta tragiczna mina? Wiesz, jakim 
jestem doświadczonym zabijaką. Idź spać!
– To znaczy: żegnaj.
– Bzdura: to znaczy dobranoc. Królowa czeka.
Stary wiarus zamaszystym ruchem dwudziestolatka zarzucił płaszcz na ramiona. 
Uniósł klamrę zasuwy, lecz zawahał się w drzwiach: miał wrażenie, że o czymś 
zapomniał.
– Ach, gdybym mógł cię powstrzymać!
– Niestety, nie możesz.
Lancelot dał nura w ciemną czeluść korytarza. Czegoś jednak zapomniał: miecza.



ROZDZIAŁ VII


Ginewra oczekiwała Lancelota w blasku świec, podnoszącym przepych sypialni. 
Szczotkowała siwe włosy. Wyglądała prześlicznie – nie jak gwiazda filmowa, lecz jak 
kobieta, która wyhodowała w sobie duszę. Śpiewała cicho – i to nie byle co, bo 
piękny hymn „Veni, Sancte Spiritus”, ułożony podobno przez papieża.
Blask równo płonących świec igrał w złotych emblematach potrójnych lwów, 
gęsto zdobiących szafirową kapę łoża. Grzebienie i szczotki lśniły fajansowymi 
ozdobami. Ogromną skrzynię z polerowanego drewna zdobiły panele 
z emaliowanymi figurami świętych i aniołów. Po ścianach spływały w miękkich 
fałdach brokatowe zasłony, a na podłodze pysznił się naganny zbytek luksusu: 
autentyczny dywan. Goście zawsze stąpali po nim z nabożną czcią, gdyż kobierce 
nie były pierwotnie przeznaczone na podłogi. Artur obchodził go dokoła.
Niski, ciepły głos Ginewry czeszącej włosy dobrze współgrał z niewzruszoną 
jasnością świec. Wtem drzwi otwarły się cicho. Dowódca rzucił czarny płaszcz na 
skrzynię, przeszedł po dywanie i stanął za plecami Ginewry. Popatrzyła na niego 
w lustrze bez zdziwienia.
– Czy mogę cię wyręczyć?
– Jeśli chcesz.
Wyjął szczotkę z jej dłoni i jął z wielką wprawą rozczesywać srebrzystą kaskadę, 
nurzając w niej palce. Królowa przymknęła oczy.
Po dłuższej chwili milczenie przerwał Lancelot.
– Twoje włosy są jak... jak nie wiem co. Nie jak jedwab. Raczej jak woda, chociaż 
mają też w sobie coś z chmury. Przecież chmura utworzona jest z wody, prawda? 
Więc czym są: bladą mgiełką czy zimowym morzem, czy wodospadem, czy kopą 
siana na mrozie? Tak, kopą siana! Przepastną, miękką, wonną...
– Dla mnie są jednym wielkim kłopotem.
– Są morzem, w którym się narodziłem – oświadczył solennie Lancelot.
Królowa otworzyła oczy.
– Przyszedłeś bezpiecznie?
– Nikt nie widział.
– Artur mówił, że wraca jutro.
– Tak? O, ten włosek jest całkiem biały.
– Wyrwij go.
– Biedny włosek. Taki delikatny. Skąd ty masz takie piękne włosy, Jenny? Mój 
jeden włos jest gruby jak pół tuzina twoich razem. Naprawdę mam go wyrwać?
– Tak, wyrwij.
– Bolało?
– Nic a nic.
– Jak to nie? Kiedy byłem mały i szarpałem się z siostrami za włosy, bolało jak 
licho. Czyżbyśmy z wiekiem zatracali wrażliwość na ból i szczęście?
– Nie – uspokoiła go Ginewra. – To dlatego, że wyrwałeś tylko jeden. Szarpnij 
pukiel, a zobaczysz, jak zaboli. Sam się przekonaj.
Lancelot pochylił głowę, a Ginewra, nie odwracając się, uniosła białe ramię 
i owinęła sobie lok znad jego czoła wokół palca. Szarpnęła, aż się skrzywił.
– Boli! Całe szczęście!
– Tak cię szarpały siostry?
– Właśnie tak. Ale ja je o wiele mocniej. Na mój widok każda łapała się za 
warkocze i gromiła mnie wzrokiem. Ginewra parsknęła śmiechem.
– Cieszę się, że nie jestem twoją siostrą.
– No wiesz! Ciebie nigdy nie szarpałbym za włosy. Są zbyt piękne. Zrobiłbym 
z nimi coś całkiem innego.
– Co na przykład?
– Na przykład... zagrzebałbym się w nich i zwinął w kłębek jak kocur i zasnął 
błogo. Właśnie teraz mam na to ochotę.
– Skończ najpierw szczotkowanie.
– Jenny? – spytał nagle. – Myślisz, że to jeszcze potrwa?
– Czemu pytasz?
– Właśnie był u mnie Gareth, z ostrzeżeniem, że Artur wyjechał celowo, by 
zastawić na nas pułapkę. Agravaine z Mordredem chcą przyłapać nas na gorącym 
uczynku.
– Artur nigdy by tego nie zrobił.
– Tak też powiedziałem Garethowi.
– Chyba, że zostałby zmuszony – dodała Ginewra.
– Nie wiem, kto i jak miałby go zmusić. Królowa zmieniła temat.
– To szlachetnie ze strony Garetha, że wystąpił przeciwko braciom.
– Zawsze uważałem go za jednego z najsympatyczniejszych dworzan. Gawaine 
też jest porządny, ale porywczy i raczej zawzięty.
– Jest lojalny.
– To prawda. Artur mawia o Orknejach, że dla obcych są katem, a dla swoich 
bratem. Żrą się między sobą jak psy, ale w gruncie rzeczy kochają się gorąco. 
Klanowa natura.
Królowa nagle nawiązała do poprzedniego wątku.
– Lance, czy twoim zdaniem oni mogli przymusić Króla do działania?
W jej głosie zabrzmiał lęk.
– Co masz na myśli?
– Artur jest fanatykiem sprawiedliwości. – Nie bardzo rozumiem...
– Pamiętasz tę rozmowę w zeszłym tygodniu? Może próbował nas ostrzec? 
Cicho! Słyszałeś coś?
– Nie.
– Zdawało mi się, że ktoś jest za drzwiami.
– Pójdę sprawdzić.
Uchylił drzwi, lecz nie było za nimi nikogo.
– Fałszywy alarm.
– Zarygluj drzwi.
Lancelot wsunął koniec poprzecznej dębowej belki, grubej na dobre pięć cali, 
w głęboką niszę kamiennej framugi. Powrócił w krąg światła, rozdzielił lśniące włosy 
na dwie kaskady i jął je wprawnie splatać w warkocze. Jego dłonie śmigały jak 
czółenka tkackie.
– Nie ma sensu się denerwować – powiedział. Ginewra jednak nadal roztrząsała 
problem.
– Pamiętasz Tristana i Izoldę?
– Naturalnie.
– Tristan sypiał z małżonką Króla Marka i Król go za to zamordował.
– Tristan był łobuzem.
– Tak? A ja myślałam, że szlachetnym rycerzem.
– Takie stwarzał pozory. Ale sama powiedz: co to za rycerz, z Konwalii? Cała 
reszta nie lepsza – też stamtąd.
– Przecież zawsze wymieniano go jako drugiego rycerza na świecie: Sir Lancelot, 
Sir Tristan, Sir Lamorak...
– Tristanowe baju-baju.
– Ale dlaczego nazywasz go łobuzem?
– To dłuższa historia. Nie pamiętasz rycerstwa sprzed epoki Okrągłego Stołu, 
więc nie wiesz nawet, jakiego geniusza poślubiłaś. Dla ciebie pewnie nie ma 
zasadniczej różnicy między Tristanem a takim, weźmy, Garethem.
– A jest różnica?
– Dawniej każdy rycerz walczył za siebie. Starzy weterani, tacy na przykład jak 
Sir Bruce Saunce Pitie, byli zwykłymi bandziorami. Wiedzieli, że póki są w zbroi, 
nikt im krzywdy nie zrobi, więc używali sobie do woli. To były czasy jednej wielkiej 
jatki i gwałtu. Kiedy Artur wstąpił na tron, baronowie byli wściekli. Bo Artur wierzył 
w Prawo i Sprawiedliwość.
– Nadal wierzy.
– Na szczęście, oprócz wielkiej idei, miał i upór. Zabrało mu to dobre pięć lat, ale 
w końcu wpoił ludziom potrzebę szlachetności. Byłem chyba jednym z pierwszych 
rycerzy, którzy przejęli od niego tę ideę, a że poznałem ją za młodu, ukształtowała 
cały mój charakter. Mówią o mnie, że jestem wzorem szlachetnego rycerza, ale to nie 
moja zasługa. To idea Artura. On ją wpoił całej młodej generacji, również Garethowi. 
Szlachetność weszła w modę. Z niej zrodziła się Misja Świętego Graala.
– Ale czemu nazwałeś Tristana łobuzem?
– Bo nim był. Artur mówił o nim „bufon”. Tristan mieszkał w Kornwalii, nigdy 
nie był wychowankiem Artura, ale spodobała mu się nowa moda. Coś tam słyszał, że 
wielki rycerz powinien być szlachetny, więc na prawo i lewo puszył się pozorami, 
nie pojmując, ani nie podzielając całej filozofii. Papugował nowe obyczaje, lecz 
w gruncie rzeczy nie miał w sobie za grosz szlachetności. Pomiatał żoną, gardził 
publicznie starym Palomidesem za jego czarną skórę, a Króla Marka potraktował 
haniebnie. Rycerze z Kornwalii to Pradawni, w głębi duszy zawsze odnosili się 
wrogo do idei Artura, nawet gdy coś tam z niej przejęli.
– Tak jak Agravaine.
– Właśnie. Matka Agravaine’a pochodziła z Kornwalii. On zaś nienawidzi mnie 
właśnie dlatego, że jestem wierny idei szlachetności. Ciekawe, że do wszystkich 
trzech rycerzy uznanych przez pospólstwo za najświetniejszych – mam na myśli 
Lamoraka, Tristana i siebie – Pradawni odnosili się zawsze z nienawiścią. Kiedy 
zamordowano Tristana, radowali się, bo Tristan naśladował nową modę. A Sir 
Lamorak zginął, zgładzony podstępnie przez ród Gawaine’a.
– Mnie się jednak zdaje – powiedziała Ginewra – że Agravaine nie cierpi cię 
z czystej zawiści. Nie obchodzą go żadne idee, za to zazdrości każdemu, kto bije się 
lepiej od niego. Tristana znienawidził za to, że ten dał mu łupnia w drodze do 
Wesołej Twierdzy, a do morderstwa Lamoraka przyłożył rękę, bo dzielny chłopiec 
pokonał go w turnieju. Ciekawe, ile razy ty sam mu się naraziłeś?
– Nie pamiętam.
– Pomyśl, Lance: dwaj pozostali znienawidzeni przezeń rycerze już nie żyją.
– Każdy kiedyś musi umrzeć.
Królowa wyszarpnęła nagle warkocze z jego rąk. Obróciła się gwałtownie na 
stołku i, jedną dłonią przytrzymując sploty, musnęła Lancelota spłoszonym 
spojrzeniem.
– Gareth mówił prawdę! Oni chcą nas zdybać dziś w nocy! Skoczyła na równe 
nogi i jęła popychać Lancelota ku drzwiom.
– Wyjdź stąd. Odejdź, póki czas.
– Ależ Jenny...
– Żadnego ale. Jestem pewna, że to prawda. Czuję to. Twój płaszcz. Och, błagam 
cię, Lance, spiesz się. Sir Lamoraka zadźgali ciosem w plecy.
– Daj spokój, Jenny, nie przejmuj się bez powodu. To czysta fantazja...
– To nie fantazja. Słuchaj. Słuchaj.
– Nic nie słyszę.
– Popatrz na drzwi.
Klamra zasuwy – kawał kutego żelaza w kształcie podkowy – przesuwała się 
z wolna w lewo, chwiejnym ruchem kraba.
– Zamknięte. O co chodzi?
– Spójrz na rygiel!
Zamarli oboje, nie odrywając oczu od żelaznej klamry, która chytrze, ostrożnymi, 
krótkimi ruchami, po omacku szukała drogi.
– Boże! – szepnęła Ginewra. – Już za późno!
Klamra opadła na miejsce, lecz w tej samej chwili rozległo się donośne walenie 
w drzwi żelaznym przedmiotem. Drzwi były masywne, podwójne, belki jednej 
warstwy szły w poprzek belek drugiej. Agravaine walił w nie żelazną rękawicą, a z 
czeluści hełmu niósł się echem jego potężny głos:
– Otwierać, w imieniu Króla!
– Koniec z nami – wyszeptała Ginewra.
– Zdradziecki rycerzu! – dudnił głos, przekrzykując łomotanie w drzwi. – Sir 
Lancelocie, zostałeś pojmany!
Zawtórował mu chór innych głosów i brzęk uzbrojenia, śmiało trącającego 
kamienne schody, skoro wymóg ciszy i ostrożności przestał obowiązywać. Drzwi 
naparły na blokującą je od środka belkę.
Lancelot bezwiednie przybrał styl przezacnej mowy rycerskiej.
– Czy jest w komnacie zbroja, którą bym mógł ochronić ciało moje? – spytał 
Ginewrę.
– Nie ma nic. Nawet miecza.
Lancelot patrzył w drzwi z rzeczową miną człowieka rozwiązującego zadanie 
matematyczne i obgryzał paznokcie. Drzwi dygotały pod gradem kilku pięści, 
a wrzaski napastników brzmiały jak ujadanie sfory psów myśliwskich.
– Nie masz czym walczyć, Lancelocie, i jesteś prawie nagi. A ich jest wielu, i są 
uzbrojeni. Zabiją cię, a mnie spalą na stosie – oto gorzki kres naszej miłości.
Lancelot złościł się, że nie umie rozwiązać problemu.
– Gdybym tylko miał zbroję! – utyskiwał. – To śmieszne, dać się tak złapać, niby 
szczur w pułapkę.
Rozejrzał się po komnacie, przeklinając w duchu własne zapominalstwo.
– Zdrajco! – zadudnił głos. – Wyłaź z komnaty Królowej! Zawtórował mu iąny 
głos; spokojny i ugrzeczniony: – Wiedz, że jest nas czternastu, pod bronią. Nie masz 
ucieczki.
Był to głos Mordreda. Walenie w drzwi nasilało się.
– Do licha z nimi! – zaklął Lancelot. – Dość tych hałasów! Muszę wyjść, bo 
pobudzą cały zamek!
Odwrócił się do Królowej i wziął ją w ramiona.
– Jenny, ogłoszę cię moją najszlachetniejszą Panią, chlubą Chrześcijaństwa. 
Będziesz mężna?
– Przecież wiesz, kochany.
– Moja słodka staruszko, daj buzi! Pamiętaj, że zawsze byłaś jedyną damą mego 
serca i zawsze dotąd jakoś nam się udawało. Teraz też się nie lękaj. Jeśli mnie zabiją – 
wezwij Sir Borsa. Zresztą, każdy z moich braci i bratanków zatroszczy się o ciebie. 
Powiadom Borsa albo Demarisa: obaj w razie potrzeby pospieszą ci na ratunek. 
Przewiozą cię bezpiecznie do Wesołej Twierdzy, a tam, na mojej ziemi, żyć będziesz 
jak królowa – którą wszak jesteś. Zrozumiałaś?
– Jeśli ciebie zabiją, nie będę chciała ratunku.
– Ależ tak! Musisz! To bardzo ważne, aby przeżył ktoś, kto przedstawi całą 
historię z naszej strony. Czeka cię trudne zadanie, lecz konieczne. A poza tym – 
chciałbym, abyś się za mnie modliła.
– Znajdź sobie kogoś innego do modlitwy. Jeżeli cię zabiją, niech mnie spalą na 
stosie. Przyjmę śmierć z pokorą, jak przystało na chrześcijańską królową.
Ucałował ją czule i nakłonił, aby usiadła.
– Nie czas na kłótnie – rzekł. – Wiem, że ty zawsze pozostaniesz sobą, Jenny, 
cokolwiek się zdarzy, a zatem ja muszę pozostać Lancelotem. – Wciąż rozglądał się 
niespokojnie po komnacie. – W mojej sprawie – dodał z roztargnieniem – nie zmieni 
to niczego, lecz popełnili błąd, wciągając w to ciebie.
Ginewra obserwowała go, hamując łzy.
– Dałbym sobie nogę uciąć – zżymał się Lancelot – za kawałek zbroi, niechby sam 
miecz, żeby mnie popamiętali!
– Lance, gdyby mnie zabili, a oszczędzili ciebie, byłabym bardzo szczęśliwa.
– A ja bardzo nieszczęśliwy – odparł, wpadając nagle w świetny humor. – Do 
dzieła! Trzeba zrobić, co się da. W kościach mi łupie, ale, dalibóg, czuję, że szykuje 
się niezła zabawa!
Przestawił wszystkie świece na kufer z Limoges, tak aby oświetlały go od tyłu, 
gdy otworzy drzwi. Swój czarny płaszcz poskładał wzdłuż, we czworo, i owinął nim 
lewą rękę aż po ramię, czyniąc z niego osłonę. W prawą rękę ujął taboret spod łóżka 
i, ważąc go w dłoni, raz jeszcze omiótł pokój spojrzeniem. Rejwach za drzwiami 
nasilał się: dwaj napastnicy wyraźnie próbowali przerąbać się do środka toporami – 
szczęściem, krzyżowy układ belek podwójnych drzwi skutecznie chłodził ich zapały. 
Lancelot zbliżył się do progu i huknął donośnie:
– Zacni panowie! – harmider za drzwiami ucichł momentalnie. – Dość tych 
krzyków i hałasów! Otwieram drzwi, a wy postąpcie ze mną wedle własnej woli.
– No to już! Otwieraj! – rozległy się nieskładne wołania. – Dalej! Na nic twój opór 
przeciwko nam wszystkim! Puszczaj do komnaty! Stań przed Królem Arturem, 
a ocalisz życie!
Napierając ramieniem na wstrząsane łomotem drzwi, Lancelot powoli odsunął 
rygiel, chowając go w ścianę. Następnie, wciąż podpierając drzwi ramieniem 
(napastnicy tymczasem poniechali ataków, czując, że coś się szykuje), mocno wsparł 
prawą stopę na posadzce, o dobre pół metra od progu – i nagle przeniósł na nią 
ciężar ciała. Drzwi rozwarły się z impetem, lecz stopa Lancelota zatrzymała je 
w porę, półprzymknięte, tak że do środka wtoczył się bezwładnie, niczym posłuszna 
sznurkom marionetka, tylko jeden opancerzony rycerz. Lancelot zatrzasnął za nim 
drzwi, błyskawicznie zasunął rygiel, owiniętą ręką złapał miecz przeciwnika za 
rękojeść, szarpnął do przodu, tamten potknął się, a gdy padał, Lancelot grzmotnął go 
w łeb taboretem – i w mgnieniu oka, bez śladu zadyszki, siedział na opancerzonej 
piersi pokonanego. Dokonał tego z taką łatwością i nonszalancją, jakby to zbrojny 
rycerz był w starciu stroną bezbronną. Ten bowiem – choć wtargnął do komnaty 
niczym wielka żelazna wieża, zrazu butnie wypatrując Lancelota przez szczelinę 
hełmu – sprawiał wrażenie, jakby dobrowolnie oddał Lancelotowi miecz, i z własnej 
chęci rzucił się na ziemię. Leżał niczym masywny żelazny kadłub, a bosonogi 
adwersarz dźgał go końcem miecza przez otwór wentylacyjny przyłbicy. Każde 
dźgnięcie dobywało z kadłuba jęk protestu.
Lancelot wstał i wytarł dłonie w szlafrok.
– Żałuję, że musiałem go zabić.
Uniósł przyłbicę i zajrzał do środka hełmu.
– Agravaine z rodu Orknejów!
Zza drzwi dobiegło dzikie wycie, łomot, walenie toporami i przekleństwa. 
Lancelot odwrócił się do Królowej.
– Pomóż mi zdjąć zbroję – polecił krótko. Usłuchała natychmiast. Nawet się nie 
wzdrygnęła, gdy, klęcząc przy trupie, obdzierali go wspólnie z bojowej osłony.
– Teraz mamy szansę – rzekł Lancelot, nie przerywając pracy. – Jeżeli zdołam ich 
odeprzeć, wrócę tu po ciebie i uciekniemy do Wesołej Twierdzy.
– Nie, Lance. Dość już wyrządziliśmy szkody. Jeśli zdołasz uciec, trzymaj się 
z dala od zamku, póki sprawa nie ucichnie. Ja zostanę. Jeżeli Artur mi wybaczy, 
a skandal da się zatuszować, będziesz mógł kiedyś wrócić. Jeśli nie wybaczy – 
możesz przybyć mi na ratunek. Co zrobić z tym żelastwem?
– Podaj mi.
– Tutaj mam drugie takie samo.
– O wiele lepiej zrobisz, jadąc ze mną – nalegał Lancelot, wbijając się w kolczugę, 
jak futbolista w klubową koszulkę.
– Nie. Wyjeżdżając, przekreśliłabym wszystko raz na zawsze. A zostając, mogę 
próbować coś naprawić. W razie potrzeby będziesz mnie ratował.
– Nie chcę cię zostawiać.
– Jeśli mnie skażą, a ty mnie uratujesz, przyrzekam jechać z tobą do Wesołej 
Twierdzy.
– Ajeśli nie?
– Przetrzyj hełm skrajem płaszcza – poradziła. – Jeśli nie, to wrócisz po jakimś 
czasie i wszystko będzie tak jak dawniej.
– Tyle wystarczy. Bez reszty się obejdę. Wyprostował się, z okrwawionym 
mieczem w dłoni, i zmierzył wzrokiem zwłoki matkobójcy.
– Brat Garetha... – zadumał się. – Może był pijany? Niech z Bogiem spoczywa, 
chociaż dziwnie tak o nim mówić.
Dama uniosła ku niemu postarzałą twarz.
– A więc żegnaj – szepnęła. – Na krótko.
– Żegnaj.
– Nie pocałujesz mnie?
Ucałował jej dłoń, gdyż był pod bronią, zakuty w stal i umazany krwią. Oboje 
pomyśleli o trzynastu czekających za drzwiami.
– Chciałabym dać ci coś na pamiątkę, Lance, i dostać coś od ciebie. Wymienimy 
pierścienie?
Uczynili to.
– Niechaj Bóg mieszka w tym pierścieniu, jako ja w nim mieszkam – powiedziała 
Ginewra.
Lancelot odwrócił się i skierował ku drzwiom, zza których dobiegały wrzaski.
– Wyłaź z komnaty Królowej! Zdrajca Króla! Otwieraj! Napastnicy donośną 
wrzawą rozgłaszali skandal. Lancelot stanął twarzą do drzwi, w rozkroku, 
i przemówił w stylu rycerskim:
– Ucisz się, Sir Mordredzie, i posłuchaj rady. Odstąpcie od drzwi komnaty, nie 
wzniecajcie wrzawy i awantury. Jeśli odstąpicie w pokoju, przyrzekam, że jutro 
z rana stawię się przed Królem, a wówczas przekonamy się, kto z was i spośród 
innych zarzuca mi zdradę. Odpowiem wam jak rycerz, żem nie przybył tutaj 
w zdrożnym celu – i dowiodę tego, a jeśli trzeba, potwierdzę czynem.
– Biada zdrajcy! – rozległ się głos Mordreda. – Prędzej skrócimy cię o głowę 
i poćwiartujemy, niźli będziemy słuchać!
– Wiedz – wtórował mu inny – że Król Artur dał nam wolną rękę: możemy 
oszczędzić cię, lub zgładzić!
Lancelot opuścił przyłbicę i pchnął rygiel w bok końcem miecza. Masywne drzwi 
rozwarły się z hukiem, ukazując przesmyk zatłoczony zbrojnymi z pochodniami.
– Cóż, moi panowie – rzekł posępnie. – Skoro nie starcza wam honoru – brońcie 
się!



ROZDZIAŁ VIII


Minął tydzień. Klan Gawaine’a zebrał się w Sali Sprawiedliwości. Za dnia sala ta 
wyglądała inaczej niż w nocy, gdyż okna zostały odsłonięte. Nie była już pudełkiem, 
ograniczonym niepokojącą, podstępną ślepotą czterech ścian – pułapką z arrasów, 
taką jak tamta, co skusiła Hamleta do polowania po omacku z rapierem na szczury. 
Popołudniowe słońce lało się do wnętrza, wprost na misternie utkaną Batszebę, 
odsłaniającą jędrne piersi nad skrajem cebrzyka, który stał na blankach zamczyska, 
zbudowanego jakby z dziecinnych klocków – i na Dawida, brodatego, w koronie, 
z harfą w dłoni, który przyglądał się Batszebie z dachu sąsiedniej budowli. Słoneczne 
promienie ślizgały się po grzywach setek koni, po najeżonych karnie pikach, po 
hełmach i zbrojach sceny bitewnej obrazującej śmierć Uriasza. Sam Uriasz spadał 
właśnie z rumaka w pozie niedoświadczonego nurka, powalony przez adwersarza 
ciosem w okolice przepony. Ostrze miecza częściowo przekroiło go pasie, więc 
spadał, biedak, w dwóch kawałkach, a z rany wypełzała gromada realistycznie 
odwzorowanych ceglastych robali, mających w zamierzeniu artysty przedstawiać 
jelita.
Gawaine z ponurą miną siedział na samym końcu jednej z ław bocznych 
przeznaczonych dla strony skarżącej: zaplótł ręce na piersi, a głowę wsparł o wiszący 
z tyłu arras. Gaheris przycupnął na skraju długiego stołu i bawił się trokami 
skórzanego kaptura dla jastrzębia: próbował wzmocnić wiązanie, a że splot troków 
był wielce skomplikowany, poplątał je dokumentnie. Stojący obok Gareth aż dygotał 
z chęci przejęcia kaptura w swoje ręce, był bowiem pewien, że potrafi rozsupłać 
węzeł. Mordred, blady, z ręką na temblaku, wyglądał przez okno, wsparty 
o framugę. Ból wciąż mu dokuczał.
– Ten idzie pod rozcięciem – podpowiadał bratu Gareth.
– Wiem, wiem, ale chcę najpierw przełożyć ten drugi.
– Daj mi spróbować.
– Zaraz, zaraz. Już prawie mam.
– Kat gotów do dzieła – oznajmił od okna Mordred. – Uch.
– To będzie okrutna śmierć – ciągnął Mordred. – Drewno jest suche, dymu 
prawie nie będzie, skazana nie udusi się więc, zanim spłonie.
– Tak uważasz? – syknął jadowicie Gawaine.
– Biedna stara kobieta – pokiwał głową Mordred. – Doprawdy, można jej 
współczuć.
Gareth zaatakował go z wściekłością:
– Trzeba było wcześniej żałować!
– Teraz górny – mruknął Gaheris.
– O ile wiem – kontynuował swój monolog nie zrażony Mordred – przepisy 
wymagają, aby nasz pan i władca osobiście nadzorował z okna przebieg egzekucji.
Gareth stracił resztki cierpliwości.
– Nie mógłbyś zamknąć się chociaż na chwilę? Myślałby kto, że lubisz widok 
ludzi płonących na stosie.
Mordred skrzywił się pogardliwie.
– A ty to nie? Uważasz tylko, że nie wypada się do tego przyznawać. Spalają 
w samej koszuli.
– Na litość boską, bądź cicho!
– A mnie się zdaje – zabrzmiał flegmatyczny jak zawsze głos Gaherisa – że nie 
ma się o co bać.
Mordred, wściekły, doskoczył do niego.
– Jak to: nie ma się o co bać?
– Tak to – odpowiedział mu kąśliwie Gawaine. – Myślisz,
¦ że Lancelot nie pospieszy jej na ratunek? Akurat o n na pewno nie jest 
tchórzem.
Mordred myślał intensywnie. Z posągowej figury w oknie przeistoczył się 
w kłębek nerwów.
– Jeśli tak, to nie obejdzie się bez walki. Król Artur będzie musiał bić się 
z Lancelotem.
– Król Artur będzie obserwował wszystko stąd.
– Ależ to oburzające! – szalał Mordred. – Chcesz mi powiedzieć, że Lancelot 
najspokojniej w świecie wymknie się z Królową, i to na naszych oczach?
– Nic dodać, nic ująć.
– Czyli żadne nie poniesie kary!
– Zlitujże się, człowieku! – krzyknął Gareth. – Czy ty naprawdę tak bardzo chcesz 
widzieć, jak ona skwierczy na stosie?
– Tak, chcę! Chcę! Gawaine, czy zamierzasz tu siedzieć z założonymi rękami 
i pozwolić na takie bezeceństwo? Twój brat zginął!
– Ostrzegałem Agravaine’a.
– Tchórze! Gareth! Gaheris! Przekonajcie go! Nie wolno wam puścić tego płazem! 
Ten człowiek zamordował Agravaine’a, waszego brata!
– W wersji, która do mnie dotarła, Mordredzie, Agravaine wraz z trzynastoma 
innymi rycerzami w pełnej zbroi próbował zgładzić Lancelota, gdy ten nie miał na 
sobie nic oprócz szlafroka. Skutek tego był taki, że i Agravaine, i reszta rycerzy 
postradała życie – wszyscy poza jednym, który uciekł.
– Nie uciekłem.
– Ale jakoś żyjesz.
– Przysięgam, Gawaine, że nie uciekłem. Walczyłem z nim najlepiej jak umiałem, 
ale kiedy złamał mi rękę – nie miałem szans. Na mój honor, Gawaine, wierz mi, że 
walczyłem! – Mordred prawie płakał. – Nie jestem tchórzem!
– Skoro twierdzisz, że nie uciekłeś – wtrącił się Gaheris – to jak to się stało, że 
Lancelot puścił cię wolno, chociaż zabił wszystkich innych? Przecież zgładzenie 
wszystkich było w jego interesie, gdyż wówczas nie miałby świadków.
– Złamał mi rękę.
– Owszem, ale cię nie zabił.
– Mówię prawdę.
– A jednak cię nie zabił.
Bezsilna wściekłość i ból ręki zwyciężyły: Mordred rozbeczał się jak dziecko.
– Zdrajcy! Zawsze to samo! Jednoczycie się przeciwko mnie, bo jestem 
najsłabszy. Trzymacie stronę tępych osiłków, a mnie nie wierzycie. Agravaine zabity 
– opłakaliście go i ani myślicie ścigać mordercę! Zdrajcy, zdrajcy! Nic się przez was 
nie zmieni!
Wejście Króla zamknęło mu usta. Artur wyglądał na zmęczonego. Podszedł 
wolno do tronu i zasiadł na nim. Dał znak zebranym, którzy wstali przez 
uszanowanie, aby na powrót zajęli swoje miejsca. Gawaine opuścił się ciężko na 
ławę, lecz Gareth i Gaheris stali nadal, z serdecznym żalem przyglądając się Królowi. 
Ciszę mącił jedynie stłumiony szloch Mordreda.
Artur przeciągnął dłonią po czole.
– Czemu on płacze?
– Próbował nam wyjaśnić – odparł Gawaine – dlaczego Lancelot, uśmierciwszy 
trzynastu rycerzy, zreflektował się i postanowił oszczędzić naszego kochanego 
Mordreda. Widocznie zadzierzgnęła się między nimi nić sympatii.
– Zdaje się, że ja znam odpowiedź. Widzicie, panowie, przed dziesięciu dniami 
prosiłem Sir Lancelota, aby nie zabijał mojego syna.
– Wielkie dzięki za nic – skrzywił się Mordred. – Nie mnie dziękuj, Mordredzie, 
lecz Lancelotowi.
– Szkoda, że mnie nie zabił.
– Mnie nie szkoda. Zdobądźże się na odrobinę wyrozumiałości, mój synu, w tej 
jakże trudnej dla nas sytuacji. Pamiętaj, że jestem twoim ojcem. Wraz z tobą 
straciłbym całe potomstwo.
– Żałuję, że się urodziłem.
– Ja też tego żałuję, mój biedny chłopcze. Lecz skoro się już stało, wykorzystajmy 
ten fakt jak najlepiej.
Mordred prawie podbiegł do tronu; na jego twarzy malował się wyraz fałszywej 
skromności.
– Ojcze! – zwrócił się do Artura. – Czy wiesz, że Lancelot ma przybyć jej na 
ratunek?
– Spodziewałem się tego.
– Więc wystawiłeś na drogach rycerzy, aby go zatrzymali? Wzmocniłeś straże?
– Moich straży nie da się już wzmocnić, Mordredzie. Staram się działać uczciwie.
– Ojcze! – nalegał Mordred. – Poślij Gawaine’a i tych dwóch, aby wzmocnili 
straże. Ja na twoim miejscu uważałbym za nieuczciwe wystawienie słabej straży 
w obliczu groźby ataku Lancelota: byłaby to zdrada własnych żołnierzy. Świadome 
wydanie ich na śmierć.
– Za pozwoleniem Waszej Wysokości, ja, tak czy siak, nie pójdę. Uprzedzałem 
tych dwóch od samego początku, że nie chcę mieć z tą hecą nic wspólnego. Nie mam 
przyjemności oglądać Królowej Ginewry na stosie, na który oby nigdy nie trafiła, 
a już na pewno nie będę go podpalał. Ostatnie moje słowo.
– Cuchnie zdradą – syknął Mordred.
– Niech sobie cuchnie czym chce, a ja lubię Królową, i tyle!
– Ja też lubię Królową, Gawaine. Ożeniłem się z nią przecież. Lecz gdy w grę 
wchodzi sprawiedliwość powszechna, trzeba oddalić pospolite uczucia.
– Ja tam chyba nie umiem swoich oddalić. Król zwrócił się ku pozostałym.
– Gareth? Gaheris? Czy zechcecie uczynić mi tę grzeczność, przywdziać zbroje 
i wzmocnić straże?
– Nie proś nas o to, wuju!
– Wiesz, że niełatwo mi was prosić, Gareth.
– Wiem, lecz nie zmuszaj nas, błagam! Lancelot jest moim przyjacielem, 
jakżebym mógł z nim walczyć?
Król dotknął jego dłoni.
– Lancelot oczekiwałby tego od ciebie, mój drogi, bez względu na to, kto jest po 
drugiej stronie. Lancelot także wierzy w sprawiedliwość.
– Nie podniosę na niego miecza, wuju. On mnie pasował na rycerza. Pójdę, jeżeli 
każesz, ale bez zbroi. I tak czuję, że popełniam zdradę.
– Ja jestem gotów iść w zbroi – zgłosił się Mordred. – Nawet ze złamaną ręką.
– Patrzcie go, bohatera! – zadrwił Gawaine. – Wielkie mi ryzyko, jak Król prosił 
Lancelota, żeby cię nie zabijał.
– Zdrajco!
– A ty, Gaheris? – spytał Król.
– Pójdę tak jak Gareth, bez zbroi.
– Chyba nic więcej nie wskóramy. Mam nadzieję, że uczyniłem wszystko, co 
należy.
Gawaine podniósł się z ławy i podszedł do Króla w niezdarnym odruchu 
współczucia.
– Uczyniłeś o wiele więcej, niż należy – zapewnił go serdecznie, ujmując wielką 
łapą żylastą dłoń Artura. – Miejmy nadzieję, że wszystko będzie dobrze. Pozwól iść 
moim braciom bez zbroi. On nie zrobi im krzywdy, gdy ich pozna. A ja zostanę tu 
z tobą.
– Idźcie.
– Czy mam dać katu rozkaz rozpoczęcia?
– Tak, Mordredzie, skoro musisz. Wręcz katu mój pierścień i odbierz nakaz 
aresztowania od Sir Bedivere’a.
– Dzięki, ojcze. Dzięki. Zaraz wracam.
Blada twarz Mordreda płonęła entuzjazmem i, o dziwo, nagle szczerą 
wdzięcznością. Kiedy wypadł z komnaty w ślad za braćmi oddelegowanymi do 
wzmocnienia straży, wzrok jego pałał, a w kąciku ust drgał silny tik. Stary Król, 
pozostawiony sam na sam z Gawaine’em, opuścił skołataną głowę, kryjąc twarz 
w dłoniach.
– Mógł zachować chociaż pozory przyzwoitości. Mógł postarać się ukryć 
zadowolenie.
Gawaine położył dłoń na przygarbionym ramieniu monarchy.
– Nic się nie bój, wuju. Wszystko będzie dobrze. Lancelot na pewno zdąży ją 
uratować i nikomu nie stanie się najmniejsza krzywda.
– Zawsze usiłowałem spełniać swoje obowiązki.
– I zawsze budziłeś tym powszechny podziw.
– Skazałem ją, bo tak wymaga prawo. Zrobiłem wszystko, co trzeba, aby wyrok 
mógł zostać wykonany.
– Ale nie zostanie wykonany, bo Lancelot ją uratuje.
– Gawainie, nie powinieneś myśleć, że liczę na jej uratowanie. Jako Najwyższy 
Sędzia Anglii stwierdzam, że mamy obowiązek spalić ją na stosie, bez litości.
– Jasne, wuju, jasne, wszyscy wiedzą, jak się starałeś. Ale to nie zmienia faktu, że 
w głębi duszy obaj życzymy jej ocalenia.
– Och, Gawainie! – westchnął żałośnie Artur. – Tyle lat była moją żoną!
Gawaine podszedł do okna.
– Nie zadręczaj się, wuju. Wszystko będzie dobrze.
– Co znaczy „dobrze”? – krzyknął rozpaczliwie starzec. – Co znaczy „źle”? Jeżeli 
Lancelot przybędzie jej na ratunek, może zabić niewinnych strażników, których 
posłałem do pilnowania stosu. A oni mi ufają. Postawiłem ich tam dla 
powstrzymania Lancelota – bo tak chce prawo. Jeśli Lancelot ma ocalić Ginę – musi 
ich zabić. Jeśli ich nie zabije – ona spłonie. Spłonie na śmierć, Gawainie, w okrutnych 
męczarniach – moja ukochana Ginusia!
– Nie myśl o tym, wuju. Tak się nie stanie. Król był już jednak na skraju 
załamania.
– Więc dlaczego go jeszcze nie ma? Na co czeka? Gawaine tłumaczył spokojnie:
– Musi przecież poczekać, aż ją wyprowadzana plac; inaczej musiałby wziąć 
zamek szturmem.
– Ostrzegałem ich, Gawainie. Parę dni wcześniej dałem im do zrozumienia, co się 
szykuje. Ale pewnych rzeczy nie da się powiedzieć delikatnie. Ja sam też byłem głupi 
– wolałem nie wiedzieć, miałem nadzieję, że dopóki nic nie wiem oficjalnie, wszystko 
w końcu jakoś się ułoży. Uważasz, że to moja wina? Uważasz, że mogłem ich ocalić, 
gdybym tylko postąpił inaczej?
– Postąpiłeś najlepiej jak można.
– Za młodu dopuściłem się niegodziwości, z której wynikły wszystkie 
nieszczęścia mego życia. Czy twoim zdaniem można przekreślić zły czyn, spełniając 
później dobre uczynki? Bo ja w to nie wierzę. Od tamtego czasu ciągle staram się 
spełniać dobre uczynki, ale moje zło trwa i zatacza coraz szersze kręgi. Nie daje się 
powstrzymać. Czy sądzisz, że i to jest jego przejaw?
– Nie znam się na tym.
– Straszne to czekanie! – rozpaczał Król. – O ileż straszniejsze musi być dla Giny! 
Czemu nie wyprowadzą jej od razu i nie skończą z tym?
– Jeszcze chwila.
– To nie jej wina. A więc moja? Czy popełniłem błąd, przyjmując oskarżenie 
Mordreda? Może należało oddalić sprawę? Uniewinnić Królową? Przymknąć oko na 
moje własne nowe prawa? Czy tak właśnie powinienem był postąpić?
– Mogłeś to zrobić.
– Mogę robić, co mi się podoba.
– No właśnie.
– Tylko co by się wówczas stało ze sprawiedliwością? Jakie byłyby konsekwencje 
mojego bezprawia? Niesprawiedliwość, podłość, utopione niemowlęta! Widziałem je 
wokół siebie przez całą wczorajszą noc.
Gawaine przemówił cichym, zmienionym głosem:
– Nie wolno teraz myśleć o takich rzeczach. Trzeba mężnie stawić czoło 
trudnościom. Stać cię na to?
Król kurczowo zacisnął dłonie na oparciach tronu.
– Tak.
– Chyba musisz podejść do okna. Właśnie ją wyprowadzają.
Starzec ani drgnął, tylko jego palce zacisnęły się mocniej na drewnianych 
oparciach. Patrzył przed siebie nieobecnym wzrokiem. Nagle dźwignął się, 
przenosząc ciężar ciała na dłonie, i ruszył na zew obowiązku. Jego obecność przy 
egzekucji była niezbędnym warunkiem legalności ponurej operacji.
– Ubrali ją w białe giezło.
Zrazu obserwowali scenę w drętwym milczeniu, jak ludzie, którzy muszą 
wystrzegać się wzruszeń. Lecz hamowana rozpacz wprawiła ich w rodzaj 
zobojętnienia, w którym stali się zdolni do zdawkowej konwersacji.
– Tak, widzę.
– Co robią?
– Trudno powiedzieć.
– Pewnie się modlą.
– No tak. Tam z przodu stoi biskup. Chwilę patrzyli na modlących się.
– Jak dziwnie wyglądają.
– Czemu dziwnie? Zwyczajnie.
– Myślisz, że mogę już usiąść? – spytał Król, jak małe dziecko. – Przecież się 
pokazałem.
– Musisz zostać.
– Chyba nie wytrzymam.
– Musisz.
– A jeśli ona spojrzy w górę?
– Musisz zostać, aby uczynić zadość prawu.
Pod oknem, na skróconym perspektywą placu targowym, śpiewano hymn. 
Z góry trudno było rozróżnić słowa i melodię. Widać było tylko księży krzątających 
się przy przedśmiertnych obrzędach, nieruchomych rycerzy w lśniących zbrojach 
i mrowie ludzkich głów – jak gruby wieniec z orzechów kokosowych – okalające cały 
plac. Niełatwo było dostrzec w tym tłumie Królową: porwał ją nurt ceremoniału. To 
oblegała ją grupka urzędników, to spowiedników, to przedstawiano ją katu, to 
skłaniano, aby uklękła i modliła się, to znów kazano wstawać i przemawiać, to 
miotano na nią kalumnie, to wciskano w dłonie gromnice, to jej wybaczano i błagano 
o wybaczenie – a wszystko razem wiodło do nieuchronnego końca, do wygnania jej 
z życia z należnym zachowaniem dystynkcji i honoru. Średniowieczne morderstwo 
w majestacie prawa odbywało się z pompą i paradą.
– Ani śladu odsieczy? – spytał Król.
– Nie widzę.
– Spóźnia się.
Śpiew za oknem umilkł, pozostawiając po sobie przykrą ciszę.
– Jak długo jeszcze?
– Parę chwil.
– Pozwolą jej się wyspowiadać?
– Oczywiście.
– Może i my się pomodlimy? – spytał nagle starzec.
– Jeśli taka twoja wola.
– Uklękniemy?
– Wszystko jedno.
– Jak mamy się modlić?
– Nie wiem.
– Może zmówimy Ojcze Nasz? Nic więcej nie pamiętam.
– Ojcze Nasz w zupełności wystarczy.
– Głośno? Razem?
– Jeśli taka twoja wola.
– Gawaine, ja chyba muszę uklęknąć.
– Ja postoję – rzekł potomek Orknejów.
– Zacznijmy więc...
Ledwie wypowiedzieli pierwsze słowa swych niewprawnych błagań, z oddali, 
spoza placu, zabrzmiał nikły głos trąbki.
– Czuj duch, wuju! Modlitwa zamarła w pół słowa.
– Jacyś żołnierze. Konni, jak się zdaje! Artur już zerwał się na nogi, już był 
w oknie.
– Gdzie?
– Słuchaj! Hejnał!
Czysty, przenikliwy, radosny śpiew trąbki wdarł się już do komnaty. Król 
uczepił się łokcia Gawaine’a i szarpał z całej siły, wołając drżącym głosem:
– To mój Lancelot! Wiedziałem, że nie zawiedzie!
Gawaine przecisnął bary przez wąską framugę. Król napierał na niego – też 
chciał widzieć.
– Tak, to Lancelot!
– Cały w srebrze!
– Czerwony skos na srebrnym tle!
– To ci chwat!
– Patrz, co się dzieje!
A było na co patrzeć. Na placu podniósł się tumult jak w filmie z Dzikiego 
Zachodu. Pospólstwo pierzchało na wszystkie strony. Strażnicy próbowali 
w pośpiechu dosiąść koni: każdy zjedna nogą w strzemieniu skakał przy kręcącym 
się w kółko rumaku. Ministranci ciskali kadzielnicami. Księża łokciami przepychali 
się przez tłum. Biskup, który chciał mężnie wytrwać na posterunku, został 
bezceremonialnie porwany i uniesiony w stronę kościoła, a w ślad za nim fale tłumu 
pruł pastorał, wzniesiony niczym sztandar bojowy ręką wiernego diakona. 
Baldachim, który jeszcze przed chwilą dzierżono nad kimś, albo nad czymś, tonął 
w tumulcie z przekrzywionymi drzewcami, jak „Titanic” na Atlantyku. Olśniewająca 
fala kawalerii zalała plac, z brzękiem metalu i zgiełkiem trąb: kity na hełmach 
powiewały jak indiańskie pióropusze, miecze śmigały unisono, niczym tryby 
osobliwej maszynerii. Opuszczona przez garstkę kapłaństwa, które w pośpiechu 
dopełniło obrzędów, Ginewra w białym gieźle stała na stosie z mężnie uniesioną 
głową. Trwała jak posąg, przywiązana do wysokiego pala. Górowała nad całą sceną. 
U jej stóp kotłował się walczący tłum.
– Ależ szarżują, ależ bodą konie ostrogami!
– W szarży i tak żaden ci nie dorówna.
– Ach, nieszczęsny strażnik! Artur załamał ręce.
– Ktoś spadł z konia – zauważył Gawaine.
– To Segwarides. – Ale bigos!
– Nikt się dotąd nie oparł szarży Segwaridesa, nigdy! – gorączkował się Artur. – 
Co za cios!
– Już po Sir Pertilopie.
– Nie, nie, to Perimones, jego brat.
– Patrz, jak miecze łyskają w słońcu! Patrz na te kolory! Niesamowite, co? Brawo, 
Sir Gillimerze, świetny cios!
– Patrz lepiej na Lancelota! – skarcił go Król. – Miota się jak w ukropie. Bach! 
Aglovale spadł z konia! Lancelot pędzi do Królowej!
– Priam go zatrzyma.
– Priam? Nonsens! Wygramy, Gawaine, powiadam ci: wygramy!
Wielkolud obrócił się ku niemu, wyszczerzony od ucha do ucha.
– Jacy „my”?
– No dobrze, niech ci będzie, kapuściana głowo. Sir Lancelot wygra. O, już zbliża 
się do Królowej! Patrz! Podaje jej suknię i płaszcz!
– Rzeczywiście.
– Mój Lancelot nigdy by nie pozwolił, aby moją Ginewrę widziano w koszuli.
– Wiadomo. – Patrz, ubierają.
– Ona się uśmiecha.
– Kochane stworzenia, niech im Bóg błogosławi. Lecz cóż tam za rzeź 
w piechocie!
– Z przeproszeniem, już kończą.
– Lancelot nie uśmierca bez potrzeby. W tym względzie możemy mu ufać, 
prawda?
– Święta prawda.
– Kto tam leży pod koniem? Damas?
– Tak. Damas zawsze nosił czerwony pióropusz. Chyba szykują się do odwrotu. 
Ależ się uwinęli!
– Ginewra już siedzi w siodle.
Znów rozległ się sygnał trąbki – lecz inny.
– Trąbią do odwrotu. O, Panie, Panie, zlituj się nad tym bałaganem!
– Mam nadzieję, że nie ma wielu rannych – niepokoił się Król. – Widzisz stąd? 
Może należało posłać im pomoc?
– Paru na pewno trafi do parku sztywnych – odparł rzeczowo Gawaine.
– Mój wierny strażnik...
– Pewnie kilkunastu.
– Moi dzielni żołnierze! Wszystko to moja wina!
– Nie zauważyłem tu czyjejś szczególnej winy, a jeśli nawet, to najwyżej mojego 
brata, ten zaś jest już martwy. To już ostatni – wskazał znikającego z placu rycerza. – 
Spójrz, widać jeszcze biały płaszcz Królowej!
– Myślisz, że mogę jej pomachać? – Nie.
– Myślisz, że nie wypada? – Tak.
– W takim razie nie pomacham. Chociaż tak bym chciał... Ona odjeżdża...
Gawaine nie krył serdecznego wzruszenia.
– Wuju Arturze! Jesteś wspaniałym człowiekiem. Widzisz, mówiłem ci, że 
wszystko dobrze się skończy.
– Ty też jesteś wspaniałym człowiekiem, Gawaine. I porządnym. I dobrym.
Ucałowali się po dawnemu, serdecznie, w oba policzki.
– No, stary... – mruczeli przy tym. – No, stary...
– Co teraz? – spytał Król.
– To już od ciebie zależy.
Stary Król rozejrzał się wokół, jakby istotnie poszukiwał zajęcia. Wszelkie oznaki 
starości i niedołęstwa nagle go opuściły: Artur wyprostował się, policzki mu się 
zaróżowiły, a zmarszczki na skroniach utworzyły gęste wachlarzyki – skutek 
wesołego uśmiechu.
– Na początek proponuję gigantyczny toast.
– Świetna myśl! – pochwalił Gawaine. – Wołajmy pazia.
– Paziu! Paziu! – wołał Artur od drzwi. – Gdzież, u licha, on się podziewa? Paziu! 
Chodź no tutaj, niecnoto, daj nam wina! Gdzieżeś łaził? Oglądać swoją panią, jak się 
smaży na stosie? Ładny mi widok dla dzieci!
Rozbawiony młodzik pisnął wesoło i pognał z powrotem w dół po schodach, na 
które był się już wgramolił do połowy.
– A po toaście? – spytał Gawaine.
Artur wrócił od drzwi zadowolony, zacierając ręce.
– Jeszcze o tym nie myślałem. Coś się zawsze zdarzy. Może namówimy Lancelota 
na przeprosiny lub inną formę ugody – mógłby wówczas do nas wrócić. 
Podsunęłoby mu się jakieś alibi: że, na przykład, stawił się w komnacie Królowej na 
jej wyraźny rozkaz, celem ostatecznego wyjaśnienia sprawy Meliagrance’a, o której 
Królowa nie chciała rozmawiać publicznie. A potem, naturalnie, musiał ocalić 
Ginewrę, wiedząc, że jest niewinna. Jestem pewien, że da się to jakoś załatwić. Z tym, 
że w przyszłości musieliby się prowadzić wzorowo.
Gawaine pierwszy ochłonął z entuzjazmu.
– Wątpię... – wycedził wolno, patrząc w ziemię. Król spojrzał na niego pytająco.
– Wątpię, czy uda się cokolwiek załatwić, dopóki Mordred żyje.
W tej samej chwili blada dłoń uniosła zasłonę w drzwiach i ukazała się upiorna 
postać w pół-zbroi, z obnażoną ręką na temblaku.
– Nigdy – zabrzmiał głos wytrawnego aktora, który bezbłędnie trafia w kwestię – 
dopóki Mordred żyje.
Artur odwrócił się, zaskoczony. Spojrzał w płonące dziką gorączką oczy syna i z 
troską ruszył ku niemu.
– Mordred, co za niespodzianka!
– Artur, co za niespodzianka.
– Jak śmiesz w ten sposób odzywać się do Króla! – zaprotestował Gawaine.
– Jak śmiesz w ogóle odzywać się do mnie.
Zimny, beznamiętny ton Mordreda zatrzymał Króla w pół drogi. Pierwszy szok 
zaraz minął i Artur wziął się w garść.
– Spokojnie – łagodził. – To była straszna jatka, wiemy o tym. Widzieliśmy 
wszystko z okna. Jednak sam chyba przyznasz, że dobrze się stało: twoja ciotka jest 
cała i zdrowa, a jednocześnie wszystkim wymogom sprawiedliwości stało się zadość.
– To była straszna jatka.
Głos Mordreda brzmiał mechanicznie, ale słowa były brzemienne znaczeniem. – 
Piechota...
– W drobny mak.
Gawaine niczym wielka machina natarł na przyrodniego brata całym ciałem.
– Mordredzie – bełkotał. – Mordredzie, gdzie zostawiłeś Sir Garetha?
– Chyba: gdzie zostawiłem obu? Rudowłosy olbrzym bełkotał coraz szybciej:
– Nie małpuj mnie! Nie papuguj mnie! Gadaj, gdzie oni są!
– Sam ich sobie poszukaj, Gawaine, wśród żołnierzy na placu.
– Gareth i Gaheris... – zaczął Artur.
– Leżą na placu – dokończył Mordred. – Trudno ich było poznać, tyle krwi.
– Ale sami nie są chyba ranni? Byli bez broni. Mów: czy są ranni?
– Są martwi.
– Bredzisz, Mordred.
– Bredzisz, Gawaine.
– Przecież byli bez zbroi – powiedział Król.
– Byli bez zbroi.
– Mordredzie – rzekł Gawaine strasznym głosem – jeżeli kłamiesz...
– ...to szlachetny Gawaine posieka na kawałki swojego ostatniego brata.
– Mordredzie!
– Arturze – Mordred z kamienną twarzą wytrzymał wzrok ojca; w jego oczach 
kłębiła się szaleńcza mieszanka nienawiści, bezczelności i rozpaczy.
– Jeśli to prawda, to straszna prawda. Kto miał sumienie zabić Garetha, 
w dodatku nie uzbrojonego?
– Ciekawe, kto?
– Przecież oni dwaj w ogóle nie mieli się bić. Stali z boku, bo tak im kazałem. 
A do tego Lancelot jest serdecznym przyjacielem Garetha, chłopiec żył w przyjaźni 
z całym rodem Banów. To, co sugerujesz, jest niemożliwe. Jesteś pewien, że się nie 
pomyliłeś?
Głos Gawaine’a wypełnił nagle całą komnatę:
– Mordredzie! Kto zabił moich braci?
– Spróbuj sam zgadnąć.
Wściekły olbrzym podskoczył do garbusa. Trząsł się z oburzenia.
– Kto, jak nie Sir Lancelot, mój krzepki przyjacielu.
– Łżesz! Muszę się przekonać na własne oczy. Gawaine wypadł z komnaty, 
niesiony tym samym impetem, który go przed chwilą rzucił w stronę brata.
– Czy jesteś pewien, Mordredzie, że obaj nie żyją?
– Gareth ma odcięty czubek głowy – odparł obojętnie Mordred – i lekko 
zdziwiony wyraz twarzy. Gaheris natomiast nie ma żadnego wyrazu twarzy, gdyż 
rozłupano mu głowę na pół.
Król był tym bardziej zdziwiony, niż zgorszony.
– Ależ Lance nie mógł tego zrobić... – rzekł ze smutnym niedowierzaniem. – Znał 
ich przecież... Kochał ich. Byli bez hełmów, więc mógł rozpoznać ich twarze. Garetha 
osobiście pasował na rycerza. Nigdy nie zrobiłby czegoś podobnego, nigdy!
– Naturalnie, że nie.
– Jak to? Przecież sam przed chwilą mówiłeś, że zrobił.
– Bo twierdzę, że zrobił.
– To na pewno pomyłka.
– To na pewno pomyłka.
– Co masz na myśli?
– Mam na myśli to, że szlachetny i nieustraszony Rycerz z Jeziora, który za 
twoim przyzwoleniem przyprawił ci rogi i uprowadził żonę, na odjezdnym nie 
odmówił sobie przyjemności zamordowania moich dwóch braci, nie uzbrojonych 
i miłujących go z całego serca.
Artur przysiadł na ławie. Mały paź, który właśnie przyniósł Królowi zamówione 
wino, skłonił się przed nim dwornie.
– Wino dla Waszej Królewskiej Mości.
– Zabierz je z powrotem.
– Sir Lucan, majordomus Waszej Królewskiej Mości, pyta, czy mógłby dostać 
pomoc do wnoszenia rannych i jakieś płótno na bandaże?
– Idź z tym do Sir Bedivere’a.
– Tak jest, Wasza Królewska Mość.
– Paziu! – zawołał Król za odchodzącym chłopcem.
– Słucham, panie?
– Ilu zabitych?
– Mówią, że dwudziestu rycerzy zginęło: Sir Belliance, Sir Segwarides, Sir Griflet, 
Sir Brandiles, Sir Aglovale, Sir Tor, Sir Gauter, Sir Gillimer, trzej bracia Sir Reynolda, 
Sir Damas, Sir Priam, Sir Kay Cudzoziemiec, Sir Driant, Sir Lambegus, Sir Herminde 
i Sir Pertilope.
– A Gareth i Gaheris?
– O nich nic nie słyszałem, Wasza Królewska Mość. Zasapany, bełkoczący, 
czewony na twarzy Gawaine wbiegł z powrotem do komnaty. Popędził jak małe 
dziecko wprost do Artura.
– To prawda! – szlochał. – To prawda! Znalazłem świadka. Biedny Gaheris i nasz 
malutki braciszek Gareth, obu ich zaszlachtował, bezbronnych, bez zbroi!
Gawaine padł na kolana i wtulił rudosiwą głowę w fałdy królewskiego płaszcza.



ROZDZIAŁ IX


Minęło pół roku. Rześki, zimowy poranek zastał Wesołą Twierdzę spowitą 
w biel. Słońce świeciło z prawa pod północny wiatr, nie tykając szronu na 
wschodniej ścianie barbakanu. Na dookolnych łąkach szpaki i siewki pilnie 
przeszukiwały zwarzone mrozem trawy. Szkielety drzew wyglądały jak modele 
układu nerwowego. Gdy się przypadkiem kopnęło krowi placek – dudnił jak deska. 
Wszystko miało kolor zimy: odcień spłowiałej, omszałej zieleni – jak we lwetowy 
jasiek, który latami leżał na słońcu. Nagie konary drzew przywdziały śnieżne szale, 
a pociemniałe żałobnie chojaki – białe opończe. Lód trzaskał na kałużach 
i zamarzniętej fosie. A nad wszystkim, w promieniach bezsilnego zimowego słonka, 
górowała Wesoła Twierdza; piękny widok.
Zamek Lancelota nie onieśmielał niedostępnością. Staroświeckie fortece, tak 
powszechne w czasach koronacji Artura, coraz częściej ustępowały miejsca 
budowlom fantazyjnym i wesołym – choć może trudno nam w to uwierzyć, gdy dziś 
zwiedzamy szare, zwaliste, kruszące się kamienne ruiny. W owym czasie 
nowoczesne warownie były gipsowane, a domieszka chromu nadawała murom 
odcień lekko złotawy. Kryte gontem wieże – okrągłe, na modłę francuską – obrastały 
gęsto w wymyślne dobudówki i ornamenty. Były wśród nich małe, kryte, bajeczne 
mostki, łączące, dajmy na to, kaplicę z wieżą – jak Most Westchnień w Cambridge. 
Były schody zewnętrzne, wiodące Bóg wie dokąd – może do nieba. Spomiędzy 
machikułów ni stąd ni zowąd wyłaniały się strzeliste kominy. Na bezpiecznej 
wysokości, tam gdzie niegdyś byłaby ślepa ściana, widniały okna z barwnymi 
witrażami. Sztandary, krucyfiksy, maszkarony, wodotryski, kurki-wiatrowskazy, 
wieżyczki i dzwonnice tłoczyły się na wieńczących mury spadzistych dachach, 
krytych czerwoną dachówką, omszałym kamieniem lub gontem. Całość nie była już 
właściwie zamkiem, ale miastem. Z daleka przywodziła na myśl francuską bagietkę, 
a nie przaśny, zakalcowaty chleb celtyckich Szkotów.
Tę wesołą fortecę okalało obozowisko wroga, który trzymał ją w oblężeniu. 
Królowie w owych czasach wozili z sobą na wojenne kampanie domowe arrasy, 
których przepych świadczył o randze szturmującego obozu. Namioty oblegających 
były czerwone, zielone, w szachownicę i w pasy. Niektóre miały obicie z jedwabiu. 
W takim to właśnie labiryncie kolorów, lin i mocujących je śledzi namiotowych, 
najeżonych włóczni, wśród ślęczących nad szachownicami graczy i kręcących się 
wszędzie markietanek, w przepychu obwieszonych arrasami wnętrz, pełnych złotej 
zastawy, zasiadł Artur Król Anglii, zdecydowany wziąć przyjaciela głodem.
Lancelot i Ginewra stali w paradnej komnacie przy kominku. Ognia nie 
rozpalano już pośrodku sali, skąd dym uchodził jak mógł, przez otwory latarni. 
Lancelot miał kominek co się zowie, bogato rzeźbiony w herby i podpory tarczowe 
rodu Benwick, zdolny pomieścić dobre pół drzewa – tyleż właśnie żarzyło się oto 
w palenisku. Gołoledź na dworze przerwała wojnę: konie za bardzo się ślizgały. Był 
to więc dzień nieformalnego zawieszenia broni.
– Nie mieści mi się w głowie, że mogłeś to zrobić – mówiła Ginewra.
– Ani mnie, Jenny. Więcej: ja w ogóle nie pamiętam takiej sceny, ale skoro 
wszyscy tak mówią...
– Naprawdę nic nie pamiętasz?
– Widocznie wciągnął mnie wir walki, bałem się o ciebie, a tu wokoło kupa ludzi 
wymachuje bronią, rycerze tarasują przejście – musiałem wyrąbywać sobie drogę 
mieczem.
– To nie w twoim stylu.
– Chyba nie myślisz, że zrobiłem to celowo? – spytał z wyrzutem. – Gareth 
kochał mnie bardziej niż rodzonych braci. Byłem dla niego jak przybrany ojciec. Na 
litość boską, dajmy temu spokój!
– Masz rację. Może to i lepiej dla niego, że już nie musi brać w tym wszystkim 
udziału. Biedaczek...
Lancelot, wsparty ramieniem o gzyms kominka, w zamyśleniu trącał czubkiem 
buta tlącą się kłodę i patrzył w żar rozświetlający spopielałe drewno.
– Miał niebieskie oczy.
Zamilkł, jakby ujrzał te oczy w ogniu paleniska.
– Kiedy przyszedł na dwór Artura, nie chciał podać imion rodziców. Głównie 
dlatego, że musiał uciekać z domu, żeby się do nas dostać. Jego matkę i Artura 
dzieliła zadawniona waśń, dlatego stara za nic nie chciała go puścić. A jego ciągnęło 
do rycerskiej romantyki, do honoru. Uciekł więc do nas i nie przyznawał się, kim jest. 
Nie zabiegał o pasowanie na rycerza. Wystarczało mu, że znalazł się w centrum 
rycerskiego świata – czekał na okazję popisania się siłą.
Lancelot wepchnął głębiej wystającą z kominka gałąź.
– Kay posłał go do pracy w kuchni i nadał mu przydomek Pańska Skórka. Kay 
zawsze lubił wyżywać się na słabszych. A potem... jak to było dawno...
Zamyślili się oboje, każde wsparte łokciem o gzyms kominka, z jedną stopą 
odwróconą ku palenisku, w którym nieważki popiół prószył jak śnieg.
– Czasem dałem mu napiwek, żeby sobie kupił jakiś drobiazg... Paź kuchenny 
Pańska Skórka... Jakoś tak przylgnął do mnie... Tymi rękami pasowałem go na 
rycerza...
Spojrzał na własne dłonie, z takim zdziwieniem, jakby je widział po raz 
pierwszy.
– Potem walczył z Zielonym Rycerzem i wszyscy zobaczyli, co z niego za 
mistrz...
– Poczciwy Gareth... – ciągnął po chwili tonem niedowierzania. – Zamordowałem 
go tymi samymi rękami, bo odmówił wystąpienia przeciwko mnie w zbroi... Jakim 
potworem jest człowiek! Idzie przez łąkę, widzi kwiat, ścina go kijem – tak właśnie 
zginął Gareth.
Ginewra z czułym smutkiem ujęła dłoń winowajcy.
– Nic nie mogłeś na to poradzić.
– Owszem, mogłem. – Lancelot już wpadł w typowy dla siebie ton nabożnej 
skruchy. – Cała wina spada na mnie. Słusznie zauważyłaś, że zbrodnia nie jest 
w moim stylu. To moja wina, moja wina, moja bardzo wielka wina! Ciąłem na oślep 
– to był błąd.
– Musiałeś mnie ratować.
– Tak, ale mogłem walczyć tylko z ciężkozbrojnymi rycerzami. A ciąłem jak 
popadło półzbrojnych piechurów, którzy nie mieli żadnych szans. Ja byłem 
w pełnym rynsztunku, a oni mieli tylko skórzane kaftany i piki. Mimo to rżnąłem 
bez litości, i Bóg nas pokarał. Kazał mi zabić Garetha i Gaherisa, za to, że splamiłem 
honor rycerza.
– Lance! – przywołała go do porządku Ginewra. Lancelot nie słuchał.
– A teraz tkwimy w tym piekle... – ciągnął w żałobnym uniesieniu. – Przyszło mi 
walczyć z własnym Królem, który uczynił mnie rycerzem i nauczył wszystkiego, co 
potrafię! Jakże ja mam z nim walczyć? Albo choćby z Gawaine’em? Zabiłem trzech 
jego braci, czy to nie dość? Ale Gawaine nigdy mi nie da spokoju, nie daruje. 
Rozumiem go. Artur by darował, ale Gawaine mu na to nie pozwoli. Muszę sterczeć 
jak tchórz w tym oblężeniu, chociaż nikt poza Gawaine’em nfe chce się bić, i słuchać, 
jak wyśpiewują z fanfarami:
Zdrajca, zbój! Chodź na bój! Hej! Hej! Hej!
– Nie przejmuj się ich wrzaskami. Przecież wiadomo, że nie jesteś tchórzem, to 
tylko głupie hasła.
– Niestety, moi właśni ludzie też zaczynają we mnie wątpić. Bors, Blamore, 
Bleoberis, Lionel – ciągle mnie namawiają, żebym wyszedł się bić. A co będzie, gdy 
wyjdę?
– Pewnie to samo, co zwykle – odrzekła Królowa. – Pobijesz ich, a potem puścisz 
wolno, błagając, aby odjechali do domu. Wszyscy są pełni podziwu dla twej 
szlachetności.
Lancelot ukrył twarz w zagłębieniu łokcia.
– Wiesz, co się stało w ostatniej bitwie? Bors starł się z samym Królem i powalił 
go na ziemię. Zeskoczył z konia i stanął nad Arturem z dobytym mieczem. 
Zauważyłem to i puściłem się ku nim galopem. „Czy mam zakończyć tę wojnę?” – 
spytał Bors. „Hola, hola!” – zawołałem. – „Bo przypłacisz to głową!”. Wsadziliśmy 
Artura z powrotem na konia i błagałem go – błagałem na kolanach – żeby odjechał. 
Artur płakał. Patrzył na mnie oczyma pełnymi łez i nic nie mówił. Bardzo się 
postarzał. On nie chce z nami walczyć – to Gawaine... Gawaine dawniej nam 
sprzyjał, ale odkąd ja w swej podłości zamordowałem jego braci...
– Nie mieszaj w to własnej podłości. Wszystko przez porywczość Gawaine’a 
i podstęp Mordreda.
– Gdybyż chodziło tylko o Gawaine’a! – lamentował Lancelot. – Można by 
wówczas żywić nadzieję na pokój. Gawaine to w sumie poczciwa dusza, zacny 
człowiek. Ale Mordred nie odstępuje go na krok, wciąż judzi, wciąż go roznamiętnia. 
Na odwieczną nienawiść Celtów i Sasów nakłada się Nowy Zakon Mordreda. Już 
wiem, czym to się skończy.
Królowa po raz setny zadała sakramentalne pytanie:
– Czy nie byłoby lepiej, gdybym wróciła do Artura i zdała się na jego łaskę?
– Proponowaliśmy im to – odmówili. Nie ma sensu się napraszać. 
Prawdopodobnie w końcu i tak by cię spalili.
Ginewra odsunęła się od kominka i wdzięcznym krokiem przeszła do głębokiej 
niszy okiennej. W dole widać było pomniejszony perspektywą wał oblężniczy. Na 
zamarzniętej sadzawce kilku miniaturowych żołnierzy wroga bawiło się beztrosko 
w „gęsi i lisa”. Salwy śmiechu dolatywały aż do okna Lancelota, na przemian 
z wywołującymi je głuchymi odgłosami upadku.
– Póki wojna trwa – odezwała się Ginewra – wciąż giną piechurzy, prości ludzie, 
którzy nie są rycerzami. Tylko nikt nie zwraca na to uwagi.
– Wciąż giną ludzie.
Ginewra, nie odwracając się od okna, oznajmiła:
– Chyba jednak pójdę tam, mój kochany. Zaryzykuję. Nawet jeśli mnie spalą na 
stosie – lepszy taki koniec niż te męczarnie.
Lancelot podszedł za nią do okna.
– Chętnie poszedłbym z tobą, Jenny. Niechby obojgu nam ścięli głowy, gdyby to 
miało położyć kres wojnie. Ale za późno: wszyscy oszaleli. Nawet jeżeli my dwoje się 
poddamy – nawet jeśli nas zabiją – taki Bors czy Ector, czy ktokolwiek inny, będzie 
dalej podjudzał nienawiść. Już jest do niej o sto więcej powodów – za tych, których 
wyrżnęliśmy na rynku i na schodach, za całe pół stulecia rządów Artura. A i ja długo 
nie powstrzymam moich ludzi: Hebes le Renoumes, Villiers Waleczny, Urre 
Węgierski – wszyscy zechcą nas pomścić, i zrobi się jeszcze gorzej. Urre jest mi 
morderczo oddany.
– Czy nasz cywilizowany świat całkiem oszalał?
– Tak, oszalał, i samiśmy się do tego przyczynili. Bors, Lionel i Gawaine leżą 
ranni, a wszyscy inni pałają żądzą krwi. Wiesz, jak to jest: zmuszają mnie, żebym 
wiódł ich do boju, ja markuję atak, wtedy Artur, chcąc nie chcąc, staje przeciwko 
mnie, albo Gawaine naciera – ja osłaniam się tarczą, bronię własnej skóry, ale nie 
oddaję ciosów – moi ludzie to dostrzegają i zarzucają mi potem, że celowo 
przedłużam wojnę, działając tym na ich szkodę...
– Bo to prawda.
– Oczywiście, że prawda. Przecież inaczej musiałbym zabić Artura i Gawaine’a, 
a tego nie uczynię. Gdybyż tak Artur przyjął cię z powrotem i odjechał do domu! Jak 
uprościłoby to sprawę!
Dwadzieścia lat wcześniej Ginewra oburzyłaby się na taki nietakt, lecz teraz tylko 
uśmiechnęła się, rozbawiona – oto jak starość łagodzi obyczaje.
– Strasznie tak mówić, Jenny, ale to prawda.
– Oczywiście, że prawda.
– Traktujemy cię jak marionetkę.
– Wszyscy jesteśmy marionetkami.
Niepocieszony Lancelot oparł głowę na zimnym kamieniu framugi. Ginewra po 
chwili ujęła go za rękę.
– Nie myśl za dużo. Siedź w zamku i czekaj cierpliwie. Może Pan Bóg zlituje się 
nad nami.
– Już to kiedyś mówiłaś.
– Owszem, tydzień przed zasadzką.
– Jeśli Bóg znów odmówi – rzekł z gorzką drwiną Lancelot – możemy zawsze 
zaapelować do Papieża.
– Do Papieża! – powtórzyła Ginewra z nadzieją. Lancelot podniósł na nią oczy.
– Co masz na myśli?
– Sam przecież powiedziałeś... Załóżmy, że Papież wysłałby bulle obu stronom, 
grożąc ekskomuniką, jeśli nie dojdziemy do zgody? Jeżeli wystąpimy o sąd papieski, 
Bors i reszta nie będą mieli wyjścia, jak tylko uznać werdykt. A wtedy...
Lancelot chłonął każde, starannie dobrane, słowo Ginewry.
– Papież mógłby powierzyć Biskupowi Rochesteru pieczę nad przestrzeganiem 
warunków pokoju.
– Ale jakie to będą warunki?
Ginewra, pochłonięta własną ideą, nie dawała się zbić z pantałyku.
– Jakiekolwiek będą, my dwoje, Lance, musimy je przyjąć. Nawet gdyby miało to 
oznaczać... nawet gdyby okazały się dla nas niekorzystne – ludziom przyniosą pokój. 
A nasi wojowniczy rycerze stracą usprawiedliwienie dla dalszych awantur: będą 
musieli usłuchać Kościoła.
Lancelota zamurowało.
– No więc?
Twarz Ginewry wyrażała pewność, ulgę i kontrolę nad sytuacją – z taką samą 
miną kobiety karmią niemowlęta lub oddają się innym zajęciom wymagającym 
szczególnych kwalifikacji, płci. Lancelot nadal nie znajdował słów.
– Posłaniec mógłby wyruszyć jutro.
– Jenny!
Nie mógł znieść myśli, że ona – już niemłoda – tak spokojnie pozwala 
przekazywać się z rąk do rąk, że może odjechać na zawsze – albo zostać... Po 
męskich przygodach, miłości i dawnych ideałach został mu tylko wstyd. Ginewra to 
dostrzegła, chciała jakoś pomóc. Czule ucałowała swego rycerza. Chór pod oknem jął 
na nowo skandować:
Zdrajca, zbój! Chodź na bój! Hej! Hej! Hej!
– Nie słuchaj tych głupstw – rzekła Ginewra, mierzwiąc siwą czuprynę Lancelota. 
– Mój Lancelot zostanie teraz grzecznie w zamku i wszystko zakończy się 
szczęśliwie.



ROZDZIAŁ X


– Więc Jego Świątobliwość szykuje im pokój? – pieklił się Mordred. – Otóż to – 
potwierdził Gawaine. Znajdowali się w Sali Sprawiedliwości. Czekali na zakończenie 
negocjacji. Obaj byli na czarno, z tą tylko różnicą, że Mordred prezentował się 
imponująco – jak drugi Hamlet – a Gawaine dosyć marnie, raczej jak grabarz. 
Mordred zaczął się nosić z ową dramatyczną, żałobną prostotą, odkąd stanął na czele 
partii ludowej. Partia ta miała program nacjonalistyczny, głosiła autonomię celtycką 
i zagładę Żydów, w odwecie za męczeństwo legendarnego świętego, niejakiego 
Hugona z Lincoln. Miała już tysiące zwolenników w całym kraju, występujących pod 
sztandarem ze szkarłatną pięścią dzierżącą bat, a zwących się Młockarzami. Co do 
Gawaine’a, który przywdział partyjny mundur jedynie dla przypodobania się 
młodszemu bratu – wyglądał jak spowity w zgrzebny kir szczerej rozpaczy i żałoby.
– Doprawdy – ciągnął Mordred – powinniśmy być wdzięczni Papieżowi. Bez 
niego nigdy nie obejrzelibyśmy tej wzruszającej procesji z gałązkami oliwnymi 
i niewinnymi kochankami na biało.
– To była procesja pokutna.
Gawaine nie był mistrzem w wyczuwaniu ironii, więc przyjął słowa brata za 
dobrą monetę.
– Świetnie wyreżyserowana.
Starszy z braci zaczął się nagle wiercić, jakby mu było niewygodnie, lecz 
ostatecznie nie zmienił pozycji.
Przemówił tonem wielce niepewnym, wręcz błagalnym:
– Lancelot oświadcza w liście, że zabił naszego Garetha przez pomyłkę. Podobno 
go nie widział...
– Naturalnie, przecież Lancelot słynie z tego, że tnie na oślep bezbronne ofiary, 
nie patrząc, kto zacz. Wszyscy świetnie o tym wiedzą.
Tym razem ironia była tak gryząca, że poczuł ją nawet Gawaine.
– Faktycznie, to nie za bardzo w jego stylu.
– Nie za bardzo? Ani trochę! Przecież Lancelot zawsze miał sławę rycerza bez 
skazy, który nie zabija słabszego od siebie. Na tym wyrosła jego popularność. 
Uważasz, że nagle machnął ręką na opinię i zaczął bez opamiętania szatkowac 
bezbronnych?
Gawaine jeszcze jednym desperackim wysiłkiem spróbował zachować 
bezstronność:
– Przecież nie miał żadnego powodu, żeby ich zabijać.
– Nie miał powodu? Czy Gareth nie był naszym bratem? Zabił go przez zemstę, 
za to, że nasz klan przyłapał go z Królową.
-1 za to – dodał chytrze – że Artur bardzo ciebie lubi: był zazdrosny o twoje 
wpływy. Sprytnie to sobie zaplanował: chciał osłabić cały klan Orknejów.
– Ale osłabił tylko siebie.
– Samemu Garethowi też zresztą zazdrościł. Bał się, że nasz brat zajmie jego 
miejsce: Gareth go przecież naśladował, co wcale nie było w smak naszemu 
bohaterowi. Nie może być przecież dwóch naraz rycerzy bez skazy.
Salę Sprawiedliwości przygotowano już na końcowe widowisko. Obecność tylko 
dwóch postaci podkreślała jej ogrom i pustkę. Mordred i Gawaine siedzieli, jeden za 
drugim, na stopniach wiodących do tronu – co oznacza, że rozmawiając, nie patrzyli 
sobie w oczy. Mordred widział przed sobą tył głowy Gawaine’a, a Gawaine – 
posadzkę.
– Gareth był z nas najlepszy – rzekł zduszonym głosem starszy z braci. Gdyby się 
wówczas odwrócił, zdumiałaby go intensywność, z jaką obserwował go brat. Wyraz 
twarzy Mordreda nie miał nic wspólnego z muzyką jego głosu. Baczny obserwator 
dostrzegłby, że przez ostatnie pół roku Mordred jeszcze bardziej zdziwaczał.
– Pomyśl, chłopie – rzekł z udanym rozżaleniem. – Zginąć z ręki człowieka, do 
którego miało się ślepe zaufanie!
– To mnie nauczy nie ufać południowcom.
Mordred powtórzył za nim, zręcznie zmieniając zaimek:
– To nas nauczy nigdy im nie ufać.
Gawaine odwrócił się gwałtownie, chwycił brata za bladą dłoń i wybuchnął 
potokiem słów:
– Zawsze myślałem, że Agravaine i ty jesteście w błędzie. Że uprzedziliście się 
niesłusznie do Sir Lancelota. Dziś wstydzę się tego poglądu.
– Krew nie woda.
– Otóż to, Mordredzie, otóż to! Można sobie ględzić o ideałach, co dobro, co zło, 
i takie tam trele-morele, ale jak przyjdzie co do czego, liczy się tylko rodzina. 
Pamiętasz, jak Gareth chodził do księdza na gruszki, tam za górkę?...
Głos mu się urwał, ale Mordred podchwycił wątek:
– Miał prawie białe włosy, jak był mały, jaśniutkie jak len.
– Kay mówił na niego Pańska Skórka.
– Chciał mu dopiec.
– To fakt, ale przy okazji mówił prawdę: Gareth miał piękną cerę.
– A teraz leży w grobie.
Gawaine spurpurowiał na twarzy i żyły wystąpiły mu na skroniach.
– Niech ich Pan Bóg skarze! Nie chcę żadnego pokoju! Nie daruję! Czemu Król 
Artur próbuje załagodzić sprawę? Co ma do tego Papież? To nie jego brata 
zaszlachtowali, tylko mojego – a ja go pomszczę, tak mi dopomóż Bóg!
– Lancelot wymknie nam się z rąk. To śliski węgorz.
– Nie wyślizgnie się. Tym razem go przytrzymamy. Za dużo zniewag 
Kornwalowie puścili w niepamięć.
Mordred wstał.
– Myślałeś kiedyś, ile złego Okrągły Stół wyrządził Kornwalom i Orknejom? 
Ojciec Artura zamordował naszego dziadka. Artur uwiódł naszą matkę. Lancelot 
zabił trzech naszych braci, nie licząc kuzynów, Florence’a i Lovela. A my tu sobie 
siedzimy, kupcząc własnym honorem, żeby pojednać dwóch Anglików? To zakrawa 
na tchórzostwo!
– O tchórzostwie nie ma mowy. Papież może zmusić Króla do przyjęcia Królowej 
z powrotem, ale w jego bullach nie ma słowa o Sir Lancelocie. Gwarantowaliśmy mu 
nietykalność, aby mógł przywieźć tę kobietę. Damy mu też bezpiecznie odjechać. Ale 
później...
– Dlaczego mielibyśmy puszczać go wolno, nawet teraz?
– Bo chroni go immunitet. Bój się Boga, Mordredzie, jesteśmy w końcu rycerzami!
– Immunitet to niecny wybieg wroga. Chcesz mu być posłuszny?
– Racja! Niech zwierz ucieka, zagonimy na śmierć! Artur jest słaby, ulegnie naszej 
woli.
– Żal patrzeć – westchnął Sir Mordred – jak biednemu Królowi wszystko nagle 
wymyka się z rąk. Nie tak było na początku.
– Oj, żal. Ale wciąż potrafi odróżnić dobro od zła.
– Przykra to dlań odmiana.
– Masz na myśli upadek władzy?
– Wszystko w lot pojmujesz.
Mordred jawnie naigrawał się z brata jak ulicznik z bezradnego ślepca.
– Za dużo chciał naraz. Nie trzeba było bronić zdrajcy.
– Ani żenić się z Giną.
– Sami są wszystkiemu winni. My nie szukaliśmy zwady.
– Święta prawda.
– Król ma bronić sprawiedliwości. Jego Świątobliwość może nakazać mu wziąć tę 
kobietę z powrotem do łoża, ale my mamy swoje prawo do Lancelota. Dopuścił się 
haniebnej zdrady, po pierwsze – porywając Królową, po drugie – mordując naszych 
braci.
– Prawo jest po naszej stronie.
Tęgi osiłek znów ujął w swoją szorstką łapę bladą, delikatną dłoń kaleki.
– Dzięki Bogu, że człowiek nie został sam jak palec... – wykrztusił, z trudem 
pokonując wzruszenie.
– Mieliśmy jedną matkę, Gawaine...
– Ma się rozumieć!
– ...która była również matką Garetha...
– Król idzie.
Ceremoniał pojednania wszedł w fazę kulminacyjną. Przy dźwiękach fanfar 
z dziedzińca długi sznur dygnitarzy Kościoła i Państwa piął się po schodach na górę. 
Szli statecznie, gawędząc po drodze – dworzanie, biskupi, heroldowie, paziowie, 
sędziowie i publiczność. Pusty jeszcze przed chwilą sześcian z arrasów zapełniał się 
stopniowo barwnym tłumem. Jego ozdobą były woskowate twarze dam, zwieńczone 
nakryciami głowy w kształcie półksiężyców i stożków, lub niewiarygodnie 
nastroszonymi koafiurami w stylu Księżnej z Alicji w Krainie Czarów. W długich 
sukniach o powłóczystych rękawach i wysokich, opiętych stanikach – sukniach 
z kosztownych jedwabi, tafty i adamaszku – delikatne owe stworzenia sunęły lekko 
ku upatrzonym miejscom, owiane aromatami mirry i miodu, którymi to specyfikami 
zwykły płukać zęby. Ich kawalerowie – młodzi giermkowie w najmodniejszych 
strojach, wielu z emblematami Mordredowych Młockarzy – szli boso, a paziowie 
nieśli za nimi trzewiki o zawijastych noskach, nie przystosowane bynajmniej do 
wchodzenia po schodach. Patrząc na tych młodzieńców, widziało się głównie nogi 
w pończochach – wyszedł nawet stosowny edykt, regulujący długość tunik męskich, 
tak aby okrywały przynajmniej pośladki. Dalej kroczyli szacowni radni 
w osobliwych kapeluszach, przypominających kształtem ocieplacze na imbryki, 
turbany, rozpostarte ptasie skrzydła lub mufki. Szaty tych panów, plisowane 
i watowane, miały wysokie, suto marszczone kryzy, epolety i pasy naszywane 
klejnotami. Szli także zakonnicy w schludnych piuskach na tonsurkach: ci, 
w odróżnieniu od osób świeckich, nosili się nader skromnie. Był też – gościnnie – 
kardynał w pięknym kapeluszu z kutasikami, dokładnie takim, jakiego wizerunek po 
dziś dzień zdobi papeterię oksfordzkiego Collegium Wolseya. Uwagę zwracał wielki 
przepych najrozmaitszych futer – również kombinowanych, z białych i czarnych 
baranków, połączonych w skośną szachownicę. Gwar rozmów brzmiał z daleka jak 
wiec szpaków.
Tak wyglądał początek ceremonii. Drugi akt obwieściły fanfary. Na ich dźwięk 
do sali wkroczyła grupa cystersów, sekretarzy, diakonów i innych osób 
duchownych, objuczonych butlami atramentu (otrzymywanego z wywaru tarniny), 
zwojami pergaminu, piaskowniczkami, bullami, piórami do pisania i przyborami 
o wyglądzie scyzoryka, które skrybowie przy pisaniu zawsze dzierżyli w lewej ręce. 
Nieśli też karbowane kije i protokoły ostatnich posiedzeń.
W trzecim akcie obrzędu wystąpił Biskup Rochesteru, mianowany niedawno 
nuncjuszem papieskim. Przybył z całym sztafażem nuncjusza – ornatem, pastorałem, 
albą i pierścieniem – tylko baldachim zostawił na dole. Był to staruszek, siwy jak 
gołąbek, dworny, uczony i biegły w sprawach duchowych.
Wreszcie fanfary podeszły pod same drzwi, obwieszczając wejście Króla Anglii. 
W ciężkich gronostajach, okrywających suto plecy i lewe ramię, a prawe węższym 
pasem, w błękitnym aksamitnym płaszczu i wielkiej koronie, przytłoczony 
brzemieniem majestatu i wspierany – niemal dosłownie – przez oficerów 
przybocznych, Król kroczył w asyście do tronu stojącego na podwyższeniu, pod 
złotym baldachimem, wyszywanym w czerwone szarżujące smoki. Tłum rozstąpił 
się, odsłaniając siedzących na stopniach Gawaine’a i Mordreda. Król z pomocą 
asysty zasiadł na tronie. Na wprost niego, na drugim tronie, pod baldachimem 
w barwach bieli i złota, usadowił się stojący dotąd nuncjusz. Szmer rozmów ucichł.
– Czy możemy zaczynać?
Kaznodziejski głos Rochestera rozładował napięcie.
– Kościół gotowy.
– Korona takoż – to Gawaine włączył się, tonem z lekka obraźliwym.
– Czy należy wyjaśnić coś przed rozpoczęciem?
– Nie, wszystko jasne.
Rochester spojrzał z góry na Lorda Orkneja.
– Dziękujemy uprzejmie Sir Gawaine’owi.
– Nie ma za co.
– W takim razie – rzekł Król – polecamy oznajmić Sir Lancelotowi, że Sąd czeka 
na jego przybycie.
– Bedivere, mój dobry człowieku, poślijcie no tam kogo po więźniów.
Trudno było nie zauważyć, że Gawaine wydaje rozkazy spod tronu, a Artur mu 
na to pozwala. Nuncjusz nie był jednak tak uległy.
– Chwileczkę, Sir Gawaine. Pragnę zaznaczyć, że Kościół nie uważa wiadomych 
osób za więźniów. Celem interwencji Jego Świątobliwości, którego tutaj reprezentuję, 
jest pokój, a nie zemsta.
– Kościół może sobie uważać więźniów za co chce. My też jesteśmy za tym 
samym co Kościół, tylko metody mamy inne, skromniejsze. Wprowadzić więźniów.
– Sir Gawaine...
– Trąbić na Jej Wysokość. Sąd czeka.
Fanfarom z sali odpowiedziały fanfary z zewnątrz i wszystkie oczy zwróciły się 
ku drzwiom.
Rozległ się szelest jedwabi i futer. Publiczność, szurając nogami, pospiesznie 
utworzyła przejście. W łuku framugi, teraz odsłoniętym, Lancelot i Ginewra czekali 
na sygnał do wejścia.
W ich dostojeństwie czaił się jakiś żałosny patos, wyglądali jak para aktorów 
z całkiem innego przedstawienia. Oboje mieli na sobie białe giezła, przetykane złotą 
nitką, a Królowa – niemłoda już, i niepiękna – bez wdzięku dzierżyła w dłoni gałąź 
oliwną. Onieśmieleni, ruszyli szpalerem gapiów, jak para aktorów, którzy starają się 
jak mogą, chociaż wiadomo, że brak im talentu. Uklękli przed tronem.
– Najczcigodniejszy Królu mój i panie!
Mordred natychmiast dostrzegł błysk współczucia w oczach Króla.
– Uroczy obrazek! – skomentował szyderczo. Lancelot skłonił się starszemu 
z braci.
– Sir Gawaine.
Orknej pokazał mu plecy.
Klęczący rycerz zwrócił się zatem do reprezentanta Kościoła.
– Wasza Wielebność.
– Witam cię, mój synu.
– Na rozkaz Króla i Papieża przyprowadzam Królową Ginewrę.
Po tym oświadczeniu zapadła niewygodna cisza, której nikt nie kwapił się 
przerwać.
– Skoro nikt nie zabiera głosu – rzekł po chwili Lancelot – moim obowiązkiem 
jest zaświadczyć o niewinności Królowej Anglii.
– Kłamca!
– Ręczę głową, że Królowa jest uczciwą, wierną, dobrą i czystą małżonką Króla 
Artura, i jestem gotów w obronie tej prawdy stanąć do walki z każdym, wyłączając 
jedynie Króla i Sir Gawaine’a. Gotowość tę poczytuję sobie za obowiązek wobec 
Królowej.
– Z nakazu Ojca Świętego, przyjmujemy twe oświadczenie, Lancelocie.
Frakcja Orknejów po raz drugi zakłóciła gęstniejący patos sytuacji.
– Biada pyszałkowi! – wrzasnął Gawaine. – Co do Królowej, niechaj błaga o łaskę 
i uzyska przebaczenie. Lecz ty, niecny, tchórzliwy rycerzu – jaki miałeś powód, aby 
uśmiercić brata megp, który cię miłował goręcej niźli własną rodzinę?
Obaj mocarze niepostrzeżenie wpadli w ton zacnej mowy rycerskiej, ze wszech 
miar stosowny do miejsca i okoliczności.
– Bóg świadkiem, że lepiej mi nie szukać wymówki, Sir Gawainie. Wolałbym był 
zabić rodzonego mego siostrzeńca, Sir Borsa! Lecz ja ich nie widziałem, Gawaine, 
i gorzkom za to zapłacił!
– Uczyniłeś to z nienawiści do mnie i całego klanu Orknejów!
– Jakże mnie boli twoje pomówienie, Sir Gawainie; wszak wiem, że dopóki ty 
jesteś przeciwko mnie, nie mogę liczyć na pojednanie z moim Królem.
– Trafiłeś w sedno, Lancelocie. Przybyłeś tutaj pod ochroną immunitetu i azylu, 
aby oddać Królową – ale odjedziesz jako morderca, którym jesteś!
– Jeśli jestem mordercą – niech mi to Bóg wybaczy, łaskawy panie. Lecz to jedno 
wiedz, że nigdy nikogo nie zgładziłem podstępnie.
Zapewnienie to, wygłoszone w najlepszej wierze, zostało jednak fałszywie 
odczytane.
– Wiem, do czego pijesz! – zaperzył się Gawaine, chwytając za rękojeść sztyletu. – 
Chodzi o Sir Lamoraka...
Biskup Rochester uniósł rękawiczkę.
– Gawainie, przełóżmy te zapasy na inną okazję. Dziś zajmuje nas sprawa 
przywrócenia do łask Królowej. Nie wątpię, iż Sir Lancelot zechce złożyć stosowne 
wyjaśnienie, które usprawiedliwi pojednawczą misję Kościoła.
– Dziękuję, Wasza Wielebność.
Gawaine toczył wokoło wzrokiem bazyliszka, póki nie rozległ się zmęczony głos 
Króla, oznajmiający dalszy ciąg procedury. Sprawa posuwała się niemrawo, 
zrywami.
– Zastano cię u Królowej.
– Tak, Wasza Wielebność. Otrzymałem wezwanie od Królowej, lecz nie wiem, 
w jakiej sprawie, bo ledwie tam wszedłem, Sir Agravaine i Sir Mordred zaczęli 
dobijać się do drzwi, nazywając mnie zdrajcą i tchórzem.
– I mieli rację.
– Za pozwoleniem, Sir Gawainie, sama ich napastliwość świadczyła o braku racji. 
Przemawiam tu w imieniu Królowej, nie dla własnej chwały.
– Prosimy dalej, Sir Lancelocie.
Rycerz spod Ciemnej Gwiazdy skierował wzrok na swego najstarszego 
przyjaciela, pierwszego człowieka, którego ukochał i wiernie naśladował. Porzucając 
dworny styl, rzekł po prostu:
– Czy nie możesz nam wybaczyć, Arturze? Czy nie możemy być z powrotem 
przyjaciółmi? Przychodzimy oto dobrowolnie błagać cię o łaskę. Czy pamiętasz 
dawne dobre czasy wspólnej walki i koleżeństwa? Przy odrobinie dobrej woli ze 
strony Sir Gawaine’a, twój akt łaski oddali w niepamięć całe zło.
– Król jest od wymierzania sprawiedliwości – przypomniał mu Gawaine. – Czy 
ty zastosowałeś prawo łaski wobec moich braci?
– Stosowałem je nieraz, wobec was wszystkich, Sir Gawainie. Nie chwaląc się, 
widzę na tej sali wiele osób, które mi zawdzięczają wolność, a nawet życie. Broniłem 
już Królowej w cudzych sporach, więc czemuż nie mam jej bronić we własnym 
imieniu? O twoje życie też walczyłem, Sir Gawainie: uchroniłem cię od haniebnej 
śmierci.
– A jednak, mimo całej twojej dobroci – wtrącił Mordred – na świecie pozostało 
tylko dwóch Orknejów.
Gawaine buńczucznie potrząsnął głową.
– Niech Król postąpi wedle własnej woli. Ja przestałem się wahać, gdy sześć 
miesięcy temu ujrzałem nie uzbrojonego Garetha – we krwi.
– Bóg mi świadkiem – żałuję, że nie był uzbrojony, gdyż wówczas mógłby mi się 
oprzeć. Mógłby mnie nawet zabić, kładąc kres męczarniom nas wszystkich.
– Szlachetne słowa.
Stary rycerz wydał dziki, rozpaczliwy okrzyk:
– Jak mogliście uwierzyć, że zabiłem ich świadomie? Pasowałem Garetha na 
rycerza. Kochałem go. Kiedy mi doniesiono, że nie żyje, natychmiast pojąłem, że 
nigdy mi nie wybaczycie. Wiedziałem, że oznacza to kres nadziei. Naprawdę nie 
widzicie, że śmierć Garetha była wbrew moim interesom?
-1 wbrew naszym sercom – szepnął dramatycznie Mordred.
Lancelot uczynił ostatni wysiłek perswazji.
– Przebacz mi, Gawaine. Mnie samemu serce pęka na myśl o tym, co uczyniłem. 
Tym bardziej, wiem, musicie cierpieć wy. Dajcie pokój krajowi, a ja za to wykonam 
surową pokutę. Nie każcie mi walczyć o życie, lecz pozwólcie, abym udał się na 
pielgrzymkę za duszę Garetha. Wyruszę z Sandwich, w samej tylko koszuli, i przejdę 
boso do Carlisle, a po drodze co dziesięć mil złożę ofiarę w kaplicy.
– Krew Garetha – odparł na to Mordred – nie da się okupić datkami, jakkolwiek 
mile brzmi ta propozycja dla uszu Jego Wielebności Biskupa Rochesteru.
Cierpliwość Lancelota wyczerpała się.
– Licz się ze słowami!
Gawaine, jakby tylko na to czekał, odparował:
– Wolnego, morderco, bo zadźgamy cię jak psa u stóp Jego Królewskiej Mości!
– Nie tacy jak ty...
W tym miejsu nuncjusz interweniował po raz drugi.
– Za pozwoleniem, Sir Lancelocie. Niech przynajmniej niektórzy z nas zachowają 
stosowną powagę. Gawaine, siadaj. Ofiarowano zadośćuczynienie za krew Garetha, 
które położyć może kres obecnej wojnie. Czekamy na odpowiedź.
W brzemiennej oczekiwaniem ciszy znów zabrzmiał podniosły głos Gawaine’a:
– Słyszałem mowę Sir Lancelota i jego szlachetną propozycję, jednak to on 
zamordował moich braci. Tej zbrodni darować mu nie mogę, a zwłaszcza zdrady, 
jakiej się dopuścił wobec Sir Garetha. Za pozwoleniem mego wuja, Króla Artura, jeśli 
taka jego wola, niechaj zwolni ze służby mnie i wszystkich Celtów. Słowa niczego tu 
nie zmienią, wszyscy znamy prawdę. Ten człowiek jest zdrajcą – zdradził Króla 
i mnie.
– Nie ma wśród żywych człowieka, Gawaine, który śmiałby mnie nazwać 
zdrajcą. Co do Królowej – wyjaśniłem sprawę.
– Z tym skończyliśmy. Nie wypowiadam się na temat tej kobiety, skoro uznano, 
że to nie przystoi. Chodzi mi tylko o werdykt w twojej sprawie.
– Jeśli to werdykt Króla, przyjmę go z pokorą.
– Król już się ze mną zgodził, przed twoim nadejściem. – Arturze...
– Proszę zwracać się do Króla z użyciem tytułu.
– Panie, czy to prawda?
Stary monarcha tylko skinął głową.
– Chciałbym to jednak usłyszeć z ust Króla!
– Przemów, ojcze – zażądał Mordred.
Król, nie podnosząc oczu, z niezdarnym uporem pokręcił głową, jak zaszczuty 
niedźwiedź na łańcuchu.
– Przemów.
– Lancelocie – zabrzmiał ledwo słyszalny głos. – Wiesz, jak ta prawda nas 
podzieliła. Mój Stół rozbity, moi rycerze poróżnieni, wiela poległo. Nigdy nie 
szukałem zwady z tobą, Lancelocie, ani ty ze mną, wiem.
– Więc połóżmy temu kres!
– Gawaine twierdzi... – głos Króla słabł. – Gawaine!
– Sprawiedliwość...
Gawaine podniósł się – wielki, przebiegły, zacięty.
– Królu mój, panie i wuju! Czy jest wolą sądu, abym ogłosił wyrok na tego oto 
tchórzliwego zdrajcę?
Odpowiedziała mu martwa cisza.
– Ogłaszam zatem wszystkim tu obecnym orzeczenie Króla. Królowa powróci do 
niego w pełni dawnych przywilejów, nie narażając się na groźbę kary za czyny 
zarzucane jej do dnia dzisiejszego. Taka jest wola Papieża. Ty jednak, Sir Lancelocie, 
zostajesz, jako zbrodniarz, skazany na banicję i opuszczenie królestwa w ciągu 
piętnastu dni, po którym to terminie będziemy – tak nam dopomóż Bóg – ścigać cię 
bez litości i choćbyś skrył się w najpotężniejszej warowni we Francji – ściągniemy ci 
na głowę jej mury!
– Gawainie – rzekł z wielkim bólem w głosie Sir Lancelot – nie ścigajcie mnie. 
Wyrok banicji przyjmuję. Przeniosę się do Francji. Lecz nie ścigajcie mnie, Gawaine. 
Nie przedłużajcie wojny w nieskończoność.
– Decyzję w tej kwestii pozostaw lepszym od siebie. To są sprawy Króla.
– Jeśli mnie chcecie prześladować, Gawaine, to nie wyzywajcie mnie do walki. 
Nie każcie Arturowi stawać przeciw mnie. Nie mogę walczyć z przyjaciółmi, 
Gawaine, na litość Boską, nie zmuszaj nas do tego!
– Za dużo gadasz. Oddawaj Królową i wynoś się czym prędzej z tego zamku.
Lancelot z rozpaczliwą determinacją wziął się w garść. Spojrzał na Króla, spojrzał 
na swego prześladowcę, wreszcie powoli zwrócił oczy ku Królowej, która dotąd nie 
przemówiła. Ujrzał komiczną gałąź oliwną, żałosną pozę, śmieszny strój. Uniósł 
dumnie głowę i przywrócił tragedii ton szlachetnej powagi:
– Cóż, pani, przyjdzie nam się rozstać.
Ująwszy Ginewrę za rękę, poprowadził ją na środek komnaty – od tej chwili 
miała pozostać panią jego wspomnień. Uścisk jego dłoni, pewny krok i śmiały głos 
sprawiły, że Ginewra – w tej ich ostatniej wspólnej chwili – rozkwitła na nowo 
w Różę Anglii, jak w owych pierwszych, niemal zapomnianych, dniach zalotów. 
Dumny maszkaron wiódł ją na środek sali niczym w tany. Tam ją zostawił, 
spłonioną. Obrzęd dobiegł końca. Po raz ostatni Sir Lancelot, Król Artur i Królowa 
Ginewra byli razem.
– Królu mój, i wy wszyscy starzy przyjaciele, pozwólcie mi rzec słowo, nim 
odejdę. Wyrok nakazuje mi porzucić Stowarzyszenie, któremu służyłem wiernie całe 
życie. Mam opuścić wasz kraj, ścigany wojną. Po raz ostatni zatem staję tu przed 
wami jako rycerz Królowej. Chcę was zapewnić, panie i panowie, że gdyby wam 
w przyszłości zagroziło jakiekolwiek niebezpieczeństwo, niegodny obrońca 
natychmiast z Francji pospieszy wam z pomocą – pamiętajcie o tym.
Ucałowawszy z namaszczeniem palce Królowej, Lancelot odwrócił się 
i sztywnym krokiem, wśród martwej ciszy, ruszył ku jakże odległemu wyjściu 
z komnaty. Przeszłość zamykała się za jego plecami.
Przestępcy korzystającemu z opieki Kościoła przysługiwało piętnaście dni na 
podróż do Dover. Musiał ją odbyć „nie przepasany, nie obuty, bez czapki, w samej 
tylko koszuli, jakby go wywieszono na szubienicy”. Prawo nakazywało mu iść przez 
cały czas środkiem traktu, dzierżąc w dłoniach niewielki krucyfiks – symbol ochrony 
Kościoła Świętego. Bardzo prawdopodobne było, że Gawaine i jego ludzie będą 
śledzili Lancelota z ukrycia, czyhając na moment, gdy odłoży talizman – wówczas 
bowiem mogli go zaatakować. Lecz Lancelot – czy w gieźle, czy w kolczudze – 
pozostanie ich dawnym Dowódcą. Będzie szedł pewnym krokiem, bez pośpiechu, 
patrząc śmiało przed siebie. Gdy mijał próg komnaty, w jego oczach płonął już ogień 
wytrwałości. Po wyjściu Lancelota publika w Sali Sprawiedliwości poczuła się 
nieswojo: wielu, kątem oka, z tajonym lękiem popatrywało na szkarłatne pejcze 
siepaczy.



ROZDZIAŁ XI


Ginewra siedziała w komnacie królowej na zamku Carlisle. Olbrzymie łoże 
przerobiono na otomanę, tak schludną i kanciastą, że strach było usiąść pod jej 
baldachimem. Nieopodal kominka, przy którym grzał się nieduży garnuszek, stało 
wysokie karło i pulpit do czytania. Była i książka – może dzieło Galeotta, o którym 
wspomina Dante. Zapłacono za nią cenę dziewięćdziesięciu wołów, jednak po 
siedmiokrotnej lekturze nie zachwycała już Ginewry tak jak niegdyś. Spóźniony 
śnieg, który pokrył okolicę, odbijał blask wieczoru w górę, prosto w okno, kierując 
go na sufit, zamiast na podłogę, przez co zmieniła się uroda cieni w komnacie: były 
niebieskie i padały nie tam, gdzie zazwyczaj. Szlachetna pani, usadowiona sztywno 
na wysokim krześle, z książką u boku, trudniła się wyszywaniem. To samo zajęcie 
pochłaniało dworkę, siedzącą na schodkach łoża.
Pracując z mechaniczną wprawą wytrawnej hafciarki, Ginewra rozmyślała 
o swych kłopotach. Martwiło ją, że przebywa w Carlisle – zbyt blisko północy, krainy 
Mordreda, za daleko od bezpiecznych obszarów cywilizacji. Wolałaby być, dajmy na 
to, w Londynie, w Tower. Wolałaby – miast patrzeć na budzący grozę bezmiar 
śniegu – wyglądać z okien Tower na tętniącą życiem i radością metropolię, 
a zwłaszcza jej najbliższy fragment – Most Londyński, dziś zwany Mostem Tower, 
obudowany wzdłuż po obu stronach chwiejnymi domami, które co rusz waliły się do 
rzeki. Pamiętała ów most z czasów jego świetności, gdy wśród o wiele solidniejszych 
domów sterczały wbite na pale głowy rebeliantów, a Sir David toczył ceremonialny 
pojedynek na kopie z Lordem Wellesem. Piwnice domostw mieściły się w filarach 
mostu, który miał nawet własną kaplicę i wieżę obronną – stanowił więc kompletną 
miniaturę miasta. Gospodynie wychylały się z okien, spuszczając do rzeki wiadra na 
długich linach, wylewając nieczystości, rozwieszając pranie albo krzykiem 
ostrzegając dzieciarnię, że most zwodzony zaraz się podniesie.
Nawet w samym zamczysku Tower byłoby przyjemniej niż tu, w Carlisle, gdzie 
panował bezruch bliski śmierci. Wokół twierdzy Wilhelma Zdobywcy nieustanna 
krzątanina londyńczyków ożywiała zimowy zastój. Już sama menażeria, którą Artur 
od jakiegoś czasu trzymał w Tower, krzepiłaby ducha swoją witalnością i mieszanką 
dosadnych woni. Najnowszym jej mieszkańcem był dorosły słoń, ofiarowany 
Arturowi przez Króla Francji i zaraz po przybyciu do Tower wiernie sportretowany 
w annałach przez niezmordowanego łowcę nowinek, Mateusza Parisa.
Myśląc o słoniu, Ginewra odłożyła robótkę i zaczęła rozcierać zdrętwiałe z zimna 
dłonie. Nie rozgrzewały się już tak szybko jak dawniej.
– Agnieszko, czyś wysypała ptakom okruszki?
– Tak, proszę jaśnie pani. Rudzik był dzisiaj wyjątkowo zadziorny. Gdy jeden ze 
szpaków okazywał zbytnią zachłanność, odśpiewał przeciw niemu gniewną tyradę.
– Biedne stworzonka. Mam nadzieję, że za parę tygodni wszystkie zaczną 
śpiewać.
– Czas tak się dłuży. Zdaje się, że rycerze wyjechali już bardzo dawno temu... – 
westchnęła Agnieszka. – Nasz dwór jest teraz jak te ptaszki: niemy i struchlały.
– Oni wrócą, Agnieszko, na pewno.
– Tak, proszę jaśnie pani.
Królowa znów ujęła w palce igłę i starannie wbiła ją w robótkę.
– Podobno Sir Lancelot wsławił się dzielnością.
– Sir Lancelot zawsze był dzielnym rycerzem.
– W ostatnim liście donoszą nam, że Gawaine zmusił go do pojedynku. To 
musiało być bardzo przykre dla Sir Lancelota.
– Całkiem nie pojmuję – oburzyła się Agnieszka – dlaczego Król trzyma z tym Sir 
Gawainem przeciwko swemu najlepszemu druhowi. Przecież widać, że Sir 
Gawainem rządzi ślepa nienawiść. Jak można pozwolić, żeby pustoszył całą Francję 
na złość jednemu Sir Lancelotowi, mordując tyle ludzi? 1 czemu Młockarzom wolno 
głosić te okropne hasła? Nic dobrego z tego nie wyniknie. Po co, ja się pytam, wciąż 
rozgrzebywać te stare historie?
– Myślę, że Król popiera Sir Gawaine’a, gdyż chce być wierny sprawiedliwości. 
Jego zdaniem Orknejowie mają prawo żądać zadośćuczynienia za śmierć Garetha – ja 
też tak uważam. A poza tym, gdyby Król zerwał teraz z Sir Gawaine’em – zostałby 
całkiem sam. Okrągły Stół, z którego był tak dumny, rozpada się; Król nie chce 
stracić ostatnich ludzi.
– Więc Stół miałby się trzymać na wrogości do Sir Lancelota? Marna to podstawa 
– zauważyła Agnieszka.
– Sir Gawaine ma prawo domagać się sprawiedliwości. Tak wszyscy mówią. Co 
zaś do Króla – nie jest on całkiem wolny w swych wyborach. Działa pod presją 
możnych, których kuszą francuskie podboje i mierzi to, że dzięki Królowi od tylu lat 
panuje pokój. Pragną oni zaszczytów wojskowych, chcą krwi w odwecie za 
poległych na placu targowym. Oprócz nich mamy młodych rycerzy z partii 
Mordreda, zwolenników nacjonalizmu, którym wpojono przekonanie, że mój 
małżonek to stetryczały mięczak. Są też krewni rycerzy, którzy padli w awanturze na 
schodach, i klanu Orknejów, od pokoleń karmionego nienawiścią. Wojna, Agnieszko, 
jest jak pożar: by ją rozniecić, wystarczy jeden człowiek, ale rozprzestrzenia się 
błyskawicznie. I nigdy nie chodzi w niej o jedną konkretną rzecz.
– Ach, pani, nie nam, biednym niewiastom, ogarniać sprawy tak wzniosłe 
i zawiłe! Proszę mi raczej zdradzić, co jest w owym liście.
Ginewra przez dłuższą chwilę wpatrywała się w list nieobecnym wzrokiem, 
gdyż jej myśli błądziły wokół spraw małżonka.
– Król – odezwała się wreszcie, jak w transie – kocha Lancelota tak bardzo, że 
niekiedy czuje się zmuszony traktować go niesprawiedliwie, a to z obawy przed 
niesprawiedliwością wobec innych.
– Tak, proszę jaśnie pani.
– Donoszą nam – ocknęła się Królowa, jakby zdziwiona widokiem listu we 
własnej dłoni – że Sir Gawaine dzień w dzień podjeżdżał pod zamek i wznosił 
obraźliwe okrzyki, nazywając Lancelota tchórzem i zdrajcą. Rozgniewani rycerze 
Lancelota kolejno stawali z nim do walki, lecz wszystkich pokonał, niektórych ciężko 
raniąc. Bors i Lionel ledwo uszli śmierci. Wreszcie wystąpić musiał sam Sir Lancelot 
– zmusili go do tego ludzie z zamku. Oświadczył Sir Gawaine’owi, że staje do walki 
pod przymusem, jak zaszczute zwierzę.
– Co na to Sir Gawaine?
– Sir Gawaine krzyknął: „Dosyć biadolenia, złaź tutaj i ulżyjmy wreszcie naszym 
sercom!”.
-1 tak się stało?
– Tak się stało. Odbyli pojedynek przed zamkiem, ale najpierw oddziały obu 
stron złożyły przysięgę, że nie będą interweniować. Rozpoczęli o dziewiątej z rana. 
Jak zapewne pamiętasz, Sir Gawaine bywa rankiem w najlepszej formie – stąd tak 
wczesna pora.
– Biedny Sir Lancelot! To tak jakby miał przeciwko sobie trzech mężów! 
Słyszałam bowiem, pani, że w żyłach Pradawnych płynie krew elfów – to przez te 
rude włosy – i dlatego pan Gawaine bywa z rana taki silny, bo słońce walczy za 
niego!
– Tak, Agnieszko, to musiało być straszne. Mimo to Sir Lancelot dał oponentowi 
fory, duma nie pozwoliła mu postąpić inaczej.
– To cud, że nie zginął.
– Mało brakowało. Osłonięty tarczą, pewnie parował ciosy i ustępował pola. 
Donoszą nam, że odniósł liczne rany, lecz bronił się dzielnie aż do południa. Potem, 
naturalnie, gdy czarodziejska moc opuściła przeciwnika, ruszył do ofensywy 
i ciosem w głowę powalił Gawaine’a na ziemię. Gawaine nie mógł wstać.
– Biedny Sir Gawaine!
– Owszem. Sir Lancelot mógł go tam dobić jednym ciosem.
– Ale nie zrobił tego?
– Nie. Sir Lancelot odstąpił od rywala i wsparł się na mieczu. Gawaine błagał, 
aby go dobił. Szalał z wściekłości. „Na co czekasz? – wrzeszczał. – Dalej! Zabij i mnie, 
rzeźniku! Nie poddam się nigdy! Zabij mnie, póki masz okazję, bo jeśli mnie 
oszczędzisz, nie dam ci spokoju!” Płakał rzewnymi łzami.
– Lecz możemy być pewni – dokończyła rezolutnie Agnieszka – że Sir Lancelot 
odmówił zgładzenia leżącego rycerza.
– Tak, tego możemy być pewni – potwierdziła Królowa.
– Zawsze był bowiem panem dobrym i szlachetnym, choć nie odznaczał się 
urodą.
– Nikt mu nie dorównał.
Umilkły, zawstydzone własnym uniesieniem, i zabrały się pilnie za robótki. Po 
jakimś czasie Królowa rzekła:
– Światło słabnie, Agnieszko. Nie uważasz, że pora zapalić knoty?
– Tak, pani. Właśnie sama o tym pomyślałam.
Jęła odpalać od ognia, jedną po drugiej, wiązki sitowia, zrzędząc na zacofanie 
północnych dzikusów, którzy nie znają nawet świec. Królowa tymczasem nuciła coś 
pod nosem. Nagle uświadomiła sobie, że tę samą melodię śpiewała kiedyś w duecie 
z Lancelotem, i urwała raptownie.
– Gotowe, proszę jaśnie pani. Jakże te dni się wloką... – Niedługo przyjdzie 
wiosna.
Zasiadłszy z powrotem do robótki przy marnym świetle kopcących knotów, 
Agnieszka podjęła swoje dociekania.
– No dobrze, a co na to wszystko Jego Wysokość?
– Król zapłakał na widok ułaskawionego Gawaine’a. Przypomniały mu się 
dawne dzieje i tak się tym przejął, że legł chory w łożnicy.
– Czy to się czasem nie nazywa połamanie nerwowe, proszę jaśnie pani?
– Mniej więcej tak, Agnieszko. Król zachorzał z utrapienia, a Gawaine doznał 
wstrząsu mózgu, więc obaj są poszkodowani. Rycerze jednak nie odstępują od 
oblężenia.
– A więc niewesoły to list, prawda, proszę jaśnie pani?
– Niewesoły.
– Ja też kiedyś dostałam list... Mówią, że złe wieści podróżują najszybciej.
– Listy to teraz całe nasze życie, odkąd dwór opustoszał, świat podzieliły waśnie 
i został nam tylko Lord Protektor.
– O, właśnie, jeszcze ten Sir Mordred! Nie lubię takich typów. Czego on chce, że 
tak stale przemawia do ludzi i macha czapką, żeby mu wiwatowali? Nie mógłby się 
ubierać trochę weselej, zamiast wciąż paradować na czarno, jak, nie przymierzając, 
jaki Sąd Ostateczny? Chyba się tego nauczył od Sir Gawaine’a, niech mu Pan Bóg da 
zdrowie.
– Podobno nosi ten uniform na znak żałoby po Garecie.
– Przecież on nigdy nie dbał o Sir Garetha! Mnie się zdaje, że on nie dba o nikogo.
– Dbał o matkę, Agnieszko.
– Wiem, wiem, aż jej poderżnęli gardło, bo była... jaka była. Cała ta banda jakaś 
dziwna.
– Królowa Morgause – zamyśliła się Ginewra – musiała rzeczywiście być dziwną 
osobą. Skoro już wiadomo, że Mordred został Lordem Protektorem, nie ma sensu 
ukrywać prawdy. Musiała mieć coś w sobie, skoro uwiodła naszego Króla, mając już 
czterech odchowanych synów. Ale to jeszcze nic: Lamoraka uwiodła, będąc babką! 
O tym, jak straszny miała wpływ na synów, świadczy fakt, że jeden z nich 
zamordował ją w szale zazdrości. Dobiegała wówczas siedemdziesiątki. 
Z Mordredem, przypuszczam, poradziła sobie bez trudu, jak pająk z muchą.
– Starzy ludzie powiadali, że Siostry Kornwalijskie to czarownice. Najgorsza była 
podobno Morgana le Fay. Ale ta cała Morgause niewiele lepsza.
– Można doprawdy współczuć Mordredowi.
– Niech jaśnie pani lepiej zachowa współczucie dla siebie, bo od Mordreda go 
jaśnie pani nie uświadczy.
– Odkąd sprawuje nad nami kuratelę, jest całkiem uprzejmy.
– Cicha woda brzegi rwie.
Zaintrygowana Ginewra uniosła robótkę pod światło i oglądała ją bacznie, 
rozważając ostatnie słowa dworki.
– Nie sądzisz chyba, Agnieszko, że Sir Mordred coś knuje przeciwko nam?
– To ciemny typ.
– Chyba jednak nie dopuściłby się przestępstwa w sytuacji, gdy Król powierzył 
mu pieczę nad krajem i nad nami osobiście?
– Ten nasz Król to, z przeproszeniem jaśnie pani, już w ogóle przechodzi ludzkie 
pojęcie. Nie dość, że jedzie wojować z najlepszym przyjacielem, bo tak mu kazał Sir 
Gawaine, to jeszcze najzawziętszego wroga mianuje Lordem Protektorem! Czy on 
jest ślepy, czy co?
– Mordred nigdy jeszcze nie złamał prawa.
– Bo jest na to za chytry.
– Król uznał, że ponieważ Mordred siłą rzeczy zostanie następcą tronu, a prawo 
nie zezwala, aby król i następca tronu opuszczali kraj w jednym czasie – Mordred 
musi pozostać w Anglii jako Lord Protektor. To brzmi logicznie.
– Ta logika, proszę jaśnie pani, do niczego dobrego nie doprowadzi.
Chwilę wyszywały w milczeniu.
– Skoro takie jest prawo – przerwała ciszę Agnieszka – to Król powinien był 
zostać w kraju, a na wojnę posłać Mordreda.
– Ileż bym za to dała! – westchnęła Ginewra, lecz zaraz wyjaśniła: – Król chciał 
tam być na podorędziu, mając nadzieję na odegranie roli mediatora, gdyby 
szczęśliwie doszło do negocjacji.
Nagle obydwie poczuły się nieswojo, lecz dzielnie wyszywały dalej. Igły śmigały 
po ciemnej materii z przeciągłym błyskiem spadających gwiazd.
– Lękasz się Sir Mordreda, Agnieszko?
– Tak, pani.
– Ja również. On ostatnio tak dziwnie chodzi... właściwie skrada się na palcach... 
I tak dziwnie patrzy... A te jego przemówienia o Celtach, Sasach i Żydach, te wrzaski, 
te histerie... W ubiegłym tygodniu słyszałam, jak śmiał się głośno sam do siebie. To 
było potworne!
– Mordred to chytry lis. Kto wie, czy i w tej chwili nas nie podsłuchuje.
– Agnieszko!
Ginewra, jak rażona gromem, wypuściła igłę z dłoni. – Ależ Wasza Wysokość! 
Nie trzeba się tak przejmować. Żartowałam.
Nie uspokoiło to zesztywniałej z grozy Królowej.
– Podejdź do drzwi, Agnieszko, i sprawdź. Zdaje mi się, że masz rację.
– Och, błagam jaśnie panią, tylko nie to!
– Otwórz drzwi, Agnieszko, natychmiast!
– Pani, a jeśli on tam jest!
Trwoga Królowej udzieliła się dworce. Knoty z sitowia dawały beznadziejnie 
mało światła. Mordred mógł nawet być w komnacie, w ciemnym kącie. Agnieszka 
zgarnęła spódnice i zerwała się, jak przepiórka przed nadlatującym jastrzębiem. Obu 
kobietom zamek wydał się nagle zbyt mroczny, zbyt pusty, zbyt bezludny, 
wysunięty za daleko na północ, przepełniony nocą i zimą.
– Gdy otworzysz drzwi, on ucieknie.
– Lepiej dajmy mu na to trochę czasu.
Mocowały się ze słabością własnych głosów, jak przygniecione wielkim czarnym 
skrzydłem.
– Więc stań przy drzwiach i przemów głośno, nim otworzysz.
– Ale co mam powiedzieć, proszę jaśnie pani?
– Spytaj: „Czy mam otworzyć drzwi?”. Wówczas ja odpowiem: „Tak, czas już 
chyba udać się na spoczynek”.
– Tak, czas już chyba udać się na spoczynek – powtórzyła z nabożeństwem 
struchlała Agnieszka.
– Idź do drzwi.
– Jużjestem. Mam zaczynać?
– Tak, na co czekasz?
– Nie wiem, czy potrafię...
– Och, Agnieszko, pospiesz się!
– Już, proszę jaśnie pani. Chyba już potrafię. Wpatrzona w drzwi, jakby się zaraz 
miały na nią rzucić,
Agnieszka wrzasnęła:
– Zaraz otworzę drzwi!
– Czas na spoczynek! I nic. Cisza.
– A teraz otwórz – poleciła Królowa.
Agnieszka posłusznie uniosła klamrę, odsunęła rygiel i pchnęła drzwi, 
odsłaniając uśmiechniętą twarz Mordreda.
– Dobry wieczór, Agnieszko.
– Och, wielmożny panie!
Przerażona dworka dygnęła pospiesznie i, przyciskając dłonią stanik na piersi, 
pognała ku schodom. Mordred dwornie przepuścił ją w przejściu. Gdy Agnieszka 
zniknęła, wszedł do komnaty. W czarnych aksamitach, ozdobionych tylko niedużym 
czerwonym emblematem z pojedynczym diamentem, który w świetle płonącego 
sitowia siał zimne błyski – prezentował się zaiste imponująco. Każdy, kto nie widział 
Mordreda od miesiąca lub dwóch, poznałby zaraz, że trawi go szaleństwo – lecz 
obłęd postępował tak powoli, że dla obcujących z nim na co dzień nie było to wcale 
oczywiste. W ślad za panem dreptał jego ulubieniec – czarny mopsik o bystrym, 
zalotnym spojrzeniu, z zakręconym w grajcarek ogonkiem.
– Nasza Agnieszka, widzę, bardzo czymś przejęta – zagaił Mordred. – Dobry 
wieczór, Ginewro.
– Dobry wieczór, Mordredzie.
– Cóż to – ozdobne hafty? Spodziewałem się raczej zastać cię na dzierganiu 
skarpet dla żołnierzy.
– Co cię sprowadza?
– Zwykły wieczorny obchód. Wybacz mały teatr.
– Zawsze czaisz się pod drzwiami?
– Jakoś wejść trzeba. A drzwiami wygodniej niż oknem – choć, jak wiem, są tacy, 
którzy wolą tę drugą drogę.
– Dość tego. Usiądziesz?
Mordred zasiadł z ceremonialną starannością; mops natychmiast wskoczył mu 
na kolana. Czarny rycerz był w pewnym sensie postacią tragiczną: upodobnił się 
bowiem do matki – tak jak ona, umiał już tylko grać, przestał być autentycznym 
człowiekiem.
Ileż to napisano tragedii o złotowłosych femmes fatales, które przywiodły do ruiny 
mężów i kochanków – o tych wszystkich Kresydach, Kleopatrach, Dalilach; nawet 
o krnąbrnych córkach, które, jak Jessica, ściągnęły zgubę na nieszczęsnych 
adoratorów i rodziców – a przecież nie to jest osią wielkiej tragedii. Tej szukać należy 
w mrocznych zakamarkach ludzkiej duszy. Cóż z tego, że Antoniusz rzucił się na 
miecz? Umarł, i tyle. To nie żądza kochanki zatruwa umysł młodzieńca, lecz żądza 
jego matki. Ona to skazuje tragiczną postać chłopca na śmierć za życia. To Jokasta, 
nie Julia, mieszka w sekretnej komnacie. To Gertruda, nie głupiutka Ofelia, 
doprowadza Hamleta do obłędu. Kradzież, uszczerbek – nie prowadzą do tragedii. 
Byle podfruwajka potrafi skraść męskie serce. Tragedia rodzi się z nadmiaru, 
z dodania, z kamuflażu, z zaduszenia bez użycia poduszki. Odarta z życia i honoru 
Desdemona nie może równać się z odartym z siebie samego Mordredem: 
wykradziono mu duszę, aby ją przebrać, urobić, przerobić, a rodzona matka, która 
tej potworności dokonała – pozornie nieświadoma, niby w najlepszej wierze – 
omotała go na dodatek ciasnym kokonem złej miłości. Mordred był jedynym 
Orknejem, który się nigdy nie ożenił. Gdy bracia pouciekali do Anglii, został sam na 
sam z matką na dwadzieścia lat – aby miała na kim pasożytować. Odkąd umarła – 
był jej chodzącym grobem. Istniała w nim jak wampir. Każdy ruch Mordreda, nawet 
najbanalniejszy, był jej gestem. Gdy Mordred zaczynał grać, całkowicie tracił kontakt 
z rzeczywistością – tak samo jak jego matka, gdy odgrywała dziewicę przed 
jednorożcem. Lubował się w tej samej okrutnej magii. Zaczął nawet, wzorem matki, 
hodować psy pokojowe – chociaż tych, które ona trzymała, nienawidził z tą samą 
gorzką zazdrością, z jaką nienawidził jej kochanków.
– Czy nie mylę się, stwierdzając tu dzisiaj wyjątkowy chłód?
– Chłody w lutym to nic dziwnego.
– Miałem raczej na myśli subtelną aurę naszych wzajemnych stosunków.
– Lord Protektor z nakazu Króla może zawsze liczyć na życzliwe przyjęcie 
Królowej.
– Co innego królewski bastard, nieprawdaż? Królowa odłożyła igłę i spojrzała 
mu w oczy.
– Nie rozumiem tego najścia. Nie wiem, czego sobie życzysz.
Nie chciała być nieuprzejma: to Mordred sprowokował ją do gniewu. Ginewra 
nigdy nikogo się nie bała.
– Chciałem tylko zamienić dwa słowa o sytuacji politycznej, dwa słowa, nie 
więcej.
Ginewra czuła, że sytuacja jest krytyczna. Zrobiło jej się słabo. Była za stara na 
szarpaninę z wariatem – chociaż sama nie miała jeszcze podejrzeń co do stanu 
poczytalności Mordreda. Czuła tylko, że teatralna maniera Mordreda odrealnia i ją: 
nie była w stanie wysławiać się naturalnie. Lecz ulec nie zamierzała.
– Twoich opinii wysłucham z ciekawością.
– Dzięki za tę łaskawość... Jenny.
Oburzyła się: jakim prawem traktuje ją jak swój prywatny wymysł, zamiast 
mówić jak do żywej osoby?
– Bądź łaskaw, Mordredzie – rzekła tonem urażonej dumy – zwracać się do mnie 
z użyciem tytułu królewskiego.
– Naturalnie, Wasza Wysokość. Proszę darować, że nadużyłem przywileju 
Lancelota.
Drwina w jego głosie otrzeźwiła Ginewrę, przywracając jej godność damy, 
wyniosłość królowej, dumę starej arystokratki, na której artretycznych palcach 
połyskują rodowe pierścienie – tej, która przez pięćdziesiąt lat miała świat u swych 
stóp.
– Taki wyczyn – odparowała bez namysłu – przekracza, obawiam się, twoje 
skromne możliwości.
– Brawo! Sam sobie chciałem, nie zgłaszam pretensji. Zawsze miałaś, jak to się 
mówi, niewyparzony język, co... Królowo Jenny?
– Sir Mordredzie, skoro nie potrafisz zachowywać się jak przystało na szlachcica, 
muszę cię opuścić.
– A dokąd to się wybieramy?
– Dokądkolwiek, gdzie dama, która mogłaby być twoją matką, poczuje się 
bezpieczna od podobnych impertynencji.
– Oto jest pytanie... – zauważył filozoficznie Mordred. – Gdzie ty możesz poczuć 
się bezpieczna? Jeśli wziąć pod uwagę, że wszyscy wyjechali do Francji, a jedynym 
władcą królestwa jestem ja – to kto wie, czy twój plan nie spali na panewce? 
Naturalnie, możesz jechać do Francji... jeśli znajdziesz sposób.
Ginewra zaczynała pojmować.
– Nie rozumiem – powiedziała.
– W takim razie zastanów się jeszcze raz.
– Za pozwoleniem – podniosła się z miejsca – wezwę dworkę.
– Ależ proszę. Chociaż pewnie będę ją musiał odesłać.
– Agnieszka słucha tylko moich rozkazów.
– Wątpię. Ale spróbujmy.
– Mordredzie, czy zechcesz zostawić mnie samą?
– Nie, Jenny. Mam ochotę tu zostać. Usiądź na chwilę i posłuchaj mnie spokojnie, 
a obiecam zachowywać się nienagannie – powiem więcej: jak najszlachetniejszy ze 
szlachetnych rycerzy. Zgoda?
– Nie dajesz mi wyboru.
– To prawda.
– Czego chcesz?
Usiadła, splatając dłonie na podołku. Z dawna przywykła do życia w zagrożeniu.
– Hola, hola! – zaśmiał się Mordred, nagle w świetnym humorze, zachwycony tą 
grą w kotka i myszkę. – Po co tak ostro? Do rozmowy przystępować należy 
w nastroju swobodnym, inaczej staje się wymuszona.
– Słucham.
– Ależ nie tym tonem! Proszę cię, mów mi Mordy, albo znajdź jakieś inne 
pieszczotliwe imię – tak będzie naturalniej, skoro ja nazywam cię Jenny. Zobaczysz, 
jak się zaraz zrobi przyjemnie.
Ginewra milczała.
– Ginewro, czy zdajesz sobie sprawę z pozycji, w jakiej się znalazłaś?
– Zajmuję pozycję Królowej Anglii, tak jak ty zajmujesz pozycję Lorda Protektora.
– Póki Artur i Lancelot walczą we Francji.
– Naturalnie.
– Przypuśćmy jednak – cedził słowa Sir Mordred, głaszcząc mopsa – że dziś rano 
otrzymałem list z wiadomością, że Artur i Lancelot nie żyją?
– Nie wierzę.
– Pozabijali się nawzajem w pojedynku.
– To kłamstwo – rzekła z cichym uporem.
– Rzeczywiście, to kłamstwo. Skąd wiedziałaś?
– Jak mogłeś pozwolić sobie na tak okrutny żart?
– Wielu uwierzyłoby w niego, Jenny. Spodziewam się, że wielu uwierzy.
– Czemuż to? – zapytała, lecz natychmiast pojęła myśl Mordreda. Zamurowało 
ją. Po raz pierwszy poczuła lęk: bała się o Artura.
– Nie chcesz chyba powiedzieć...
– Ależ chcę, chcę! – zawołał wesoło. -1 mówię! Jak sądzisz: co by się stało, 
gdybym dziś ogłosił śmierć naszego biednego Artura?
– Nie zrobisz tego, Mordredzie! Przecież oni żyją... Wszystko zawdzięczasz... 
Król mianował cię swoim namiestnikiem... Twoja przysięga wasalska... Przecież to 
kłamstwo! Artur zawsze traktował cię sprawiedliwie...
Mordred miał zimne oczy.
– Nigdy nie prosiłem o sprawiedliwe traktowanie. Sprawiedliwość Artura to 
chwyt pod publiczkę, a dla niego samego rozrywka.
– To twój ojciec!
– Trudno zaprzeczyć. Ja się na świat nie prosiłem. Pewnie i mnie zrobił sobie dla 
rozrywki.
– Ach tak...
Ginewra nerwowo mięła w palcach robótkę, usiłując zebrać myśli.
– Za co tak nienawidzisz mego męża? – spytała wreszcie, z nutą szczerego 
zdumienia.
– Ja go nie nienawidzę. Ja nim gardzę.
– Przecież nie wiedział – perswadowała łagodnie – że twoja matka jest jego 
siostrą. Prawdę poznał za późno.
– A o tym, że ja jestem jego synem, też nie wiedział, gdy wyrzucał niemowlęta na 
morze?
– Miał dziewiętnaście lat, Mordredzie. Nastraszyli go proroctwami, zrobił, co mu 
kazali.
– Moja matka była porządną kobietą, zanim spotkała Króla Artura. Jako 
przykładna żona Lotha Króla na Orkadach, urodziła mu czterech dorodnych synów. 
A co potem?
– Przecież ona była dwa razy starsza od Artura! Kobieta w tym wieku...
Mordred przerwał jej uniesieniem ręki.
– Mówisz o mojej matce.
– Przepraszam cię, Mordredzie, ale doprawdy...
– Kochałem moją matkę.
– Mordredzie...
– Król Artur uwiódł ją jako wierną mężatkę, a porzucił jako wynędzniałą kokotę. 
Dokonała żywota, cudzołożąc nago z Sir Lamorakiem, słusznie ukatrupiona przez 
rodzone dziecko.
– Mordredzie, wiem, że nie warto przekonywać cię o tym, w co nie wierzysz... 
o tym, że Artur jest dobry i żałuje przeszłości... Ale on cię naprawdę kocha. Mówił 
o tym nie dalej jak dzień, dwa przed tym całym nieszczęściem...
– Niech się wypcha swoją miłością.
– Zawsze był wobec ciebie szczery.
– Wiem, wiem, nasz szlachetny, sprawiedliwy Król! Łatwo być szczerym po 
fakcie. To jest właśnie najśmieszniejsze. Sprawiedliwość! Nią też może się wypchać!
Mordred uśmiechnął się z dziką rozkoszą.
– Nie wierzę własnym uszom – szepnęła ze zgrozą Ginewra, skubiąc robótkę.
Wyczerpała już wszystkie metody. Przemknęło jej przez myśl, że gdyby się przed 
nim ukorzyła, padła na kolana i błagała o łaskę – może dałby się ułagodzić. Ale 
w głębi duszy wiedziała, że to na nic. Mordred konsekwentnie realizował swój 
scenariusz. Nawet to, co mówił, było wystudiowaną rolą, a nie próbą nawiązania 
dialogu.
– Mordredzie – zaapelowała żałośnie – miejże chociaż litość dla nieszczęsnego 
ludu, skoro nie masz jej ani dla Artura, ani dla mnie.
Mordred zepchnął mopsa z kolan, wstał i uśmiechnął się do Ginewry z szatańską 
satysfakcją, prężąc tors i mierząc ją z góry szklanym wzrokiem.
– Arturowi – nigdy. Ale tobie mógłbym, rzecz jasna, okazać litość.
– Co masz na myśli?
– Prostą symetrię zdarzeń, Jenny, nic więcej. Wpatrywała się w niego bez słów.
– Nie rozumiesz? Mój ojciec popełnił kazirodztwo z moją matką. Czy nie byłoby 
to dopełnieniem schematu, moja droga Jenny, gdybym ja w rewanżu poślubił 
małżonkę ojca?



ROZDZIAŁ XII


W namiocie Gawaine’a panował mrok, rozświetlony nieznacznie tylko dołem, od 
żaru węgla drzewnego, który dopalał się na płaskiej blasze. Sam namiot był ubogi 
i zgrzebny w porównaniu z wystawnymi pawilonami rycerzy angielskich. Twardą 
pryczę zaścielało kilka tartanowych pledów w barwach Orknejów, a za ozdobę 
wnętrza służyły tylko dwa przedmioty: ołowiana butelka wody święconej do celów 
leczniczych, opatrzona inskrypcją „Optimus egrorum, medicus fit Thomas 
bonorum”, oraz wiązka zwiędłych wrzosów, przywiązana do masztu namiotu. Były 
to bóstwa domowe Sir Gawaine’a.
Gawaine leżał plackiem na pryczy, twarzą w dół. Płakał cicho, żałośnie. Siedzący 
obok Artur gładził jego dłoń. Rana musiała osłabić morale Gawaine’a, inaczej nie 
pozwoliłby sobie na łzy. Stary Król usiłował dodać mu otuchy.
– Nie gryź się tak, Gawaine – perswadował. – Przecież dałeś z siebie wszystko.
– Po raz drugi darował mi życie; dwa razy w ciągu miesiąca.
– Lancelot zawsze słynął z wielkiej siły. I jakoś, widać, nie traci jej z wiekiem.
– To czemu mnie nie zabił? Błagałem go o to. Uprzedzałem, że jeśli mnie 
oszczędzi, ruszę na niego z powrotem, jak tylko się wyliżę. O mój Boże! – jęknął 
płaczliwie. – Jak mnie strasznie boli głowa!
Artur westchnął ze współczuciem.
– To dlatego, że otrzymałeś dwa ciosy w to samo miejsce. Pech tak chciał.
– Człowiek wolałby się spalić ze wstydu.
– Więc nie myśl o tym. Leż spokojnie, bo znów dostaniesz gorączki i jeszcze 
długo nie będziesz mógł walczyć. A co my wtedy zrobimy? Kto stanie na czele 
wojska? Przecież nie damy sobie rady bez Gawaine’a.
– Jestem słabym człowiekiem, Arturze. Gdy mnie nerwy poniosą, szarżuję jak 
byk, ale nie mogę zabić Lancelota.
– Najwięcej wart jest ten, kto źle mówi o sobie. Ale zmieńmy temat i pogadajmy 
o czymś przyjemniejszym. Na przykład o Anglii.
– Nie ujrzymy już Anglii.
– Bzdura! Będziemy tam na wiosnę. A wiosna tuż-tuż. Idę o zakład, że 
przebiśniegi już zakwitły, a Ginewra na pewno zdąży wyhodować na nasz przyjazd 
pierwsze krokusy. Ma wyjątkową rękę do kwiatów.
– Ginewra zawsze była dla mnie dobra.
– Moja Ginusia jest dobra dla wszystkich – oświadczył z dumą stary Król. – 
Ciekawe, co też porabia w tej chwili? Pewnie kładzie się spać. A może do późna 
w nocy gawędzi z twoim bratem? Przyjemnie pomyśleć, że akurat w tej chwili mogą 
mówić o nas – pewnie wychwalają męstwo Gawaine’a albo Ginewra wzdycha, że jej 
stary tak długo nie wraca...
Gawaine wiercił się niespokojnie na pryczy.
– Coraz bardziej mnie ciągnie do domu – wymamrotał. – Gdyby Lancelot 
naprawdę nienawidził klanu Orknejow, tak jak mówi Mordred, to po co by 
oszczędzał głowę rodu? Może on rzeczywiście zabił Garetha przez pomyłkę?
– Ależ jestem pewien, że to był nieszczęśliwy wypadek! Z twoim poparciem, 
Gawainie, bardzo szybko położymy kres wojnie. Przecież toczymy ją w twojej 
sprawie – gdy poniechasz walki, reszta rycerzy będzie musiała uznać twoje racje 
i uczynić to samo. Jeśli zatem wyrażasz zgodę na pojednanie, wiedz, że nikogo nie 
uradujesz tym bardziej niż mnie.
– Szkopuł w tym, że przysięgałem walczyć z nim do śmierci.
– I dwa razy uczciwie próbowałeś dotrzymać słowa.
– Za każdym razem biorąc tęgie lanie – dokończył z goryczą Gawaine. – To on 
miał szanse dwukrotnie zakończyć wojnę. Nie! Gdybym uległ teraz, wyglądałoby to 
na tchórzostwo.
– Najodważniejszy jest ten, kto nie obawia się wyglądać na tchórza. Pamiętasz, 
jak Lancelot chował się miesiącami w Wesołej Twierdzy, a my wyśpiewywaliśmy mu 
pod oknem obraźliwe piosenki?
– Lepiej pamiętam twarz Garetha.
– Jego śmierć zasmuciła nas wszystkich.
Gawaine myślał: czynił to z wysiłkiem, nie miał bowiem w tej sztuce wielkiej 
wprawy. A owej nocy w ciemnym namiocie myślało mu się podwójnie trudno, 
z powodu bólu głowy. Bóle głowy nękały go często od czasu wypraw po Świętego 
Graala, kiedy to przeżył wstrząs mózgu po ciosie Galahada. Złośliwy los chciał, że 
Lancelot w obu pojedynkach trafił go mieczem dokładnie w to samo miejsce.
– Czemu miałbym mu ulec? Bo mnie pokonał? Przecież to tak, jakbym przed nim 
uciekał. Co innego, gdybym to ja jego powalił na ziemię w następnym pojedynku – 
i darował mu życie. Wtedy bylibyśmy kwita.
– Na łąkach Anglii wnet rozkwitną jaskry i stokrotki... – zamyślił się Król. – 
Przyjemnie byłoby ogłosić pokój...
– I ruszyć na wiosenne polowanie z jastrzębiami... Rozmarzony Gawaine chciał 
się podnieść, lecz ostry ból pod czaszką przygwoździł go z powrotem do pryczy.
– Boże Ojcze Wszechmogący! Ależ mi dudni we łbie!
– Może podać ci chłodny kompres albo kubek mleka?
– Szkoda zachodu. I tak nic nie pomoże.
– Biedny Gawaine. Mam nadzieję, że nie doszło do jakiegoś złamania?
– Złamany został tylko mój duch. Pogadajmy lepiej o czymś innym.
– Nie dość na dzisiaj? – zaniepokoił się Król. – Powinieneś się raczej przespać, a ja 
już pójdę.
– Nie! Nie zostawiaj mnie samego! Wariuję w samotności!
– Ale doktor mówił...
– Do diabła tam z doktorem! Jeszcze chwileczkę. Potrzymaj mnie za rękę. Mów 
mi o Anglii.
– Jutro powinni przywieźć pocztę, a wówczas poczytamy sobie nowiny z kraju. 
Spodziewam się też listu od panicza Mordreda, a może i Giną skreśli do mnie 
słówko...
– Listy Mordreda to raczej średnia przyjemność. Artur natychmiast stanął 
w obronie syna.
– Biedak, miał takie nieszczęśliwe życie. Ale to złote serce, wierz mi, Gawainie. 
Gwen zawsze powtarza, że Mordred całe swoje ciepło ofiarował matce.
– Uwielbiał naszą matkę.
– A nie kochał się w niej przypadkiem?
– To by wyjaśniało, dlaczego jest o ciebie taki zazdrosny! Gawaine sam się 
zdumiał tym nagłym odkryciem.
-1 może właśnie dlatego – ciągnął Król – pozwolił Agravaine’owi zabić ją, kiedy 
miała romans z Lamorakiem... Biedny chłopak, świat rzeczywiście nie był dla niego 
łaskawy.
– To mój jedyny żyjący brat.
– Tak, wiem. Wszystko przez ten nieszczęsny wypadek Lancelota.
Gawaine, zniecierpliwiony, szarpnął bandaż.
– To nie mógł być wypadek! Co innego, gdyby nosili hełmy, ale oni przecież 
mieli twarze odkryte. Musiał ich rozpoznać.
– Omawialiśmy ten temat już sto razy.
– Właśnie, szkoda gadać.
Stary Król zdobył się na dramatyczną szczerość:
– Czy nie stać cię, Gawainie, na to, aby wybaczyć Lancelotowi bez względu na 
okoliczności zdarzenia? Wiesz, że nie uchylam się od obowiązku, lecz jeśli można 
łaską stępić ostrze sprawiedliwości...
– Stępię je, kiedy to on będzie na mojej łasce; nie wcześniej.
– Decyzja należy wyłącznie do ciebie. O, ktoś idzie! – pewnie doktor, zbesztać 
mnie, że tak się zasiedziałem. Wejdź doktorze, wejdź.
Nie był to jednak doktor, lecz Biskup Rochesteru, zaaferowany, z pakietem pism 
pod pachą i żelazną latarnią w dłoni.
– Ach, to ty, Rochester! Wzięliśmy cię za doktora.
– Dobry wieczór, Wasza Wysokość. Dobry wieczór i wam, Sir Gawaine.
– Dobry wieczór.
– Jak tam głowa?
– Coraz lepiej, dziękuję Waszej Wielebności.
– To pomyślna wiadomość. Ja również – dodał Biskup z filuternym uśmieszkiem 
– niosę dobre wieści. Poczta przyszła dziś wcześnie!
– Listy!
– Ten do Waszej Wysokości – podał list Królowi. – Długi.
– A do mnie?
– Niestety, w tym tygodniu nic. Następnym razem będzie lepiej.
Artur podszedł z listem do latarni i złamał pieczęć.
– Darujcie, panowie, ale chciałbym zaraz przeczytać.
– Ależ naturalnie. Nie czas na ceregiele, gdy przychodzą wieści z Anglii. Jak to 
los figle płata, Sir Gawainie... – Rochester taktownie zmienił rozmówcę – Nigdy nie 
przypuszczałem, że przyjdzie mi na starość pielgrzymować po obcych krajach...
Paplanina Biskupa przestała docierać do uszu Króla. Artur znieruchomiał. Nie 
spąsowiał, nie pobladł, nie upuścił listu, nie spojrzał przed siebie ze zgrozą. Czytał 
w milczeniu. A mimo to Rochester urwał w pół zdania; nawet Gawaine uniósł się na 
jednym łokciu. Obaj spojrzeli na Króla, który z otwartymi ustami studiował pismo.
– Wasza Wysokość...
– Nic, nic – zbył ich machnięciem ręki. – Darujcie. To tylko ten list.
– Mam nadzieję...
– Proszę, dajcie mi skończyć. Niech Wasza Wielebność porozmawia jeszcze 
chwilę z Sir Gawaine’em.
– Złe wieści? – włączył się Gawaine. – Mogę spojrzeć?
– Nie teraz. Za chwilę.
– Mordred?
– Nie. Przecież mówię, że nic. Doktor twierdzi... Rochester, czy możemy zamienić 
słówko na zewnątrz?
Gawaine sadowił się na pryczy z największym trudem.
– Mam prawo wiedzieć.
– Ależ nic się nie stało. Leż spokojnie. Zaraz wrócimy.
– Jeśli mi nie powiecie, pójdę za wami!
– Przecież nie ma o czym mówić. Uważaj na głowę.
– Co się stało? – Nic. Tylko...
– Tylko co?
– Tylko to, mój Gawainie – poddał się nagle Król – że Mordred ogłosił się Królem 
Anglii, na mocy swojej doktryny Nowego Ładu.
– Mordred!
– Wmówił swoim Młockarzom, że my obaj polegliśmy w walce... – Artur 
tłumaczył cierpliwie, jak bakałarz lekcję – ...no a potem...
– Mordred głosi, że my nie żyjemy?
– Tak, ogłosił, że nie żyjemy, a teraz... Arturowi zabrakło słów.
– Co teraz?
– Teraz chce poślubić Ginewrę.
Zapadła martwa cisza, w której Biskup sięgnął machinalnie do krzyża na piersi, 
a Gawaine kurczowo zacisnął pięść na fałdzie koca. Odezwali się obaj równocześnie:
– Lord Protektor...
– Nie, nie... – ciągnął z niedowierzaniem Gawaine. – To nieprawda. To jakiś żart. 
Mój brat nie posunąłby się do czegoś takiego.
– Niestety, to prawda – rzekł Król tonem świętej cierpliwości. – List pisała 
Ginewra. Bóg wie, jakim cudem udało jej się go przemycić.
– Ależ w wieku Królowej...
– Mordred oświadczył jej się zaraz po proklamacji. Nie miała nikogo do obrony. 
Przyjęła oświadczyny.
– Przyjęła Mordreda!
Gawaine z wrażenia spuścił nogi z łóżka.
– Pokaż mi ten list, Wuju.
Wyjął pismo z wiotkiej dłoni starca, która automatycznie rozluźniła chwyt, i jął 
czytać, przekrzywiając stronicę pod światło.
Artur dalej objaśniał rzecz Biskupowi:
– Ginewra przyjęła oświadczyny i poprosiła Mordreda o pozwolenie na wyjazd 
do Londynu po swój posag. Dojechawszy do Tower z garstką tych, co pozostali jej 
wierni, zamknęła się w zamku i zatrzasnęła bramy. Londyńska Tower to, Bogu 
dzięki, silna forteca. Mordred trzyma ją teraz w oblężeniu i ostrzeliwuje z broni 
palnej.
– Z broni palnej? – powtórzył ze zgrozą Biskup Rochesteru.
– Z armat – uściślił Artur.
To już przekraczało pojęcie starego Biskupa.
– Nie do wiary! – rozsierdził się. – Ogłasza śmierć Króla, chce żenić się 
z Królową, a teraz jeszcze armaty?!
– Użycie armat – rzekł Artur – oznacza koniec Okrągłego Stołu. Musimy spieszyć 
do kraju.
– Strzelać z armat do ludzi! – Rochester nie mógł dojść do siebie.
– Trzeba natychmiast ruszać z odsieczą, Wasza Wielebność. Gawaine zostanie 
tutaj...
Ale Lord Orknejów już był na nogach.
– Gawaine! Co ty wyprawiasz? Kładź się zaraz.
– Jadę z tobą.
– Kładź się, pókim dobry. Rochester, pomóż mi.
– Mój brat złamał wasalską przysięgę. – Gawaine...
– A Lancelot... O Boże, moja głowa!
Ranny olbrzym chwiał się w wątłym świetle, oburącz przytrzymując bandaż na 
głowie, a jego cień pląsał w groteskowym tańcu wokół masztu namiotu.



ROZDZIAŁ XIII


Anguishowi z Irlandii przyśnił się kiedyś wicher, który zmiótł z powierzchni 
ziemi wszystkie tamtejsze zamki i grody. Wiatr, który teraz szalał wokół zamku 
Benwick, groził spełnieniem owego proroctwa. Wył na wszystkie tony piekielnych 
organów, jakby wściekła siła ciągnęła przez korony drzew masy jedwabiu – jakby 
tabuny piachu waliły się na ziemię z niebotycznych wysokości – jakby ktoś darł na 
pasy gigantyczne prześcieradła; wicher grzmiał niczym werble dalekiej bitwy – 
świszczał jak stumilowy wąż mknący w obłędzie przez pełne drzew i domostw 
poszycie świata – pobrzmiewał westchnieniami starców, jękiem kobiet, wyciem 
wilków. Gwizdał, mruczał, chrobotał, huczał w kominach. Jego głos był głosem 
żywej istoty – potwora, syna żywiołów, wyjącego na potępienie. Był to wicher 
Dantego, porywający straconych kochanków i żurawie. Niezmordowany Szatan 
dwoił się i troił, pełniąc swe niszczycielskie dzieło.
Na zachodzie sztorm burzył spokojną taflę oceanu, odrywając wodę od wody 
i unosząc ją z sobą w postaci piany. Na lądzie giął do ziemi dumne drzewa. 
Gruzłowata tarnina o podwójnym pniu skrzypiała żałośnie, trąc jednym pniem 
o drugi. Spośród smaganych wichrem, łamiących się gałęzi, wyfruwały ptaki, pod 
wiatr, płasko nad ziemią, prężąc do tyłu szpony jak kotwice. Sokoły wędrowne 
trwały w pozach stoickich na urwistych brzegach, chociaż ich sute czarne wąsy 
ociekały deszczem, a piórka na głowach zlepiały się w czuby. Dzikie gęsi, spieszące 
na nocleg o zmierzchu, z trudem – w tempie najwyżej jarda na minutę – pokonywały 
wartki pęd powietrza; wicher porywał ich przeraźliwe krzyki, tak że słychać je było 
dopiero chwilę po przelocie – chociaż gęsi frunęły nisko, parę stóp nad ziemią. 
Kaczki krzyżówki i świstunki, gnane nawałnicą, przemykały bez śladu, nim się 
jeszcze na dobre pojawiły.
Na zamku przejmujące podmuchy wciskały się przez szczeliny pod drzwiami 
i targały zaściełające podłogi sitowie. Wiatr buczał szyderczo w sztolniach spiralnych 
schodów, kłapał drewnianymi okiennicami, zawodził piskliwie w szparach 
witrażowych okien, wprawiał w nieustanne falowanie wyziębłe arrasy, dobierał się 
do krzyża zziębniętym mieszkańcom. Kamienne wieże drżały niczym basowe struny 
instrumentów muzycznych. Zerwane z dachu gonty fruwały w powietrzu i z 
suchym trzaskiem rozpryskiwały się o bruk dziedzińca.
Bors z Bleoberisem siedzieli w kucki nad jasnym paleniskiem, które za sprawą 
złośliwego wichru świeciło, lecz nie grzało. Nawet ogień wydawał się skostniały, jak 
namalowany. Wściekły żywioł niepokoił i mącił myśli.
– Ale czemu odjechali tak nagle? – spytał z wyrzutem Bors. – Jak żyję, nie 
widziałem takiego końca oblężenia. Zniknęli z dnia na dzień. Jakby ich wymiotło.
– Musieli dostać złe wieści. Na pewno w Anglii coś się stało.
– Może i masz rację.
– Gdyby postanowili wybaczyć Lancelotowi, przysłaliby posłańców.
– To faktycznie dziwne: tak odpłynąć ni stąd, ni zowąd, bez słowa.
– Myślisz, że gdzieś mogła wybuchnąć rebelia – w Kornwalii, w Walii albo 
w Irlandii?
– Pradawni stale mącą – pokiwał głową Bleoberis.
– Ja nie wierzę w możliwość rebelii. Przypuszczam raczej, że Król się 
rozchorował i musieli go natychmiast odwieźć do domu. Może ten cios, który mu 
zadał Lancelot za drugim razem, spowodował pęknięcie czaszki?
– Może być.
Bors dźgnął palenisko.
– Tak odjechać, bez słowa!
– Ale dlaczego Lancelot nic nie robi?
– A co miałby robić?
– Nie wiem.
– Król skazał go na banicję.
– Wiem.
– Więc nic nie może zrobić.
– A jednak – upierał się Bleoberis – powinien coś przedsięwziąć.
Drzwi na dole wieży rozwarły się z hukiem. Arrasy załopotały, ściółka z sitowia 
podniosła się na sztorc, podmuch przydusił ogień, a w kłębach dymu zabrzmiał 
tłumiony wiatrem okrzyk Lancelota.
– Bors! Bleoberis! Demaris!
– Tutaj!
– Gdzie?
– Na górze!
Odległe drzwi zatrzasnęły się i cisza znów zaległa komnatę. Sitowie pokładło się 
na ziemi, a na kamiennych schodach, skąd jeszcze przed chwilą ledwie słychać było 
głos Lancelota, rozległy się wyraźnie jego kroki. Wbiegł prawie, z listem w dłoni.
– Borsie. Bleoberisie. Szukałem was. Rycerze wstali.
– Otrzymałem list z Anglii. Posłańców zwiało pięć mil na północ. Trzeba jechać, 
natychmiast!
– Do Anglii?
– Tak, tak. Oczywiście, że do Anglii. Zleciłem już Lionelowi zająć się 
transportem. Ty, Borsie, zadbaj o paszę dla koni. Poczekamy tylko, aż sztorm 
przycichnie.
– Po co jedziemy? – spytał Bors.
– Powinieneś przekazać nam nowiny...
– Nowiny? – zawahał się Lancelot. – Nie ma na to czasu. Powiem wam po 
drodze. A zresztą, masz, czytaj sam.
Wręczył list Borsowi i wybiegł, zanim ten zdążył cokolwiek powiedzieć.
– Ładne rzeczy!
– Czytaj list!
– Nawet nie wiadomo, od kogo.
– Czytaj, może się okaże.
Lancelot powrócił, ledwie zdążyli odcyfrować datę.
– Bleoberisie! – rzekł. – Byłbym zapomniał: ty zajmiesz się końmi. Dajcie no ten 
list. Będziecie go sylabizować całą noc.
– Ale co tam piszą?
– Najważniejsza część wiadomości i tak przyszła ustnie. Podobno Mordred 
zorganizował bunt przeciwko Arturowi, ogłosił się Wodzem Anglii i poprosił 
Ginewrę o rękę.
– Przecież ona jest mężatką! – oburzył się Bleoberis.
– Dlatego właśnie Artur przerwał oblężenie. Dowiedziawszy się o tym, Mordred 
zwołał w Kencie armię, która miała udaremnić powrót Króla. Wcześniej bowiem 
rozgłosił, że Artur poległ. Jednocześnie jego oddziały oblegają Królową w Tower, 
z użyciem armat.
– Armat!
– Mordred czekał na Artura w Dover, chcąc mu uniemożliwić zejście na ląd. 
Stoczyli zaciętą bitwę morsko-lądową. Wygrał Król, choć z trudem. Wywalczył sobie 
prawo powrotu do kraju.
– Kto napisał ten list? Lancelot niespodziewanie usiadł.
– To list od Gawaine’a. Biedny Gawaine. Nie żyje.
– Gawaine nie żyje?!
– W takim razie, jak mógł napisać... – myślał głośno Bleoberis.
– To wstrząsający list. Gawaine był dobrym człowiekiem. Pchaliście mnie do 
walki z nim, bo nikt z wąs nie poznał się na jego złotym sercu.
– Czytaj wreszcie! – zirytował się Bors.
– Zdaje się, że rana na głowie, którą ode mnie otrzymał, była dość niebezpieczna. 
Gawaine nie powinien był podróżować. Czuł się jednak samotny, nieszczęśliwy 
i zdradzony. Jego ostatni żyjący brat okazał się zdrajcą. Gawaine uparł się 
towarzyszyć Królowi, a potem walczyć w bitwie o zejście na ląd. Niestety, otrzymał 
cios maczugą w starą ranę i po kilku godzinach zmarł.
– Mimo to nie rozumiem, co cię tak zaniepokoiło.
– Posłuchajcie listu.
Lancelot podszedł z listem do okna i przez chwilę w milczeniu kontemplował 
charakter pisma – jakże wzruszająco inny od charakteru osoby autora. Gawaine nie 
należał do ludzi, których można by posądzić o zamiłowania pisarskie. Już prędzej 
sprawiał wrażenie analfabety – jak zresztą większość klanu Orknejów. Tymczasem 
list, miast nowomodnym spiczastym gotykiem, pisany był prześliczną celtycką 
minuskułą, tak samo schludną, krągłą i drobniutką, jak literki, które mały Gawaine 
stawiał pod okiem sędziwego świętego męża gdzieś na mglistych rubieżach krainy 
Szkotów. Od tamtej pory pisywał tak rzadko, że jego szkolna kaligrafia zachowała 
nietkniętą urodę. Tak pisać mogła albo stara panna, albo chłopiec z dawnych czasów, 
który stopy zahaczył o nogi stołka i z wielkiej gorliwości bezwiednie wystawił język 
do pomocy niepewnej dłoni. Gawaine – z pozoru prostak i grubianin – zachował 
ową dziecinną gorliwość, widoczną w idealnych krzywiznach literek, aż po wiek 
dojrzały. Z czarnej zbroi wychynęło znienacka bystre chłopię: z gilem u nosa, boso – 
chciaż stopy posiniały mu z zimna – w palcach, cienkich i czerwonych jak młode 
marchewki, mnące koniec długiego warkocza wodorostów.
„Do Sir Lancelota, najszlachetniejszego z szlachetnych rycerzy, jakich znałem 
osobiście lub ze słyszenia za dni swoich. Ja, Sir Gawaine, syn Lotha Króla Orknejów, 
syn siostry rodzonej szlachetnego Króla Artura, ślę Ci pozdrowienie. Jest mym 
życzeniem, aby świat się dowiedział, że ja, Sir Gawaine, Rycerz Okrągłego Stołu, 
szukałem śmierci z Twojej ręki – i to nie z Twej przyczyny, ale z własnej woli. Za 
czym upraszam Cię, Sir Lancelocie, abyś powrócił w granice Królestwa, tam zaś 
odwiedził grób mój i odmówił nad nim modlitwę za mą duszę.
W dniu, w którym piszę niniejsze, otrzymałem śmiertelny cios w tę samą ranę, 
którą otwarła mi była Twoja ręka, Sir Lancelocie – honor to prawdziwy być 
pozbawionym życia przez męża tak niezrównanej szlachetności. Pomnij, Sir 
Lancelocie, na dawną przyjaźń, jaka nas łączyła...” Lancelot urwał i cisnął pismo na 
stół.
– Czytajcie sami – rzekł. – Ja dalej nie mogę. Gawaine nagli mnie do pośpiechu: 
chce, abym wsparł Króla przeciwko jego bratu – ostatniemu z żyjących krewnych. 
On tak bardzo kochał rodzinę, mój Borsie, a stracił ich wszystkich. Mimo to, wybacza 
mi w liście. Całą winę bierze na siebie. Bóg świadkiem, że był dobrym bratem dla 
swych braci.
– Ale co z Królem?
– Musimy jak najprędzej dotrzeć do Anglii. Mordred wycofał się do Canterbury, 
szykować nową bitwę. Może nawet już się ona odbyła. Sztorm opóźnia wszak 
przekaz wieści. Trzeba się spieszyć.
– Pójdę zająć się końmi – powiedział Bleoberis. – Kiedy wypływamy?
– Jutro. Dziś wieczór. Zaraz. Gdy tylko wiatr ustanie. Spiesz się.
– Rozkaz.
– Ty, Borsie, szykuj paszę.
– Tak jest.
Lancelot już wychodził za Bleoberisem, lecz odwrócił się w drzwiach.
– Królowa w oblężeniu – rzekł krótko. – Musimy ją wydostać.
– Tak jest.
Pozostawiony sam na sam z wichurą, Bors z ciekawości podniósł list. Obrócił 
pismo ku słabnącemu światłu i przez chwilę w zachwycie kontemplował 
zygzakowate „g”, skulone „b”, i „t” wygięte niczym lemiesz pługa. Każda drobna 
linijka przypominała świeżo wyoraną bruzdę, pachnącą młodą ziemią. Tylko 
ostatnia szła nieco krzywo, w dół. Bors starannie, ze wszystkich stron, obejrzał 
brunatnej barwy podpis pod listem. Potem z trudem, bezgłośnie poruszając ustami, 
przesylabizował ostatnie zdanie. Sitowie szeleściło, dym buchał, wicher wył – a Bors 
czytał ostatnie słowa Sir Gawaine’a: „List niniejszy pisałem ledwie dwie i pół 
godziny przed śmiercią, własnoręcznie, o czym zaświadczam pieczętując się krwią 
serdeczną Gawaine z rodu Orknejów”
Bors przesylabizował podpis dwukrotnie i postukał się paznokciem w zęby. 
Gawaine...
– Pewnie na północy – zamyślił się głośno – wymawiają jego imię Cuchullain. 
W tych starożytnych językach wszystko jest możliwe.
Odłożył list, podszedł do smaganego wiatrem okna i zanucił melodię pieśni 
„Brume, brume on hil”, której pierwotne słowa przepadły w oceanie czasu. Może 
podobne były do tych śpiewanych dzisiaj:
Lecz krew gorąca wciąż, a serce w Górach, I wciąż po nocach Hebrydy nam się śnią.



ROZDZIAŁ XIV


Ten sam wicher smutku targał królewskim namiotem pod Salisbury. Zawierucha 
nie sięgała jednak do środka, gdzie panowały cisza i spokój. Iście królewski przepych 
wnętrza podkreślały arrasy – wśród nich i ten z Uriaszem przerzynanym na pół – 
futra grubo zaścielające kanapę, i migotliwe świece. Był to raczej wystawny pawilon 
niż namiot. Z tyłu, na wieszaku, połyskiwała smętnie królewska kolczuga. Niesforny 
sokół, który uwielbiał wrzeszczeć bez powodu, sterczał zakapturzony na przenośnej 
grzędzie, na jakiej zwykle sadza się papugi, pogrążony w koszmarnych wizjach 
zbrodni przodków. Chart barwy kości słoniowej leżał w pozie wdzięcznej, z ogonem 
po charciemu zagiętym w kościsty sierp, i żałosnym, współczującym spojrzeniem 
wpatrywał się w starego pana. Na stołku przy łożu stała wspaniała, emaliowana 
szachownica, a na niej piony i figury, wykonane z jaspisu i kryształu, tworzyły układ 
szach-mat. Wszędzie piętrzyły się papiery: na stole sekretarza, na pulpicie, na 
zydlach. Były to owe nudne dokumenty rządowe, których Król nie poniechał nawet 
w dobie wojny – projekty ustaw o milicji i wojsku, rozkazy dzienne, orzeczenia 
sądowe. Wielki rejestr leżał otwarty na wzmiance o nikczemnym maruderze, 
niejakim Wilhelmie z Lane, skazanym na powieszenie za łupiestwo. Na marginesie 
schludna ręka sekretarza dopisała lakoniczne – zgodnie z duchem tragedii – 
epitafium po łacinie: „suspendatur”. Pulpit przywalały stosy petycji i memoriałów, 
zaopiniowanych i sygnowanych przez Króla. Te, które Król aprobował, nosiły 
starannie wykaligrafowaną adnotację: „Le roy le veult”. Te zaś, które odrzucił, 
opatrzone były dyplomatyczną formułą od lat stosowaną przez monarchów: „Le roy 
s’advisera”. Pulpit i ławka stanowiły całość – i właśnie przy pulpicie siedział oto Król 
Artur. Wsparł czoło o blat, roztrącając papiery. Wyglądał jak nieżywy – co nie było 
zresztą bardzo dalekie od prawdy.
Artur był śmiertelnie zmęczony. Wycieńczyły go dwie już stoczone bitwy – pod 
Dover i pod Barham Down. Jego małżonka siedziała uwięziona w Tower. 
Najserdeczniejszy druh został banitą. Rodzony syn usiłował go zabić. Gawaine 
spoczął w ciemnej mogile. Okrągły Stół właściwie przestał istnieć. Kraj pogrążył się 
w wojnie. Lecz wszystkie te przeciwności dałyby się jakoś pokonać, gdyby opoka 
ducha Artura pozostała niewzruszona. Przed laty, kiedy duch ten należał do 
zwinnego urwisa imieniem Wart, kształtowało go leciwe, siwobrode wcielenie 
dobroci. Merlin wpoił Arturowi przekonanie, że człowiek może stać się doskonały – 
że w gruncie rzeczy jest bardziej aniołem niż bestią, że dobro warte jest wysiłku, że 
coś takiego jak grzech pierworodny nie istnieje. Merlin hartował Artura niczym oręż 
na odsiecz ludzkości, w ogniu wiary w dobroć człowieka. Zaślepiony stary bakałarz 
wychował ucznia na prototyp Ludwika Pasteura, Marii Skłodowskiej-Curie czy 
cierpliwego odkrywcy insuliny. Powołaniem Artura było pokonać Przemoc – tę 
chorobę umysłową rodzaju ludzkiego. Okrągły Stół, Etos Rycerski, misja Świętego 
Graala, krzewienie Sprawiedliwości – były to kolejne szczeble wiodące ku realizacji 
powołania, które zaszczepił mu Merlin. Artur przypominał naukowca, który całe 
życie poświęcił badaniu przyczyn choroby nowotworowej. Pragnął położyć kres 
Przemocy, by uszczęśliwić ludzkość. Jednak cały jego program działania opierał się 
na tym jednym fundamentalnym założeniu: że człowiek jest istotą z gruntu 
przyzwoitą.
Teraz, patrząc wstecz na swe życie, dochodził do wniosku, że zawsze walczył 
z powodzią rozrywającą tamę: ledwie zdołał powstrzymać falę w jednym miejscu, 
żywioł wdzierał się drugą szczeliną, i tak bez końca. Żywiołem tym była Siła Pięści. 
Na początku, jeszcze przed ślubem, Artur próbował zwyciężyć siłę siłą, walcząc 
zaciekle z Konfederacją Celtycką – aż przekonał się, że zło dodane do zła nie czyni 
dobra. A jednak zdołał skutecznie udaremnić feudalne sny o wojnie. Później, przy 
Okrągłym Stole, próbował łagodniejszymi metodami okiełznać Tyranię, kierując jej 
energię ku celom chwalebnym: zwolenników Siły wysyłał na odsiecz skrzywdzonym 
i uciśnionym, przeciwko samowolnym baronom – tak jak sam stawał niegdyś 
przeciwko celtyckim królom, krusząc ich potęgę. Rycerze wypełniali zadania 
z ochotą – aż w końcu cel został osiągnięty, lecz ich własna Siła była po dawnemu 
nieposkromiona. Wówczas wymyślił Artur nowe dla niej ujście i posłał swych 
rycerzy na misję Bożą: poszukiwanie Świętego Graala. I to się nie powiodło, gdyż ci, 
którzy misję spełnili, osiągnęli doskonałość i straceni zostali dla świata – ci zaś, 
którym się nie powiodło, wrócili z wyprawy nie lepsi niż byli dawniej. Na koniec 
spróbował Artur stworzyć swego rodzaju mapę Siły, by następnie ująć ją w karby 
Prawa. Chciał spisać kodeks indywidualnych nadużyć Siły i każdemu występkowi 
nałożyć wędzidło bezstronnej, wymierzanej przez państwo Sprawiedliwości. Dla tej 
idei gotów był poświęcić żonę i najlepszego przyjaciela. Lecz właśnie kiedy 
samowola jednostki zdawała się poskromiona, Przemoc zaskoczyła Artura w nowej 
zgoła formie: w postaci siły zorganizowanej, bandyckiej wspólnoty, przestępczej 
armii, której nie imają się prawa dotyczące pojedynczego obywatela. Artur 
ograniczył bezkarność jednostki, lecz nie przewidział, że przestępczą działalność 
podejmą grupy. Ograniczył pojedyncze zabójstwa, lecz stanął w obliczu wojny. 
A wobec wojny Prawo jest bezsilne.
Dawne bitwy Artura, z czasu konfliktów z Lothem i despotycznym Rzymem, 
miały obalić feudalną koncepcję wojny jako męskiej rozrywki – czegoś pośredniego 
między polowaniem na lisy a grą w kości o życie. W tym celu Artur zainicjował 
wojnę powszechną. Na starość stwierdzał, że jego wojna powszechna przekształciła 
się w powszechną nienawiść – całkiem nowe zjawisko społeczne.
Artur ukrył twarz w papierach i przymknął oczy, usiłując odegnać pewną 
straszną myśl. Jeśli bowiem grzech pierworodny jednak istnieje, jeśli człowiek jest 
z natury zły, a Biblia słusznie twierdzi, iż nie masz na tym świecie rzeczy 
zdradliwszej i podlejszej nad ludzkie serce – to cel jego życia był od początku 
chybiony. Honor rycerski i sprawiedliwość to dziecinne mrzonki, jeśli człowiek 
mający wcielać w życie owe ideały był Młockarzem – z gatunku homo ferox, a nie 
homo sapiens.
Za tą myślą czaiła się druga, jeszcze gorsza, z którą Artur nawet nie śmiał się 
borykać. Może człowiek nie jest ani dobry, ani zły, może jest jedynie maszyną 
w bezdusznym wszechświecie, a jego odwaga – niczym więcej niż odruchową 
reakcją na zagrożenie, jak mimowolny podskok na ukłucie szpilką. Może w ogóle nie 
ma czegoś takiego jak cnota charakteru – chyba że za cnotę uznamy podskok 
wywołany ukłuciem – a mechaniczny osioł ludzkości drepcze potulnie, wabiony 
żelazną marchewką miłości, w bezsensownym kieracie reprodukcji. Może Przemoc 
jest prawem Natury, niezbędnym do podtrzymania kondycji tych, którzy przetrwali. 
A więc i jego, Artura.
Nie mógł dalej śledzić tej myśli. Czuł ostatnio jakąś dziwną pustkę w głowie, 
ściślej mówiąc – między oczami, około nasady nosa. Źle sypiał, a gdy zasnął, śniły 
mu się koszmary. Nazajutrz miała rozegrać się walna bitwa. Tymczasem jednak 
należało przeczytać i podpisać resztę papierów. Artur nie miał siły. Nie był w stanie 
unieść głowy znad pulpitu.
Dlaczego ludzie walczą między sobą?
Stary Król był od dziecka myślicielem pilnym, lecz nigdy lotnym. Jego myśli 
zaczęły gonić w piętkę – jak zwykle, gdy był przemęczony: posuwały się 
wydeptanym torem osła w kieracie – mozolnie, lecz w kółko.
Czy to źli przywódcy wiodą na rzeź niewinne narody – CTJ też złe narody 
wybierają sobie wodzów na własną miarę? Zdawałoby się, że to niemożliwe, aby 
jeden wódz skłonił milion Anglików do działania wbrew ich własnej woli. Gdyby 
Mordred, dajmy na to, namawiał Anglików do noszenia spódniczek, albo do 
chodzenia na rękach – wątpliwe, czy przystąpiliby do jego partii, choćby nie wiem 
jak ich wabił perswazją, podstępem, nawet terrorem. A więc wódz, aby porwać ludzi 
za sobą, musi zaproponować im coś, z czym się zgadzają. Innymi słowy: przywódca 
ludu zadaje decydujące pchnięcie walącemu się gmachowi – lecz gmach ten już 
wcześniej musiał drżeć w posadach. A zatem to nieprawda, że wojna jest 
kataklizmem, w który podłe jednostki wciągają bogu ducha winne masy. Wojny to 
zrywy społeczne, o podłożu głębszym i bardziej złożonym. Artur wcale nie miał 
poczucia, że to on sam, czy nawet Mordred, wciągnęli kraj w obecne nieszczęście. 
Skoro jednak tak łatwo powieść naród w dowolną stronę – jak, nie przymierzając, 
wieprzka do rzeźni – to czemu nie udało się doprowadzić go do poszanowania 
ideałów rycerskich, sprawiedliwości i pokoju? Artur przecież tak bardzo się starał!
No tak, ale – tu zaczynał się, niczym w Piekle, drugi krąg myśli – jeśli nie Artur 
i nie Mordred, to kto był sprawcą obecnego kataklizmu? Co jest motorem wojny jako 
takiej? Przecież każda następna wojna wydaje się głęboko zakorzeniona w swoich 
poprzedniczkach. Od Mordreda trop wiódł do Morgause, dalej do Uthera 
Pendragona, i jeszcze dalej, do przodków Uthera. Kain zabił Abla, zajmując jego 
ziemie, a synowie Abla nigdy nie ustaną w walce o odzyskanie panowania. Człowiek 
od zarania, stulecie po stuleciu, złem odpłaca za zło, rzezią za rzeź. Nikt na tym nie 
korzysta, zawsze cierpią obydwie strony – lecz człowiek jest nieprzejednany. Za 
obecną wojnę można było obwiniać Mordreda – albo Artura. Ale również miliony 
Młockarzy, Lancelota, Ginewrę, Gawaine’a – wszystkich bez wyjątku. Kto mieczem 
wojuje, musi od miecza zginąć. Wyglądało na to, że póki człowiek nie chce 
zapomnieć o przeszłości, poty los ludzkości zmierzać będzie do smutnego końca. 
Zbrodnie Uthera i Kaina mogły zostać zmazane jedynie błogosławieństwem 
zapomnienia.
Siostry, matki, babki – wszystko zakorzenione jest w przeszłości. Każdy postępek 
jednego pokolenia może spowodować nieobliczalne konsekwencje w życiu 
przyszłych generacji – czasem nawet głupie kichnięcie jest jak wrzucony do 
sadzawki kamyk, który wzbudza falę, zdolną zalać najdalsze brzegi. A więc 
w jednym tylko nadzieja – nie działać, w żadnej sprawie nie dobywać miecza, trwać 
nieruchomo, jak kamyk na brzegu? Ależ to wstrętne!
Co jest Dobrem, a co Złem? Czym się różni Działanie od Niedziałania? Gdybym 
tak mógł urodzić się na nowo – dumał Król – zagrzebałbym się gdzieś w klasztorze, 
w strachu przed Działaniem, które zawsze grozi nieszczęściem.
Błogosławieństwo zapomnienia: tak, to najważniejsze. Skoro nasza przeszłość, 
i przeszłość naszych ojców, to nie kończący się ciąg Działań nieuchronnie 
wywołujących krwawe skutki – trzeba wymazać przeszłość i zacząć od nowa. 
Człowiek musi powiedzieć sobie: tak, to prawda, że od czasów Kaina żyjemy 
w niesprawiedliwości, ale jedyny sposób wyjścia z tego impasu to raz zaakceptować 
status quo. Spustoszono wiele ziem, zgładzono wielu ludzi, wiele narodów 
upokorzono. Lecz zacznijmy od nowa, bez żalu o przeszłość, zamiast żyć 
jednocześnie do przodu i wstecz. Nie zbudujemy przyszłości, mszcząc się za to, co 
minęło. Podajmy sobie ręce jak bracia i ogłośmy Pokój Boży.
Niestety, kolejne wojny są dowodem na to, że ludzie nie umieją sobie tak 
powiedzieć. Stale tylko powtarzają, że obecna wojna jest ostatnią, a potem będzie jak 
w raju. Powstanie nowy świat, jakiego jeszcze nie widziano. Zawsze jednak zwycięża 
głupota. Ludzie są jak dzieci, wykrzykujące, że zbudują piękny dom – a gdy 
przychodzi do budowania, okazuje się, że brak im umiejętności. Nie potrafią dobrać 
właściwych materiałów.
Myśli starca krążyły z mozołem, nie przywodząc go do żadnych konkluzji: 
powtarzały po wielekroć ten sam jałowy bieg – Artur jednak tak do nich przywykł, 
że nie umiał ich powstrzymać. Wiodły go w następny błędny krąg rozumowania.
Może główną przyczyną wojen jest zachłanność; może rację miał średniowieczny 
komunista John Bali, który głosił: „Ach, zacni moi ludzie, źle się rzeczy mają 
w Anglii, a i poprawie nie ulegną, póki wszystko wspólne nie będzie, póki nie stanie 
ni chłopów, ni panów”. Może wojny wybuchają dlatego, że ludzie mówią: moje 
królestwo, moja żona, mój ukochany, mój majątek. Tak przecież rozumował i sam 
Artur, i Lancelot, i inni rycerze. Może dopóki ludzie chcą posiadać na własność 
cokolwiek – choćby honor i duszę – nie będzie kresu wojnom. Wygłodniały wilk 
zawsze przecież zaatakuje tłustą łanię, biedak zawsze obrabuje bankiera, niewolnik 
zbuntuje się przeciwko panu, a zubożały kraj napadnie na kraj bogaty. Może wojny 
zdarzają się tylko pomiędzy tymi, co mają, a tymi, co nie mają. Z tym że nikt nie jest 
w stanie określić pojęcia „mieć”. Rycerz w srebrnej zbroi bez wahania nazwie się 
nędzarzem, gdy napotka rycerza w złotej zbroi.
A jednak – myślał dalej Artur – przyjmijmy, że to „własność”, jakkolwiek ją 
zdefinujemy, jest osią problemu.
Ja „mam”, a Mordred „nie ma”. Natychmiast jednak sam sobie zaprzeczył: 
nieuczciwie jest stawiać sprawę tak, jakbyśmy to my dwaj – wszystko jedno, 
Mordred czy ja – byli sprawcami całej zawieruchy. Nie jesteśmy wszak niczym 
innym jak galionami na dziobach dwóch potężnych okrętów, pchanych przeciwko 
sobie jakimś przemożnym, tajemniczym impulsem. Czyżby społeczeństwo z natury 
swojej podlegało takim impulsom? Mordred stał się bezwolny – działa w tej chwili 
pod presją ogromnej rzeszy ludzi, którzy, wyznając poglądy Johna Balia, pragną 
podporządkować sobie bliźnich w myśl zasady, że wszyscy rodzimy się równi, oraz 
takich, którzy chętnie skorzystają z każdej rewolty, aby potwierdzić własną siłę. 
Presja wyraźnie idzie od dołu: zwolennicy Balia i ludzie Mordreda to pokrzywdzeni, 
którzy chcą się odegrać, albo rycerze, którzy nie zasłynęli przy Okrągłym Stole 
i dlatego znienawidzili go, jak również biedni pragnący bogactwa i zniewoleni, 
którym marzy się władza. A moi ludzie, dla których jestem dziś nie więcej niż 
sztandarem lub talizmanem, to sam kwiat rycerstwa – to właśnie ci bogaci, broniący 
swych majątków, i możni, nieskorzy do wypuszczenia władzy z rąk. Ścierają się 
zatem siły tych, co „mają” z tymi, co „nie mają” – a nie tylko ich przywódcy. Lecz 
mniejsza z tym. Przyjmijmy ogólnie, że „własność” prowadzi do wojny. W takim 
razie rzeczą wskazaną byłaby całkowita rezygnacja z własności. Tak zresztą – co 
niejednokrotnie cytował Biskup Rochesteru – radził ludziom Bóg: straszył bogacza 
wizją Ucha Igielnego i piętnował lichwiarzy. Dlatego Kościół, zdaniem Rochestera, 
nie może wtrącać się zanadto w smutne sprawy tego świata, w którym narody, klasy 
społeczne i jednostki wrzeszczą „moje, moje!” tam, gdzie Kościół ma polecenie 
mówić „nasze”.
Jeśli tak, to nie wystarczy podział dóbr materialnych: trzeba by uspołecznić 
wszystko – nawet myśli, uczucia, samo życie. Bóg zapowiedział ludziom, że mają 
przestać żyć jako niezależne jednostki, a w zamian za to włączyć się we wspólny nurt 
życia, niczym kropla wpadająca do rzeki. Bóg zaznaczył, że tylko ludzie, którzy 
wyrzekną się siebie, płochego indywidualizmu, radości i smutku, umrą w pokoju 
i wstąpią w krąg Wybranych. A kto pragnie zachować swoje życie, straci je.
Lecz coś w białej, skołatanej głowie Artura buntowało się przeciwko Bożej wizji. 
Naturalnie, że można uchronić się przed rakiem piersi, nie mając piersi. Środkami 
drastycznymi można usunąć wszystko, z życiem włącznie. Rada doskonała, lecz 
niezgodna z naturą człowieka – czyli żadna rada. Cóż ma ziemia za pożytek z rad 
nieba?
Myśli Artura weszły w kolejny krąg. Może wojna bierze się z lęku i niepewności. 
Póki powszechnie nie zapanuje prawda, póki ludzie nie mówią sobie tylko prawdy, 
jednostka będzie zawsze czuła się zagrożona. Człowiek zna własną prawdę, ale co 
do bliźniego – nie ma już tej pewności. Narastająca niepewność musi w końcu 
sprawić, że człowiek dostrzeże w bliźnim zagrożenie. Tak przynajmniej genezę 
wojen tłumaczył Lancelot. Zawsze powtarzał, że najcenniejszym majątkiem 
człowieka jest Słowo Honoru. Biedny Lance: w końcu złamał własne słowo – ale i tak 
niewielu dorównało mu rzetelnością.
Może przyczyną wojen jest globalny brak wiary w Słowo Honoru. Narody 
obawiają się siebie, więc walczą. Narody są przecież jak ludzie: miewają kompleksy 
niższości lub wyższości, kierują się żądzą odwetu lub lękiem. Słuszna jest organiczna 
wizja narodu.
Podejrzliwość i lęk, zaborczość i chciwość, żądza zemsty za krzywdy przodków – 
wszystko to, zdaniem Artura, leżało u podstaw wojny, lecz i tak nie wyjaśniało jej do 
końca. Zagadka pozostała. Artur był stary, zmęczony i nieszczęśliwy – mąciło mu się 
w głowie. On sam miał zawsze tylko dobre intencje – do filozofowania zmusił go 
ekscentryczny czarownik, zdradzający dziwną słabość do rodzaju ludzkiego. 
Sprawiedliwość była ostatnią próbą Artura – chciał być wierny idei Sprawiedliwości. 
Lecz i ta próba zakończyła się fiaskiem. Okazało się, że niekiedy sprawiedliwość 
bywa zbyt bolesna. Król został pokonany własną bronią.
A jednak nie do końca – na dowód tego stary monarcha uniósł głowę. Było 
w nim coś niezwyciężonego – niezłomna wielkość szczerego serca. Wyprostował się 
dumnie i sięgnął po żelazny dzwonek.
– Paziu – rzekł do chłopca, który wszedł, trąc pięściami zaspane oczy.
– Słucham, panie.
Król przyjrzał mu się bacznie. Własne nieszczęście nie zamknęło mu oczu i serca 
na bliźnich, zwłaszcza tych niewinnych i poczciwych. Gdy pocieszał w namiocie 
załamanego Gawaine’a, sam bardziej od niego potrzebował pomocy.
– Moje biedne dziecko. Powinieneś być w łóżku. Przypatrywał się chłopcu 
z wytężoną, bolesną uwagą. Od dawna nie oglądał istot młodych, niewinnych 
i prostodusznych.
– Zaniesiesz to pismo Biskupowi – rzekł po chwili. – Ale nie budź go, jeśli śpi.
– Tak, panie.
– Dziękują ci.
Gdy chłopię było już u wyjścia, przywołał je z powrotem.
– Jeszcze chwilę, paziu!
– Tak, panie?
– Jak ci na imię?
– Tom, panie – odparł grzecznie paź.
– A gdzie mieszkasz?
– Niedaleko Warwick, panie. – Niedaleko Warwick...
Starzec zamyślił się błogo, jakby ujrzał w wyobraźni ziemski raj albo cudną 
krainę opisywaną przez Mandeville’a.
– Tak, osada nazywa się Newbold Revell. Ładnie tam.
– A ile masz lat?
– W listopadzie skończę trzynaście, panie.
– A ja cię trzymam na nogach całą noc!
– Nie, panie. Spałem sobie na siodle, całkiem długo.
– Tom z Newbold Revell... – pokiwał głową Król. – Kogóż to nie wciągnęliśmy 
w swoje sprawy... Powiedz no mi, Tom, co myślisz robić jutro?
– Bić się, panie! Mam dobry łuk.
– A zabiłbyś człowieka z tego łuku?
– Tak, panie. Mam nadzieję, że wielu.
– A jakby tak ktoś ciebie zabił, Tom?
– To bym nie żył, panie.
– No tak.
– Czy mam już zanieść pismo, panie?
– Nie, jeszcze chwila. Muszę z kimś pogadać. Myśli mi się mącą.
– Może przynieść wina, panie?
– Nie, Tom. Siadaj i słuchaj. O, tu, na tym stołku – zdejmij szachownicę. Czy 
rozumiesz, Tom, kiedy ktoś coś ci tłumaczy?
– Tak, panie. Ja dużo rozumiem.
– A jeśli cię poproszę, żebyś się jutro nie bił – czy to zrozumiesz?
– Kiedy ja chcę się bić!
– Każdy chce się bić, Tom, tylko nikt nie wie, po co. Przypuśćmy, że poprosiłbym 
cię o poniechanie walki na specjalne życzenie Króla – czy usłuchasz?
– Zawsze jestem posłuszny.
– W takim razie posiedź tu jeszcze, a ja coś ci opowiem. Jestem już bardzo stary, 
Tom. Ty jesteś młody. Kiedy się zestarzejesz, będziesz mógł opowiedzieć ludziom to, 
co dziś w nocy usłyszysz ode mnie. Chcę, żebyś to zrobił. Czy rozumiesz, o co cię 
proszę, Tom?
– Tak, panie. Tak mi się zdaje.
– Zaczniesz w te słowa: Dawno, dawno temu był sobie król imieniem Artur. (To 
ja). Gdy wstąpił na tron Anglii, zauważył, że wszyscy lokalni królowie i baronowie 
walczą między sobą jak szaleni, a ponieważ było ich stać na kosztowne, bezpieczne 
zbroje, zdawało się, że nic nigdy nie powstrzyma awanturniczej samowoli. Dopuścili 
się wielu podłości, gdyż jedynym ich prawem było Prawo Pięści. Król Artur zadał 
sobie pytanie: co by było, gdyby użyć siły – skoro nie można się jej pozbyć – nie dla 
niej samej, lecz dla sprawiedliwości? Słuchaj pilnie, młodzieńcze. Król Artur 
pomyślał, że jeśli uda mu się skłonić baronów do walki w imię prawdy, do pomocy 
słabym i naprawy krzywd – wówczas siła przestanie być dla świata przekleństwem. 
Zebrał więc wszystkich znanych sobie uczciwych ludzi, odział ich w zbroje, pasował 
na rycerzy, wpoił im swą ideę i usadził całą kompanię przy Okrągłym Stole. Było ich 
w owych czasach świetności stu pięćdziesięciu, a Król Artur miłował swój Stół całym 
sercem. Był z niego bardziej dumny niż z drogiej małżonki. Przez wiele lat rycerze 
Okrągłego Stołu zabijali olbrzymów, ratowali damy z opresji, wyzwalali więźniów 
i ogólnie zaprowadzali porządek na świecie. Wszystko zgodnie z ideą Króla.
– Myślę, że to była dobra idea, panie.
– 1 tak, i nie – westchnął Artur. – Bóg raczy wiedzieć.
– A co się stało z Królem? – spytał chłopiec, ciekaw dalszego ciągu opowieści.
– Nie wiedzieć czemu, nagle wszystko się popsuło. Okrągły Stół podzielił się na 
frakcje, rozpętała się straszna wojna i wszyscy zginęli.
Chłopiec był innego zdania.
– O, nie! – przerwał Królowi z przekonaniem. – Nie ma mowy. Król wygrał 
wojnę. Na pewno wygramy.
Artur uśmiechnął się smutno i pokręcił głową. Prawda nade wszystko – nie 
szukał złudzeń.
– Wszyscy zginęli... – powtórzył – ...z wyjątkiem pewnego pazia. Wiem, co 
mówię.
– Panie?
– Pazia imieniem Tom z Newbold Revell koło Warwick. Stary Król odprawił go 
z pola walki tuż przed bitwą, pod groźbą dożywotniej niełaski. Pragnął bowiem, by 
ocalał ktoś, kto by pamiętał jego słynną Ideę Rycerską. Pragnął gorąco, aby Tom, 
zdrów i cały, powrócił do Newbold Revell w hrabstwie Warwickshire i tam 
w pokoju dożył swoich dni. I aby wszystkim, którzy zechcą go słuchać, opowiadał 
o dawnych ideałach, które obaj z Królem uznali za piękne. Czy zrobisz to, Tomaszu, 
aby ucieszyć swego Króla?
Chłopiec zwrócił na niego oczy pełne najczystszej prawdy i rzekł uroczyście:
– Dla Króla Artura uczynię wszystko.
– Zuch z ciebie, stary. Tylko żebyś mi nie pomylił legendarnych postaci. Pamiętaj, 
że to ja osobiście przekazuję ci moją ideę. To ja rozkazuję ci w tej chwili dosiąść konia 
i gnać do Warwickshire, abyś nie mógł jutro stanąć z łukiem na placu boju. Czy 
dobrze zrozumiałeś?
– Tak jest, Królu Arturze.
– I obiecujesz zawsze na siebie uważać? Pamiętaj, że jesteś naczyniem, w którym 
moja idea ma się zachować dla potomnych, na ciężkie czasy. Cała nasza nadzieja 
w tym, że przeżyjesz.
– Będę uważał.
– Może to samolubne, tak cię wykorzystywać...
– Wielki to honor dla skromnego pazia, mój dobry panie.
– Wiesz, Tomaszu, cała moja Idea Rycerska była jak ta świeca: niosłem ją latami, 
osłaniając ręką od wiatru. Płomień nieraz chwiał się i przygasał. Przekazuję ci tę 
świecę – czy przyrzekasz jej strzec?
– Będzie płonęła.
– To dobrze, Tom. Mój latarniku. Ileż to wiosen sobie liczysz? Zapomniałem...
– Trzynaście bez mała.
– A więc jeszcze z sześćdziesiąt lat życia przed tobą. Dobre pół wieku.
– Oddam je ludziom, Królu. Oddam je Anglikom.
-1 powiesz swoim ziomkom w Warwickshire: On sam był jak ta najprzedniejsza 
świeca?
– Tak właśnie powiem, panie.
– A zatem, Tom – bo czas nagli: weź najlepszego wierzchowca, jakiego znajdziesz 
i pędź galopem do Warwickshire.
– Już pędzę, panie, aby świeca nie zgasła.
– Dobry z ciebie chłopak, Tom. Szczęść ci Boże. A po drodze nie zapomnij 
zostawić pisma Biskupowi Rochesteru.
Paź przykląkł, aby ucałować królewską dłoń. Na jego nowiuteńkiej tunice 
widniał herb rodu Malorych.
– Żegnaj, panie mój, Królu Anglii.
Artur delikatnie podniósł go z klęczek i ucałował w ramię.
– Żegnaj, Sir Tomaszu Warwick. Chłopiec wybiegł z namiotu.
Została pustka, półmrok i przepych. Wiatr wył, świece się dopalały. Stary Król 
siedział przy pulpicie i czekał na Biskupa. Oparł czoło na stercie papierów. Czujna 
charcica nie spuszczała zeń ślepi, w których igrały blaski świec, rozpalając je 
widmowo, niczym dwie bursztynowe czary dzikiego blasku. Na dworze zagrzmiały 
pierwsze salwy kanonady, którą Mordred miał kontynuować przez całą noc, aż do 
porannej bitwy. Król poczuł, że nie ma już sił opierać się rozpaczy. Ciche łzy, jedna 
po drugiej, spływały mu po nosie i kapały na pergamin z regularnością tykającego 
zegara. Kiedy ręka gościa uniosła klapę namiotu, Artur odwrócił głowę, nie chcąc, by 
dostrzeżono jego słabość – bo nie zdołał jej opanować. Klapa opadła, a w namiocie 
stanęła dziwna postać w pelerynie do ziemi i spiczastym kapeluszu.
– Merlin?
Nie, nie było nikogo. To musiał być majak ze starczej drzemki.
Merlin...
Nagle Król Artur odzyskał jasność myśli. Przypomniał sobie starego czarodzieja, 
który uczył go życia, korzystając z pomocy zwierząt. Na Ziemi, jak pamiętał, żyje 
około pół miliona gatunków – człowiek jest tylko jednym z nich. Oczywiście, że 
człowiek jest zwierzęciem – przecież nie rośliną ani minerałem. Merlin nauczył 
Artura, że obserwując jeden gatunek stworzeń, można poznać problemy tysięcy 
innych. Stary Król pamiętał wojownicze mrówki, fanatycznie broniące granic swego 
terytorium, i gęsi-pacyfistki, które żadnych granic nie uznają; pamiętał nauki 
borsuka; pamiętał Lyo-Lyok i wyspę na trasie wędrówki dzikich gęsi, gdzie żyły 
w przykładnej zgodzie maskonury, brzytwodzioby, nurzyki i gawie trójpalczaste, 
krzewiąc swoją cywilizację bez wojen – dzięki temu właśnie, że nie znały pojęcia 
granic. Nagle Artur dostrzegł sedno problemu, który tak go dręczył: osobliwością 
wojny był brak przyczyny – jakiejkolwiek przyczyny. Granice to wszak tylko linie 
umowne. Nie ma w naturze linii, która oddzielałaby Szkocję od Anglii – a przecież 
Flodden z Bannockburnem o nią właśnie walczyli. A więc winna jest geografia – 
geografia polityczna. Nic innego. Narodom wcale nie potrzeba jednej wspólnej 
cywilizacji i jednego wodza – tak jak nie potrzeba ich maskonurom czy gawiom 
trójpalczastym. Dopóki zapewniają sobie nawzajem wolność handlu i dostępu do 
świata – niechaj krzewią własne cywilizacje, jak Eskimosi albo Hotentoci. Przestaną 
wówczas istnieć państwa – zostaną regiony, z których każdy będzie miał własną 
kulturę i prawa. Wystarczy zapomnieć o wymyślonych liniach podziału ziemi. Ptaki 
ignorują je w sposób naturalny. Dla Lyo-Lyok pojęcie granic było absurdem – 
i byłoby nim również dla Człowieka, gdyby nauczył się fruwać.
Stary Król poczuł się odświeżony, wypoczęty, gotów do nowych zadań.
„Przyjdzie kiedyś – myślał – przyjdzie na pewno dzień powrotu do Gramarii i do 
nowego Okrągłego Stołu, przy którym, niczym na okręgu Ziemi bez granic, zasiądą 
narody do wspólnej uczty. Nadzieja na stworzenie takiej wspólnoty leżała 
w Kulturze. Gdyby udało się przekonać ludzi do czytania i pisania – a nie tylko do 
jedzenia, picia i płodzenia dzieci – może zdołaliby się opamiętać”.
Lecz dla Artura było już za późno na podjęcie takiej próby. Tym razem jego 
przeznaczeniem było umrzeć – lub, jak wolą niektórzy, zostać przeniesionym na 
cudowną wyspę Avalon, aby tam oczekiwać lepszych dni. Z wyroku losu Lancelot 
został zakonnikiem, a Ginewra mniszką, Mordred zaś poległ od miecza. Dzieje 
pojedynczych ludzi to mniej niż krople – choćby i tęczowe – w turkusowym 
bezmiarze olśnionego słońcem oceanu.
Huk wrażych armat płoszył blady świt, gdy Jego Wysokość Artur Król Anglii, 
z podniesioną głową i lekkim sercem ruszył na spotkanie przyszłości.
EXPLICIT LIBER REGIS QUONDAM REGISQUE FUTURI


Incipit Liber Quintus
Księga Merlina


ROZDZIAŁ I


Nie był to Biskup Rochesteru. Król siedział z odwróconą głową, nieciekaw 
tożsamości przybysza. Wstydził się łez spływających wolno po obwisłych policzkach 
i nie chciał, aby widziano go w tym stanie, a dojmujące poczucie klęski nie dawało 
powstrzymać płaczu. Niezdolny uczynić nic więcej, uparcie odwracał się więc od 
światła, bez nadziei na ukrycie starczej rozpaczy.
Merlin siadł obok i ujął pomarszczoną dłoń Artura, czym wywołał gwałtowny 
przypływ nowych łez. Poklepywał delikatnie wierzch dłoni i czarodziejskim 
kciukiem badał sine żyły, czekając, aż powróci w nie życie.
– Merlin? – spytał Król.
Wcale nie wydawał się zdziwiony.
– Śnisz mi się? – pytał dalej. – Wczoraj w nocy przyśnił mi się Gawaine 
z orszakiem nadobnych dam. Mówił, że pozwolono im przyjść razem z nim, gdyż są 
to damy, które za życia wybawił z opresji: przybyli ostrzec nas, że nazajutrz wszyscy 
zginiemy. Potem śniło mi się, że siedzę na tronie przytroczonym do okręgu koła, 
koło obraca się, a ja wpadam w dół pełen żmij.
– Koło zatoczyło pełny obrót: jestem przy tobie.
– Czy jesteś złym snem? Jeśli tak, to błagam, nie dręcz mnie.
Merlin nie puszczał jego dłoni. Gładził nabrzmiałe żyły, aby zagłębiły się w ciało. 
Koił spierzchłą skórę, siłą tajemnej koncentracji sącząc w nią życie i sprężystość. 
Opuszkami palców pobudzał do działania mięśnie i obieg krwi, przywracał giętkość 
obrzękłym stawom. Milczał.
– Jesteś dobrym snem – zgadł Artur. – Obyś trwał jak najdłużej.
– Nie jestem żadnym snem. Znasz mnie doskonale.
– Och, Merlinie! Ileż złego zdarzyło się, odkąd mnie opuściłeś. Wszystko, co 
z pomocą twoją stworzyłem, okazało się niesłuszne. Całe twoje nauczanie było 
ułudą. Daremny trud. Pójdziemy obaj w zapomnienie, jakby nas nigdy nie było.
– W zapomnienie? – powtórzył czarodziej i z uśmiechem popatrzył po namiocie, 
jakby się upewniał, że nie brak w nim futer, połyskującej w blasku świec kolczugi, 
arrasów i pergaminów.
– Był sobie Król – ciągnął po chwili – o którym pisali Neniusz i Geoffrey 
z Monmouth. Przedstawiano go rozmaicie: nawet jako Archidiakona Oksfordu, albo 
uciesznego głupka, Geralda Walijczyka. Taki Brut, Layamon i inni bajarze pletli, co 
im ślina na język przyniosła. Według jednych – Artur był Brytem i malował się cały 
na niebiesko; według innych – paradował w kolczudze, bo tak chcieli normańscy 
autorzy rycerskich romansów. Gruboskórni Germanie odziewali go w paradne stroje 
i kazali walczyć ze swoimi nudnymi Zygfrydami. Byli tacy – przykładem Tomasz 
z Hutton Coniers – co zamieniali biedaka w święty obrazek, i tacy (zwłaszcza 
elżbietański romantyk nazwiskiem Hughes), których pasjonowały jego 
ekstraordynaryjne problemy miłosne. Pewien poeta – ślepiec, który chciał objaśnić 
ludziom plan Boży, porównywał Artura z Adamem, zastanawiając się, który z nich 
był ważniejszy. Pojawili się też mistrzowie muzyki, jak Henry Purcell, nie mówiąc 
już o takich tytanach wyobraźni jak Romantycy – ci ani na chwilę nie przestawali 
marzyć o naszym Królu. Stroili go w zbroje jak z liści bluszczu i wraz 
z towarzyszami ustawiali wśród ruin, gdzie oplatały ich cierniste krzewy, a usta 
muskał melancholijny wiatr. Głos w sprawie Artura zabrał nawet pewien lord – 
nadworny poeta królowej Wiktorii. A malarz Aubrey Beardsley (kto by się 
spodziewał?) ilustrował Arturowe dzieje. Potem nastała chwila przerwy – i odezwał 
się stary naiwniak White, którego zdaniem my dwaj ucieleśniamy ideał rycerstwa. 
White twierdził, że naszą najważniejszą zaletą była uczciwość, czyli opór przeciwko 
krwiożerczym instynktom człowieka. Poczciwy staroświecki mędrek! Wyobraź 
sobie, że zaczyna opowieść w czasach Wilhelma Zdobywcy, a kończy w okresie 
Wojny Dwóch Róż... Opowiadano już Mor te d’Arthur za pośrednictwem 
mistycznych fal eteru, a na dziś jeszcze nie odkrytej półkuli Ziemi znaleźli się tacy, co 
ożywili Artura i Medina w ruchomych obrazach. Król Artur a Sprawa Brytyjska! 
Masz rację, Arturze, że poszliśmy w zapomnienie, jeśli miarą zapomnienia uczynić 
okres lat tysiąca, lub dwóch, trzech tysięcy...
– Co to za jakiś Łajt?
– Taki jeden... – odparł czarodziej z roztargnieniem. – Posłuchaj lepiej kawałka 
z Kiplinga.
Po czym z uczuciem wyrecytował słynny fragment książki Puk z Pukowej Górki:
„Widziałem ci ja Sir Huona, jak z drużyną wyruszył z zamczyska Tintagel 
w kierunku Górnej Brazylii, w samą paszczę południowo-zachodniej wichury... gdy 
piana obryzgiwała cały kasztel, a Rumaki Wzgórza stawały dęba z przerażenia. 
W chwilach gdy cichła wichura, wydostawali się na pełne morze, wrzeszcząc jak 
rybitwy, a potem cofali się na pięć mil w głąb lądu, zanim zdołali znów stawić czoło 
wiatrowi. Ładne mi motyle skrzydełka! Była to prawdziwa sztuka czarnoksięska... 
najczarniejsza, na jaką mógł zdobyć się czarnoksiężnik Merlin... Czarne głębiny 
morskie lśniły zielonawą poświatą i białą pianą, wśród której wiły się śpiewające 
wodnice... a Rumaki Wzgórza torowały sobie drogę z fali na falę przy oślepiającym 
blasku błyskawic! Tak to bywało drzewiej... dawniejszymi czasy!”*.
* tłum. Józef Birkenmajer
– To się nazywa opis przyrody! – podsumował Merlin, zakończywszy recytację. – 
To się nazywa proza! Nic dziwnego, że Dan na koniec krzyknął: „Wspaniałe!”. 
A wszystko to o nas i o naszych przyjaciołach.
– Daruj, Mistrzu, lecz nie rozumiem, do czego zmierzasz. Czarnoksiężnik wstał i, 
strapiony, popatrzył na leciwego ucznia. Nerwowo skręcił brodę w kilka mysich 
ogonków, których końce wetknął sobie do ust, podwinął wąsa, zaplótł dłonie 
i wywinął je, strzelając knykciami. Był przerażony, widząc, co zrobił Królowi: czuł się 
jak ratownik, walczący o życie topielca, którego już prawie pochłonęła śmierć. Ale 
nie wstydził się. Prawdziwy naukowiec musi bezwzględnie dążyć do jedynej ważnej 
rzeczy na świecie: do Prawdy.
– Wart? – zawołał po chwili z cicha, jak na śpiącego. Odpowiedzi nie było.
– Królu?
– Le roy s ‘advisera – odparł Artur z gorzką ironią.
Było gorzej, niż Merlin się spodziewał. Siadł z powrotem, znów ujął wiotką dłoń 
i postanowił zadziałać perswazją.
– Ostatnia próba, dobrze? To jeszcze nie koniec.
– Po co w ogóle próbować?
– Wszyscy ludzie próbują.
– Więc wszyscy ludzie to durnie.
– Zgadza się – odparł stary niag. – Ludzie to durnie, na dodatek podli. Właśnie 
dlatego tak ciekawie jest ich doskonalić.
Jego ofiara uchyliła powieki, które jednak, znużone, zaraz opadły.
– To, Królu, o czym myślałeś przed moim przyjściem, jest prawdą. Chodzi mi 
o homo ferox. Ale i sokoły są ferae naturae: to właśnie czyni je tak ciekawymi.
Oczy pozostały zamknięte.
– Natomiast to, co myślałeś o ludziach jako maszynach – to nieprawda. A jeśli 
nawet prawda – to bez znaczenia. Jeśli bowiem wszyscy jesteśmy maszynami, to nie 
ma się czym przejmować.
– Rozumiem.
O dziwo – rzeczywiście zrozumiał. Oczy mu się otworzyły i pozostały otwarte.
– Czy pamiętasz biblijnego anioła, który gotów był oszczędzić skazane na 
zagładę miasta, pod warunkiem, że znajdzie się w nich jeden sprawiedliwy? Czy 
znalazł się tylko jeden? Ta przypowieść, Arturze, również dzisiaj odnosi się do homo 
ferox.
Oczy Artura przytomniały z chwili na chwilę.
– Zbyt dosłownie brałeś, Królu, moje nauki. Nie wierzyć w grzech pierworodny, 
nie oznacza wierzyć w pierworodną cnotę. Oznacza to jedynie, że nie trzeba myśleć, 
iż człowiek jest doszczętnie zły. Człowiek bywa zły, nawet bardzo, ale nigdy 
doszczętnie. W przeciwnym razie zgodziłbym się z tobą, że nie ma sensu próbować.
Artur uśmiechnął się miło, po dawnemu:
– To dobry sen. Oby trwał jak najdłużej.
Nauczyciel Artura wydobył okulary, przetarł szkła, usadził je na nosie i przyjrzał 
się uważnie staremu monarsze. W ukrytym za szkłem oku mignął błysk satysfakcji.
– Twoja wiedza byłaby niczym, gdybyś jej nie doświadczył. Wiedza sprawdza się 
tylko w doświadczeniu. Jak się masz?
– Dziękuję, względnie dobrze. A ty?
– Dziękuję, świetnie.
Podali sobie dłonie, jakby dopiero co się zobaczyli.
– Zostaniesz dłużej?
– Szczerze mówiąc... – odrzekł mag i energicznie wysiąkał nos, chcąc 
zamaskować ukontentowanie (a może skruchę) – ...Szczerze mówiąc, nie zostanę 
właściwie ani chwili. Przysłano mnie z zaproszeniem.
Poskładał chusteczkę i schował ją na powrót pod czapkę.
– Masz tam jakąś mysz? – Król po raz pierwszy od początku rozmowy zdradził 
przebłysk humoru. Twarz jego drgnęła, skóra policzków napięła się i na ułamek 
sekundy mignęło piegowate, zadartonose oblicze chłopca oczarowanego popisami 
Archimedesa.
Merlin z urażoną miną zdjął myckę i zajrzał do jej wnętrza.
– Tylko jedną – rzekł smutno. – Co prawda zeschła się porządnie, ale zdaje mi się, 
że to była mysz. A tu, widzę, żaba, którą znalazłem latem. Biedaczka, coś ją 
przejechało w czasie suszy. Idealna sylwetka.
Przyjrzał się żabie z satysfakcją, zanim odłożył ją na miejsce, po czym z tą samą 
miną spojrzał na rozmówcę, zarzuciwszy nogę na nogę i splótłszy dłonie na kolanie.
– Wróćmy do zaproszenia – zaproponował. – Spodziewamy się, że zechcesz 
złożyć nam wizytę. Jutrzejsza bitwa da sobie radę bez ciebie, nie sądzisz?
– We śnie wszystko jest możliwe.
Odpowiedź ta wyraźnie zirytowała Merlina, bo aż podniósł głos:
– Dałbyś wreszcie spokój z tymi snami! Byłoby ci miło, gdybym to ja ciebie 
nazwał snem? Trzeba się trochę liczyć z ludźmi.
– Przepraszam.
– No więc: zaproszenie. Zapraszam cię w odwiedziny do groty, w której mnie 
uwięziła panna Nimue. Pamiętasz Nimue? Oczekuje cię tam grono przyjaciół.
– To piękna propozycja.
– Bitwa, o ile wiem, została zaplanowana, a ty i tak nie zasnąłbyś dziś w nocy ani 
na chwilę. Może wizyta u nas pokrzepi twe serce.
– Nic nie zostało zaplanowane – odparł Król. – Lecz sny planują się same.
Na te słowa wiekowy czarodziej zerwał się gwałtownie i złapał za głowę, jakby 
go ktoś postrzelił prosto w czoło.
– O święta cierpliwości! – krzyknął, wymachując pod niebiosa różdżką z lignum 
vitae. – Znowu sny!
Opanował się, godnym ruchem zdjął z głowy spiczastą czapkę, spiorunował 
wzrokiem smutnego brodacza, który wyglądał na jego rówieśnika, i na znak niemej 
rozpaczy rąbnął się w ciemię czarodziejską różdżką. Po czym siadł, z lekka 
ogłuszony, gdyż nieco przesadził z impetem.
Stary Król obserwował go z rosnącą życzliwością. Ten jakże realistyczny sen 
pozwolił mu zrozumieć, czemu Merlin zawsze błaznował: była to jego metoda 
dydaktyczna – uczmy się na wesoło. Artur poczuł, że wzbiera w nim wielka miłość 
do dziwnego bakałarza – miłość pomieszana z lękiem – za jego niezłomną odwagę, 
za szaleńczą wiarę w możliwość naprawy świata, pomimo stuleci przeciwnych 
doświadczeń. Świadomość, że taka wiara i dzielność istnieją, ulżyła strapionemu 
sercu. Artur uśmiechnął się, zamknął oczy i zasnął na dobre.



ROZDZIAŁ II


Gdy na nowo otworzył oczy, było wciąż ciemno. Merlin nie zniknął. 
Z melancholijną miną skrobał charcicę za uchem i coś tam sobie mruczał. Nie raz 
wyleczył ze smutku małego Warta zdrową reprymendą, lecz teraz wiedział, że stara 
sztuczka nie poskutkuje, gdyż siedzący przed nim nieszczęsny starzec zbyt wiele 
w życiu wycierpiał. Postanowił więc odwrócić uwagę Króla od czarnych myśli i w 
sposób znany wszystkim czarodziejom zabrał się do dzieła, ledwie Artur uchylił 
powieki. Czarnoksiężnik potrafi niejedno wmówić swej ofierze pod pozorem 
niewinnej paplaniny.
– Zakończmy raz na zawsze temat snów – rzekł bez ogródek. – Pomijając 
oburzającą zniewagę wobec osobnika, którego nazywa się majakiem sennym, 
podważając tym samym jego realność, takie pomówienie mąci w głowach osobom 
postronnym. Czy to ładnie wobec uczonych czytelników? I jakże umniejsza nas 
samych! Gdy byłem trzeciorzędnym bakałarzem w dwudziestym... a może 
dziewiętnastym wieku, nie było w klasie chłopca, który by nie napisał 
wypracowania, zakończonego słowami: „I wtedy się obudził”. Nawet weterani oślej 
ławki uprawiali przynajmniej tę jedną konwencję literacką: konwencję snu. A ty 
chcesz mieszać w to nas – Sól Ziemi Brytyjskiej? Co na to powiedzą onirokrytycy? 
A psychologowie? Moim skromnym zdaniem, jeśli „jesteśmy surowcem, z którego 
sny się wyrabia”, to surowiec ten nie jest wart flinta kłaków.
– Masz słuszność – przyznał potulnie Król.
– Czy ja wyglądam jak senny majak?
– Owszem.
Merlin żachnął się, jakby miał pęknąć ze złości, ale poprzestał na wpakowaniu 
całej brody do ust. Potem wysiąkał nos, oddalił się w kąt namiotu i tam, odwrócony 
twarzą do ściany, urażonym tonem wygłosił monolog:
– Wciąż szykany! Wciąż kalumnie! I jak ma szanujący się czarodziej udowodnić, 
że nie jest przywidzeniem, kiedy go o to pomawiają? Duch dowodzi swej realności, 
dając się uszczypnąć – ale nie, z przeproszeniem Najświętszej Panienki, majak senny! 
Przecież, do kroćset, i szczypanie potrafi się przyśnić! Ha! Mam! Istnieje jedna 
metoda: ten, co śni, musi sam uszczypnąć się w udo!
– Arturze! – polecił, wirując jak bąk. – Bądź tak dobry i uszczypnij się. – Już.
– Czy eksperyment dowiódł, że nie śnisz?
– Szczerze wątpię.
Majak senny przyjrzał mu się ze smutną rezygnacją.
– Obawiałem się tego... – rzekł, po czym wrócił do kąta i jął recytować zawile 
pasaże z dzieł Burtona, Junga, Hipokratesa i Sir Thomasa Browne’a.
Po pięciu minutach uderzył pięścią w otwartą dłoń drugiej ręki i dziarsko 
wkroczył z powrotem w krąg światła świec, zainspirowany wspomnieniem łoża 
Kleopatry.
– Powiedz no mi – rzekł do Artura – czy śnił ci się kiedy zapach?
– Czy śnił mi się zapach?
– Nie powtarzaj, tylko odpowiadaj.
– Musiałbym chwilę...
– Nie marudź, nie marudź. Śniło ci się, że coś widzisz, prawda? I że coś 
odczuwasz – to śni się każdemu. Może nawet śnił ci się jakiś smak. Pamiętam, raz, 
kiedy na dwa tygodnie zapomniałem o jedzeniu, przyśnił mi się czekoladowy 
pudding, którego we śnie bez wątpienia skosztowałem, zanim sprzątnięto mi go 
sprzed nosa. Lecz ponawiam moje pytanie: czy kiedykolwiek przyśnił ci się zapach?
– Nie sądzę... chyba nie tak, żebym coś poczuł...
– Musisz być pewien odpowiedzi. Nie gap się na mnie jak sroka w gnat, tylko 
skup się: czy śniłeś kiedy nosem?
– Nigdy. Nie przypominam sobie snu z zapachem.
– Na pewno?
– Na pewno.
– No to powąchaj! – zakrzyknął mag triumfalnie, podstawiając Arturowi pod nos 
ściągniętą z głowy myckę, pełną myszy, żab i zapomnianych krewetek, które dawno 
temu miały służyć za przynętę na łososie.
– Afe!
– I jak tam: śnię ci się, czy nie?
– Sądząc z zapachu, raczej nie. – Nareszcie...
– Merlinie – rzekł Król. – Dopóki tu jesteś, nie ma dla mnie żadnego znaczenia, 
czyś jest snem, czy jawą. Usiądź, proszę, i zdobądź się na odrobinę cierpliwości. 
Podaj powód swojej wizyty. Mów do mnie. Powiedz, że przybyłeś, aby uchronić nas 
od tej strasznej wojny.
Widząc, że zabiegi reanimacyjne odniosły skutek, stary czarodziej rozsiadł się 
wygodnie: sprawa była na dobrej drodze.
– Nic z tego – powiedział. – Człowieka przed niczym nie uda się uchronić, jeśli 
nie uchroni się sam. Działanie dla dobra ludzi jest misją beznadziejną – w ogóle 
wszelkie działanie często bywa niebezpieczne – a jedyne, co warto czynić dla rasy 
człowieczej, to pomnażać jej zasoby idei. Im większy udostępnimy ludziom arsenał 
idei, tym większą damy im swobodę wyboru. Dzieło to daje ludziom szansę 
doskonalenia się, którą mogą przyjąć lub odrzucić, i kryje w sobie cień nadziei na 
postęp ludzkości w ciągu następnych tysiącleci. Oto zadanie filozofa: dostarczać idei. 
Nie jest jednak zadaniem filozofa narzucanie idei.
– Nigdy przedtem mi tego nie mówiłeś.
– Jak to nie?
– Zawsze mnie namawiałeś do działania. Czy nie po to kazałeś mi stworzyć etos 
rycerski i Okrągły Stół, żeby ratować ludzkość właśnie przez działanie?
– Podsuwałem ci idee – odparł kategorycznie filozof. – Czyste idee. Wszelka myśl 
we wczesnych swoich stadiach poczyna się jako działanie. Działania, przez które 
brnąłeś tak mozolnie, były nieporadnymi pierwocinami idei, lecz bez nich 
niemożliwe byłoby poważne myślenie – to fundamenty. Nauczyłeś człowieka działać 
z rozmysłem. Teraz pora na samo myślenie.
– Jak to, Mistrzu? Więc mój Okrągły Stół nie był porażką?
– Oczywiście, że nie. Był eksperymentem. Eksperymenty prowadzą do dalszych 
eksperymentów – i dlatego właśnie przychodzę zaprosić cię do naszej nory.
– Jestem gotów – oświadczył Artur, zaskoczony rozpierającą go radością.
– Wysoka Komisja doszła do wniosku, że w twojej edukacji wystąpiły pewne luki 
– konkretnie mówiąc: dwie – które należy zapełnić, celem skutecznego zamknięcia 
aktywnego stadium rozwoju Idei.
– Wysoka Komisja? To brzmi jak raport z mojej działalności.
– Bo sporządziliśmy raport. A Komisję poznasz niebawem w jaskini. Tylko, 
z przeproszeniem, musimy przed wyruszeniem załatwić pewną sprawę.
Merlin urwał i z uważnym powątpiewaniem przyjrzał się własnym stopom.
– Mózg ludzki – podjął po chwili – z wiekiem, że tak powiem, kostnieje: jego 
powierzchnia robi się sparciała, jak stara skóra, i przestaje żywo reagować na bodźce. 
Nie zauważyłeś czegoś takiego u siebie?
– Owszem, odczuwam jakby zesztywnienie umysłu.
– A widzisz! – uradował się czarodziej, po czym ciągnął z lubością, jakby 
rozprawiał o kanapkach z kawiorem. – Mózg dziecka natomiast jest podatny, 
plastyczny, na wszelkie bodźce reaguje błyskawicznie. Weźmy naukę języka: 
w młodości to dosłownie dziecinna zabawa, lecz gdy minie wiek średni – istne 
piekło.
– Tak powiadają.
– W związku z powyższym, Wysoka Komisja jest zdania, że skoro masz nauczyć 
się pewnych rzeczy, powinieneś być małym chłopcem. Wysoka Komisja wyposażyła 
mnie w specyfik umożliwiający taką przemianę. Żeby nie było wątpliwości: będziesz 
z powrotem Wartem.
– Jeśli to oznacza, że miałbym przeżyć całe życie jeszcze raz, to nie, dziękuję 
bardzo – odparł beznamiętnie stary Król.
Spojrzeli na siebie, jakby się obaj przeglądali w lustrze: u jednego i u drugiego 
zewnętrzne kąciki oczu opadały skośnie w dół pod brzemiennymi starością 
powiekami.
– Tylko na dzisiaj wieczór – wyjaśnił Merlin.
– Czy to Eliksir Życia?
– Zgadłeś. Pomyśl, ilu ludzi szukało go bezskutecznie.
– Gdybym to ja go znalazł, wyrzuciłbym bez wahania.
– Mam nadzieję – odparł na to Merlin, popatrując dokoła z roztargnieniem – że 
nie nabrałeś jakichś głupich przesądów na temat dzieci? Bo co do powtórnych 
narodzin, dysponujemy świadectwem poważnych autorytetów w osobach 
krasnoludków. Zauważyłem, że wśród dorosłych zapanował ostatnio brzydki 
zwyczaj tuszowania własnej demoralizacji stwierdzeniem, że dzieci są dziecinne. 
Mam nadzieję, że nie uległeś tej modzie?
– Wiadomo przecież, że dzieci są inteligentniejsze od swoich rodziców.
– To wiadomo tobie i mnie, ale nie ludziom, którzy będą czytali tę książkę.
– Nasi przyszli czytelnicy – ciągnął ponuro mag – mają w swoich makówkach 
raptem trzy idee. Pierwsza: że rodzaj ludzki przewyższa wszystkie inne rodzaje 
fauny. Druga: że wiek dwudziesty przewyższa wszystkie inne stulecia. Trzecia: że 
w dwudziestym wieku osobnik dorosły przewyższa swoje młode. Iluzje te noszą 
wspólną etykietkę: Postęp, a każdy, kto ośmiela się je zakwestionować, naraża się na 
miano smarkacza, reakcjonisty, lub eskapisty. Oto, pożal się Boże, Wielki Pochód 
Rozumu.
– Jest jeszcze czwarty element – dodał po chwili namysłu. – Bełkot naukowy 
i jego ukochany termin: antropomorfizm. Nawet dzieci uchodzą za istoty wyższe od 
zwierząt, w związku z czym nie godzi się wymieniać ich jednym tchem. 
W odpowiedzi na każdą próbę opisu człowieka jako gatunku zwierzęcia, obrońcy 
godności ludzkiej odwracają kota ogonem, krzycząc z oburzeniem, że oto usiłuje się 
zwierzęta przedstawiać jako ludzi, co w ich mniemaniu jest grzechem gorszym od 
bigamii. Może i naukowiec – szydzą – miałby być zwierzęciem? Baju-baju! Trele-
morele!
– Napomknąłeś o czytelnikach: co to za jedni?
– Ci, którzy przeczytają tę książkę.
– Jaką książkę?
– Tę, w której występujemy.
– Więc my występujemy w książce?
– Szkoda czasu, bierzmy się lepiej do roboty – zmienił temat Merlin.
Ujął w dłoń czarodziejską różdżkę, zakasał rękawy i zmierzył pacjenta 
przenikliwym wzrokiem.
– Zgoda? – spytał zdawkowo. Lecz stary Król powstrzymał go.
– Nie! – rzekł tonem przepraszającym, lecz stanowczym. – Moje obecne ciało 
i umysł są owocem wielu lat żmudnych trudów. Postąpiłbym niegodnie, wyrzekając 
się ich. To nie duma, Merlinie, przeszkadza mi stać się na powrót dzieckiem – to 
starość. Gdybym miał odzyskać młodość jedynie ciałem, jakże niestosownym byłoby 
zachowanie starczego umysłu. Gdybyś zaś miał odmłodzić i ciało, i umysł – 
wówczas cały wieloletni trud życia poszedłby na marne. Nie, Mistrzu: to moje 
ostatnie słowo. Trzeba nam wytrwać w takiej życiowej postaci, do jakiej spodobało 
się Bogu nas doprowadzić.
Czarodziej opuścił różdżkę i zaczął biadolić:
– Przecież twój mózg jest teraz jak zwietrzała gąbka! Nie chciałbyś być znów 
młody, skakać, frygać i nie czuć strzykania w kolanach? Być młodym to być 
szczęśliwym, pamiętasz? Chcieliśmy sprawić ci przyjemność...
– Byłaby to zaiste ogromna przyjemność, i dzięki wam za życzliwe zamiary. Ale 
mnie się zdaje, że życie nie służy przyjemności, tylko czemuś całkiem innemu.
Merlin z namysłem żuł koniec różdżki.
– Masz słuszność – orzekł w końcu. – Osobiście od początku byłem przeciwny tej 
propozycji. Jednak trzeba jakoś ożywić twój intelekt, bo inaczej za nic nie pojmiesz 
nowej idei. Masaż mózgu – zakładając, że się uda – nie budzi, mam nadzieję, twoich 
obiekcji? Musiałbym tylko sięgnąć po galwanizator, nadczerwienie i ultrafiolety, 
francuską kredę, szczyptę tego i owego, kroplę adrenaliny i jeden niuch czosnku. 
Znasz ten zabieg?
– Nie, lecz skoro go polecasz...
Merlin wprawnym ruchem wyciągnął dłoń w eter i aparatura jęła się posłusznie 
materializować – jak zwykle w stanie kompletnego bałaganu.



ROZDZIAŁ III


Zabieg był nieprzyjemny. Przypominał energiczne czesanie pod włos albo 
nastawianie skręconej kostki przez brutalnego chirurga, który stale powtarza: 
„proszę się rozluźnić”. Król trzymał się kurczowo tronu, zaciskał powieki, zgrzytał 
zębami i pocił się jak ruda mysz. Gdy otworzył oczy po raz drugi owego wieczoru, 
ujrzał inny świat.
– Boże Święty! – wykrzyknął, zrywając się na równe nogi (nie przeniósł przy tym 
ciężaru ciała na nadgarstki, jak to czynią starcy, wstając z fotela, lecz na dłonie 
i palce). – Widzisz, jakie ten pies ma przepaściste oczy? Świece odbijają się nie na 
powierzchni, a w samym ich dnie – jak na dnie filiżanki. Ciekawe, czemu nigdy 
dotąd tego nie zauważyłem? Ojej, spójrz: widzisz dziurę w cebrzyku Batszeby? 
Trzeba ją będzie koniecznie zacerować. A cóż to za wpis w księdze: Susp.ll Jakimż to 
podstępem nakłoniono nas do wieszania poddanych? Nikt nie zasługuje na karę 
śmierci! Merlinie, dlaczego twoje oczy nie odbijają blasku świec? Czemu dotąd o tym 
nie pomyślałem? W lisich ślepiach blask odbija się na czerwono, w kocich – na 
zielono, w końskich – na żółto, w psich – na pomarańczowo... Spójrz na dziób tego 
sokoła: ma wewnątrz ząb wyszczerbiony jak piła! Gołębiarze i krogulce nie mają 
czegoś podobnego: to musi być cecha gatunku falco. Cóż to za nadzwyczajna 
konstrukcja – namiot! Jedną połową prze do góry, a drugą ciągnie w dół. Ex nihilo res 
fit – coś z niczego. Popatrz na szachownicę: ani chybi szach! Niedoczekanie, musimy 
cofnąć ostatni ruch...
Wyobraźmy sobie zardzewiały rygiel u ogrodowej furtki: od początku założony 
był krzywo, albo furtka z latami opuściła się na zawiasach i nieszczęsny rygiel od 
niepamiętnych czasów nie trafiał w klamrę: trzeba go było walić młotkiem, albo, 
lekko uniósłszy furtkę, wciskać siłą na miejsce. A teraz wyobraźmy sobie, że się go 
zdjęło, przetarło szmerglem, wymyło w nafcie, przeszlifowało drobnym papierem 
ściernym, naoliwiło jak należy i powierzyło zręcznemu majstrowi, który przykręcił 
go z powrotem tak umiejętnie, że dość lekko tknąć palcem, a zasuwka zamyka się 
i otwiera – zda się, że wystarczyłoby musnąć ją piórkiem albo tylko dmuchnąć. Jakże 
się czuje taki naoliwiony rygiel? Zapewne tak, jak rekonwalescent po długiej 
gorączce. Zachwycony rozkosznym doznaniem skutecznego ruchu, marzy tylko 
o tym, aby go ktoś bez końca zasuwał i odsuwał.
Szczęście jest bowiem tylko produktem ubocznym sprawnego działania, tak jak 
światło – produktem ubocznym przepływu prądu w przewodach. Gdy prąd płynąć 
nie może – światło nie rozbłyska. Dlatego nie znajduje szczęścia ten, kto szuka samej 
przyjemności. Człowiek musi dążyć do tego, aby być jak ten rygiel dobrze 
naoliwiony, jak niezakłócony dopływ prądu, jak rekonwalescent, którego oczy, do 
niedawna przyćmione bólem i gorączką tak, że otwarcie ich było istną torturą, 
śmigają oto bystro na wszystkie strony, jak młode rybki w najczystszej krynicy. Oczy 
działają, prąd działa, rygiel działa. Dlatego świeci światło. Oto czym jest szczęście: 
sprawnym działaniem.
– Dalej, nie krępuj się – rzekł Merlin. – Pociąg nam nie ucieknie.
– Pociąg? – zdziwił się Artur.
– O, przepraszam! Nieważne. To tylko takie powiedzonko; mój znajomy 
kwitował nim pochwały postępu ludzkości. Ale, ale – wyglądasz mi znacznie lepiej, 
czy możemy już ruszać do jaskini?
– W każdej chwili.
Nie zwlekając, unieśli klapę namiotu i ulotnili się, pozostawiając śpiącą charcicę 
na straży zakapturzonego sokoła. Szelest ciężkiej materii zaniepokoił ptaka, który jął 
skrzeczeć przenikliwie, pragnąc zwrócić na siebie czyjąkolwiek uwagę.
Wyprawa dała się we znaki obu wędrowcom. Porywisty wiatr, tym bardziej 
dokuczliwy w szybkim marszu, co chwila zarzucał im brody na plecy, to z lewa, to 
z prawa, zależnie od tego, w którą stronę się zwrócili, a szarpał tak, jakby nakręcał je 
na ciasne papiloty. Pognali przez równiny Salisbury, mijając tajemniczy kamienny 
krąg Stonehenge, gdzie Merlin w przelocie rzucił donośne pozdrowienie 
niewidzialnym dla Artura starożytnym bogom – Cromowi, Beleusowi i reszcie. 
Przemknęli ponad Wiltshire, dostojnie przemaszerowali skrajem Dorset, jednym 
szusem przesadzili Devon. Zostawili za sobą równiny, płaskowyże, lasy, bagna 
i pagórki. Połyskliwe rzeki śmigały obok niczym szprychy rozkręconego koła. 
Zatrzymali się dopiero w Kornwalii, przy starożytnym kurhanie, podobnym do 
wielkiego kretowiska: z boku czernił się otwór wejścia.
– Zapraszamy. Artur stał jak wryty.
– Ja tu już kiedyś byłem...
– Owszem.
– Ale kiedy?
– Sam sobie przypomnij.
Król usilnie grzebał w pamięci, czuł jednak, że odpowiedź czai się gdzieś głęboko 
w sercu.
– Nie wiem – poddał się wreszcie. – Nie pamiętam.
– Wejdźmy, to sobie przypomnisz.
Wkroczyli w labirynt korytarzy; szli, mijając boczne odnogi, wiodące do sypialni, 
śmietników, spiżarni i pomieszczeń, do których chodzi się umyć ręce. Król zatrzymał 
się wreszcie i, kładąc dłoń na ryglu drzwi w samym końcu korytarza, obwieścił:
– Wiem, gdzie jestem.
Merlin obserwował go bez słowa.
– To borsucza nora, którą zwiedziłem, będąc dzieckiem.
– Brawo!
– Merlinie, ty potworze! To ja cię przez pół życia opłakiwałem, pewien, że tkwisz 
uwięziony w jakiejś dziurze niczym, nie przymierzając, rozlazła ropucha – a ty przez 
cały ten czas siedziałeś sobie w Sali Kombinacyjnej, jak u Pana Boga za piecem, 
rozprawiając z borsukami!
– Otwórz drzwi i zajrzyj do środka.
Artur usłuchał. Ujrzał znajomą komnatę: na ścianach wizerunki dawno zmarłych 
bobrów, słynących zaletami ducha i umysłu, robaczki świętojańskie, mahoniowe 
wachlarze i uchylny pulpit, dzięki któremu karafki krążyć mogły z łap do łap. Te 
same nadjedzone przez mole togi, te same krzesła obite kurdybanem. A co 
najważniejsze: ci sami starzy przyjaciele – cała przezacna, przekomiczna kompania.
Wszyscy, jak jeden mąż, unieśli się z miejsc na powitanie Króla, mocno 
skonfundowani – po części tak nagle spełnioną, a długo oczekiwaną niespodzianką, 
po części zaś tym, że nigdy jeszcze nie oglądali prawdziwego monarchy: bali się, czy 
to nadal ten sam dawny Artur. Mimo to, postanowili przyjąć go godnie. Ustalili, że 
najstosowniej będzie wstać na powitanie i skłonić się uprzejmie, z dyskretnym 
uśmiechem. Odbyli też pospieszną konsultację w sprawie tytułowania gościa: czy 
mówić do niego „Wasza Wysokość”, czy po prostu „Panie”, i czy całować w rękę. 
Ciekawi byli bardzo, czy znacznie się zmienił, a także – o, poczciwiny! – czy w ogóle 
ich pamięta.
Stanęli półkolem na wprost paleniska: borsuk, unosząc się dumnie, spuścił 
z kolan prosto do popielnika istną lawinę papierów; zaskroniec rozwinął się 
i mlasnął hebanowym językiem, którym zamierzał w razie konieczności polizać 
królewską dłoń; Archimedes podskakiwał w miejscu z niecierpliwości 
i ukontentowania, rozpościerając do połowy skrzydła i furkocząc nimi, jak 
zgłodniały pisklak domagający się karmienia; Balin po raz pierwszy w życiu 
wyglądał na załamanego, lękał się bowiem, że został zapomniany; Kawałła do tego 
stopnia zmogła nawałnica uczuć, że oddalił się w kąt i zwymiotował; koza, 
wiedziona intuicją, od dawna trwała w pozie cesarskiego powitania; jeż stał w pozie 
lojalnej i wyprostowanej na dalekim skraju, kazano mu się bowiem odsunąć od 
reszty towarzystwa z powodu pcheł – mimo to nie tracił nadziei, że jego szczery 
patriotyzm i gorliwość zostaną dostrzeżone. Nawet olbrzymi wypchany szczupak 
(którego wcześniej tu nie było), wiszący nad kominkiem poniżej Ojca Założyciela, 
zdawał się spoglądać na Artura błagalnym okiem.
– Ludkowie moi! – zawołał wzruszony Król.
Na to wszyscy spiekli raka i zaszurali łapami, mrucząc coś tam o za niskich 
progach na królewskie nogi, i „Pokornie Witamy Waszą Wysokość”, i „Miał być 
transparent, ale gdzieś się zawieruszył”, i „Czy aby Wasza Miłość nie przemoczył 
nóg?”, i „Do usług Waszej Miłości”, i „Och, jak to dobrze zobaczyć się znów po tylu 
latach!” A jeż zasalutował służbiście i huknął gromko: „Wiwat Brytania!”.
Już po chwili odmłodzony Artur potrząsał serdecznie prawicami zebranych, 
całując każdego w oba policzki i klepiąc po grzbiecie, aż łzy stawały w ślepiach.
– Nie przypuszczaliśmy... – mruczał bóbr, siąkając nosem.
– Baliśmy się, że o nas zapomniałeś...
– Jak się powinno mówić: Wasza Wysokość czy Panie? Na to ostatnie Artur 
chętnie odpowiedział:
– Wasza Wysokość mówi się do cesarza; do zwyczajnego króla wystarczy Panie.
Od tej chwili stał się dla nich z powrotem Wartem. Koniec ceregieli.
Gdy emocje nieco opadły, Merlin zamknął drzwi sali i objął kontrolę nad 
sytuacją.
– Proszę o ciszę! – zarządził. – Oto stoi przed nami wielkie zadanie, a czas nagli. 
Spocznij, Królu; zasiądź na honorowym miejscu, ty bowiem jesteś naszym wodzem, 
tym, który dźwiga najcięższe trudy i znosi cierpienia. A ty, jeżu, będziesz nam dzisiaj 
Ganimedesem: pędź no duchem do piwniczki po maderę, a spiesz się! Rozdaj 
wszystkim wielkie puchary i zaczynajmy posiedzenie.
Pierwszy puchar jeż podał Arturowi, usługując mu, jak przystało, z ugiętym 
kolanem (nic to, że jeden brudny paluch wsadził do szklanicy). Potem podchodził do 
kolejnych uczestników kręgu, a tymczasem Wart miał okazję rozejrzeć się po 
komnacie.
Sala Kombinacyjna zmieniła się jednak nieco od czasu jego ostatniej wizyty, 
a wszystkie zmiany nosiły silne piętno osobowości Merlina. Po pierwsze: na każdym 
wolnym krześle, na podłodze i na stołach leżały księgi – tysiące rozlicznych ksiąg, 
pootwieranych na ważnych cytatach i zapomnianych natychmiast po otwarciu, 
o czym świadczyły pokrywające je warstewki kurzu. Były to dzieła tak znamienitych 
autorów jak: Thierry, Pinnow, Gibbon, Sigismondi, Duruy, Prescott, Parkman, 
Jusserand, d’Alton, Tacyt, Smith, Trevelyan, Herodot, Dean Millman, MacAllister, 
Geoffrey z Monmouth, Wells, Clausewitz, Giraldus Cambrensis (również zaginione 
tomy dotyczące Anglii i Szkocji). Także Wojna i pokój Tołstoja, Komiczna historia 
Anglii, tudzież Kronika Saska, i Czterej Mistrzowie. Także Zoologia kręgowców Beera, 
Rozprawy o ewolucji człowieka Elliotta-Smitha, Zmysły owadów Eltringhama, Pospolite 
omyłki Browne’a. Jak również Aldrovandus, Matthew Paris, Bestiariusz Fizjologusa, 
pełne wydanie Frazera, a nawet Zeus A.B. Cooka. Ponadto encyklopedie, tablice 
anatomiczne ciał ludzkich i innych, leksykony (np. Witherby) dotyczące wszelkich 
gatunków zwierząt, słowniki, tablice logarytmiczne oraz wielotomowy Narodowy 
Słownik Biograficzny. Na jednej ze ścian widniała tabela porównawcza, której 
rubryki, wypełnione kaligrafią Merlina, dowodziły podobieństwa dziejów ras 
ludzkich na przestrzeni ostatnich dziesięciu tysięcy lat. Asyryjczycy, Sumerowie, 
Mongołowie, Aztekowie, i tak dalej, różnili się między sobą barwą atramentu, a lata 
– p.n.e. lub n.e. – wypisano wzdłuż linii pionowej po lewej stronie tabeli. Na innej 
znów ścianie wisiał wykres jeszcze ciekawszy – obrazujący triumf i upadek ras 
zwierzęcych na przestrzeni ostatniego miliarda lat. Gdy wyznaczona na diagramie 
krzywa rozwoju gatunku sięgała poziomej asymptoty, gatunek ów znikał z wykresu 
– co oznaczało, że wyginął. Do najpóźniej wymarłych należał łoś irlandzki. 
Sporządzona dla zabawy mapa obrazowała rozmieszczenie gniazd miejscowego 
ptactwa z ubiegłej wiosny. W kącie sali, z dala od ognia, stał stół z mikroskopem, 
nastawionym na umieszczony pod szkiełkiem wzorcowy mikropreparat układu 
nerwowego mrówki. Na tym samym stole leżały czaszki ludzi, małp 
człekokształtnych, ryb i dzikich gęsi, również spreparowane, aby unaocznić stosunek 
objętościowy mózgoczaszki do trzewioczaszki u poszczególnych gatunków. 
W innym kącie urządzono rodzaj laboratorium: w nieopisanym wprost bałaganie 
tłoczyły się tam retorty, probówki, centryfugi, hodowle bakterii, zlewki oraz flaszki 
oznaczone etykietkami: Melatonina, Adrenalina, Politura, Curry, Gin. Na ostatniej 
etykietce widniał ołówkowy dopisek: „Uwaga! Poziom płynu w tej butelce został 
ZAZNACZONY!”. W gablotach widać było żywe modliszki, szarańcze i inne owady, 
a dokoła po całej podłodze walały się wspomnienia po chwilowych pasjach Merlina: 
kije do krykieta, druty do dziergania, plakatówki, rylce linorytnicze, latawce, 
bumerangi, kleje, skrzynki po cygarach, domowej produkcji instrumenty dęte 
drewniane, książki kucharskie, warkotka, luneta, puszka mazi do szczepienia drzew 
oraz kosz na bieliznę, z nadrukiem na spodzie: „Fortnum and Mason’s”.
Stary Król wydał głębokie westchnienie ulgi: porzucona rzeczywistość ulotniła 
się z jego pamięci.
– Szanowny borsuku – ozwał się Merlin władczym tonem ważniaka. – Zechciej 
mi podać protokół ostatniego zebrania.
– Nie spisano protokołu. Zabrakło atramentu.
– Mniejsza z tym. Niech będą zapiski o Bezprzykładnym Wiktoriańskim 
Zadufaniu.
– Użyto ich na podpałkę.
– A niech to kaczki zdepczą! Dawaj Przepowiednie.
– Służę najuprzejmiej – rzekł z dumą borsuk i schylił się, aby zgarnąć do kupy 
lawinę papierzysk, które spadły w popielnik, gdy wstawał na powitanie Artura. – 
Trzymałem je w pogotowiu – dodał. – Na wszelki wypadek.
Niestety, ogień dosięgnął dokumentów: nim borsuk zdmuchnął płomień i podał 
plik czarodziejowi, wszystkie stronice były do połowy nadpalone.
– Tego już za wiele! – zirytował się Merlin. – Coście uczynili z Traktatem 
o Człowieku i Rozprawą o Przemocy?
– Jeszcze przed chwilą miałem je pod łapą...
Nieszczęsny borsuk, który pełnił w zgromadzeniu rolę sekretarza, lecz nie 
najlepiej się z niej wywiązywał, jął gorączkowo grzebać pośród bumerangów, bez 
skutku wytężając krótkowzroczne oczy. Był bardzo zawstydzony i zdenerwowany.
Głos zabrał Archimedes:
– Sądzę, Mistrzu, że łatwiej załatwimy sprawę bez dokumentów; omówmy ją 
raczej.
Merlin zgromił go wzrokiem bazyliszka.
– Wystarczy rzecz wyłuszczyć – dodał zaskroniec. Merlin i jemu posłał 
mordercze spojrzenie.
– Tak czy owak – poparł przedmówców Balin – musimy w końcu dojść do 
omówienia.
Merlin przestał gromić dyskutantów wzrokiem i zaczął się dąsać.
Kawałł zbliżył się chyłkiem do Króla i, zerkając nań błagalnie, wślizgnął się na 
dostojne kolana – czego mu nie wzbroniono. Koza wpatrywała się w ogień 
błyszczącymi klejnotami oczu. Borsuk wrócił na miejsce z miną winowajcy. 
Nieoczekiwanie dla wszystkich, ciszę przerwał jeż, siedzący w swoim kącie, z dala 
od towarzystwa, w przykładnej pozie wzorowego ucznia, z łapkami złożonymi na 
podołku.
– Powiedzcie mu – rzekł śmiało.
Wszyscy spojrzeli nań zdumieni, ale jeż nie dał się zbić z pantałyku. Wiedział, 
czemu stronią od niego, ale w końcu każdy ma prawo głosu.
– Powiedzcie mu – powtórzył.
– Bardzo chciałbym się dowiedzieć – powiedział Król. – Na razie nie rozumiem 
nic a nic; wiem tylko tyle, że sprowadzono mnie tutaj dla zapełnienia luk w dość 
niecodziennym wykształceniu, które odebrałem w dzieciństwie. Czy mógłbym 
prosić o bliższe wyjaśnienia?
– Rzecz w tym – rzekł Archimedes – że nie wiadomo, od czego zacząć.
– W takim razie zacznijmy od komisji: czemu powstała i czym się zajmuje?
– Można nas nazwać Komisją Badania Przemocy Rodzaju Ludzkiego. Próbujemy 
rozwikłać waszą zagadkę.
– To Komisja Królewska! – uzupełnił dumnie borsuk. – Uznaliśmy, że mieszany 
skład zwierząt zagwarantuje nam fachowe doradztwo w różnych dziedzinach...
Merlin nie wytrzymał: dąsy dąsami, ale nie umiał milczeć, gdy inni gadają.
– Proszę o głos – przerwał borsukowi. – Ja wiem, od czego zacząć, i zaraz to 
uczynię. Cisza na sali i słuchać!
– Mój drogi Warciu – podjął po chwili, w której jeż zdążył zawołać: „Uwaga! 
Uwaga!”, a zaraz potem: „Cisza! Cisza!”. – Na wstępie muszę cię prosić, abyś sięgnął 
myślą do początków swej edukacji pod moim kierunkiem. Pamiętasz, jak to było?
– Miałem dużo do czynienia ze zwierzętami.
– Ano właśnie. A przyszło ci kiedyś do głowy, że nie dzieje się to dla czystej 
frajdy?
– Miałem frajdę co się zowie...
– No tak, ale po co, zapytujemy cię uprzejmie, zadawałeś się z tymi wszystkimi 
zwierzakami?
– Lepiej sam mi powiedz.
Merlin założył nogę na nogę, zaplótł ręce i marsowo zmarszczył brwi.
– Na świecie – rzekł z powagą – żyje dwieście pięćdziesiąt tysięcy gatunków 
stworzeń, z czego co najmniej dwa tysiące osiemset pięćdziesiąt gatunków stanowią 
ssaki, do których zalicza się i człowiek. Każdy gatunek uprawia jakąś formę polityki 
(mój serdeczny druh Arystoteles popełnił jedyny błąd, definiując człowieka jako 
„zwierzę polityczne”), a jednak człowiek – ta niewiele znacząca mizerota wśród 
dwustu czterdziestu dziewięciu tysięcy dziewięciuset dziewięćdziesięciu dziewięciu 
innych istot – z uporem drepcze w kółko swą tragiczną polityczną koleiną, nie 
bacząc na otaczające go ćwierć miliona innych zgoła przykładów. Co jeszcze 
dziwniejsze: człowiek pozostał parweniuszem wśród całej reszty, która w większości 
zdołała, lepiej lub gorzej, rozwiązać swoje problemy polityczne na tysiące lat przed 
jego stworzeniem. Wśród wysokiej komisji rozległy się pomruki aprobaty, 
a zaskroniec wtrącił grzecznie:
– Właśnie dlatego, Królu, nauczyciel zapoznał cię z naturą: abyś, gdy przyjdzie ci 
samemu zmagać się z ludzką zagadką, rozejrzał się po świecie.
– Polityka wszystkich zwierząt – dodał borsuk – ma na celu powstrzymanie 
Przemocy.
– Nie zauważyłem... – zaczął Artur, lecz Merlin przerwał mu w pół słowa.
– Oczywiście, że nie zauważyłeś. Chciałeś powiedzieć, że zwierzęta nie 
uprawiają polityki. Posłuchaj mojej rady i przemyśl to jeszcze raz.
– Czyżby ją uprawiały?
– Naturalnie, i to na ogół z doskonałym skutkiem. Jedne – jak liczne mrówki – są 
komunistami lub faszystami; inne – jak dzikie gęsi – anarchistami. Są także socjaliści 
– to niektóre pszczoły. A pośród trzech tysięcy rodzin mrówek trafiają się wyznawcy 
ideologii innych niż faszyzm. Nie wszyscy są zwolennikami niewolnictwa i wojny. 
Mamy też wśród zwierząt bankierów – to wiewiórka i niedźwiedź, hibernujący na 
uciułanym tłuszczu. Każde gniazdo, nora i żerowisko stanowią własność prywatną: 
czy uważasz, że wrony, króliki, płotki i inne stworzenia stadne byłyby zdolne żyć 
obok siebie, gdyby nie uporały się jakoś z zagadnieniami Demokracji i Siły?
Był to widocznie oklepany temat, bo Artur nie zdążył nawet otworzyć ust, a już 
borsuk pospieszył z zastrzeżeniem:
– Jeszcze nigdy nie dałeś nam przykładu na istnienie w naturze kapitalizmu. Idę 
o zakład, że go tam nie znajdziesz!
Merlin skrzywił się żałośnie.
– A skoro nie ma przykładu, to znaczy, że kapitalizm jest ustrojem 
nienaturalnym! – podsumował triumfalnie borsuk.
Wypada tu wspomnieć, że borsuk zdradzał proradzieckie ciągotki. Po kilku 
stuleciach nieustannych dyskusji z Merlinem, on sam i pozostali swobodnie 
operowali czarodziejskimi zaklęciami w rodzaju „bolszewizm” czy „faszyzm”, 
niczym urodzeni rewolucjoniści.
Merlin natomiast był zatwardziałym konserwatystą (co, zważywszy, że żył pod 
prąd czasu, czyni go osobnikiem postępowym), lecz, niestety, nie miał zbyt mocnych 
argumentów.
– Pasożytnictwo – zaczął – istnieje w przyrodzie od czasów najdawniejszych, 
weźmy choćby kukułkę i pchłę.
– Nie mówimy o pasożytnictwie. Przedmiotem dyskusji jest kapitalizm, który ma 
ściśle ustaloną definicję. Czy możesz podać choćby jeden przykład gatunku – 
wyłączając człowieka – którego przedstawiciele wyzyskują pracę swych 
pobratymców? Nawet pchły nie wyzyskują pcheł.
– Pewien gatunek małp człekokształtnych – odparł Merlin – wymaga w niewoli 
nieustannego nadzoru. Gdy nie są pilnowane, osobniki dominujące pozbawiają 
towarzyszy jadła, zmuszając ich wręcz do zwracania tego, co już przełknęli, a tym 
samym skazując na głodówkę.
– Przykład niezbyt przekonujący.
Merlin założył ręce i skrzywił się najżałośniej jak umiał. Po dłuższej chwili zebrał 
się na odwagę, zaczerpnął głęboko tchu i śmiało stawił czoło prawdzie.
– Istotnie, przykład jest marny. Nie potrafię wskazać występowania kapitalizmu 
w przyrodzie.
Ledwie wyrzekł te słowa, ręce same mu się rozplotły, a pięść jednej uderzyła 
triumfalnie w otwartą dłoń drugiej.
– Mam! – krzyknął Merlin. – Wiedziałem, że mam słuszność co do kapitalizmu! 
Patrzyliśmy na problem od złej strony!
– Jak zwykle.
– Główna specjalizacja każdego gatunku zwierząt wydaje się nienaturalna 
wszystkim innym gatunkom. Fakt, że przyroda nie dostarcza przykładów 
kapitalizmu nie oznacza, że kapitalizm jest nienaturalny w odniesieniu do człowieka 
– że jest wbrew naturze. Równie dobrze moglibyśmy bowiem powiedzieć, że żyrafa 
zachowuje się wbrew naturze, ogryzając z liści czubki drzew – skoro żadna inna 
antylopa nie posiada równie długiej szyi. Albo, że wbrew naturze było wyjście 
z wody pierwszych zwierząt wodno-lądowych, ponieważ w owym czasie nie było na 
świecie więcej takich stworzeń. Kapitalizm to specjalność człowieka, tak jak szare 
komórki. Natura nie zna drugiego stworzenia obdarzonego mózgiem podobnym do 
ludzkiego – a to przecież nie znaczy, że mózg człowieka jest nienaturalny. 
Przeciwnie: cecha ta wyróżnia nas w przyrodzie. To samo z kapitalizmem: jest on 
typowo ludzką specjalnością – ludzkim klejnotem w koronie! Kto wie, czy kapitalizm 
nie jest naturalną konsekwencją działania wysoce rozwiniętego mózgowia? Czemuż 
by bowiem inaczej jedyny znany nam z natury przykład kapitalizmu – mam na myśli 
wspomniane wcześniej małpy człekokształtne – dotyczył antropoidów, których 
mózgi są pokrewne mózgowi ludzkiemu? Tak, tak, zawsze czułem, że słusznie 
pozostaję drobnym kapitalistą. Wiedziałem, że z jakiegoś powodu Rosjanie z czasów 
mojej młodości zbłądzili ideologicznie. Fakt, że jakieś zjawisko jest unikalne, nie 
znaczy, że jest ono złe: przeciwnie – znaczy, że jest dobre. Dobre, naturalnie, dla 
człowieka, a nie dla innych zwierząt. Oznacza bowiem...
– Czy zdajesz sobie sprawę – przerwał mu Archimedes – że publiczność od paru 
minut nie rozumie z twojej tyrady ani słowa?
Stropiony Merlin spojrzał na ucznia, który śledził był jego wywód głównie 
wzrokiem; potem popatrzył po kolei na resztę słuchaczy.
– Najmocniej was przepraszam.
Nagle rozległ się głos Króla, dziwnie senny i nieobecny, jakby Artur przemawiał 
sam do siebie:
– A więc byłem głupcem? Bo nie zważałem na zwierzęta?
– Głupcem! – powtórzył Merlin jak triumfalne echo, wciąż był bowiem radośnie 
oszołomiony wiekopomnym odkryciem istoty kapitalizmu. – Nareszcie 
doczekaliśmy się ziarna prawdy w ustach reprezentanta rodu ludzkiego! Nunc 
dimittis!
W ten sposób dosiadł ulubionego konika: krytyki ludzkiej próżności.
– Próżność ludzka nie zna granic! Weźmy wszechświat: myślą go nie ogarnie, ale 
człowiek bez najmniejszej żenady kurczy go w swym pojęciu do maleństwa, jakim 
jest Układ Słoneczny. Idźmy dalej: przypatrzmy się satelicie Słońca zwanemu Ziemią 
i miriadom alg, czy jak im tam, zamieszkujących akweny morskie, tudzież bytującym 
w naszych własnych ciałach mikrobom, których liczba sięga w nieskończoność. 
Rzućmy okiem na wspomniane już ćwierć miliona gatunków istot żywych i na szmat 
czasu, w którym rodziły się i umierały ich pokolenia. A teraz spójrzmy na człowieka 
– dwunoga, który, z punktu widzenia historii naturalnej, jest jak nowo narodzony 
ślepy szczeniak. Spójrzmy na to... na to czupiradło! – Merlin tak się zaperzył, że nie 
nadążał z odpowiednimi epitetami. – I pomyśleć, że to-to ma czelność mienić się 
homo sapiens] Mało tego: że śmie ogłaszać się panem stworzenia, całkiem jak ten, nie 
przymierzając, pajac Napoleon, gdy sam sobie nakładał koronę! A jak się to-to 
wywyższa nad inne zwierzęta, jak się puszy (Panie, miej w opiece moją duszę 
i ciało!) nawet przed własnymi przodkami! Oto skutki Wielkiego Wiktoriańskiego 
Zadufania – owej zdumiewającej, niepojętej herezji dziewiętnastego stulecia! 
Przypatrzcie się powieściom historycznym Waltera Scotta: ich bohaterowie to albo 
sztywniacy, albo ciepłe kluchy – tylko dlatego, że żyli kilkaset lat temu. A oto wiek 
dwudziesty: co robi nasz człowiek, ten zakochany w sobie zarozumialec?
Trąbi o „postępie ludzkości”, który miał się niby dokonać w minionym 
tysiącleciu (będącym, jak wiadomo, pasmem nieszczęść), a jednocześnie 
z entuzjazmem morduje własnych współbraci. Kiedyż wreszcie pojmie, że na to, aby 
zmienić jedno piórko ptasiego puchu potrzeba miliona lat – gdy jemu się wydaje, że 
zmienił wszystko na świecie, konstruując silnik spalinowy? Zadziera tak nosa od 
czasów Darwina, odkąd usłyszał o ewolucji gatunków. I nie obchodzi go, że cykl 
ewolucji trwa w przyrodzie około miliona lat: on jest pewien, że ewoluował od epoki 
Średniowiecza! W takim tempie może ewoluować silnik spalinowy – ale nie 
człowiek! Poczytajcie sobie Jankesa na Dworze Króla Artura – wściec się można! Jak to-
to patrzy z góry na własnych antenatów, nie mówiąc już o innych zwierzętach! Ręce 
opadają! I jeszcze ma czelność tworzyć Pana Boga na obraz i podobieństwo swoje! 
Wierzcie mi, że tak zwane „rasy prymitywne”, oddające cześć boską zwierzętom, 
wcale nie były głupsze od nas. A przynajmniej cechowała je pokora. Czemuż to Pan 
Bóg nie miałby przybrać na tej ziemi postaci dżdżownicy? Dżdżownic jest, bądź co 
bądź, o wiele więcej niż ludzi, a i ziemia ma z nich pożytek znacznie większy niż 
z człowieka. No bo czym tu się chwalić? W czym się niby przejawia owa cudowna 
wyższość Dwudziestego Wieku nad Średniowieczem, Średniowiecza nad epoką 
kamienia łupanego, a tej z kolei nad światem sprzed narodzin człowieka? Czy 
człowiek lepiej od innych istot panuje nad własną Przemocą, Agresją i Własnością? 
I cóż on takiego chwalebnego czyni? Morduje osobniki własnego gatunku! 
Obliczono, że w okresie między rokiem 1100 a 1900 Anglicy toczyli wojny przez lat 
czterysta dziewiętnaście, a Francuzi – przez trzysta siedemdziesiąt trzy; słyszeliście 
o tym? Albo o badaniach Lapouge’a, z których wynika, że co stulecie ginie w Europie 
dziewiętnaście milionów ludzi? Ich krew zdolna byłaby zasilić fontannę, pompującą 
siedemset litrów na godzinę, od początku historii rodu ludzkiego! I jeszcze jedno, 
łaskawy panie: zjawisko Wojny jest w Naturze – pomijając, rzecz jasna, człowieka – 
taką rzadkością, że praktycznie nie istnieje. Spośród wszystkich wspomnianych 
dwustu pięćdziesięciu tysięcy gatunków zwierząt, wojny toczy może z dziesięć. 
Gdyby Natura raczyła kiedyś zwrócić uwagę na to nieznośne małe paskudztwo 
zwane człowiekiem – oszalałaby ze zgrozy.
– Już kończę – zapewnił, spuszczając nieco z tonu. – Dajmy na chwilę pokój 
moralności i zastanówmy się, czy owo haniebne stworzenie wpływa może znacząco 
na swój świat w sensie materialnym? Czy dla obiektywnego oka Natury jest lepiej 
widoczne niż bakteria lub koralowiec, z racji zmian, jakie swą działalnością 
wprowadza na powierzchni ziemi?



ROZDZIAŁ IV


Oszołomiony tyradą Król odparł uprzejmie: – Oczywiście, że tak. Oczywiście, że 
nasza działalność jest ważna dla natury.
– Dowody! – zażądał krótko srogi preceptor.
– Dość spojrzeć na budowle, które człowiek wzniósł na ziemi, na miasta, na pola 
uprawne...
– Dość spojrzeć na Wielką Rafę Koralową... – wpadł mu w słowo Archimedes, 
zerkając w sufit z miną niewiniątka. – Budowla ta mierzy dwa tysiące kilometrów 
długości, a jej konstruktorami są jamochłony.
– Przecież to tylko rafa!
Merlin swoim zwyczajem cisnął czapką o ziemię.
– Kiedyż ty się oduczysz myśleć jak człowiek! Wiesz, co by ci mógł na to 
odpowiedzieć koralowiec? Że Londyn to przecież tylko miasto!
– No tak, ale gdyby ustawić jedno przy drugim wszystkie miasta świata...
– Spróbuj – rzekł Archimedes. – A ja wtedy ustawię jedna przy drugiej wszystkie 
wyspy koralowe świata i atole. Potem je dokładnie zważymy i zobaczymy, co 
zobaczymy.
– Zgoda – rzekł na to Artur. – Gotów jestem przyznać, że jamochłon odgrywa 
w przyrodzie rolę znaczniejszą niż człowiek. Ale to tylko jeden gatunek stworzenia...
– O ile pamiętam – wtrąciła skromnie koza – Komisja nasza dysponuje notatką na 
temat bobra, z której wynika, że dziełem tego zwierzęcia są całe morza 
i kontynenty...
– Ptaki – dorzucił Balin z wystudiowaną nonszalancją – roznosząc w swych 
odchodach nasiona drzew, wyhodowały ponoć lasy i puszcze tak wielkie, jak na 
przykład...
– A króliki – przerwał mu jeż – o mały włos nie wyludniły całej Australii!
– Otwornice, których wapienne skorupki utworzyły słynne białe klify Dover...
– Szarańcza...
Merlin uniesieniem ręki zarządził ciszę.
– Wystarczy jeden przykład – rzekł z godnością. – Opowiedzcie mu 
o dżdżownicy.
Zebrani jęli na to deklamować chórem:
– Słynny przyrodnik Darwin obliczył, że w każdym akrze ziemi uprawnej żyje 
około dwudziestu pięciu tysięcy dżdżownic, które w samej Anglii przewracają 
rocznie trzysta dwadzieścia milionów ton gleby. Dżdżownice spotykane są na całym 
prawie świecie. W ciągu trzydziestu lat zdolne byłyby przekopać powierzchnię całej 
kuli ziemskiej na głębokość siedmiu cali. „Ziemia bez dżdżownic – jak powiedział 
nieśmiertelnej pamięci Gilbert White – w krótkim czasie stałaby się zimna, twarda, 
pozbawiona fermentacji, a co za tym idzie-jałowa”.



ROZDZIAŁ V


Coś mi się zdaje... – rzekł Król wesoło, gdyż wzniosłe rozważania oderwały go 
całkowicie od spraw Mordreda i Lancelota, daleko od świata, w którym – jak to 
mówią w Królu Lirze – ludzkość zżera się sama, niczym potwory z głębin; Artur 
przeniósł się w świat pokoju, gdzie ludzie rozmyślają, dyskutują i kochają się, 
w świat wolny od nędzy działania.
– Coś mi się zdaje – jeśli prawdą jest to, co mówicie – że moim bliźnim dobrze by 
zrobiła mała lekcja pokory. Gdyby tak można było nauczyć ich patrzenia na siebie 
jak na każdy inny gatunek ssaka... Nowość tego doznania działa jak balsam. 
Powiedzcie mi, proszę, do jakich wniosków doszła Wysoka Komisja w kwestii 
zwierzęcia zwanego człowiekiem – nie wątpię, że debatowaliście na jego temat?
– Zacznijmy od kłopotów z imieniem.
– Czyim imieniem?
– Ludzkim – wyjaśnił zaskroniec. – Przymiotnik sapiens w imieniu homo sapiens 
wydał nam się niedorzeczny, lecz nie wiadomo było, czym go zastąpić.
– Pamiętasz, jak ci Merlin tłumaczył, dlaczego zięba nosi przydomek coelebsl 
Dobry przymiotnik winien, jak sama nazwa wskazuje, definiować przymioty danego 
osobnika.
– Pierwsza propozycja brzmiała, oczywiście, ferox, gdyż nie ma wśród zwierząt 
większego gwałtownika niż człowiek.
– Ciekawe, że właśnie ferox: i mnie to słowo przyszło do głowy jakąś godzinę 
temu. Ale przyznaj się, że nieco przesadzasz, nazywając człowieka większym 
gwałtownikiem niż, dajmy na to, tygrysa.
– Uważasz, że przesadzam?
– Z moich obserwacji wynika, że ludzie są na ogół przyzwoici...
Merlin zdjął okulary, westchnął ciężko, przetarł szkła, umieścił je z powrotem na 
nosie i przyjrzał się uczniowi z wielkim zaciekawieniem – jakby sprawdzał, czy mu 
nie rosną ośle uszy.
– Spróbuj sobie przypomnieć ostatni spacer – polecił tonem łagodnej perswazji.
– Spacer?
– W rzeczy samej. Najlepiej po angielskich łąkach. Idzie sobie beztrosko homo 
sapiens, delektuje się chłodem wieczoru. Wyobraź to sobie. W krzakach poświstuje 
szpak. Czy milknie na widok człowieka i odfruwa z przekleństwem na dziobie? 
Skądże znowu! Wyśpiewuje jeszcze głośniej; mało tego – podlatuje i siada 
wędrowcowi na ramieniu. A tam dalej zajączek skubie rżysko. Czy zmyka 
w popłochu do nory? A gdzie tam! Pędzi w podskokach do naszego człowieka. Za 
nim mysz polna, zaskroniec, lis, jeż i borsuk. Nie chowają się, lecz radośnie witają 
człowieka...
– Biada! – wykrzyknął nagle ze świętym oburzeniem. – Nie ma w Anglii 
stworzenia, które, widząc cień człowieka, nie pierzchałoby jak dobra dusza z czyśćca. 
Czy to ssak, czy ptak, czy ryba – wszystko przed nim zmyka. A gdy nasz 
spacerowicz zapędzi się nad rzekę, nawet ryby czmychają w głębinę... Zaprawdę, 
wiele zła trzeba wyrządzić, aby stać się postrachem istot wszystkich trzech 
żywiołów!
– A nie myśl sobie – dodał pospiesznie, dotykając oburącz Arturowego kolana – 
że te stworzenia uciekają również przed sobą nawzajem. Może gdyby na ścieżce 
pokazał się lis, zając dałby nura w zarośla – ale ptak na drzewie i cała reszta 
przyjęłyby nadejście lisa ze spokojem. Gdyby górą przemknął jastrząb, kos skuliłby 
się w gnieździe, ale na lisie nie zrobiłoby to najmniejszego wrażenia. Jedynie 
człowiek, wierny członek Towarzystwa Pastwienia się nad Zwierzętami, sieje 
postrach wśród wszystkiego, co żywe.
– Chwileczkę – przerwał mu Artur. – Nie te stworzenia mamy zwykle na myśli, 
mówiąc „dzikie zwierzęta”; a taki tygrys?
Merlin uciszył go uniesieniem ręki.
– Proszę bardzo: przenieśmy nasz spacer w indyjską dżunglę. Nie znajdziesz tam 
tygrysa, kobry ani słonia, które by nie zmykały przed człowiekiem. W najgorszym 
razie – choć niezmiernie rzadko – zaatakuje go tygrys oszalały z bólu zębów albo 
kobra, zmuszona do samoobrony. Lecz gdy na ścieżce w dżungli spotka się zdrowy 
człowiek ze zdrowym tygrysem – zawsze ten drugi ustępuje z drogi. Nie umykają 
przed człowiekiem tylko te stworzenia, które go nigdy nie widziały: foki, pingwiny, 
ptaki dodo i wieloryby mórz arktycznych – ufność wobec człowieka przywiodła te 
gatunki na skraj zagłady. Nawet komar i pchła, które pasożytują na człowieku, lękają 
się panicznie swego gospodarza i starają się trzymać poza zasięgiem jego ciężkiej 
ręki.
– Homo ferox – ciągnął Merlin – to rzadki dziw natury: zwierzę, które zabija dla 
przyjemności! Nie ma na tej sali stworzenia, które by się nie wzdragało przed 
zabijaniem – chyba że z głodu. Człowiek natomiast z demonstracyjnym niesmakiem 
spogląda na dzierzbę, która trzyma w dziupli ślimaki i inne mięsne zapasy, 
ponabijane na kolce – ale nie wzrusza go bynajmniej, że wokół jego własnej zasobnej 
spiżarni biega na uwięzi dorodny byczek i stado owieczek o inteligentnych, 
wrażliwych pyszczkach, a cała ta gromada hodowana jest tylko po to, aby u progu 
dojrzałości pójść pod nóż i zaspokoić apetyt swego mięsożernego gospodarza, który 
nie ma nawet zębów typowych dla mięsożercy! Powinieneś koniecznie przeczytać 
list Lamba do Southeya: wspomina się tam o pieczeniu żywych kretów, uciesznych 
zabawach z chrabąszczami, uwiązywaniu kotom pęcherzy do ogonów, kurczeniu 
mięsa żywych flader przez ich nacinanie, a także o wędkarzach – owych 
„poczciwych sprawcach nieznośnych boleści”. Oto cały homo ferox – Pomysłodawca 
Pastwienia się nad Zwierzętami, gotów poświęcić bajońskie sumy na hodowlę 
bażantów dla samej przyjemności ich zabijania, tresować jedne gatunki stworzeń do 
mordowania innych, podpalać żywe szczury – co na własne oczy widziałem 
w Irlandii – aby ich przeraźliwe piski odstraszyły inne okoliczne gryzonie, 
rozmyślnie rujnować wątroby udomowionych gęsi na swoje ulubione pasztety, 
odpiłowywać bydłu rogi celem usprawnienia jego transportu do rzeźni, wykluwać 
oczy szczygłom, by zmusić je do śpiewu, gotować żywcem homary i krewetki, 
słuchając ich żałosnych popiskiwań, wypowiadać wojny własnemu gatunkowi, 
wyrzynając w każdym stuleciu dziewiętnaście milionów osobników, dokonywać 
publicznych egzekucji na bliźnich uznanych za winnych przestępstwa, własne 
potomstwo torturować za pomocą kija lub zamykać w obozach koncentracyjnych 
zwanych szkołami, gdzie zadawanie tortur można zlecić pośrednikom... Tak, tak, 
słusznie wątpisz, czy godzi się nadać człowiekowi miano ferox, gdyż w świecie 
szanujących się zwierząt przydomek ów, właściwy stworzeniom bytującym dziko 
w przyrodzie, żadną miarą nie pasowałby do tak wynaturzonej istoty.
– O mój Boże! – jęknął Król. – Nie zostawiłeś na nas suchej nitki.
Stary czarodziej jeszcze nie miał dość.
– Nasze wątpliwości co do przymiotnika ferox zrodziły się, gdy Archimedes jako 
bardziej odpowiedni przydomek zaproponował stultus.
– Stultus? Głupi? Dlaczego, przecież jesteśmy rasą inteligentną?
– Podczas jednej z koszmarnych wojen toczonych za moich młodych lat – odparł 
mu na to Merlin – trzeba było wprowadzić w Anglii system racjonowania żywności. 
W związku z tym wydawano obywatelom specjalne kartki, które przed zakupami 
należało wypełnić odręcznie, w jednej rubryce wypisując numer, w drugiej – swoje 
nazwisko, a w trzeciej – nazwisko właściciela sklepu. Jedna liczba i dwa nazwiska – 
zaiste ambitne zadanie intelektualne: kto go nie wykonał, nie otrzymywał jedzenia, 
a tym samym narażał się na śmierć głodową. I co się okazało? Jak dowiodły 
późniejsze badania, dwie trzecie społeczeństwa nie umiało prawidłowo wypełnić 
kartek. Przypominam: mówimy o istotach obdarzonych – jak nas poucza Kościół 
Katolicki – duszą nieśmiertelną!
– Czy te dane są pewne? – spytał borsuk z niedowierzaniem.
Merlin spiekł raka; widać ruszyło go sumienie.
– Cóż, nie zanotowałem ich wówczas – przyznał szczerze – ale odzwierciedlają 
prawdę w istocie, nawet jeśli nie całkiem w szczegółach. Z tej samej wojny 
przypominam sobie pewną niewiastę: stała wytrwale w kolejce po karmę dla 
ptaków, których – jak wynikło z przygodnej rozmowy – wcale nie miała: widać 
przywykła stawać w każdym ogonku.
-1 czegóż to dowodzi, że ludzie nie potrafili wypełnić trzech rubryk? – obruszył 
się Artur. – Gdyby na miejscu ludzi znalazły się inne zwierzęta, nie napisałyby 
w ogóle nic!
Stary filozof odparł bez wahania:
– Dam ci na to najkrótszą odpowiedź: pokaż mi człowieka, zdolnego wyborować 
nosem otwór w żołędziu.
– Chyba nie rozumiem.
– To proste: owad zwany balaninus elephas potrafi w opisany sposób wywiercić 
otwór w żołędziu, chociaż nie umie pisać. Człowiek umie pisać, ale nie potrafi 
przewiercić żołędzia. Zasadnicza różnica polega jednak na tym, że balaninus boruje 
swoje dziurki z nieomylną zręcznością, człowiek zaś, jak przed chwilą wykazałem, 
wielkiej zręczności w swych umiejętnościach nie posiada. I dlatego twierdzę, że jest 
on w świecie zwierzęcym gatunkiem najbardziej stultus. Trudno się zresztą temu 
dziwić: człowiek gości na ziemi od tak niedawna, że nie zdążył jeszcze zbyt wiele się 
nauczyć.
Król zaczął tracić dobry humor.
– Czy żadne inne przydomki dla człowieka nie przyszły wam do głowy?
– Owszem, był trzeci projekt, wysunął go borsuk. Uradowany borsuk zaszurał 
łapami i kątem oka zerknął zza okularów na resztę towarzystwa, po czym jął się 
z uwagą przyglądać własnym pazurom, znacznej zaiste długości.
– Impoliticus – rzekł dobitnie Merlin. – Homo impoliticus. Pamiętasz zapewne, że 
Arystoteles zdefiniował człowieka jako zwierzę polityczne. Borsuk zaproponował 
rewizję tej definicji. Po przeanalizowaniu polityki człowieka, doszliśmy do wniosku, 
że trudno go nazwać inaczej niż niepolitycznym, impoliticus.
– Mów dalej; zniosę wszystko.
– Homoferox zna dwa rodzaje polityki: politykę siły i politykę perswazji. Ludzie-
mrówki z twojej przyszłości wierzą w siłę pięści: ich zdaniem, najlepszą metodą 
przekonania oponenta o tym, że dwa razy dwa równa się cztery, jest palnąć go w łeb. 
Z kolei demokraci – zwolennicy siły perswazji – uważają, że każdy człowiek ma 
prawo do własnej opinii, gdyż ludzie rodzą się równi. A zauważyłeś może, kto 
najgłośniej krzyczy: „Nie jestem gorszy od ciebie!”? Tylko ci, którzy czują się gorsi.
– Skoro nie pochwalasz ani przemocy, ani perswazji, to już nie wiem, czego się 
trzymać – rzekł smętnie Artur.
– Ani przemoc, ani perswazja, ani własne zdanie – odparł poważnie Merlin – nie 
są jeszcze myśleniem. Działanie perswazją to tylko popis giętkości umysłu – 
szermierka intelektualna, w której chodzi o zwycięstwo na punkty, a nie o prawdę. 
Opinie zaś to często ślepe uliczki ludzi leniwych i głupich, którym nie chce się 
myśleć. Obiektywne wnioski wnikliwego polityka uzna nawet homo stultus. Ale tak 
zwane własne zdanie jest niczym wobec prawdy. Mimo to, dzisiejszy homo politicus 
woli walczyć na opinie lub na pięści, zamiast tropić prawdę we własnej głowie. 
Trzeba jeszcze co najmniej miliona lat, zanim człowiek zasłuży na miano zwierzęcia 
politycznego.
– Więc czym teraz jesteśmy?
– Według ustaleń naszej komisji, rasa ludzka jest dziś politycznie zróżnicowana 
w następujących proporcjach: jeden mędrzec, dziewięciu łotrów i dziewięćdziesięciu 
głupców na stu. To jest wersja optymistyczna. Wspomnianych dziewięciu łotrów 
zbiera się pod sztandarem najpodlejszego i ogłasza „politykami”; mędrzec stoi 
z boku, gdyż zna przytłaczającą przewagę liczebną pozostałych, i poświęca się 
poezji, matematyce lub filozofii; a dziewięćdziesięciu głupców drepcze bezmyślnie 
pod sztandarami dziewięciu łotrów i wedle ich zachcianek, po labiryntach intrygi, 
zemsty i wojny. Przyjemnie jest sprawować komendę choćby nad stadem baranów – 
jak zauważył Sancho Pansa: dlatego nigdy nie brakuje polityków z szumnymi 
sztandarami. Baranom zresztą wszystko jedno, co jest wypisane na owych 
sztandarach. Jeżeli „demokracja” – to dziewięciu łotrów zasiądzie w parlamencie; 
jeżeli „faszyzm” – mianują się wodzami partii; jeśli „komunizm” – będą 
komisarzami. Zmieni się tylko nazwa, nic poza tym. Głupcy pozostaną głupcami, 
łotry – łotrami, a wyzysk człowieka przez człowieka trwać będzie wiecznie. Co do 
mędrca – i jego los będzie ten sam bez względu na ideologię. Demokracja wyznaczy 
mu miejsce w wysokiej wieży, gdzie umrze śmiercią głodową; faszyzm zamknie go 
w obozie koncentracyjnym; komunizm zlikwiduje go bez wyroku. Oto, jak rzekłem, 
optymistyczny, aczkolwiek nie w pełni naukowy wykład o obyczajach homo 
impoliticusa.
Król był załamany.
– Strasznie mi przykro. Powinienem chyba pójść się utopić. Jestem agresywnym, 
głupim, niepolitycznym nicponiem i pyszałkiem. Moje dalsze życie właściwie nie ma 
sensu.
Słysząc to, zwierzęta bardzo się stropiły. Jak jeden mąż wstały z miejsc i otoczyły 
Artura kołem, wachlując go i częstując napojami.
– Ależ nie! – zapewniały przy tym. – Nie chcieliśmy cię przecież urazić; chcemy 
tylko pomóc. No, no, nie bierz sobie wszystkiego tak bardzo do serca. Na pewno 
mnóstwo ludzi jest sapiens i ani trochę ferox. Przedstawiliśmy ci tylko w skrócie 
sytuację ogólną, abyś w oparciu o nią mógł z czasem rozwiązać swoją zagadkę. No, 
rozchmurz się! Łyknij madery i przestań myśleć o głupstwach. W gruncie rzeczy 
uważamy, że człowiek jest fantastyczny, najlepszy z wszystkich zwierząt, jak słowo 
honoru!
W końcu wszystkie żale skrupiły się na Merlinie.
– Widzisz, coś narobił! – wołano. – Po co było tyle mędrkować? Biedny Król teraz 
nie wie, gdzie oczy podziać – a dlaczego? Bo ty, oczywiście, musisz się popisywać 
i tokować jak cietrzew!
Gdy pretensje umilkły, Merlin rzekł ze stoickim spokojem:
– Nawet grecki przydomek anthropos – „ten, który patrzy w górę” – jest 
niewłaściwy: człowiek dorosły rzadko spogląda ponad własny poziom.



ROZDZIAŁ VI


Nowy Artur – naoliwiony rygiel – szybko odzyskał dobry humor, lecz cóż z tego, 
skoro zaraz strzelił gafę, poruszając na nowo bolesny temat.
– A jednak są w człowieku rzeczy zasługujące na szacunek: życzliwość, miłość, 
heroizm, cierpliwość...
Merlin, nie zrażony połajanką, z radością podjął rękawicę.
– Sądzisz zatem – spytał podchwytliwie – że inne zwierzęta nie odznaczają się 
heroizmem, cierpliwością, a nade wszystko: umiejętnością życzliwej współpracy? 
A życie miłosne kruków? A bohaterstwo stada łasic? A cierpliwość drobnych ptasząt, 
wychowujących w gnieździe kukułczego podrzutka? A życzliwa współpraca 
pszczół? Wiedz, że wszystkie te cnoty występują w naturze w stopniu znacznie 
doskonalszym niż u człowieka.
– A jednak niemożliwe, aby człowiek nie miał ani jednej pozytywnej cechy – 
bronił się Artur.
Czarodziej złagodniał nieco na te słowa.
– Gotów jestem uwierzyć, że jedną ma. Może drobną i nieistotną, ale – niech 
sobie Chalmers-Mitchell wypisuje, co chce – ja twierdzę, że o człowieku dobrze 
świadczy jego stosunek do psów i kotów. Są przecież psy, które nie nadają się ani do 
polowania, ani do pilnowania domu; są koty, które za nic nie chcą łowić myszy – 
a jednak nawet takie nygusy człowiek potrafi trzymać pod swoim dachem, darząc je 
szczerym afektem, choć są bezużyteczne, a nawet kłopotliwe. Plato& niczna miłość, 
która nie żąda niczego w zamian – to coś nadzwyczajnego. Znałem kiedyś osła, który 
żył na jednym pastwisku z koniem. Bardzo się do siebie przywiązali, choć żaden nie 
miał z tej przyjaźni najmniejszej korzyści. Podobną relację obserwuję niekiedy 
między homo ferox a jego psem. Lecz występuje ona także wśród mrówek, więc nie 
cieszmy się zanadto.
– Pasożyty! – beknęła półgębkiem koza.
Na to Kawałł zeskoczył z kolan pana i sztywnym krokiem zbliżył się do kozy. 
Król za nim. Po raz pierwszy i ostatni w swym długim życiu Kawałł przemówił 
ludzkim głosem, wtórując Arturowi. Głos ten zadudnił jak przez wielką tubę.
– Pasożyty? – spytali unisono pan i pies. – Powtórz to jeszcze raz, a palniemy cię 
w łeb!
Koza spojrzała na nich z rozbawieniem; bynajmniej nie szukała guza.
– A palnijcie sobie! – odparła. – Nadziejecie się na rogi. Poza tym, cofam 
pasożyta.
Pan i pies wrócili na miejsce: Król gratulował sobie w duchu, że ma jednak jakąś 
zaletę, a Kawałł chyba myślał podobnie, bo polizał go w nos.
– Nie rozumiem tylko jednego – podjął wątek Artur. – Po co wy wszyscy 
zadajecie sobie trud debatowania nad człowiekiem i jego problemami, po co 
powołaliście specjalną komisję, skoro jedyną dobrą rzeczą, jaką można powiedzieć 
o człowieku, jest to, że przychylnie traktuje psa i kota. Dlaczego raczej nie poczekacie 
spokojnie, aż się ludzkość nawzajem wyniszczy?
To pytanie najwyraźniej zabiło klina Wysokiej Komisji, gdyż trawiła je 
w milczeniu, uniósłszy mahoniowe wachlarze dla osłony od żaru z kominka, którego 
płomienie odbijały się do góry nogami w dymnym brązie wypełniającej szklanice 
madery.
– Dlatego, że cię kochamy, Królu – rzekł w końcu Archimedes.
Był to dla Artura najwspanialszy komplement w życiu.
– Dlatego, że człowiek jest dopiero początkującym stworzeniem – dodała koza. – 
Stworzenia młode i bezbronne zawsze budzą instynkty opiekuńcze.
– Dlatego, że dobrze jest pomagać innym – odezwał się zaskroniec.
– Dlatego, że w człowieku jest coś ważnego – powiedział Balin. – Tylko jeszcze 
nie wiem dokładnie, co.
– Dlatego, że gry i zagadki logiczne są pasjonujące – rzekł Merlin.
Najlepszy powód podał jeż:
– A coby nie?
Wszyscy umilkli i zapatrzyli się w ogień.
– Może odmalowałem zbyt ciemny obraz ludzkości? – zreflektował się Merlin. – 
Nie jest on jeszcze całkiem czarny, ale mógłby być ciut jaśniejszy. Zrobiłem to 
specjalnie, żebyś zrozumiał, jak trzeba patrzeć na zwierzęta. Żebyś nie myślał, że 
wzorowanie się na zwierzętach jest poniżej ludzkiej godności. Wieloletnie 
doświadczenia z ludzką rasą nauczyły mnie, że człowiekowi można cokolwiek 
wytłumaczyć tylko metodą łopatologiczną.
– A więc chcesz, abym nauczył się czegoś od zwierząt.
– Tak. W ten sposób zbliżyliśmy się do celu twych odwiedzin. Są dwa 
stworzenia, które co prawda widziałeś w dzieciństwie, ale powinieneś odwiedzić 
jeszcze raz. Dopóki ich nie zobaczysz, nie posuniemy się ani o krok dalej.
– Zgadzam się na wszystko.
– Mam na myśli Mrówkę i Dziką Gęś. Chcemy, abyś poznał je dziś wieczór. Co 
do mrówki – będzie to przedstawicielka jednego z wieluset gatunków, ale za to 
takiego, który powinieneś zobaczyć.
– Proszę bardzo – rzekł Król. – Jestem gotów.
– Borsuku, czy masz gdzieś pod ręką Czar Sangwiniusza? Nieborak borsuk jął 
gorączkowo wiercić się w fotelu, szperać pod obiciem, uniósł nawet skraj dywanu, 
i zewsząd wyciągał karteczki, zapisane wprost, wspak, z góry na dół albo z dołu do 
góry ręką Medina.
Karteczka pierwsza nosiła nagłówek: „Wiktoriańskie Zadufanie Przekracza 
Ludzkie Pojęcie”, a pod nim treść następującą: „Dr Jan z Gaddesden, nadworny 
cyrulik Króla Edwarda II, utrzymywał, jakoby wyleczył syna królewskiego z ospy, 
owijając go w czerwone sukno, zawieszając na oknach czerwone zasłony, a wszystkie 
meble w komnacie zarzucając tejże barwy pokrowcami. Wiktorianie pękali ze 
śmiechu, cytując to jako skrajny przejaw średniowiecznej ciemnoty – dopóki dr Niels 
Finsen z Kopenhagi nie stwierdził w dwudziestym wieku, że promienie czerwone 
i podczerwone istotnie łagodzą występującą przy ospie wysypkę, a nawet bywają 
pomocne w leczeniu samej choroby”.
Drugi świstek informował lakonicznie: „paw jak się puszył szlachcic każdy A”.
Na trzecim, pachnącym mocno perfumami, czyjaś ręka (tym razem nie Merlina) 
nagryzmoliła: „Pomnik Królowej Filipy, Charing Cross, siódma trzydzieści, pod 
iglicą”. Pod spodem widniał gęsty rząd krzyżyków, czyli całusów, a na odwrocie – 
szkice do wiersza dedykowanego nadawczyni karteczki (te pisał już Merlin), treści 
następującej: „Kochanie? Pranie? Śledź w śmietanie?”. Sam wiersz, rozpoczynający 
się tak:
Czułe
Nimue – został wytarty gumką.
Kolejna karteczka zatytułowana była: „Obce Rasy, czyli O Pogardzie Wiktorian 
dla Tychże, jako też dla Własnych Przodków, Zwierząt, etc”. Tekst głosił: 
„Pułkownik Wood-Martin, z zawodu antykwariusz, pisze z rozbawieniem w roku 
1895, iż »jedna z najbardziej zdeprawowanych ras na ziemi, wymarli już dziś 
mieszkańcy Tasmanii, wierzyła, że kamienie – a zwłaszcza pewne odmiany 
kryształów kwarcowych – mogą służyć jako medium, czyli środek porozumiewania 
się z... żywymi osobami na znaczną odległość!«. W kilka lat po opublikowaniu tej 
notatki, na półkulę zachodnią dotarł radioodbiornik. Pragnę zauważyć, że owa 
zdeprawowana rasa wyprzedziła pułkownika na wyboistej drodze życia o dobry 
milion lat, a wymarła, gdyż za dużo słuchała swingu przez swoje kryształowe 
odbiorniki”.
– Coś tu mam! – ucieszył się borsuk. – Chyba to! Wręczył Merlinowi świstek 
z napisem: „Formica est exempio magni łaboris. Podać cel w celowniku”.
Zaklęcie nie zadziałało.
Wówczas wszyscy dostali rozkaz wstać i szukać – po fotelach, po kieszeniach, 
gdzie się da. Jeż podniósł do góry zmięty, ubłocony, usiany okruchami zeschłych 
liści papier, na którym dotąd siedział, i spytał:
– To nie ten przypadkiem?
Po rozprostowaniu, otrzepaniu i przetarciu kartki dało się odczytać: „Einawlabyt, 
ikwórm odźdi”, i Merlin oświadczył, że tego właśnie szukali.
Natychmiast wydobyto z gabloty dwa mrówcze gniazda, przechowywane tam 
w salaterkach z wodą. Preparaty ustawiono pośrodku pokoju, a zwierzęta obsiadły je 
kołem, aby śledzić życie owadów wewnątrz, co umożliwiały czerwone szkiełka 
obserwacyjne. Arturowi polecono siąść na stole, obok większego mrowiska, 
nakreślono pentagram i Merlin uroczyście wygłosił zaklęcie.



ROZDZIAŁ VII


Artur czuł się za stary na ponowną wizytę u mrówek. „Może ten sen to tylko 
starcze zdziecinnienie?” – pomyślał zawstydzony. Lecz zarazem odżyły w nim 
wszystkie wspomnienia prawdziwego dzieciństwa – szczęsnych chwil pluskania się 
w fosie z rybami i fruwania z Archimedesem – i Artur pojął, że od tamtych czasów 
utracił pewną bardzo ważną umiejętność: umiejętność dziwienia się światu. 
W dzieciństwie zachwyt jego nie znał granic, a ciekawość – czy ją nazwiemy 
poczuciem piękna, czy jakkolwiek inaczej – ciągnęła go ku wszystkiemu, co 
osobliwe. Bywało, że Archimedes wykładał mu zasady ptasiego lotu, a tymczasem 
on sam podziwiał, jak kępki puchu między szponami Archimedesa osłaniają 
pochwyconą mysz. Albo szanowny Pan S. wygłaszał pogadankę o Dyktaturze, 
a Artur, zdjęty uniesieniem odkrywcy, widział tylko jego straszne zębiska.
Cudna zdolność dziwienia się opuściła Artura na starość i nic tu nie pomogły 
Melinowe masaże mózgu. Zastąpiła ją (tak Król podejrzewał) zdolność 
selekcjonowania wrażeń. Teraz słuchałby Archimedesa, lub Pana S., nie zwracając 
uwagi na ptasi puch i pożółkłe zębiska szczupaka. Nie był dumny z tej zamiany.
Starzec ziewnął – mrówki bowiem także ziewają i przeciągają się, całkiem jak 
ludzie, po dobrej drzemce – i z wysiłkiem skupił myśli na czekającym go zadaniu. 
Dawniej uradowałby się niezmiernie, że jest mrówką, lecz teraz pomyślał sobie tylko: 
trudna rada, trzeba się brać do roboty. Od czego by tu zacząć?
Mrowiska doświadczalne mieściły się w cienkich, niespełna półcalowych 
warstwach ziemi, na stoliczkach przypominających podnóżki. Każde przykryte było 
szkłem i zarzucone szmatką dla zaciemnienia wylęgarni. Po zdjęciu szmatki widać 
było przekrój całej konstrukcji, zwykle ukrytej pod ziemią, nawet okrągłą komnatę 
wylęgarni larw – całkiem jakby zajrzeć z góry do szklarni.
Mrowiska właściwe mieściły się na samych końcach stoliczków, a przykrywające 
je szkiełka nie sięgały nawet połowy długości blatu. Otwartą przestrzeń pokrywała 
ziemia, a na samiutkim końcu, za mrowiskiem, tkwiły menzurki z zapasami syropu. 
Mrowiska nie miały żadnego połączenia: stołki stały, co prawda, jeden obok 
drugiego, ale nie stykały się, a nogami tkwiły w salaterkach z wodą.
Z perspektywy Artura wyglądało to zgoła inaczej. Znalazł się na rozległym polu 
usianym głazami. W dali stała płaska forteca. Do fortecy wchodziło się tunelami, 
a nad wejściem do każdego tunelu widniała tablica z informacją:
WSZYSTKO, CO NIE JEST ZABRONIONE,
JEST OBOWIĄZKOWE
NA MOCY NOWYCH ZARZĄDZEŃ
Arturowi wcale się to nie spodobało, chociaż właściwie nie zrozumiał treści. 
Pomyślał sobie tak: zanim wejdę do środka, rozejrzę się nieco po okolicy. Wywieszka 
nad włazem do tunelu zniechęciła go – nie wiedzieć czemu – do wejścia, a sam tunel 
wydał mu się nagle złowieszczy.
Ostrożnie poruszył czułkami, zastanawiając się nad treścią wywieszki, 
a jednocześnie sprawdzając działanie nowych zmysłów i badając własne możliwości 
w owadzim świecie. Potem długo czyścił czułki przednimi odnóżami: muskał je 
i gładził, a wyglądał przy tym jak czarny charakter z epoki królowej Wiktorii, 
podkręcający wąsa. Wtem uświadomił sobie coś, co już od jakiegoś czasu domagało 
się jego uwagi: wyraźny i naglący odgłos wewnątrz czaszki. Zresztą, może nie był to 
odgłos, tylko specyficzny zapach – a najprościej będzie przyrównać zjawisko do 
transmisji radiowej. Przekaźnikiem były czułki.
Muzyka (nazwijmy ją tak dla uproszczenia), którą słyszał Artur, miała rytm 
monotonny jak puls, a towarzyszyły jej słowa takie jak: wtorek – worek – korek – 
stworek, albo: mamcia – mamcia – mamcia, albo: taki – siaki – owaki, albo: ty – my – 
bzy. Z początku nawet mu się to podobało (zwłaszcza luba – gruba – zguba), dopóki 
nie odkrył, że teksty powtarzają się w kółko i po skończeniu każdej serii zaczyna się 
druga, identyczna. Po godzinie, a tym bardziej po dwóch, miał ochotę zawyć 
z rozpaczy.
W jego głowie – podczas przerw w monotonnej muzyce – rozbrzmiewał jeszcze 
inny głos: wygłaszał on komunikaty. Na przykład: „Wszyscy dwudniowi zostaną 
przemieszczeni do Nawy Zachodniej”, albo: „Numer 210 397/WD zgłosi się do 
plutonu syropowego na miejsce 333 105/WD, który wpadł z gniazda”. Głos był 
aksamitny, ale dziwnie bezosobowy: cały jego urok był wyraźnie wystudiowany, 
niczym kuglarska sztuczka. Martwy głos automatu.
Król, a raczej mrówek, oddalił się od fortecy, postanawiając mimo wszystko 
podjąć planowany rekonesans. Niepewnie badał usianą głazami pustynię, bojąc się 
trafić tam, skąd padały rozkazy, a zarazem nudząc się śmiertelnie ograniczonym 
polem widzenia. Między głazami wiodły ścieżynki – kręte dróżki, zarazem celowe 
i pozbawione celu: niektóre wiodły do magazynów syropu, a inne w kierunku 
niemożliwym do ustalenia. Jedna ze ścieżek kończyła się grudą, osłaniającą 
naturalne zagłębienie. W zagłębieniu tym, stwarzającym znajome już Arturowi 
wrażenie bezcelowej celowości, leżały dwa mrówcze trupki. Ciała złożone były 
porządnie i niechlujnie zarazem, tak jakby przyniósł je na to miejsce ktoś bardzo 
porządny, ale przyniósłszy – zapomniał nagle, po co to zrobił. Martwe mrówki leżały 
skulone i nie wydawały się ani zachwycone, ani zasmucone własną śmiercią. Leżały 
i już – jak dwa krzesła.
Gdy Król stał i przyglądał się zwłokom, ścieżką nadeszła żywa mrówka, niosąc 
kolejnego trupka.
– Witaj, Sangwiniuszu! – pozdrowiła Artura.
Król grzecznie odwzajemnił powitanie.
Pod pewnym względem (o czym nawet nie wiedział) miał szczęście: Merlin nie 
zapomniał obdarzyć go zapachem właściwym temu mrowisku. Gdyby pachniał 
innym gniazdem, tutejsze mrówki uśmierciłyby go bez pardonu. Szkoda, że panna 
Edith Cavell nie była mrówką bo mogliby wyryć na jej pomniku sentencję:
ZAPACH TO JESZCZE NIE WSZYSTKO.
Nowo przybyła mrówka byle jak rzuciła zwłoki na ziemię i zajęła się 
odciąganiem na bok starych nieboszczyków. Najwyraźniej głowiła się, jak ich 
wszystkich rozmieścić. Wiedziała, że należy ułożyć ciała w pewnej konfiguracji, ale 
nie miała pojęcia, w jakiej. Zachowywała się jak człowiek, który w jednej ręce trzyma 
filiżankę z herbatą, w drugiej kanapkę, a chciałby jeszcze zapalić zapałką papierosa. 
Tyle, że znajdujący się w tej sytuacji człowiek wpadłby w końcu na światły pomysł 
odstawienia filiżanki i odłożenia kanapki, zanim wziąłby do rąk papierosa i zapałki – 
mrówka natomiast położyłaby kanapkę, podniosła zapałkę, położyła zapałkę, wzięła 
papierosa, podniosła kanapkę, odstawiła filiżankę, wzięła papierosa, aż wreszcie – 
przypadkiem – odłożyłaby kanapkę i wzięła zapałkę. Działała w myśl zasady, że jeśli 
długo próbować, to może w końcu coś z tego wyjdzie. Była cierpliwa. Nie myślała 
w ogóle. Tak długo zmieniała konfigurację trupków, aż wreszcie wszystkie trzy 
spadły pod grudę – i właśnie na tym polegało zadanie grabarza: aby się tam 
znalazły.
Król obserwował poczynania mrówki ze zdumieniem, które pomału przerodziło 
się w irytację, a na koniec w odrazę. Miał ochotę spytać ją, czemu choć chwilę nie 
pomyśli, zanim się weźmie do dzieła – to typowy odruch człowieka obserwującego 
partacką robotę. Cisnęły mu się na język i inne pytania, na przykład: „Czy lubisz 
pracę grabarza?”, „Czy jesteś niewolnikiem?”, a nawet: „Czy jesteś szczęśliwy?”.
Ale – dziwna rzecz – nie był w stanie zadać żadnego z tych pytań. Aby je zadać, 
musiałby przełożyć słowa na język mrówek i przekazać treść za pośrednictwem 
czułków. Usiłując tego dokonać, stwierdził z rozpaczą, że język mrówek w ogóle nie 
zawiera słów, potrzebnych mu do wyrażenia tego, co chciał wyrazić. Nie było w tym 
języku słowa „szczęście”, nie było słowa „wolność”, ani nawet „lubić”. Nie było też 
antonimów wymienionych słów. Artur poczuł się jak niemowa, który próbuje 
krzyknąć: „Pali się!”. W języku mrówek najbliższe pojęciom Dobra i Zła były 
określenia Dozwolone i Niedozwolone.
Mrówka-grabarz, zakończywszy przerzucanie zwłok, odwróciła się i podreptała 
z powrotem wąską dróżką, pozostawiając nieboszczyków w nieładzie. Nagle 
zorientowała się, że Artur stoi na jej drodze, więc się zatrzymała i wycelowała weń 
czułki, niby lufy czołgu. Trzeba przyznać, że ze swym niemym, opancerzonym 
obliczem, włochatym torsem i wyrostkami w kształcie ostróg na przednich odnóżach 
przypominała nie tyle czołg, co zakutego w zbroję rycerza lub pancernego konia – 
a najbardziej obydwu razem: wyglądała jak włochaty, opancerzony centaur.
– Witaj, Sangwiniuszu! – odezwała się ponownie. – Witaj.
– Czym się trudnisz?
– Nie trudnię się niczym – odpowiedział Król, zgodnie z prawdą.
Mrówkę na parę sekund zatkało, tak jak niewątpliwie zatkałoby was, gdyby 
Albert Einstein osobiście wyłożył wam swoje poglądy na temat kosmosu. Następnie 
mrówka wyprężyła wszystkie dwanaście segmentów swoich anten i nadała w eter 
taki oto komunikat:
– Tu 105 978/UDC. Zgłaszam się z kwadratu piątego.
W kwadracie piątym przebywa mrówka niespełna rozumu. Odbiór.
Osobnika niespełna rozumu określiła słowem „niedozwolony”. Artur upewnił 
się z czasem, że język mrówek rzeczywiście zna tylko te dwa określenia – dozwolone 
i niedozwolone – na ocenę wszelkich zjawisk. Jeżeli syrop, którym Merlin karmił 
mrówki, był odpowiednio słodki – nazywały go „dozwolonym”; natomiast syrop 
skwaśniały był „niedozwolony”. Prosta sprawa. „Wtorki”, „mamcie” i „lube” 
z transmisji melodycznych również uzyskiwały kompletną charakterystykę za 
pomocą skromnego słówka „dozwolone” lub jego przeciwieństwa.
Transmisja muzyczna została właśnie na chwilę przerwana i odezwał się 
aksamitny głos:
– Kwatera Główna do 105 978/UDC. Podaj jego numer. Odbiór.
– Podaj swój numer – rozkazała Królowi mrówka-grabarz.
– Nie znam.
Po otrzymaniu tej informacji, Kwatera Główna poleciła grabarzowi zapytać 
nieznajomego, czy może się wytłumaczyć. Grabarz przekazał pytanie. Przekazał je 
wiernie: nie tylko słowami, ale nawet głosem Kwatery Głównej. Artur poczuł się 
zagrożony i zły, a były to dwa uczucia, których nie cierpiał.
– Owszem, mogę – odparł z przekąsem, gdyż było dlań oczywiste, że mrówka 
i tak nie pozna się na ironii. – Upadłem na głowę i wszystko zapomniałem.
– Tu 105 978/UDC. Niedozwolona mrówka cierpi na zanik pamięci, 
spowodowany wypadnięciem z gniazda. Odbiór.
– Tu Kwatera Główna do 105 978/UDC. Niedozwolona mrówka ma numer 42 
436/WD. To ona wypadła z gniazda dziś rano podczas prac oddziału syropowego. 
Jeśli jest w stanie podjąć obowiązki („jest w stanie podjąć obowiązki” w mowie 
mrówek brzmiało o wiele prościej – „dozwolone”, jak wszystko, co nie było 
„niedozwolone”, ale dość już tych dywagacji językowych), należy zlecić 42 436/WD 
natychmiastowy powrót do szwadronu syropowego, gdzie zwolni ze służby 210 
021/WD, posłanego tam na zastępstwo. Odbiór.
– Zrozumiano? – spytał grabarz Artura.
Okazało się, że Król – nawet gdyby nie wiem jak się wysilał – nie mógł sobie 
wymyślić lepszego usprawiedliwienia niż upadek na głowę, gdyż mrówkom istotnie 
zdarzały się wypadnięcia z gniazda, a wówczas Merlin – jeśli akurat był w pobliżu 
i dostrzegł tragedię – przenosił je z powrotem do mrowiska na czubku ołówka.
– Tak jest.
Grabarz w jednej chwili stracił zainteresowanie Arturem i ruszył ścieżką na 
poszukiwanie nowego trupa albo innego obiektu nadającego się do przemieszczenia.
Artur zaś udał się w przeciwnym kierunku, do oddziału syropowego, 
przepowiadając sobie po drodze własny numer, a także numer osobnika, którego 
miał zwolnić ze służby.



ROZDZIAŁ VIII


Oddział syropowy stał na baczność wokół szklanej płytki osłaniającej preparat: 
wyglądał jak krąg modlitewny. Artur zajął w nim miejsce, ogłaszając, że numer 210 
021/WD ma wracać do gniazda. Następnie jął, za przykładem innych, napychać się 
słodką miazgą. Z początku jadł łapczywie, gdyż pokarm był pyszny, ale już po paru 
sekundach miał dość, chociaż wcale nie rozumiał, dlaczego. Żuł i połykał rytmicznie, 
za przykładem reszty oddziału, ale przypominało to jedzenie na niby albo scenę 
teatralną. A z drugiej strony, było jak koszmarny sen, w którym człowiek pochłania 
niesamowite ilości kitu i nie może przestać.
Wokół szkiełka trwała ciągła rotacja. Mrówki, które już napełniły swoje wola po 
brzegi, oddalały się w stronę fortecy, a ich miejsca zajmowały mrówki puste, 
nadchodzące nieprzerwanie z tegoż kierunku. Z tym, że była to wciąż ta sama 
dwunastka, krążąca w tę i z powrotem – i tak przez całe życie.
Artur pojął nagle, że pokarm, który połyka, wcale nie trafia mu do żołądka. 
Tylko na samym początku pracy maleńka porcja zasiliła jego prywatny organizm. 
Cała reszta pożywienia lądowała w górnym żołądku, zwanym wolem, skąd można ją 
było usunąć. Gdy to pojął, olśniła go kolejna myśl: że oto zaraz uda się na zachód 
z grupką napełnionych, aby pozbyć się ładunku w jakiejś spiżarni.
Oddział syropowy plotkował swobodnie podczas pracy.
Król uznał to z początku za dobry znak i nadstawił ucha, łowiąc pilnie każde 
słowo.
– Ajajaj! – odezwała się jedna mrówka. – Znowu nadają „Mamcia-mamcia-
mamcia”! Uważam, że piosenka „Mamcia-mamcia-mamcia” jest fantastyczna 
(„dozwolona”). Klasa („dozwolona”)!
Inna mrówka mówiła:
– Uważam, że nasza Ukochana Przywódczyni jest cudowna, a wy, jak sądzicie? 
Mówią, że podczas ostatniej wojny odniosła trzysta ukłuć i została odznaczona 
Mrówczym Krzyżem Walecznych.
– Jakie to szczęście, że należymy do rodu Sangwinii, nie sądzicie? A nie do tych 
okropnych formicae fuscae, prawda?
– Pamiętacie 310 099/WD, który odmówił zwrócenia syropu? Oczywiście, został 
stracony na miejscu, na specjalny rozkaz naszej Ukochanej Przywódczyni.
– Ajajaj! Znowu nadają „Mamcia-mamcia-mamcia”. Uważam, że piosenka...
Artur z pełnym wolem oddalił się w głąb mrowiska. Darował sobie wysłuchanie 
kolejnej rundy wypowiedzi. Te mrówki nie miały nic do powiedzenia: żadnych 
nowinek, żadnych sensacji – kompletnie nic. Nigdy nic im się nie zdarzało. Nawet 
uwagi o egzekucji zamknięte były w formułki i zmieniano jedynie numer 
ewidencyjny przestępcy. Zaczynało się od „Mamcia-mamcia-mamcia”; potem 
następowała pochwała Ukochanej Przywódczyni; dalej uwaga o tych okropnych 
fuscae; a na koniec wzmianka o egzekucji. I tak w kółko. A do tego wszystko, co 
„fantastyczne”, „ukochane”, „cudowne”, „wspaniałe”, itepe, określane było jednym 
słowem: „dozwolone”, a wszystko, co nieładne – drugim słowem: „niedozwolone”.
Król znalazł się w wielkiej hali fortecy, gdzie setki mrówek wylizywało i karmiło 
oseski, upychało w niszach rozmaite śmieci dla wyrównania temperatury 
w pomieszczeniu, otwierało i zamykało kanały wentylacyjne. Pośrodku siedziała 
Doskonale Spokojna Przywódczyni: składała jaja, wysłuchiwała transmisji, 
wydawała rozkazy, zarządzała egzekucje. Otaczało ją morze uwielbienia. (Artur 
z czasem dowiedział się od Merlina, że u różnych gatunków mrówek obowiązują 
różne reguły sukcesji królowej. Gatunek bothriomyrmex, na przykład, załatwia to tak: 
ambitna głosicielka Nowego Porządku napada na gniazdo gatunku tapinoma, 
wskakuje na grzbiet starej tyranicy i, osłonięta jak tarczą zapachem swej ofiary, 
powoli odgryza jej głowę, a dokonawszy dzieła – zostaje prawowitą 
przywódczynią).
Okazało się, że nie ma żadnej spiżarni na przeżutą ciapaję. Król stał się po prostu 
chodzącym bufetem: kto był głodny, ten go zatrzymywał, kazał otwierać gębę 
i pożywiał się wprost z jego wola. O czymś takim, jak poszanowanie godności 
jednostki, nigdy tu nie słyszano. Mrówki nie znają poczucia własnej odrębności. 
Artur zrozumiał, że nawet własny żołądek do niego nie należy.
Mniejsza z tym; nie zajmujmy się mrówkami zbyt szczegółowo, nie jest to miły 
temat. Dość powiedzieć, że Artur żył wśród nich cierpliwie, podporządkowując się 
obyczajom mrowiska, obserwując je i starając się jak najwięcej zrozumieć. Niestety, 
nie mógł zadawać mrówkom żadnych pytań: nie tylko dlatego, że w mowie mrówek 
brakowało słów potrzebnych do nazwania tego, co najbardziej interesuje człowieka – 
a więc Życia, Wolności i Szczęścia – ale również dlatego, że w świecie mrówek 
niebezpiecznie było pytać o cokolwiek. Każdego, kto zadawał pytania, uważano za 
osobnika niespełna rozumu. Mrówki bowiem nie znają pytań, a jedynie polecenia. 
Król dreptał więc pokornie od fortecy po syrop i z powrotem, zachwycał się 
piosenką „Mamcia-mamciamamcia”, na komendę zwracał zawartość wola – i usilnie 
próbował wszystko to zrozumieć.
Był już u kresu wytrzymałości nerwowej, gdy w górze ukazała się gigantyczna 
ręka. Ręka trzymała słomkę. Ręka umieściła słomkę między dwoma oddzielonymi 
dotychczas mrowiskami, tworząc most. Potem ręka cofnęła się.



ROZDZIAŁ IX


W późnych godzinach popołudniowych jakaś żądna przygód mrówka przeszła 
po nowym moście na drugą stronę. Była to przedstawicielka nieszczęsnych fuscae – 
rasy dość poczciwej i walczącej wyłącznie w samoobronie. Ciekawska mrówka 
natknęła się na sprzątaczkę, która zakatrupiła ją na miejscu.
Ledwie doniesiono o tym incydencie do Kwatery Głównej, treść komunikatów 
uległa zmianie. Szczególnie gdy szpiedzy potwierdzili, iż gniazdo fuscae również 
dysponuje zapasami syropu.
„Mamcia-mamcia-mamcia” zniknęła z anteny, a jej miejsce zajęła pieśń 
„Mrówkolandia ponad wszystko!”. Ciągi poleceń przerywano na rzecz pogadanek 
o wojnie, patriotyzmie i sytuacji gospodarczej. Aksamitny głos obwieścił, że wokół 
Ukochanej Ojczyzny zaciska się pierścień znienawidzonych fuscae, a chór odśpiewał:
Gdy wraża krew po ostrzu płynie, To, bracie, wszystko gra!
Potem nastąpiła pogadanka o Mrówce-Ojcu, który w niezgłębionej mądrości 
swojej ustanowił, że czarne mrówki mają być po wsze czasy niewolnicami 
czerwonych. Ukochana Ojczyzna – mówiono – cierpi obecnie na brak niewolników, 
czemu należy jak najprędzej zaradzić, aby nie wyginęła dumna rasa panów. Dalej 
informowano o tym, że zagrożony został majątek narodowy Sangwinii: jej syrop jest 
regularnie wykradany, a zwierzęta gospodarskie, czyli żuki, są niecnie uprowadzane 
przez wrogów, co grozi zagłodzeniem zbiorowego organizmu. Dwóch audycji Król 
wysłuchał ze szczególną uwagą, chcąc je jak najlepiej zapamiętać.
Audycja pierwsza oparta była na następujących przesłankach:
A. Głodujemy, bo jest nas za dużo.
B. W związku z tym należy zachęcać rodziny wielodzietne do jeszcze 
intensywniejszego rozmnażania się, żeby było nas jeszcze więcej i żebyśmy tym 
bardziej głodowali.
C. Kiedy będzie nas już naprawdę mnóstwo i wszyscy będą stale chodzić głodni, 
wówczas stanie się rzeczą oczywistą, że mamy prawo do syropu innych nacji. 
Zwłaszcza, że dysponować będziemy liczną i solidnie wygłodzoną armią.
Logiczny ów wywód niezwłocznie wcielono w życie, produkcja osesków potroiła 
się (Merlin tymczasem dostarczał mrówkom pod dostatkiem syropu. Głodujące 
narody nigdy nie głodują do tego stopnia, aby nie mogły sobie pozwolić na 
kosztowne zbrojenia) – a wówczas zaczęto nadawać audycję numer dwa.
Audycja numer dwa brzmiała tak:
A. Jest nas więcej niż ich, a zatem mamy prawo do ich syropu.
B. Jest ich więcej niż nas, a zatem chcą nas podstępnie pozbawić naszego syropu.
C. Jesteśmy rasą waleczną, a zatem mamy naturalne prawo do 
podporządkowania sobie tych mięczaków.
D. Oni są rasą wojowniczą, która, stosując niedozwolone środki, chce sobie 
podporządkować nasz pokój miłujący naród.
E. Musimy atakować w obronie własnej.
F. Skoro oni się bronią, to znaczy, że nas atakują.
G. Jeżeli my nie zaatakujemy ich dziś, to oni zaatakują nas jutro.
H. A w ogóle, to my ich wcale nie atakujemy, tylko niesiemy im nieocenione 
dobrodziejstwa cywilizacji.
Po audycji numer dwa zaczęły się ceremonie religijne. Te zaś, jak zorientował się 
Artur, datowały się z legendarnej przeszłości, tak odległej, że trudno im było 
przypisać jakiekolwiek daty: z epoki poprzedzającej nastanie socjalizmu w świecie 
mrówek. W owych czasach mrówki żyły podobnie jak ludzie, a niektóre ich obrzędy 
były zaiste imponujące.
Śpiewano, na przykład, psalm (z uwzględnieniem, naturalnie, różnic 
językowych), rozpoczynający się od dobrze znanych nam słów: „Ziemią włada Miecz 
i wszystko, co z Miecza pochodzi, i kompas bombowca, i ci, co z nieba bombardują”. 
Psalm kończył się mrożącą krew w żyłach konkluzją: „O, wy, Bramy! Wysadźcie się 
w powietrze! Wy, Wieczne Odrzwia, pęknijcie z wielkim hukiem, by wkroczyć mógł 
Król Chwały! A kimże jest Król Chwały? Pan, Władca wszystkich duchów – On jest 
Królem Chwały!”.
Przeciętna mrówka – o dziwo – ani nie wzruszała się pieśniami, ani nie 
interesowała pogadankami. Przeciętna mrówka wszystko akceptowała bez 
szemrania. Dla przeciętnej mrówki wszystko stanowiło część tego samego rytuału, 
do którego należały piosenki o Mamci-mamci i pochwały Ukochanej Przywódczyni. 
Przeciętna mrówka nie oceniała rytuału w kategoriach dobre – złe, emocjonujące, 
rozsądne czy też okropne. Przeciętna mrówka w ogóle nie oceniała rytuału, tylko 
akceptowała go jako „dozwolony”.
Przyszła pora mobilizacji. Naprawiono umocnienia, wyszkolono żołnierzy, a na 
wszystkich murach pojawiły się hasła patriotyczne: „Syrop albo krew!” oraz „Wierni 
swojemu zapachowi!”. Artur stracił wszelką nadzieję. Te stworzenia były gorsze niż 
ludzie. Kiedy na nie patrzył, robiło mu się niedobrze z obrzydzenia. Głosy, które 
bezustannie gadały w jego głowie i których nie dawało się wyłączyć; zakaz życia 
prywatnego, który pozwalał jednym żywić się wprost z jego żołądka, a innym 
wyśpiewywać pod jego czaszką; bezbarwna obojętność, zastępująca wszelkie inne 
uczucia; system wartości oparty na dwóch pojęciach; śmiertelna monotonia, gorsza 
niż samo zło – wszystko to zabijało radość życia, którą obdarował go Merlin na 
początku nocnego spotkania. Artur poczuł się znów tak samo nieszczęśliwy, jak 
w chwili, gdy czarodziej zastał go szlochającego w namiocie. Gdy Armia 
Czerwonych wreszcie ruszyła na wojnę, zdesperowany Król stanął z nią oko w oko 
pośrodku mostu-słomki, jakby mówił: „po moim trupie!”. Istny szaleniec!



ROZDZIAŁ X


– Rany boskie! – Merlin otarł chustką pot z czoła. – Masz ty, bracie, talent do 
pakowania sig w kłopoty! Ledwo zdążyłem! Zwierzaki oglądały Artura na wszystkie 
strony, zaniepokojone, czy aby nie połamał sobie kości.
– Nic ci nie jest? – Nic a nic.
Był tylko wściekle głodny. I zły, aż mu się ręce trzęsły.
– A to dranie! – wykrzykiwał. – A to dranie!
– Fakt, nie są one sympatyczne.
– Żeby chociaż były złośliwe! – zżymał się Artur. – Żeby z jakichś powodów 
chciały robić innym na złość, niechby i dla głupiej zabawy – jakoś łatwiej byłoby je 
znieść. Ale one niczego nie chcą, nic nie wiedzą. One... one w ogóle nie żyją!
– Siądź sobie – poradził borsuk – i odsapnij chwilkę.
– To potwory! Człowiek czuje się, jakby rozmawiał z chodzącym kamieniem, 
posągiem, maszyną! Wydasz prawidłową komendę – mechanizm działa; powiesz 
cokolwiek innego – brak reakcji, martwa cisza, nic. Och, Merlinie, jakie to 
obrzydliwe! Chodzące trupy! Kiedy one umarły? Czy dawniej coś czuły? Bo teraz nie 
czują nic. Są jak te wrota z baśni, które otwierały się tylko na hasło „Sezam”. Znają 
może z tuzin słów i zwrotów. Za pomocą tych dwunastu haseł można je skłonić do 
zrobienia wszystkiego, co potrafią, a potem... zacząć jeszcze raz od początku. 
I jeszcze raz, i jeszcze raz, i jeszcze sto razy! To istne piekło – a one nawet nie wiedzą, 
że są w piekle. One nic nie wiedzą. Są jak perpetuum mobile: czy może być coś 
gorszego, niż tak stale pracować, pracować, pracować, bezmyślnie, bez sensu, bez 
końca?
– Racja – rzekł Merlin z uznaniem. – Mrówka to j e s t perpetuum mobile. Ciekawe, 
że sam na to nie wpadłem.
– Najgorsze jest w nich to, że są tak bardzo podobne do ludzi; nie ludzkie, ale 
właśnie podobne do ludzi, jak w krzywym zwierciadle.
– Nic w tym dziwnego. Mrówki w odległej przeszłości przyjęły politykę, do 
której człowiek dopiero dziś nieśmiało się przymierza. Trzydzieści milionów lat 
temu doprowadziły ją do perfekcji i od tamtego czasu nie znają zmian. Ewolucja 
mrówek dobiegła kresu jakieś trzydzieści milionów lat przed narodzinami 
Chrystusa. Osiągnęły wówczas ideał państwa komuni stycznego.
Tu Merlin przerwał, z nabożną miną wzniósł oczy do nieba i westchnął:
– Mój stary kumpel Marks był pierwszej klasy ekonomistą, ale, świeć mu Panie, 
na przyrodzie nie znał się ani w ząb.
Borsuk, tak zazwyczaj dla wszystkich życzliwy, nawet dla Karola Marksa, który, 
gdy idzie o porządek w papierach, był jego bratnią duszą, zauważył lojalnie:
– Czy na pewno mówimy o komunizmie? Moim zdaniem, mrówki mają więcej 
wspólnego z faszystami Mordreda niż z komunistami Johna Balia...
– Faszyzm i komunizm to jedna para kaloszy. W postaci doskonałej niczym się 
nie różnią.
– Jednak w ustroju komunistycznym...
– Lepiej nalejcie Królowi wina – przerwał mu Merlin. – Jeżu, do ciebie mówię! Co 
się tak zamyśliłeś?
Jeż podreptał truchcikiem po karafkę i puchar. Nachylił się do królewskiego 
ucha, trącając je mokrym nochalem i, ziejąc mocną wonią cebuli, wyszeptał ochryple:
– Cały czas mieliśmy cię na oku. Dobra robota. Dałbyś im łupnia jak ta lala, 
szkoda gadać. Tfu, zaraza!
Kiwał przy tym głową i wymachiwał buńczucznie karafką i pucharem, 
rozlewając wino na prawo i lewo.
– Zdrowie Jego Wysokości, niech żyje, niech żyje! – wzniósł gromki toast. – Pora 
zrobić z nimi porządek, sam chętnie pomogę. Już bym pomógł, trzask-prask i po 
krzyku, tylko nie pozwolili.
Borsuk nie dawał za wygraną. Poczekał, aż Królowi naleją wina i podjął wątek.
– Mrówki wojują, a więc nie są komunistami. W świecie komunistycznym nie 
będzie wojen, gdyż świat ten stanie się jednością. Musicie pamiętać o tym, że 
prawdziwy komunizm zapanuje dopiero wówczas, gdy wszystkie narody świata 
przyjmą ustrój komunistyczny i zjednoczą się jako Związek Socjalistycznych 
Republik Radzieckich. Mrowiska nie’jednoczą się, a więc nie są w pełni 
komunistyczne – dlatego mrówki toczą wojny.
– Nie jednoczą się – wpadł mu w słowo rozdrażniony Merlin – tylko z powodu 
znikomych rozmiarów mrowiska wobec powierzchni świata oraz istnienia 
naturalnych barier komunikacyjnych, takich jak na przykład rzeki, nie do pokonania 
dla zwierząt wielkości mrówki. Ale skoro się upierasz, to niech ci będzie: mrówki to 
faszyści, którym geografia i anatomia nie pozwoliły stać się komunistami.
– W takim razie odwołaj krytykę Karola Marksa.
– Co? Ja miałbym odwołać krytykę Marksa? – zgorszył się Merlin.
– Oczywiście. To Marks rozwiązał Arturową zagadkę wojny, postulując Związek 
Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Merlin posiniał z gniewu, odgryzł spory kosmyk brody, wyrwał parę garści 
włosów z głowy, pomodlił się głośno o świętą cierpliwość, usiadł koło bobra, ujął go 
za łapę i spojrzał mu błagalnie prosto w okulary.
– Zrozum – zaapelował żarliwie – że każdy związek światowy rozwiązałby 
problem wojny. W żadnej unii nie będziesz miał wojen, bo do wszczęcia wojny 
niezbędne są podziały. Gdyby świat składał się tylko ze zjednoczonych kotletów 
baranich, też nie byłoby w nim wojen. Czy to oznacza, że mamy wszyscy 
dobrowolnie dać się posiekać na kotlety baranie?
– Zdaje mi się – rzekł po namyśle borsuk – że ty nie nazywasz mrówek 
faszystami czy komunistami za to, że wojują, tylko za to, że...
– Całą tę bandę wrzucam do jednego worka, bo przyświeca im jedna wspólna 
zasada: pogarda dla praw jednostki.
– Rozumiem.
– Wyznają doktrynę totalitarną, w myśl której człowiek, bądź też mrówka, 
istnieje wyłącznie dla dobra państwa lub świata, nigdy na odwrót.
– A czemu twierdzisz, że Marks był słaby z biologii?
– Charakterystyka poglądów mojego starego kumpla Karola – odparł Merlin – 
nie mieści się w ramach zainteresowań Wysokiej Komisji. Przypominam, że nie 
zebraliśmy się tutaj, aby debatować o komunizmie, tylko o problemie zbrodni 
w majestacie prawa, jaką jest wojna. Komunizm interesuje nas tylko o tyle, o ile ma 
związek z wojną. Z tym zastrzeżeniem odpowiadam na twoje pytanie: Marks był 
słaby z biologii, ponieważ, po pierwsze – przeoczył, że człowiek wśród innych części 
ciała posiada też głowę, po drugie – nigdy nie przyjrzał się dzikim gęsiom, a po 
trzecie – poparł fałszywą teorię Równości, która jest absolutnie przeciwna naturze. 
Ludzie są mniej więcej tak samo równi pod względem zasług i zdolności, jak pod 
względem urody i tuszy. Na tej samej zasadzie można by się uprzeć, aby cała 
ludzkość nosiła jeden rozmiar butów. Właśnie tę niedorzeczną doktrynę równości 
przyjęły mrówki, trzysta milionów lat temu: uwierzyły w nią, dzięki czemu zdołały 
ją urzeczywistnić. No i widzicie, w co się wpakowały.
– Wolność, Równość, Braterstwo... – wyrecytował borsuk.
– Wolność, Przemoc, Szalbierstwo – zawtórował mu Merlin. – Spróbuj najpierw 
przeżyć dowolną rewolucję, która szczyci się tymi wzniosłymi hasłami. Najpierw się 
je głosi; potem likwiduje się wrogów rewolucji – zawsze, rzecz jasna, z ważkich 
pobudek moralnych: dla oczyszczenia szeregów partii, dla ochrony komuny przed 
zgnilizną, dla stworzenia bezpiecznych podstaw demokracji; a zaraz potem zaczyna 
się masowy gwałt i rzeź, krzyżowanie i torturowanie metodami, o których lepiej nie 
wspomnę – a wszystko bardziej z bezsilnej rozpaczy niż ze złości. Trzeba było 
zakosztować hiszpańskiej wojny domowej. Oto prawdziwa równość: rżnij każdego, 
kto jest lepszy od ciebie, a wkrótce wszyscy będziemy równi. Wszyscy równo 
martwi.



ROZDZIAŁ XI


Ciszę przerwał zaskroniec. – Wy, ludzie – rzekł – nie macie zielonego pojęcia 
o Wieczności, o której tyle rozprawiacie, mieszając w to swoje dusze, czyśćce, i tak 
dalej. Gdyby choć jeden z was potrafił ogarnąć myślą Wieczność, lub choćby tylko 
bardzo wielki szmat Czasu, zmienilibyście poglądy na temat równości. Trudno 
wyobrazić sobie coś bardziej przerażającego, niż Wieczność pełną identycznych 
osobników. Jeśli cokolwiek czyniło i czyni życie świata znośnym, to właśnie tylko 
zróżnicowanie zamieszkujących go stworzeń. Gdybyśmy byli równi i wszyscy 
jednakowi, już dawno modlilibyśmy się o eutanazję. Szczęściem, natura nie zna 
zjawiska równości uzdolnień, zasług, szans, ani też nagród. Każde żywe stworzenie 
– wyłączając dziwadła w rodzaju mrówek – jest, dzięki Bogu, indywidualistą. 
W przeciwnym razie skonalibyśmy z nudów, albo zmienili się w automaty. Nawet 
koluszki, które, na pierwszy rzut oka, wydają się wszystkie identyczne, mają swoich 
geniuszy i tępaków: wszystkie współzawodniczą o jeden kęs jadła, lecz zdobywają 
go tylko geniusze. Pewien hodowca karmił swoje koluszki, wstawiając słoik 
z pożywieniem do akwarium: jedne rybki po trzech, czterech podejściach 
znajdowały drogę do środka, podczas gdy inne – o ile mi wiadomo – wciąż 
bezskutecznie próbują. Gdyby nie ten fakt, Wieczność byłaby wizją przerażającą 
brakiem różnicy, brakiem jakiejkolwiek zmiany.
– To nie ma nic do rzeczy. Mówimy o wojnie.
– Jak uważasz.
– Królu – spytał Merlin – czy jesteś gotów odwiedzić dzikie gęsi, czy też chciałbyś 
jeszcze chwilę odpocząć?
– Niemożliwe przecież – mruknął sam do siebie – aby wyrobił sobie racjonalny 
pogląd, nie znając faktów.
Stary Król odrzekł na to:
– Jeszcze chwilę. Nie jestem już młodzieńcem, mimo twoich masaży, a wymagasz 
ode mnie nauczenia się bardzo wielu rzeczy w nader krótkim czasie. Możemy 
wstrzymać się jeszcze parę minut?
– Naturalnie. Cała noc przed nami. Jeżu, zamocz chusteczkę w occie i przyłóż 
Królowi kompres na głowę. Tak, dobrze; teraz jeszcze nogi do góry, na stołeczek, 
i zamykamy oczy. O, tak. Wszyscy cisza. Dajmy mu odetchnąć.
Siedzieli cicho jak trusie, a gdy tylko ktoś zakaszlał, dostawał kuksańca w bok. 
Król z ulgą i wdzięcznością pogrążył się we własnych rozmyślaniach.
Myśli kłębiły mu się w głowie. Jedna noc na naukę to mało: był w końcu tylko 
człowiekiem, i to starym.
Może znękany starzec, przeniesiony w środku nocy z namiotu pod Salisbury do 
borsuczej nory, był od samego początku wielką pomyłką Merlina? Jako dziecko 
niczym się przecież nie wyróżniał – najwyżej dobrym sercem – a i dziś daleko mu 
było do geniusza. Może cała jego długa biografia to historia poczciwca, który na stare 
lata powinien raczej zajmować się krykietem lub chórem parafialnym, w jakimś 
Cranford czy Badger’s Green?
Miał o czym myśleć. Jego sterane oblicze dawno przestało przypominać rumianą 
buzię dziarskiego chłopczyka. Wyglądał mizernie – ale nadal był królem, budzącym 
respekt, obawę i... współczucie.
Zwierzęta chciały dobrze, wiedział o tym. Cenił sobie ich respekt. Lecz ich 
problemy nie były problemami ludzi. Rozwiązawszy kwestie społeczne na długo 
przed człowiekiem, mogły teraz spokojnie mędrkować na temat Życia i wzajemnie 
okazywać sobie życzliwość, wspomaganą winem, ogniskiem i poczuciem zażyłości. 
Było to łatwiejsze niż smutna misja człowieczego króla, którego uczyniły swoim 
narzędziem.
Nie otwierając oczu, Artur powrócił myślą w świat realny, z którego tu przybył: 
małżonka uwięziona, najlepszy druh wygnany, siostrzeńcy wymordowani, syn chce 
jego śmierci. A najgorsze, że cierpiana tym niewinni obcy ludzie. Zwierzęta 
mająrację: człowiek jest krwiożerczy. Łatwo im jednak dowodzić tego dialektycznie, 
nie bez swoistej naukowej satysfakcji – trudniej znieść prawdę namacalną i żyć, tak 
jak on, Artur, wśród barbarzyńców z krwi i kości. Zwłaszcza, że sam był jednym 
z nich: nie mniej niż inni głupim i okrutnym, złączonym z nimi osobliwymi więzami 
człowieczej świadomości. Był Anglikiem, a w Anglii trwała wojna. Jakkolwiek jej 
nienawidził i nie chciał prowadzić, nie mógł wyrwać się z odmętów rzeczywistego, 
choć nie namacalnego, morza emocji społecznych swego narodu, nad którymi 
zapanować nie był w stanie. Czuł, że nie ma już siły płynąć pod prąd, walczyć z tym 
żywiołem.
A przecież tak się starał całe życie. Wiedział, że nie jest mędrcem. Idąc za głosem 
sumienia, które w nim obudził stary perceptor – rzeźbiarz jego młodzieńczej duszy – 
objuczony jak Sindbad Żeglarz brzemieniem misji, wykradziony samemu sobie 
i skazany na służbę abstrakcyjnej idei, śmiało stawiał czoło przeciwnościom i trudził 
się dla swej Gramarii, odkąd tylko sięgał pamięcią. Nie pojmował nawet swej misji 
do końca: był jak wół roboczy, wytrwale dźwigający jarzmo. Ale – widział to teraz 
dopiero – na każdym kroku miał za sobą niepoprawnego marzyciela Merlina, 
a przed sobą – człowieka: krwiożerczego, głupiego, niepolitycznego.
Pojął, że zwierzęta chcą go posłać z powrotem do pracy, jeszcze cięższej i jeszcze 
większej. Ledwie się poddał, ledwie zdążył opłakać swoją klęskę, ledwie sterany wół 
padł pod jarzmem – kazały mu wstawać i iść dalej. Postanowiły dać mu jeszcze jedną 
lekcję i wysłać na praktyki.
A on nigdy nie zaznał osobistego szczęścia, nigdy nie miał siebie dla siebie – 
nigdy, od lat chłopięcych w Puszczy Dzikiej. To niesprawiedliwe, tak pozbawić 
człowieka wszystkiego. Postąpili z nim tak, jak człowiek ze szczygłem w klatce: 
oślepili, aby śpiewał światu tym piękniej, na zawsze ślepy. A tak się oburzali na 
bestialstwo człowieka!
Nagle, sztucznie odmłodzony przez Merlina, poczuł dotkliwie całe piękno 
świata, którego został nieodwracalnie pozbawiony. Pragnął żyć: chciał leżeć na łące 
i wąchać ziemię, chciał patrzeć w niebo jak anthropos i zagubić się w chmurach. Był 
pewien, że nikt, nawet mieszkaniec najbardziej odciętej od świata skalistej wysepki 
na oceanie, nie ma prawa uskarżać się na nudę krajobrazu, skoro może spoglądać 
w niebo. Krajobrazy nieba zmieniają się co chwila, wciąż nowe światy odbijają się 
w górskich stawach. Artur uznał, że zasłużył na wakacje, na życie! Nie, nie da się 
z powrotem zaprząc w jarzmo, nie będzie dreptał w kieracie ze spuszczonym 
wzrokiem. Jeszcze nie jest za stary – niechby nawet zostało mu marne dziesięć lat 
życia, ale życia w słońcu, bez jarzma, wśród śpiewu ptaków, które – nie wątpił w to – 
śpiewały zawsze, chociaż nie słyszał tego, póki mu zwierzęta nie przypomniały, do 
czego służą uszy.
Po co miałby wracać do homo feroxl Żeby zginąć z rąk tych, dla których pragnął 
tylko dobra? Lub zgnić w okowach? Może przecież abdykować, scedować brzemię 
władzy na następcę. Może teraz, zaraz, wyjść z kurhanu gdzie go oczy poniosą – 
i tyle go widzieli. Pustelnicy, pierwsi święci – ci szczęśliwcy uciekli od ludzi w świat 
przyrody, w świat wiecznego pokoju. On również jednej tylko rzeczy pożądał nade 
wszystko: pokoju. Świętego spokoju. Jeszcze parę godzin temu pragnął śmierci, 
gotów był ją przyjąć – ale nie teraz, gdy dano mu na nowo zakosztować życia, 
dawnego szczęścia i wszystkiego, co kochał. Merlin wskrzesił – jakże okrutnie – jego 
dzieciństwo. Artur chciał teraz wyrwać się na wolność, uciec, jak uczniak, na wagary, 
zaszyć się gdzieś w klasztorze, znaleźć spokój dla starego, skołatanego serca.
Niestety: obudzili go z marzeń, dźgając bezlitosną, zimną jak stal bronią słów:
– Hej tam, Królu! Pora odwiedzić gęsi, bo noc się skończy.
– Lepiej się miewasz?
– Gdzie zaklęcie? Widział je kto?
– Nie wyglądasz najlepiej.
– Łyknij wina przed podróżą.



ROZDZIAŁ XII


Artur znalazł się na terenie zupełnie płaskim. W świecie rzadko mamy do 
czynienia z płaszczyzną: drzewa, domy i żywopłoty nadają naszemu krajobrazowi 
sylwetkę strzępiastą. Nawet gęsta szczecina trawy zakłóca wrażenie doskonałej 
równiny. Ale tam, gdzie znalazł się Artur, w samym brzuchu nocy, nieograniczona, 
płaska, mokra połać błota pozbawiona była jakichkolwiek urozmaiceń. Nic nie 
potrafi być równie gładkie jak błoto – nawet mokry piach pokrywają zawsze drobne 
zmarszczki, niby falki, czyniąc go podobnym do powierzchni ludzkiego 
podniebienia.
Na tej olbrzymiej płaszczyźnie istniał tylko jeden żywioł: wiatr. A był to żywioł 
co się zowie. Dodatkowy wymiar świata. Potęga ciemności. W świecie ludzi wiatr 
zawsze skądś przybywa i dokądś zdąża, i to zdąża zawsze poprzez coś – czy to będą 
drzewa, czy ulice, czy szpalery żywopłotów. Ten wicher przybywał znikąd. Dął 
przez obszary nicości – donikąd. Poziomy, niemy właściwie – gdyż objawiał się tylko 
monotonnym buczeniem – namacalny, bezkresny, parł przez błotną pustynię 
z niespotykaną siłą i okrutną determinacją. Jego niezachwiany tor dałoby się 
wymierzyć ekierką. Miało się wrażenie, że na jego niezłomnie solidnym strumieniu 
można by spokojnie zawiesić parasol.
Stojąc twarzą pod wiatr, Król czuł, że powoli wyzbywa się istnienia. Zawisł 
w nicości – jedynie pod zaopatrzonymi w błony pławne stopami czuł gładkie, mokre 
oparcie błota – w litej nicości: w chaosie. Czuł się jak punkt geometryczny – punkt 
stanowiący najkrótszą odległość między dwoma sąsiednimi punktami. Albo jak 
prosta odwzorowana na płaszczyźnie, która ma długość i szerokość, lecz nie ma 
określonej powierzchni. Jest sama w sobie siłą, prądem, mocą, kierunkiem – 
zamrożonym krwiobiegiem życia bez pulsu.
A jednak ten przerażający czyściec miał swoje granice. Daleko na wschód – może 
w odległości mili – rozciągał się nieprzebyty mur dźwięku. Zdawał się lekko 
falować, to pęczniał, to się kurczył – a mimo to pozostawał nieprzebyty. I groźny 
zarazem, złakniony ofiar. Było to bowiem wielkie, bezlitosne morze.
O dwie mile na zachód widniały trzy światła, tworzące trójkąt. Były to mizerne 
światełka rybackich chat, w których mężczyźni wstawali przed świtem, chcąc zdążyć 
przed przypływem w kręte strumienie słonego bagniska. Więcej śladów życia w tym 
świecie nie było: tylko odgłos morza i trzy nikłe światełka, a poza tym mrok 
i równina, i wilgoć, i przestrzeń, i chłoszczący bicz wichru w zatoce nocy.
Z pierwszym zwiastunem świtu Król stwierdził, a raczej przeczuł, że stoi 
w tłumie podobnych mu osobników. Siedzieli na błocie, na które już wślizgiwał się 
złośliwy cienki jęzor powracającego morza. Część z nich już unosiła się na wodzie, 
obudzona przypływem, bezpieczna od rozbryzgującej się fali. Te, które nadal 
siedziały na tafli błota, przypominały sporych rozmiarów czajniki z dzióbkami 
ukrytymi pod skrzydłem. Te, które płynęły, od czasu do czasu zanurzały łebki 
i otrząsały je energicznie po wyjęciu z wody. Coraz więcej siedzących na błocie 
budziło się, wstawało i gimnastykowało skrzydła. Solenną ciszę nocy zastąpił 
powszechny jazgot około czterystu urodziwych stworzeń – gęsi białoczelnych – 
których nie sposób zapomnieć, jeśli choć raz widziało sieje z bliska.
Szykowały się do lotu na długo przed wschodem słońca. Zeszłoroczne rodziny 
zbierały się w grupki, te z kolei łączyły się z innymi grupkami rodzinnymi, a na czele 
całości stawał dziadek, pradziadek albo inny szacowny przywódca w podeszłym 
wieku. Z chwilą zakończenia werbunku w głosach gęsi zabrzmiała nowa nuta 
podniecenia. Ptaki nerwowo kręciły głowami. Potem całe stado ustawiło się pod 
wiatr i nagle, jak na komendę, wszystkie gęsi uniosły się w powietrze – czy było ich 
w grupie czternaście, czy czterdzieści, uczyniły to unisono.
Szerokimi skrzydłami zagarniały czerń nocy, wykrzykując triumfalnie na całe 
gardło. Zataczały krąg, błyskawicznie szybowały w górę i znikały z oczu 
obserwatora stojącego na ziemi. W zalegającej nad horyzontem ciemności stawały się 
niewidoczne już na wysokości dwudziestu jardów. Najwcześniejsze odloty 
przebiegały jednak bezgłośnie. Dopiero słońce ośmieliło gęsi, które po ciemku 
zachowywały się nader wstrzemięźliwie i odzywały rzadko, pojedynczymi uwagami 
lub ostrzeżeniami, i to tylko wtedy, gdy dostrzegły jakieś niebezpieczeństwo – 
wówczas wszystkie, jak jeden mąż, podrywały się błyskawicznie pionowo w górę.
Artura ogarnął niepokój. Wokół niego co minutę odrywał się od ziemi kolejny 
szwadron niewidocznych w mroku gęsi. Król miał ochotę pójść za ich przykładem, 
lecz wstydził się i bał, że każda rodzina uzna go za intruza. Z drugiej strony, nie 
chciał zostać sam. Pragnął przyłączyć się do innych, zaznać gimnastyki porannego 
lotu, który, sądząc po zachowaniu gęsi, musiał być bardzo przyjemny. Gęsią 
społeczność cechował klimat koleżeństwa i niewymuszonej dyscypliny oraz wielka 
radość życia.
Gęś stojąca tuż obok Artura rozpostarła skrzydła i podskoczyła do góry. Król 
automatycznie uczynił to samo. Przed chwilą osiem otaczających go ptaków kręciło 
dziobami – wówczas również bezwiednie je naśladował; teraz tę samą ósemkę 
spotkał w powietrzu. Ledwie się odbił od ziemi, wiatr ustał, jakby ktoś przeciął 
nożem jego brutalną bezwzględność. Artur zgrał się z wiatrem, był z nim teraz 
całkowicie pogodzony.
Ósemka gęsi uformowała w locie klucz, zachowując równe odstępy. Artur 
zamykał tyły. Kierowały się na wschód, gdzie jeszcze przed chwilą połyskiwały 
blade światełka rybackich chat, a teraz – dokładnie na wprost szybujących ptaków – 
dumne słońce pięło się po nieboskłonie. Czarna zasłona chmur w oddali pękła, a w 
szczelinie rozbłysło pomarańczowoczerwone światło. Chwała słońca rosła: słone 
bagna w dole wyłaniały się z mroku. Król patrzył w dół na monotonną równinę, 
która dziwnie upodobniła się do morza: wrzosy, które nadal wyglądały jak wrzosy, 
pomieszały się z wodorostami, tworząc mokre kępy z oślizłym wąsiskiem. Zamiast 
zwykle orzących wrzosowisko strumyków, równinę znaczyły smugi sinawego 
szlamu. Tu i ówdzie na tyczkach porozpinano długie sieci – pułapki na nieostrożne 
gęsi. Artur zorientował się, że właśnie tych pułapek dotyczyły ostrzegawcze 
nawoływania lecących przodem ptaków. W jedną sieć złapały się dwa czy trzy 
świstuny; od wschodu człapał już po błocie człowiek, z dala przypominający muchę, 
wyraźnie ciekaw zawartości pułapki.
Wschodzące słońce zabarwiło ogniście srebrne strumyki, a nawet śliski szlam. 
Kulik, który na długo przed świtem rozpoczął swoje gorzkie żale, odfrunął z obrzeży 
bagniska. Śpiący na wodzie świstun obudził się i zaraz jął wygwizdywać swe 
podwójne tony, jak mały parowozik. Od strony lądu, pod wiatr, dreptała kaczka 
krzyżówka. Brodźce krzątały się i penetrowały teren niczym skrzętne myszy. 
Chmara malutkich biegusów, podobnych do szpaków, tylko bardziej krępych, 
przeleciała koło nich z furkotem rozpędzonego pociągu. Z koron sosen na wydmach 
wyfrunęła czarna gwardia wron, wznosząc ku niebu chrypliwe wiwaty. Wszelkie 
ptactwo nadmorskie tłoczyło się na linii przypływu, równie piękne, jak zaaferowane.
Świt, wschód słońca nad morzem i wzorowa organizacja lotu, miały w sobie tak 
wiele uroku, że Artur poczuł nieodpartą ochotę do śpiewu. Ponure myśli 
o człowieku i żałosne marzenia o pokoju, które go przywiodły u schyłku życia do 
Sali Kombinacyjnej, rozpłynęły się bez śladu w radości, którą dają skrzydła. Artur 
miał chęć wyśpiewać hymn na cześć życia
– a że otaczało go w powietrzu tysiąc gęsi, nie musiał długo czekać na okazję. 
Klucze dzikich gęsi, wijące się po niebie jak smużki dymu dążące prosto w słońce, 
podzwaniały muzyką i śmiechem. Każdy klucz śpiewał na inną nutę: te figlarnie, 
tamte triumfalnie, tamte znów sentymentalnie. Kaplicę świtu wypełnili wdzięczni 
heroldowie, a wszyscy śpiewali tę oto pieśń:
Kręć się, świecie obrotny, kręć pod nasze skrzydła, Wynieś sędziwe słonko, bo noc nam 
obrzydła. Każdą pierś zdobią dumne purpury, czerwienie, Każda gardziel w fanfary, 
w dzwony się przemienia, Niebo znaczą wędrowne czarne bataliony: Trębacz, ogar, myśliwy 
i rumak spieniony. Wolność! Wolność i przestrzeń! Skrzydłami powiewa, Ciągnie Anser 
albifrons, i szumi, i śpiewa!



ROZDZIAŁ XIII


W pełni dnia gęsi stanęły na dzikim polu. Wokół Artura paśli się towarzysze 
i towarzyszki lotu, boczną stroną krótkich, miękkich dziobów szczypiąc trawę i, 
w odróżnieniu od wdzięcznych łabędzi, czyniąc przy tym wyjątkowo pokraczne 
wygibasy. Kiedy stado się pasło, jedna gęś zawsze pełniła wartę, stojąc na baczność, 
z szyją wyciągniętą na podobieństwo węża. Zimą gęsi dobrały się w pary (niektóre 
pary datowały się z poprzednich zim), więc teraz najchętniej pasły się stadłami, 
w rodzinach i oddziałach, do których przynależały podczas lotu. Młoda samiczka, 
która nocą na bagnie stała tuż obok Artura, nie miała jeszcze swego towarzysza. Cały 
czas zerkała na Króla z wielką ciekawością.
W starym Arturze, który też ukradkiem ją obserwował, odżyły lata młodości. 
Gąska była bowiem wyjątkowo urodziwa. Jej porośnięta delikatnym puchem pierś, 
pulchne ciałko i subtelne prążki na szyi budziły czułość. Prążki te, jak ukradkiem 
zauważył, powstały z różnobarwnego upierzenia gęsiej szyjki. Porastające ją piórka 
były wklęsłe, dzięki czemu każde leżało oddzielnie, tworząc różnobarwne żłobienia 
– niewątpliwie nader wdzięczną ozdobę.
Wtem młoda gąska wymierzyła Arturowi dziobem kuksańca w bok. Do tej chwili 
to ona stała na warcie.
– Twoja kolej – rzekła.
Nie czekając odpowiedzi, spuściła głowę i zaczęła się paść. Skubiąc trawę, 
odsuwała się coraz dalej.
Król stanął na straży. Nie wiedział, czego ma wypatrywać, i nie znał wroga gęsi, 
a wokół widział tylko kity traw i cierpliwie skubiących murawę towarzyszy. Ale nie 
miał im za złe, że postawili go na czatach. Ku własnemu zdziwieniu, ta męska rola 
nawet go radowała, gdy pomyślał, że mógłby stać się obiektem zaciekawienia damy. 
Mimo podeszłych lat, był zbyt naiwny, aby wiedzieć, że już się nim stał.
– Co ty wyrabiasz? – spytała Ona, mijając go pół godziny później.
– Stoję na warcie.
– No wiesz! – zachichotała-zagęgała. – Ale z ciebie frajer!
– Dlaczego?
– Nie udawaj!
– Słowo daję, że nie wiem. Czy robię coś nie tak, jak należy? Nie rozumiem.
– Dziobnij następnego. Odstałeś już co najmniej dwie warty pod rząd.
Postąpił za jej radą, kolejny strażnik zajął jego miejsce, a Król poszedł się paść 
obok nowej znajomej. Równo szczypali trawkę, zerkając ku sobie ukradkiem 
koralikami oczu. W końcu Artur podjął męską decyzję.
– Uważasz mnie za durnia – rzekł nieśmiało, decydując się po raz pierwszy 
ujawnić drugiemu zwierzęciu prawdę o swoim pochodzeniu. – Ale to tylko dlatego, 
że nie jestem gęsią. Urodziłem się człowiekiem. Pierwszy raz w życiu lecę z dzikimi 
gęśmi.
Nie zdziwiła się zanadto.
– Ciekawe powiedziała tylko. – Ludzie najchętniej zamieniają się w łabędzie. 
Ostatnio mieliśmy u siebie Dzieci Lira. Zresztą, tak czy owak, należymy razem do 
rodziny anseriformes.
– Słyszałem coś o Dzieciach Lira.
– Nie podobało im się u nas. To beznadziejni nacjonaliści i dewoci. Stale kręcili 
się koło jakiejś kaplicy w Irlandii. Na łabędzie prawie w ogóle nie zwracali uwagi.
– Mnie się u was podoba.
– Takie też odniosłam wrażenie. Po co cię tu przysłano?
– Po naukę.
Przez chwilę paśli się w milczeniu, aż własne słowa przypomniały Królowi 
o misji, z którą przybył.
– Dlaczego wystawiacie warty? – zapytał. – Czy prowadzimy wojnę?
Gąska nie zrozumiała.
– Wojnę?
– Czy walczymy z ludźmi?
– Walczymy? – powtórzyła niepewnie. – Nasi chłopcy biją się czasami o żonę, to 
wszystko. Oczywiście, nie dochodzi do rozlewu krwi, idzie wyłącznie o ustalenie, 
kto jest lepszym samcem. Czy to miałeś na myśli?
– Nie. Miałem na myśli walkę jednej gęsiej armii przeciwko drugiej.
Jego rozmówczynię wyraźnie to ubawiło.
– Co za śmieszny pomysł! Żeby dużo gąsiorów siłowało się równocześnie? To by 
nawet było zabawne widowisko.
Zdumiał go jej lekki ton.
– Zabawne widowisko? Patrzeć, jak się mordują?
– Mordują? Armie gęsi mordujące się nawzajem?
Gąska z wolna, niepewnie, zaczynała pojmować myśl Artura. Na jej obliczu 
odmalowała się odraza. Gdy pojęła na dobre, odwróciła się i w milczeniu podreptała 
ku innej części pastwiska. Król poszedł za nią, ale pokazała mu plecy. Zaszedł 
z boku, zajrzał jej w oczy i ze smutkiem dostrzegł w nich wyraz zgorszenia – jakby 
wyrwało mu się nieprzyzwoite słowo.
– Przepraszam cię – wydukał. – Teraz ty nie rozumiesz.
– Nie ma o czym mówić.
– Przepraszam.
A po chwili, nieco zniecierpliwiony, dodał:
– Chyba wolno czasem o coś zapytać? Skoro są strażnicy, to moje pytanie było 
w pełni uzasadnione.
Gąska rozgniewała się nie na żarty.
– Nie chcę więcej o tym słyszeć! Jaki ty musisz być zepsuty! Nie masz prawa tak 
mówić. Oczywiście, że wystawiamy warty. Nie słyszałeś o jastrzębiach? O sokołach 
wędrownych? O lisach, łasicach i ludziach, którzy zastawiają na nas sieci? To są nasi 
naturalni wrogowie. Nie chcesz mi chyba powiedzieć, że istnieją na świecie 
stworzenia tak podłe, aby organizować bandy do mordowania własnych braci?
„Jaka szkoda – pomyślał Artur – że nie ma wielkich zwierząt polujących na ludzi! 
Gdyby na ziemi rozmnożyły się smoki i latające potwory, może cała agresja 
ludzkości zwróciłaby się przeciwko nim. Ale niestety: na ludzkość dybie tylko 
mikrob – przeciwnik zbyt mały, aby traktować go z szacunkiem”.
Głośno natomiast powiedział:
– Chciałem się tylko dowiedzieć.
Gąska postanowiła być uprzejma. Jako sawantka chciała pokazać, że ma szerokie 
horyzonty myślowe.
– Musisz się jeszcze sporo nauczyć.
– Więc bądź moją nauczycielką. Opowiedz mi o gęsim narodzie. Rozjaśnij mi 
w głowie.
Widać było, że jest trochę nieufna, gdyż przestraszył ją nie na żarty, ale dała się 
ułagodzić. Jak wszystkie gęsi, była łagodna z natury i łatwo zapominała urazę. 
Niebawem znów byli przyjaciółmi.
– Co chciałbyś wiedzieć?
W ciągu następnych kilku dni spędzili razem sporo czasu i Artur przekonał się, 
że Lyo-lyok jest uroczą osóbką. Przedstawiła mu się na samym początku znajomości, 
doradzając, aby i on przybrał jakieś stosowne imię. Wspólnie zdecydowali się na Ki-
kwa, szlachetne imię zapożyczone od rzadkiego gatunku gęsi z czerwonym 
podgardlem, które Lyo-lyok poznała na Syberii. Nadawszy Arturowi gęsie imię, 
Lyo-lyok przystąpiła mężnie do jego edukacji.
Nie tylko flirty były jej w głowie. Interesowała się mądrze szerokim światem, 
a choć Artur często zaskakiwał ją głupimi pytaniami, starała się nie okazywać mu 
niechęci. Większość pytań Artura wynikała bowiem z jego doświadczeń z mrówkami 
– te najbardziej dziwiły gąskę.
Artur wypytywał o nacjonalizm, o nadzór państwowy, o swobody obywatelskie, 
o prawo własności, i tak dalej – a więc o to wszystko, co omawiało się w Sali 
Kombinacyjnej lub obserwowało w mrowisku. Ponieważ większość tych kwestii była 
gąsce obca i wymagała objaśnień, zanim Lyo-lyok mogła udzielić odpowiedzi, 
rozmowy stały się nadzwyczaj interesujące. W miłej atmosferze edukacja Artura 
postępowała błyskawicznie, a przy tym stary Król, ku własnemu zdumieniu, czuł 
rosnącą sympatię i pokorę wobec gęsiego rodu – uczucia dość podobne do tych, 
których doznawał Guliwer w świecie koni.
– Nie – odpowiadała Lyo-lyok – gęsi nie znają nadzoru państwowego. Nie mają 
wspólnej własności ani nie uzurpują sobie prawa do żadnej części świata. Cudny 
glob ziemski nie może, ich zdaniem, należeć do nikogo, tylko do siebie samego: 
gęsiom wystarczy dostęp do jego surowców. Poszczególne ptaki nie podlegają też 
żadnej odgórnej dyscyplinie.
– Opowieść o mrówce skazanej na śmierć za to, że ośmieliła się odmówić 
zwrócenia jadła, przyprawiła gąskę o mdłości.
– Wśród gęsi – powiedziała Lyo-lyok – każdemu wolno zjeść tyle, ile sam 
znajdzie, a intruz, który chciałby skorzystać ze znalezionej przez kogoś innego 
soczystej trawy, najpewniej oberwie dziobem, i dobrze mu tak. Owszem, można mieć 
coś własnego oprócz jedzenia: na przykład gęsie stadła wracają rokrocznie do tych 
samych gniazd, pokonując po drodze tysiące mil. Gniazdo i rodzina to sprawy ściśle 
prywatne. Gęsi nie są rozwiązłe, chyba że w młodości, co Lyo-lyok osobiście uważała 
za naturalne. Gdy już łączą się w pary, to na całe życie. Jeśli koniecznie trzeba 
określić ich ustrój polityczny, to byłby to zapewne indywidualizm patriarchalny, 
oparty na zasadzie wolnego wyboru. No i naturalnie, gęsi nie toczą wojen.
Artur ciekaw był, kto i jak zostaje przywódcą stada.
– To proste – wyjaśniła Lyo-lyok. – Gęsi po prostu czują, kto jest ich wodzem. 
Najczęściej zostaje nim starzec o mocno pstrej piersi. Wódz zawsze leci na czele 
stada.
– Pamiętając mrówki, które, niczym ród Borgiów, mordowały się nawzajem bez 
pardonu w walce o władzę, Król domagał się jednak szczegółów procedury wyboru 
przywódcy.
Dowiedział się, że taka procedura nie istnieje – przynajmniej nie w sensie 
formalnym. Przywódcą się po prostu zostaje, i już.
Zamiast odpowiadać na dalsze drobiazgowe pytania, Lyo-lyok streściła mu 
pokrótce dzieje migracji dzikich gęsi:
– Pierwszy gąsior, który przeleciał z Syberii do Lincolnshire i z powrotem, 
prawdopodobnie założył rodzinę właśnie na Syberii. Gdy przyszła zima i zabrakło 
pożywienia, ruszył na zachód sobie tylko znaną trasą. Podążała za nim rodzina, 
powiększająca się z roku na rok – on sam zaś pełnił rolę pilota i admirała. Po jego 
śmierci rolę tę objęli najstarsi synowie, gdyż to oni zdążyli najwięcej razy przebyć 
trasę wędrówki. Młodsi bracia, niepewni drogi, chętnie dawali się prowadzić tym, 
którzy ją znali. Ale i wśród pierworodnych zdarzają się nicponie, do których rodzina 
nie ma za grosz zaufania.
– A teraz – mówiła dalej – posłuchaj, jak dochodzi do wyboru admirała. 
Powiedzmy, że na jesieni Wiiik-Wink odwiedzi naszą rodzinę i spyta: czy 
przypadkiem nie macie między sobą godnego zaufania pilota? Dziadunio, staruszek, 
zmarł w sezonie malinowym, a Wujo-wujo jakoś nam się nie sprawdza. Rozglądamy 
się za przewodnikiem. Wówczas my mu odpowiemy: stryjeczny dziadek będzie 
zachwycony, jeśli się przyłączycie do naszego stada. Z góry jednak zaznaczamy, że 
nie bierzemy odpowiedzialności za ewentualne niepowodzenia. Serdeczne dzięki, 
powie na to on. Wasz stryjeczny dziadek jest osobnikiem ze wszech miar godnym 
zaufania. Czy pozwolicie, że poinformuję Honków o sposobie rozwiązania naszego 
problemu? Wiem, że i oni cierpią na podobne kłopoty. Prosimy uprzejmie, 
odpowiemy mu.
– I w ten to sposób – podsumowała Lyo-lyok – nasz stryjeczny dziadunio został 
admirałem.
– Niezła metoda.
– Spójrz na jego dystynkcje – szepnęła z szacunkiem Lyo-lyok i oboje zwrócili 
wzrok ku dostojnemu patriarsze, którego pierś zdobiły czarne pasy, biegnące w krąg, 
właśnie jak złote obręcze na mankietach munduru admirała.
Innym razem Artur spytał Lyo-lyok o upodobania i ambicje dzikich gęsi, 
uprzedzając ją z góry, że wśród ludzi życie bez dóbr materialnych i wojen uchodzi 
często za nudne.
– Ludzie – wyjaśnił – gromadzą wielkie ilości ozdób i przedmiotów zbytku. 
Widzą w tym cel życia. Niektórzy powiadają, że ta sama skłonność pcha ich ku 
wojnom – jajednak obawiam się, że gdyby stan posiadania człowieka zredukować do 
minimum, jakim zadowalacie się wy, dzikie gęsi, człowiek byłby nieszczęśliwy.
– Oczywiście – zgodziła się Lyo-lyok. – Wasza świadomość ukształtowana jest 
przecież zupełnie inaczej niż nasza. Ludzie zmuszeni do życia po gęsiemu byliby 
równie nieszczęśliwi jak gęsi zmuszone do życia po ludzku. Nie znaczy to jednak, że 
nie możemy się wiele od siebie nauczyć.
– Wątpię, czy gęsi mogą się wiele nauczyć od człowieka.
– Żyjemy na ziemi dobre parę milionów lat dłużej niż wy, biedactwa, więc 
trudno mieć do was pretensje.
– Mniejsza o to. Opowiedz mi, proszę, o gęsich marzeniach, ambicjach, planach, 
czy jakkolwiek tam je nazwać. Domyślam się, że nie są zbyt wygórowane?
Lyo-lyok parsknęła śmiechem.
– Celem naszego życia jest żyć – odparła krótko. – Zdaje się, że wy, ludzie, 
zapomnieliście o tej ambicji. Co zaś do naszych marzeń – wcale nie są tak ubogie, jak 
sądzisz, w porównaniu z ludzkimi świecidełkami i zbytkami. Mamy nawet pieśń na 
ten temat, zatytułowaną „Sens życia”.
– Zaśpiewaj, proszę.
– Zaraz. Chcę tylko powiedzieć, że zawsze żałowałam, iż pominięto w tej pieśni 
jedną niezmiernie ważną rzecz. Różne głosy spierają się tam o to, co daje dzikim 
gęsiom największą radość, lecz żaden nie wymienia wędrówki. Co za 
niedopatrzenie! Podróżujemy przecież sto razy dalej niż ludzie, oglądamy wciąż 
nowe cuda – jak poeta mógł o tym zapomnieć? Moja babka była w Micklegarth, 
jeden z wujów – w Birmie, a pradziadek chwalił się zawsze że odwiedził Kubę.
Artur był pod wrażeniem – zwłaszcza, że o Birmie słyszał tylko od zaskrońca, 
a Kuby w ogóle jeszcze nie odkryto. Tylko nazwa Micklegarth była mu znajoma: tak 
w Skandynawii zwano Konstantynopol.
– To musi być wspaniała rzecz – powiedział – tak wędrować po całym świecie.
Pomyślał przy tym o cudzie, jakim są skrzydła, o podniebnym śpiewaniu, 
o świecie, który toczy się dołem, wciąż inny, wciąż nowy.
– Posłuchaj – rzekła Lyo-lyok i bez dalszych wstępów zaśpiewała wdzięcznie, na 
gęsią nutę:
Pierwszy przemówił Ky-yow:
Sednem życia jest zdrowie.
Do wiosłonogich, do strzelistopiórych, do zwinnych i sokolookich należy cały świat.
Drugi przemówił Ank-Starzec:
Sednem życia jest honor.
Do tropicieli, żywicieli ludu, strategów i mędrców należy cały świat.
Trzecia mówiła Lyo-lyok: Sednem życia jest miłość. Do miękkopuchych, do gniazda 
wijących, do tych, co chodzą parami należy cały świat.
Czwarty przemówił A-ang:
Sednem życia jest żarcie.
Do lasujących, do trawę skubiących, do sytych i do tłustych należy cały świat.
Piąty przemówił Wink – Wink: Sednem życia jest przyjaźń. Do koleżeńskich 
i niesamolubnych, do wolnych, lecz mądrze uległych należy cały świat.
A ja wybieram muzykę. Długo dźwięczące echa, buńczuczne rogi, wesołe piosnki, poezja 
są odbiciem świata. Tak mówi śpiewak Lyow.
Piękna to była pieśń, wzruszająca i poważna. Artur spróbował liczyć na palcach 
jednej stopy nazwane w niej uroki życia, a że palce miał tylko trzy – nie licząc 
wyrostka z tyłu – musiał każdego użyć po dwa razy. Zdrowie, honor, miłość, 
jedzenie, przyjaźń, muzyka i poezja, i wędrówka – a przede wszystkim, jak słusznie 
zauważyła Lyo-lyok: samo życie.
Rzeczywiście, nie była to lista uboga w swej skromności, zwłaszcza że można by 
dopisać do niej: Mądrość.



ROZDZIAŁ XIV


W stadzie narastało podniecenie. Młodzież flirtowała bezwstydnie albo, zbita 
w gromadki, oplotkowywała pilotów. Grano też w rozmaite gry, jak to robią dzieci 
podekscytowane mającym się niebawem odbyć przyjęciem. Jedna z zabaw polegała 
na tym, że wszyscy stawali kołem, a młode gąsiory, jeden po drugim, kroczyły 
w środek kręgu, prężąc szyje i sycząc z udawaną złością. Na środku puszczały się 
biegiem, z szumnym trzepotem skrzydeł, demonstrując w ten sposób swoją odwagę 
i kwalifikacje na przyszłych amirałów. Coraz też więcej gęsi kręciło dziobami, co 
zazwyczaj czyniły przed odlotem. Niepokój udzielił się nawet starszyznie – 
mędrcom, którzy na pamięć znali trasy przelotów. Śledzili oni formacje chmur, 
oceniali kierunek i siłę wiatru, a także próbowali odgadnąć, skąd wieje. Dźwigający 
odpowiedzialność za całe stado admirałowie ciężkim krokiem przemierzali w tę i z 
powrotem mostki kapitańskie.
– Dlaczego jestem niespokojny? – pytał sam siebie Artur. – Czuję coś we krwi. 
Skąd to się bierze?
– Poczekaj, sam się przekonasz – odparła tajemniczo Lyo-lyok, gdy zadał jej to 
pytanie. – Może już jutro, może pojutrze...
Kiedy wreszcie nadszedł t e n dzień, słone bagna i błotna równina wyglądały 
jakoś inaczej. Człowiek-mrówka, który codziennie o świcie obchodził cierpliwie 
swoje sidła, a pory przypływów znał na pamięć, gdyż błąd w tej mierze oznaczałby 
dlań pewną śmierć, usłyszał nagle z wysoka odległy dźwięk, przypominający głos 
trąbki-hejnałówki. Na błotnistych polach nie było ani jednego ptaka. Człowiek nie 
spotkał też żadnego na pastwisku, przez które przechodził. Był to, w gruncie rzeczy, 
dobry człowiek: przystanął i w uroczystej ciszy, z nabożeństwem zdjął czapkę 
z głowy. Wykonywał ten gest każdej wiosny, kiedy gęsi go opuszczały, i każdej 
jesieni, kiedy dostrzegł pierwsze powracające stado.
Na przeprawę przez Morze Północne parowcem potrzeba jakichś dwóch, trzech 
dni i tyluż nocy, zmagań z opornymi falami. Lecz nie gęsiom – żeglarzom 
napowietrznym, żywym, rączym strzałom, bezlitośnie prującym chmury; nie 
podniebnym śpiewakom, uchodzącym przed sztormem z prędkością 
siedemdziesięciu mil na godzinę; nie geografom, nie wiedzieć skąd czerpiącym 
nieomylną wiedzę, żeglującym bezbłędnie trzy mile nad ziemią, po cumulusach 
zamiast morskich wód. Cóż to bowiem dla nich? Tylko radość, nic więcej.
Król nie widział ich jeszcze w tak świetnych humorach. Pieśni, które 
wyśpiewywały całymi godzinami, tryskały radością życia. Niektóre były sprośne – te 
zostawimy sobie na inną okazję, inne w miarę żartobliwe, a jeszcze inne – wzniosłe 
lub sentymentalne. Artura ubawiła szczególnie ta:
Po niebie szybujem, szu-szu, szum-szum, Na ziemi lądujem, pac-pac, plum-plum, Gę-gę 
Ga-ga Gą-gą.
I szyje zginamy w ucieszny hak Jak rura od zlewu, o – tak, o – tak Ga-ga Gą-gą Gę-gę.
I w zgodnym szeregu pasiemy się, Nasz ród bokiem dziobów murawę rwie. Gą-gą Gę-gę 
Ga-ga.
Czy Gę, czy Gą, raduje nas Lot, Czy Gą, czy Gę, raduje nas Żer, Czy Gę, czy Ga, podoba 
się nam Gę-gę Gą-gą Ga-ga.
Pieśń sentymentalna brzmiała tak:
Sunie niebem gęsi klucz, Wróć, gąsiorku, do mnie wróć!
Pewnego razu, gdy przefruwali nad skalną wysepką zaludnioną przez gęsi 
bernikle, które w czarnych skórkowych trzewiczkach, szarych toczkach i białych 
kołnierzykach wyglądają jak stare panny, cały szwadron huknął szyderczo wielkim 
głosem:
Ciotka Bernikla w tłustym błocie tapla się
Ciotka Bernikla w tłustym błocie tapla się
Ciotka Bernikla w tłustym błocie tapla się
Nie poleci z nami, nie!
Alleluja, górą nasi!
Alleluja, górą nasi!
Alleluja, górą nasi!
Na Północny Biegun, hej!
Nie da się opowiedzieć całego piękna ich wędrówki. Najpiękniejsze było w niej 
bowiem samo życie – a to trzeba przeżyć na własnej skórze.
Nieraz musieli obniżać lot z poziomu chmur pierzastych, żeby złapać lepszy 
wiatr, a wówczas wpadali w stada cumulusów – puchowych piramid, zbudowanych 
z kłębów pary wodnej, białych jak wielkie pranie i gęstych jak krem na torcie. 
Zdarzało się, że w odległości kilku mil dostrzegli taką piramidę – śnieżnobiałą kupę 
gigantycznego Pegaza. Wówczas kierowali się wprost na nią, ona zaś rosła, cicho, 
niepostrzeżenie, bez najmniejszego wysiłku – a gdy była tuż-tuż i zdawało się, że 
zaraz zderzą się dziobami z pozornie litym masywem białej ściany – słońce nagle 
traciło blask. Każdą gęś oplatały znienacka wilgotne macki przenikliwego chłodu. 
Otaczała je szara wilgoć, a słońce – blady miedziak – uciekało hen, coraz dalej. 
Znikały widoczne obok jeszcze przed chwilą skrzydła towarzyszy i towarzyszek 
i każdy ptak stawał się oto samotną nutą w zimnym niebycie – spóźnionym 
świadkiem końca świata. Wisiał tak w bladej nicości bez wymiarów – bez lewa, 
prawa, dołu, góry; bez ruchu, zda się – aż wtem błyskał przez mgłę słoneczny 
miedziak i węże chłodu na nowo poczynały wić się w powietrzu. Po chwili gęsi 
bujały z powrotem w roziskrzonym świecie barw: w dole mienił się turkus morza, 
a dookoła pyszniły się nowe, śnieżnobiałe pałace nieba, na których nie obeschła 
jeszcze rosa Rajskiego Ogrodu.
Jednym z najważniejszych punktów wędrówki był przelot nad skalistą wyspą. 
Co nie znaczy, że brakowało innych ważnych zdarzeń – dość wspomnieć spotkanie 
na przecięciu szlaków z kluczem lecących do Abisco łabędzi czarnodziobych, które 
wydawały odgłos do złudzenia przypominający poszczekiwanie małych piesków 
przez chusteczki do nosa. Albo wyścig z sową czubatą, wiosłującą z mozołem pod 
prąd powietrza (mówią, że w ciepłym puchu na grzbiecie tej sowy podróżuje zwykle 
na gapę maleńki strzyżyk). A jednak najciekawsza była samotna kamienna wyspa.
Wyspa należała w całości do ptaków. Ptaki wysiadywały tam jaja i kłóciły się bez 
przerwy, ale w tonie przyjacielskim. Na szczycie skały, porosłym szczeciną darni, 
tłoczyły się zaaferowane maskonury. Poniżej, w Uliczce Brzytwodzioba, lokatorzy 
siedzieli gęsto na tak wąskich półkach skalnych, że musieli się kurczowo czepiać 
szponami podłoża, dziobami odwróceni ku falom. Jeszcze niżej, w Uliczce 
Nurzyków, siedziały nurzyki, wznosząc ku niebu spiczaste, pajacowate oblicza, tak 
jak to robią drozdy, kiedy wysiadują jaja. Najniżej położone były Slumsy Gawii 
Trójpalczastej. Wszystkie wspomniane ptaki, które, podobnie jak ludzie, z reguły 
wydają na świat pojedynczego potomka, siedziały stłoczone tak gęsto, że stykały się 
głowami, a ilekroć ktoś nowy lądował na przepełnionej półce, ktoś inny 
nieuchronnie fikał kozła w dół. Mimo to humory dopisywały, śmiechom, żarcikom 
i wzajemnym docinkom nie było końca. Ptasi tłum przypominał przekupki na 
największym targu rybnym świata, gdzie co chwila wybuchają sprzeczki: wszystkie 
kobiety jedzą coś stale z papierowych torebek, wszystkie naraz dochodzą swoich 
racji, wyśpiewują przaśne piosenki, krzyczą na dzieciaki, narzekają na mężów. 
„Posuńcie no się, ciotko!”, „Z drogi, babuniu!”, „Głupia flądra, znów mi usiadła na 
krewetkach!”, „Synuś, schowaj no tego lizaka do kieszeni i wysmarkaj nos!”, 
„Patrzcie, patrzcie, czy to czasem nie wujo Albert? Wiezie piwo!”, „Zmieszczę się 
tutaj koło was?”, „No to pa, ciociu Emmo... poleciała, szkoda”, „Czy nie przekrzywił 
mi się kapelusz?”, „Uspokój się, łobuzie!”
W zasadzie trzymały się gatunkami, ale – nieliczne zresztą – odstępstwa od tej 
reguły nikomu nie wadziły. W Uliczce Nurzyków siedziała tu i ówdzie uparta gawia 
i ani myślała ustępować komukolwiek miejsca. Wszystkich ptaków mogło tam być 
w sumie z dziesięć tysięcy, a rejwach czyniły ogłuszający.
„Ciekawe – pomyślał Król – jak radziłoby sobie w takim ścisku ludzkie miasto 
zamieszkane przez wiele ras?”
Potem gęsi przelatywały nad fiordami i wyspami Norwegii. Właśnie tam 
rozgrywa się akcja prawdziwej opowieści o gęsiach, którą opisał wielki W.H. 
Hudson, a która winna dać ludziom sporo do myślenia. Był sobie pewien gospodarz, 
który mieszkał na wybrzeżu wyspy gnębionej straszliwą plagą lisów. Któregoś dnia 
gospodarz zastawił wnyki. Nazajutrz, gdy przyszedł je sprawdzić, stwierdził, że we 
wnyki złapała się dzika gęś – i to najwyraźniej Wielki Admirał, co można było łatwo 
poznać po masywnej sylwetce i dystynkcjach na piersi. Gospodarz zabrał gęś do 
domu, zaopiekował się nią, opatrzył jej nogę, a potem puścił między własne kaczki 
i kury. Z uwagi na lisa musiał co wieczór zamykać kurnik na noc. Zaganiał drób do 
środka i zamykał drzwiczki na kłódkę. Po jakimś czasie zauważył dziwną rzecz: 
kury, które dotychczas zawsze uciekały przed wieczorną łapanką, teraz same 
zbiegały się do kurnika i czekały na zamknięcie. Zaciekawiony gospodarz 
podpatrzył kiedyś o zmierzchu swoje ptactwo: nie było wątpliwości, że szlachetny 
jeniec przejął na siebie obowiązki człowieka, które zaobserwował dzięki 
nieprzeciętnej inteligencji. Pod wieczór, gdy zbliżała się pora zamykania kurnika, 
mądry stary Admirał zaganiał towarzystwo we właściwe miejsce – tak jakby 
doskonale rozumiał celowość tego zabiegu. A dzikie gęsi, którymi dawniej dowodził, 
już nigdy więcej nie osiadły na wyspie, gdzie straciły przywódcę.
Aż wreszcie, pośród wysp, nasze gęsi wypatrzyły lądowisko – cel pierwszego 
dnia podróży. Ach, te odgłosy zachwytu! Te wzajemne gratulacje! Uradowane ptaki 
niczym grad pocisków spadały z nieba, popisując się po drodze kaskaderskimi 
sztuczkami. Były dumne z siebie i ze swojego pilota, podniecone bliskimi uciechami 
życia rodzinnego.
Ostatni odcinek w dół przepikowały ze zwiniętymi pod brzuchy skrzydłami. Tuż 
przed lądowaniem rozpostarły je, nabrały wiatru, zatrzepotały gwałtownie, a potem 
– klap! – i już siedziały na ziemi. Chwilę trzymały skrzydła uniesione wysoko do 
góry, po czym złożyły je jednym zręcznym, starannym i wdzięcznym ruchem. 
Przeleciały nad Morzem Północnym!



ROZDZIAŁ XV


Wielkie bagna syberyjskie, do których dotarły w kilka dni później, wyglądały 
z góry jak misa pełna słońca. Okalające je szczyty wciąż wieńczyła koronka śniegu, 
który, topniejąc, spływał z gór wąskimi strumykami barwy ciemnego piwa. Nad 
błyszczącymi taflami stawów unosiły się chmary komarów, a pośród nagich brzóz 
porastających brzegi błądziły wdzięcznie ciekawskie renifery, wtykając czujne nosy 
w gęsie legowiska, na co gęsi odpowiadały gniewnym sykiem.
Lyo-lyok, choć niezamężna, bezzwłocznie przystąpiła do budowy gniazda, Król 
miał więc wolny czas na rozmyślania. Z natury prostoduszny i poczciwy, dopiero 
teraz z wolna pojmował ogrom zdrady, jaką mu zgotowała własna rasa. Nareszcie 
zrozumiał, że zdradzili go wszyscy, nawet własna żona i najbliższy przyjaciel. 
A ostatnim z plejady zdrajców był jego rodzony syn. Rycerze Okrągłego Stołu – 
przynajmniej połowa – odwrócili się od Artura, nie inaczej zresztą niż połowa 
poddanych, którym poświęcił całe swoje życie. I oto żądano od Króla, aby powrócił 
do służby zdrajcom, on zaś pojął, po raz pierwszy w życiu, że taki powrót oznacza 
jego koniec. Na cóż mógł bowiem liczyć ze strony ludzi, którzy od czasów Sokratesa 
systematycznie mordowali każdego, kto próbował przemówić im do rozumu? 
Zamordowali nawet swego Boga. Każdy głosiciel prawdy stawał się obiektem 
ludzkiej zdrady i zbrodni. A więc Merlin wydał na niego wyrok śmierci?
Pośród gęsi, którym wstrętne były zabójstwo i zdrada, czuł się bezpieczny 
i szczęśliwy. „Oto – myślał – właściwie miejsce dla kogoś, kto ma serce. Zmęczony 
życiem człowiek, jeśli czuje powołanie zakonne, zatęskni nieraz do klasztoru – do 
miejsca, gdzie mógłby w ciszy hodować własną duszę jak kwiat i wzrastać ku Bogu, 
jakimkolwiek Go pojmuje”. Taka tęsknota obudziła się nagle w starym Arturze: jego 
upragnionym klasztorem były zalane słońcem bagna. Nie chciał wracać do ludzi; 
chciał zostać tutaj.
Czemu nie miałby założyć gniazda z Lyo-lyok? Nie najgorsze to wyjście dla 
udręczonego ducha. Porównując Lyo-lyok ze znanymi kobietami, dostrzegł w niej 
wiele zalet: była zdrowsza niż przeciętna dama, nie cierpiała na migreny, wapory, 
histerie. Zdrowiem, krzepą i siłą skrzydeł dorównywała Arturowi. Cokolwiek on 
potrafił, umiała i ona – a więc ich stadło opierałoby się na równowadze sił. Lyo-lyok 
była ustępliwa, rozważna, wierna i niegłupia. Co się tyczy czystości, przewyższała 
większość kobiet, gdyż pół dnia spędzała na czyszczeniu piórek, a drugie pół – na 
pławieniu się w wodzie. Jej rysów nie mąciły barwinka ani róż. Raz poślubiona, 
nigdy nie znajdzie sobie nowego kochanka. Figurę miała naturalną, nie sztucznie 
stworzoną, a więc piękniejszą niż przeciętna kobieta. Stąpała wdzięcznie, nie 
kolebiąc się, jak wszystkie dzikie gęsi. Artur przywykł już nawet do jej upierzenia 
i docenił jego urodę. Był pewien, że Lyo-lyok będzie kochającą matką.
Miał dla niej wiele czułości, choć niewiele miłosnej pasji. Podziwiał jej mocne 
nogi z kulką stawu na granicy uda, elegancki wykrój dzioba o zębatej krawędzi od 
spodu i duży język, wypełniający szczelnie cały dziób. A najbardziej podobało mu 
się, że Lyo-lyok nigdy się nie spieszy.
Budowa gniazda dostarczała jej wiele emocji, co Artur obserwował 
z przyjemnością. Dzieło Lyo-lyok nie było majstersztykiem architektury, ale 
spełniało swoje zadanie. Długo wybierała wyściółkę do wilgotnego zagłębienia 
o fakturze przywodzącej na myśl zmiętą bibułę nasączoną brunatnym płynem albo 
płachtę na cyrkowej arenie: wreszcie wymościła je pędami wrzośca, mchem, 
porostami i puchem z własnej piersi, mięciutkim jak pajęczyna. Król osobiście 
przyniósł jej w prezencie kilka wiązek trawy, które, niestety, okazały się 
nieprzydatne ze względu na niewłaściwy kształt. Ale rwąc trawę, Artur odkrył 
przypadkiem cudny świat bagien – wszechświat w miniaturze.
Japończycy budują takie światy w szklanych słojach. Ale żaden Japończyk nie 
umiałby wyhodować drzewka bonsai będącego tak wierną miniaturą wielkiego 
drzewa, jaką jest pęd wrzośca, z sęczkami regularnymi jak dziurki od guzików. 
U stóp Artura rozciągała się istna puszcza, z polankami i uroczyskami. Najniżej 
rosnący mech stanowił poszycie lasu, rolę krzewów pełniły porosty. Tu i ówdzie 
słaniały się malowniczo pnie zmurszałych drzew. Wrzoścowa puszcza miała nawet 
swoje kwiatki: szkarłatne, woskowate kuleczki na suchych, szorstkich, 
szarozielonych łodyżkach. Były tam też miniaturowe grzybki, psiaki, o kapeluszach 
wywiniętych do góry, na kształt kieliszków do jajek. A po chaszczach grasowały 
żuki w czarnych, lśniących pancerzykach, merdając spiczastymi ogonkami, kiedy 
chciały sobie poprawić skrzydełka. Odgrywały w tym zaklętym świecie rolę raczej 
smoków niż lisów i zajęcy. Roiło się tam i od innych stworzeń: zielonych 
chrabąszczyków błyszczących jak klejnoty, pajączków wielkości główki od szpilki, 
biedronek, które wyglądały jak świeżo polakierowane. W miejscach podmokłych 
i grząskich gromadziła się brunatna woda, zamieszkana przez morskie smoki: kijanki 
i grzbietopławki. Mchy rosły tu wyjątkowo bujnie, i to najrozmaitsze: jeden gatunek 
miał cieniutkie czerwone łodyżki z zielonymi łebkami i wyglądał jak egzotyczne 
zboże z krainy Liliputów. Gdzieniegdzie widać było ślady pożaru, wznieconego 
naturalnie, przez słońce prześwietlające kroplę rosy niby soczewkę – a nie ręką 
człowieka, który z własnej woli wypala łąki na wiosnę, gdy pełno na nich 
gnieżdżących się ptaków. Na wrzoścowym pogorzelisku, wśród poczerniałych 
kikutów minidrzew, widniały rozrzucone, wybielone ogniem skorupki maleńkich 
ślimaków – nie większych niż ziarnko pieprzu – i wyschłe gąbki szarożółtych 
porostów, które kruszyły się pod lada dotknięciem.
Wrzoścowy bór zadziwiał miniaturowym ogromem: tu unosiły się wonie 
bagienne, ówdzie – powiewy krystalicznie czystego powietrza, które na mokradłach 
ma smak niepowtarzalny. Żarliwe słońce przytłaczało wprost ten bogaty świat, który 
zasypiał tylko na parę nocnych godzin. A co tam było komarów!
Artur myślał nieraz, jak nudno musi być ptakowi wysiadywać jaja. Teraz pojął, 
że siedząc na gnieździe, Lyo-lyok będzie mogła podziwiać cały oddzielny, tętniący 
życiem mały świat, który roztaczał się tuż pod jej dziobem.
Oświadczył się któregoś popołudnia na roziskrzonym w słońcu jeziorze – bez 
wielkich słów, bo już za dobrze znał życie, ale wytwornie i z nadzieją. Obrzeżone 
brązem bezlistnych drzew, wody jeziora odbijały niebo tym błękitniej, przybierając 
odcień jajeczka kosa, chociaż bez cętek. Król podpłynął do Lyo-lyok z dumnie 
uniesionym ogonem, wyciągając płasko szyję i głowę, na podobieństwo żmii wodnej. 
Wyznał jej swoje smutki, grzechy i uczucia. Nie taił, że biorąc ją za żonę, ma nadzieję 
uciec przed Merlinem i światem. Lyo-lyok, jak zwykle, nie okazała zdziwienia. Z tak 
samo nisko wyciągniętą szyją podpłynęła ku Arturowi. Słodycz jej spojrzenia 
napełniła go wielką radością.
Niestety – co łatwo zgadnąć – w tej samej chwili porwała Króla w górę czarna 
ręka. Artur poczuł, że wraca – nie na skrzydłach, nie jak gęsi wędrowne – w dawny 
świat, obmierzłym tunelem czarów. Zdążył tylko pochwycić z powierzchni jeziora 
samotne piórko – i Lyo-lyok zniknęła mu z oczu. Raz na zawsze.



ROZDZIAŁ XVI


– Dobra nasza! – wykrzyknął Merlin, zanim jeszcze Artur zdążył się 
zmaterializować. – Możemy wrócić do tematu głównego. Uczeń zaczyna dostrzegać 
światełko w tunelu.
– Dajże mu spokój – poprosiła koza. – Patrz, jaką ma nieszczęśliwą minę.
– Nieszczęśliwą? – fuknął Merlin. – Bzdura! Nic mu nie jest. Jak już mówiłem, 
możemy wrócić do tematu...
– A więc komunizm... – zaczął krótkowzroczny borsuk, któremu tylko jedno było 
w głowie.
– Nie, nie, kolego! Z bolszewikami już skończyliśmy. Nasz uczeń uzyskał pewne 
dane ilustrujące zagadnienie Przemocy. Musi z nich sam wyciągnąć wnioski. Królu, 
wybierz sobie dowolne zwierzę, a ja ci wyjaśnię, dlaczego toczy ono wojny albo nie.
– Zapewniam – dodał przymilnym tonem sklepikarza, wciskającego towar 
klientowi – że nie ma w tym żadnego podstępu. Wybierz, które chcesz: żmiję, amebę, 
antylopę, małpę człekokształtną, osła, salamandrę...
– ...mrówkę, dziką gęś... – wtrącił usłużnie borsuk.
– Nie, nie, tylko nie gęsi. Gęsi są za łatwe. Zresztą, nie podpowiadajmy mu, niech 
sam wybiera. Może być gawron?
– Świetnie – zgodził się borsuk. – A więc: gawrony. Merlin rozsiadł się wygodnie, 
zetknął czubki palców obu dłoni i głośno odchrząknął.
– Po pierwsze – rzekł – nim przystąpimy do rozważania przykładów, ustalmy 
dokładnie definicję pojęcia. Czym jest Wojna? Wojnę, jak mniemam, możemy 
zdefiniować jako zbiorowe, agresywne użycie przemocy przeciwko społecznościom 
tego samego gatunku. Podkreślam: społecznościom, inaczej bowiem możemy mówić 
jedynie o bandytyzmie i chuligaństwie. Atak pojedynczego wilka na sforę wilków 
nie jest jeszcze wojną. A więc: przemoc zbiorowa w obrębie jednego gatunku. Nasza 
definicja nie obejmuje ptactwa polującego na szarańczę, kotów łowiących myszy, 
tuńczyków żerujących na śledziach ani ryb drapieżnych żywiących się innymi 
rybami. Zjawisko wojny musi bowiem spełniać dwa warunki: po pierwsze – 
wspólnota gatunkowa, po drugie – życie stadne. Rozważając przykłady wojny 
występującej w przyrodzie, mamy więc do dyspozycji tysiące gatunków zwierząt, 
jak to: szpaki, płotki, króliki, pszczoły, itepe. Wobec tej mnogości zdumiewa skąpa 
liczba gatunków wojowniczych.
– Jak ci się wydaje – zwrócił się do Artura – ile spośród nich podejmuje 
zorganizowane działania agresywne przeciwko grupom własnego gatunku?
Wysłuchawszy odpowiedzi, ciągnął wykład.
– Masz rację. Wymieniłeś parę owadów, człowieka, pewne mikroby, niektóre 
krwinki (jeśli można je zaliczyć do wspólnego gatunku) – i na tym koniec. Dowodzi 
to, że, jak już kiedyś wspomniałem, z gruntu niemoralne zjawisko wojny jest rzadką 
anomalią natury. A teraz, uwolniwszy się od nadmiaru niestosownych przykładów, 
przystąpmy do rozważania szczególnych cech tych gatunków, które podejmują 
działania agresywne. Co stwierdzamy? Czy potwierdza się zaczerpnięta od 
komunistów teza bobra, iż wojny wywołują gatunki uznające własność prywatną? 
Przeciwnie: okazuje się, że jest to cecha tych zwierzęcych społeczności, które usiłują 
ze wszech miar ograniczyć własność prywatną. Cecha mrówek i pszczół, które mają 
komunalne żołądki i terytoria, cecha człowieka, który tworzy własność państwową 
kosztem tępienia swoich współziomków. Tymczasem ptaki, które mają prywatne 
żony, gniazda i żerowiska; króliki posiadające własne żołądki i nory; płotki 
zamieszkujące oddzielne schronienia, czy altanniki budujące własne skarbce 
i ozdobne tereny igraszek – wszystkie one żyją w pokoju. Powiesz może, że gniazdo 
lub żerowisko to wątpliwy obiekt własności prywatnej? Mylisz się: dla zwierzęcia są 
one tym samym, czym dom i majątek dla człowieka. Ważne, że stanowią własność 
prywatną. W przyrodzie posiadacze własności prywatnej żyją pokojowo. Wojny 
toczą wyłącznie ci, co wymyślili własność społeczną. Zauważ, że to, co 
powiedziałem, przeczy doktrynie totalitarnej.
– Naturalnie – ciągnął – właściciele prywatni bywają nieraz zmuszeni bronić swej 
własności przed rabusiami i pasożytami. Rzadko doprowadza to jednak do 
większego rozlewu krwi, a wśród ludzi sprawa została właściwie rozwiązana, odkąd 
nasz Król przekonał ich do powołania policji.
– Wiem, wiem, powiesz zaraz, że to nie nacjonalizm spaja wojownicze 
społeczności, że wojują one z innych powodów – na przykład dlatego, iż wszystkie 
są wytwórcami jednego produktu albo wszystkie są hodowcami, albo rolnikami, 
albo, jak mrówki, gromadzą zapasy żywności. Nie będę cię zanudzał omawianiem 
wszystkich przykładów, musisz je przeanalizować sam. Weźmy jednak pierwszy 
z brzegu: pająki. Są największymi w przyrodzie wytwórcami – a jednak nie wojują. 
Natomiast wiele wojowniczych gatunków mrówek nie gromadzi żywności. 
Poszukując, jak w matematyce, wspólnego mianownika, musisz w końcu dojść do 
wniosku, który przed chwilą wygłosiłem, gdyż jest on oczywisty: główną przyczyną 
wojen jest własność społeczna – zalecana dziś powszechnie przez wszystkich 
demagogów spod znaku tak zwanego Nowego Porządku Świata.
– Ale niepotrzebnie wybiegam naprzód, Wróćmy do konkretnych przykładów. 
Przypatrzmy się, jak żyją gawrony.
– Gawron, podobnie jak mrówka, jest zwierzęciem stadnym. Skrzydlate osobniki 
łączą się w podniebne społeczności.
Nacjonalizm gawronów ogranicza się do brutalnego niekiedy odpędzania 
członków innych stad, jeśli usiłują budować gniazda na ich drzewach. Nie zdradzają 
jednak gawrony najmniejszej skłonności do traktowania swych żerowisk jako 
własności społecznej. Każde bogate w ziarno i pędraki pole nawiedzane jest nie tylko 
przez gawrony różnych stad, ale również przez okoliczne kawki i gołębie, i nikt się 
o nie z nikim nie wadzi. Poczucie wspólnej własności ogranicza się u gawronów do 
gniazdowiska – dlatego nie toczą wojen. Uważają za naturalne, że dostęp do 
surowców i żywności reguluje zasada prywatnej konkurencji.
– Wróćmy na chwilę do gęsi. To jedna z najstarszych ras na ziemi, wysoce 
kulturalna i najlepiej zaawansowana pod względem mowy. Gęsi to muzykanci 
i poeci. Od milionów lat panują w powietrzu, choć nigdy nie zrzuciły ani jednej 
bomby. Są monogamiczne, zdyscyplinowane, inteligentne, uczciwe 
i odpowiedzialne. Choć żyją w stadach, nie przyszłoby im do głowy, że którekolwiek 
stadło lub plemię może rościć sobie pretensję do naturalnych dóbr tego świata. Na 
dobrym rżysku albo wrzosowisku pomieści się i dwa, i dziesięć tysięcy gęsi. 
W kluczu gęsi zdążających z żerowiska na miejsce noclegu zobaczymy i białoczelne, 
i gęgawe, i zbożowe, i bernikle. Świat jest dla wszystkich. A przecież jak daleko 
gęsiom do komunistów! Niech no sąsiad spróbuje zagarnąć nadgniły ziemniak – 
zaraz oberwie dziobem, nie mówiąc już o nienaruszalnej prywatności małżonki 
i gniazda. Gęsi, przeciwnie niż mrówki, nie wyznają bowiem zasady wspólnego 
żołądka. Te przepiękne stworzenia, bujające swobodnie nad całą powierzchnią 
globu, nie roszcząc sobie doń najmniejszych pretensji, nie wiedzą, co to wojna.
– Przekleństwem człowieka – ciągnął Merlin – jest nacjonalizm: uzurpowanie 
sobie praw do coraz większych połaci wolnej ziemi jako do własności społecznej. 
Wrogowie człowieka to zagorzali adwokaci nacjonalizmu w Irlandii, w Polsce, nawet 
w Anglii – ci, którzy toczą wojny w obronie tak zwanych „praw małych narodów do 
samostanowienia”: owe grupki naiwnych idiotów, wiedzione na pasku 
otumanionych łotrów. A zresztą, nie zwalajmy całej winy na Anglików, 
Irlandczyków i Polaków: wszystkich nas to dotyczy. Homo impoliticus jest, w masie 
swojej, gatunkiem durniów. Pragnę z góry zaznaczyć, że mam prawo wypowiadać 
się o Anglikach, gdyż żyłem wśród nich dobre parę stuleci. Nawet jeśli nie są do 
końca zidiociałymi łotrami, to na pewno można ich nazwać otumanionymi 
naiwniakami – co, mimo wszystko, stawia ich w moich oczach wyżej od cynicznych 
i głupich tyranów pokroju Hunów, którzy dziś właśnie z nimi walczą. Co do tego nie 
ma dwóch zdań.
– Przepraszam – wtrącił się grzecznie borsuk. – A jak wygląda praktyczne 
rozwiązanie tej sprawy?
– Najprościej w świecie. Należy znieść bariery celne, paszporty i prawa 
imigracyjne, przekształcając ludzkość w federację jednostek. Trzeba unieważnić 
narody i państwa oraz wszystkie ciała społeczne poza rodziną. Być może niezbędne 
stanie się globalne ograniczenie wysokości dochodów, aby najbogatsi nie stworzyli 
z czasem świata w świecie. W każdym razie, na pewno nie zalecam komunizmu, 
który jest wbrew naturze. W ciągu tysiąca lat, jeśli szczęście nam dopisze, ludzkość 
wykształci wspólny język, ale najważniejsze, aby mieszkaniec Stonehenge mógł 
w każdej chwili spakować manatki i wyruszyć szukać szczęścia w Timbuktu.
– Człowiek stanie się zwierzęciem wędrownym – podsumował, sam zdziwiony 
taką konkluzją.
– Ależ to będzie katastrofa! – zgorszył się borsuk. – Co się stanie z japońską siłą 
roboczą? Handel upadnie!
– Tere-fere-kuku. Wszyscy ludzie mają dwie ręce, dwie nogi i żołądek. Jeśli 
japoński kulis rujnuje cię, zjadając miskę ryżu dziennie, to lepiej sam jedź do Japonii 
po swój ryż. Zrujnujesz wówczas kulisa, który będzie się tymczasem rozbijał po 
Londynie twoim rolls-royce’em.
– To, co proponujesz, jest zamachem na cywilizację! Stopa życiowa spadnie...
– Banialuki. Zauważ, jak podniesie się stopa życiowa kulisa. Jeśli okaże się on 
zdolnym człowiekiem i wejdzie z tobą w równą konkurencję, to trzeba mu tylko 
życzyć szczęścia. Takich nam potrzeba. Co zaś do cywilizacji, której tak bronisz – 
spójrz na nią.
– Dojdzie do rewolucji gospodarczej!
– Wolisz koniec świata? Każda zdobycz kosztuje, mój borsuku.
– Rzeczywiście – spotulniał nagle borsuk. – Nic innego ludziom nie pozostaje.
– A widzisz. Zresztą, zostaw na chwilę człowieka i jego drobne kłopoty, 
a przyjrzyj się sobie i dwustu pięćdziesięciu tysiącom innych gatunków zwierząt. 
Wszystkie mają jakiś tam zmysł polityczny. Wybór jest prosty: mrówka czy dzika 
gęś? Nasz Król będzie musiał po powrocie w świat ludzi jasno określić swoje 
stanowisko.
Borsuk, wróg wszelkiej przesady, ostro przeciw temu zaprotestował:
– Jak to? Człowiek miałby wybierać między mrówką a gęsią? Chyba się 
zagalopowałeś. Po pierwsze, człowiek nigdy nie będzie ani mrówką, ani gęsią, a po 
wtóre – wiemy przecież, że mrówki nie skarżą się na swój los.
Merlin ripostował natychmiast:
– Drobne wyjaśnienie. Użyłem metafory. Chodzi o to, że przed każdym 
gatunkiem stoi tylko jedna alternatywa: rozwój własną drogą ewolucyjną albo 
zagłada. Mrówki miały do wyboru: pozostać mrówkami lub zginąć. To samo gęsi. 
Nie uważam, że mrówki się mylą, a gęsi mają rację. Cechą mrówki jest mrówkość, 
a cechą gęsi – gęsiość. W myśl tej samej teorii, człowiek ma do wyboru: zginąć lub 
być człowiekiem. Wybór człowieczeństwa zasadza się w znacznej mierze na 
inteligentnym rozwiązaniu kwestii wojny i przemocy, które badaliśmy dotąd na 
przykładach innych gatunków stworzeń. Oto, co Król winien zakomunikować 
swoim współbraciom.
Archimedes chrząknął znacząco.
– Jeśli łaska, Mistrzu, czy widzisz dzisiaj w przyszłość dość wyraźnie, aby nam 
zdradzić, czy Królowi się powiedzie?
Merlin poskrobał się po głowie i przetarł okulary.
– W końcu kiedyś mu się powiedzie – rzekł z ociąganiem. – Na pewno. 
W przeciwnym razie jego rasa wymrze jak amerykańskie dzikie gołębie, których, 
nota bene, było swego czasu o wiele więcej niż ludzi, a jednak wystarczyło jakieś 
dziesięć lat pod sam koniec dziewiętnastego wieku, by wymarły do cna. Czy się 
jednak powiedzie tym razem, czy następnym – to, wybaczcie, jest dla mnie niejasne. 
Gdy się żyje wstecz, a myśli do przodu, teraźniejszość okropnie się mąci. Dlatego 
taki ktoś jak ja woli uciekać w dziedzinę abstrakcji.
Merlin zaplótł dłonie na brzuchu, wyciągnął nogi do ognia i, wzdychając nad 
swoją dziwną sytuacją w Czasie, wyrecytował fragment z ulubionej książki:
„Przed moimi oczami rozgrywały się dzieje śmiertelnych najrozmaitszych ras... 
Królowie i królowe, cesarzowie i republikanie, patrycjusze i plebejusze defilowali 
tłumnie pod prąd czasu... Czas pędził wstecz, ukazując zawrotne panoramy. Wielcy 
tego świata umierali, zanim zyskali sławę. Królowie pozbawiani byli tronów przed 
koronacją. Nero, ród Borgiów, Cromwell, Asquith i jezuici stopniowo tracili fatalną 
reputację. Moja ojczyzna przemieniała się z wolna w barbarzyńską Brytanię, 
Bizancjum cofnęło się w Rzym, Wenecja – w Henetian Altino, a Hellada pogrążyła 
się w migracyjnym chaosie. Krew się lała, zanim zadano cios”.
Porywający cytat uczczono chwilą milczenia, po czym koza podjęła wcześniejszy 
temat:
– Mów sobie, co chcesz, a ja twierdzę, że on ma bardzo nieszczęśliwą minę.
Wszyscy bacznie przyjrzeli się Królowi po raz pierwszy od jego powrotu z krainy 
czarów – i słowa uwięzły im w gardłach.



ROZDZIAŁ XVII


Artur też na nich patrzył. W dłoni trzymał piórko – wspomnienie pięknych 
chwil. Wyciągnął je bezwiednie przed siebie jak miecz, jakby się bronił przed 
zwierzętami.
– Nie wracam – oświadczył. – Znajdźcie sobie nowego wołu do kieratu. Po coście 
mnie tu w ogóle sprowadzili? Czemu miałbym umierać za Człowieka, skoro wy sami 
tak źle o nim mówicie? Bo wrócić tam – znaczy umrzeć, to wiadomo. Macie zupełną 
rację: ludzie są podli i głupi. Zadali mi już wszystkie ciosy, oprócz śmiertelnego. 
Czemu głupcy mieliby nagle posłuchać głosu rozsądku i złożyć broń? Nie zrobią 
tego: ukatrupią mnie i koniec, jak mrówki albinosa.
– A ja, Merlinie – podniósł głos do krzyku – boję się śmierci! Ja nie chcę umierać, 
ponieważ jeszcze nie żyłem! Nigdy nie miałem własnego życia, nigdy nie miałem 
czasu na odkrywanie piękna, teraz je odkrywam. To ty, Merlinie, ukazujesz mi 
piękno, a potem je odbierasz! Traktujesz mnie jak pionka na szachownicy! Kto ci dał 
prawo dysponowania moją duszą, okradania mnie z własnych myśli?
– Ach, drogie zwierzęta! – ciągnął z rozpaczą. – Zawiodłem was, wiem. Lecz, 
wybaczcie, nie zniosę już jarzma, gdyż dźwigałem je zbyt długo. Czemu miałbym 
zostawić Lyo-lyok? Jak dobrze wiecie, nigdy nie wyróżniałem się mądrością, jedynie 
cierpliwością, ale nawet cierpliwość ma swoje granice.
Nikt nie śmiał odpowiedzieć, nikt nie znalazł słów. Artur szalał, bronił się 
rozpaczliwie, targany poczuciem winy i niespełnionej miłości.
– Wy, to co innego, wy jesteście mądre. Znacie długie słowa i umiecie nimi 
żonglować. Bawi was układanie pięknych zdań. Lecz czy pamiętacie, że 
przedmiotem waszej radosnej paplaniny jest ludzka dusza – moja dusza, jedyna, jaką 
mam? A wy ją przekreślacie jednym słowem. Lyo-lyok także ma duszę. Kto wam dał 
boskie prawo igrania z przeznaczeniem; kto wam dał władzę nad sercem drugiej 
istoty, że je możecie przywołać lub odwołać? Ani myślę babrać się dłużej w waszych 
brudnych sprawkach. Dość mam waszych obmierzłych planów. Odchodzę do 
dzikich gęsi, tam umrę spokojnie...
Głos Króla załamał się żałośnie, jak prośba żebraka. Artur osunął się na oparcie 
fotela i ukrył twarz w dłoniach.
Pośrodku komnaty stał jeż. Mały, bojowy, grubiański, zapchlony jeż: zacisnął 
w piąstki fioletowe łapki, zadarł buńczucznie spiczasty nos i, sapiąc wściekle, 
strasząc igły pełne najrozmaitszych śmieci, natarł na Wysoką Komisję:
– A dajta wy mu wreszcie spokój, co? Zajmijta sie swoimi sprawami. Co sie 
chłopa czepiacie!
To rzekłszy, stanął między swoim idolem a resztą towarzystwa, gotów bronić 
Artura przed każdym, kto chciałby się doń zbliżyć.
– Patrzcie no ich! – szydził. – Prokuratory od siedmiu boleści! Ponckie Piłaty! 
Bedom sońdzić Człowieka! Parle-parle, sucho w garle! Niech no sie który ruszy, to 
jak go zamaluje w ten głupi łeb...
Merlin spróbował łagodzić sytuację.
– Ależ nikt tu nie chce nikogo do niczego zmuszać...
Jeż podszedł do niego, wystawił wilgotny, rozdygotany nochal, dotykając nim 
prawie okularów czarodzieja, i fuknął z całej siły! Merlin cofnął się z obrzydzeniem.
– Jasne! – szydził jeż. – Nik nikogo nie zmusza. Tylko sie jakoś nie pamienta, że 
gość też ma prawo cóś chcieć!
Odwrócił się do zrozpaczonego Króla i ruszył ku niemu, lecz ze względu na 
swoje pchły zatrzymał się w bezpiecznej odległości.
– Mistrz ma racje. Dosyć tego. Niech mistrz lepiej idzie w świat z brzydkim 
jeżem. Nawdycha sie Mistrz świeżego powietrza, poleży Mistrz na gołej ziemi... 
Niech Mistrz wcale nie słucha tych mondralów. Niech sie same uczom, aż im sie 
znudzi. A my sobie we dwóch pójdziem w pole, popatrzym sie w niebo...
Artur wyciągnął dłoń do jeża, który przyjął ją z nabożną czcią, wytarłszy wpierw 
własną łapę o kolce na grzbiecie.
– Jestem zwierze parszywe – obwieścił z dumą – ale ućciwe.
Jeż i Król, ręka w rękę, ruszyli do wyjścia. W progu jeż odwrócił się i spojrzał po 
sali.
– Orewuar! – skłonił się Wysokiej Komisji z ironiczną pogardą. – Żebyście tylko 
nie zdemolowali świata, zanim sie wrócim! I nie urzońdzili nowego!
Zgnębionemu Merlinowi złożył oddzielny błazeński ukłon:
– Żegnamy boga ojca!
-1 syna bożego! – krzyknął do Archimedesa, który, wyprężony jak struna, 
przymknął oczy i odwrócił głowę.
– I ducha świentego tyż! – rzucił na odchodnym nieszczęsnemu borsukowi.



ROZDZIAŁ XVIII


Cóż może być przyjemniejszego, niż znaleźć się na wsi wiosenną nocą, a jeszcze 
lepiej tuż przed pierwszym brzaskiem – i do tego samemu? Słyszeć wiatr buszujący 
po krzakach, mlaskanie pasących się krów (ale to dopiero, gdy się na którąś niemal 
wpadnie po ciemku), tajemnicze szelesty liści, dziwne chrobotania i odgłosy 
skubania trawy, szum krwi we własnych żyłach; widzieć w mroku groźne zarysy 
drzew i pagórków, a na niebie gwiazdy, sunące gładko po dobrze naoliwionych 
orbitach; gdy w oddali rozbłyśnie samotne światełko jakiejś chaty, oznajmiając czyjąś 
chorobę lub wczesną pobudkę do niewiadomych zajęć; gdy rozlegnie się stukot 
końskich kopyt i zaskrzypi stary wóz drabiniasty, zdążający na targ, choć woźnica 
drzemie jeszcze na koźle, zakutany w worki; gdy zabrzęczą łańcuchy psów 
gospodarskich, lisica szczeknie krótko na pożegnanie nocy, a sowy umilkną – wtedy, 
bracie, najlepiej jest żyć i mieć oczy i uszy otwarte, chociaż inni ludkowie chrapią 
smacznie w ciepłych pieleszach, zdani na łaskę snu.
Wiatr ustał. Gwiezdny pył rozproszył się po nieboskłonie niczym nuty 
w bezgłośnej muzyce. Majestatyczne wzgórze, na które wspinali się człowiek i jeż, 
wznosiło się przed nimi jak horyzont.
Mały jeż dreptał mozolnie, potykając się o kępy traw, klnąc pod nosem, ilekroć 
wdepnął w kałużę, i z ciężkim sapaniem pokonując niewinne kopczyki. Znużony 
Król pomagał mu na najtrudniejszych odcinkach, przenosił na twardszy grunt lub 
popychał z tyłu, rozczulony widokiem miękkich, bezbronnych łapek towarzysza.
– Wielkie dzieńki – sapał za każdym razem jeż. – Stokrotne dzieńki.
Doszli wreszcie na szczyt i usiedli: jeż łapał oddech, a stary Król podziwiał 
panoramę.
W dole, pod zachodzącym księżycem w trzeciej kwadrze, z wolna wyłaniała się 
z mroku jego Anglia – królestwo Gramarii. Sięgało ono aż po krańce północy, aż po 
legendarne Hebrydy. Anglia. Ojczyzna Króla Artura. W blasku księżyca cienie drzew 
przerastały same drzewa, ciche wstążeczki rzek lśniły rtęciowo, pomniejszone 
perspektywą pastwiska były gładkie jak aksamit, a nad wszystkim wisiała lekka, 
poranna mgła. Artur czuł, że rozpoznałby ten pejzaż nawet po ciemku. Wiedział, że 
tam płynie rzeka Severn, tam morze wdziera się w głąb lądu, a tam są góry – 
chwilowo niewidoczne, ale zawsze obecne, ojczyste. Na tamtym polu z pewnością 
pasie się biały koń, a na okalającym je żywopłocie schnie pranie. Tak było zawsze, 
więc tak musiało być.
Ogarnęło go jakieś dziwne, rzewne zachwycenie samym życiem – byciem, 
i pomyślał: nieważne, co jest dobre, a co złe, bo najwyższym prawem istot żywych 
jest życie. Nagle zatęsknił do świata w dole, nie dlatego, że świat ten był dobry albo 
zły, lecz dlatego, że po prostu był – a w nim cienie kopiastych stogów siana 
o zachodzie słońca; dzwonki owiec i śmieszne ogonki jagniątek; chmury chroniące za 
dnia przed żarem słońca; stada zielonozłotych siewek, buszujących po pastwiskach 
za robakami i znienacka, jak na komendę, wzlatujących prosto pod wiatr; 
staropanieńskie czaple, o których David Garnett mówi, że spinają koki rybią ością – 
ptaki tak płochliwe, że mdleją, gdy się podkraść i krzyknąć „bum!”; i niebieskawe 
smugi dymów z chat, szybujące prosto w niebo; i gwiazdy, jeszcze jaśniejsze, gdy 
odbijają się w kałuży; i same kałuże, i rynsztoki, i śmietniska, na których wyrastają 
dzikie maki; i łososie baraszkujące w strumieniach; i świeczki kasztanowców, które 
z pierwszym balsamicznym tchnieniem wiosny wyskakują z pąków jak diabełek 
z tabakierki, rozczapierzając na postrach wiotkie płatki; i kawki budujące gniazda – 
bo zawieszona w powietrzu kawka z gałązką w dziobie jest stokroć piękniejsza 
nawet od gołębicy niosącej gałązkę oliwną do Arki Noego; i jest jeszcze dar snu pod 
srebrnym księżycem – najcudniejsze błogosławieństwo, którego Pan Bóg co dzień 
udziela światu.
Pojął, że kocha tę ziemię – bardziej niż Ginewrę, bardziej niż Lancelota, bardziej 
niż Lyo-lyok. Była ona jego matką – i córką. Znał mowę jej ludu. Znał na pamięć jej 
geografię – dobrze wiedział, jak zmieniałby się pod nim krajobraz, gdyby mógł 
przefrunąć błyskawicznie jak dzika gęś (wszak był nią niedawno) z Walii do Szkocji. 
Znał sposób myślenia prostych ludzi: umiał przewidzieć, co odpowiedzą na to lub 
owo, nim jeszcze zadał im pytanie. Był ich królem. A oni – jego ludem. Czuł się za 
nich odpowiedzialny – i za stultus, i zaferox – tak jak wzięty w niewolę gęsi admirał 
czuł się odpowiedzialny za ptactwo w kurniku. Nocą ludzie nie byli krwiożerczy: 
nocą ludzie spali.
Anglia leżała u stóp starego Króla niczym śpiące dziecko. Gdy wstanie, znowu 
zacznie wrzeszczeć, tupać, psuć wszystko dookoła, zabijać motyle, ciągnąć koty za 
ogony i na wszelkie inne sposoby demonstrować, kto tu jest panem. Ale we śnie jej 
dyktatorskie zapędy gdzieś się ulatniały. Leżała cicha, bezbronna – właśnie jak małe 
dziecko, ufne w to, że świat pozwoli mu spać spokojnie.
Artur dostrzegł nagle całe piękno ludzi, a nie ich ohydę. Pomyślał o zastępach 
męczenników – młodych mężczyzn, niejednokrotnie tuż po ślubie, którzy na 
ochotnika szli ginąć za cudzą sprawę na błotnistych polach bitewnych, pod 
Bedegraine i gdzie indziej. Szli, bo wierzyli w słuszność sprawy. Szli, nienawidząc 
wojny. Może istotnie byli młodzi i głupi, może sprawa, za którą oddali życie, nie była 
tego warta – lecz ich głupota wynikała z niewinności. Z głupiej niewinności 
dokonywali czynów bohaterskich, nie na własną chwałę.
Pomyślał o tych wszystkich, którzy się dobrowolnie poświęcali: o uczonych 
ginących za prawdę śmiercią głodową, o poetach gardzących łatwym poklaskiem, 
o rodzicach za wszelką cenę ratujących życie dzieci, o lekarzach i świętych mężach, 
którzy umarli, niosąc pomoc innym, o milionach uczestników wypraw krzyżowych, 
którzy szli na krucjatę z głupoty i ginęli z głupoty – ale mieli dobre intencje.
Tak, liczą się tylko dobre intencje! Ta nadzwyczajna, rzadka, osobliwa cecha 
człowieka: bezinteresowny upór, który każe pisarzom i naukowcom głosić prawdę 
nawet za cenę śmierci. Epur si muove – powiedział Galileusz – a jednak się kręci! 
Gotowi byli spalić go na stosie za uporczywe głoszenie nonsensownej tezy, że 
Ziemia kręci się wokół Słońca – a jednak nie zamilkł, gdyż prawdę cenił wyżej niż 
własne życie. Prawda. Dociekanie tego, co Jest. Oto właśnie zadanie na miarę 
człowieka, na miarę Anglików, tych jego ukochanych, śpiących, bezbronnych 
Anglików. Może i byli głupi, agresywni, niepolityczni, niepoprawni – lecz w tej 
ciemnej masie zdarzały się jednostki – jakże nieliczne, za to jakże wspaniałe – które 
się nie ulękły tortur, kata, zagłady, stając śmiało w obronie sprawy większej niż 
życie. Czymże jest prawda? – pytał drwiąco Piłat. A jednak od tysięcy lat młodzi 
głupcy giną w imię prawdy, i ginąć będą dalej, przez następne tysiąc lat. Ich prawda 
nie zawsze musi być słuszna, tak jak słuszną okazała się prawda Galileusza. Ważne, 
że ci nieliczni męczennicy ginący w imię prawdy tworzą wielkość człowieka – rzecz 
cenniejszą niż wszystkie inne skarby pod słońcem.
Lecz zaraz ogarnęła Artura nowa fala smutku, na myśl o przebudzeniu 
uśpionego dziecka – owej okrutnej, bezmyślnej większości, w której męczennicy za 
prawdę stanowią tak rzadkie wyjątki. A jednak się kręci! Jak mało, jak żałośnie mało 
jest tych, którzy gotowi są bronić tego stanowiska.
Miał ochotę zapłakać nad małością świata, nad jego potwornością, tak przecież 
żałosną.
– Przyjemne miejsce, no nie? – zauważył jeż.
– Szkoda ludzisków – westchnął Artur. – Ale co ja mogę dla nich zrobić? Nic...
– Jak to nic, Mistrzu? Odwaliłeś robótkę pierwsza klasa. W dolinie obudziła się 
pierwsza chata. Łypnęła światłem z okna. Artur wyobraził sobie człowieka, który 
zapalił łuczywo: pewnie to kłusownik, ślamazarny, niezdarny i cierpliwy jak borsuk; 
wzuwa właśnie ciężkie buciory.
– Waszamość Królu? – zagadnął jeż.
– Mówi się waszmość, a nie waszamość.
– Waszmość Królu?
– Czego tam znowu?
– Pamięta waszamość, jakeśmy sobie drzewiej do spółki śpiewali?
– Jakżeby nie! „Mosteczek”, „Genowefę” i tego, no, jak mu tam...
– „Dom, mój dom”. Król nagle posmutniał.
– Zaśpiewajmy sobie jak dawniej, co, waszamość? Król kiwnął głową.
Jeż wstał dziarsko i w blasku księżyca przyjął godną pozę śpiewaka: na baczność, 
przednie łapki splecione na brzuszku, wzrok wbity w przestrzeń. Tak 
przygotowany, czystym, choć nie szkolonym tenorem, odśpiewał Królowi Anglii 
„Dom, mój dom”.
Banalna melodyjka odleciała w przestrzeń – a jednak w blasku księżyca, na 
szczycie góry z widokiem na całe królestwo, wcale nie brzmiała banalnie. Jeż szurał 
łapkami, pochrząkiwał i wyraźnie miał chęć na dalsze występy. Król jednak milczał.
– Za pozwoleniem... – bąknął nieśmiało jeż – znam jeszcze jednom...
Odpowiedzi nie było.
– Jakem się dowiedział, że waszamość przyjeżdża, wyuczyłem się nowej 
pioseneczki. Niby, na powitanie. Ten tam, Marian, mnie nauczył.
– Śpiewaj – poddał się Król. Wyciągnął się na murawie. Było mu wszystko jedno.
A jeż stanął na szczycie Anglii, uniósł dumnie miecz ułamanej gałązki i z 
wzorową dykcją (której wyuczył się pilnie od Merlina), do muzyki przyszłości 
(dziewiętnastowiecznej melodii Parry’ego), jął wznosić śpiewem (za Williamem 
Blakiem) Nowe Jeruzalem:
Dajcie mi łuk mój z płomiennego złota. Dajcie mi strzały rącze pożądaniem. Dajcie mi 
włócznię moją. Precz, ciemnota! Niech na ognistym wzniosą się rydwanie. Bo w walce mojej 
myślnej nie ustanę Miecz mój nie spocznie – aż w onej godzinie Gdy wybuduję Nowe 
Jeruzalem W zielonej Anglii, w tej cudnej krainie.



ROZDZIAŁ XIX


Blade twarze skupionej przy kominku Wysokiej Komisji jak na komendę 
zwróciły się ku drzwiom i sześć par zawstydzonych oczu spojrzało na Artura. Lecz 
w progu stał ktoś inny: Król Anglii.
Obyło się bez słów: wszystko zdołali wyczytać z jego twarzy.
Wstali, jeden po drugim, zbliżyli się pokornie i obstąpili go kołem. Merlin – 
o dziwo – był teraz zgrzybiałym staruszkiem z drżącymi rękami. Co chwila smarkał 
w myckę, spod której sypały się zasuszone myszy i żaby. Borsuk szlochał gorzko, 
bezwiednie zlizując łzy z koniuszka nosa. Archimedes ze wstydu odwrócił głowę 
o całe sto osiemdziesiąt stopni. Kawałł miał minę udręczoną. Zaskroniec złożył 
zasmarkany pyszczek na królewskim bucie. A Balin mrugał okiem z szybkością 
telegrafu.
– Boże chroń Króla! – zawołali chórem.
– Możecie siadać.
Poczekali z szacunkiem, aż Król zajmie honorowe miejsce i obsiedli go z obu 
stron, jako Rada Przyboczna.
– Wkrótce wracamy do kraju – oznajmił Król. – Zanim to jednak nastąpi, mamy 
kilka pytań. Po pierwsze: uprzedzano nas, że w Anglii zacznie niebawem działać 
niejaki John Bali, głoszący niesłuszny podobno w świetle wiedzy przyrodniczej 
pogląd, iż ludzie powinni żyć jak mrówki. Chcielibyśmy wiedzieć, czemu ów pogląd 
jest niesłuszny?
Merlin powstał. Zdjął kapelusz.
– To kwestia moralności gatunku, Wasza Wysokość. Komisja jest zdania, że 
każdy gatunek zwierząt winien kierować się zasadami własnej specjalizacji. Słoń ma 
dbać o trąbę, a żyrafa, inaczej mówiąc kameleopard – o szyję. Niemoralnym byłoby 
żądać od słonia, aby latał, gdyż nie ma on skrzydeł. Specjalnością człowieka – cechą 
wykształconą u niego jak szyja u żyrafy – jest neopallium. Jest to ta część mózgu, która 
nie rządzi instynktami, lecz pamięcią, dedukcją i myśleniem abstrakcyjnym: dzięki 
niej człowiek jest świadom samego siebie i własnej odrębności od innych istot. 
U zwierząt i osobników prymitywnych cecha ta występuje niezmiernie rzadko. Stąd 
wniosek, że wszelkie formy kolektywizmu są sprzeczne ze specjalizacją gatunkową 
człowieka.
– Z tego właśnie powodu – ciągnął wolno stary czarodziej, przymykając znużone, 
jasnowidzące, sępie oczy – żyjąc wstecz na przestrzeni niewesołych wieków, toczę 
nieustannie swoją małą prywatną wojnę z przemocą we wszystkich jej postaciach i, 
słusznie czy niesłusznie, wciągam w nią inne osoby. Dlatego swego czasu nauczyłem 
Waszą Wysokość gardzić żądnymi burdy awanturnikami, przeciwstawiać się Sile 
Pięści Siłą Rozumu, ufać potędze Sprawiedliwości i usilnie dążyć – co czyniliśmy 
wspólnie dzisiejszej nocy – do zrozumienia przyczyn naszej krucjaty. Wojna jest 
bowiem w świecie żywiołem nieposkromionym. Siła fizyczna sama w sobie nie jest 
złem. Taki boa-dusiciel, będący jednym wielkim potężnym mięśniem, powie 
przecież, że Siła jest dobrem. Mrówka, zgodnie z własną naturą, stwierdzi słusznie, 
że Jednostka jest niczym wobec Państwa. Człowiek natomiast, wyspecjalizowany 
przez swe szare komórki w samoświadomości, nie gorzej niż wspomniany boa-
dusiciel w sile mięśni, będzie miał słuszność mówiąc, że najważniejsza jest Prawda 
i Uczciwość, a nie Siła; że Jednostka ważniejsza jest zatem od Państwa – tak dalece 
ważniejsza, że może obejść się bez niego. Niech się boa-dusiciel napawa swą siłą: 
zapasy, walka, przemoc – to jego naturalny żywioł. Zostawmy mrówkom głoszenie 
chwały państwa totalitarnego – to ich słuszne prawo. A człowiek niech się 
specjalizuje w człowieczeństwie – i to nie z powodu wątpliwych definicji Dobra i Zła, 
lecz z nakazu natury, aby każdy gatunek rozwijał własne cechy. Komisja jest zdania, 
że Przemoc w świecie ludzi nigdy nie jest słuszna, że Państwo w żadnych 
warunkach nie przewyższa Jednostki, a przyszłością ludzkości jest indywidualizm.
– Czy mógłbyś powiedzieć mi coś więcej na temat mózgu?
– Oczywiście, Wasza Wysokość. W tej starej puszce dzieją się cuda niezliczone, 
lecz my ograniczymy się tylko do dwóch obszarów kresomózgowia: kory nowej 
i ciała prążkowanego. To drugie, mówiąc najprościej, zawiaduje instynktem 
i funkcjami motorycznymi. Kora nowa natomiast jest siedliskiem rozumu, na cześć 
którego gatunek nasz nazwano sapiens. Posłużę się metaforą, choć to często 
upraszcza sprawę i wiedzie na manowce. Ciało prążkowane działa jak pojedyncze 
lustro, a sterowane przezeń instynktowne reakcje są jak lustrzane odbicia obiektu 
wysyłającego bodźce. Kora nowa natomiast działa jak zespół dwóch luster, które 
odbijają się w sobie wzajemnie, a dzięki temu wiedzą nawzajem o swoim istnieniu. 
Człowieku, poznaj sam siebie! – jak powiedział ktoś mądry, nie pamiętam kto, 
a poeta powtórzył za nim: „Sam człowiek jest właściwą nauką człowieka”*. A to 
wszystko dzięki szarym komórkom. U innych obdarzonych mózgiem zwierząt, ciało 
prążkowane ma zdecydowaną przewagę objętościową nad korą mózgową. Poza 
człowiekiem, tylko nieliczne stworzenia zdolne są do samoświadomości. A nawet 
u ludów prymitywnych rozróżnienie między sobą a otoczeniem nastręcza jednostce 
spore trudności: dziki Indianin, jak może słyszałeś, czuje się tak dalece częścią 
przyrody, że gdy chce skłonić chmury do spuszczenia deszczu – pluje na ziemię. 
System nerwowy mrówki jest systemem, że posłużę się naszą metaforą, 
„jednolustrzanym”: dlatego mrówce
* Aleksander Pope, Wiersz o człowieku, tłum. Ludwik Kamiński przystoi być 
komunistą, zagubić się w tłumie. Jednak umysł człowieka cywilizowanego to 
podwójne lustro, wzajemnie się w sobie przeglądające, i dlatego człowiek 
cywilizowany nigdy nie zdoła do końca wyrzec się siebie i wtopić w masy 
proletariatu. Musi zachować własne j a i wszystkie jego atrybuty, w tym egoizm 
i własność prywatną. Proszę łaskawie darować porównanie z mrówką, jeśli Wasza 
Wysokość uznał je za niestosowne.
– Czy gęś ma korę mózgową?
Merlin wstał na nowo, bo zdążył już usiąść.
– Owszem, nawet dość dobrze rozwiniętą, jak na ptaka. Mrówki natomiast mają 
w mózgu tylko ciało prążkowane i całkiem inny układ nerwowy.
– Moje drugie pytanie dotyczy wojny. Na tym forum wiele mówiło się o tym, że 
wojnom należy położyć kres, ale nie wysłuchaliśmy, że tak powiem, zdania samej 
wojny: może dałoby się coś powiedzieć na jej korzyść? Chcielibyśmy to usłyszeć.
Merlin postawił na ziemi swą spiczastą czapkę i szepnął coś na ucho borsukowi, 
który bezzwłocznie podreptał do stosu akt i – ku zdumieniu wszystkich – wrócił 
zaraz, z właściwym dokumentem.
– Wasza Wysokość – podjął Merlin. – Kwestia ta od dawna zajmuje uwagę naszej 
Komisji. Pozwoliliśmy sobie sporządzić niniejszą tabelę plusów i minusów wojny. 
Wasza Wysokość pozwoli, że zacytuję.
Odchrząknął i uroczyście oznajmił:
– Plusy.
– Wojny, rzecz jasna – dodał usłużnie borsuk.
– Punkt pierwszy – czytał Merlin. – Wojna sprzyja literaturze i romansom. Bez 
wojny nie byłoby ani Rolanda, ani Machabeuszy, ani Lawrence’a z Arabii. Bez wojny 
nie mielibyśmy Krzyża Wiktorii ani innych orderów za odwagę. Wojna jest kuźnią 
tak zwanych męskich cnót, jak bohaterstwo i solidarność. Trudno całkowicie 
odmówić wojnie romantyzmu. Bez wojny, powtarzam, nie powstałaby połowa 
światowej literatury. Sztuki Szekspira, jak doskonale wiemy, są naszpikowane 
wojną.
– Po drugie – ciągnął – wojna reguluje przyrost naturalny, choć jest regulatorem 
brutalnym i w gruncie rzeczy mało skutecznym. Tenże Szekspir, który miał poglądy 
na wojnę bliskie Niemcom i ich czołowemu apologecie, Nietzschemu, powiada 
w jednej ze swych sztuk, że wojna leczy krwią chorą ziemię i oczyszcza świat 
z nadmiaru ludzkości. Z całym szacunkiem, nasz wieszcz dziwnie ciepło traktował 
wojnę. Dla mnie Król Henryk Kto najobrzydliwsza sztuka w dziejach dramatu, a sam 
Henryk budzi moje skrajne obrzydzenie.
– Po trzecie: wojna to wentyl dla ludzkiej gwałtowności, a ponieważ człowiek 
w gruncie rzeczy jest jeszcze dzikusem, wentyl taki bywa mu niezbędny. Komisja na 
podstawie wnikliwych badań historycznych ustaliła, że gdy człowiekowi zabronić 
jednych form okrucieństwa – natychmiast znajdzie sobie inne. W wieku 
osiemnastym i dziewiętnastym, gdy udział w wojnach ograniczał się do 
zawodowych armii, rekrutowanych spośród kryminalistów, reszta społeczeństwa 
znajdowała pociechę w publicznych egzekucjach, rwaniu zębów bez znieczulenia, 
krwawych sportach i biciu dzieci. W dwudziestym wieku, gdy nastały wojny 
powszechne – wieszanie, ćwiartowanie, walki kogutów i bicie potomstwa jakoś 
wyszły z mody.
– Po czwarte – wyliczał dalej – Komisja nasza zajmuje się obecnie 
skomplikowaną analizą potrzeb fizycznych i psychicznych człowieka. Na dzień 
dzisiejszy nie jesteśmy jeszcze w stanie przedstawić w tej kwestii wiążącego raportu, 
jednak w oparciu o dotychczasowe ustalenia stwierdzamy, iż wojna zaspokaja jakąś 
realną potrzebę człowieka – być może wspomnianą w Artykule Trzecim potrzebę 
rozładowania agresji. Zaznaczam jednak, że możemy się mylić. Wiele wskazuje na 
to, że już po trwającym przez jedno pokolenie okresie pokoju, ludzie zaczynają 
popadać w nerwice i frustracje. Nasz nieśmiertelny i chyba nieomylny Łabędź 
Avonu wysuwa tezę, iż pokój wywołuje w ludziach chorobę, która narasta jak 
wrzód, by w końcu pęknąć i rozlać się w postaci wojny. Wojna – twierdzi on – jest to, 
powstały z nadmiaru dobrobytu i pokoju wrzód, który pęka, nie ujawniając na 
zewnątrz przyczyny śmierci człowieka. W takim ujęciu, to pokój byłby przewlekłą 
chorobą, natomiast pęknięcie wrzodu – czyli wojna – byłoby raczej zjawiskiem 
pozytywnym, bo oczyszczającym. Komisja dostrzega dwa potencjalne rodzaje 
destruktywnego wpływu nieobecności wojny na rodzaj ludzki: zniewieścienie lub 
otępienie wywołane zaburzeniami hormonalnymi. Co do pierwszego, zauważmy, że 
każda wojna podwaja przyrost naturalny. Kobiety tolerują wojnę tylko dlatego, że 
pobudza ona męskość ich samców.
– Po piąte, i ostatnie: każde chyba zwierzę na ziemi, z wyjątkiem człowieka, 
przyzna, że niezaprzeczalną zaletą wojen jest to, iż ukazują szanse na szczęśliwy 
i niezakłócony rozkwit przyrody: za każdym bowiem razem jest nadzieja, że dojdzie 
do eksterminacji całej ludzkiej rasy.
– Minusy – obwieścił czarodziej po krótkiej pauzie. Król przerwał mu jednak:
– Minusy znamy. Zatrzymajmy się chwilę przy temacie użyteczności wojny. 
Skoro użycie Siły miewa uzasadnienie, czemu Komisja jest jej tak przeciwna?
– Komisja, Wasza Wysokość, usiłuje ustalić fizjologiczne źródło agresji, związane 
zapewne z systemem hormonalnym. Możliwe, że organizm człowieka wymaga dla 
prawidłowego funkcjonowania okresowych dawek adrenaliny. (Japończycy regulują 
swój układ hormonalny, spożywając znaczne ilości ryb: jod zawarty w rybach 
powiększa ich tarczyce i sprawia, że stają się drażliwi). Do czasu zakończenia badań 
kwestia pozostaje niejasna, jednak Komisja już teraz pragnie zauważyć, że 
wspomnianą potrzebę fizjologiczną, bez względu na jej źródło, można starać się 
zaspokoić na inne sposoby. Wojna, jak wielokrotnie wykazano, jest pozornym 
regulatorem przyrostu ludności; może więc okazać się równie wątpliwym 
stymulatorem gruczołów nadnercza, które pobudza, jak wiadomo, przez uczucie 
strachu.
– Jakie inne sposoby masz na myśli?
– Za czasów Imperium Rzymskiego substytutem wojny były krwawe pokazy 
cyrkowe, przynoszące publiczności efekt katharsis – oczyszczenia – o którym 
wspomina w swych pismach Arystoteles. Można by poszukać czegoś w tym rodzaju. 
Nauka proponuje bardziej radykalne metody wyrównywania niedoborów 
hormonalnych: okresowe szczepienia ludzkości adrenaliną czy też innym 
potrzebnym hormonem, albo odpowiednie zabiegi chirurgiczne. Może przyczynę 
wojny da się zwyczajnie wyciąć skalpelem, jak wyrostek robaczkowy.
– Wcześniej słyszeliśmy, że przyczyną wojen jest własność społeczna; teraz 
dowiadujemy się, że wszystkiemu winne gruczoły – jak to właściwie jest?
– Jedno z drugim ma wiele wspólnego, Wasza Wysokość. Załóżmy, że wojny 
byłyby tylko wynikiem zbiorowej zachłanności: wówczas toczyłyby się tak długo, jak 
długo istnieje jakakolwiek własność społeczna – a więc bez końca. Widzimy jednak, 
że następują między wojnami okresy uśpienia, zwane pokojem. W tych okresach rasa 
ludzka, jako się rzekło, niewieścieje i tępieje, aż osiąga punkt krytyczny niedoboru 
adrenaliny i szuka na gwałt pierwszej lepszej okazji do napędzenia sobie strachu. 
Taką okazjąjest zawsze chęć pomnożenia społecznej własności. Chęć ta przyświeca 
nawet tak zwanym wojnom religijnym, krucjatom przeciwko Saladynowi, 
albigensom czy Montezumie. Komu by się chciało nieść Dobrą Nowinę do kraju 
Montezumy, gdyby nie obietnica złotych sandałów – ale, pytajmy dalej: komu by się 
chciało nadstawiać karku za garść złota, gdyby nie niedobór adrenaliny 
w organizmie?
– Wspomniałeś o cyrku rzymskim jako terapii hormonalnej. Mówiłeś poważnie?
Archimedes zachichotał niespodzianie.
– Merlin, Wasza Wysokość, planuje założenie w jakimś rezerwacie 
międzynarodowego wesołego miasteczka, z mnóstwem karuzeli, diabelskich kół 
i błyskawicznych kolejek wąskotorowych. Wszystko to miałoby być troszkę 
niebezpieczne: powiedzmy, że co setny klient powinien się zabić. Wstęp wolny – 
Merlin jest bowiem zdania, że przymusowy pobór do wojska jest gorszy niż sama 
wojna. Jego zdaniem, ludzie będą walić do wesołego miasteczka z własnej woli: 
przygna ich tam nuda albo, jak kto woli, niedostatek adrenaliny. Zdaniem Merlina, 
dotyczy to większości osobników między dwudziestym piątym a czterdziestym 
piątym rokiem życia. Wesołe miasteczko stanie się sławne i modne. Każdy, kto je 
odwiedzi, otrzyma pamiątkowy medal; ci, co przyjdą pięćdziesiąt razy – Srebrny 
Krzyż Zasługi, a ci, co przyjdą sto razy – Złoty Krzyż Zasługi.
Merlin, bardzo zmieszany, wyłamywał palce.
– To był pomysł czysto teoretyczny – bąknął. – Nic konkretnego.
– Rzeczywiście, jakby nie z tej epoki – przyznał Król. – A nie masz czegoś na 
dzisiejsze czasy?
– Komisja zaproponowała pewne antidotum, mogące przynieść chwilowy efekt, 
jak soda przy nadkwasocie żołądka. Choroby nie uleczy, ale złagodzi objawy. 
Innymi słowy: może ocalić parę milionów istnień ludzkich w ciągu stulecia.
– Cóż to za antidotum?
– Jak zapewne Wasza Wysokość sam zauważył, osoby odpowiedzialne za 
wszczynanie wojen i ogólną ich strategię, nie mają skłonności do narażania się na 
największe trudy walki. Wasza Wysokość miał okazję obserwować to zjawisko 
w batalii pod Bedegraine: królowie i dowódcy mają szczególny talent do unikania 
śmierci na polu bitwy. W związku z tym Komisja proponuje, aby po każdej wojnie 
wszystkich dowódców strony pokonanej – od pułkownika wzwyż – karać 
bezwarunkową śmiercią, bez względu na stopień obciążenia zbrodnią wojny. Na 
pewno nie uniknie się przy tym pewnej dozy niesprawiedliwości, ale za to 
świadomość, że za przegraną wojnę dowódcy płacą życiem, podziała odstraszająco 
na nowych podżegaczy, zapobiegając w rezultacie paru wojnom i oszczędzając życie 
paru milionom prostych ludzi. Nawet taki fiihrer jak Mordred zastanowi się dwa 
razy, zanim wypowie wojnę, gdy będzie wiedział, że za klęskę czeka go egzekucja.
– Brzmi to całkiem dorzecznie.
– Niestety, nie jest tak dorzeczne, jak brzmi, choćby dlatego, że wojnom winni są 
nie tylko wodzowie. Wodza wybiera przecież lud; lud sam decyduje, czy pójdzie za 
wodzem, czy nie. Ta hydra o nieprzeliczonej masie głów nie jest wcale taka 
niewinna, jaką udaje. Wybierając wodza, bierze przecież na siebie moralną 
odpowiedzialność za ten wybór.
– Mimo wszystko uważam, że propozycja Komisji nauczyłaby wodzów 
ostrożności: trudniej byłoby pchnąć takiego wodza do wojny, a to już coś.
– Tak, to już coś. Jednak wyłaniają się pewne trudności. Po pierwsze: jak 
przekonać rządzących i dowódców do przyjęcia takiej zasady? A po wtóre: zawsze 
znajdzie się maniak, żądny sławy i władzy choćby za cenę życia – takiego 
perspektywa męczeńskiej śmierci nie odstraszy, a wprost przeciwnie: przyciągnie. 
W mitologii irlandzkiej królowie mieli obowiązek występować w bitwie na czele 
armii, co powodowało znaczną śmiertelność koronowanych głów – a mimo to nigdy 
w dziejach Zielonej Wyspy nie zabrakło królów gotowych poprowadzić wojsko do 
boju.
– A co z tym nowomodnym Prawem, które wymyślił nasz Król? – spytała koza. – 
Skoro można odpowiednim paragrafem odstraszyć pojedynczego człowieka od 
popełnienia zbrodni, to czemu nie stworzyć prawa międzynarodowego, które by 
odstraszało narody od wszczynania wojen? Może ten czy ów agresywny naród 
wybrałby pokój, wiedząc, że jeśli dopuści się agresji na inny naród, sąd 
międzynarodowy skaże go, powiedzmy, na rozproszenie przez deportację obywateli 
do różnych krajów.
– Dwa zastrzeżenia. Po pierwsze: jest to pomysł na leczenie choroby, a nie 
zapobieganie. Po drugie: wiemy z doświadczenia, że kara śmierci nie wyeliminowała 
morderstw. Niemniej jednak, byłby to jakiś doraźny krok we właściwym kierunku.
Merlin gestem Chińczyka założył ręce ukryte w szerokich rękawach szaty 
i potulnie popatrzył po zgromadzeniu, oczekując dalszych pytań. W jego oczach 
czaiło się pewne roztargnienie.
– Merlin pisze książkę pod tytułem Libellus Merlini: Proroctwa Merlina – rzekł 
ironicznym tonem Archimedes, widząc, że poprzedni temat został zamknięty. – Na 
pewno chciałby przeczytać Waszej Wysokości parę ustępów.
– Chętnie posłuchamy. Merlin załamał ręce.
– Ależ Wasza Wysokość! To tylko głupie wróżby, cygańskie sztuczki. Przepadali 
za tym w dwunastym wieku, więc napisałem, potem długo był spokój, aż 
w dwudziestym wieku moda wróciła. Zapewniam Waszą Wysokość, że to zwykła 
salonowa zabawa, z całą pewnością nie warta łaskawej uwagi Waszej Wysokości.
– A jednak chciałbym usłyszeć jakiś fragment.
Zgnębiony mędrzec, który w ciągu minionej godziny stracił gdzieś cały koncept 
i kontenans, sięgnął do paleniska po nadpalony manuskrypt i rozdał wkoło w miarę 
jeszcze czytelne kawałki – rzeczywiście przypominało to grę we flirt towarzyski. 
Zwierzęta odczytywały kolejno sentencje ze świstków:
– Pan Bóg dopuści, dodo nie wypuści.
– Poty niedźwiedź wodę nosi, póki mu się ucho nie urwie.
– Lew legnie z orłem i powie: nareszcie wszystkie zwierzęta są braćmi! Ale diabeł 
zamieszka w szczegółach.
– Gwiazdy, co nauczyły słońce wstawać, za dnia muszą mu ustąpić, bo zbledną.
– Dziecię stanie na Broadwayu i krzynie: Mamo, popatrz – człowiek!
– Nie od razu Jerozolimę zbudowano – powie pająk, plotąc sieć na parterze 
Empire State Building.
– Kto się w życiu rozpycha, temu ciaśniej w trumnie – powiedział żuk.
– Siła rodzi siłę.
– Wojny plemienne, gminne, regionalne, domowe, narodowe, religijne, 
kontynentalne, rasowe. Potem kara Boska. A może przedtem?
– Imitacja (uiunaic) przed akcją – zbawieniem ludzkości.
– Rogi przerosły łosia, padł niebożę.
– Nie trzeba było zderzenia z Księżycem, żeby wyginęły mamuty.
– Na szczęście, przeznaczeniem wszystkich gatunków jest zagłada.
Po ostatniej sentencji zapadła cisza: słuchacze pogrążyli się w rozmyślaniach.
– Co właściwie znaczy to zdanie z greckim słowem? – Ma ono bardzo wiele 
interpretacji, Wasza Wysokość.
Między innymi tę: nadzieja rasy ludzkiej leży w nauce bez przymusu. Konfucjusz 
ujmuje to nieco inaczej:
Kto chce pouczać świat, niech nauczy się najpierw rządzić własnym krajem.
Kto chce rządzić własnym krajem, niech nauczy się najpierw rządzić własną rodziną.
Kto chce rządzić własną rodziną, niech nauczy się najpierw panować nad własnym ciałem 
przez poranne ćwiczenia.
Kto chce panować nad własnym ciałem, niech najpierw zapanuje nad własnym umysłem.
Kto chce zapanować nad własnym umysłem, musi być najpierw szczery w swych 
zamiarach.
Kto chce być szczery w swych zamiarach, musi najpierw poszerzyć swoją wiedzę.
– Rozumiem – rzekł Król. – Czy pozostałe sentencje są równie znaczące?
– Funta kłaków nie warte – odparł Merlin.
– W takim razie, ostatnie pytanie. Mówiłeś kiedyś, że polityka to gra nie warta 
świeczki, ale nie można jej całkiem lekceważyć, bo ma za wiele wspólnego z wojną. 
Sam przedstawiałeś się jako zwolennik kapitalizmu. Czy podtrzymujesz swoje 
poglądy?
– Przesadziłem, Wasza Wysokość. Borsuk mnie zdenerwował swoją 
komunistyczną agitacją, więc uznałem za stosowne odpowiedzieć mu jako 
kapitalista. W gruncie rzeczy jestem anarchistą, jak każdy rozsądny człowiek. Jeszcze 
parę stuleci, a kapitaliści i komuniści zmienią się tak, że będą nie do rozróżnienia: 
wtedy zacznie się ich wszystkich nazywać demokratami. Faszyści, niestety, też 
zmienią się nie do poznania. Jednak bez względu na to, jakie formy przybiorą te trzy 
główne odmiany kolektywizmu, i przez ile jeszcze stuleci będą się wyrzynać 
nawzajem z czystej głupoty i złośliwości – faktem jest, że dla istoty obdarzonej korą 
mózgową każda forma kolektywizmu jest niewłaściwa. Przeznaczenie człowieka ma 
wymiar jednostkowy, i w tym tylko sensie mogłem wyrażać pochwałę kapitalizmu – 
jeśli takową wyrażałem. Pogardzani kapitaliści ery wiktoriańskiej, którzy 
przynajmniej przyznawali jednostce prawo do zabawy, byli o wiele bardziej 
postępowi niż ci wszyscy dwudziestowieczni fanatycy Nowych Porządków. 
Wiktoriański kapitalista jest człowiekiem przyszłości, gdyż wierzy w indywidualizm 
– a indywidualizm to przyszłość człowieka. Jakże staroświeccy są przy nim faszyści 
i komuniści! Ale i on jest, obiektywnie rzecz biorąc, zacofany wobec anarchisty, za 
którego osobiście się uważam. Pamiętaj, że dzikie gęsi to też anarchiści. Wiedzą, że 
źródła moralności tkwią wewnątrz, a nie na zewnątrz.
– Miałem wrażenie – wtrącił żałośnie borsuk – że komunizm to właśnie krok 
w stronę anarchii. Myślałem, że gdy uda się zbudować prawdziwy komunizm, 
państwo obumrze w sposób naturalny...
– Słyszałem takie teorie, ale w nie nie wierzę. Nie wyobrażam sobie, jak będziecie 
emancypować jednostkę, skoro najpierw tworzycie wszechwładne państwo. 
W przyrodzie państwa nie istnieją – chyba że wśród takich potworów jak mrówki. 
Mam wrażenie, że twórcy państw – na przykład Mordred ze swymi Młockarzami – 
sami nieuchronnie wpadają we własne sidła. Ale kto wie, może to ty masz rację. 
Obyś ją miał. Na razie jednak zostawmy politykę nędznym tyranom, którzy ją 
uprawiają. Może za jakieś dziesięć tysięcy lat zajmą się nią naukowcy, na razie 
jednak jest na to za wcześnie: ludzkość musi dojrzeć. Poprzestańmy na wnioskach 
z dzisiejszych rozważań dotyczących problemu przemocy: wojna jest wynikiem 
tworzenia własności społecznej i działania pewnych hormonów. Koniec, kropka 
i amen.
Czarodziej drżącą ręką zgarnął notatki. Niedawne docinki jeża szczerze go 
uraziły, gdyż w głębi serca bardzo kochał swego ucznia. Gdy koronowany bohater 
powrócił zwycięsko z wyprawy po słuszny wybór drogi działania, Merlin zrozumiał, 
że tu się kończy jego rola preceptora: dalej Artur musi kształcić się sam. Nigdy więcej 
nie będzie małym Wartem – Merlin pamiętał, że już kiedyś mu to mówił, jednak 
dopiero teraz poczuł, że to prawda. On sam również porzucił dawną rolę, schodząc 
z piedestału autorytetu i wyroczni. Sporo go ta abdykacja kosztowała: stracił cały 
swój słynny magiczny wdzięk. Koniec z kalamburami, rebusami, zagadkami, koniec 
z efektownym rozpościeraniem czarodziejskiego płaszcza. Merlin nie myślał już, że 
zjadł wszystkie rozumy świata: czuł się tylko stary jak świat i skonfundowany.
Stary Król, który oto pożegnał resztki dzieciństwa, bawił się machinalnie 
karteczką porzuconą na stole. Zawsze gdy nad czymś rozmyślał, przyglądał się 
swoim dłoniom. Bezwiednie, starannie składał papierek w różne strony, rozkładał, 
i tak w kółko. Była to jedna z licznych fiszek Medina – cytat z pism historycznych 
Brata Clynna, który zmarł w roku 1348. Zakonnik ów, mianowany klasztornym 
kronikarzem, czując, że zbliża się po niego Czarna Śmierć – mordercza epidemia, 
która już pochłonęła jedną trzecią ludności Europy i groziła unicestwieniem reszty – 
pozostawił na piśmie takie oto przesłanie: „Patrząc na ogrom zła i cały świat 
pogrążający się w malignie, oczekując pośród umarłych, aż śmierć przyjdzie i mnie 
zabierze, spisuję to, com usłyszał i zbadał, samą prawdę. Na wypadek zaś, gdyby 
pisma moje zginąć miały wraz z pisarzem – dzieło wraz z rzemieślnikiem – 
pozostawiam czyste stronice pergaminu dla innego pióra, by mogło podjąć moje 
dzieło, jeśli tak się szczęśliwie zdarzy, że choć jeden człowiek na ziemi ocaleje, że 
choć jeden potomek Adama uniknie tej zarazy, aby kontynuować dzieło, które ja 
kiedyś rozpocząłem”. Napisał to po łacinie, istotnie zostawiając kilka czystych kart 
pergaminu w księdze, której nie dane mu było zapisać do końca.
Król poskładał papierek starannie i położył na stole. Wszyscy w napięciu czekali, 
kiedy wstanie, aby bezzwłocznie pójść za jego przykładem.
– Zrozumieliśmy zagadkę – powiedział Król. Postukał papierkiem w blat 
i podniósł się z miejsca.
– Trzeba nam wrócić przed świtem.
Zwierzęta również powstały. Odprowadziły Króla do drzwi, gdzie każde 
z szacunkiem ucałowało jego dłoń, życząc szczęśliwej podróży. Emerytowany 
preceptor, który miał odprowadzić Artura do domu, pełnił honory odźwiernego. 
Jego postać – czy była jawą, czy snem – zamazywała się stopniowo, podobnie jak 
postaci pozostałych stworzeń. Słychać było tylko głosy:
– Powodzenia, Wasza Wysokość! Oby misja nie trwała zbyt długo!
Artur odpowiedział z poważnym uśmiechem:
– Mam nadzieję, że nie potrwa długo.
Wszyscy zrozumieli, że czyni aluzję do własnej śmierci.
– Klęska nie będzie ostateczna, Wasza Wysokość – zapewnił go zaskroniec. – 
Proszę przypomnieć sobie historię świętego Jerzego. Homo sapiens nie zmienił się 
jeszcze. Wasza Wysokość przegra tym razem, gdyż jest w naturze człowieka zabijać 
bliźnich, z głupoty lub ze złości. Lecz klęska rodzi sukces, a natura ludzka z wolna 
ulega zmianie. Przykład szlachetnego człowieka oświeca głupców i stępia ostrze ich 
złości. Dzieje się to powoli, przez stulecia, lecz w końcu duch osiągnie harmonię. 
A zatem – odwagi, Wasza Wysokość! I pogody ducha!
Artur skłonił się temu, który wiedział wszystko, i przekroczył próg.
W ostatniej chwili ktoś go szarpnął za rękaw. Zapomniał o jeżu! Podniósł go 
z ziemi oburącz; spojrzeli sobie w oczy.
– Bywaj, stary – rzekł Król. – Stokrotne dzięki. Bywaj i śpiewaj dalej, niech ci się 
wiedzie.
Jeż gwałtownie przebierał w powietrzu łapkami, jak dziarski rowerzysta, 
domagając się powrotu na ziemię. Znalazłszy się tam, znów pociągnął Króla za 
rękaw. Stary monarcha zniżył sędziwą głowę i nadstawił ucha na szept jeża.
– Tak nie wolno – wychrypiał jeż, patrząc mu poważnie w oczy i ściskając 
kurczowo królewską dłoń. – Nie mówi sie bywaj. Mówi sie orewuar. Orewuar.



ROZDZIAŁ XX


I tak oto nasza kręta opowieść dobiega końca. Artur Król Anglii powrócił na ten 
świat, aby dopełnić swoich obowiązków. Zawarł pokój z Mordredem za cenę połowy 
królestwa. Prawdę mówiąc, gotów był w razie potrzeby oddać całe państwo: jemu 
było już na nic, skoro ponad wszystkie królestwa świata cenił sobie pokój. Wiedział 
jednak, że jeśli się uda, powinien zatrzymać sobie przynajmniej połowę – a to z tego 
choćby powodu, że mając do dyspozycji pół świata, mógł na tym obszarze zasiać 
ziarno zdrowego rozsądku, przyniesione od dzikich gęsi i innych zwierząt.
Rozpoczęła się ceremonia zawarcia pokoju. Zwaśnione armie stanęły w szyku 
naprzeciwko siebie, każda pod dumnym sztandarem na wysokim drzewcu 
z okrętowego masztu, wiezionym na kółkach – drzewcu zwieńczonym szkatułką 
z poświęconą Hostią. Na jednym ze sztandarów widniał Smok, na drugim – Oset 
Górski. Mordredowi rycerze nosili czarne zbroje i czarne pióropusze, a na ramionach 
– emblematy ze szkarłatnym pejczem, podobnym do krwawej pręgi: symbol partii 
Mordreda. Ich wygląd był zapewne groźniejszy niż oni sami. Żołnierze mieli rozkaz 
trzymać miecze w pochwach i powstrzymać się od wszelkich wrogich manifestacji. 
Tylko na wypadek zdrady – jeśliby w dłoni którejś z układających się stron błysnął 
miecz – mieli szarżować bez pardonu.
Artur ze swym sztabem wystąpił na środek pola rozdzielającego armie. 
Z przeciwnej strony nadszedł Mordred z czarną świtą. Wymienili powitania. Król po 
raz pierwszy od dawna spojrzał w twarz syna, wynędzniałą i udręczoną. 
Nieszczęsny Mordred także miał za sobą podróż poza granice Rozpaczy 
i Samotności, w krainę Kennaquhair, lecz zbłądził po drodze, gdyż wędrował bez 
przewodnika.
Uzgodnienie warunków traktatu poszło łatwiej, niż się Artur spodziewał. Pół 
królestwa zostało pod jego władzą. Na chwilę zapanowała radość i harmonia.
Niestety, tylko na ułamek sekundy. Oto bowiem samobójczy Adam odrodził się 
w nowej postaci. Cóż, że Artur dał radę wojnom feudalnym, sobiepaństwu baronów, 
zbrodni i rewolucji, skoro teraz pokonać go miał banalny epizod, dowodzący, że 
w człowieku drzemie instynkt mordercy.
Oto w trawie, pod stopami jednego z oficerów Mordreda, śmignął zaskroniec. 
Oficer odruchowo szarpnął rękojeść miecza – stalowe ostrze błysnęło w słońcu, 
kierując się przeciwko nieszkodliwemu wężowi. To wystarczyło. Armie przecież 
tylko czekały na oznakę zdrady. Las kopii po obu stronach skłonił się do ataku. Siwy 
Król Artur z rozwianym włosem już pędził ku swym oddziałom, powstrzymując je 
gestem wyciągniętych ramion, jakby chciał być ostatnią, żywą tamą tej straszliwej 
powodzi Przemocy, z którą walczył przez całe życie, ledwie bowiem poprawił 
umocnienia w jednym miejscu, żywioł wdzierał się gdzie indziej. Wrzawa rosła, rogi 
grały hejnał do boju; fale nienawiści spotkały się nad głową Artura.
Lancelot przybył za późno. Gnał co koń wyskoczy, ale nie zdążył. Pozostało mu 
tylko uspokoić wzburzonych i pogrzebać poległych. Przywróciwszy pozory ładu, 
pospieszył do Ginewry. Spodziewał sieją zastać w Tower, skoro twierdza nie uległa 
oblężeniu Mordreda.
Lecz Ginewra znikła bez śladu.
W owych czasach reguły klasztorne nie były tak surowe, jak dziś. Klasztory 
pełniły częstokroć rolę modlitewnych pensjonatów dla osób szlachetnie urodzonych. 
Ginewra przywdziała welon zakonny w opactwie Amesbury.
Nie chciała widzieć dawnego kochanka. Uznała, że zbyt wiele oboje wycierpieli, 
i zbyt wiele cierpienia przysporzyli innym. Oświadczyła, że pragnie pogodzić się 
z Bogiem.
Było to jawne kłamstwo, gdyż Ginewra nigdy nie dbała o Boga. Znała się trochę 
na teologii, ale cóż to miało wspólnego z religią? Po prostu, jako stara i mądra 
kobieta rozumowała słusznie, że skoro Lancelot jest tak szczerze oddany Bogu, ona 
również powinna zwrócić się w tym kierunku. Zrobiła to dla niego, aby ułatwić mu 
decyzję. Był to gest iście królewski, przekreśliła nim bowiem wszystko, o co walczyła 
całe życie. Królowa dała przykład. Jej decyzja była nieodwołalna. Usunęła się ze 
sceny świata.
Lancelot w znacznej mierze domyślał się prawdy, toteż na wieść, że Ginewra 
odmawia spotkania, wspiął się po murze do jej okna, nie bacząc na swój podeszły 
wiek. Niepoprawny stary romantyk. Błagał, by porzuciła klasztor, ona jednak 
pozostała nieugięta. Incydent z Mordredem odebrał jej apetyt na życie. Rozstali się 
więc, by już nigdy nie spotkać się na tej ziemi.
Ginewra z czasem została przeoryszą. Władcza i światła, miała klarowną wizję 
swego klasztoru i zarządzała nim wielce umiejętnie. W przyklasztornej szkole 
wychowywano małe uczenniczki na wielkie szlachcianki, wierne starym, dobrym 
tradycjom. Siostry podglądały Ginewrę, gdy spacerowała po ogrodzie, dumna, 
nieprzystępna, z dłońmi mieniącymi się klejnotami, w cienkiej, kosztownej bieliźnie 
pod habitem i, wbrew regule, woniejąca pachnidłami. Nowicjuszki uwielbiały ją 
bezkrytycznie, jak to pensjonarki, i nieustannie plotkowały o jej przeszłości. Ginewra 
zestarzała się jak wielka dama. Gdy umarła, zasuszony i siwy jak gołąbek staruszek 
Lancelot przyjechał po jej ciało, by je pochować obok małżonka. Królowa Ginewra 
spoczęła więc w słynnym grobowcu Króla Artura. Jej spokojne, dostojne oblicze 
przykryła ziemia.
A Lancelot? Lancelot został pustelnikiem. Wraz z siedmioma innymi rycerzami 
wstąpił do klasztoru nieopodal Glastonbury, by tam poświęcić się modlitwie 
i medytacji. Nie miał już Artura, Ginewry ani Elaine, lecz kochał ich duchy. Modlił 
się za nie dwa razy dziennie z właściwą sobie żarliwością i pogodnie znosił trudy 
życia z dala od ludzi. Nauczył się rozróżniać w lesie głosy ptaków i wreszcie znalazł 
czas na to wszystko, czego odmawiał mu w dzieciństwie wujaszek Dap. Z czasem 
zasłynął jako doskonały ogrodnik. Mówiono o nim „święty”.
Jest taki średniowieczny wiersz, opiewający krzyżowca, który, jak Lancelot, 
porzucił życie świeckie, choć był wielkim panem:
Ipse post militiae cursum temporalis,
Illustratus gratia doni spiritualis,
Esse Christi cupiens miles specialis,
In hac domo monachus/actus est claustralis.
On to, poznawszy świata hałaśliwe boje, Łaską Bożą oświecon, poczuł powołanie, By 
w służbę Chrystusowi życie oddać swoje I w klasztorze tutejszym odnaleźć mieszkanie.
Cichy i ustępliwy, serca łagodnego, A z racji lat podeszłych – jako łabędź biały, Uczynny 
i serdeczny, że nie masz milszego: Tak się w jego osobie łaski Ducha zlały.
Zawszeć on Kościół Święty najpilniej nawiedzał, I do Mszy Świętej służył z radością 
bezmierną, Chwałę Bogu oddając, czy klęczał, czy siedział, I śpiewem swoim głosząc miłość 
Panu wierną.
Miłe z nim były modły, miłe rozhowory, Gawędy ku nauce, lubo ku przestrodze; Od 
wszystkich miłowany dla wielkiej pokory, Bo ani się wywyższał, ani gniewał srodze.
Nieraz się po krużgankach przechadzał z brewiarzem, Kłaniając się braciszkom, to 
jednym, to drugim, I głową wygoloną łyskał raz za razem, Dwa razy pozdrawiając, których 
więcej lubił.
Hic per cłaustrum ąuotiens transiens meavit, Hinc et hinc ad monachos caput inclinavit, 
Et sic nutu capitis eos salutavit, Quos affectu intimo plurimum amavit.
W godzinie śmierci Lancelota wielu braci miało senne widzenia. Staremu 
opatowi przyśniły się rozśpiewane dzwony i roześmiani aniołowie, unoszący 
Lancelota prosto do nieba. On tymczasem leżał już martwy w celi. Umierając, 
dokonał trzeciego i ostatniego ze swych cudów: otoczył się Wonią Świętości. Gdy 
święci umierają, ich ciała wydzielają przecudny zapach – kwiatów, świeżego siana, 
morskiej bryzy – różnie to bywa.
Mowę nad grobem, wyjątkowo piękną i wzruszającą, wygłosił brat zmarłego, 
Ector. Mówił tak:
– O, Lancelocie! Nie dorównał ci nigdy żaden z chrześcijańskich rycerzy. A oto 
leżysz martwy – ty, Sir Lancelocie! Ty, któremu nie sprostał żaden król na ziemi! Swą 
galanterią przewyższałeś wszystkich, chlubiących się tarczą i mieczem. Nie miałeś 
równych sobie w przyjaźni ani w miłości, tyleż grzesznej, co szczerej. 
Najłagodniejszy z władających mieczem. Najpobożniejszy z całego rycerstwa. 
Najdworniejszy wobec dam. Najlitościwszy dla wrogów. Żegnaj, Lancelocie!
Okrągły Stół został dawno rozbity w proch pod Salisbury, a jego niedobitki 
stopniowo wymierały. W końcu zostało ich tylko czterech: mizogin Bors, Bleoberis, 
Ector i Demaris. Wszyscy czterej udali się na pielgrzymkę do Ziemi Świętej, 
w intencji poległych towarzyszy. Tam też zmarli, w Wielki Piątek, na chwałę Bożą. 
Ostatni rycerze Okrągłego Stołu. Zostali nam tylko rycerze Orderu Łaźni 
i Podwiązki.
Co do śmierci Artura Króla Anglii, po dziś dzień spowija ją mgła tajemnicy. Jedni 
uważają, że Artur i Mordred zabili się nawzajem w ostatniej walce. Robert 
z Thornton opisuje badanie rannego Króla przez medyka z Salerno, który miał 
stwierdzić, że o powrocie do zdrowia nie ma mowy, na co Król westchnął ponoć: „In 
manus... „– i skonał. Zwolennicy tej wersji utrzymują, że Artur pochowany został pod 
Glastonbury, pod kamieniem noszącym inskrypcję: HIC IACET ARTURUS REX 
QUONDAM REX QUE FUTURUS, a ciało jego ekshumował król Henryk II na złość 
walijskim nacjonalistom, którzy głosili, że Artur w ogóle nie umarł i wkrótce wróci, 
aby stanąć na ich czele w walce o wolność. Kwestionowali przy tym narodowość 
Artura. Z kolei niejaki Adam z Domerham pisze, że ekshumacja, owszem, była, ale 
miała miejsce za Edwarda I, czego on, Adam, był naocznym świadkiem. Grobu Króla 
Artura poszukiwano bezskutecznie także za króla Edwarda III, który, nota bene, 
w roku 1344 wskrzesił tradycje Okrągłego Stołu w solennym ceremoniale 
przyznawania Orderu Podwiązki. Tak czy owak, wszyscy wypowiadający się na 
temat ekshumacji są zgodni co do tego, że szkielet nieboszczyka był gigantycznych 
rozmiarów, a Ginewra wciąż miała złote włosy.
Według innej mocno rozpowszechnionej wersji, nasz bohater został przeniesiony 
magiczną łodzią na wyspę Avalon, w asyście pięknych dam. Podobno wzięły go do 
siebie, za rzekę Severn, aby uleczyć z ran.
Włosi też mają swojego Artura: w ich legendzie, niejaki Arturo Magno, 
przeniesiony został po śmierci na wulkan Etna, gdzie po dziś dzień można go od 
czasu do czasu oglądać. A Don Kichot – ten słynny uczony Hiszpan, któremu 
z nadmiaru wiedzy poplątało się w głowie – utrzymuje, że był kiedyś zamieniony 
w kruka: czy nie przypomina to w niczym naszej opowieści o Królu Arturze? 
Irlandczycy utożsamiają go ze swoim FitzGeraldem z Londonderry, a Szkoci upierają 
się, że Artur zasiada na tronie w Edynburgu i śpiewają o nim tak:
Jedzie Artur, jedzie Noc przed nim na przedzie Błyska miecz stalowy Parska rumak 
płowy.
Bretończycy też podobno słyszeli dźwięk Arturowego rogu i widzieli jego zbroję: 
więc i oni czekają na powrót bohatera. Z kolei w dziele pt. Wzniosła Historia Świętego 
Graala, przełożonym na język angielski przez niezmordowanego szkolarza, doktora 
Sebastiana Evansa, wyczytać można, iż Artur pochowany został skromnie w pewnej 
świątyni. Co innego twierdzi panna Jessie L. Weston, powołując się na tajemniczy 
rękopis, któremu nadała kryptonim 1533, potwierdzający informacje zawarte 
w dziele Malory’ego: podobno damą, która uniosła Artura na zaczarowaną wyspę 
Avalon była sama Morgana le Fay – jego przyrodnia siostra. Doktor Sommer 
twierdzi, że to bzdury. Uczony chaos skutecznie pogłębiają rozmaici profesorowie 
Wolframowie, von Eschenbachowie, Ulrichowie von Zatzikhoven, Wechsslerowie, 
Zimmerowie, itepe. Chaucer, Spenser, Szekspir, Milton, Wordsworth, Tennyson 
i paru innych autorów, którym można ufać, twierdzą, że Artur jest wciąż na ziemi – 
przy czym Milton skłania się raczej ku tezie, że leży gdzieś pogrzebany (Arthurumque 
etiam sub terris bełla moventem), natomiast Tennyson przewiduje jego powrót pod 
postacią wykwintnego dżentelmena w typie Księcia Małżonka. Szekspir każe 
Falstaffowi po śmierci złożyć głowę nie na łonie Abrahama, lecz na łonie Artura.
Legendy prostego ludu są zaś piękne, osobliwe i optymistyczne. Gerwazy 
z Tilbury pisał w roku 1212 o lasach Brytanii: „leśnicy powiadają, że co pewien czas, 
w samo południe albo o północy przy pełni księżyca, spotkać można w lesie grupę 
zbrojnych, którzy na pytanie, kim są, przedstawiają się jako rycerze Artura”. 
Zapewne byli to zwyczajni sascy kłusownicy, podobni do tych z bandy Robin 
Hooda, którzy przywódcę swego gangu ochrzcili na cześć słynnego Króla. Wieśniący 
z Devon pokazują letnikom „karło i palenisko” Artura: dwa z wielu głazów na 
skalistym wybrzeżu. Leland wspomina, iż w hrabstwie Somersetshire jest wiele 
miejscowości noszących nazwę Wschodni lub Zachodni Camel(ot): ich mieszkańcy 
opowiadają legendy o królu w złotej koronie. W tym samym hrabstwie płynie rzeka 
Ivel, z której, według Draytona, wzięła się cała dzielność i odwaga Króla; tamże 
mieści się parafia South Cadbury, w której, jak relacjonuje proboszcz, „ludzie 
powiadają, że przy pełni księżyca Król Artur i rycerze galopują dokoła wzgórza, 
a gdy je objadą, idą poić konie w źródełku, które ponoć spełnia życzenia”. Jest 
wreszcie mała wioska Bodmin w Kornwalii: tamtejsi mieszkańcy są przekonani, że 
Król Artur mieszka w pobliskim kurhanie. W roku 1113 pobili nawet, i to – rzecz 
niesłychana – w świątyni!, grupę zakonników z Bretanii, którzy ośmielili się podać tę 
legendę w wątpliwość. Chronologia arturiańska jest, jak widać z powyższego, mocno 
powikłana: nawet największy w tej dziedzinie autorytet – Thomas Malory – traktuje 
daty powściągliwie.
Co do mnie – przyznam się, że wciąż nie dają mi spokoju pożegnalne słowa jeża, 
wzmianka Don Kichota o krukach, i Miltonowska wizja świata podziemi. To, 
oczywiście, tylko czysta spekulacja, ale gdyby tak okazało się, że wspomniany 
kurhan w kornwalijskiej wsi Bodmin przypomina olbrzymie kretowisko i ma z boku 
otwór ciemnego korytarza – i gdyby jeszcze w pobliżu udało się wytropić ślady 
bobrów – wówczas wnioski narzucałyby się same. Wierzę bowiem głęboko, że mój 
ukochany Artur przyszłości zasiada w tej właśnie chwili w Sali Kombinacyjnej, 
otoczony mędrcami z Kolegium Życia, i wspólnie obmyślają ratunek dla naszego 
osobliwego gatunku. I mam nadzieję, że pewnego dnia, kiedy nie tylko Anglia, ale 
cały świat zechce usłuchać głosu rozsądku – głos ten dobędzie się z wnętrza 
kurhanu, dźwięczny i radosny. Może Wysoka Komisja przywróci nam szczęśliwy 
świat rycerstwa i średniowiecznej prostoty ludzi, którzy przynajmniej próbowali 
położyć kres odwiecznym krwawym zakusom Atylli, wodza Hunów.
Explicit liber Regis Quondam, graviter et laboriose scriptus inter annos 
MDCCCCXXXVI et MDCCCCXLII, nationibus in dim bello certantibus. Hic etiam incipit, 
si forte in futuro homo superstes pestilenciam possit evadere et opus continuare inceptum, 
spec Regis Futuri. Ora pro Thoma Malory Equite, discipuloque humili eius, qui nunc sua 
sponte libros deponit utpro specie pugnet.
Tu kończy się księga o Królu Przeszłości, spisana z wielkim bólem i mozołem 
w latach 1936-1942, gdy narody pogrążyły się w wielkiej wojnie feudalnej. Tu się 
także zaczyna – jeśli choć jeden człowiek przetrwa obecną plagę i podejmie 
rozpoczęte dzieło – nadzieja na opowieść o Królu Przyszłości. Módlmy się za 
Tomasza Malory’ego, Rycerza, i jego pokornego ucznia, który oto dobrowolnie 
składa na bok niniejszą księgę, aby bronić swoich współbraci.

POSŁOWIE


Ten sen, tak jak poprzedni, trwał około pół godziny. Ostatnie trzy minuty 
wypełniła gonitwa ryb, smoków i innych morskich stworów. Smok połknął kamyk, 
ale zaraz go wypluł.
W końcowym ułamku sekundy – okresie krótszym niż odcinek milimetra na 
dwumetrowej linii – pojawił się człowiek. Człowiek rozszczepił ostatni kamyk 
pozostały z wielkiej góry. Uczynił z niego grot strzały i zabił swego brata.
Miecz dla króla 


ROZDZIAŁ XVIII; wersja oryginalna
„Ojciec zbudował dla mnie drewniany zamek, tak duży, że mieściłem się 
w środku; a w otworach strzelniczych osadził lufy prawdziwych pistoletów, aby 
w dniu moich urodzin wystrzelić na wiwat. Była noc – czarna indyjska noc – kiedy 
kazał mi usiąść przed zamkiem i przyjąć salut, ja zaś, pewien, że mam zostać 
rozstrzelany, rozpłakałem się”.
Lęk towarzyszył White’owi przez całe życie; miewał źródła zewnętrzne – 
agresywna, psychopatyczna matka, „potrząsający rózeczką” nauczyciele 
w Cheltenham College, ubóstwo, gruźlica, opinia publiczna; miewał też źródła 
wewnętrzne – lęk przed uczuciem strachu, lęk przed porażką, lęk przed 
kompromitacją. White bał się śmierci i ciemności. Bał się własnych, w powszechnej 
opinii nagannych, skłonności do alkoholu, młodych chłopców i sadyzmu. Co 
znamienne – nie bał się Boga, lecz generalnie odczuwał lęk przed rasą ludzką. Przez 
całe życie toczył walkę z lękiem, broniąc się przed nim odwagą, lekkomyślnością, 
sardonicznym dowcipem i przedsiębiorczością. Zawsze pełen planów, nigdy nie 
miał dość nauki, zwłaszcza że wysoko oceniał własne zdolności.
Ocenę tę podzielali profesorowie z Uniwersytetu Cambridge. Gdy gruźlica 
zmusiła White’a do przerwania nauki na drugim roku studiów, grupa 
wykładowców złożyła się, aby sfinansować jego roczny pobyt zdrowotny we 
Włoszech. White poczuł się we Włoszech jak ryba w wodzie, nauczył się języka, 
nawiązał przyjaźnie z ludźmi niskiego stanu, poznał życie ubogiego żaka – i napisał 
swą pierwszą powieść, They Winter Abroad. Pomysłodawca profesorskiej składki 
wspominał po latach: „...wrócił w doskonałej formie, z silnym postanowieniem, że 
rzuci profesorów na kolana – i rzeczywiście: w 1929 uzyskał w brawurowym stylu 
dyplom Pierwszej Klasy z Wyróżnieniem”.
W roku 1932, dzięki rekomendacji Cambridge, mianowany został dyrektorem 
katedry anglistyki gimnazjum w Stowe.
Była to funkcja wysoka, a światły dyrektor szkoły pozostawił White’owi znaczną 
swobodę działania. Uczniowie pamiętają go do dziś: jedni za pasję pedagogiczną, 
inni za zjadliwy krytycyzm, jeszcze inni za pozalekcyjne wyprawy na zaskrońce. 
Aby pokonać lęk wysokości, ukończył kurs szybownictwa, a spotkania z farmerami 
w miejscowej karczmie złagodziły nieco jego pogląd na rasę ludzką. Jednak po paru 
latach Stowe znudziło go: zaczął bezpodstawnie zarzucać dyrektorowi szkoły, iż 
chce się go pozbyć. Z lęku przed ubóstwem napisał w pośpiechu dwa czytadła 
i zaplanował trzecie. Przypadkowe wakacje wielkanocne, które spędził samotnie, 
w strugach deszczu, nad rzeką w Szkocji, uświadomiły mu, czego naprawdę pragnie: 
być wolnym i pisać, złowić w sobie własną książkę, jak łososia w strumieniu.
W środku lata 1936 rzucił posadę w szkole i wynajął leśniczówkę w Stowe 
Ridings, na terenie majątku Stowe. Druga książeczka – kompilacja wyimków 
z dziennika, poświęconych wędkarstwu, myślistwu, strzelectwu i szybownictwu – 
ukazała się pod tytułem England Have My Bones i stała się takim bestsellerem, że 
wydawca zaproponował White’owi roczną pensję w wysokości dwustu funtów, pod 
warunkiem, że napisze co rok nową książkę.
Leśniczówka – solidny, lecz pozbawiony wygód wiktoriański domeczek – stała 
w sercu puszczy. Pewnego wieczoru, przy świetle lampy naftowej, White sięgnął na 
półkę po stary egzemplarz Morte d’Arthur Malory’ego, z którego swego czasu pisał 
pracę semestralną z literatury angielskiej. Wówczas chciał przede wszystkim olśnić 
egzaminatorów; teraz czytał dzieło Malory’ego dla własnej przyjemności.
Dyplom Pierwszej Klasy z Wyróżnieniem potwierdzał, że White potrafi 
wnikliwie czytać literaturę. Przestudiował Morte d’Arthur z drobiazgową 
sumiennością. Notatka podsumowująca te studia może uchodzić za wstępny szkic 
do wieloksięgu Był sobie raz na zawsze król. Oto jej treść:
„Cała legenda arturiańska rozwija się według greckiego schematu klątwy, patrz 
historia Orestesa.
Uther zapoczątkował zło wyrządzone rodowi księcia Kornwalii; potomek tegoż 
rodu dopełnił za to zemsty na Arturze. Ojcowie – amatorzy kwaśnych jabłek, itd. 
Artur musi zapłacić za zbrodnię ojca; dla podkreślenia zasady sprawiedliwości losu, 
i jemu przychodzi jednak popełnić zbrodnię (na Kornwalach): w ten sposób dopełnia 
się jego identyfikacja z obiektem potępienia.
Kolejność zdarzeń:
Książę Kornwalii poślubił Igraine i miał z nią trzy córki: Morganę le Fay, Elaine 
i Morgause.
Uther Pendragon zakochał się w Igraine i, aby ją zdobyć, zabił w bitwie jej 
małżonka. Z Igraine począł Artura: Artur jest więc bratem przyrodnim trzech 
wspomnianych panien. Wychowywał się jednak oddzielnie.
Panny poślubiły, kolejno, Uriensa, Nentresa i Lotha; wszyscy trzej to królowie. 
Zrozumiałe, że odczuwały niechęć do Uthera i wszystkich osób z nim związanych.
Po śmierci Uthera Artur w tajemniczych okolicznościach przejął jego tron – 
a wraz z nim odium zemsty. Panny namówiły swych mężów, aby stanęli na czele 
rewolty jedenastu królów.
Artur dowiedział się, że Uther był jego ojcem, lecz wiązał z nim tylko 
wyobrażenie krewkiego starca; Merlin bardzo głupio zapomniał poinformować 
Artura, kim była jego matka.
Po wielkiej bitwie, w której jedenastu królów poniosło klęskę, Morgause, żona 
króla Lotha, przybyła do Artura z poselstwem. Żadne z nich nie wiedziało wówczas, 
że są spokrewnieni. Spodobali się sobie, poszli do łóżka, a owocem romansu był 
Mordred. Mordred jest zatem owocem kazirodztwa (jego ojciec był przyrodnim 
bratem jego matki) i to właśnie on ściągnie w końcu potępienie na głowę Artura. 
Grzechem jest kazirodztwo, karą – Ginewra, a instrumentem kary – Mordred, owoc 
grzechu. To Mordred upiera się przy ujawnieniu romansu Lancelota z Ginewrą, 
podczas gdy Artur wolałby przymknąć oko na całą sprawę i nie nazywać głośno 
rzeczy po imieniu”.
En trentiesme annee de mon age
Quand toutes mes hontesj’ai bues...
White miał lat trzydzieści, gdy wynajął leśniczówkę. Zerwawszy z przeszłością, 
żył w zgodzie z sobą samym, był wolny. W samotności towarzyszyły mu, jeden po 
drugim, liczne sokoły, a także uratowany od śmierci puszczyk i suka setera, która 
stała się głównym obiektem jego niespełnionej miłości. Legenda arturianska 
pozwoliła mu zrealizować inną niespełnioną potrzebę – potrzebę uwielbienia – 
a przy okazji wykorzystać bogaty bagaż wiedzy oraz znajomość przyrody i dzieła 
Malory’ego. Potraktował temat całkiem na nowo, z pasją nowicjusza. 
W przeciwieństwie do eleganckiej, kuglarskiej wręcz zręczności stylistycznej 
wcześniejszych „chałtur”, Miecz dla króla odznacza się niefrasobliwą pasją, typową 
dla utworów debiutanckich. Tchnie poezją, farsą, obrazoburstwem, a nade wszystko 
– pochwałą młodości, widoczną w portretowaniu młodego Artura. Powieść ukazała 
się rychło po obu stronach Atlantyku, a w Stanach Zjednoczonych nominowana była 
(z powodzeniem) do Klubu Książki Miesiąca. Był to jednak rok 1938 – rok 
Monachium: lufy pistoletów w miniaturowym forcie miały wkrótce zagrzmieć 
bynajmniej nie na wiwat. Lęk przed wojną sparaliżował White’a, gdy przydzielono 
mu, jak wszystkim, maskę gazową; lęk ten przygasł nieco – gdy Chamberlain przyjął 
pokój na warunkach Hitlera – lecz nie ulotnił się do końca.
Filozofia White’a była typowa dla ery tuż powojennej: wojna to niszczycielskie 
szaleństwo – tłamsi prawo, zabija poetów, wynosi pyszałków, napycha kabzy 
chciwcom, poniża cichych i pokornych; nie przynosi żadnych korzyści; jest 
niedopuszczalnym archaizmem. Nikt nie chce wojny. (Niestety, nikt nie palił się też 
zanadto do Ligi Narodów). White postanowił sobie, że jeśli – wbrew wszelkiej logice 
i zdrowemu rozsądkowi – dojdzie jednak do wybuchu nowej wojny, on zadeklaruje 
się jako pacyfista. Mimo to, w pierwszym samobójczym odruchu chciał zgłosić się do 
wojska na ochotnika – o czym wspomniał w liście do Davida Garnetta: „Pisałem już 
do Siegfrieda Sassoona i do dyrektora w Stowe (na tym kończy się moja żałosna lista 
osób wpływowych) z prośbą o znalezienie dla mnie jakiejś sensownej posady na 
wypadek tej przeklętej wojny, jeśli do niej dojdzie. Oto moje ultimatum: jeśli któryś 
z was nie załatwi mi wcześniej godziwej pracy, zapowiadam, że w ciągu miesiąca od 
dnia rozpoczęcia działań wojennych zaciągnę się do armii jako szeregowiec”.
Chamberlain skapitulował, kryzys minął, a White zabrał się do pisania Wiedźmy 
z lasu (drugiej części Był sobie raz na zawsze król), jednak przerwał ją wkrótce dla innej, 
nigdy nie ukończonej powieści – Grief for the Grey Geese. Był to dlań okres wielkiej 
aktywności fizycznej. Zamieszkał sam na onieśmielającej bezkresem równinie Wash 
i oddał się realizacji dawnego marzenia, które łączyło w sobie ambicje sportowe 
i żyłkę sadystyczną: ustrzelić dziką gęś w locie. Znamienna to ambicja. W opowieści 
White’a myśliwi wypowiadają wojnę gęsiom. Jednak w gronie myśliwych znajduje 
się zdrajca, który staje po stronie ptaków i kieruje ich lot w bezpieczną stronę. White, 
który sam marzył o ustrzeleniu dzikiej gęsi, w powieści wyraźnie utożsamia się 
z owym zdrajcą.
W styczniu 1939 pisał do Garnetta, który zapraszał go do Irlandii na połów 
łososi: „Będę szczęśliwy, mogąc jakimkolwiek sposobem wyrwać się z tego 
przeklętego kraju przed ostateczną katastrofą. Dwa lata bolesnych rozmyślań na ten 
temat przekonały mnie, że powinienem ratować własną skórę i że mam do tego 
prawo. Drugim wyjściem jest palnąć sobie w łeb w momencie wybuchu konfliktu. 
Nie lubię wojny, nie chcę wojny, nie ja ją rozpętałem. Wydaje mi się, że mógłbym od 
biedy żyć w roli tchórza, ale nigdy nie zniósłbym życia w roli bohatera”.
W miesiąc później był już w Irlandii, mieszkał na farmie Doolistown, 
w hrabstwie Meath. Zapowiadał, że zostanie tam tak długo, aż ukończy Wiedźmę 
z lasu (wydaną niebawem) i złowi łososia. Wbrew tym deklaracjom, Doolistown stało 
się jego domem na całe sześć i pół roku, z czego przez sześć lat mowy angielskiej nie 
słyszał White w ogóle, a „kulturalną” mowę irlandzką – niezmiernie rzadko. 
Irlandzka prowincja wciągnęła go jak bagno.
Uciekł ze swojej „przeklętej” ojczyzny, ale nie mógł całkiem odciąć się od 
napływających z Anglii wieści.
Dziennik, 26 kwietnia 1939
W Anglii na serio mówi się o mobilizacji i wszyscy żyją od jednego przemówienia Hitlera 
do drugiego. Przeglądam wstecz te notatki, śledząc własne błazeńskie decyzje, które kolejno 
usiłowałem podejmować pod naciskiem Bestii: zostać pacyfistą, walczyć, znaleźć jakieś 
konstruktywne zatrudnienie na czas wojny, łączące w sobie możliwości pracy twórczej 
i służby ojczyźnie. Cóż za żałosne, paniczne szusy z jednej ślepej uliczki w drugą.
Przez chwilę usiłował bronić równowagi ducha kolejnym szusem, w nową zgoła 
stronę. Mieszkając w domu katolickim, gdzie traktowano go jak członka rodziny, 
zaczął rozważać możliwość przejścia na katolicyzm. Ponieważ kaprys losu zdarzył, 
że ojciec jego przyszedł na świat w Irlandii, White zaczął się na siłę doszukiwać 
irlandzkich korzeni. Zaczytywał się w historii Irlandii, z naukową pasją studiując 
pisma zwolenników obu stron zadawnionego konfliktu z Anglią; usiłował uczyć się 
Erse – rdzennej mowy irlandzkiej – uczęszczając raz w tygodniu na lekcje do 
nauczyciela miejscowej szkoły i „co rano odrabiając ćwiczenia”; wynajął nowy dom, 
Sheskin Lodge, w hrabstwie Mayo, gdzie mógł swobodnie polować; w późniejszym 
okresie zajmował się owianym legendą Godstone (Kamieniem Bożym) na wyspie 
Inniskea. Jednak najbardziej – zgoła niespodziewanie – zauroczyła go posępna uroda 
wyludnionego przylądka Erris – tej części hrabstwa Mayo, która leży między 
łańcuchem górskim Nephin Beg a oceanem.
Właśnie w otoczonej bagnami gajówce Sheskin Lodge, tonącej w fuksjach 
i rododendronach, usłyszał White ostatnie angielskie słowa. Były to słowa 
pożegnania. Wojna została wypowiedziana; przebywający u niego w gościnie 
Garnettowie wracali do Anglii.
Gdy upłynął termin wynajmu Sheskin, White powrócił do Doolistown. Pilnie 
śledził doniesienia z kraju.

20 października 1939
Jak się wydaje, nie ma jeszcze zbyt wielu ofiar, nie doszło do haniebnych ataków 
z użyciem gazu i bakterii.
Ale kończą się zapasy prawdy.
Zamiast gazu dusi nas propaganda, zabijając pomału szare komórki.

23 października
Ta wojna, nadawana przez radio, jest straszliwsza niż wszystko, co wyobrażałem sobie 
dotąd na temat śmierci. Śmierć, myślę teraz, musi być wzniosłą, przejmującą tajemnicą, bez 
względu na religię, którą się wyznaje, i okoliczności. Jest ona bowiem rzeczą naturalną. To 
zaś, co słychać przez radio, nie jest naturalne. Te nosowe głosy, wyśpiewujące o Hitlerze 
i śmierci, pobrzmiewają szyderstwem i wisielczym humorem. Tak śpiewać muszą diabli 
w piekle.
Pisząc te słowa, White szykował się do podjęcia pracy nad Rycerzem spod Ciemnej 
Gwiazdy (pół roku wcześniej wydawca odesłał autorowi Wiedźmę z lasu, sugerując 
znaczne zmiany), w związku z czym pilnie studiował postać Sir Lancelota w dziele 
Malory’ego. Znajdował w tej postaci wiele własnych cech: „Prawdopodobnie typ 
sadystyczny, inaczej nie dbałby tak strasznie o to, żeby nikogo nie skrzywdzić... Lubi 
być sam”.
Postać Ginewry mógł analizować tylko teoretycznie, gdyż w kwestii kobiet nie 
miał osobistych doświadczeń; usilnie starał się przy tym pohamować organiczną 
awersję do płci żeńskiej. „Ginewra nie była pozbawiona zalet. Umiała wybrać 
najlepszego kochanka i miała dość odwagi, aby wdać się z nim w romans”. „Trudno 
zaliczyć Ginewrę do ulubionych postaci Malory’ego, cokolwiek na ten temat sądzi 
Tennyson”.
Tak programowe i metodyczne podejście do tematu było nowością w pisarstwie 
White’a. W Rycerzu spod Ciemnej Gwiazdy, gdzie pętla klątwy zaciska się wokół 
Artura, a Lancelot staje się jej ślepym narzędziem przez swą miłość do Ginewry, nie 
ma żadnej łatwizny narracyjnej.
White pisał tę księgę w prowincjonalnym hoteliku w Belmullet na przylądku 
Erris, w przerwach odbywając wyprawy badawcze do Godstone, wyczekując 
mroźnym świtem na przelot dzikich gęsi, gwarząc z sąsiadami i od czasu do czasu 
pijąc na umór (po czym zawsze barykadował się w swoim hotelowym pokoju, 
w panicznym strachu przed IRA).

1 października, ukończywszy Rycerza spod Ciemnej Gwiazdy, White powrócił do 
Doolistown, by tam pisać Świecę na wietrze. Miał już wówczas szkicową wersję 
sceniczną ostatniej księgi Morte d’Arthur, w której główny bohater stopniowo 
pogrąża się w klęsce. White nie umiał pisać powoli. Jesienią szkic dramatyczny 
uzyskał ostateczną formę powieściową, a autor zastanawiał się nad tytułem całej 
tetralogii: Odwieczne zło?... Artur Pendragonl...

14 listopada 1940
Pendragona da się jeszcze zbawić i wynieść na piedestał chwały, trzeba tylko zmienić finał 
Księgi IV i odesłać Artura z powrotem do zwierząt. Przedłużyć legendę o jego zejście pod 
ziemię, do borsuczej nory, gdzie czekają na niego borsuk, jeż, wąż, szczupak (wypchany 
w gablocie) i reszta towarzystwa. Muszą oni, z udziałem Merlina, omówić kwestię wojny 
z punktu widzenia przyrodnika, tak jak ja to od niedawna czynię w niniejszych zapiskach. 
Muszą gruntownie – korzystając z długiej wizyty Artura pod ziemią – przeanalizować 
Człowieka na tle innych zwierząt: jest nadzieja, że pozwoli to ujrzeć go w nowym świetle. 
Taki zresztą byl od początku cel Merlina: stąd pomysł zaznajomienia Artura ze zwierzętami. 
Czego zatem możemy nauczyć się od zwierząt, jeśli idzie o zaniechanie wojen?
„Pendragona da się jeszcze zbawić” – White myślał tak i o sobie.
Przybył do Belmullet przekonany, że Irlandia jest jego domem. Wyjeżdżał 
stamtąd jako Anglik na wygnaniu. W Irlandii przyjęto go jak atrakcyjną nowinkę, 
lecz nigdy nie zaakceptowano. Na przeszkodzie stanęło właśnie Odwieczne Zło: 
przepaść między rasą znienawidzoną a rasą nienawidzącą. Podejrzewano White’a 
o szpiegostwo (chodziły plotki o inwazji Anglików i prawie całe Belmullet nie spało 
po nocach); śledzono każdy jego krok; składano donosy na policję; zakazano mu 
opuszczać stały ląd, a gdy wstąpił do oddziału samoobrony – poproszono go, aby nie 
uczestniczył w defiladach. Śladów jego rozczarowania takim przyjęciem można się 
doszukać w Świecy na wietrze, gdzie dobra wola Artura pozostaje nie doceniona 
przez jego odwiecznych wrogów. White’a czekała oto kolejna zima: zima 
intelektualnej samotności, w której mógł konsultować się tylko z sobą i tylko siebie 
słuchać. Miał dach nad głową, własny pokój, regularne posiłki i pocięte liniami 
żywopłotów pola hrabstwa Meath, po których mógł spacerować z psem. Nie było się 
na co skarżyć – nie było czym się cieszyć. Wojna uwięziła go w miękkiej celi.
Mówiąc o Pendragonie, miał na myśli własne zbawienie.
6 grudnia pisał do LJ. Pottsa, dawnego profesora z Cambridge, który na zawsze 
pozostał jego korespondencyjnym spowiednikiem: „Następny tom będzie nosił tytuł 
Świeca na wietrze (dziś należałoby dodać „z Bożej łaski”)... Zakończy się opisem nocy 
po ostatniej bitwie, kiedy Artur jest w skrajnej rozpaczy. Potem zamierzam dodać 
Księgę V, w której Artur zstąpi za Merlinem w podziemia (do bosruczej nory 
z Księgi I); jeszcze raz pojawią się zwierzęta, przede wszystkim mrówki i dzikie gęsi. 
Nie krzyw się. To natchnienie zesłane przez Boga. Nagle odkryłem, że: (1) 
centralnym tematem Morte d ‘Arthur jest poszukiwanie antidotum na wojnę, (2) 
najlepszą metodą badania poczynań człowieka jest obserwować go, za 
Arystotelesem, jako zwierzę polityczne. Nie chcę się teraz wdawać w szczegóły, aby 
nie popsuć Ci świeżego odbioru przyszłej książki, dodam więc tylko, że, wzorem 
Sama Butlera, sporo rozmyślałem ostatnio o człowieku jako zwierzęciu między 
zwierzętami – o mózgu ludzkim, itd. Uważam, że mam coś istotnego do 
powiedzenia na temat wszystkich napuszonych izmów (komunizmu, faszyzmu, 
konserwatyzmu, itd.) – wystarczy dać krok wstecz w realny świat, gdzie człowiek 
jest tylko jednym z niezliczonych gatunków stworzeń. Szkicując zatem mój »morał« 
(którego tu nie sformułuję): dostrzegłem wyśmienitą możliwość domknięcia całego 
cyklu i zakończenia go motywem zwierzęcym, od którego się rozpoczął. To uczyni 
mój epos owocem doskonałym, »krągłym, rumianym i skończonym.
Tego samego dnia pisał do Garnetta, pytając o tytuł książki, w której Garnett miał 
rzekomo wyczytać o bandyckim napadzie Malory’ego na klasztor. W dalszym ciągu 
listu wywodzi: „Zanosi się na to, że mój tom piąty poświęcony będzie w całości 
anatomii mózgu. Może to dziwić w odniesieniu do Artura, ale tak jest. Czy nie wiesz 
przypadkiem o jakiejś książce, która w sposób przystępny, lecz gruntowny, traktuje 
o anatomii mózgu u zwierząt, ryb, owadów, itd.? Chciałbym poznać różnice między 
mózgiem mrówki a dzikiej gęsi. Wiem, że zwracam się z tym pytaniem do właściwej 
osoby”.
Mimo iż w liście do Pottsa White używa czasu przyszłego, trudno uwierzyć, aby 
czekał z rozpoczęciem Księgi Merlina od 14 listopada do 6 grudnia. Księga V z takim 
wigorem podejmuje wątek urwany w Księdze IV, że nie mogła ich dzielić wielka 
przepaść czasu. Artur wciąż siedzi sam w namiocie pod Salisbury, oczekując 
ostatniej bitwy: stracił resztki nadziei, szlocha pogrążony w starczej bezsilności. 
Merlin wkracza do akcji, pragnie odnowić dawną relację mistrz-uczeń, lecz widząc 
ogrom rozpaczy Artura, wątpi, czy aby nie jest na to za późno. Jego zapewnienie, iż 
Artur i Okrągły Stół żyć będą w legendzie, choć historia położy im kres, nie 
wywołuje żadnego odzewu ze strony Króla. Merlin przywołuje więc wspomnienie 
przeszłości. Lecz okazuje się, że uczeń przerósł mistrza. Artur zbywa go krótkim: Le 
roi s ‘advisera. W żadnej z czterech poprzednich ksiąg nie uczynił White Artura tak 
władczym, tak królewskim, jak w owej scenie ostatecznej porażki. W napisanej 
w latach trzydziestych powieści Farewell Victoria, White ukuł frazę „nieśmiertelni 
generałowie klęski”. W pierwszym rozdziale Księgi Merlina zobrazował to 
powiedzenie.
Treścią Księgi V jest zstąpienie Artura w podziemia, gdzie zwierzęta z Księgi 
I wciągną go w dysputę, a Merlin udostępni mu fragmenty zapisków z notatnika 
samego White’a, z których wynika, czego człowiek może nauczyć się od zwierząt 
w kwestii wojny.
Ponieważ zwierzęta na ogół nie wojują w obrębie własnego gatunku, jest to 
wdzięczny temat do rozważań.
Niestety, Merlin od początku wypacza obiektywizm dyskusji, dowodząc 
niższości człowieka wobec innych stworzeń. Liber scriptus proferetur... Merlin kartkuje 
notes White’a i znajduje w nim żałośnie mało argumentów przemawiających za 
słusznością włączenia człowieka w grono dwóch tysięcy ośmiuset pięćdziesięciu 
innych gatunków ssaków zamieszkujących ziemię. Wszystkie one potrafią żyć 
stosownie, bez wojen i podbojów. Człowiek – przeciwnie. Merlin osłabia jednak 
ostrze swojej krytyki, nazywając człowieka parweniuszem – a więc nie równym 
partnerem pozostałych.
W tym punkcie dysputy nikt nie ośmiela się sugerować, że człowiek może się 
poprawić następnym razem.
Artur, przedstawiciel parweniuszy świata zwierzęcego, broni człowieka, cytując 
przykłady jego pozytywnych działań, takich jak budowa miast i uprawa roli. 
W odpowiedzi zostaje zasypany informacjami o osiągnięciach twórczych 
koralowców, bobrów, ptaków roznoszących nasiona drzew oraz tak cenionej przez 
Darwina dżdżownicy. Nie porusza się przy tym tematu świadomości twórczej, lecz 
dyskusja natychmiast zbacza na zagadnienie nomenklatury: czy homo winien nosić 
przydomek ferox {sapiens w ogóle nie wchodzi w rachubę), czy stultus, czy też może 
impoliticus. Ta ostatnia nazwa sugerowałaby, że człowiek dopóty pozostanie 
dzikusem i głupcem, dopóki nie nauczy się, wzorem innych zwierząt, żyć w pokoju.
Nietrudno dostrzec luki w argumentacji White’a. Księga Medina powstała 
z nagłego impulsu twórczego. Jest inteligentna, chwilami niepokojąca, zaskakująca, 
błyskotliwa, wzruszająca i pouczająca. Niestety, główny idelog tej księgi – Merlin – 
przemawia tonem rozgoryczenia, a jest to rozgoryczenie samego White’a. Wojna 
odnowiła w nim, pokonany zdawało się, lęk przed rasą ludzką; lęk ten przerodził się 
w furię, a obiektem furii stała się ludzkość, która nie tylko toczy wojny, lecz je 
gloryfikuje.
Ani cienia tych uczuć nie znajdziemy w osobie Artura. Ilekroć niepoprawny 
gaduła Merlin dopuszcza go do głosu, staje przed nami człowiek poczciwy, nieskory 
do gniewu, chętny do nauki i niegłupi. Artur jest żywotny jak trawa i gotowy słuchać 
każdego, kto ma coś ciekawego do powiedzenia. Gdy Merlin każe mu dla 
kontynuacji nauki zostać mrówką, Artur godzi się na to bez szemrania. Zamieniony 
w mrówkę robotnicę, wkracza do mrowiska, które Merlin trzyma w laboratorium do 
celów doświadczalnych. Znajduje tam państwo totalitarne, tak jak je sobie wyobrażał 
White. Połączenie służalczej bezmyślności i wojowniczości charakteryzujące mrówki 
oburza Artura tak dalece, że przeciwstawia się on, sam jeden, zorganizowanej armii 
– Merlin musi interweniować, porywając buntownika z mrowiska.
Na ostatnią lekcję wysyła White swego bohatera tam, gdzie sam doświadczył 
nieopisanego szczęścia, polując na gęsi zimą 1938 roku.
O tym, jak bogate i intensywne było życie White’a świadczy fakt, że powieści 
Grief for the Grey Geese i Księga Merlina powstały w odstępie niewiele ponad dwóch 
lat. Jadąc na ryby do Irlandii, White zabrał z sobą książkę o gęsiach: 
 rozdział XII Księgi Medina otwiera opis bezkresnej, ciemnej równiny Lincolnshire 
Wash, smaganej nieustannie horyzontalnym wiatrem. A oto i Artur: zamieniony 
w dziką gęś, wyciąga dziób pod wiatr, czuje grzęzawisko pod zaopatrzonymi 
w błony pławne stopami, ale nie jest jeszcze do końca ptakiem: jeszcze nie latał. 
Dopiero kiedy gęsi odlecą o świcie, wzbije się w powietrze razem z nimi.
A jednak nie da się wejść dwa razy do tej samej rzeki. Zimą dwa lata wcześniej 
White był u szczytu formy fizycznej i psychicznej. W tym okresie niebywałej 
spostrzegawczości i wzlotów wyobraźni pisał do Sydneya Cockerella: „Jestem tak 
zdrów fizycznie, że wprost rozpiera mnie morskie powietrze i lodowce, i świty, 
i noce, i zachody słońca; tak głodny i trzeźwy, tak bogaty i mądry, że mój intelekt 
pogrążył się w letargu”.
W Dooliston było zupełnie inaczej: White cierpiał na bezsenność, był 
rozdrażniony i pełen pretensji do świata. Przez kilka stron sceny, w której Artur 
obserwuje gęsi, zdołał jeszcze zachować pozory dawnej witalności – ale już 
w rozdziale XIII popada w ton moralizatorski i nie porzuci go do końca książki, 
z krótką przerwą na opis wycieczki Artura z jeżem na szczyt góry, skąd Król patrzy 
na uśpione pod księżycem królestwo i wybacza złym przez wzgląd na dobrych. Poza 
tym fragmentem, czytelnik jest bombardowany analizami, dowodami, kazaniami, 
przykładami, objaśnieniami, nawiązaniami do historii, parabolami ze świata 
przyrody – nawet jeż za dużo gada.
A przecież temat był dobry, i na czasie; White, na szczęście, nie traci z oka swoich 
bohaterów, zabarwiając ich stylem poszczególne wywody i nie żałując przy tym 
języka potocznego. Maszynopis Księgi Merlina dowodzi, jak bardzo sam autor 
świadom był potrzeby takiego zabiegu: większość korekt stylistycznych poczyniona 
została przezeń odręcznie. Tam, gdzie White’owi udało się ujść przed programowym 
dydaktyzmem we właściwą domenę narracji, Księga Merlina potwierdza jego 
niepośledni talent pisarski. Ma się wręcz wrażenie, że tę książkę pisały dwie osoby: 
uroczy gawędziarz i pedantyczny mądrala z notesem w garści, który usiłuje 
zakrzyczeć tego pierwszego.
Może White zbłądził na pustyni słów i opinii, bo zabrakło mu dawnego 
przewodnika? Malory powraca w ostatnim rozdziale, aby White mógł pod jego 
kierunkiem opowiedzieć o tym, jak Artur poległ w bitwie, a Ginewra i Lancelot – 
dostojna przeorysza i pokorny pustelnik – w swoim czasie spokojnie dokonali 
żywota. To jedne z najpiękniejszych stronic w całej prozie White’a. Żadnego 
mędrkowania, żadnych popisów erudycyjnych – nie miejsce dla nich tu, gdzie 
domyka się koło legendy, a White i Malory mówią sobie do widzenia po długiej 
wspólnej podróży, rozpoczętej w leśniczówce w Stowe Ridings.
Powinien to być ostatni 
 rozdział pięcioksięgu Był sobie raz na zawsze król. Niestety. „Nagle odkryłem, że... 
centralnym tematem Morte d ‘Arthur jest poszukiwanie antidotum na wojnę”. Aby 
uprzedzić nieco tę rewelację, która znalazła pełny wyraz w Księdze V, White 
postanowił włączyć niektóre fragmenty Księgi Merlina do wcześniejszych, już 
opublikowanych, trzech tomów. W listopadzie 1941 wysłał je, wraz ze Świecą na 
wietrze i Księgą Merlina, do wydawcy w Londynie, domagając się opublikowania 
dzieła w całości. Wydawca – Collins – był zaskoczony. Odpisał, że propozycja 
wymaga zastanowienia. Na tak obszerne dzieło potrzeba było znacznej ilości 
papieru, którego zasoby wojna poważnie nadszarpnęła, gdyż masowo drukowano 
formularze, rozporządzenia, raporty, instrukcje dla ludności cywilnej, lekkie czytadła 
dla żołnierzy, itd. Mimo to White upierał się przy wydaniu całości. Pochłonięty 
przeciągającymi się negocjacjami, nie upomniał się (wbrew niezłomnemu dotychczas 
obyczajowi) o korektę Księgi Merlina – wielka szkoda, gdyż zawsze twierdził, że 
dopiero w druku ujawniają się wszystkie niedomówienia i przegadania. Pięcioksiąg 
ostatecznie trafił na półkę.
Był sobie raz na zawsze król ukazał się dopiero w roku 1958. Dzieło opublikowano 
jako tetralogię. Księga Merlina – próba znalezienia antidotum na wojnę – podzieliła 
los ofiar wojennych.
Sylwia Townsend Warner