
Emil Zola
W MATNI
I
Gerwazyna czekała na powrót Lantiera aż do drugiej godziny nad ranem. Potem, dygocąc z 
zimna po spędzeniu w samym kaftanie tylu godzin w chłodzie wiejącym od okna, rzuciła się 
w poprzek na łóżko i popadła w gorączkową drzemkę; policzki miała zalane łzami. Od 
tygodnia — ilekroć wychodzili z lokalu „Pod Dwugłowym Cielakiem", gdzie się stołowali — 
mąż wyprawiał ją z dziećmi do łóżka, a sam zjawiał się. dopiero późną nocą, bajdurząc, że 
szukał pracy. Tego właśnie wieczora, gdy tak wypatrywała jego powrotu, wydawało się jej, że 
go widziała, jak wchodził do Wielkiej Sali Balkonowej hotelu, w którym odbywał się bal; 
dziesięć rozjarzonych okien tej sali. rozświetlało jak łuna pożarna ciemną czeluść zamiejskich 
bulwarów; za jego plecami dojrzała małą Adelę — poliserkę, jadającą w tej samej co oni 
restauracji: szła o pięć czy sześć kroków z tyłu, machając rękami, jakby przed chwilą 
wysunęła ramię spod jego ramienia, żeby razem z nim nie przechodzić przez smugę 
jaskrawego światła bijącego z kulistych lamp przy wejściu.
Gdy Gerwazyna ocknęła się około piątej — zesztywniała, z kośćmi jak gdyby 
pogruchotanymi — wybuchła gwałtownym szlochem. Lantiera jeszcze nie było. Po raz 
pierwszy spędzał noc poza domem. Usiadła na brzegu łóżka i tak trwała pod strzępem 
spłowiałego płótna, który zwisał z połcia słoniny, przywiązanego sznurkiem u sufitu. 
Oczyma, przesłoniętymi łzami, obiegała zwolna wnętrze żałosnego pokoiku, którego 
umeblowanie sta.nowiła orzechowa komoda bez jednej szuflady, trzy krzesła i mały, 
zatłuszczony stolik; na stoliku stał wyszczerbiony dzbanek, który zapomniała sprzątnąć. Dla 
dzieci wstawiono żelazne łóżko; zagradzało ono dostęp do komody i zajmowało dwie trzecie 
pokoju. Kufer Gerwazyny i Lantiera, z odrzuconym w tył wiekiem, stał w kącie, ukazując 
pustawe swe wnętrze; stary kapelusz męski leżał tam na samym dnie, pod kupką brudnych 
koszul i skarpetek. Na ścianach, na oparciach mebli wisiał to jakiś dziurawy szal, to jakieś 
spodnie całe schlapane błotem — ostatnie łachy, którymi pogardzili handlarze starzyzny. Na 
środku konsoli nad kominkiem, między dwoma lichtarzami nie do pary, leżał pakiet 
bladoróżowych kwitów lombardowych. Tak wyglądał piękny pokój hotelowy, pokój 
pierwszego piętra, z oknem wychodzącym na bulwar.
Tymczasem obydwa dzieciaki spały, ułożone główka w główkę na jednej poduszce. 
Ośmioletni Klaudiusz wysunął małe rączki spod kołdry i oddychał powoli i spokojnie; 
Stefanek, który miał ledwie cztery latka, uśmiechał się objąwszy braciszka za szyję. Gdy 
zalane łzami oczy matki zatrzymały się na nich, zaczęła na nowo gwałtownie szlochać; 
zatkała sobie chusteczką usta, żeby zdławić ciche jęki, które się z nich dobywały. Boso, nie 
myśląc wcale o włożeniu zniszczonych domowych pantofli, które zsunęły się jej ze stóp, 
wróciła znowu do okna i oparła się na nim łokciami, podejmując przerwane oczekiwanie 
nocne, wytężając oczy ku dalekim trotuarom.
Hotel mieścił się przy bulwarze Chapelle, na lewo od rogatek Poissonniere. Był to 
dwupiętrowy budynek, pomalowany aż po drugie piętro na ko-lor ciemnoczerwony, z 
żaluzjami zbutwiałymi od deszczów. Nad latarnią o popękanych szybkach można było 
odczytać napis umieszczony między dwoma oknami: „Hotel Boncoeur, pod zarządem 
Marsoulliera"; wielkie, żółte litery napisu powygryzała gdzieniegdzie pleśń trawiąca 
otynkowanie. Gerwazyna, której latarenka zasłaniała widok, trzęsła się przyciskając 
chusteczkę do ust. Patrzyła na prawo, w stronę bulwaru Rochechouart, gdzie przed jatkami 
stały grupki rzeźników w zakrwawionych fartuchach; chłodny wiatr przynosił stamtąd 
chwilami fale smrodu, drapieżnej woni ubitych zwierząt. Patrzyła na lewo, to przemierzając 
wzrokiem długą wstęgę alei, to zatrzymując oczy na znajdującym się prawie naprzeciwko 
białym masywie szpitala Lariboisiere, będącym podówczas w okresie budowy. Wędrując 
powoli z jednego krańca horyzontu na drugi, przesuwała wzrok wzdłuż murów grodzkich, 
spoza których nieraz słyszała nocą krzyki mordowanych. Szperała oczyma po ciemnych 
kątach, po odległych zakamarkach, czarnych od wilgoci i brudu — w obawie, żeby nie ujrzeć 
gdzieś ciała Lantiera z brzuchem podziurawionym ciosami noża: Gdy podnosiła oczy ponad 
ten szary, nie kończący się mur, który okalał miasto pasem pustyni, dostrzegała rozjarzoną 
światłość, kurzawę słoneczną, pełną już porannego zgiełku Paryża. Ale oczy jej wracały stale 
i uparcie do rogatek Poissonniere; wyciągała szyję i bezmyślnie przyglądała się, jak między 
dwiema przysadkowatymi wieżyczkami muru grodzkiego toczy się nieprzerwana fala ludzi, 
zwierząt i wozów, spływająca ze wzgórza Montmartre i od strony Chapelle. Dobiegał 
stamstąd tupot jakby stada bydła: to tłum ludzi — nagle wstrzymany — brnął przez kałuże na 
jezdni. Robotnicy nie kończącym się sznurem szli do pracy, z narzędziami na plecach i 
śniadaniem pod pachą. Cała ta ciżba wciskała się w bramy Paryża i nieustannie rozlewała się 
po nim. Chwilami wydawało się Gerwazynie, że w tym tłoku dostrzega postać Lantiera — 
wychylała się wtedy bardziej, narażając się niemal na wypadnięcie; potem jeszcze mocniej 
przyciskała chusteczkę do ust, chcąc jakby zdławić ból.
Jakiś młody i wesoły głos oderwał ją od okna.
— Cóż to, pani Lantier, gospodarz nieobecny?
— Ano, nie ma go, panie Coupeau — odpowiedziała usiłując się uśmiechnąć.
Był to blacharz, który na najwyższym pięterku hotelu zajmował numer za dziesięć franków. 
Worek z narzędziami zarzucony miał na ramię. Ujrzawszy sterczący w drzwiach klucz, 
wstąpił do sąsiadów jako przyjaciel domu;
— Wie pani — mówił dalej — teraz to ja pracuję tam, w szpitalu... Ho, ho! jaki ładny maj 
mamy. Ależ tęgi chłód tego ranka.
I patrzył Gerwazynie w twarz zaczerwienioną od płaczu. Gdy zobaczył, że łóżko nie było 
wcale rozścielane na noc, potrząsnął łagodnie głową; następnie podszedł do łóżka, na którym 
dzieci w dalszym ciągu spały z różowymi twarzyczkami cherubinów, i rzekł cicho:
— Tak to, tak! Szanowny gospodarz sprawia kłopoty, co? Niech się pani nie martwi, pani 
Lantier. Jego całkiem pochłaniapolityka; któregoś dnia, kiedy głosowano za Eugeniuszem 
Sue — podobno poczciwcem z kościami — zachowywał się, jakby zwariował. Pewnie 
spędził noc z przyjaciółmi, wspólnie z nimi urągając temu draniowi Bonapartemu.
— Nie, nie — szepnęła Gerwazyna z wysiłkiem — to nie to. Ja wiem, gdzie jest Lantier... No 
cóż, mój ty Boże! I my mamy swoje zmartwienia, tak jak wszyscy inni! 
Coupeau przymrużył oczy na znak, że nie dał się nabrać na to kłamstwo. Zanim opuścił 
pokój, zaproponował Gerwazynie, że pójdzie po mleko, jeśli jej się nie chce wychodzić z 
domu: ona jest przecież piękna i zacna kobieta, może na mego liczyć, jeśliby kiedyś popadła 
w kłopoty. Ledwo wyszedł, Gerwazyna pośpieszyła z powrotem do okna.
W chłodzie poranka przy szlabanie słychać było dalej tupot stada. Kręcili się tam ślusarze w 
niebieskich bluzach, murarze w pochlapanych wapnem spodniach roboczych, malarze w 
kusych kurtkach, spod których wystawały długie bluzy. Cały ten tłum — z daleka — wtarty 
był jakby w szarość gipsu, w bezbarwną mgłę, w której przeświecały bladoniebieskie i 
brudnobure plamy. Chwilami jakiś robotnik przystawał, zapalał wygasłą fajkę, a wszyscy 
dokoła niego parli nieustannie naprzód, bez uśmiechu, bez słowa do któregokolwiek z 
towarzyszy; policzki mieli ziemiste, szyje wyciągnięte w stronę Paryża, który ich pożerał 
jednego po drugim rozdziawioną jak paszcza ulicą Faubourg-Poissonniere. Jednak na obu 
rogach ulicy Poissonniers, u drzwi dwóch winiarni, gdzie właśnie otwierano okiennice, ludzie 
zwalniali kroku i zanim weszli do środka, długo stali z obwisłymi rękami na skraju chodnika, 
patrząc ukosem ku Paryżowi — już opanowani chętką, żeby ten dzień przewałęsać. Inni, 
skupieni przy bufecie, stawiali sobie nawzajem kolejki; zapominali o troskach, wypełniali salę 
plując, kaszląc i dla zwilżenia gardła pociągając łykami z małych szklaneczek. Gerwazyna 
wytężała wzrok w kierunku winiarni ojca Colombe po lewej stronie ulicy; spodziewała się 
dojrzeć tam Lantiera. Nagle jakaś tęga kobieta z gołą głową i w fartuchu zawołała do niej ze 
środka jezdni:
— Cóż to, pani Lantier? Wcześnie dziś pani wstała! 
Gerwazyna wychyliła się:
— Ach, to pani, pani Boche! O, mam dziś kupę roboty!
— No pewnie, żadna robota nie zrobi się sama, prawda?
I między oknem a chodnikiem zawiązała się rozmowa. Pani Boche była dozorczynią domu, 
którego parter zajmowała restauracja „Pod Dwugłowym Cielakiem". Gerwazyna często 
czekała na Lantiera w stróżówce, nie chciało się jej tkwić samej przy stole w sąsiedztwie tych 
wszystkich zajętych jedzeniem mężczyzn. Dozorczyni zaczęła jej opowiadać, że musi 
skoczyć o dwa kroki, na ulicę Charbonniere, żeby zastać jeszcze w łóżku pewnego urzędnika, 
od którego jej mąż nie mógł wydębić należności za reperację surduta. Potem rozgadała się na 
temat jednego z lokatorów, który poprzedniego wieczora sprowadził sobie do domu kobietę i 
aż do trzeciej nad ranem nie dawał ludziom spać. Tak pogadując to o tym, to o owym, pani 
Boche przyglądała się młodej kobiecie z wyrazem nieopanowanej ciekawości; wydawało się 
że pod oknem Gerwazyny znalazła się jedynie po to, żeby się czegoś dowiedzieć.
A pan Lantier dotąd jeszcze w łóżku? — rzuciła znienacka pytanie.
— Tak, śpi jeszcze — odpowiedziała Gerwazyna i zaczerwieniła się mimo woli.
Pani Boche zobaczyła, że do oczu napływają jej łzy, więc — niewątpliwie zadowolona — już 
miała odejść wymyślając mężczyznom od przeklętych wałkoniów, ale nagle wróciła i 
zawołała:
— To właśnie dziś rano wybiera się pani do pralni, prawda? Ja mam także coś do prania, więc 
zatrzymam dla pani miejsce obok siebie, to sobie porozmawiamy.
Potem, jakby przejęta nagłym współczuciem:
— Moje biedactwo, niech pani lepiej odejdzie od okna, bo się pani przeziębi... Jest pani po 
prostu sina.
Gerwazyna trwała jeszcze uparcie przy oknie przez dwie długie jak wieczność godziny, aż do 
ósmej. Pootwierano sklepiki. Fala roboczych bluz, spływająca z wysoka, zatamowała się i 
teraz tylko kilku spóźnionych przechodniów długimi krokami wymijało szlaban. W 
winiarniach tłoczyli się wciąż ci sami mężczyźni, dalej popijając, kaszląc i plu-
jąc. Po robotnikach przyszła kolej na robotnice — poliserki, modystki, kwiaciarki, kuląc się w 
swoich cienkich sukienkach, dreptały drobnym kroczkiem wzdłuż zamiejskich bulwarów. 
Szły grupami po trzy albo cztery, żywo rozmawiając, śmiejąc się z cicha i strzelając dokoła 
błyszczącymi oczami. Od czasu do czasu jakaś robotnica — wątła, o twarzy bladej i poważnej 
— kroczyła sama jedna wzdłuż murów grodzkich, omijając ścieki pełne śmieci. Potem 
przepłynęli falą urzędnicy, chuchając po drodze w palce i zajadając groszową kromkę chleba; 
stąpali wychudli młodzi ludzie w przykrótkich ubraniach, z podkrążonymi oczami, jeszcze 
zamroczeni sennością; mali staruszkowie toczyli się na krótkich nóżkach, twarze mieli blade, 
zniszczone długimi godzinami ślęczenia po biurach, spoglądali co chwila na zegarek, żeby 
szybkość swych kroków dostosować ściśle do biegu sekund. Potem bulwary przybrały jak 
zwykle swój rannym spokojny wygląd; rentierzy z sąsiednich kamienic spacerowali w słońcu; 
matki — rozczochrane, w brudnych spódnicach — kołysały w ramionach niemowlęta i 
przewijały je na ławkach; tłumy dzieciaków zasmarkanych, porozpinanych potrącały się 
nawzajem, czołgały się po ziemi wśród pisków, śmiechów i popłakiwać... Gerwazyna poczuła 
wreszcie, że się dusi, ogarnięta trwogą, u kresu nadziei; wydało się jej, że wszystko 
skończone, że czas przestał płynąć, że Lantier nie- wróci już nigdy. Nieprzytomnymi oczami 
wodziła od starych jatek, czarnych od juchy bydlęcej i smrodliwych, do nowych ścian 
szpitala, wybielonych i ukazujących przez rzędy pustych jeszcze otworów okiennych gołe 
ściany sal, gdzie pokłosie będzie zbierać, śmierć. Naprzeciwko Gerwazyny, za murami 
grodzkimi, na rozjarzonym niebie wschodziło słońce olbrzymiejąc nad tym ogromnym 
rozbudzonym Paryżem i olśniewając ją swoim blaskiem.
Młoda kobieta siedziała na krześle, z rękami bezwładnie opuszczonymi i oczami już bez łez 
— gdy wszedł najspokojniej Lantier.
— To ty! to ty! — zawołała chcąc mu się rzucić na szyję.
— Tak, to ja: no więc co? — odparł. — Może byś raz już wreszcie przestała wyprawiać swoje 
brewerie!
Odsunął ją od siebie. Potem — ruchem znamionującym zły humor — rzucił z daleka na 
komodę czarny filcowy kapelusz. Był to młodzieniec dwudziestosześcioletni, niski, bardzo 
czarny, o ładnej twarzy z cienkim wąsikiem, który odruchowym gestem stale podkręcał. Miał 
na sobie robocze spodnie i stary, poplamiony surdut, bardzo obcisły; po akcencie można w 
nim było od razu poznać Prowansalczyka.
Gerwazyna padła z powrotem na krzesło i zaczęła się żalić łagodnie, urywanymi zdaniami:
— Nie mogłam wcale zmrużyć oka... Myślałam, że ci się coś stało... Gdzieś ty chodził? Gdzie 
spędziłeś noc? Mój Boże, nie rób tak więcej, bo ja oszaleję... Powiedz, August, gdzieś ty 
chodził?
— To mój interes, u diabła! —odpowiedział wzruszając ramionami. — Byłem o ósmej na 
Glaciere, u tego przyjaciela, co ma zakładać fabrykę kapeluszy. Zasiedziałem się u niego i 
wolałem już tam się przespać... A zresztą, wiesz, że nie lubię, jak mnie kto szpiclu je. Więc 
daj mi święty spokój!
Młoda kobieta znowu poczęła szlochać. Podniesione głosy, gwałtowne ruchy Lantiera, który 
roztrącał krzesła, zbudziły na koniec dzieci. Półnagie, usiadły w łóżku, rozczesując sobie 
małymi paluszkami włosy. Słysząc płacz matki, zaczęły krzyczeć przeraźliwie; z ich ocząt, 
które dopiero co się rozwarły, również popłynęły łzy.
— Ach! To ci dopiero muzyczka! — krzyknął Lantier wściekły. — Uprzedzam was, że zaraz 
wynoszę się stąd z powrotem! Ale tym razem zwieję na dobre... Może już wreszcie 
przestaniecie wrzeszczeć? Do widzenia! Wracam, skąd przyszedłem.
Brał już kapelusz z komody, ale Gerwazyna rzuciła się ku niemu bełkocąc:
— Nie, nie!
Płaczące maleństwa, utulone jej pieszczotami, przycichły. Całowała dzieci po włosach, 
układała je z powrotem do snu, kojąc czułymi słówkami. Malcy, szybko uspokojeni, poczęli 
śmiać się w poduszkę i zabawiać szczypiąc się nawzajem. Tymczasem ojciec, nie zdejmując 
nawet butów, rzucił się na posłanie głęboko znużony, z twarzą pobladłą po nie przespanej 
nocy. Nie usypiał, leżał z oczami szeroko otwartymi, wodząc nimi po pokoju. — Ależ tu 
czystość wzorowa! — mruknął. Potem popatrzywszy chwilę na Gerwazynę dodał złośliwie:
— Czy ty przestałaś się w ogóle myć? Gerwazyna miała zaledwie dwadzieścia dwa
lata. Była rosła, dość szczupła, rysy miała delikatne, już wyostrzone trudami życia. Nie 
uczesana, w domowych pantoflach na nogach, trzęsła się w swym białym kaftaniku, 
zatłuszczonym i zbrudzonym od kurzu zalegającego wszędzie na meblach. Godziny udręki i 
płaczu, które dopiero co przeżyła, sprawiły, że wyglądała o dziesięć lat starzej. Słowa 
Lantiera wyrwały ją ze stanu zalęknienia i rezygnacji.
— Jesteś niesprawiedliwy — powiedziała z ożywieniem. — Wiesz dobrze, że robię, co mogę. 
To nie moja wina, żeśmy się znaleźli w tym położeniu... Chciałabym ciebie widzieć z 
dwojgiem dzieci w pokoju, gdzie nie ma nawet piecyka, żeby zagrzać trochę wody... Trzeba 
było zaraz po przybyciu do Paryża, zamiast zjadać pieniądze, jakoś się zagospodarować — 
tak jak mi to obiecałeś...
— To dobre! — krzyknął. — Puściłaś ten gruby majątek razem ze mną; nie uchodzi ci dzisiaj 
pluć na smaczne kąski.
Ale ona, jak gdyby tego nie słyszała, ciągnęła dalej: — Koniec końców, jak się weźmiemy w 
kupę, będzie jeszcze można wyleźć z tej biedy... Wczoraj wieczorem widziałam się z panią 
Fauconnier, właścicielką pralni z ulicy Nowej; w poniedziałek przyjmie mnie do pracy. Jeżeli 
ty się dogadasz ze swoim przyjacielem z Glaciere, wypłyniemy na czyste wody, jeszcze nim 
minie sześć miesięcy — obsprawimy się jako tako i wynajmiemy jakąś dziurę, gdzie 
będziemy się czuli jak w domu... O! trzeba będzie zakasać rękawy, pracować...
Lantier odwrócił się do ściany ze znudzoną miną. Gerwazynę wytrąciło to z równowagi.
— Tak, tak! Wiadomo, że nadmiarem miłości do pracy bynajmniej nie grzeszysz. Ponosi cię 
ambicja, chciałbyś się ubierać jak wielki pan i paradować z dziewuchami w jedwabnych 
kieckach. Prawda? Moja powierzchowność już ci nie dogadza, odkąd mnie zmusiłeś do 
zastawienia wszystkich sukien w lombardzie... Słuchaj, August, nie chciałam ci o tym mówić, 
byłabym jeszcze czekała, ale wiem, gdzie spędziłeś noc; widziałam cię, jak wchodziłeś do 
Sali Balkonowej z tą dziwką Adelą. Ach! Ty umiesz je sobie dobierać. Ta to przynajmniej 
czyściutka! Ma rację, że stroi miny księżniczki... Wszyscy z naszej restauracji już z nią spali.
Jednym skokiem Lantier znalazł się w nogach łóżka. Oczy jego w pobladłej twarzy stały się 
czarne jak atrament. W tym małym człowieczku gniew kipiał jak nawałnica.
— Tak, tak, wszyscy z naszej restauracji! — powtórzyła młoda kobieta. — Pani Boche chce 
drzwi pokazać i jej, i tej jej siostrze jak tyka, bo ciągle cały ogon mężczyzn wystaje na 
schodach.
Lantier podniósł pięści; po chwili; hamując żądzę uderzenia Gerwazyny, chwycił ją tylko za 
ramię, potrząsnął gwałtownie i popchnął, aż upadła na łóżko dzieci, które znowu podniosły 
wrzask. Potem położył się z powrotem i wyjąkał z okrutną miną człowieka, który przestał się 
wahać i powziął w końcu postanowienie:
— Ty nie wiesz, coś w tej chwili zrobiła, Gerwazyno... Pożałujesz tego, zobaczysz.
Przez chwilą słychać było tylko łkanie dzieci. Matka leżała skulona na krawędzi łóżka i 
obejmowała obu malców, monotonnym głosem powtarzając w kółko jedno i to samo zdanie:
— Ach! gdyby was nie było, moje biedne maleństwa!... Gdyby was nie było!... Gdyby was 
nie było!...
Lantier spokojnie wyciągnął się na łóżku, oczy podniósł wysoko w górę i utkwił w strzępku 
spłowiałego płótna; nie słuchał biadolenia żony, całkowicie owładnięty jedną jedyną myślą. 
Trwał tak prawie godzinę, nie ulegając senności, mimo zmęczenia, które mu przymykało 
powieki. Gdy się odwrócił i oparł na łokciu, twarz miał surową i pełną stanowczości; 
Gerwazyna kończyła właśnie sprzątać pokój. Zaścielała łóżko dzieci, które przed chwilą 
poubierała. Lantier przyglądał się jej, jak zamiatała i odkurzała meble; pokój był mimo to 
nadal ciemny i żałośnie wyglądał ze swym zakopconym sufitem, tapetami, które poodlepiały 
się od wilgoci, trzema kulawymi krzesełkami i komodą, na której kurz leżał warstwami i 
wzbijał się w górę przy każdym dotknięciu ścierką. Potem, gdy żona myła się pod kranem, 
wpierw uczesawszy się przed małym okrągłym lusterkiem, które wisiało na gwoździku i 
służyło Lantierowi przy goleniu — zdawał się badać oczami jej nagie ramiona, nagą szyję, 
całą jej nagość dostępną spojrzeniu — jak gdyby układały mu się w głowie jakieś 
porównania... Skrzywił się. Gerwazyna utykała na prawą nogę, ale można to było dostrzec 
tylko w dni, gdy była tak zmęczona, że kości miała jakby pogruchotane i wskutek tego 
zapominała o swoim kalectwie. Tego ranka, złamana nocnymi przeżyciami, powłóczyła chorą 
nogą i chodząc opierała się o ściany.
Panowało milczenie; nie wymienili ze sobą już ani jednego słowa. Lantier jakby czekał. 
Gerwazyna, tłumiąc ból, wysilała się na obojętny wyraz twarzy, śpieszyła się. Gdy zaczęła 
zwijać w paczkę brudną bieliznę, rzuconą w kącie za kufrem, Lantier otworzył wreszcie usta 
pytając:
— Co ty robisz?... Gdzie idziesz? Gerwazyna nie od razu odpowiedziała. Dopiero
gdy z wściekłością powtórzył pytanie, postanowiła się odezwać:
— Chyba widzisz... Idę poprać to wszystko... Dzieciaki nie mogą chodzić w takich brudach.
Dał jej czas na zebranie dwóch czy trzech chusteczek i po chwili milczenia podjął:
— Masz pieniądze?
Gerwazyna dźwignęła się naraz z podłogi, spojrzała mu prosto w twarz, nie wypuszczając z 
ręki brudnych koszulek dziecinnych, które właśnie trzymała.
— Pieniądze! Chcesz, żebym je gdzieś kradła?... Wiesz dobrze, że przedwczoraj dostałam 
trzy franki za moją czarną suknię. Za tę sumę dwa razy jedliśmy obiad; pieniądze po prostu 
znikają, wędlina taka droga... Skąd ja mam niby mieć pieniądze. Mamy cztery su na pralnię... 
Ja nie zarabiam tak jak niektóre kobiety.
Nie zwrócił uwagi na tę aluzję. Wstał z łóżka i zaczął przeglądać łachy porozwieszane dokoła 
w pokoju. W końcu zdjął z haka spodnie i szal, otworzył komodę, dołączył do paczki kaftanik 
i dwie koszule damskie; potem rzucił to wszystko Gerwazynie na ręce:.
— Masz, zanieś to do lombiku.
— Chyba nie żądasz, żebym i dzieci zastawiła? — zapytała. — Oho! Gdyby dzieci 
przyjmowali w zastaw, wnet wszyściutkie kłopoty spadłyby nam z głowy!
Ale jednak poszła do lombardu. Gdy po upływie pół godziny wróciła, położyła na kominku 
monetą pięciofrankową, dołączając jeszcze jeden kwitek do pliku leżącego między 
lichtarzami.
— Oto, ile dostałam — powiedziała. — Żądałam sześć franków, ale w żaden sposób nie 
chcieli dać. O, oni nie zbankrutują... A ludzi tam ciągle pełno, w tym lombardzie!
Lantier nie od razu wziął pięciofrankówkę. Chciał, żeby ją żona przedtem rozmieniła, by 
mógł zostawić jej trochę drobnych. Ale w końcu wsunął ją ukradkiem do kieszeni kamizelki, 
skoro zobaczył na komodzie resztę szynki zawiniętej w papier i piętkę bułki.
— Nie zachodziłam do mleczarki, bo od tygodnia jesteśmy u niej zadłużeni — wyjaśniła 
Gerwazyna.
— Ale ja wrócę wcześnie; pod moją nieobecność zejdziesz po chleb i kotlety w tartej bułce, 
to zjemy obiad:.. Przynieś także litr wina.
Nie powiedział, że tego nie zrobi. Zdawało się, że nastała zgoda. Młoda kobieta kończyła 
pakować brudną bieliznę. Ale gdy chciała wyjąć z głębi kufra koszule i skarpetki Lantiera, 
krzyknął na nią, żeby to zostawiła.
— Zostaw moją bieliznę, słyszysz? Ja nie chcę!
— Czego nie chcesz? — zapytała podnosząc się z ziemi. — Chyba nie zamierzasz kłaść na 
siebie tych brudów? Koniecznie trzeba to przeprać.
Zaczęła mu się bacznie i z niepokojem przyglądać, odnajdując w jego twarzy młodego 
pięknisia wciąż tę samą surowość, jakby odtąd już nic nie miało go wzruszyć. Lantier żachnął 
się, wyrwał jej z rąk bieliznę i z powrotem wrzucił do kufra
— Do stu diabłów! Usłuchajże mnie choć raz, skoro ci mówię, że nie chcę!
— Ale dlaczego? —zapytała blednąc, tknięta straszliwym podejrzeniem. — Przecież nie 
potrzeba ci teraz tych koszul, bo nigdzie nie wyjeżdżasz... Co ci to szkodzi, że je zabiorę do 
prania?
Wahał się chwilę, zmieszany, że wpatruje się w niego gorejącymi oczami.
— Dlaczego? Dlaczego? — wyjąkał. — Do pioruna! Będziesz rozpowiadać wszędzie, że 
mnie utrzymujesz, że mnie opierasz, że obrządzasz mi ubrania. No, więc dość mam tego, i 
basta... Pilnuj swojego, a ja będę pilnował swojego... W pralniach nie psom piorą bieliznę.
Błagała go, zaklinała się, że nigdy się na to przed nikim nie żaliła, ale on zatrzasnął brutalnie 
wieko kufra, usiadł na nim i prosto w nos krzyknął jej: Nie! Jest chyba panem tego, co do 
niego należy!... Potem, żeby uniknąć spojrzeń, którymi go ścigała, wrócił do łóżka i rozłożył 
się na nim, tłumacząc, że mu się chce spać i żeby mu więcej głowy nie zawracała. Tym razem 
istotnie wydawało się, że zasypia.
Gerwazyna stała chwilę, niezdecydowana. Miała ochotę kopnąć nogą paczkę z bielizną, 
usiąść i wziąć się do szycia. Miarowy oddech Lantiera napełnił ją otuchą. Wzięła gałkę 
niebieskiej farbki, kawałek mydła, który jej został z ostatniego prania, i podchodząc do 
malców, którzy jakby nigdy nic bawili się pod oknem starymi korkami, ucałowała ich i 
powiedziała po cichu:
— Zachowujcie się grzecznie, nie róbcie hałasu. Tatuś śpi.
Gdy znalazła się za progiem, usłyszała tylko przyciszone śmiechy Klaudiusza i Stefana, które 
dzwoniły w wielkiej ciszy pod czarnym sufitem. Była dziesiąta. Smuga słońca wpadała przez 
uchylone okno.
Na bulwarze Gerwazyna skręciła w lewo i poszła ulicą Nową. Mijając sklep pani Fauconnier 
ukłoniła się jej nieznacznym skinieniem głowy. Pralnia mieściła się mniej więcej w połowie 
ulicy, w tym miejscu, gdzie poziom bruku zaczynał się podnosić. Nad budynkiem o płaskim 
dachu trzy olbrzymie rezerwuary napełnione wodą i cynkowe cylindry, solidnie umocowane 
sworzniami, ukazywały swe szare okrągłości; za nimi, na bardzo wysokim drugim piętrze, 
mieściła się suszarnia zamknięta ze wszystkich stron żaluzjami z cienkich prętów, poprzez 
które przewiewało powietrze i które pozwalały widzieć pojedyncze sztuki bielizny 
rozwieszone na mosiężnych drutach. Na prawo od rezer-
wuarów wąski komin maszyny parowej dyszał ciężko i miarowo, wyrzucając kłęby białego 
dymu. Gerwazyna nie unosząc spódnicy, jak kobieta przyzwyczajona do kałuż, śmiało 
wkroczyła w bramę zastawioną dzbanami z chlorowaną wodą. Znała już właścicielkę pralni 
— drobną, wątłą kobietę, chorą na oczy, siedzącą w oszklonym pokoiku nad regestrami; na 
półkach znajdowały się foremne kawałki mydła, słoje pełne gałek niebieskiej farbki i torebki 
z sodą. Przechodząc obok pokoiku Gerwazyna poprosiła o swoją kijankę i szczotkę, którą 
zostawiła tu na przechowanie po ostatnim praniu. Następnie po otrzymaniu numerka weszła 
do wnętrza budynku.
Była to olbrzymia hala z płaskim dachem i odkrytym belkowaniem, wsparta na słupach z 
lanego żelaza i zamknięta szerokimi, widnymi oknami. Bladawe światło dnia przenikało na 
wskroś kłęby ciepłej pary, wiszące w powietrzu jak chmury mlecznej barwy. Gdzieniegdzie z 
kątów unosił się dym, rozpościerał się wszerz i spowijał cale wnętrze niebieskawą zasłoną. 
Wszystko wokół ociekało kroplistą parą tchnącą zapachem mydła, mdłym, przesyconym 
wilgocią, natrętnym; chwilami dominowały nad nim fale woni chlorowanej wody. Przy 
baliach, ustawionych po obu stronach, wzdłuż głównego przejścia, uwijały się szeregi kobiet 
z rękami obnażonymi do samych ramion, z gołymi szyjami, w podkasanych spódnicach 
ukazujących kolorowe pończochy i grube sznurowane trzewiki. Uderzały zaciekle kijankami, 
śmiały się, odwracały, by dorzucić jakieś słowo do ogólnej wrzawy, pochylały się sięgając w 
głąb cebrzyków — niechlujne, brutalne, rozmamłane, całe mokre, jakby je zsiekła ulewa; 
zaczerwienione ich ciała parowały. Wokoło, pod nimi, płynął jeden ogromny strumień: kubły 
z gorącą wodą przenoszone były i opróżniane jednym zamachem ręki, z pootwieranych 
kranów zimna woda lała się z wysoka, pryskała spod kijanek, kapała z płukanej bielizny, 
tworząc kałuże, w których kobiety brodziły, i spływając małymi strugami po flizach pochyłej 
kamiennej podłogi. Wśród krzyków, miarowego dudnienia, szmeru i szeptu kropel, wśród 
tego łoskotu burzy cichnącej pod wilgotnym dachem — stojąca po prawej stronie hali 
maszyna parowa, cała pokryta drobniutkimi kroplami białej rosy, dyszała i parskała bez 
ustanku, a jej koło rozpędowe obracało się tanecznie, jakby regulując olbrzymie napięcie 
hałasu.
Tymczasem Gerwazyna szła drobnymi kroczkami głównym przejściem, spoglądając to na 
prawo, to na lewo. Pod pachą niosła tobołek z bielizną; podpierała go biodrem i kulejąc 
bardziej niż zwykle. przesuwała się wśród uwijających się gorączkowo praczek, które ją 
potrącały łokciami.
— Tędy, tędy, moja mała! — rozległ się gruby głos pani Boche.
Gdy młoda kobieta przedostała się w jej stronę, na sam koniec lewego szeregu piorących, 
dozorczyni, szorująca zaciekle skarpetkę, zaczęła mówić rzucając krótkie zdania i nie 
przerywając roboty.
— Niech się pani roztasuje, zatrzymałam tu dla pani miejsce... O, ja tu dużo czasu nie strawię. 
Boche prawie nie brudzi bielizny... A pani? pani też chyba długo tu nie zabawi, co? Ten 
tobołek z bielizną jest całkiem mały. Przed południem uporamy się ze wszystkim i będziemy 
mogły iść na obiad... Ja oddawałam bieliznę do praczki z ulicy Poulet; ale wszystko mi 
niszczyła tam swoim chlorkiem i tą swoją szczotką. Toteż teraz robię pranie sama. Czysty 
zysk. Tylko mydło kosztuje... Niech no pani powie, te koszule wystarczyłoby namoczyć w 
wodzie — ale cóż: te dzieci, łajdaki, daję słowo, mają sadze na tyłkach.
Gerwazyna rozwiązała paczkę z brudami i rozłożyła koszulki malców; gdy jej pani Boche 
radziła, żeby wzięła wiadro wody z ługiem, odpowiedziała:
— O! nie, zwykła ciepła woda wystarczy.... Ja się na tym znam.
Przebrała bieliznę i odłożyła na bok kilka sztuk kolorowych. Potem wlała do cebrzyka cztery 
kubły zimnej wody z kranu, który mieścił się za jej plecami, i zanurzyła w cebrzyku stos 
białej bielizny; podkasując spódnicę i wciskając ją między uda, weszła do ustawionej 
pionowo skrzyni, której krawędzie sięgały jej do pasa.
— Pani się na tym zna, co? — powtórzyła pani Boche. — Była pani praczką w swoich 
rodzinnych stronach, prawda, moja mała?
Gerwazyna, podwinąwszy rękawy i pokazując przy tym swe piękne, młode jeszcze ręce 
blondynki, ledwie zaróżowione na łokciach — zaczęła prać bieliznę. Rozpostarła właśnie 
koszulę na wąskiej drewnianej tarze, przeżartej i wybielonej stałym przepływem wody; 
nacierała materiał mydłem, odwracała i znów nacierała mydłem od spodu. Zanim 
odpowiedziała, ujęła w garść kijankę i zaczęła nią uderzać wykrzykując zdanie po zdaniu, 
akcentując je miarowymi twardymi ciosami.
— Tak, tak, praczką... Miałam wtedy dziesięć lat... To już dwanaście lat temu... Szło się do 
rzeki... tam pachniało przyjemniej niż tu... Był tam taki kącik pod drzewami... z bieżącą, 
przejrzystą wodą... Pani wie, tam, w Plassans... Nie była pani w Plassans? Koło Marsylii?
— Olaboga! — zawołała pani Boche zachwycona siłą uderzeń kijanki migającej w rękach 
Gerwazyny. — A to szelma! Podkowy mogłaby łamać tymi swoimi drobnymi, panieńskimi 
rączkami!
Rozmowa prowadzona była bardzo głośno. Czasami dozorczyni musiała się schylić i nic 
wtedy nie słyszała. Wszystka biała bielizna była wymłócona kijanką, i to jak! Gerwazyna 
znowu zanurzyła ją w cebrze; potem, wyjmując sztukę po sztuce, po raz drugi nacierała je 
mydłem i szorowała szczotką. Jedną ręką przytrzymywała rzeczy kolejno prane na tarze, w 
drugiej zaś miała krótkowłosą szczotkę i wywabiała nią z bielizny każdą plamkę brudu, który 
odpływał podłużnymi smużkami. Kobiety znowu się do siebie zbliżyły i przy wtórze 
szurającej z cicha szczotki zaczęły ze sobą rozmawiać bardziej poufnie.
— Nie, nie pobraliśmy się — podjęła Gerwazyna. — Ja bynajmniej z tym się nie kryję. 
Lantier wcale nie jest taki miły, żebym miała ochotę zostać jego ślubną żoną. Gdyby nie było 
dzieci, to — oho!... Miałam czternaście lat, a on osiemnaście, gdy przyszedł na świat nasz 
pierworodny. Drugi urodził się w cztery lata później... Tak to poszło, jak idzie zawsze, pani 
wie. Nie byłam szczęśliwa między swoimi; ojciec Macquart za jedno „tak" albo jedno „nie" 
dawał kopniaka w tyłek. No więc, dalibóg, przychodziło na myśl, żeby zabawić się gdzieś 
poza domem... Bylibyśmy się i pobrali, ale — nie wiem dlaczego — rodzice nasi nie chcieli.
Potrząsnęła czerwonymi rękami, pokrytymi białą pianą.
— Ależ tu twarda woda w Paryżu — powiedziała.
Pani Boche przerywała co chwila robotę, przeciągała namydlanie bielizny, żeby tylko dłużej 
zostać z Gerwazyna, żeby tylko usłyszeć całą tę historię, do której od dwóch tygodni paliła się 
z ciekawości. Usta w jej twarzy o grubych rysach były na pół otwarte; wyłupiaste oczy 
błyszczały. Myślała z zadowoleniem, że udało się jej przeniknąć zagadkę:
— Więc to tak, mała rozgadała się— widać była u nich kłótnia.
Potem odezwała się na głos:
— Więc miły to on nie jest?
— Niech mi pani o tym nie mówi! — odparła Gerwazyna. — Tam, w naszej okolicy, było mi 
z nim dobrze; ale odkąd jesteśmy w Paryżu, ani rusz nie mogę z nim dojść do ładu... Bo 
trzeba pani wiedzieć, że jego matka zmarła ubiegłego roku, zostawiając mu coś niecoś w 
spadku — było tego prawie siedemnaście setek. Chciał jechać do Paryża. No więc, ponieważ 
ojciec Macquart tłukł tylko ciągle po gębie bez dania racji, zgodziłam się z nim jechać; 
wyruszyliśmy w podróż z dwojgiem dzieci. Obiecał mi założyć pralnię, a sam miał pracować 
w swoim zawodzie, jako kapelusznik. Nic by nam więcej nie brakowało do szczęścia... Ale —
widzi pani —Lantier jest zarozumialec, rozrzutnik, o niczym innym nie myśli, tylko o 
zabawie. Ladaco z tego chłopa, co tu dużo gadać... Zamieszkaliśmy w hotelu Montmartre 
przy ulicy Montmartre. Tam on nic, tylko co dzień kolację, powozy, teatr, zegarek dla siebie, 
jedwabną suknię dla mnie; bo on ma dobre serce, kiedy jest przy pieniądzach. Pani pojmuje, 
cały ten kram trwał niedługo i po dwóch niespełna miesiącach, spłukani byliśmy doszczętnie. 
Właśnie w tym położeniu przyszło nam zamieszkać w hotelu Boncoeur, gdzie się zaczęło to 
przeklęte życie...
Przerwała opowiadanie, gardło nagle jej się ścisnęło i zaczęła się krztusić łzami. Skończyła 
szorować szczotką bieliznę.
— Muszę pójść po ciepłą wodę — szepnęła.
Ale pani Boche, bardzo nierada tej przerwie w zwierzeniach, wezwała posługacza, który 
właśnie przechodził:
— Karolku, bądź tak grzeczny i przynieś pani kubełek gorącej wódy, bo jej się śpieszy.
Chłopak wziął wiadro, napełnił je i przyniósł z powrotem. Gerwazyna zapłaciła; liczono po su 
za wiadro. Wlała gorącą wodę do cebrzyka i namydliła bieliznę po raz ostatni, zanurzając ręce 
w balii i zginając się wpół nad jej krawędzią w kłębie pary, która burymi pasemkami 
zaczepiała się o jej jasne włosy.
— Ma pani, niech pani doda sody, mnie wystarczy — rzekła uprzejmie dozorczyni.
I wypróżniła nad cebrzykiem Gerwazyny torebkę sody, którą miała ze sobą. Zaofiarowała jej 
również trochę wody z ługiem, ale młoda kobieta odmówiła; woda z ługiem jest dobra na 
plamy z tłuszczu albo na plamy po winie.
— Wydaje mi się, że on lubi uganiać się za spódniczkami — ciągnęła pani Boche wracając do 
osoby Lantiera bez wymienienia, o kogo chodzi.
Gerwazyna, zgięta wpół, z rękami zanurzonymi w balii i wszczepionymi w bieliznę, w 
odpowiedzi potrząsnęła tylko głową.
— Tak, tak ,— wywodziła dalej tamta — mówię to, bo zrobiłam parę drobnych spostrzeżeń...
Ale zaraz zaczęła z krzykiem się wycofywać — wobec nagłego poruszenia Gerwazyny, która 
wyprostowała się, uniosła twarz bardzo bladą i spojrzała jej w same oczy:
— No nie, ja nic nie wiem!... On lubi się pośmiać jak sądzę, i to wszystko... Toteż... pani zna 
te dwie
dziewczyny, które u nas mieszkają, Adelę i Wirginię... on sobie z nimi żartuje, ale nic poza 
tym, jestem tego pewna.
Młoda kobieta, wyprostowana, z twarzą zroszoną, z ramionami ociekającymi wodą, patrzyła 
na nią spojrzeniem nieustępliwym i przenikającym. Wtedy dozorczyni rozsierdziła się i 
uderzając się mocno w piersi, dała jej słowo honoru. Zawołała:
— Ja o niczym nie wiem, naprawdę, skoro pani to mówię!
Potem uspokoiła się i dodała głosem pełnym słodyczy, jakim się mówi do. osoby, której 
prawdy mówić nie warto:
— Mnie się wydaje, że on ma szczere oczy... On się z tobą ożeni, moja mała, ręczę ci za to!
Gerwazyna mokrą dłonią przetarła czoło. Potem wydobyła z wody następną sztukę bielizny i 
znów potrząsnęła głową. Przez chwilę obie milczały. Wokoło nich w pralni zapanowała cisza. 
Była jedenasta. Połowa praczek, przysiadłszy bokiem na krawędzi cebrzyków, z 
odkorkowanymi butelkami wina u stóp, zajadała się kiełbasą, przegryzając kawałkami chleba, 
odłamywanymi z bochenków. Tylko służące, które tu przyszły, żeby przeprać bieliznę 
przyniesioną w małych paczuszkach, śpieszyły się, spoglądając co chwila na okrągły zegar 
wiszący nad drzwiami kantoru. Łoskot kijanek rozbrzmiewał jeszcze ż rzadka pośród 
przyciszonych śmiechów i rozmów, których odgłosy mieszały się z chrzęstem łapczywych 
szczęk; a tymczasem maszyna parowa działała nieustannie, bez przerwy i odpoczynku, jak 
gdyby podnosiła głos drgający, chrapliwy, napełniając nim ogromną halę. Ale żadna z kobiet 
tego głosu nie słyszała; był on jakby przyrodzonym oddechem pralni, oddechem gorejącym, 
który skłębiał się pod belkowanie dachu w tuman mgły, co nigdy się nie rozpraszała. Żar 
stawał się nie do zniesienia; smugi słońca wpadały z lewej strony przez wysokie okna, 
prześwietlając obłoki pary jak mieniącą się łunę świeżej barwy szaroróżowej i 
szaroniebieskiej. Ponieważ rozlegały się narzekania, posługacz Karol chodził od jednego 
okna do drugiego i spuszczał firanki ze zgrzebnego płótna; potem przeszedł na stronę 
przeciwną, ocienioną, i pootwierał lufciki. Chwalono go za to, klaskano w dłonie; zapanowała 
niepohamowana wesołość. Niebawem ostatnie uderzenia kijanek umilkły. Piorące, ponieważ 
usta miały zapchane, mogły tylko gestykulować pootwieranymi kozikami, które trzymały w 
garści. Cisza panowała tak głęboka, że słychać było jedynie dobiegający z samego końca sali 
miarowy zgrzyt łopaty, którą palacz zagarniał węgiel i wrzucał na palenisko maszyny. 
Gerwazyna tymczasem prała kolory w ciepłej wodzie pełnej mydlin, których przedtem 
umyślnie nie wylewała. Gdy skończyła, przysunęła wieszadło i pozarzucała na jego 
poprzeczkę wszystkie sztuki bielizny, tworzące na posadzce niebieskawe kałuże. Zaczęło się 
płukanie. Z tyłu poza nią zimna woda z kranu przelewała się przez wręby stojącego na 
posadzce pojemnego cebrzyka z dwoma drążkami w poprzek, służącymi do układania 
bielizny. Ponad cebrzykiem, górą, biegły dwa inne drążki, na których wieszano bieliznę, żeby 
się obsączyła ostatecznie.
— No, nareszcie widaćkoniec roboty, dzięki Bogu! — rzekła pani Boche. — Zostanę, żeby 
pani pomóc w wyżymaniu.
— O! nie warto, serdecznie pani dziękuję! — odparła młoda kobieta, wygniatając dłońmi i 
płucząc kolory w przejrzystej wodzie. — Gdybym miała prześcieradła, to co innego.
Ale w końcu musiała skorzystać z pomocy dozorczyni. Poczęły razem wyżymać — jedna z 
jednego końca, druga z drugiego — spódnicę z cienkiej wełny, licho farbowanej na 
kasztanowy kolor, z której ściekała żółtawa woda; pani Boche zawołała:
— Patrzcie! Przyszła tyczkowata Wirginia!... Co ona tu będzie prać — chyba swoje cztery 
łachy, które przyniosła tutaj w chustce do nosa?
Gerwazyna podniosła gwałtownie głowę. Wirgi nia była to dziewczyna w jej wieku, wyższa 
od niej, brunetka, ładna — mimo zbyt wydłużonej twarzy. Miała na sobie starą, czarną 
sukienkę z falbanami i czerwoną wstążką pod szyją; uczesana była starannie, a kok ujęła w 
siatkę z niebieskiego, jedwabnego sznurka. Przez chwilę stała pośrodku głównego przejścia, 
mrugając oczami, jakby kogoś szukała; potem zauważywszy Gerwazynę podeszła w jej stronę 
sztywna, zuchwała, kołysząc się w biodrach, i umieściła się w tym samym rzędzie, co tamta; 
oddzielało je pięć cebrzyków.
— Coś jej strzeliło do głowy! — ciągnęła zniżywszy głos pani Boche. — Ona przecież nigdy 
sobie nie upierze nawet pary mankietów... Niebywały z niej leń, zaręczam pani! Szwaczka, co 
nie umie nawet zeszyć sobie trzewików! Tak samo zresztą jak jej siostra poliserka, ta 
łajdaczka Adela, która co drugi dzień opuszcza pracę w fabryce! Nie ma to to prawowitego 
ojca ani matki, utrzymuje się nie wiadomo z czego; żeby mi się chciało mówić, to... Co ona 
tam tak szoruje? Jakąś kieckę? Coś naprawdę obrzydliwego; ładne rzeczy musiała widzieć ta 
kiecka!
Pani Boche najwyraźniej chciała zrobić przyjemność Gerwazynie. W rzeczywistości często 
cho-
dziła razem z Adelą i Wirginią na kawę, kiedy dziewczęta miały pieniądze. Gerwazyna wcale 
się nie odzywała, pilno jej było, ręce jej się trzęsły. Przed chwilą rozcieńczyła farbkę w 
małym cebrzyku na trzech nogach. Zanurzała w nim białą bieliznę, pławiła ją przez chwilę w 
zaniebieszczonej wodzie, która przybrała odcień laku; potem wyżąwszy delikatnie sztukę po 
sztuce, wieszała je po kolei wysoko na drewnianym drążku. W czasie tej roboty ostentacyjnie 
odwracała się do Wirginii plecami. Ale słyszała jej szyderczy śmiech, czuła na sobie jej kose 
spojrzenia. Zdawało się, że Wirginia przyszła tu tylko po to, żeby ją sprowokować. W 
pewnym momencie Gerwazyna odwróciła się i obie nawzajem obrzuciły się przeciągłym 
spojrzeniem.
— Niech pani da jej spokój! — szepnęła pani Boche. — Chyba nie zamierzacie złapać się 
wzajem za kudły? Przecież pani mówię, że jej z pani mężem nic a nic nie łączy! To tamta...
W chwili gdy młoda kobieta wieszała ostatnią sztukę bielizny; u wejścia do pralni rozległy się 
śmiechy.
—Jakieś dwa bachory pytają o mamusię! — zawołał Karol.
Wszystkie kobiety powyciągały szyje. Gerwazyna poznała Klaudiusza i Stefana. Dzieciaki, 
jak tylko ją dostrzegły, podbiegły do niej poprzez kałuże, tupiąc po kamiennych flizach 
podeszwami rozsznurowanych trzewików. Starszy, Klaudiusz, trzymał za rękę małego 
braciszka. Praczki, gdy je mijali, rozczulały się z cicha nad nimi, gdyż chłopcy byli trochę 
przestraszeni, choć się uśmiechali. Stanęli przed matką, wciąż trzymając się za ręce, i 
podnieśli ku jej twarzy jasnowłose głowy.
— To tatuś was tu przysłał? — zapytała Gerwazyna.
Ale gdy się schylała, żeby zawiązać Stefankowi sznurowadła u trzewików, spostrzegła, że 
Klaudiusz trzyma w ręku klucz od ich pokoju, z metalowym numerkiem, huśtając nim.
— Jak to, przynosisz mi klucz? — rzekła niesłychanie zaskoczona. — Co się stało?
Dziecko spostrzegając w ręku klucz, o którym zapomniało, zaczęło sobie coś na gwałt 
przypominać i zawołało dźwięcznym głosikiem:
— Tatuś wyjechał.
— Pewnie poszedł kupić coś na obiad i kazał wam przyjść tutaj po mnie?
Klaudiusz spojrzał z wahaniem na brata, nic z tego wszystkiego nie rozumiejąc. Potem zaczął 
mówić jednym ciągiem:
— Tatuś wyjechał... Wyskoczył z łóżka, powrzucał wszystkie swoje rzeczy do kufra, zniósł 
kufer do dorożki... Wyjechał.
Gerwazyna, która przed chwilą przykucnęła, podniosła się powoli; twarz jej pobladła, dłońmi 
dotknęła policzków i skroni, jakby słyszała chrzęst pękającej czaszki. Jedno tylko słowo 
przyszło jej na usta; powtarzała je po wielekroć niezmiennym tonem:
— Ach! mój Boże... ach! mój Boże... ach! mój Boże...
Tymczasem pani Boche z kolei poczęła zarzucać malców pytaniami, niesłychanie 
podniecona, że stała się uczestniczką całej tej historii: 
— No więc, mój mały, mów jasno... To tatuś zamknął mieszkanie na klucz i kazał wam klucz 
zanieść matce, tak?
I zniżając głos szepnęła Klaudiuszowi do ucha:
— Czy była z nim razem w dorożce jakaś pani? Dziecko znów się zmieszało. Zaczęło 
powtarzać
wszystko od nowa z miną triumfującą:
— Wyskoczył z łóżka, powrzucał wszystkie swoje rzeczy do kufra i wyjechał...
I ponieważ pani Boche pozwoliła mu odejść, pociągnął brata w stronę kranu. Obaj z. uciechą 
rozkręcili kurek i patrzyli na płynącą wodę.
Gerwazyna nie była w stanie zapłakać. Dusiła się, oparta biodrami o cebrzyk, z twarzą ukrytą 
w dłoniach. Ciałem jej wstrząsał gwałtowny dreszcz. Co pewien czas dobywało się z niej 
przeciągłe westchnienie; wciskała pięści coraz mocniej w oczy, jakby chcąc się całkowicie 
pogrążyć w czarnej nocy zamroczenia. Była to — zdało się jej — jakaś bezdenna otchłań 
ciemności, w którą zapadała. 
— U diabła, co się z panią dzieje, moja mała! — szepnęła pani Boche.
— Gdyby pani wiedziała! Gdyby pani wiedziała — odrzekła W końcu cichutko. — Dziś rano 
kazał mi zanieść mój własny szal i koszule do lombardu, żeby mieć na tę dorożkę...
I zapłakała. Wspomnienie drogi do lombardu uwypuklając wyraziście jedno ze zdarzeń 
porannych, dobyło z jej piersi dławiący szloch.
Ta droga — to było coś ohydnego, coś straszliwie bolącego w jej obecnym stanie rozpaczy. 
Łzy spływały jej po brodzie, którą już przedtem zbroczyła dotykiem swych rąk — i nawet jej 
na myśl nie przyszło, żeby sięgnąć po chusteczkę.
— Niech pani będzie rozsądna, cicho że, patrzą na panią — powtarzała pani Boche krzątając 
się koło niej. — Czy można tak się zagryzać dla jakiegoś chłopa!... Więc wciąż go pani 
kocha, tak? Moje drogie biedactwo... A przed chwileczką ślicznie się pani przeciwko niemu 
buntowała. I oto zaraz po-
tem opłakuje go pani, serce sobie dla niego łamie... Mój Boże, jakie my, kobiety, jesteśmy 
głupie! Zaczęła do niej przemawiać po macierzyńsku: — Taka śliczna kobietka jak pani! Czy 
to wolno?... Teraz to już wszystko mogę pani opowiedzieć, prawda? No więc: pani pamięta 
— wtedy kiedy znalazłam się pod pani oknem, domyślałam się wszystkiego. Niech pani sobie 
wyobrazi, że tej nocy, jak tylko Adela wróciła, usłyszałam oprócz jej kroków kroki jakiegoś 
mężczyzny . Chciałam wiedzieć, kto to taki, i wyjrzałam na schody. Gość był już na drugim 
piętrze, ale po surducie poznałam pana Lantier. Boche, który czuwał dziś rano, widział go 
schodzącego najspokojniej na dół... Był u Adeli, słyszy pani. Wirginia ma teraz jakiegoś 
jegomościa, u którego bywa dwa razy na tydzień. Ale to i tak paskudna historia, bo one mają 
we dwie tylko jeden pokój i alkowę i nie mam po prostu pojęcia, gdzie mogła spać Wirginia.
Przestała na chwilę mówić, spojrzała za siebie i znów zaczęła swym grubym, stłumionym 
głosem;
— Ona pęka ze śmiechu widząc, że pani płacze — ta dziewka bez czci i sumienia. Dałabym 
sobie rękę uciąć, że to jej pranie to tylko tak dla pucu... Uprowadziła gdzieś tamtych dwoje i 
przyszła tutaj, żeby im potem powiedzieć, jaką pani miała minę..
Gerwazyna odjęła ręce od twarzy i spojrzała. Gdy ujrzała przed sobą Wirginię zajętą cichą 
rozmową z trzema czy czterema innymi kobietami i przyglądającą się jej, opanował ją 
szalony gniew. Wysunęła w przód ręce i zaczęła czegoś szukać po ziemi; kręcąc się w kółko, 
drżąc przy tym na całym ciele, postąpiła parę kroków naprzód, trafiła na pełny wody kubeł, 
chwyciła go oburącz i chlusnęła jednym zamachem.
— Precz, ty klempo! — krzyknęła długonoga Wirginia.
Zdążyła w porę uskoczyć w tył i woda z kubła zalała jej tylko trzewiki. Tymczasem 
wszystkie, obecne w pralni kobiety, które już od dłuższej chwili były mocno zaintrygowane 
łzami Gerwazyny, zaczęły się przepychać w stronę pola bitwy. Te z piorących, które 
skończyły się już posilać, wspięły się na krawędzie cebrzyków. Nadbiegły także inne, z 
rękami pełnymi mydlin. Utworzyło się koło.
— Ach! To klempa! — powtarzała tykowata Wirginia. —Co ją napadło, tę furiatkę!
Gerwazyna stała nieruchomo, z zaciśniętymi szczękami i wykrzywioną twarzą; nic nie 
odpowiadała — nie umiała jeszcze władać niewyparzonym językiem paryskich mieszczanek. 
Tamta ciągnęła:
— Patrzcie ją! Sprzykrzyło się jej włóczyć po zapadłych kątach... Jeszcze dwunastu lat nie 
skończyła, a już legiwała po żołnierskich. barłogach... jedną nogę zostawiła u siebie na 
głuchej wsi... Tę jej nogę zgnilizna zżarła...
Wszyscy w krąg zaczęli się śmiać. Wirginia widząc, że ma powodzenie, postąpiła dwa kroki 
w przód i prostując się w całej okazałości, krzyczała głośniej:
— No, zbliż się trochę, a zobaczysz, jak ja cię tu urządzę! Ty wiesz, takim jak ja lepiej się nie 
naprzykrzać... Żebym ja ją chociaż znała, tę zdzirę! Niechby tylko ośmieliła się mnie 
zaczepić, to już ja bym ślicznie zadarła jej kiecuszki, wszyscy byście widzieli.. Żeby 
przynajmniej powiedziała, co takiego ja jej zrobiłam... Otwórz gębę, łajdaczko, i powiedz, co 
masz przeciwko mnie?
— Niech pani już wreszcie przestanie — wyjąkała Gerwazyna, — Pani wie dobrze, o co 
chodzi... Wczoraj wieczorem ludzie widzieli mojego męża, jak... Więc niech pani milczy, 
inaczej panią uduszę.
— Jej męża! A to dobre!... Małżonek jaśnie pani! Jakby takie pocieszne figury miewały w 
ogóle mężów!... To nie moja wina, że cię puścił kantem. Ja ci go chyba nie ukradłam. Proszę 
bardzo, szukajcie!... Chcesz, to ci powiem, żeś temu chłopu zatruwała życie! Był za dobry dla 
ciebie... A czy nosił przynajmniej obrożę? Może kto znalazł mał-
żonka jaśnie pani?... Będzie suto wynagrodzony... Śmiechy wybuchły znowu Gerwazyna, 
ledwie poruszając ustami, za całą odpowiedź szeptała tylko ciągle: 
— Pani dobrze wie... Pani dobrze wie... To sprawka pani siostry, ja ją uduszę, tę pani siostrę...
— Tak, idź, szukaj zaczepki z moją siostrą — ciągnęła dalej Wirginia szydząc. — Ho! ho! to 
nie byle dziewczynina, moja siostra! Bardzo możliwe, moja siostra jest szykowniejsza niż ty, 
to fakt... Ale co mnie to obchodzi! Czy dlatego mnie nie wolno spokojnie uprać bielizny! 
Odczep się ode mnie, słyszysz, bo mam już tego wszystkiego dosyć!
Pięć czy sześć razy walnęła kijanką, potem wróciła znowu nie mogąc się uspokoić, pijana 
własnymi wymysłami. Umilkła, żeby jeszcze ze trzy razy zacząć potem od nowa:
— No to i co! tak, to moja siostra. Jesteś zadowolona? Zakochani są w sobie na zabój. Trzeba 
widzieć, jak się obcałowują... Puścił cię w trąbę razem z twoimi bękartami. Śliczne 
dzieciaczki, nie ma co — gęby mają całe w strupach! Jedno to po żandarmie, prawda? A troje 
innych ukatrupiłaś, bo nie chciałaś mieć za dużo bagażu w podróży... To ten twój Lantier nam 
o tym mówił. Ach! I inne śliczne rzeczy rozpowiadał... ma już po uszy twojego cielska!
— Ździra! Ździra! Ździra! — zawyła Gerwazyna,
ostatecznie wytrącona z równowagi, ogarnięta gorączką wściekłości.
Odwróciła się i jeszcze raz zaczęła czegoś szukać po ziemi; a że wpadł jej pod rękę tylko 
mały cebrzyk, chwyciła go za nogi i farbkowaną wodą chlusnęła Wirginii w twarz.
— Bezwstydnica! Zniszczyła mi suknię! — wrzasnęła tamta; miała mokre całe jedno ramię, a 
lewą rękę ufarbowaną na niebiesko. — Czekaj, ty kocmołuchu!
Teraz ona z kolei złapała za kubeł i chlusnęła na młodą kobietę. Rozpętała się niesamowita 
bitwa. Obie poczęły biegać wzdłuż szeregu cebrzyków, chwytać za kubły pełne wody i 
nawzajem wylewać sobie na głowy. Każdemu takiemu wodospadowi towarzyszył wrzask 
zgromadzonych kobiet. Teraz już i Gerwazyna nie zostawała dłużna w odpowiedziach:
— Masz, ty plugawa świnio!... Teraz ci się dostało! To ci trochę ochłodzi tyłek!
— Ach, ty ścierwo! Wymyj no się chociaż raz w życiu. . 
— Poczekaj, już ja cię ukąpię, ty długa tyko!
— Masz tu jeszcze raz!... Wymyj sobie gębę, wyszoruj się cała przed swoją wieczorową 
stójką na rogu ulicy Belhomme.
W końcu zaczęły napełniać kubły pod kranami; czekając, aż się nabierze w nie do pełna, bez 
przerwy obrzucały się wymysłami. Zawartością pierwszych kubłów, którą chlustały 
niezręcznie, ledwie się wzajem opryskiwały. Ale zwolna nabierały wprawy. Pierwsze dobrze 
wymierzone chluśnięcie zalało całą twarz Wirginii; woda, spływając po szyi, zalała jej plecy i 
piersi, ściekała po gołym ciele pod suknią. Dziewczyna nie zdążyła jeszcze ochłonąć z 
wrażenia, a już ponowne niespodziewane chluśnięcie trzepnęło ją mocno w lewe ucho i 
zmoczyło jej kok, który się rozwiązał jak kłębek sznurka. Gerwazynie najpierw 
przeciwniczka zalała nogi; zaczęło jej chlupać w trzewikach i aż opryskało jej uda; dwa 
następne kubły zmoczyły ją do cna aż po biodra. Wkrótce zresztą nie było już można ocenić 
celności pojedynczych chluśnięć. I jedna, i druga ociekały od stóp do głów; staniki 
poprzylepiały się im do ramion, a sukienki przylgnęły do pleców. Obie były zesztywniałe, 
szczękały zębami, ze wszystkich stron kapała z nich woda, jak z parasoli podczas ulewy.
— One są wcale ucieszne! — krzyknęła zachrypłym głosem jedna z piorących.
Cała pralnia bawiła się znakomicie. Kobiety cofały się, żeby przy sposobności czegoś nie 
oberwać. Mnożyły się oklaski i żarciki wśród plusku wody, która lała się z kubłów 
opróżnianych jednym za-
machem. Po posadzce płynęły kałuże, obie kobiety brodziły w nich aż po kostki. Tymczasem 
Wirginia, knując jakiś podstęp, chwyciła znienacka kubeł z wrzącą wodą z ługiem, który 
przyniesiono jednej z jej sąsiadek, i rzuciła nim w Gerwazynę. Rozległ się krzyk. Sądzono, że 
Gerwazyna uległa śmiertelnemu poparzeniu; ale woda oparzyła jej tylko lekko lewą stopę. 
Doprowadzona do rozpaczy bólem, z całej siły — nie napełniając tym razem kubła wodą — 
szurnęła nim pod nogi Wirginii, która upadła. Wszystkie praczki wrzeszczały jedna przez 
drugą.
— Przetrąciła jej girę!
— Psiakrew! A tamta chciała ją przecież żywcem ugotować!
— Koniec końców, ona ma rację, ta blondynka, skoro zabrały jej męża!
Pani Boche błagalnym gestem wzniosła ręce do nieba. Schroniła się przezornie między dwa 
zsunięte cebrzyki; dzieci, Klaudiusz i Stefanek, dławiąc się od płaczu, z przerażeniem 
czepiały się jej sukni i krzyczały bez przestanku: „Mamusiu! Mamusiu!" Głosiki łamało im 
łkanie. Gdy pani Boche ujrzała Wirginię na ziemi, podbiegła do Gerwazyny i ciągnąc ją za 
spódnicę zaczęła powtarzać:
— Doprawdy, niech pani już sobie idzie! Niech pani będzie roztropna... Krew się we mnie 
burzy, daję słowo! Jak świat światem, nie widziałam nigdy podobnej mordowni.
Lecz w tej samej chwili musiała się cofnąć i schronić z powrotem wraz z dziećmi między dwa 
cebrzyki. Wirginia rzuciła się na Gerwazynę. Zaciskała jej ręce na szyi, chciała ją zadusić. 
Wtedy Gerwazyna gwałtownym wstrząsem uwolniła się z jej rąk i uwiesiła u warkocza z 
rozsypanego koka tamtej, jakby chciała urwać jej głowę. Rozgorzała znów bitwa — niema, 
bez jednego krzyku, bez jednego przekleństwa. Kobiety nie brały się za bary, lecz skakały 
sobie do oczu z rozcapierzonymi i zakrzywionymi palcami, szczypiąc się i drapiąc nawzajem, 
gdzie tylko popadło. Czerwona wstążka i siatka z niebieskiego jedwabnego sznurka na głowie 
długonogiej brunetki zostały porwane w strzępy; spod stanika, rozdartego koło szyi, ukazało 
się gołe ramię. Blondynka — porozpinana, w białym kaftanie bez jednego rękawa, który jej 
się urwał nie wiadomo kiedy, miała rozdartą koszulę, spod której widać było fałdy nagiego 
ciała. Strzępy tkaniny fruwały w powietrzu. Krew pojawiła się najpierw na ciele Gerwazyny 
— w postaci trzech podłużnych zadrapań od ust do brody. Gerwazyna chroniła oczy 
zamykając je przed otrzymaniem ciosu — w obawie, że zostanie oślepiona. Wirginią jeszcze 
nie krwawiła. Gerwazyna usiłowała dorwać 
się do jej uszu i wściekała się, że nie może ich dosięgnąć; w końcu udało jej się chwycić jeden 
z kolczyków w kształcie gruszki z żółtego szkła; szarpnęła za kolczyk i rozerwała ucho; 
popłynęła krew.
— One się pozabijają! Rozdzielcie te dwa koczkodany! — rozległo się kilka głosów.
Krąg praczek się zacieśnił. Tworzyły się dwa obozy: jedne szczuły obie kobiety wzajem 
przeciw sobie — jak gryzące się suki; inne, bardziej nerwowe, drżąc na całym ciele i 
odwracając w tył głowy, bo miały już dość widowiska, utrzymywały, że się z tego na pewno 
rozchorują. O mało nie wybuchła powszechna bijatyka; kobiety wymyślały sobie nawzajem: 
te tamtym — że są bez serca, a tamte tym — że są ślamazary do niczego; groziły sobie nagimi 
ramionami, rozległy się odgłosy trzech siarczystych policzków.
Tymczasem pani Boche szukała na gwałt posłu gacza:
— Karol! Karol!... Gdzie on się podział?
Znalazła go w pierwszym rzędzie widzów, przyglądającego się walce ze skrzyżowanymi na 
piersiach rękami. Był to wysoki drab z potężnym karkiem. Śmiał się, sycił się widokiem 
każdego skrawka gołego ciała u walczących kobiet. Mała blondynka była tłusta jak 
przepiórka. To dopiero byłby śmiech, gdyby się jej koszula podarła.
— Patrzcie! — mruknął przymrużając oko — ona ma znamię pod pachą.
— Jak to: ty tutaj? — krzyknęła spostrzegłszy go pani Boche. — No, to pomóżże nam je 
rozdzielić!... Sam tego zrobić nie mogłeś, co?
— O, co to, to nie, pięknie dziękuję! Albo ja tu jestem jeden! — odparł ze spokojem. — Żeby 
mi wydrapały oczy, jak to kiedyś, prawda?... Nie od tego tu jestem, za dużo miałbym do 
roboty... Niech się pani nie boi; to nic! Dobrze im to zrobi, taki mały upust krwi. Rury im 
pomiękną.
Wtedy dozorczyni oświadczyła, że pójdzie po strażników miejskich. Ale właścicielka pralni 
— młoda, delikatna kobieta o chorych oczach — stanowczo się temu sprzeciwiła. Powtórzyła 
kilka razy:
— Nie, nie, ja nie chcę, to przynosi ujmę zakładowi.
Walka toczyła się dalej na ziemi. Wirginia znienacka podniosła się na kolana; przed chwilą 
znalazła na posadzce kijankę — zaczęła wymachiwać. Głosem rzężącym, zmienionym, 
charczała:
— Ach! ty diablico, poczekaj! Upiorę ja na tobie tę brudną bieliznę!
Gerwazyna szybkim ruchem wyciągnęła rękę i złapała również za kijankę, dzierżąc ją 
pionowo jak maczugę. I jej głos także brzmiał chrapliwie:
— Ach! Chce ci się wielkiego prania... Złoję ci skórę, aż z niej będzie ścierka!
Przez chwilę trwały tak obie na klęczkach, odgrażając się sobie wzajem. Włosy przysłoniły 
im twarze, piersi dyszały; umazane, obrzmiałe, czekały na sposobną do napaści chwilę, 
nabierając oddechu. Gerwazyna pierwsza podniosła dłoń do ciosu; kijanka jej ześliznęła się 
po ramieniu Wirginii. Żeby uniknąć uderzenia tamtej, przerzuciła się gwałtownie w bok i 
kijanka Wirginii musnęła jej tylko biodro. Wtedy, po takim zagajeniu, poczęły się tłuc 
wzajemnie, jak bieliznę przy praniu — mocno, miarowo. Gdy się przypadkiem zwarły ze 
sobą, ciosy ich słabły; rzekłbyś, że to woda chlupie tak w cebrze.
Praczki wokoło nich już przestały się śmiać; kilka odeszło narzekając, że dostały od tego 
mdłości; inne — te, które jeszcze stały w miejscu, wyciągały szyje, a oczy im płonęły 
blaskiem okrucieństwa: nie mogły się nachwalić, jakie twarde są te obie dziewki na schwał. 
Pani Boche uprowadziła Klaudiusza i Stefanka; z przeciwnej strony hali dobiegały gwałtowne 
ich szlochy mieszając się z dźwięcznymi odgłosami uderzeń.
Lecz Gerwazyna nagle zawyła. Kijanka Wirginii trafiła ją z całym rozmachem w obnażoną 
rękę, nad łokciem; ukazała się czerwona plama i ręka natychmiast spuchła. Wówczas 
Gerwazyna rzuciła się ślepo naprzód. Widzowie sądzili, że pragnie uśmiercić przeciwniczkę.
— Dosyć! Dosyć tego! — zaczęto wołać wkoło. Twarz jej miała wyraz tak przerażający, że 
nikt
nie śmiał do niej przystąpić. Z siłą dziesięciokrotnie wzmożoną chwyciła Wirginię w pasie, 
przegięła ją do ziemi, aż ta zaryła się nosem w kamienną posadzkę, nogami wywijając w 
powietrzu; potem — mimo wstrząsów — zadarła jej z tyłu spódnicę aż na głowę. Wirginia 
miała pod spodem męskie majtki; Gerwazyna wsadziła rękę w rozporek i rozdarła je, aż 
ukazały się gołe uda i pośladki. Wtedy podniosła kijankę i zaczęła tłuc zapamiętale — tak jak 
niegdyś brudy w Plassans na brzegu Viorny, gdy jej chlebodawczyni przyjmowała bieliznę do 
prania od całego garnizonu. Drzewo miękko wpierało się w ciało, głośno plaskając. Po 
każdym uderzeniu czerwona pręga występowała na białej skórze. 
— Ho, ho! — mamrotał posługacz Karol z zachwytem patrząc na to rozszerzonymi oczami.
Śmiechy znowu poczęły obiegać krąg widzów. Ale niebawem podniosły się wołania: „Dosyć! 
Dosyć!" Gerwazyna nie słyszała ich i dalej bez wy-
tchnienia robiła swoje. Patrzyła swojej roboty, schylona, starając się, jak tylko było można, 
żeby nie zostawić ani skrawka zdrowej skóry. Chciała wygarbować całą tę skórę co do cala, 
umalować ją na czerwono. A przy tym nuciła, ogarnięta jakąś okrutną wesołością, wydobytą 
nagle z pamięci piosenkę praczki:
— Łupu! cupu! Przyszła Margot nad wodę... Łupu! cupu! Śmigają rączki młode... Łupu! 
cupu! Brud czarny z serca spiera... Łupu! cupu! Chociaż ból jej doskwiera...
I jeszcze przygadywała:
— Masz! To dla ciebie... Masz! To dla twojej siostruni!... A to dla Lantiera... Jak go 
zobaczysz, to mu to oddasz... Uwaga! Zaczynam od początku. To dla Lantiera, to dla twojej 
siostruni, to dla ciebie... Łupu! cupu! Przyszła Margot nad wodę... Łupu! cupu! Śmigają 
rączki młode...
Musiano wyrwać Wirginię z jej rąk. Długonoga brunetka, z twarzą zalaną łzami, purpurowa, 
nie śmiejąc oczu podnieść ze wstydu, zebrała bieliznę i uciekła; została pokonana. 
Tymczasem Gerwazyna doprowadzała do ładu rękawy kaftana, wygładzała spódnicę. Ręka 
bardzo ją bolała, więc poprosiła panią Boche, żeby jej ułożyła bieliznę na ramieniu. 
Dozorczyni opowiadała o przebiegu walki, zdawała jej sprawę ze swych przeżyć podczas 
całego zajścia, mówiła, że warto by obejrzeć dokładnie ciało Gerwazyny, aby stwierdzić, czy 
wszystko w porządku.
—Może być przecież, że ma pani jaką kość strzaskaną... Słyszałam, jak raz uderzyła...
Ale młoda kobieta chciała jak najprędzej opuścić pralnię. Nie odpowiadała ani na wyrazy 
współczucia, ani na wyrazy uznania padające z ust gadatliwych praczek, które ją obstąpiły, 
sztywne w swoich fartuchach. Gdy już była objuczona bielizną, podążyła do drzwi, gdzie na 
nią czekały dzieci.
— Płaci pani za dwie godziny, to znaczy: dwa su — powiedziała zatrzymując ją właścicielka 
pralni, która znów zasiadła w swoim oszklonym pokoiku. Jakie dwa su? Gerwazyna wcale nie 
rozumiała, że to chodzi o zapłacenie za miejsce w pralni W końcu zapłaciła i utykając mocno 
pod brzemieniem mokrej bielizny, ułożonej na ramieniu, ociekając wodą, z siniakiem na 
łokciu, zakrwawioną twarzą, gołymi ramionami, pociągnęła za sobą Stefanka i Klaudiusza, 
którzy dreptali obok matki, wstrząsani jeszcze łkaniem, z umazanymi od płaczu policzkami.
Z pralni, która została poza nią, znów dobiegał głuchy łoskot mas wodnych. Praczki już się 
posiliły, powypijały przyniesione ze sobą wino i silniej uderzały kijankami — podniecone i 
rozweselone niedawną walką, jaka się odbyła między Gerwazyną i Wirginią. Wzdłuż szeregu 
cebrzyków znowu widać było poruszające się z wściekłą szybkością ręce i kanciaste profile 
— jak u kukiełek pozbawionych kości, o krzywych ramionach zginających się gwałtownie jak 
na zawiasach. Rozmowy przez całą długość przejść zaczęły się toczyć znowu. Krzyki, 
śmiechy, sprośności przygłuszał donośny bulgot wody. Z kranów się lało, chlustało z wiader, 
pod baliami rwał wartki strumień. Było już dobrze po południu, bielizna leżała zbita 
kijankami na miazgę. Olbrzymią salę poczęły osnuwać kłęby rudego dymu, prześwietlone 
gdzieniegdzie krążkami słońca, na kształt złotych kul przenikających przez szpary między 
firankami. Duszno było od gęstego, ciepłego zapachu mydlin. Nagle cała hala napełniła się 
białą mgłą, olbrzymia pokrywa kotła, w którym gotowała się woda z ługiem, unosiła się 
mechanicznie na zębatym trzonie, a z bezdennej, miedzianej czeluści, obudowanej cegłami, 
zionęły wirujące tumany pary o słodkawym smaku potażu. Tymczasem tuż obok rozpoczęły 
pracę wyżymaczki; ze stert bielizny w cylindrach z lanego żelaza wyciskał wodę każdy obrót 
koła maszyny — zadyszanej, dymiącej, coraz gwałtowniej wstrząsającej całą pralnią w takt 
nieprzerwanej pracy swych stalowych ramion.
Gdy Gerwazyna znalazła się na ulicy, przy której stał hotel Boncoeur, znowu zaczęła 
gwałtownie płakać. Uliczka była wąska, ciemna, wzdłuż murów upływ brudnej wody tworzył 
długą strugę; smród, który, znów poczuła, skojarzył się jej ze wspomnieniem dwóch tygodni 
przebytych tutaj z Lantierem, dwóch tygodni nędzy i sprzeczek; to wspomnienie teraz budziło 
szarpiący żal. Wydało jej się, że zeszła na samo dno opuszczenia.
Pokój zastała ogołocony ze wszystkiego, ale pełen słońca; okno było otwarte. Ta inwazja 
słoneczna, ten całun, utkany ze złotych, tańczących płatków, nadawał żałosny wygląd 
czarnemu sufitowi i ścianom z pozdzieranymi tapetami. Na gwoździu nad kominkiem wisiał 
tylko damski szalik, skręcony jak sznurek. Łóżko dzieci, wysunięte na środek pokoju, 
otwierało dostęp do komody, której powysuwane szuflady ukazywały puste swe wnętrza. 
Lantier mył się przed wyjściem i zużył pomadę do włosów, odrobinę pomady za dwa su, 
zawiniętą w kartę do gry; tłusta woda, w której mył ręce, stała jeszcze w miednicy. Niczego 
nie zapomniał — kąt, w którym dotychczas stał kufer, wydał się Gerwazynie olbrzymią pustą 
dziurą. Nie zastała nawet małego, okrągłego lusterka, które wisiało zwykle na haczyku na 
ścianie. Tknęło ją
przeczucie i spojrzała na. kominek. Lantier zabrał ze sobą kwity lombardowe — znikł 
bladoróżowy plik spomiędzy cynkowych lichtarzy nie do pary. Złożyła bieliznę na poręczy 
krzesła i stała dalej, patrząc wkoło, przyglądając się meblom. Ogarnęło ją takie osłupienie, że 
nawet łzy przestały płynąć jej z oczu. Z czterech su, chowanych na pranie, został jej tylko 
jeden... Słysząc, że Stefan i Klaudiusz, już pocieszeni, śmieją się szczerze przy oknie, 
podeszła do nich, utuliła ich główki w ramionach, zapamiętała się na chwilę w obliczu tej 
szarej ulicy, gdzie rankiem widziała budzący się lud roboczy, nieobjętą pracę Paryża. O tej 
porze bruk, rozgrzany mozołami dnia, rozpalał gorejącą łunę odblasków ponad miastem, poza 
murami grodzkimi. Na tym bruku, w tym rozżarzonym powietrzu zostawiona została wraz z 
dziećmi własnemu losowi... Przemierzyła spojrzeniem bulwary zamiejskie na prawo i na 
lewo, zatrzymując wzrok na obu ich krańcach, przejęta straszliwą drętwotą. — jakby odtąd 
już na zawsze jatki i mury szpitala stanowić miały granice jej życia.
II
W trzy tygodnie później, koło godziny wpół do dwunastej, w piękny słoneczny dzień 
Gerwazyna i Coupeau, blacharz, siedzieli razem nad śliwkami w spirytusie w szynku ojca 
Colombe. Coupeau, który stał na chodniku paląc papierosa, zobaczył ją, jak przechodziła 
ulicą wracając do domu po rozniesieniu bielizny, i zmusił, żeby z nim tu weszła; wielki 
kanciasty koszyk bieliźniarski stał przy niej na ziemi, za małym stolikiem obitym cynkową 
blachą.
Szynk ojca Colombe mieścił się przy zbiegu ulicy Poissonniers i bulwaru Rochechouart. Na 
szyldzie wysokimi, niebieskimi literami wypisane było od brzegu do brzegu jedno jedyne 
słowo: „Destylacja". Przy drzwiach stały w przepołowionych beczułkach dwa zakurzone 
oleandry. Olbrzymich rozmiarów bufet z mnóstwem kieliszków, kranem na wysokiej szyjce i 
cynowymi miarkami ciągnął się wzdłuż, na lewo od wejścia; obszerna sala ozdobiona była 
naokoło ciężkimi beczkami, malowanymi na kolor jasnożółty i lśniącymi pokostem; 
miedziane obręcze i kurki u beczek błyszczały. Wyżej, na półkach, stały we wzorowym 
porządku butelki z likierami, słoje pełne owoców i wszelkiego rodzaju flaszki i flaszeczki, 
które zasłaniały ściany; ich żywe barwy —soczysta zieleń, blade złoto i jasna czerwień — 
odbijały się w lustrze zawieszonym nad kontuarem. Ale osobliwością zakładu był umie-
szczony w głębi, na oszklonym podwóreczku za dębowym ogrodzeniem, przyrząd do 
pędzenia wódki, który goście widywali w ruchu — alembiki z długimi szyjkami, wężownice 
wpuszczone w zie-
mię; widok tej kuchni diabelskiej wprawiał w stan rozmarzenia upijających się tu robotników.
Teraz, w porze obiadowej, szynk świecił pustkami. Gruby, czterdziestoletni, mężczyzna, 
ojciec Colombe, w kamizelce z rękawami, obsługiwał małą dziewczynkę w wieku lat 
dwunastu, która przyszła z filiżanką po kieliszek wódki za cztery su. Słońce
jak kilim rozpościerało się pod drzwiami, grzejąc podłogę stale zaplutą przez palaczy. Znad 
bufetu, znad beczek, z całego wnętrza sali unosił się słodki i mocny zapach: — dymek 
alkoholowy, od którego jakby pęczniały i zaczynały pląsać po pijacku lotne pyłki słonecznej 
kurzawy. 
Tymczasem Coupeau skręcał następnego papierosa. Wyglądał bardzo schludnie w roboczej 
bluzie i w niebieskiej, płóciennej czapce na głowie; śmiejąc się odsłaniał swe białe zęby. Miał 
wystającą dolną szczękę, nos lekko przypłaszczony, piękne, jasnokasztanowe oczy, wyraz 
twarzy wesołego, poczciwego psa. Jego gęsta, kędzierzawa czupryna stale była w nieładzie. 
Jak na swoje dwadzieścia sześć lat, policzki miał jeszcze gładkie. Naprzeciw niego 
Gerwazyna, w staniku z gładkiej czarnej tkaniny i z gołą głową, kończyła jeść śliwkę, którą . 
końcem palców trzymała za ogonek. Siedzieli blisko wejścia, przed kontuarem, przy 
pierwszym z czterech stolików ustawionych rzędem wzdłuż szeregu beczek.
Zapaliwszy papierosa blacharz oparł się łokciami na stole, pochylił twarz naprzód i przez 
chwilę przyglądał się w milczeniu młodej kobiecie, której ładna twarz blondynki miała tego 
dnia mleczną przejrzystość najcieńszej porcelany. Potem, nawiązując do jakiejś sprawy, tylko 
im obojgu wiadomej i już omówionej, z prostotą zapytał półgłosem:
— Więc nie? Nie zgadza się pani?
— O! oczywiście, że nie, panie Coupeau — odpowiedziała ze spokojnym uśmiechem 
Gerwazyna. — Nie ma pan chyba zamiaru wdawać się ze mną, tutaj w rozmowy na ten temat. 
Przecież mi pan obiecał, że będzie pan rozsądny... Gdybym wiedziała, nie przyjęłabym 
pańskiego zaproszenia.
Coupeau nic nie odpowiedział, tylko w dalszym ciągu przyglądał się jej z bliska, z 
natarczywą czułością i oddaniem; roztkliwiały go zwłaszcza kąciki jej ust — drobniutkie, 
bladoróżowe kąciki, leciutko zwilżone, uwydatniające, gdy się uśmiechała, jaskrawą czerwień 
jej warg. Gerwazyna jednak nie cofała głowy, była bardzo spokojna i serdeczna. Po chwili 
milczenia dorzuciła:
— Pan chyba nie myśli poważnie. Ja, już jestem stara kobieta; mam dużego, ośmioletniego 
syna... Co my byśmy razem robili?
— Dalibóg! — mruknął Coupeau mrużąc oczy — to samo co i inni! Machnęła ręką 
niechętnie.
— Ach! Czy pan myśli, że to zawsze takie zabawne? Od razu widać, że pan nigdy nie 
mieszkał z kobietą... Nie, panie Coupeau, ja mam na głowie sprawy naprawdę poważne. 
Takie sobie figle do niczego nie prowadzą, mówię panu! Mam w domu dwie gęby, które 
dobrze trzeba naładować, ot co! Jakże ja bym sobie dała radę z wychowaniem moich małych, 
gdybym się zabawiała błahostkami? A poza tym — niech pan posłucha — moje nieszczęście 
było dla mnie pamiętną lekcją. Teraz już, żeby pan wiedział, nie chcę mieć więcej do 
czynienia z mężczyznami. Teraz już się nieprędko dam nabić w butelkę.
W głosie jej nie było gniewu, tylko głęboka, lodowata mądrość, jakby mówiła o szczegółach 
kobiecych zajęć, na przykład o tym, dlaczego nie należy krochmalić chustek na szyję. Widać 
było, że jej to wszystko dobrze ułożyło się w głowie po dojrzałym namyśle.
Coupeau, rozczulony, powtarzał:
— Wyrządza mi pani wielką przykrość, wielką przykrość... 
— Tak, widzę to — powiedziała — i boli mnie to ze względu na pana, panie Coupeau... Nie 
powinno to pana ranić. Gdybym miała ochotę na żarciki, to — mój Boże — pomyślałabym 
prędzej o panu niż o kimkolwiek innym. Wygląda pan na poczciwego chłopca, miły z pana 
człowiek. Urządzilibyśmy się razem, nieprawdaż? I jakoś by tam szło. Ja nie robię z siebie 
księżniczki, nie mówię wcale, że tak by stać się nie mogło... Ale po co, skoro nie mam na to 
ochoty? Ot! Pracuję od, dwóch tygodni u pani Fauconnier. Mali chodzą do szkoły. Mam 
zajęcie, jestem zadowolona... Lepiej więc niech już wszystko tak zostanie, jak jest. 
I schyliła się po swój koszyk.. — Pan mnie tu zmusza do gadania, a tam pewnie czeka na 
mnie szefowa... Znajdzie pan sobie inną, daj pan spokój, panie Coupeau — ładniejszą ode 
mnie i taką, co nie będzie miała dwóch pędraków przy spódnicy.
Coupeau rzucił okiem na okrągły zegar w lustrzanym obramowaniu i usadowił ją z powrotem, 
wołając:
— Niech pani jeszcze posiedzi! Jest dopiero pięć po wpół do dwunastej... Mam jeszcze 
dwadzieścia pięć minut czasu... Chyba się pani nie boi, że zacznę wyprawiać głupstwa; 
oddziela nas przecież
stół...Więc aż tak mnie pani nie lubi, że nie chce pani ze mną troszeczkę porozmawiać?
Gerwazyna postawiła z powrotem koszyk na ziemi, żeby mu nie sprawiać przykrości, i 
zaczęli gawędzie jak dwoje przyjaciół. Ona zjadła śniadanie, zanim wyszła poroznosić 
bieliznę; on — tego dnia — przełknął naprędce, byle jak, zupę i pieczyste, żeby ją jeszcze 
gdzieś po drodze spotkać. Gerwazyna, podtrzymując uprzejmie rozmowę, patrzyła w okno 
zastawione słojami pełnymi owoców w wódce, obserwując ruch na ulicy, gdzie w tej chwili 
— w porze obiadowej — przepychały się niebywałe tłumy. Po obu chodnikach, w duszącej 
ciasnocie pośród kamienic ludzie szli śpiesznie, wymachując rękami i co chwila potrącając się 
wzajem. Maruderzy, robotnicy przetrzymani w fabrykach, ponurzy i głodni, biegli wielkimi 
krokami do piekarni po drugiej stronie ulicy, a gdy się stamtąd znów ukazywali z funtem 
chleba pod pachą, wchodzili w trzecie drzwi za piekarnią — do restauracji „Pod Dwugłowym 
Cielakiem" — zjeść zwykłe danie dzienne za sześć su. Była także— obok piekarni — 
owocarnia, gdzie sprzedawano smażone kartofle i ślimaki z przyprawką; robotnice w długich 
fartuchach wychodziły stąd nieprzerwanym szeregiem, niosąc kartofle w papierowych 
torebkach i omułki na miseczkach; inne — ładne dziewczyny z gołymi głowami, o 
delikatnych twarzach — kupowały rzodkiewki w pęczkach. Gdy się Gerwazyna schyliła, 
widziała ponadto zatłoczoną wędliniarnię, z której wychodziły dzieci trzymając w rękach 
zawinięty w szary papier kotlet w tartej bułce, kiełbasę albo kawałek kaszanki na gorąco. 
Jednocześnie na jezdnię, nawet przy pięknej pogodzie oblepioną czarnym, lepkim błotem, 
wśród tupotu prącego naprzód tłumu robotnicy zaczęli wysypywać się z szynków, schodzili 
ulicą w dół grupami, zbaczając to na prawo, to na lewo, z dłońmi obijającymi się o uda, 
najedzeni i ociężali, spokojni i powolni wśród tej przepychającej się ciżby.
Przy drzwiach szynku ojca Colombe utworzyła się spora gromadka.
— Powiedz nareszcie, Cacusiu-Pieczeniarzu — pytał ktoś ochrypłym głosem — czy 
postawisz nam po jednym większym?
Pięciu robotników weszło do środka; stanęli przy bufecie.
— Ach!To złodziej z tego ojca Colombe! — ciągnął ten sam głos. — Przecież my chcemy 
uczciwej starki, i to nie w łupinach od orzechów, ale w prawdziwych kieliszkach!
Ojciec Colombe, na nic nie zważając, dalej obsługiwał gości. Przybyło drugie towarzystwo, 
zło-
żone z trzech robotników. Coraz więcej bluz roboczych skupiało się na krawędzi chodnika, 
robiły tam krótki postój, potem zaś przenikały w głąb sali, mijając dwa szare od kurzu 
oleandry.
— Niemądry pan! Myśli pan tylko o zberezieństwach! — mówiła Gerwazyna do Coupeau. 
No pewnie, że go kochałam. Tyle że potem, gdy mnie tak bezecnie porzucił...
Chodziło o Lantiera. Gerwazyna nie widziała go od tamtej pory; myślała, że mieszka siostrą 
Wirginii na Glaciere, u tego przyjaciela, co to miał zakładać fabrykę kapeluszy. Zresztą, 
wcale nie miała zamiaru za nim gonić. Z początku było dla niej to wszystko strasznie przykre; 
chciała nawet iść się utopić; ale teraz nabrała już rozumu i wszystko jest jak najlepiej. Może 
w pożyciu z Lantierem nie zdołałaby nigdy wychować małych — tak ją obdzierał z pieniędzy. 
Wolno mu przyjść w odwiedziny do Klaudiusza i Stefana, nie wyrzuci go przecież za drzwi. 
Ale co do niej samej, to prędzej dałaby się posiekać w kawałki, niżby mu pozwoliła dotknąć 
się koniuszkiem palca. Mówiła o tym wszystkim ze stanowczością kobiety, która ma plan 
życia ściśle ustalony; tymczasem Coupeau, którego nie opuszczała żądza posiadania jej, 
pokpiwał sobie, obracał wszystko w sprośne żarty, zadawał jej bardzo drażliwe pytania 
dotyczące Lantiera i tak wesoło błyskał przy tym białymi zębami, że Gerwazyna nie mogła 
czuć się dotknięta.
— Pewnie nie on bił panią, ale pani jego! — rzekł wreszcie. — O! Pani nie jest dobra! Pani 
każdemu spuszcza lanie.
Przerwała mu, bo zaczęła się śmiać. To była przecież prawda — sprawiła lanie tej długiej 
tyce, Wirginii. Owego dnia byłaby w stanie zadusić kogokolwiek bez żadnego wahania... 
Śmiała się coraz głośniej, bo Coupeau opowiedział, że Wirginia zrozpaczona, że wszyscy 
widzieli jej goliznę, przeprowadziła się do innej dzielnicy. Twarz Gerwa zyny nadal jednak 
miała wyraz dziecięcej słodyczy; wysuwała w przód pulchne rączki utrzymując uparcie, że 
muchy by nie zabiła; o tyle tylko miała do czynienia z biciem, że niejeden raz w życiu dostała 
cięgi aż miło. I zaczęła opowiadać o swojej młodości spędzonej w Plassans. Nigdy, broń 
Boże, nie latała za mężczyznami — mężczyźni ją nudzili; jak Lantier ją wziął — miała wtedy 
czternaście lat — podobało jej się to, ponieważ nazywał siebie jej mężem i ponieważ sądziła, 
że się bawią w małżeństwo. Jedyną jej wadę — zapewniała —-stanowi to, że jest bardzo 
wrażliwa, że się do wszystkiego przywiązuje, że się rozczula nad ludźmi, którzy następnie 
wyrządzają jej wiele krzywd. Toteż jak kochała jakiegoś mężczyznę, nie myślała o żadnych 
figlach, marzyła jedynie o tym, żeby żyć w szczęściu, zawsze z nim razem. A gdy Coupeau 
zaczął z niej kpić i mówić o jej dwojgu dzieciach, które na pewno nie wylęgły się przecież 
pod poduszką, dała mu po łapach; dodała, że — oczywiście — jest taka jak wszystkie inne 
kobiety — tylko że to nieprawda, że kobietom tak bardzo na tym zależy; kobiety mają głowę 
nabitą gospodarstwem, dwoją się i troją w domu, a wieczorem kładą się tak zmęczone, że 
zasypiają natychmiast. Ona sama jest zresztą podobna do swojej matki, kobiety stale 
zaharowanej, która przy pracy umarła, a przez dwadzieścia z górą lat służyła ojcu Macquart 
za zwierzę juczne. W porównaniu z matką ona jest jeszcze szczuplutka: matka miała takie 
bary, że mogłaby nimi drzwi rozsadzić; ale pomimo to jest do niej podobna, bo tak samo jak 
tamta przywiązuje się do ludzi na śmierć i życie. Nawet to, że trochę kuleje, zawdzięcza tej 
biednej kobiecie, którą ojciec Macquart tłukł bez miłosierdzia. Ze sto razy matka opowiadała 
jej o nocach, kiedy ojciec wracał pijany i w swych pieszczotach okazywał się tak brutalny, że 
po prostu łamał jej kości; ona została zapewne poczęta jednej z takich właśnie nocy — i 
urodziła się z utykającą nogą.
— O! To nic nie znaczy, tego prawie nie widać — rzekł Coupeau, żeby jej sprawić 
przyjemność.
Pokręciła głową: wie dobrze, że to widać; jak będzie miała czterdziestkę, będzie chodzić 
złamana we dwoje... Potem łagodnie, z lekkim uśmiechem dorzuciła:
— Pan ma zabawny gust — kochać się w kobiecie kulawej.
Wtedy on, wciąż oparty łokciami na stole, jeszcze bardziej pochylając twarz w jej stronę, 
począł jej prawić coraz śmielsze komplementy, jakby po to, żeby ją oszołomić. Ale ona wciąż 
tylko potrząsała przecząco głową, nie pozwalając się skusić, choć jego przymilny głos był dla 
niej jak pieszczota. Słuchała z oczyma zwróconymi ku oknu; wydawało się, że na nowo 
pociągnął ją widok rosnących tłumów. W sklepikach było już teraz pusto, sprzątano w nich 
tylko naprędce; owocarka zabierała ostatnią patelnię pełną smażonych kartofli, a wędliniarz 
porządkował na kontuarze pozostawione w nieładzie talerze. Ze wszystkich szynków 
wychodziły gromady robotników; brodate draby okładały się w żartach kułakami, baraszkując 
jak łobuziaki, tupiąc przy tym ciężkimi, podkutymi butami i ślizgając się po zdartym bruku. 
Inni, z rękami w kieszeniach, palili w zadumie fajki, patrząc w słońce i mrugając powiekami. 
Chodnikiem, jezdnią, wzdłuż rynsztoków toczyła się leniwa fala,
która wypływała zewsząd z otwartych drzwi, zatrzymując się wśród rojowiska, pojazdów, 
tworząc rzekę bluz roboczych, spodni i starych kurtek, zamazaną i wyblakłą w płowej łunie 
światła nad ulicą. Z daleka dochodził dźwięk dzwonów fabrycznych, robotnicy nie śpieszyli 
się jednak, zapalali wygasłe fajki; potem, przygarbieni — odwiedziwszy jedną i drugą 
winiarnię — decydowali się wreszcie ruszyć w kierunku swych zakładów pracy, powłócząc 
nogami. Gerwazyna bawiła się obserwując trzech robotników, ż których jeden był wysoki, a 
dwaj niscy; szli oni i co dziesięć kroków zawracali, w końcu poczęli schodzić ulicą w dół, 
prosto do szynku ojca Colombe.
— Oho! — mruknęła — ci trzej odznaczają się niebywałym zapałem do pracy!
— Patrzcie! — powiedział Coupeau — tego wysokiego to ja znam: to mój kolega, Umarł-w--
Butach.
Szynk się zapełnił. Wszyscy rozmawiali bardzo donośnie, natężając głosy, które z trudem się 
przedzierały przez zaflegmione gardła. Walono pięściami w kontuar, aż chwilami kieliszki 
brzęczały. Stojąc z rękami skrzyżowanymi na brzuchu lub założonymi w tył, pijący tworzyli 
małe grupki, które tłoczyły się obok siebie. Niektórzy musieli czekać w pobliżu beczek cały 
kwadrans, zanim mogli zamówić kolejkę dla siebie u ojca Colombe.
— Czy mnie oczy mylą? Toż to jaśnie pan Brzdąc-Smrodyniarz! — zawołał Umarł-w-Butach 
trzepnąwszy mocno w ramię towarzysza Gerwazyny. — Wytworny jegomość, który kręci 
papierosy i nosi koszulę! Pewnie chce wprawić w podziw swoją znajomą prawiąc jej czułe 
słówka!
— No, odczep się — odezwał się Coupeau bardzo niezadowolony. .
Ale tamten zaczął kpić z niego:
— Wystarczy! Od razu zagrała w tobie błękitna krew... Ale, mój poczciwcze, cham zawsze 
będzie chamem, ot co!
I odwrócił się pledami, spojrzawszy przedtem straszliwym zezem na Gerwazynę, która 
odchyliła się w tył, nieco przestraszona. Dym z fajek i przenikliwy odór, idący od tych 
mężczyzn, mieszał się w powietrzu z wonią alkoholu; Gerwazyna dusiła się, zaczęła nawet 
lekko kaszlać.
— Och! Pijacy są wstrętni! — odezwała się półgłosem. 
I opowiedziała, że niegdyś w Plassans pijała razem z matką anyżówkę. Ale któregoś dnia o 
mało nie umarła i to ją odstrączyło; na alkohol patrzeć odtąd nie może. 
— Proszę—powiedziała wskazując na swój kieliszek — śliwki powyjadałam, ale soku pić nie 
będę, bobym się rozchorowała. I Coupeau także nie pojmował, jak można wychylić duszkiem 
cały kieliszek wódki. Śliweczkę w spirytusie, czasami — to i owszem. Ale jeśli chodzi o 
wódę, o absynt czy inne świństwa — do widzenia! Obejdzie się. Daremnie go towarzysze 
namawiali na wszystkie sposoby, zostawał zawsze za drzwiami, ilekroć tamtych 
moczymordów ciągnęło do knajpy. Stary Coupeau, który był blacharzem jak i on, roztrzaskał 
sobie głowę o bruk ulicy Coquenard spadając po pijanemu z rynny pod dwudziestym piątym 
numerem — i to wspomnienie dla wszystkich w rodzinie stanowiło mądrą przestrogę. On — 
zawsze jak przechodził ulicą Coquenard i widział to miejsce — gotów byłby napić się raczej 
pomyj z rynsztoka niż wytrąbić, choćby za darmo, szklankę wódy w szynku. Zakończył swe 
wywody zdaniem:
— W naszym fachu trzeba się mocno trzymać na nogach.
Gerwazyna ponownie sięgnęła po koszyk, ale nie wstawała z krzesła, tylko trzymała go na 
kolanach; oczy jej błądziły gdzieś w dali, była rozmarzona, jak gdyby słowa młodego 
robotnika budziły w niej myśli oderwane zupełnie od rzeczywistości. Powiedziała przy tym 
powoli, bez wyraźnego nawiązania. 
— Boże mój! Nie jestem ambitna, nie wymagam tak wiele... Mój ideał — to pracować w 
spokoju, zarabiać na chleb powszedni, mieć jakiś własny kącik do spania — pan rozumie — 
łóżko, stół i dwa krzesła, nic więcej... Ach! Chciałabym także wychować dzieci, wykierować 
je na ludzi, o ile to możliwe... I jeszcze jedno pragnienie: nie być bitą; gdybym znów 
kiedykolwiek żyła z jakimś mężczyzną — o! nie — nie byłoby mi w smak, jakby próbował 
mnie bić... I to już wszystko, naprawdę, to już wszystko...
Zagłębiała się w siebie, rozważała wszystkie swe pragnienia, ale nie znajdowała nic więcej, 
co by ją naprawdę kusiło. Mimo to powiedziała jeszcze po krótkim wahaniu:
— Tak, można w końcu pragnąć także śmierci we własnym łóżku... Po całym życiu, pełnym 
krzątaniny, chciałabym umrzeć we własnym łóżku, pod własnym dachem.
I podniosła się z krzesła. Coupeau, który z zapałem przyświadczał tym jej życzeniom, już 
wstał, niespokojny, czy się nie spóźni. Ale nie tak zaraz wyszli z szynku; zaciekawionej 
Gerwazynie zachciało się nagle pójść obejrzeć w głębi, za dębową barierą, wielki alembik z 
czerwonej blachy miedzianej, który właśnie był w ruchu pod oszklonym
dachem małego podwóreczka. Blacharz udał się tam za nią i zaczął jej objaśniać, jak taki 
przyrząd działa, pokazując palcem pojedyncze części aparatu i wymieniając ich nazwy, 
zwracając jej uwagę na olbrzymią retortę, z której ściekała przezroczysta nitka alkoholu. 
Alembik ze wszystkimi swymi zbiornikami o dziwacznych kształtach i długimi zwojami 
rurek wyglądał ponuro i tajemniczo; nie ulatniała się z niego ani smużka pary; zaledwie 
słychać było jakiś głęboki oddech, jakiś podziemny warkot: była to jak gdyby nocna praca 
odbywająca się w biały dzień, którą kierował pracownik posępny, potężny i niemy. 
Tymczasem Umarł-w-Butaeh w towarzystwie dwóch kompanów podszedł także do bariery i 
oparł się na niej łokciami, czekając, aż zwolni się miejsce przy bufecie. Śmiech jego brzmiał 
jak skrzypienie źle naoliwionego bloku; potrząsał głową i rozczulonym spojrzeniem ogarniał 
tę maszynę — błogosławieństwo pijaków. Do stu katów: jest diablo ładna! Tym, co zawierał 
jej pękaty miedziany kałdun, można by było zwilżać sobie gardło przez cały tydzień. On 
chciałby, żeby mu przylutowali do zębów koniec tej oto wężownicy, żeby czuł, jak usta 
napełniają mu się ciepłą jeszcze wódą, która w końcu schodzi aż w pięty — stale, stale — jak 
mały strumyczek. Psiakrewi Nic by mu to nie szkodziło, z powodzeniem zastąpiłoby to 
naparstki tego łajdaka, ojca Colombe! Towarzysze kpili z mówiącego, twierdzili, że temu 
bydlakowi Umarł-w-Butach brak jednak piątej klepki. Alembik — bez jednego weselszego 
błysku na swej matowej blasze — pracował głucho, monotonnie, uparcie; jak pot sączył się z 
niego alkohol — niczym z nieustannie ciurkającego źródła, które zaleje kiedyś salę, rozpłynie 
się po zamiejskich bulwarach, zatopi tę całą olbrzymią dziurę, jaką jest Paryż.
Gerwazynę przeszedł dreszcz i cofnęła się od bariery; spróbowała się uśmiechnąć i szepnęła:
— To głupie, taka maszyna! Aż mi się zimno zrobiło... wódka mnie mierzi.
Potem, nawiązując do ulubionej swej myśli o doskonałym szczęściu, powiedziała:
— No, czy nie? Chyba lepiej pracować, mieć na chleb, kąt własny, wychowywać dzieci, 
umrzeć we własnym łóżku...
— I nie być bitą — wtrącił wesoło Coupeau. — Ja bym pani nie bił, skoro pani sobie tego nie 
życzy, pani Gerwazyno... Nie ma obawy, nie piję nigdy, a po drugie — zanadto panią 
kocham... No więc jak? Spotkamy się wieczorem, to sobie nóżki pogrzejemy.
Mówił to zniżonym głosem, prawie dotykał ustami jej szyi, podczas gdy ona torowała sobie w 
ści-
sku drogę wysuniętym przed siebie koszykiem. Ale Gerwazyna jeszcze kilka razy potrząsnęła 
przecząco głową. Niemniej odwracała się ku niemu, uśmiechała się, zdawało się, iż jest 
szczęśliwa wiedząc, że on nie pije. Z całą pewnością powiedziałaby mu „tak", gdyby sobie 
nie poprzysięgła, że nie zwiąże się z żadnym mężczyzną. Wreszcie dobrnęli do drzwi i 
wyszli. Zatłoczony szynk został za nimi, zionąc aż na ulicę zgiełkiem ochrypłych głosów i 
mocnym zapachem wódki, którą wciąż napełniano kieliszki. Słychać było, jak Umarł-w--
Butach nazwał ojca Colombe szują oskarżając go, że mu nie nalał kieliszka do pełna. On sam 
jest słodziutki, milutki, dzielny... Ach, do licha! Małpa może się obejść smakiem, on nie 
wróci do warsztatu, nie chce mu się. I zaproponował obu towarzyszom, żeby iść „Pod 
Kaszlącego Bębna" — do knajpy przy rogatkach Saint-Denis, gdzie podają gorzałę jak złoto.
— Ach! Tu się dopiero oddycha — powiedziała Gerwazyna, gdy znaleźli się na ulicy. — No, 
więc żegnam pana i dziękuję, panie Coupeau... Muszę czym prędzej wracać do pracy.
I chciała ruszyć bulwarem. Ale on ujął ją za rękę i przytrzymał, raz jeszcze prosząc:
— Niech pani przejdzie się jeszcze ze mną, niech pani idzie przez ulicę Goutte-d'Or, tamtędy 
wcale
nie będzie miała pani dalej... Muszę wstąpić do siostry po drodze do budy... Pójdziemy w 
jednym kierunku.
Gerwazyna uległa wreszcie namowom i ruszyli powoli w górę ulicą Poissonniers, idąc ramię 
w ramię, ale nie biorąc się pod rękę. Coupeau zaczął jej opowiadać o swojej rodzinie. Matka, 
stara pani Coupeau, dawniej kamizelczarka, chodzi obecnie na posługi, bo już oczy 
odmawiają jej posłuszeństwa. Skończyła sześćdziesiąt dwa lata trzeciego ubiegłego miesiąca. 
On jest najmłodszy z rodzeństwa. Jedna z jego sióstr, pani Lerat, trzydziestosześcioletnia 
wdowa, pracuje w kwiaciarni i mieszka na ulicy Moines w Batignolles. Druga, 
trzydziestoletnia, wyszła za mąż za fabrykanta łańcuszków; jej mąż — to ten z cicha pęk 
Lorilleux. Właśnie do nich idzie na ulicę Goutte-d'Or. Mieszkają w wielkiej kamienicy na 
lewo. Wieczorem przychodzi zawsze do nich zjeść coś gorącego: to oszczędność dla 
wszystkich trojga. Chce tam wstąpić, żeby ich uprzedzić, by nie czekali na niego, bo na 
dzisiejszy wieczór zaprosił go jeden z przyjaciół.
Gerwazyna, która uważnie słuchała, przerwała mu nagle, pytając z uśmiechem:
— Więc to pan nosi przezwisko Brzdąc-Smrodyniarz, panie Coupeau?
— O! — odparł — to przezwisko, które mi nadali koledzy, bo ilekroć przemocą wciągają 
mnie do knajpy, zamawiam zawsze likier z czarnych porzeczek... Nosić przezwisko Brzdąc-
Smrodyniarz to ani gorzej, ani lepiej niż na przykład Umarł-w--Butach, prawda?
— No pewnie, to wcale niebrzydkie przezwisko Brzdąc-Smrodyniarz — oświadczyła młoda 
kobieta.
I zapytała go, co robi i gdzie pracuje. Odpowiedział, że pracuje w dalszym ciągu za grodzkimi 
murami, w nowym szpitalu. Och! Roboty tam co niemiara, prawdopodobnie nie skończy się 
przed upływem roku. Rynien a rynien jest tam do pozakładania!
— A wie pani — powiedział — gdy siedzę na dachu, widzę stamtąd hotel Boncoeur... 
Wczoraj widziałem panią w oknie, machałem do pani ręką, ale pani mnie nie zauważyła. 
Uszli już dobre sto kroków ulicą Goutte-d'Or, gdy Coupeau stanął, podniósł oczy i rzekł:
— To ten dom... Ja urodziłem się dalej, pod dwudziestym drugim... Ale ten dom to bądź co 
bądź ładna kupa cegieł! A jak wejść w podwórze, to zupełnie koszary!
Gerwazyna spojrzała do góry przyglądając się fasadzie. Od ulicy dom miał pięć pięter, na 
każdym było po piętnaście okien pod rząd; ich czarne żaluzje o połamanych prętach nadawały 
tej olbrzymiej kamienicy wygląd rudery. Niski parter zajmowały cztery sklepy; na prawo od 
bramy — obszerna, brudna sala podrzędnej knajpy; na lewo — skład węgla, sklep z 
norymberszczyzną i wytwórnia parasoli. Dom wydawał się o tyle większy, że stał między 
dwoma niskimi budynkami, wątłymi, przylepionymi do jego potężnych ścian; podobny do 
olbrzymiej, kwadratowej bryły wapna byle jak rozrobionego, rozkładającego się i kruszącego 
pod wpływem deszczów — odcinał się od jasnego tła nieba olbrzymim, chropowatym klocem 
górującym nad sąsiednimi dachami. Nie tynkowane ściany szczytowe, barwy błota, 
wyglądały jak nagie, ciągnące się w nieskończoność ściany więzienia, a rzędy głazów 
węgłowych wywierały wrażenie zwątlałych szczęk, rozdziawionych w próżnię. Ale 
Gerwazyna przyglądała się przede wszystkim bramie, olbrzymiej bramie z beczkowatym 
sklepieniem, sięgającej aż do drugiego piętra i wrzynającej się głęboko długą sienią, u której 
końca widać było nikłe światło dzienne z wielkiego podwórza. Środkiem tej sieni, 
zabrukowanej jak ulica, płynęła rynsztokiem bladoróżowa struga.
— Niech pani wejdzie —rzekł Coupeau — nikt pani tam nie zje. Gerwazyna chciała poczekać 
na ulicy. Jednak nie mogła się oprzeć pokusie wejścia w głąb sieni aż do stróżówki, która 
mieściła się po prawej stronie. I tam, na jej progu, znów podniosła oczy do góry. Oficyny 
miały po sześć pięter; cztery proste ściany zamykały prostokąt podwórza. Ściany te były 
szare, pokryte żółtymi krostami, poszczerbione wyżłobieniami, odgałęziającymi się od 
dziurawych rynien; gładkimi płaszczyznami, bez gzymsów, ciągnęły się od poziomu bruku aż 
po dachy; tylko pionowe rury załamywały się kolankami na każdym piętrze, a pod wielkimi, 
głębokimi muszlami zlewów widniały na blasze szerokie plamy rdzy. Okna beż żaluzyj 
ukazywały szyby o niebieskozielonej barwie zmętniałej wody. Niektóre z nich były otwarte, a 
z parapetów zwisały wietrzące się materace w niebieskie kratki; przed innymi na rozpiętych 
sznurach suszyła się bielizna z całego domowego prania: koszule męskie, damskie kaftaniki, 
majtki niedorostków; w jednym z okien trzeciego piętra rozłożone były zafajdane pieluszki 
dziecka. Od parteru do najwyższego piętra ze zbyt ciasnych mieszkań wszystkimi szczelinami 
wyłaziły strzępy ich nędzy. Na dole, oddzielnie dla każdej oficyny, wysokie i wąskie drzwi 
bez boazerii, wykrojone po prostu z otynkowanej ściany, prowadziły do sionki o 
porysowanych murach; w głębi sionki zaczynały się kręte, zabłocone stopnie schodów z 
żelaznymi poręczami; takich klatek schodowych było cztery i oznaczono je czterema 
pierwszymi literami alfabetu, wymalowanymi na murze. Na parterze znajdowały się obszerne 
pomieszczenia o wielkich oknach, czarnych od kurzu; mieli tam swe warsztaty rzemieślnicy: 
w jednym z nich stało palenisko ślusarza; dalej, u stolarza, słychać było zgrzyt hebla; w 
pobliżu stróżówki mieściło się laboratorium farbiarza, z którego wydostawała się wielkimi 
kłębami para tworząca ów strumyk jasnoróżowy, płynący środkiem bramy. Podwórze z 
kałużami zafarbowanej wody, zaśmiecone wiórami i żużlem, porośnięte trawą na krańcach, w 
szczelinach między kamieniami bruku — zalane było jaskrawym światłem, jakby rozcięte na 
dwie części linią, której słońce nie przekraczało. Na zacienionej stronie podwórza, wokół 
wodociągu, którego kran utrzymywał tu stałą wilgoć, trzy kury z zabłoconymi łapkami 
dziobały ziemię szukając robaków. Gerwazyna powoli wodziła oczami wokoło; z szóstego 
piętra spojrzenie jej wędrowało w dół, aż na sam bruk, potem znów wstępowało w górę. 
Zaskoczona tym ogromem czuła się, jakby we wnętrzu żywego organizmu, w samym sercu 
jakiegoś miasta; wszystko ją w tej kamienicy cie-
kawiło — jakby miała przed sobą jakąś potężną, żywą istotę.
— Czy pani kogoś szuka? — zawołała dozorczyni zaintrygowana, ukazując się na progu 
stróżówki.
Ale młoda kobieta wyjaśniła, że po prostu czeka tu na kogoś. Wróciła w stronę ulicy; potem, 
ponieważ Coupeau nie zjawiał się z powrotem, znów podeszła w stronę podwórka — korciło 
ją, żeby je- szcze popatrzeć. Dom bynajmniej nie wydawał się jej szpetny. Spomiędzy łachów 
powywieszanych w oknach uśmiechały się wesoło zaciszne kąciki — to kwitnąca lewkonia w 
doniczce, to klatka z czyżykiem, z której dolatywały poćwierkiwania; z ciemnych wnętrz 
małe lusterka błyskały jak okrągłe gwiazdy. Na dole podśpiewywał przy pracy stolarz, 
wtórując sobie miarowym świstem wielkiego hebla; z warsztatu ślusarskiego dobiegał 
jednostajny łoskot młotów wywołując basowe, metaliczne dzwonienie. Poza tym z 
wszystkich prawie pootwieranych okien, na tle wyzierającej z głębi mieszkań nędzy, 
ukazywały się dziecięce twarzyczki, umorusane i roześmiane; kobiety szyły spokojnie 
pochylając profile nad robotą. Właśnie rozpoczęła się poobiednia praca, w mieszkaniach nie 
widać było zupełnie mężczyzn, którzy pracowali poza domem, cała kamienica pogrążyła się z 
powrotem w kojącej ciszy, przerywanej jedynie hałasem z warsztatów, niby kołyszącym 
refrenem, ciągle jednakowym i powtarzającym się godzinami. Ale podwórze było trochę za 
wilgotne. Gdyby Gerwazyna miała tu mieszkać, chciałaby mieć mieszkanie w głębi, po 
słonecznej stronie. Postąpiła pięć czy sześć kroków naprzód, wdychając mdłe powietrze 
ubogich mieszkań, zapach zastarzałego kurzu i zjełczałych odpadków; ponieważ jednak nad 
wszystkim górowała ostra woń zafarbowanej wody, Gerwazyna uważała, że cuchnie tu o 
wiele mniej niż w hotelu Boncoeur. I już wybierała sobie okno — jedno z okien w lewym 
rogu podwórza, pod którym widniała mała skrzynka z sadzonkami hiszpańskiej fasoli; 
wiotkie jej łodygi zaczynały się oplatać wkoło krat ze szpagatu.
— Długo kazałem pani czekać, co? — rzekł Coupeau, którego głos usłyszała znienacka tuż 
koło siebie. — Zawsze jest z tym cała historia, jak odwołuję kolację u siostry, a dziś tym 
bardziej, bo kupiła cielęciny.
Gerwazyna wzdrygnęła się lekko, zaskoczona, a Coupeau mówił dalej, wodząc dokoła 
oczami — tak jak ona przed chwilą:
— Oglądała pani dom. Tu wszystko stale wynajęte od piwnic do strychów. Mieszka tu chyba 
ze trzystu lokatorów... Gdybym miał meble, upolowałbym tu jaki pokoiczek... Dobrze by tu 
było. prawda?
— Owszem, dobrze by było — szepnęła Gerwazyna. — W Plassans na naszej uliczce nie 
było tak ludno jak tu... Niech pan spojrzy: czy nie przyjemne jest to okno z fasolą na piątaku?
Wtedy on jeszcze raz ją z uporem zapytał, czy by nie chciała... Jak tylko wystaraliby się o 
łóżko, wynajęliby tu mieszkanko. Ale ona wymigała się od odpowiedzi idąc szybkim krokiem 
przez sień ku bramie i prosząc go, żeby nie zaczynał znowu swoich głupstw. Niechby się 
nawet ten dom zawalił, ona z całą pewnością nie będzie spała tu z nim pod jedną kołdrą. 
Mimo to Coupeau, żegnając się z nią przed sklepem pani Fauconnier, zatrzymał przez chwilę 
jej dłoń w swojej, na co mu serdecznie i po przyjacielsku pozwoliła.
Przez miesiąc ciągnęły się dobre stosunki młodej kobiety z blacharzem. On uważał ją za 
nadzwyczaj dzielną kobietę, widząc, jak się zabija pracą, dba o dzieci i znajduje jeszcze czas 
wieczorami na szycie rozmaitych szmatek. Bywają kobiety niechlujne, rozwiązłe, pyskate; ale 
ona, jak Bozię kocham! wcale nie jest do nich podobna, życie bierze poważnie. Wtedy 
Gerwazyna śmiała się i zaprzeczała mu skromnie. Na nieszczęście, nie zawsze była taka 
rozsądna. Tu napomknęła o swym pierwszym połogu, w czternastym roku życia; wspomniała 
znowu o litrach anyżówki, którą upijały się niegdyś z matką. Doświadczenia nieco ją 
poprawiły, ale to i wszystko. Nie ma racji przypisując jej silną wolę — przeciwnie: jest 
bardzo słaba; z obawy, żeby nie sprawić komukolwiek przykrości, pozwala kierować sobą, 
jak się komu spodoba. Marzeniem jej jest żyć wśród uczciwych ludzi, bo złe towarzystwo jest 
— utrzymywała — jak uderzenie pałką po głowie, które miażdży czaszkę, sprowadza kobietę 
na psy. Ona czuje paniczny lęk przed przyszłością i wydaje się sobie podobna do grosza 
rzuconego w górę i padającego na bruk orłem lub reszką, zależnie od przypadku. Wszystko, 
co widziała dotąd w życiu — ciągłe dawanie dzieciom złego przykładu z siebie — stanowiło 
dla niej porządną nauczkę. Ale Coupeau dworował sobie z jej czarnych myśli, przywracał jej 
wiarę we własne siły; podszczypywał ją przy tym w łydki. Gerwazyna odpychała go, dawała 
mu po łapach, a on wołał ze śmiechem, że jak na słabą kobietę poczyna sobie wcale 
energicznie. On, wesołek, nie kłopoce się o przyszłość. Dzień płynie za dniem - i koniec! 
Zawsze się jakoś znajdzie legowisko i jadło. Dzielnica wydaje mu się przyzwoita — 
wyłączywszy
część jej mieszkańców-pijaków, z których można by pooczyszczać rynsztoki. Nie było z 
niego bynajmniej takie znów bardzo rogate diablisko, umiał czasem mówić do rzeczy, miał w 
sobie nawet odrobinę zalotności, wypielęgnowany przedziałek z boku głowy, parę ładnych 
krawatów i jedną parę trzewików, zawsze na niedzielę wyczyszczonych do glansu. Poza tym 
kuty na cztery nogi, pewny siebie i pełen kpiarskiej werwy paryskiego robociarza, 
zaprawionej gadatliwością, która przy jego szczenięcym wyglądzie miała jeszcze wdzięk.
Oboje zaczęli sobie oddawać nawzajem niezliczone przysługi w hotelu Boncoeur. Coupeau 
chodził dla niej po mleko, załatwiał jej sprawunki, odnosił paczki z bielizną; często 
wieczorami, gdy wcześniej niż ona wrócił z pracy, chodził z dziećmi na spacer na zamiejskie 
bulwary. Gerwazyna, żeby mu się odwzajemnić za tyle grzeczności, zachodziła do ciasnego 
pokoiku na poddaszu, w którym sypiał, dbała o jego ubranie, przyszywała mu guziki u 
spodni, łatała płócienne kurtki. Ich wzajemne stosunki ułożyły się na stopie wielkiej 
zażyłości. Gdy Coupeau u niej gościł, Gerwazynie nigdy nie było nudno, bawił ją swoimi 
piosenkami i bzdurkami znoszonymi z miasta, tym nieśmiertelnym blagierstwem przedmieść 
paryskich, wciąż jeszcze stanowiącym dla niej wielką nowość. A on, ocierając się o nią przy 
byle sposobności, zapalał się coraz bardziej. Był w niej zadurzony — i to jeszcze jak! 
Zaczynało mu to już ciążyć. Śmiał się nadal, ale nie tak swobodnie jak dawniej, czuł się tak 
skrępowany, że przestawało go to wszystko bawić. Dalej urządzał różne kawały, na przykład: 
nie mógł spotkać się z nią, żeby nie zawołać: „Kiedyż wreszcie?" Gerwazyna wiedziała, co to 
znaczy, i obiecywała mu w odpowiedzi, że na święty nigdy. Wówczas zaczynał się z nią 
przekomarzać, przychodził z nocnymi pantoflami w ręku, jakby się do niej wprowadzał. 
Żartowała z tego; dzień za dniem upływał jej w spokoju, przestawała się nawet rumienić 
wśród jego ciągłych łobuzerskich aluzji, którymi ją oplątywał. Byle nie był brutalny, to 
wszystko inne mu wybaczała. Raz tylko pogniewała się: kiedy chcąc ją gwałtem pocałować 
wyrwał jej parę włosów.
W ostatnich dniach czerwca Coupeau postradał swoją zwykłą wesołość. Bywał coraz częściej 
zmieszany. Gerwazyna, zaniepokojona pewnymi jego spojrzeniami, na noc zamykała się na 
trzy spusty. Potem— po dąsach, które trwały od niedzieli do wtorku — nagle we wtorek 
wieczorem Coupeau zapukał do niej koło jedenastej. Nie chciała mu otworzyć, ale głos jego 
był tak łagodny i płaczliwy, że w końcu odsunęła komodę, która przestawiona była pod same 
drzwi. Gdy wszedł, pomyślała, że jest chory, taki wydał się jej blady; oczy miał 
zaczerwienione, twarz zszarzałą. Stanął na środku pokoju coś bełkocąc i potrząsając głową. 
Nie, nie - nic mu nie jest. Płakał od dwóch godzin u siebie na górze; płakał jak dziecko, 
wciskając twarz w poduszkę, żeby sąsiedzi nie usłyszeli. Już trzecią noc nie może wcale 
zasnąć. Tak dłużej być nie może. 
- Niech pani posłucha, pani Gerwazyno — powiedział z gardłem tak zaciśniętym, jakby za 
chwilę miał znowu wybuchnąć łzami. — Trzeba z tym raz skończyć, prawda?... Po prostu 
pobierzemy się ze sobą. Bardzo tego pragnę, jestem zdecydowany.
Gerwazynę ogromnie to zaskoczyło. Minę miała niezmiernie poważną.
— Ależ, panie Coupeau — szepnęła — co panu z tego przyjdzie? Nigdy a nigdy pana o to nie 
prosiłam, pan wie dobrze... Nie odpowiadało mi to — i już. Ot! nie, nie, mówię teraz zupełnie 
poważnie; mech się pan zastanowi, proszę.
Ale on w dalszym ciągu trząsł głową na znak, że postanowienie jego jest niezachwiane. 
Przemyślał wszystko. Zeszedł do niej, bo musi dziś mieć noc spokojną. Chyba nie dopuści, 
żeby wrócił do siebie na górę i znowu się zapłakiwał! Jak tylko wyrazi zgodę, nie będzie jej 
więcej niepokoił, może spokojnie położyć się spać. On chce po prostu usłyszeć jej „tak". 
Nazajutrz pomówią o wszystkim dokładnie.
— W takich okolicznościach na pewno panu „tak" nie odpowiem — podjęła Gerwazyna. — 
Nie chcę, żeby mnie pan później obwiniał, że skłoniłam pana do popełnienia głupstwa... 
Widzi pan, panie Coupeau, nie ma pan racji, że się pan tak uparł. Sam pan nie wie, co pan dla 
mnie czuje. Gdyby się tak złożyło, że nie widziałby mnie pan przez tydzień.— wszystko by 
panu wywiało z głowy, zaręczam. Mężczyźni często żenią się dla jednej nocy — dla tej 
pierwszej — a potem przychodzą następne noce, dni się dłużą, całe życie przed nimi, a im się 
nudzi aż strach!... Niech pan siądzie, chcę tu zaraz porozmawiać z panem.
I aż do pierwszej godziny nad ranem w ciemnościach pokoju, rozjaśnionych jedynie 
płomykiem kopcącej świecy, której żadne z nich nie pamiętało przyciąć knota, roztrząsali 
sprawę małżeństwa po cichu, żeby nie pobudzić malców, Klaudiusza i Stefana, którzy spali 
oddychając cichutko, z głowami na jednej poduszce. Gerwazyna ciągle do nich w rozmowie 
wracała, pokazywała ich Brzdącowi--Smrodyniarzowi: oto jedyny, osobliwy posag, jaki by 
mu wniosła; nie może go, doprawdy, obarczać dwoma berbeciami. A poza tym wstydziła się 
ze
względu na niego. Co by ludzie w całej dzielnicy powiedzieli? Wiedzą, że miała kochanka, 
znają jej historię; nie byłoby to wcale w porządku, gdyby się rozniosło, że biorą ślub po 
dwóch niespełna miesiącach znajomości. Na wszystkie te słuszne racje Coupeau odpowiadał 
niezmiennie wzruszeniem ramion. Drwi sobie z całej dzielnicy! On nie wsadza nigdy nosa w 
sprawy innych; po prostu — boi się brudów. No i co z tego, że żyła z Lantierem, zanim jego 
poznała? Co w tym złego? Nie utrzymywała się za pieniądze od kochanków, nie sprowadzała 
sobie mężczyzn do domu, jak tyle innych kobiet, nawet bogatszych od niej. Co do dzieci, to 
dorosną, odchowa się je, do licha! On nigdy nie znajdzie sobie kobiety równie dzielnej, 
równie dobrej, pełnej samych zalet. Zresztą — nie o to chodzi: choćby wystawała po rogach, 
choćby była brzydka, rozpróżniaczona, odstręczająca, choćby miała zgraję zamorusanych 
bachorów — nie miało- by to żadnego znaczenia: on chce ją mieć, i koniec.
— Tak, chcę panią mieć — powtarzał uderzając się pięścią w kolano monotonnie, z uporem. 
— Słyszy pani: chcę panią mieć... Na to nic się już nie da powiedzieć, prawda?
Gerwazyna ulegała zwolna wzruszeniu. Jej serce i zmysły opanowywała słabość w obliczu tej 
brutalnej żądzy, którą czuła się ogarnięta. Jeśli ośmielała się jeszcze wysuwać jakieś 
zastrzeżenia, to czyniła to bojaźliwie; ręce opadły jej na kolana, z twarzy tchnęła łagodność. Z 
ulicy przez uchylone okno piękna noc czerwcowa słała ciepłe powiewy; kołysały one 
płomykiem świecy, której wysoki, czerwonawy knot kopcił. Wśród wielkiej ciszy uśpionej 
dzielnicy słychać było tylko dziecięcy szloch jakiegoś pijaka, który leżał na wznak na środku 
bulwaru, a gdzieś — bardzo daleko — w sali restauracyjnej skrzypce grały łobuzerskiego 
kadryla jakimś hulającym nocnym Markom. Była to melodia przyciszona, krystaliczna, czysta 
i przenikliwa jak fraza harmoniki... Coupeau widząc, że młodej kobiecie argumenty już się 
wyczerpały, że trwa milcząca i z lekka uśmiechnięta — chwycił ją za ręce i pociągnął ku 
sobie. Była to u niej jedna z tych godzin uległości, którym tak nie ufała — zbyt wzruszona, 
żeby czegokolwiek odmówić i komukolwiek sprawić tym przykrość. Ale blacharz nie 
zrozumiał, że ona mu się oddaje, więc tylko z całej siły ujął jej ręce w przegubach, jakby 
chciał je zmiażdżyć, żeby ją posiąść — i obojgu wydobył z piersi westchnienie łagodny ból, 
który nieco ukoił ich obopólną tkliwość.
— Zgadza się pani, prawda? — zapytał.
— Och! Jak mnie pan męczy! — szepnęła. — Chce pan tego? No, więc dobrze, zgadzam 
się...
Mój Boże, popełniamy może w tej chwili wielkie szaleństwo.
Coupeau wstał, ujął ją wpół i wycisnął jej na twarzy, gdzie popadło, mocny pocałunek. Potem 
— jak gdyby ta pieszczota narobiła wielkiego hałasu — pierwszy się zaniepokoił: spojrzał w 
stronę Klaudiusza i Stefana, zaczął chodzić na palcach i zniżył głos.
— Cśśś! Bądźmy roztropni — rzekł — nie trzeba budzić malców... Do widzenia, do jutra.
I poszedł do siebie na górę. Gerwazyna, drżąc cała, siedziała jeszcze z godzinę na krawędzi 
łóżka, nie myśląc o tym, żeby się rozebrać. Była głęboko wzruszona, uważała, że Coupeau 
jest człowiekiem nieposzlakowanym... A przez chwilę wydawało się jej, że wszystko 
skończone, że zechce z nią się przespać... Na dole pod oknem pijany mężczyzna szlochał 
coraz chrapliwiej głosem zarzynanego bydlęcia. W oddali łobuzerski kadryl skrzypiec ucichł.
Przez następne dni Coupeau namawiał Gerwazynę, żeby koniecznie poszła z nim któregoś 
wieczora do jego siostry na ulicę Goutte-d'Or. Ale młoda kobieta, bardzo nieśmiała, objawiała 
wielką trwogę przed wizytą u państwa Lorilleux. Doskonale zdawała sobie sprawę, że 
blacharza nurtował głuchy lęk przed tą parą. Bez wątpienia, nie zależał w niczym od siostry, 
która nawet nie była najstarsza z rodzeństwa. Stara pani Coupeau obiema rękami da mu. 
swoje przyzwolenie, bo nigdy w niczym nie sprzeciwiała się synowi. Tylko że w gronie 
rodzinnym państwo Lorilleux uchodzili za ludzi, którzy potrafią zarabiać do dziesięciu 
franków dziennie, i to im dawało prawdziwy autorytet. Coupeau nie śmiałby się ożenić, 
gdyby przede wszystkim oni nie zaaprobowali jego wyboru.
— Mówiłem im dużo o. pani, wiedzą o naszym planie — wyjaśniał Gerwazynie. — Mój 
Boże, jakie z pani dziecko! Niech pani tam przyjdzie wieczorem... Przecież ja panią 
uprzedziłem, prawda? Moja siostra wyda się pani trochę sztywna. Lorilleux też nie zawsze 
bywa przyjemny. W głębi duszy są oboje wściekli, bo jak się ożenię, przestanę się u nich 
stołować i utrzymanie będzie ich kosztowało trochę więcej. Ale to nic, nie wyrzucą pani za 
drzwi... Niech pani zrobi to dla mnie, to jest konieczne.
Te wynurzenia jeszcze bardziej przeraziły Gerwazynę; jednak w sobotę wieczorem ustąpiła. 
Coupeau przyszedł po nią o wpół do dziewiątej. Była już ubrana; miała na sobie czarną 
sukienkę z szalem w żółte palmy z wełnianego wytłaczanega muślinu i biały czepek 
obrzeżony wąską koronką. Od sześciu tygodni — czyli od chwili
przyjęcia do pracy — uciułała sobie siedem franków na szal i dwa pięćdziesiąt na czepek; 
suknia była stara, tylko ją oczyściła i wyprasowała.
— Czekają na panią — powiedział jej Coupeau, gdy szli ulicą Poissonniers. — Och! 
Zaczynają się godzić z myślą, że się żenię. Dziś usposobieni są bardzo miło... A poza tym — 
jeśli pani nigdy nie widziała, jak się robi złote łańcuszki — zabawne będzie dla pani 
popatrzeć. Właśnie otrzymali pilne zamówienie na poniedziałek.
— Oni mają u siebie złoto? — zapytała Gerwazyna.
— No, myślę! Pełno go na ścianach, na podłodze, wszędzie.
Już wchodzili w okrągłą bramę; za chwilę byli już na podwórzu. Państwo Lorilleux mieszkali 
na szóstym piętrze, klatka B. Coupeau wołał ze śmiechem, żeby się mocno trzymała poręczy i 
nie popuszczała jej. Podniosła oczy i zaraz spuściła powieki, ogarnąwszy spojrzeniem 
wysoką, wydrążoną wieżę klatki schodowej, oświetlonej co dwa piętra trzema lampami 
gazowymi; ostatnia, na najwyższym piętrze, wyglądała jak gwiazda pełgająca na czarnym tle 
nieba, zaś dwie pozostałe rzucały długie smugi światła na nie kończącą się spiralę stopni, 
dziwnie odcinając się od ich tła.
— No, jak tam? — pytał blacharz, gdy się znaleźli na pierwszym piętrze. — Pachnie aż miło 
cebulową zupą. Na pewno ktoś tu gotował na kolację cebulową zupę.
Istotnie, klatka B — szara, zaśmiecona, o zasmarowanych stopniach i poręczach, o ścianach 
porysowanych, z których tynk opadał płatami — była jeszcze pełna świeżych zapachów 
kuchennych. Od platformy każdego piętra odgałęziały się korytarze, skąd uderzał w uszy 
hałas otwieranych i zamykanych drzwi malowanych na żółto, zasmolonych przy klamkach 
dotykiem brudnych rąk; na równym poziomie z oknami zlewy zionęły cuchnącą wilgocią; ta 
smrodliwa woń mieszała się z ostrym zapachem smażonej cebuli. Począwszy od parteru, a 
skończywszy na szóstym piętrze wszędzie słyszało się brzęk naczyń kuchennych, zmywanych 
rondelków, garnków skrobanych łyżkami, żeby się dały odszorować. Na pierwszym piętrze 
Gerwazyna spostrzegła w uchylonych drzwiach, na których widniało wypisane dużymi 
literami słowo: „Rysownik", dwóch mężczyzn siedzących przy nakrytym ceratową serwetą 
stole, z którego już sprzątnięto, i wściekle zagadanych w obłokach fajkowego dymu. Na 
drugim i trzecim piętrze było spokojniej; poprzez szczeliny w boazeriach słyszała tu jedynie 
miarowy skrzyp kołyski, stłumiony płacz dziecka, donośny głos kobiecy, który zlewał się z 
głuchym szmerem bieżącej wody; pojedyncze słowa mówiącej zacierały się. Na przybitych na 
drzwiach tabliczkach z nazwiskami lokatorów mogła wyczytać: „Pani Gaudron, gręplarka", a 
dalej: „Pan Madinier, wyroby tekturowe". Na trzecim piętrze odbywała się jakaś bijatyka: 
słychać było tupanie, aż podłoga się trzęsła, łoskot wywracanych mebli, okropną wrzawę 
przekleństw i razów — co nie przeszkadzało sąsiadom z przeciwka grać w karty przy 
otwartych drzwiach, żeby było więcej powietrza. Ale gdy Gerwazyna znalazła się na piątym 
piętrze, musiała odpocząć — nie była przyzwyczajona do wchodzenia tak wysoko po 
schodach; te ściany, które miała coraz to z innej strony, te długie szeregi napotkanych drzwi 
rozsadzały jej czaszkę. Zresztą jakąś rodzina zagradzała przejście; ojciec zmywał talerze na 
glinianym piecyku koło zlewu, podczas gdy matka, oparta plecami o poręcz, myła dziecko 
przed ułożeniem do snu. Coupeau dodawał otuchy młodej kobiecie: dobijali do celu; gdy 
tylko stanął na . ostatnim stopniu szóstego piętra, odwrócił się, żeby ją wesprzeć uśmiechem. 
Gerwazyna, podniósłszy głowę, zastanawiała się, skąd dobiega, słabiutki głosik, który 
usłyszała zaraz po zrobieniu pierwszego kroku — wysoki i przenikliwy, górujący nad innymi 
hałasami. To jakaś staruszka na poddaszu nuciła szyjąc sukienki dla lalek po trzynaście su. 
Gerwazyna ujrzała poza tym — w chwili gdy jakaś wysoka dziewczyna wracała z kubłem do 
sąsiedniego mieszkania — łóżko ze zmierzwioną pościelą, na którym jakiś mężczyzna w 
samej koszuli leżał rozwalony, wlepiwszy oczy w sufit; na drzwiach, które się znów 
zatrzasnęły, bilet wizytowy, ręcznie wypisany, głosił: „Panna Clemence, prasowaczka". 
Gerwazyna, zdyszana, nie czuła po prostu nóg; nagle zachciało się jej z ciekawości przechylić 
przez poręcz: teraz płomyk lampy gazowej z dołu wydawał się gwiazdą na dnie wąskiej, 
sześciopiętrowej studni... Pomieszane zapachy, gwarne i bujne życie kamienicy zatamowało 
jej na chwilę oddech, fala gorąca uderzyła do pełnej niepokoju twarzy, którą ośmieliła się 
wychylić jak nad krawędź przepaści.
— Jeszcze nie dobrnęliśmy do celu — powiedział Coupeau. — Och! to cała podróż!
Skręcił na lewo, w długi korytarz. Potem skręcał jeszcze dwukrotnie — raz w lewo, a 
następnie w prawo. Korytarz ciągnął się bez końca, rozwidlał się — ciasny, o 
pozdrapywanym tynku, zatęchły, z rzadka oświetlony słabiutkim płomykiem gazu: drzwi 
jednakowe, rzędem — jak drzwi w więzieniu albo w klasztorze — ukazywały
w dalszym ciągu (prawie wszystkie były na rozcież pootwierane) wnętrza mieszkań pełnych 
ubóstwa i pracy, które ciepły wieczór czerwcowy zasnuwał rudą mgłą. Dotarli aż na koniec 
korytarza, zupełnie ciemny.
— Nareszcie jesteśmy— podjął blacharz. — Uwaga! Niech pani trzyma się ściany, tu są trzy 
schodki.
Gerwazyna ostrożnie zrobiła jeszcze parę kroków w ciemność. Potknęła się, przeliczyła trzy 
schodki. Tymczasem w głębi korytarza Coupeau
już zdążył otworzyć bez pukania drzwi. Jasne światło rozpostarło się na posadzce. Weszli.
Była to wąska jak kiszka klitka, która wydawała się przedłużeniem korytarza. Wypłowiała 
wełniana zasłona, w tej chwili odchylona i podwiązana sznurkiem, dzieliła izdebkę na dwie 
części. W pierwszej stało łóżko wepchnięte w róg pod załamanie mansardowego sufitu, 
żelazny piec, jeszcze ciepły po niedawnej kolacji, dwa krzesła, stół i szafa, u której trzeba 
było spiłować gzyms, żeby się zmieściła między łóżkiem i drzwiami. W drugiej części 
urządzona była pracownia: w głębi znajdował się mały piec kowalski z miechem, na prawo — 
imadło wmurowane w ścianę pod półką zarzuconą żelastwem, na lewo, przy oknie — maleńki 
warsztacik, na którym piętrzyły się miniaturowe obcęgi, nożyczki, piły, zatłuszczone i bardzo 
brudne.
— To my! — zawołał Coupeau podchodząc aż do wełnianej zasłony.
Ale nie od razu mu odpowiedziano. Gerwazyna, ogromnie przejęta, poruszona zwłaszcza 
świadomością, że wkroczy zaraz do przybytku wypełnionego złotem, trzymała się za plecami 
blacharza, bełkocąc coś i kiwając głową na powitanie. Silne światło lampy płonącej na 
warsztacie i węglowego paleniska kowalskiego pieca wzmagało jeszcze jej zmieszanie. W 
końcu jednak dojrzała panią Lo-rilleux — małą, rudą, dość tęgą kobietę, z całych sił ciągnącą 
krótkimi rękami, przy pomocy wielkich obcęgów, nić z czarnego metalu, którą przewijała 
przez dziurki drutociągu przymocowanego do półki. Przy warsztacie Lorilleux — również 
niskiego wzrostu, ale szczuplejszy w ramionach — pracował, manewrując maleńkimi 
obcążkami z ruchliwością małpy, nad jakąś robotą tak drobną, że wymykała mu się 
spomiędzy sękatych palców. Mąż pierwszy podniósł głowę — głowę o przerzedzonych 
włosach, z twarzą bladożółtej barwy starego wosku, podługowatą i cierpiącą.
— Ach! To wy — świetnie, świetnie! — mruknął. — Mamy pilną robotę, ty wiesz... Nię 
wchodź do pracowni, bobyś nam przeszkadzał. Zostań w pokoju.
I na nowo zabrał się do swej miniaturowej roboty, twarz jego na nowo zabarwił zielonkawy 
odblask kulistego klosza, poprzez który lampa oświetlała jego pracę kręgiem jaskrawego 
światła.
— Weź krzesła! — zawołała z kolei pani Lo-rilleux. — To ta pani, o której mówiłeś, prawda? 
Doskonale, doskonale!
Zwinęła drut, poniosła go do ognia i tam, podsyciwszy szerokim, drewnianym wachlarzem 
płomień, wyglijowała go po raz drugi, zanim zaczęła go przewijać przez ostatnie dziurki 
drutociągu.
Coupeau przysunął krzesła dla siebie i Gerwazyny, która usiadła tuż koło zasłony. Izba była 
tak wąska, że nie mógł ulokować się obok niej; usiadł więc z tyłu i pochylił się nad samym jej 
uchem, udzielając wyjaśnień dotyczących pracy siostry i szwagra. Młoda kobieta wprawiona 
w osłupienie os osobliwym przyjęciem, zgotowanym jej przez gospodarzy, czuła się 
nieswojo, gdyż państwo Lorilleux od czasu do czasu spoglądali ku niej z ukosa; szumiało jej 
w uszach i prawie nic nie słyszała z tego, co mówił Coupeau. Uważała, że siostra jego, jak na 
kobietę trzydziestoletnią, wygląda bardzo staro ze swoim cierpkim wyrazem twarzy i 
rozczochranymi włosami, które jak krowi ogon spadały jej na porozpinany kaftan. Mąż, 
zaledwie o rok starszy od niej, wydał jej się starcem, miał cienkie, złośliwe wargi, rozebrany 
był do koszuli i obuty w powykrzywiane domowe pantofle. Ale największy zawód sprawiła 
jej ciasnota pracowni, osmolone ściany, zmatowiałe żelazne narzędzia, czarne od brudu i 
porozkładane bezładnie jak u handlarza starego żelastwa. Było nieznośnie gorąco. Krople 
potu perliły się na zzieleniałej twarzy Lorilleux, którego żona zdjęła na koniec kaftan i 
obnażyła ramiona; koszula przylepiła się jej do obwisłych piersi.
— A złoto? — zapytała półgłosem Gerwazyna.
Niespokojne jej spojrzenia myszkowały po wszystkich kątach, szukając w tym całym wielkim 
stosie śmiecia wspaniałości, które sobie wymarzyła.
Coupeau zaczął się śmiać.
— Złoto? —powiedział—Proszę, oto jest, i tam także, i pod pani stopami!
Wskazał jej najpierw na coraz cieńszy drut, nad którym pracowała jego siostra, następnie na 
inny zwój drutu jakby żelaznego, wiszący na ścianie w pobliżu imadła, potem sunąc na 
czworakach wyszperał pod gęstą, drewnianą kratą, którą była pokryta cała podłoga pracowni, 
kruszynę metalu podobną do łebka zardzewiałej
szpilki. Gerwazyna się oburzyła. To przecież nie złoto ten czarniawy metal, brzydki jak 
ziarnko żelaza! Musiał je przegryźć zębami, żeby jej pokazać lśniące nacięcie kruszynki złota. 
I znowu zaczął jej tłumaczyć: złotnicy dostarczają złoto w postaci kłębka drutu, rzemieślnicy 
przewijają go najpierw przez drutociąg, żeby mu nadać odpowiednią grubość, starając się je 
wyglijować w czasie roboty z pięć albo sześć razy, żeby się nie łamał. O! trzeba przy tym 
mocnych łap i dużej wprawy! Siostra jego nie pozwalała mężowi dotykać drutociągu, 
ponieważ kaszlał. Siostra ma ręce jak obcęgi, on sam już widział, że potrafi . ciągnąć ze złota 
drucik tak cienki jak włos.
Tymczasem Lorilleux zaczął gwałtownie kaszlać, aż zgiął się we dwoje na swym stołku. 
Wciąż kaszląc, zaczął coś mówić, mówił głosem zadyszanym, przez cały czas nie 
spojrzawszy na Gerwazynę, jakby oznajmiał o czymś jedynie sobie samemu:
— Robię teraz „kolumnę".
Coupeau nakłonił Gerwazynę, żeby podniosła się z krzesła, może przecież podejść bliżej i 
przyjrzeć się robocie. Lorilleux przytaknął mu mruknięciem. Nawijał teraz drut, 
przygotowany uprzednio przez żonę, na przewijak, czyli na cienki stalowy kołek. Potem 
lekko pociągał piłeczką i przecinał za jednym zamachem wszystkie druciane krążki na całej 
długości kołka: z każdego takiego krążka tworzyło się ogniwo. Zaczęło się lutowanie. 
Ogniwa zostały ułożone na grubej płytce węgla drzewnego. Zwilżał każde z nich kroplą 
boraksu, który czerpał z denka zbitej szklanki, stojącego obok, i czym prędzej rozżarzał przy 
lampie, nad płomykiem u wylotu poziomej rurki. Potem, gdy kilkadziesiąt ogniw było już 
gotowych jeszcze raz zabrał się do swej miniaturowej robótki, oparłszy się o krawędź 
maleńkiej deszczułki, wygładzonej od stałego dotyku jego dłoni. Zginał każde ogniwko 
obcążkami, naciskał z jednej strony i nawlekał na ogniwko poprzednie, już włączone w 
łańcuszek, które otwierał przy pomocy igły. Wykonywał to wszystko z nieprzerwaną 
regularnością, dodając coraz więcej ogniwek, i to tak szybko, że łańcuszek wydłużał się w 
oczach Gerwazyny, nie pozwalając śledzić biegu roboty ani jej dobrze zrozumieć.
— To jest właśnie „kolumna" —rzekł Coupeau. —Bywa jeszcze poza tym „kulczuga", 
„galernik", „wędzidło" i „sznur". Ten łańcuszek nazywa się „kolumna". Lorilleux wyrabia 
tylko „kolumny".
Lorilleux zachichotał szyderczo, co było u niego oznaką zadowolenia. Nie przerywając 
nawlekania ogniwek, niewidocznych między jego czarnymi paznokciami, zawołał:
— Słuchaj no, Brzdącu-Smrodyniarzu!... Robiłem dziś rano pewne obliczenia. Zacząłem 
pracować mając dwanaście lat, prawda? No więc, czy wiesz, jakiej długości „kolumną" 
wyrobiłem od tamtej pory do dnia dzisiejszego?
Podniósł bladą twarz i przymrużył zaczerwienione oczy:
— Długości ośmiu tysięcy metrów, rozumiesz? Dwie mile!.. Tak, tak: króciuteńka, 
dwumilowa „kolumna"! Byłoby czym okręcić szyje wszystkim samiczkom w naszej 
dzielnicy... A jak ci wiadomo, ta moja „kolumna" jest coraz dłuższa. Spodziewam się, że ją 
dociągnę.z Paryża do Wersalu.
Gerwazyna wróciła do swego krzesła i usiadła rozczarowana: wszystko bardzo się jej tu nie 
podobało. Uśmiechnęła się, ale jedynie przez uprzejmość dla gospodarzy. Krępowało ją 
przede wszystkim to, że ani Lorilleux,. ani jego żona nic nie mówią o jej małżeństwie, o tej 
sprawie tak dla niej doniosłej, dla której jedynie zgodziła się tu przyjść. Państwo Lorilleux 
nadal traktowali ją jak wścibskiego natręta sprowadzonego . przez Coupeau. I nawet gdy już 
rozmowa wreszcie się nawiązała, dotyczyła jedynie współlokatorów kamienicy. Pani 
Lorilleux zapytała brata, czy idąc na górę nie słyszał, jak się bili ci z czwartego piętra. Ci 
Benardowie co dzień oczy sobie nawzajem wydrapują: mąż wraca pijany jak bela; żona także 
ma swoje wady, potrafi wymyślać najokropniejszymi wyrazami. Potem mowa była o 
rysowniku z pierwszego piętra, tym wielkim drabie Baudequin — pozerze zadłużonym po 
uszy, ciągle kurzącym fajkę i gębującym w gronie towarzyszy. Pracownia wyrobów 
tekturowych pana Madinier już tylko ledwie zipie: pryncypał wczoraj wieczorem znów 
odprawił dwie robotnice; gdyby zbankrutował, miałby to, na co zasłużył, bo wszystko . 
przejada, a dzieci chodzą gołe i bose. Pani Gaudron w dziwny sposób wyrabia te swoje 
materace: znów jest w ciąży — co już naprawdę nie uchodzi w jej wieku! Właściciel domu 
tylko co wymówił mieszkanie Coquetom, tym z piątego: winni są za trzy kwartały, a ponadto 
uparcie palą w swoim piecyku na klatce schodowej — toteż gdy w ubiegłą sobotę panna 
Remanjou, ta starowina z szóstego piętra; schodziła, żeby odnieść swoje lalki — ledwie 
zdążyła odciągnąć małego Linguerlot, który mógłby się cały poparzyć. Co do panny 
Clemence, prasowaczki, to żyje ona tak, jak uważa za stosowne, ale trzeba jej przyznać, że 
ubóstwia zwierzęta, złote serce ma ta kobieta! Och! jaka to szkoda, że taka piękna 
dziewczyna jak ona zadaje
się z byle chłopem! Jeszcze kiedyś z całą pewnością zostanie ulicznicą.
— Masz, jeden już gotowy — rzekł Lorilleux do żony podając jej malutki łańcuszek, nad 
którym pracował od obiadu. — Możesz go szlifować.
I z nałogu człowieka, który nie przepuści żadnej sposobności do żartów, dorzucił:
— Znów cztery i pół stopy przybyło... Jestem coraz bliżej Wersalu.
Tymczasem pani Lorilleux po wyglijowaniu polerowała „kolumnę", przewijając ją przez 
drutociąg, który wszystkim ogniwkom nadawał kształt podłużny. Następnie wrzuciła 
łańcuszek w miedziany rondelek z długą rączką, w którym przedtem zmieniła kwas, i 
postawiła rondelek na ogniu. Gerwazyna, znów namówiona przez blacharza, musiała śledzić 
to ostatnie stadium roboty. Gdy łańcuszek został oczyszczony, nabrał barwy 
ciemnoczerwonej. Był wykończony, gotowy do oddania.
— Oddaje się łańcuszki „na biało" — wyjaśnił jeszcze blacharz. — Dopiero poliserki trą je 
suknem do blasku.
Ale Gerwazyna była już u kresu sił. W pokoju robiło się coraz goręcej, po prostu się dusiła: 
drzwi nie można było zostawiać otwartych, bo od najlżejszego przeciągu Lorilleux dostawał 
kataru. Więc ponieważ wciąż nie mówiło się ani słowa o ich małżeństwie, chciała już wyjść i 
lekko pociągnęła za kurtkę towarzysza. Coupeau zrozumiał. I on zresztą od pewnej chwili był 
tak samo zakłopotany i zirytowany tym umyślnym przemilczaniem sprawy.
— No, więc my już pójdziemy — powiedział. — Nie będziemy wam przeszkadzać w pracy.
Stał jeszcze chwilę w miejscu i czekał spodziewając się, że padnie jakieś słowo, jakaśkolwiek 
aluzja. W końcu postanowił sam zagaić sprawę.
— Pamiętaj więc, Lorilleux, liczymy na ciebie jako na świadka ze strony mojej żony.
Lorilleux podniósł głowę udając dla kpiny, że to dla niego niespodzianka, podczas gdy żona 
jego zostawiła swoje drutociągi i stanęła na środku pracowni.
— Więc to nie żarty? — mruknął. — Nigdy nie wiadomo, czy ten cholera Brzdąc-
Smrodyniarz nie bierze gości na kawał.
— No tak, pani jest ktoś —powiedziała z kolei żona patrząc w twarz Gerwazynie. — Mój 
Boże, cóż my?... my nic nie doradzamy ani nie odradzamy... Mimo wszystko, to dziwaczny 
pomysł z tym ożenkiem. No, ale jeśli i jednej, i drugiej stronie to na rękę, to nie ma o czym 
gadać. Jak się nie uda, będziecie mieli pretensje do siebie — i koniec. A to się często nie 
udaje, często, często...
Te ostatnie słowa wypowiedziała głosem zwolnionym, potrząsając głową i wodząc oczami od 
twarzy młodej kobiety poprzez jej ręce ku nogom — jakby ją chciała rozebrać do naga, by się 
przekonać, jakie jest uziarnienie jej skóry. Badanie wypadło snadź lepiej, niż przypuszczała.
— Mój brat nie jest od nikogo zależny — ciągnęła głosem coraz oschlejszym. — 
Niewątpliwie, rodzina by pragnęła, żeby... Zawsze snuje się jakieś plany, ale sprawy 
przybierają obróttak dziwaczny... Ja nade wszystko nie lubię kłótni. Gdyby tu przyprowadził 
ostatnią lafiryndę, powiedziałabym: żeń się i daj mi święty spokój... Nie było mu przecież u 
nas tak znowu źle. Wygląda wcale dobrze, to świadczy, żeśmy go nie głodzili. Co dzień 
gorący i świeży posiłek, punktualnie co do minuty podany... Słuchaj, Lorilleux, czy nie 
uważasz, że pani jest podobna do Teresy, tej — pamiętasz — z przeciwka, co to umarła na 
suchoty?
— Owszem, jest trochę podobna — odpowiedział Lorilleux.
— I ma pani dwoje dzieci? Co do tego, to ja już naprawdę mówiłam bratu: nie rozumiem, jak 
możesz się żenić z kobietą, co ma dwoje dzieci... Niech pani się nie gniewa, że dbam o jego 
sprawy, to zupełnie naturalne... Poza tym nie wygląda pani na osobę o kwitnącym zdrowiu... 
Prawda, Lo-rilleux, że pani nie. wygląda na osobę o kwitnącym "zdrowiu?
. — Nie, nie, nie wygląda na okaz zdrowia.
Nie mówili nic o jej nodze. Ale Gerwazyna zrozumiała z ich kosych spojrzeń i zaciśniętych 
warg, że była to aluzja do jej drobnego kalectwa. Stała przed nimi, owinięta w swój cienki 
szal w żółte palmy, odpowiadając półsłówkami, jak w obliczu sądu. Coupeau widząc, że jej to 
sprawia cierpienie, zawołał w końcu:
— To wszystko nie odgrywa żadnej roli... To, co mówicie, jest bez znaczenia. Ślub odbędzie 
się w sobotę, dwudziestego dziewiątego lipca. Zaglądałem do kalendarza. Zgadza się? I czy 
wam to odpowiada?
— Och! nam to wszystko jedno —odpowiedziała mu siostra. — Nie potrzebowałeś się nas 
radzić... Nie mam nic przeciw temu, żeby Lorilleux wystąpił jako świadek. Chcę mieć spokój.
Gerwazyna spuściła głowę i nie wiedząc, co ze sobą robić, wetknęła czubek bucika w jedno z 
kwadratowych oczek drewnianej kraty, którą była nakryta podłoga w pracowni: potem — 
obawiając się, że coś popsuje, gdy go stamtąd zacznie
wyciągać - schyliła się macając po podłodze ręką Loriłleux szybko podszedł do niej z lampą 
w ręku i zaczął się temu z nieufnością przyglądać.
— Trzeba uważać—powiedział—okruszki złota przyczepiają się do podeszwy i potem giną 
nie wiadomo gdzie i kiedy.
To był zawiły problem. Jubilerzy nie uznawali ani miligrama ubytku. I pokazał zajęczą łapkę 
do strzepywania drobniutkich okruszyn złota, które zostawały na drążku, i skórę rozpostartą u 
siebie na kolanach, gdzie się te okruszyny zbierały. Dwa razy na tydzień pracownia była jak 
najstaranniej zamiatana, śmieci nie wyrzucano, lecz je palono i potem przesiewano popiół, w 
którym odnajdywało się złota za dwadzieścia pięć do trzydziestu franków miesięcznie.
Pani Lorilleux nie spuszczała oka z trzewików Gerwazyny.
— Ależ nie ma o co się gniewać — szepnęła z uprzejmym uśmiechem. —Może pani sobie 
obejrzy podeszwy u trzewików.
I Gerwazyna, bardzo zaczerwieniona, usiadła z powrotem na krześle i uniosła nogi, żeby 
pokazać, że nic na nich nie ma. Coupeau trzymał już za klamkę, porywczym głosem 
krzycząc: Do widzenia! Zawołał z korytarza na Gerwazynę. Więc i ona wyszła wyjąkawszy 
coś grzecznego na pożegnanie: że spodziewa się, iż się jeszcze zobaczą i będą żyli w zgodzie 
wszyscy czworo. Ale państwo Lorilleux już się znowu zabrali do pracy w głębi tej czarnej 
nory, jaką stanowiła pracownia, gdzie mała kuźnia błyskała jak ostatni węgielek bielejący w 
czeluściach wymiecionego pieca piekarskiego. Pani Lorilleux, której koszula zsunęła się z 
jednego ramienia, zaróżowionego teraz odblaskiem ognia, ciągnęła nowy drut; przy każdym 
ruchu wymagającym większego wysiłku szyja jej nabrzmiewała i mięśnie napinały się na 
kształt sznurów.
Mąż jej, zgarbiony pod zielonym światłem klosza, zaczynał nowy łańcuszek, zginał ogniwko 
obcążkami, zaciskał je z jednej strony, nawlekał na ogniwko poprzednie, otwierał przy 
pomocy szydła — mechanicznie, bezustannie, nie tracąc czasu na otarcie potu z twarzy.
Gdy Gerwazyna przemierzywszy korytarz znalazła się na platformie szóstego piętra, nie 
mogła się powstrzymać, żeby nie powiedzieć ze łzami w oczach:
— To wszystko nie wróży wiele szczęścia. Coupeau z wściekłością potrząsnął głową: Lo-
rilleux zapłaci mu za ten wieczór! Czy widział kto, jak świat światem, podobnego kutwę? 
Przypuszczać, że ktoś zamierza go okraść z trzech ziarenek złotego pyłu! Te wszystkie 
zabiegi, o których opowiadał, to po prostu objawy okropnego skąpstwa. A może jego siostra 
myślała, że on się nigdy nie ożeni, żeby jej zaoszczędzić cztery grosze z wydatków na 
utrzymanie? A jednak to — mimo wszystko — nastąpi dwudziestego dziewiątego lipca. On 
na nich oboje gwiżdże!
Gerwazyna, schodząc po schodach, czuła ucisk serca, dręczył ją głupi strach: z niepokojem 
zagłębiała oczy w zgęszczone ciemności klatki schodowej. O tej porze na schodach było 
cicho i pusto, lampa gazowa paliła się tylko na drugim piętrze. Skurczony jej płomień kapał 
na dno tej studni mroków kropelką światła, jak lampką nocna. Za pozamykanymi drzwiami 
panowało głuche milczenie, robotnicy prosto od stołu poszli do łóżek i spali kamiennym 
snem. Tylko z mieszkania prasowaczki dochodził przyciszony śmiech, a strużka światła 
sączyła się przez dziurkę od klucza w drzwiach panny Remanjou, która jeszcze kroiła — 
poszczękując nożyczkami — sukienki z gazy dla lalek po trzynaście su. Na dole, u pani 
Gaudron, nie ustawał płacz dziecka. Zlewy zionęły jeszcze gorszym smrodem wśród tego 
wielkiego spokoju, czarnego i niemego.
Na podwórzu, podczas gdy Coupeau prosił śpiewnym głosem o otworzenie bramy, 
Gerwazyna odwróciła się i ostatnim spojrzeniem ogarnęła kamienicę.
W ciemnościach bezksiężycowej nocy wydawała się jeszcze większa. Szare ściany, jak gdyby 
oczyszczone z plam trądu i wybielone mrokiem, rozpościerały się wszerz i wzwyż. Były teraz 
jeszcze bardziej nagie i płaskie, gdy się pozbyły łachów suszących się w dzień na słońcu. 
Zamknięte okna spały. Niektóre raz w tym, raz w innym kącie podwórza raptownie się 
rozświetlały, otwierały się jak oczy zezujące to w tę, to w inną stronę. Nad każdą sienią, od 
dołu do góry, szyby sześciu okien klatki schodowej, pobielone bladą poświatą, dźwigały się 
jak smukłe wieżyczki światłości. Światło lampy, które padało z pracowni wyrobów 
tekturowych na drugim piętrze, przebijało ciemności zatapiające warsztaty na parterze i 
rozścielało się żółtą smugą na bruku podwórza. Z głębi tych ciemności, w wilgotnym kącie 
podwórza krople wody, dźwięcząc w ciszy, kapały jedna po drugiej z kranu źle zakręconego 
wodociągu. Gerwazynie. wydało się, że ten dom ją przygniata, że jak olbrzymia bryła lodu 
miażdży jej ramiona. Był. to wciąż ten sam głupi strach, dziecinada, z której sama potem 
zawsze się śmiała. 
— Ostrożnie! — zawołał Coupeau.
Musiała u samego wyjścia przeskoczyć przez wielką kałużę wytworzoną przez strumyk 
płynący z farbiarni. Tego dnia kałuża była niebieska, miała, jak letnie niebo, głęboką barwę 
błękitu, w którym nocna lampka dozorczyni zapalała gwiazdy. 
III
Gerwazyna nie chciała urządzać wesela. Po co wydawać zbytecznie pieniądze? Poza tym 
trochę się wstydziła; wydawało się jej, że nie należy obnosić się z tym ślubem wobec całej 
dzielnicy. Ale Coupeau się oburzył: cóż by to był za ślub, gdyby potem wspólnie czegoś nie 
przegryźć. A na ludzi z dzielnicy to on sobie gwiżdże! Ot! zupełnie zwyczajnie: mała 
przechadzka popołudniowa, zanim pójdą ukręcić kark jakiemuś królikowi w pierwszej lepszej 
knajpie. Oczywiście obejdzie się bez muzyki, bez tańców, po co wszystkie te głupie damulki 
mają pchły sobie wytrząsać! Chodzi o to, żeby trącić się kieliszkami i na tym koniec: każdy 
pójdzie sobie potem do łóżeczka.
Blacharz, żartując, dowcipkując, uzyskał zgodę młodej kobiety na swoje plany; musiał jej 
jednak dać słowo, że żadnych zabaw nie będzie. Do niego należy czuwać nad kieliszkami, 
żeby nikt z gości łba sobie nie zalał. I zorganizował ucztę składkową — kosztem pięciu 
franków na głowę — u Augusta w „Srebrnym Młynie", na bulwarze Chapelle. Był to mały 
handelek winny, gdzie ceny nie były zbyt wygórowane, a z tyłu, w głębi za sklepem, 
znajdował się ogródek z trzema akacjami.- Pod pierwszą z nich będzie doskonale. Przez 
dziesięć dni w kamienicy na ulicy Goutte-d'Or, gdzie mieszkała siostra, werbował 
współbiesiadników w osobach pana Madinier, panny Remanjou oraz pani Gaudron wraz z 
mężem. Dopiął nawet tego, że Gerwazyna zgodziła się, aby zaprosić także dwóch kolegów: 
Cacusia-Pieczeniarza i Umarł-w-Butach; Umarł-w-Butach — jak amen w pacierzu! — urżnie 
się do nieprzytomności, ale jego żarłoczność budziła zawsze taką wesołość, że go zapraszano 
na wszystkie pikniki: warto było widzieć minę restauratora, jak ten przeklęty głodomór zżerał 
na raz dwanaście funtów chleba! Młoda kobieta ze swej strony przyrzekła sprowadzić swoją 
szefową, panią Fauconnier, i państwa Boche, troje zacnych ludzi. Policzywszy uczestników 
uczty stwierdzili, że do stołu siądą w piętnaście osób. To wystarczy. Jak jest ludzi za wiele, to 
najczęściej kończy się kłótnią. Tymczasem Coupeau był bez grosza przy duszy. Nie udając 
chwata, umiał się znaleźć na wysokości zadania. Pożyczył pięćdziesiąt franków od 
pryncypała. Za te pieniądze kupił przede wszystkim obrączkę — obrączkę w cenie dwunastu 
franków; Lorilleux postarał się i nabył mu ją za dziewięć franków bezpośrednio w fabryce. 
Następnie zamówił sobie surdut, spodnie i kamizelkę u krawca z ulicy Myrrha, któremu dał 
tylko dwadzieścia pięć franków zaliczki; jego wyglansowane trzewiki i cylinder ujdą jeszcze 
w tłoku. Gdy odłożył dziesięć franków na piknik, jako składkę za siebie i za Gerwazynę 
(dzieci przecież nie powinny być brane pod uwagę przy rozrachunkach) — zostało mu 
okrągło sześć franków, tyle, ile trzeba było na mszę przed ołtarzem biedaków. Pewnie, nie 
lubił klechów, żółć mu się ulewała, że ma zanieść swoje sześć franków tym darmozjadom, 
którzy mogli się bez nich obejść, bo popić sobie mieli za co i tak. Ale ślub bez mszy, trudno i 
darmo, to nie byłby ślub. Poszedł osobiście do kościoła, żeby się potargować, i przez godzinę 
brali się za czuby ze starym księżulkiem w brudnej sutannie, który obdzierał klientów ze 
skóry jak przekupka. Miał ochotę puknąć go w ciemię. Potem podżartowując sobie zapytał, 
czy ksiądz nie ma przypadkiem u siebie w sklepiku jakiej mszy okazyjnej, mało używanej, na 
której uczciwe stadło mogłoby jeszcze coś niecoś zarobić. Stary księżulo mrucząc, że Panu 
Bogu nie sprawi żadnej przyjemności błogosławić taki związek, obiecał po targach odprawić 
mszę za pięć franków. Stanowiło to, bądź co bądź, dwadzieścia su oszczędności. Dwadzieścia 
su zostawało w kieszeni.
Gerwazynie także zależało na tym, żeby się znaleźć na wysokości zadania. Skoro tylko 
małżeństwo zostało postanowione, tak się urządziła, że pracowała dłużej wieczorami, i udało 
jej się zaoszczędzić trzydzieści franków. Miała wielką ochotę sprawić sobie płaszczyk 
jedwabny, który w witrynie na ulicy Poissoniers nosił cenę trzynaście franków. Kupiła go, a 
ponadto od męża pewnej praczki, która umarła, a przed śmiercią zatrudniona była w zakładzie 
pani Fauconnier, odkupiła za dziesięć franków jaskrawoniebieską wełnianą suknię, którą 
przerobiła i dopasowała do swojej figury. Za siedem franków, które jej jeszcze zostały, nabyła 
niciane rękawiczki, różę do czepka i trzewiki dla starszego synka, Klaudiusza. Na szczęście 
bluzy malców były jeszcze w możliwym stanie. Cztery noce harowała czyszcząc to wszystko 
i sprawdzając, czy nie przeoczyła jakiejś drobniutkiej dziurki w pończochach albo w 
bieliźnie.
Wreszcie w przeddzień uroczystości, w piątek wieczorem, po powrocie z pracy Gerwazyna. i 
Coupeau aż do jedenastej w nocy przygotowywali jeszcze to i owo. Potem, zanim się rozstali, 
żeby udać się na spoczynek, siedzieli jeszcze godzinkę razem w pokoju młodej kobiety, 
niezmiernie oboje zadowoleni, że wszystkie przedślubne kłopoty dobiegają końca. Mimo 
postanowienia, że nic sobie nie będą robili z opinii swojej dzielnicy, bardzo serdecznie się 
troszczyli, żeby wszystko wypadło jak najgodniej. Gdy sobie wreszcie powiedzieli dobranoc, 
sen morzył ich na stojąco, ale mimo to odetchnęli z ulgą. Teraz już wszystko było ułożone. 
Świadkami ze strony Coupeau mieli być pan Madinier i Cacuś-Pieczeniarz; Gerwazyna miała 
mieć świadków w osobach Lorilleux i Boche'a. Nie robiąc wiele szumu i nie ciągnąc za sobą 
tłumu gapiów, mieli udać się do merostwa i do kościoła. Obie siostry nowożeńca oświadczyły 
z góry, że zostaną w domu, bo ich obecność wcale nie jest przecież konieczna. Tylko starsza 
pani Coupeau popłakała się zapowiadając, że pójdzie wcześniej i schowa się w jakimś kąciku; 
obiecali zatem zabrać ją ze sobą. Co zaś do spotkania się w pełnym gronie, to było ono 
wyznaczone na pierwszą w „Srebrnym Młynie". Stamtąd całe towarzystwo dla nabrania 
apetytu miało się udać za rogatki Saint-Denis; pojadą koleją, a wrócą sobie głównym traktem 
na piechotę. Wycieczka zapowiadała się świetnie, nie przewidywano żadnej wielkiej hulanki, 
tylko po prostu skromniutką zabawę, miłą i przyzwoitą.
W sobotę rano Coupeau zaniepokoił się przy ubieraniu, czy te dwadzieścia su, jakie ma przy 
sobie, na wszystko wystarczą. Przyszło mu na myśl, że przez grzeczność trzeba by 
poczęstować świadków szklanką wina i plasterkiem szynki, zanim pójdą na wspólną kolację. 
Poza tym mogą się zdarzyć jakieś nieprzewidziane wydatki. Stanowczo dwadzieścia su to za 
mało. Toteż odstawiwszy najpierw Klaudiusza i Stefana do pani Boche, która miała ich 
przyprowadzić wieczorem na kolację, pobiegł na ulicę Goutte-d'Or, wdrapał się na szóste 
piętro, żeby prosto z mostu poprosić szwagra o pożyczenie dziesięciu franków. Co prawda, 
nie wiedział, czy prośba ta przejdzie mu przez gardło, bo przeczuwał, jaką kwaśną minę zrobi 
Lorilleux. Ten ostatni chrząknął, twarz mu się wykrzywiła szyderczo jak u groźnego zwierza, 
ale ostatecznie wręczył gościowi dwie monety pięciofrankowe. Coupeau słyszał, jak siostra 
jego szepnęła zacisnąwszy zęby, że „to nieźle się zaczyna". Ślub w merostwie miał się odbyć 
o wpół do jedenastej. Pogoda była prześliczna, słońce lało strugami żaru na rozprażone ulice. 
Żeby nie robić z siebie widowiska, nowożeńcy, stara pani Coupeau i czterej świadkowie 
rozdzielili się na dwie grupy. Przodem szła Gerwazyna pod rękę z Lorilleux, a pan Madinier 
prowadził mamę Coupeau; o dwadzieścia kroków za nimi, chodnikiem po przeciwnej stronie 
ulicy, zdążali: Coupeau, Boche i Cacuś-Pieczeniarz. Wszyscy trzej byli w czarnych surdutach, 
szli przygarbieni, huśtali rękami; pan Boche miał na sobie żółte spodnie; Cacusiowi-
Pieczeniarzowi, pozapinanemu do ostatniego guzika, bez kamizelki, wyłaził tylko zza klapy 
rożek krawata, zwiniętego jak sznurek. Jedynie pan Madinier był we fraku, w uroczystym 
fraku z kanciastymi półami; przechodnie zatrzymywali się, żeby się przyjrzeć temu 
jegomościowi, co to prowadzi grubą mamę Coupeau w zielonym szalu i czarnym czepcu z 
czerwonymi wstęgami. Gerwazyna, bardzo pogodna, wesoła, w jaskrawoniebieskiej sukni, 
kuliła ramiona pod przyciasnym płaszczykiem, słuchając uprzejmie kpiarstw pana Lorilleux, 
który mimo upału ginął w czeluściach swej strasznie sutej jesionki; od czasu do czasu na 
zakrętach ulicy odwracała lekko w bok głowę i posyłała tkliwy uśmiech blacharzowi, który 
czuł się bardzo skrępowany w swoim nowym garniturze i cylindrze pobłyskującym w słońcu.
Chociaż szli krok za krokiem; przybyli do merostwa o dobre pół godziny za wcześnie. A 
ponieważ w dodatku mer się spóźnił, ich kolejka nadeszła dopiero koło jedenastej. Czekali 
przysiadłszy w kącie sali, przyglądając się wysokiemu sufitowi i surowym murom, 
rozmawiając po cichu między sobą; z nadmiaru grzeczności odsuwali się z krzesłami pod 
samą ścianę, ilekroć przechodził któryś z woźnych merostwa. Wszakże półgłosem wyzywali 
mera od nierobów; co tu gadać — pewnie siedział u swojej blondynki, która go nacierała 
maścią przeciw podagrze; a może nawet przepił swoją wstęgę, kto wie? Gdy jednak urzędnik 
się ukazał, powstawali z szacunkiem z krzeseł. Dano im znak, by z powrotem usiedli; musieli 
najpierw, zagubieni w ciżbie weselników, asystować przy trzech, mieszczańskich ślubach z 
pannami młodymi w bieli, ufryzowanymi dziewczątkami, druhnami w czerwonych szarfach i 
nie kończącymi się orszakami, złożonymi z panów i pań po trzydziestce; wszyscy mieli miny 
niezmiernie ceremonialne. Potem, gdy ich wezwano, ślub o mało nie został odłożony, bo 
Cacuś-Pieczeniarz gdzieś się ulotnił. Boche znalazł go na zewnątrz gmachu, na placu, 
kurzącego fajkę. Swoją drogą ładne gagatki
siedziały w całej tej budzie, zadzierało toto nosa wobec każdego, kto tylko nie miał nowych, 
jasnożółtych rękawiczek. Formalności: odczytywanie odnośnych przepisów kodeksu, 
stawianie pytań, podpisywanie aktu — wszystko to odbyło się piorunem, aż wszyscy spojrzeli 
po sobie czując się okradzeni z lwiej części ceremoniału ślubnego. Gerwazyna, oszołomiona, 
głęboko wzruszona, przyciskała chusteczkę do ust. Stara pani Coupeau płakała rzewnymi 
łzami. Sporządzony został akt w księdze, pod którym wszyscy położyli podpisy wielkimi, 
koślawymi literami, z wyjątkiem pana młodego: nakreślił on tam tylko krzyżyk ponieważ 
pisać nie umiał. Potem każdy z obecnych złożył cztery su jako ofiarę na biednych. Gdy 
woźny podał panu młodemu świadectwo ślubu. Coupeau, trącony łokciem przez Gerwazynę, 
wysupłał w końcu z kieszeni jeszcze pięć su.
Musieli porządnie wyciągać nogi, śpiesząc z merostwa do kościoła. Po drodze mężczyźni 
wstąpili na piwo; pani Coupeau i Gerwazyna piły tylko wodę z sokiem porzeczkowym. Mieli 
jeszcze przejść przez długą ulicę, gdzie słońce prażyło jak ołów i nie było ani smużki cienia. 
Kościelny czekał na nich pośrodku pustej świątyni; wepchnął ich do małej kapliczki, urągając 
z oburzeniem, że to są chyba kpiny z Pana Boga, żeby się tak spóźniać. Ksiądz przycwałował 
do ołtarza siedmiomilowymi krokami, był ponury, twarz miał chudą i wybladłą; poprzedzał 
go, drobiąc nóżkami młody kleryk w brudnej komeżce. Odprawiał mszę byle prędzej, 
połykając łacińskie zdania, odwracając się, przyklękając i rozkładając ramiona z szalonym 
pośpiechem, spoglądając przy tym z ukosa na nowożeńców i świadków. Państwo młodzi stali 
przed ołtarzem ogromnie zakłopotani, nie wiedząc, kiedy mają uklęknąć, wstać czy usiąść, 
czekali, aż im kleryk da znak. Świadkowie, pragnąc się zachować jak najprzyzwoiciej, przez 
cały czas stali, zaś mama Coupeau, której znów łzy wezbrały w oczach, płakała w książeczkę 
do nabożeństwa, pożyczoną od jednej z sąsiadek. Tymczasem zadzwoniono na południe, 
ostatnia msza się skończyła, kościół wypełnił się tupaniem zakrystianów i łoskotem 
odstawianych na miejsca krzeseł. Przed głównym ołtarzem miało się odprawiać jakieś 
uroczyste nabożeństwo, gdyż odbywały się tam przygotowania, dźwięczał młotek tapicera 
upinającego na ścianach obicia. A tymczasem w jednej z bocznych kapliczek, W kłębach 
kurzu, które się wzbijały spod miotły zamiatającego posadzkę kościelnego, ksiądz z ponurą 
twarzą składał z pośpiechem ręce na pochylonych głowach Gerwazyny i Coupeau — jakby 
ich łączył „na niby" w trakcie jakiejś przeprowadzki, w nieobecności Pana Boga, między 
jedną a drugą mszą naprawdę poważną. Gdy weselnicy po raz drugi podpisali się w księdze w 
zakrystii i gdy znaleźli się znowu w pełnym blasku słońca, przystanęli na chwilę w progu 
kruchty, oszołomieni, zdyszani do utraty tchu galopującym tempem całej uroczystości.
— Ot i po wszystkim — rzekł Coupeau śmiejąc się z przymusem.
Przestępował z nogi na nogę, nie widział w tym wszystkim nic zabawnego. Mimo to dorzucił:
— No! poszło piorunem. Odprawiają ludzi w try miga... To prawie tak jak u dentysty: nie 
zdążysz krzyknąć oj, oj! i już jesteś żonaty bez bólu;
— Tak, tak, robota — śliczności — mruczał szyderczo Lorilleux. — Trwa to wszystkiego 
pięć minut i jakoś wcale nieźle się trzyma przez całe życie... Ach! Biedaczek ten Brzdąc-
Smrodyniarz, niech go tam...
I wszyscy czterej świadkowie zaczęli klepać blacharza po ramieniu, aż się żachnął. 
Tymczasem Gerwazyna całowała się z mamą Coupeau, uśmiechniętą, choć wciąż jeszcze ze 
łzami w oczach. Odpowiadała na urywane słowa starej kobiety:
— Niech pani się nie obawia, zrobię wszystko, co będę mogła. Jeśli nie będzie nam dobrze, to 
nie z mojej winy. O! nie, na pewno nie, zanadto pragnę być szczęśliwa... A zresztą już się 
stało, prawda? Teraz rzecz moja i jego, żebyśmy się rozumieli nawzajem i żeby Jedno i drugie 
robiło, co do niego należy.
Wszyscy udali się prosto do „Srebrnego Młyna". Coupeau ujął żonę pod rękę. Śmiejąc się szli 
szybko, jakby ich coś ponosiło, wyprzedzając o dziesięć kroków resztę towarzystwa, nie 
zważając ani na domy, ani na przechodniów, ani na powozy. Ogłuszający hałas uliczny był 
dla ich uszu jak najpiękniejsza muzyka. Gdy przybyli do winiarni, Coupeau zamówił 
niezwłocznie dwa litry wina, pieczywo i szynkę w plasterkach do małego oszklonego 
gabineciku na parterze, nie prosząc ani o talerze, ani o obrus na stół — po prostu byle coś 
przegryźć na chybcika. Potem widząc, że Boche i Cacuś-Pieczeniarz objawiają wilcze 
apetyty, polecił podać trzeci litr wina i kawałek sera. Mama Coupeau nie czuła głodu, była 
zbyt jeszcze zadyszana, żeby móc jeść. Gerwazyna, która umierała z pragnienia, wypijała 
jedną szklankę wody po drugiej, ledwie zaróżowiwszy ją winem.
— To należy do mnie — powiedział Coupeau podchodząc zaraz do bufetu, gdzie zapłacił 
cztery franki pięć su.
Tymczasem dochodziła pierwsza i poczęli się zjawiać zaproszeni. Pani Fauconnier, kobieta 
tęga, piękna jeszcze, ukazała się pierwsza; była w sukni z surowego jedwabiu w kwiaty, miała 
czerwoną kokardę u szyi i czepiec uginający się od kwiatów. Następnie przyszli razem: panna 
Remanjou — szczuplutka w swej odwiecznej czarnej sukni, której (zdawało się) nie zdejmuje 
nawet do spania — i państwo Gaudron: mąż, ciężki, grubokościsty, aż brązowa marynarka 
pękała na nim przy najlżejszym ruchu, żona niesłychanie wysoka, z wydętym brzuchem 
kobiety brzemiennej; jaskrawofioletowa spódnica uwypuklała jeszcze jego okrągłość. 
Coupeau tłumaczył, że nie ma po co czekać na Umarł--w-Butach, który ma się przyłączyć do 
grona weselników w drodze do Saint-Denis.
— O! świetnie — zawołała pani Lerat wchodząc. — Zdaje się, że nas porządnie pokropi. 
Wesoło się zapowiada.
I wywabiła towarzystwo na próg winiarni, żeby pokazać chmury nadciągającej burzy, czarne 
jak atrament, które z południa napływały gwałtownie nad Paryż. Pani Lerat, najstarsza z 
trojga rodzeństwa Coupeau, była to kobieta wysoka, koścista, o typie męskim; mówiła przez 
nos, miała na sobie bardzo niegustowną, zbyt szeroką, ciemnobrązową suknię z długimi 
frędzlami; frędzle te czyniły ją podobną do chudego pudla, który dopiero co wylazł z wody. 
Wymachiwała parasolką jak kijem. Ucałowała się z Gerwazyna na powitanie i znów podjęła:
— Nie możecie sobie państwo wyobrazić, na ulicy upał piecze po prostu w twarz... Jakby kto 
przytykał ogień do skóry.
Wszyscy na wyścigi poczęli oznajmiać, że przewidywali burzę już od dawna. Po wyjściu z 
kościoła pan Madinier od razu spostrzegł, co się święci. Lorilleux opowiadał, że odciski już 
od trzeciej nad ranem nie dawały mu spać. Zresztą, to nie mogło się skończyć inaczej; już od 
trzech dni upały były naprawdę nieznośne.
— O! pewnie będzie lało — powtarzał Coupeau stojąc przy drzwiach i ogarniając niebo 
zaniepokojonym wzrokiem. — Czekamy jeszcze na moją siostrę, ale jak tylko ona nadejdzie, 
ruszamy.
Pani Lorilleux istotnie się spóźniała. Pani Lerat wstępowała po nią przed chwilą, ale zastała ją 
dopiero przy sznurowaniu gorsetu, więc się pokłóciły. Długonoga wdowa szepnęła jeszcze do 
ucha bratu:
— Zostawiłam ją. Ależ ma humorek... coś okropnego. Zobaczysz, jaką będzie miała minę.
I weselnicy musieli jeszcze kwadrans czekać cierpliwie, drepcąc w miejscu w ciasnej 
winiarni, popychani, trącani łokciami w ciżbie mężczyzn, którzy przychodzili na lampkę wina 
przy bufecie. Co chwila to pan Boche, to pani Fauconnier, ~ to Cacuś-Pieczeniarz odłączali 
się od towarzystwa i wychodzili za próg, spoglądając na niebo. Deszcz wcale nie padał, ale 
się ściemniło; podmuchy wiatru podrywały z ziemi białe kłęby kurzu. Przy pierwszym 
grzmocie panna Remanjou przeżegnała się. Oczy wszystkich podniosły się z niepokojem ku 
okrągłemu zegarowi nad lustrem: była już druga za dwadzieścia.
— Niech was diabli... — zawołał Coupeau. — Ot, anioły już płaczą.
Gwałtowna ulewa zamiatała ulicę; kobiety uciekały unosząc obiema rękami spódnice. 
Właśnie w czasie tej pierwszej fali deszczu nadeszła wreszcie pani Lorilleux, zziajana, 
wściekła, borykając się w progu z parasolem, który nie chciał się zamknąć.
— Widzieliście państwo coś podobnego? — wyjąkała. — Złapało mnie tuż przed bramą. 
Miałam chęć wrócić na górę i rozebrać się. To byłoby grubo mądrzejsze... Ach! prześliczne 
wesele. A przecież mówiłam. Chciałam, żeby wszystko odłożyć do następnej soboty. No i 
pada, ponieważ nie usłuchano mojej rady. Tym lepiej. Niech sobie leje a leje!.
Coupeau próbował ją uspokoić, ale kazała mu iść precz. Chyba nie on kupi jej nową suknię, 
jeśli ta się dziś zniszczy. A suknia była z czarnego jedwabiu; pani Lorilleux wprost dusiła się 
w niej: stanik był za ciasny, dziurki od guzików pękały, uwierało ją pod pachami; spódnica, w 
której wyglądała jak w futerale, tak obciskała jej uda, że ledwie mogła stąpać malutkimi 
kroczkami. Mimo to panie przyglądały się jej z zaciętymi ustami, podziwiając z zazdrością jej 
toaletę. Wydawało się, że nie zauważa wcale Gerwazyny, która siedziała obok mamy 
Coupeau. Przywołała męża, poprosiła go o chusteczkę i zaczęła w kąciku jak najstaranniej 
ścierać z jedwabiu jedną kropelkę deszczu po drugiej.
Tymczasem ulewa raptownie ustała. Zrobiło się jeszcze ciemniej, prawie jak noc, sina noc, 
którą przecinały jaskrawe błyskawice: Cacuś-Pieczeniarz powtarzał ze śmiechem, że to księże 
sutanny suszą się na niebie. Burza wybuchła ze wzmożoną gwałtownością. Mężczyźni, stojąc 
przy drzwiach, przyglądali się burej zasłonie ulewy, wezbranym rynsztokom, trąbom wodnej 
kurzawy, które się wzbijały z pluskających kałuż. Kobiety siedziały zalęknione, zasłaniając 
sobie rękami oczy. Rozmowy się urwały, nikomu głos nie mógł przejść przez gardło. Z 
dowcipu Boche a na temat piorunów: że to święty Piotr kicha w niebie, nikt się nie śmiał. Ale 
gdy grzmoty stały się coraz rzadsze i cichły w oddali, towarzystwo zaczęło się znów 
niecierpliwić, złościło
się na burzę, klnąc i wygrażając pięściami chmurom. Niebo zrobiło się teraz popielate, padał 
drobny deszczyk, jakby zanosiło się na długą pluchę.
— Jest już po drugiej — zawołała pani Lorilleux. — Przecież nie możemy tu zostać na noc.
Gdy panna Remanjou zaproponowała, żeby mimo wszystko jechać za miasto i tam w razie 
potrzeby schronić się przed deszczem w rowie fortecznym, weselnicy się oburzyli: drogi 
ładnie muszą wyglądać, nie mogliby nawet usiąść nigdzie na trawie; a poza tym nie wygląda, 
żeby ulewa już się skończyła, może jeszcze zacząć lać od nowa. Coupeau, który ścigał oczami 
jakiegoś zmoczonego do suchej nitki robotnika, idącego sobie najspokojniej po deszczu, 
mruknął:
— Jeżeli to bydlę Umarł-w-Butach czeka na nas za rogatkami Saint-Denis, porażenia od 
słońca nie dostanie.
Wszyscy się roześmieli, ale byli w coraz gorszych humorach. To już się stawało śmiertelnie 
nudne. Należało powziąć jakąś decyzję. Chyba nie mają zamiaru na próżno wytrzeszczać 
oczu na siebie do samej kolacji? I przez cały kwadrans, ponieważ uporczywa ulewa trwała, 
wszyscy suszyli sobie głowy, co robić dalej. Cacuś-Pieczeniarz proponował, żeby zagrać w 
karty; Boche, figlarny z cicha pęk, oświadczył, że zna pewną grę, bardzo ucieszrią — grę „w 
spowiednika"; pani Gaudron namawiała, żeby iść na grzanki z cebulą do knajpy przy szosie 
Clignancourt; pani Lerat chciała, żeby ktoś opowiadał anegdoty; Gaudron bynajmniej się nie 
nudził, dobrze mu tu było, proponował tylko, żeby co prędzej siadać do stołu. Każda 
propozycja wywoływała dyskusję, budziła sprzeciwy: to głupie, od tego wszyscy 
pousypialiby z nudów, patrzyliby na nich wszystkich jak na smarkaczy. A kiedy Lorilleux, 
chcąc z kolei wysunąć własny projekt, przedstawił plan bardzo prosty: przechadzkę po 
zamiejskich bulwarach aż do cmentarza Pere-Lachaise, gdzie można by zwiedzić grobowiec 
Heloizy i Abelarda, jeśliby był na to czas — pani Lorilleux, nie panując już nad sobą, 
wybuchła. Ona, osobiście, zmyka stąd na cztery wiatry. Ma już tego wszystkiego dosyć. Czy 
to jakieś kpiny z ludzi? To ona się ubrała i mokła po drodze po to, żeby siedzieć w dusznej 
winiarni? Nie, nie, ma już takiego wesela po dziurki od nosa, woli siedzieć w domu. Coupeau 
i Lorilleux musieli zagrodzić jej drogę, ale kobieta powtarzała uparcie:
— Dajcie mi wyjść. Powtarzam wam, że ja sobie stąd idę.
Mężowi udało się ją w końcu ułagodzić; Coupeau podszedł do Gerwazyny, która przez cały 
czas siedziała spokojnie w jakimś kącie, rozmawiając z teściową i panią Fauconnier:
— A co by pani, właśnie pani, proponowała? — zapytał nie mając jeszcze odwagi mówić jej 
przez „ty".
—O, ja z góry zgadzam się na wszystko — odpowiedziała śmiejąc się. — Mnie łatwo 
dogodzić. Chodźmy stąd albo zostańmy, wszystko mi jedno. Jest mi bardzo dobrze, niczego 
mi więcej nie trzeba.
Istotnie, całą jej twarzyczkę rozświetlała spokojna radość. Gdy zaproszeni poczęli się 
schodzić do winiarni, dla każdego znajdowała zaraz jakieś miłe słowo, które wypowiadała 
głosem przyciszonym i drżącym ze wzruszenia, wciąż czujna, żeby nie uwikłać się w jakąś 
zwadę. W czasie burzy siedziała z utkwionymi w jedno miejsce oczami, jakby światła 
nagłych błyskawic ukazywały jej rzeczy niezmiernie poważne gdzieś tam, w oddali, w 
przyszłości.
Tylko pan Madinier nie wysunął jeszcze od siebie żadnej propozycji. Stał oparty o bufet, poły 
fraka odchyliły mu się na boki; zachowywał wyniosłą godność pryncypała prychając tylko i 
tocząc wkoło wyłupiastymi oczami.
— Mój Boże! — powiedział. — Można by pójść do muzeum...
I pogładził się po brodzie, czekając z przymrużonymi oczami na odzew towarzystwa.
— Są tam pomniki starożytności, wizerunki, malowidła i wiele innych rzeczy. To bardzo 
pouczające... Pewnie nikt z państwa tam jeszcze nie był. O! to warto obejrzeć przynajmniej 
raz.
Weselnicy zaczęli pytająco spoglądać wzajem na siebie. Nie, Gerwazyna w muzeum jeszcze 
nigdy nie była; pani Fauconnier też nie; ani Boche, ani nikt z reszty towarzystwa. Coupeau 
przypomniał sobie, że zachodził tam kiedyś w jakąś niedzielę, ale nic więcej nie pamiętał. 
Wahano się jednak, dopiero pani Lorilleux, na której pełna godności postawa pana Madinier 
wywierała wielkie wrażenie, uznała propozycję za nader odpowiednią i godną przyjęcia. 
Ponieważ każdy poświęcił już cały swój dzień; ubrał się, więc warto zwiedzić coś. 
kształcącego. Wszyscy przytaknęli. A ponieważ deszcz ciągle jeszcze kropił, wypożyczono 
od właściciela winiarni parę starych parasoli — niebieskich, zielonych, brązowych — 
pozostawionych tu ongi przez jakichś; gości, i wyruszono w drogę do muzeum.
Weselnicy skręcili na prawo, schodząc w dół przedmieściem Saint-Denis ku Paryżowi. 
Coupeau i Gerwazyna szli znowu na czele, prawie biegli, prześcigając pozostałych. Pan 
Madinier prowadził teraz pod rękę panią Lorilleux (mama Coupeau została w winiarni ze 
względu na swoje nogi), zanimi podążali: Lorilleux z panią Lerat, Boche z panią Fauconnier, 
Cacuś-Pieczeniarz z panna Reman-
jou, wreszcie państwo Gaudron. Wszystkich razem było dwanaścioro; tworzyli na chodniku 
niczego sobie korowód.
— O! my nie mamy z tym nic wspólnego, przysięgam panu — tłumaczyła pani Lorilleux 
panu Madinier. — Nie wiemy, gdzie ją sobie wynalazł, albo raczej wiemy aż za dobrze; ale 
nie do nas należy poruszać te sprawy, prawda?... Mój mąż musiał kupować obrączkę. Dziś 
rano, ledwieśmy z łóżka wstali, trzeba im było pożyczyć dziesięć franków, bo inaczej 
wszystko z miejsca wzięłoby w łeb..-. Co to za panna młoda, co na wesele nie sprowadziła 
choćby jednej osoby z rodziny! Podobno ma w Paryżu siostrę, która prowadzi gdzieś 
wędliniarnię. Skoro tak, to dlaczego jej nie zaprosiła?
Przerwała, żeby wskazać na Gerwazynę, która, ponieważ chodnik stawał się pochyły, mocno 
kulała.
— Niech pan spojrzy. Że też takie rzeczy są dopuszczalne. Och! ta Kuśtyk-tyk.
I to przezwisko „Kuśtyk-tyk" obiegło całe towarzystwo. Lorilleux szydził utrzymując, że tak 
właśnie trzeba ją nazywać, ale pani Fauconnier stawała w obronie Gerwazyny: nie mają racji, 
że się z niej wyśmiewają, kobieta z niej jak szczere złoto i kiedy trzeba, potrafi z robotą 
uwinąć się w mig. Pani Lerat, mająca zawsze na podorędziu mnóstwo sprośnych aluzyj, 
nazywała nogę panny młodej „wabikiem miłosnym" i dodawała, że wielu mężczyzn to lubi, 
nie chciała jednak wdawać się w bliższe wyjaśnienia.
Weselnicy, wydostawszy się z ulicy Saint-Denis, ruszyli w poprzek przez bulwar. Przystanęli 
na chwilę przed falą pojazdów, po czym zdecydowali się zejść na jezdnię, którą nawałnica 
zmieniła w jedną wielką kałużę błota. Ulewa znów się wzmagała, weselnicy pootwierali 
parasole; pod tymi parasolami o żałosnym, staromodnym wyglądzie, chwiejącymi się w 
rękach mężczyzn, kobiety podkasywały spódnice i orszak w rosnących między pojedynczymi 
parami odstępach rozciągnął się po błocie, zajmując całą ulicę od chodnika do chodnika. 
Jakichś dwóch łobuzów obrzuciło weselników wyzwiskami; poczęli się zbiegać przechodnie; 
sklepikarze z rozbawionymi minami wspinali się na palce za szybami wystaw. Wpośród 
rojącego się tłumu kolejne pary orszaku odcinały się od szarego; lśniącego wilgocią tła 
bulwaru jaskrawymi plamami: niebieska suknia Gerwazyny, suknia pani Fauconnier z 
surowego jedwabiu z deseniem w kwiaty, kanarkowe spodnie Boche a. Sztywność odświętnie 
postrojonych panów nadawała jakiś krotochwilny, maskaradowy wygląd wyświeconemu 
surdutowi Coupeau i frakowi pana Madinier o kanciastych połach, a wykwintna toaleta pani 
Lorilleux, frędzle pani Lerat i pomięte halki panny Remanjou tworzyły rewię mód różnych 
czasów, jak ruchomy szereg manekinów przyodzianych w lombardowy luksus biedoty. Ale 
wesołość wzbudzały przede wszystkim kapelusze panów, staroświeckie kapelusze utrzymane 
jednak w dobrym stanie, zmatowiałe w ciemności szaf, o pełnych komizmu kształtach:
o główkach wysokich, rozszerzonych u dołu i spiczasto zakończonych, nadzwyczajnych, to 
pozawijanych, to płaskich, to znów zbyt szerokich albo zbyt wąskich. Śmiechy jeszcze się 
wzmogły, gdy nadeszła zamykając korowód — niby ostatni aktor widowiska — pani 
Gaudron, gręplarka, w jaskrawofioletowej sukni, dźwigająca swój olbrzymi, wysunięty 
daleko do przodu brzuch kobiety ciężarnej. Niemniej weselnicy wcale nie przyśpieszali 
kroku, byli jak naiwne dzieci szczęśliwi, że na nich patrzą,
i ubawieni żartami rzucanymi pod ich adresem. —Patrz, to panna młoda —zawołał jeden z 
uliczników wskazując na panią Gaudron. — Ojj nieszczęście, cesarskie cięcie murowane...
Całe towarzystwo wybuchnęło śmiechem. Cacuś- Pieczeniarz odwracając się powiedział, że 
łobuziak trafił w samo sedno. Gręplarka śmiała się najgłośniej, po prostu pokładała się ze 
śmiechu, utrzymując, że nie przynosi jej to żadnej ujrny, przeciwnie: niejedna z tych dam, 
które przechodziły obok i obrzucały ją kosym spojrzeniem, chciałaby być w jej stanie.
Orszak zapuścił się w ulicę Clery, następnie skręcił w ulicę du Mail. Na placu Zwycięstwa 
zatrzymano się: pannie młodej rozsupłało się sznurowadło u lewego bucika; gdy je 
zawiązywała u stóp posągu Ludwika XIV, pary stłoczyły się za nią w oczekiwaniu, 
pokpiwając sobie ze skrawka łydki, który się jej odsłonił. Wreszcie, zeszedłszy w dół ulicą 
Croix-des-Petits-Champs, weselnicy przybyli do Luwru. 
Pan Madinier grzecznie poprosił, by mu pozwolono stanąć na czele.
Gmach to olbrzymi, można w nim zabłądzić; on zaś skądinąd zna te piękne zakątki, bo 
przychodził tu często z pewnym artystą, chłopcem bardzo rozgarniętym, u którego jedna z 
wielkich firm przemysłu tekturowego zakupywała rysunki i reprodukowała je na wyrabianych 
przez siebie pudełkach. Na parterze, gdy weselnicy zapuścili się w głąb muzeum sztuki 
asyryjskiej, przejął wszystkich leciutki dreszczyk. Do licha, nie było tu gorąco; zupełnie jak w 
piwnicy. I powoli, parami, zadzierając do góry brody i mrugając powiekami, orszak zaczął 
posuwać się naprzód wśród kamiennych kolosów, wśród milczących bóstw z czarnego 
marmuru, zastygłych w hieratycznej sztywności, wśród potwornych zwierząt, półkocic-
półkobiet
o martwych twarzach, wzdętych wargach i kościstych nosach. Wszystko to wydawało się 
weselnikom wprost szkaradne: w dzisiejszych czasach rzeźbiarze o wiele piękniej pracują w 
kamieniu. Fenickie litery jakiegoś. napisu wprawiały ich w osłupienie: to niemożliwe, nikt 
nigdy nie odczytał tych niepojętych znaków. Ale pan Madinier, który wraz z panią Lorilleux 
znajdował się już na podejściu pierwszego piętra, wzywał ich wołając ku nim spod sklepienia:
— Chodźcież nareszcie. Te machiny to nie takiego... To, co jest na piętrze, to dopiero godne 
widzenia.
Surowość nagich, kamiennych schodów napełniła ich powagą. Na widok wspaniałego 
woźnego w czerwonej kamizelce i liberii obszytej złotym galonem, który jak gdyby czekał na 
nich na półpiętrze, wzruszenie ich wzrosło w dwójnasób. Jak najciszej stąpając po stopniach, 
z namaszczeniem wkroczyli do galerii sztuki francuskiej.
Z oczami pełnymi blasku pozłacanych ram poczęli się nieprzerwanie przesuwać przez 
amfiladę małych saloników, spoglądając przelotnie na obrazy, których było zbyt wiele, by 
móc przyjrzeć się im dokładnie. Przed każdym z nich trzeba by spędzić z godzinę, jeśli 
chciało się go zrozumieć. Ileż tu tych obrazów, psiakość! po prostu nie. widać końca. Są 
pewnie między nimi i takie, co kosztują grube pieniądze. Naraz, już na samym krańcu, pan 
Madinier zatrzymał ich przed Tratwą Meduzy i wyjaśnił im temat obrazu. Wszyscy umilkli, 
przejęci i nieruchomi. Gdy ruszyli w dalszą drogę, Boche streścił uczucia wszystkich: to było 
coś w sam raz dla nich.
W galerii Apollina podziw całego towarzystwa wzbudziła przede wszystkim posadzka, 
lśniąca, wypolerowana jak lustro, w której odbijały się nogi ławeczek. Panna Remanjou 
przymknęła oczy, bo wydawało się jej, że stąpa po wodzie. Wołano na panią Gaudron, żeby 
ze względu na swój stan płasko stawiała stopy. Pan Madinier pragnął im pokazać złocenia i 
malowidła stropu, ale na próżno wykręcali sobie szyje, i tak nie rozróżniali szcze gółów. 
Zanim więc weszli do salonu czworobocznego, jeszcze tylko wskazał im ręką na jedno z 
okien i powiedział:
— To jest balkon, z którego Karol IX strzelał do ludu.
Zarazem jednak czujnym okiem ogarniał cały orszak i gdy tylko ostatnia para znalazła się 
pośrodku salonu czworobocznego, gestem polecił wszystkim zatrzymać się. — Tutaj znajdują 
się same arcydzieła — szepnął półgłosem, jak w kościele. Weselnicy poczęli obchodzić w 
krąg salon. Gerwazyna zapytała, jaka jest treść Godów w Kanie; to głupie, że na ramach nie 
wypisują treści obrazów. Coupeau przystanął przed Giocondą i odkrył, że jest ona podobna do 
jednej z jego ciotek. Boche i Cacuś-Pieczeniarz podrwiwali z nagich kobiet, pokazując je 
sobie nawzajem ukradkowymi spojrzeniami; zwłaszcza na widok ud Antiopy ciarki przeszły 
im po grzbietach z zachwytu. Wreszcie ostatnia para orszaku: małżonkowie Gaudron —. on z 
rozdziawionymi ustami, ona z rękami złożonymi na brzuchu — w niemym podziwie i 
rozczuleniu stali jak wryci przed Najświętszą Panną Murilla, pochłaniając obraz oczami. 
Gdy weselnicy obeszli już salon wokoło, pan Madinier zaproponował, żeby tę okrężną 
przechadzkę rozpocząć od nowa: gra warta jest świeczki. Najgorliwiej zajmował się panią 
Lorilleux, jako że była w jedwabnej sukni; ilekroć go o coś pytała, odpowiadał jej z 
niezmienną powagą i wielką pewnością siebie. Gdy objawiła zainteresowanie dla kochanki 
Tycjana, w której żółtych włosach znalazła podobieństwo do swoich, pan Madinier oznajmił, 
że jest to Piękna Ferroniera, jedna z kochanek Henryka IV, bohaterka dramatu granego w 
teatrze Ambigu.
Następnie weselnicy zapuścili się w długą galerię, poświęconą malarstwu szkoły włoskiej i 
flamandzkiej. Znowu obrazy, wciąż obrazy: wizerunki świętych, portrety mężczyzn i kobiet o 
twarzach nieodgadnionych, krajobrazy zupełnie sczerniałe, pożółkłe kształty zwierząt, 
bezładne stłoczenie ludzi i przedmiotów; jaskrawość skłóconych barw zaczynała przyprawiać 
widzów o ciężki ból głowy. Pan Madinier nic już nie mówił, tylko wolno wiódł orszak 
naprzód; weselnicy składnie stąpali jego śladem, z powykręcanymi szyjami i błędnym 
wzrokiem. Całe stulecia historii sztuki przesuwały się przed oczyma tych ludzi strwożonych 
własną niewiedzą — subtelna oschłość prymitywów, wspaniałości Wenecjan, tryskające 
życiem i światłem obrazy Holendrów. Ale co interesowało ich najbardziej, to kopiści i ich 
sztalugi porozstawiane wśród tłumu zwiedzających, których obecność wcale nie krępowała 
zajętych pracą malarzy. Uderzył ich zwłaszcza widok jakiejś starej damy, która z olbrzymim 
pędzlem stała na szczycie wysokiej drabiny i zamalowywała czystym błękitem ogromnych 
rozmiarów płótno. Snadź rozeszła się jednak zwolna po salach wieść, że muzeum zwiedza 
jakiś orszak weselny, bo zaczęli się zbiegać malarze z roześmianymi od ucha do ucha 
twarzami; co ciekawsi goście zawczasu rozsiadali się na ławeczkach, by być świadkami 
uroczystego przejścia orszaku, a dozorcy zagryzali wargi, żeby się powstrzymać od cisnących 
się im na usta dowcipów. Weselnicy, pomęczeni i nie tak już przejęci szacunkiem, wlekli za 
sobą ciężko podkute buciska, tłukli podeszwami o dźwięczne posadzki z tupotem stada bydła 
w rozsypce, puszczonego samopas w obręb tych sal pełnych surowej czystości i skupienia.
Pan Madinier umilkł zachowując na sam ostatek najsilniejsze wrażenie. Podszedł prosto do 
Kiermaszu Rubensa i w dalszym ciągu słowem się nie odezwał, tylko łypnął swawolnie 
okiem, wskazując na malowidło. Panie, ledwie poprzytykały nosy do płótna, poczęły 
wydawać stłumione okrzyki; gdy się poodwracały, twarze miały ciemnopąsowe. Mężczyźni 
nie pozwalali im się odsunąć od obrazu i sypiąc żarcikami, wyszukiwali na nim co 
sprośniejsze szczególiki.
— No! patrzcie, patrzcie... — powtarzał Boche. — To warte grube pieniądze. O! tutaj jest 
jeden, co rzyga. A tu inny siusia sobie na zieloną trawkę. A tu... o! tu jeden taki, co... a to 
świntuchy, nie ma co.
— Chodźmy już stąd! — powiedział pan Madinier nie posiadając się z uciechy na widok 
wywartego przez siebie wrażenia. — W tej części gmachu nie ma nic więcej godnego 
widzenia.
Weselnicy, ruszywszy z powrotem drogą, którą przybyli, przeszli ponownie poprzez salon 
czworokątny i galerię Apollina. Pani Lerat i panna Remanjou zaczęły się uskarżać, że im nogi 
w tułów powrastały. Ale fabrykant pudełek chciał jeszcze pokazać państwu Lorilleux 
starożytne klejnoty. To jest tuż obok, w zakamarkach jednej takiej małej salki, gdzie on by 
trafił z zawiązanymi oczami. Jednak omylił się, bo zbłądził i wlókł weselników przez siedem 
czy osiem długich galerii, opustoszałych i wyziębionych, umeblowanych wyłącznie 
surowymi, oszklonymi szafami, w których nie kończącym się rzędem ustawione były 
poszczerbione naczynia i ogromnie szpetne figurki. Weselnicy dygotali z zimna i nudzili się 
setnie. Potem, gdy zaczęli się oglądać za wyjściem, popadli między kolekcje rysunków. 
Znowu się rozpoczęła długotrwała, beznadziejna ganianina, a tu ciągle salony za salonami i 
nic w nich zabawnego, tylko rysunki i rysunki, zagryzmolone kartki papieru porozwieszane 
za szkłem. Pan Madinier stracił głowę, a za nic nie chcąc przyznać się, że pobłądził, zabrnął 
na jakieś schody i powlókł weselników na wyższe piętro. Teraz szlak ich prowadził przez 
muzeum marynarki, między modelami przyrządów okrętowych i armat, map plastycznych i 
statków wielkości zabawek. Natrafili na jakieś inne schody, ale dotarli do nich dopiero po 
kwadransie, bo były bardzo daleko. Zeszedłszy po owych schodach, znaleźli się znowu w 
labiryncie sal z rysunkami. Wtedy, ogarnięci rozpaczą, zaczęli się toczyć z jednej sali do 
drugiej, prąc na oślep przed siebie; pojedyncze pary, zachowując stały porządek, deptały po 
piętach panu Madinier, który ocierał pot z czoła i wytrącony zupełnie z równowagi urągał na 
administrację, obwiniając ją, że pozmieniała wyjścia. Dozorcy i goście muzealni, koło 
których weselnicy przechodzili, spoglądali na nich wzrokiem pełnym zdumienia. W niespełna 
dwadzieścia minut ujrzano ich ponownie w salonie czworokątnym, w galerii malarstwa 
francuskiego, koło witryn, w których drzemią bożkowie Wschodu. Już chyba nigdy stąd się 
nie wydostaną. W całkowitym upadku ducha i z poprzetrącanymi nogami weselnicy parli z 
niesamowitym hałasem przed siebie, pozostawiając daleko w tyle brzuszysko pani Gaudron.
— Zamykamy! Zamykamy! — rozlegały się potężne głosy dozorców.
Orszak weselny omal nie został uwięziony w muzeum. Dopiero jeden z dozorców musiał 
wysforować się na czoło i doprowadził pary do drzwi wyjściowych. Na dziedzińcu Luwru, po 
odebraniu z szatni parasoli, weselnicy wreszcie odetchnęli. Pan Madinier odzyskał zwykłą 
pewność siebie; stwierdził, że niesłusznie postąpił nie skręciwszy w odpowiedniej chwili w 
lewo: teraz dobrze sobie przypomina, że klejnoty mieszczą się na lewo. Wszyscy zresztą 
udawali, że zwiedzenie Luwru dało im dużo zadowolenia.
Biła czwarta. Do kolacji pozostawało jeszcze dwie bite godziny, które trzeba było czymś 
zapełnić. Postanowiono przejść się dla zabicia czasu po mieście. Damy, bardzo pomęczone, 
miały wielką ochotę gdzieś usiąść, ale ponieważ nikt nie zapraszał na poczęstunek, wszyscy 
ruszyli w dalszą drogę wzdłuż nadbrzeża. Zaskoczyła tam weselników nowa fala deszczu tak 
rzęsistego, że parasole nie były w stanie ochronić strojów dam przed zmoknięciem. Pani 
Lorilleux, której każda kropelka deszczu spadającego na suknię rozkrwawiała serce, 
zaproponowała, żeby poszukać schronienia pod mostem Królewskim, grożąc zresztą, że jeśli 
pozostali goście nie udadzą się za nią, zejdzie tam sama jedna. Tak tedy orszak weselny 
znalazł się pod mostem Królewskim. Wszyscy poczuli się tam jak w raju. Okazało się, że był 
to pomysł, można by powiedzieć, po prostu nieoceniony. Damy rozpostarły chusteczki na 
bruku i pousiadały na nich z rozsuniętymi kolanami, skubiąc oburącz źdźbła trawy 
wyrastającej spomiędzy głazów i spoglądając na czarny nurt rzeki, tak jakby były gdzieś na 
wsi. Mężczyźni zabawiali się wydając jak najdonośniejsze okrzyki, które odbijały się echem 
od przeciwległego filaru mostu; Boche i Cacuś-Pieczeniarz na przemiany urągali pustej 
przestrzeni krzycząc, ile im sił starczyło: „Świnia!" i śmieli się do rozpuku, gdy echo 
przynosiło im ten rzucony w próżnię wymysł z powrotem; następnie, kiedy już pochrypli, 
brali płaskie kamyki i puszczali nimi „kaczki" na wodzie. Deszcz przestał lać, ale było tu tak 
dobrze, że nikomu nie przyszło na myśl odchodzić. Fale Sekwany niosły ze sobą płachty 
tłuszczu, zbutwiałe korki, obierzyny jarzyn, kupy śmieci, które wir powstrzymywał na chwilę 
na niepokojącej powierzchni wody, zupełnie omroczonej cieniem mostowego sklepienia. Z 
góry zaś dobiegał grzmot toczących się . po moście omnibusów i dorożek, zgiełk ciżby 
ulicznej Paryża, którego tylko dachy widać stąd było na prawo i na lewo niby z głębi jakiejś 
nory. Panna Remanjou wzdychała; gdyby było zielono, wszystko to — mówiła — 
przypominałoby jej pewien zakątek nad Marną, gdzie bawiła około roku 1817 z pewnym 
młodym człowiekiem, którego dotąd jeszcze opłakuje.
W końcu jednak pan Madinier dał sygnał do wyruszenia. Weselnicy przecięli Ogród 
Tuileryjski, przedzierając się przez mrowie małego, dziecięcego ludku, który swymi kółkami 
do gry w serso i piłkami popsuł ład orszaku. Gdy wreszcie wesele stanęło na placu Vendóme i 
przyglądało się kolumnie, panu Madinier przyszło na myśl, żeby zgotować przyjemność 
paniom: zaproponował im wejście na szczyt kolumny, żeby stamtąd obejrzeć Paryż. 
Propozycja jego wzięta została za doskonały żart. Tak, tak, warto by wdrapać się tam na górę, 
potem przez długi czas byłoby z czego się śmiać. Zresztą, to wcale ciekawa rzecz dla osób, 
które przez całe życie chadzają tylko po solidnej, równo ubitej ziemi.
— Że też pan przypuszcza, że ta Kuśtyk-tyk odważy się zapuścić do środka z tą swoją kulawą 
nogą! — szepnęła pani Lorilleux.
— Co do mnie, to chętnie bym weszła na górę — powiedziała pani Lerat — byleby zaraz za 
mną nie szedł żaden z mężczyzn.
I wesele zaczęło się wspinać. Cała dwunastka wdrapywała się po wąskich spiralnych 
schodach, potykając się o wydeptane stopnie i trzymając się ścian. Gdy zaległa ciemność już 
zupełna, zrobiła się kupa śmiechu. Damy pokrzykiwały z cicha. Panowie łaskotali je, 
szczypali w łydki. Ale one zachowywały się jakby nigdy nic — jakby przypuszczały, że to 
myszy tak swawolą. Zresztą figle te nie miały żadnych następstw: mężczyźni potrafili się 
utrzymać w granicach przyzwoitości. Potem Boche puścił żarcik, który powtarzało po nim 
całe towarzystwo. Wołano na panią Gaudron — jak gdyby zgubiła się gdzieś po drodze — i 
pytano, czy schody nie za ciasne są na jej brzuch. Bo pomyśleć tylko: gdyby tak uwięzła 
gdzieś na tych schodach, nie mogąc ruszyć w górę ani w dół, zatkałaby przejście i nie 
wiadomo by było, jak się z tej dziury wydostać. Robiono sobie pośmiewisko z tego brzucha 
kobiety ciężarnej i wyrażano swoją wesołość tak żywiołowo, że aż cała kolumna się trzęsła. 
Następnie 3oehe — już u szczytu rozbawienia — oświadczył, że zestarzeje się w tej 
kominowej rurze: to się chyba nigdy nie skończy, czy nie zajdą przypadkiem do nieba? I 
próbował przestraszyć panie, krzycząc, że się schody ruszają. Coupeau wcale się nie odzywał; 
szedł tuż za Gerwazyną obejmując ją wpół i czuł, jak osuwa mu się w ramiona. Toteż gdy 
znienacka cały korowód wydostał się znowu na światło dzienne, zajęty był właśnie 
całowaniem jej w szyję. 
— No, ślicznie się zachowujecie; nie krępujcie się oboje — ze zgorszoną miną powiedziała 
pani Lorilleux.
Cacuś-Pieczeniarz wyglądał na rozsierdzonego; przez zaciśnięte zęby powtarzał: 
— Ależ robiłeś hałas tym swoim cmokaniem. Nie mogłem nawet stopni przeliczyć.
Tymczasem pan Madinier, stojący już na platformie, zaczął pokazywać pojedyncze gmachy. 
Pani Fauconnier i panna Remanjou za nic na świecie nie chciały opuścić schodów: sama myśl 
o bruku tam, na dole, przyprawiała je o zawrót głowy; odważyły się jedynie zerknąć okiem 
spoza małych drzwiczek w tę i w tamtą stronę. Więcej odwagi okazała pani Lerat, która 
okrążyła wąską galeryjkę lepiąc się do brązowej kopuły. Było to przecież, bądź co bądź, 
diablo emocjonujące, gdy się pomyślało, że dość przełożyć nogę przez barierę... To by 
dopiero było koziołkowanie, święty Boże! Mężczyźni, trochę przybladli, rozglądali się po 
placu. Wydawało się im, że są zawieszeni w powietrzu, oddzieleni od wszystkiego. Nie, 
stanowczo, od tego mróz bebechy przenika. Dlatego też pan Madinier zalecił podnosić oczy i 
patrzeć jak najdalej przed siebie, zapobiega to zawrotom głowy — po czym w dalszym ciągu 
pokazywał palcem Pałac Inwalidów, Panteon, Notre-Dame, wieżę św. Jakuba, wzgórze 
Montmartre u Pani Lorilleux strzeliło coś do głowy, żeby zapytać, czy widać stąd zakład tego 
kupca na bulwarze Chapelle, gdzie miało się odbyć weselne przyjęcie — winiarnię „Srebrny 
Młyn". Przez dziesięć minut wszyscy szukali, dochodziło nawet do sprzeczek: każdy 
umieszczał ową winiarnię w innej okolicy. A wokoło Paryż rozpościerał swój szary nieobjęty
obszar, niebieskawy na krańcach, ukazywał swe głębokie doliny i morze dachów, toczące się 
po ich zboczach. Cały prawy brzeg pogrążony był w cieniu, spowity w łachmany wielkiej, 
miedzianej chmury; na krawędzi tej chmury, obrębionej złotymi frędzlami, wypływało 
szerokie pasmo promieni i w tysiącach szyb na lewym brzegu rozniecało migocące iskry, 
świetlistym konturem odcinając ten kąt miasta od przeczystego nieba, wymytego przez burzę.
— Szkoda było zachodu z tym całym gramoleniem się tu na górę po to, żebyśmy sobie teraz 
nosy poobtłukiwali — rzekł Boche wściekły, ruszając schodami w dół.
Weselnicy schodzili milczący i nadąsani; słychać było tylko gwałtowny tupot butów po 
stopniach. Na dole pan Madinier chciał płacić. Ale sprzeciwił się temu Coupeau, czym 
prędzej wciskając dozorcy w dłoń dwadzieścia cztery su — po dwa su za osobę. Było prawie 
wpół do szóstej: zostawało tyle właśnie czasu, ile trzeba było na powrót. Wracano bulwarami 
i przedmieściem Poissonniere. Coupeau jednak był zdania, że przechadzka nie może się 
skończyć w ten sposób, i gwałtem wciągnął całe towarzystwo do jakiejś winiarni, gdzie 
wypito po kieliszku wermutu.
Kolacja była zamówiona na godzinę szóstą. Od dwudziestu minut w „Srebrnym Młynie" 
czekano na weselników. Pani Boche, która obowiązki dozorczyni domu powierzyła znajomej 
lokatorce, rozmawiała z mamą Coupeau w salonie na pierwszym piętrze, gdzie nakryte już 
było do stołu, a para urwisów, Klaudiusz i Stefanek, których dozorczyni przyprowadziła ze 
sobą, zabawiała się biegając pod stołem między bezładnie porozstawianymi krzesłami. 
Gerwazyną zaraz, jak tylko weszła, zauważyła malców, których od samego rana nie widziała; 
wzięła ich na kolana, tuliła i obsypywała siarczystymi całusami. —A grzeczni byli? — pytała 
zwracając się do pani Boche.—Nie dali się pani zanadto we znaki?
A gdy pani Boche, dusząc się ze śmiechu, zaczęła opowiadać historyjki o tym, jak owe 
kochane robaczki spędzały popołudnie, Gerwazyna znowu porwała synków w ramiona i 
przycisnęła ich do piersi, ogarnięta przypływem nagłej czułości.
— Coupeau znalazł się, jakby nie było, w dziwacznej sytuacji — mówiła pani Lorilleux do 
pozostałych kobiet, skupionych w głębi salonu.
Gerwazyna zachowała swój poranny uśmiech, prześwietlony głębokim spokojem. Od 
przechadzki jednak ogarniał ją chwilami dojmujący smutek; przyglądała się mężowi i 
państwu Lorilleux z miną zamyśloną i wyrozumiałą. Uważała, że Coupeau zachowuje się 
wobec siostry tchórzliwie. Jeszcze wczoraj wieczorem wymyślał na nich na całe gardło i 
zaklinał się, że gdyby mu w czym uchybili, zmusi ich, by trzymali, za zębami swoje żmije 
języczki; ale w ich obecności — widziała to dobrze — zachowywał się jak warujący pies, 
chwytał w locie każde ich słówko, chodził jak z krzyża zdjęty, gdy miał wrażenie, że się na 
niego gniewają. I ot! to właśnie napełniało młodą kobietę niepokojem o przyszłość.
Tymczasem zgromadzili się wszyscy zaproszeni i tylko Umarł-w-Butach jeszcze się nie 
zjawił.
— A! pal go licho! —zawołał Coupeau. —Siadajmy do stołu. Zobaczycie, że jak nadejdzie, 
będzie cuchnął żarciem z daleka, on zawsze trafi, gdzie można wypchać kałdun... Ale 
powiedzcie tylko: na śmiech musi mu się zbierać, jeżeli do tej pory czeka na nas przy drodze 
do Saint-Denis.
Tak tedy wszyscy goście w nader wesołym nastroju poczęli siadać do stołu, hałaśliwie 
szurając krzesłami. Gerwazynie przypadło w udziale miejsce między łańcuszkarzem i panem 
Madinier, nowożeńcowi zaś między panią Fauconnier i panią Lorilleux. Pozostali goście 
siadali, gdzie się komu podobało, bo zawsze, gdy miejsca przy stole były z góry 
powyznaczane, kończyło się to kłótniami i wybuchami zazdrości. Boche prześliznął się 
cichcem, żeby usiąść przy pani Lerat. Cacuś-Pieczeniarz dostał jako sąsiadki pannę Remanjou 
i panią Gaudron. Wreszcie co do pani Boche i mamy Coupeau, to zostały obie przy dzieciach, 
żeby krajać im mięso i napełniać szklanki — byle tylko nie piły za dużo wina.
— Nikt nie odmawia modlitwy przed posiłkiem? —zapytał Boche, gdy damy zaczęły sobie 
skrawkiem obrusa zasłaniać suknie, żeby ich nie poplamić.
Ale pani Lorilleux nie podobały się żarty tego rodzaju, toteż wszyscy co prędzej zabrali się do 
jedzenia, z głośnym syczeniem warg wychłeptując z łyżek prawie zimny rosół z makaronem. 
Usługiwali dwaj kelnerzy w kusych, zatłuszczonych kurtkach i fartuchach wątpliwej 
czystości. Przez cztery otwarte okna, wychodzące na podwórko zarośnięte akacjami, wpadało 
światło jasne prawie jak w południe, bo choć zapadał już wieczór, niebo było po burzy czyste, 
a powietrze jeszcze ciepłe. Od drzew, rosnących w tym wilgotnym zakątku, zieleniała 
zadymiona sala; cienie liści pląsały po obrusie przesiąkniętym ledwie uchwytną wonią pleśni. 
W sali znajdowały się dwa lustra gęsto popstrzone przez muchy; lustra te, wiszące na 
przeciwległych ścianach, wydłużały nieskończenie stółzastawiony talerzami z grubego 
fajansu
o żółtawym odcieniu; na dnie talerzy widniały pozostałe po nożach ślady zadraśnięć, którym 
wielokrotne zmywanie w tłustej wodzie nadało postać gmatwaniny czarnych kresek. W głębi 
sali, ilekroć któryś z kelnerów wracał na górę z kuchni, trzaskały drzwi, a spoza nich 
przywiewał natrętny zapach przypalonego na patelni łoju.
— Nie gadajmy tak wszyscy na raz — powiedział Boche w momencie ogólnego milczenia, 
gdy wszyscy siedzieli z nosami utkwionymi w talerzach.
W chwili gdy pierwsze kieliszki wina wędrowały do ust biesiadników, którzy jednocześnie 
wodzili oczami za dwiema tacami z pasztetem, obnoszonymi przez kelnerów — w drzwiach 
stanął Umarł-w-Butach.
— No, no! jesteście dobraną bandą szubrawców, moi państwo! — zawołał. — Mnie tam na 
szosie od trzech godzin giry po prostu w ziemię wrastają, aż jakiś żandarm zaczepił mnie 
pytając o dokumenty, a wy... Czy robi się takie świńskie kawały przyjacielowi? Trzeba mi 
było choć przysłać dryndę przez posłańca. No, nie, wiecie, żart na stronę, ale to było nie do 
zniesienia. A przy tym deszcz lał tak, że w kieszeni miałem pełno wody... Naprawdę! Jeszcze 
by się w nich złowiło jaką smażoną rybkę.
Goście wprost zrywali sobie boki ze śmiechu. Przecież ten bydlak Umarł-w-Butach jest 
pijaniusieńki: na pewno łyknął już sobie swoje zwykłe dwa litry; cała rzecz polegała na tym, 
jak twierdził, żeby nie dać się temu morzu wody, którą burza opluwała mu ręce i nogi.
— Ach! Jaśnie oświecony hrabia Barani-Udziec! —rzekł Coupeau. — Idź i siadaj tam, koło 
pani Gaudron. Jak widzisz, czekaliśmy na ciebie.
O! Umarł-w-Butach tym się nie kłopotał: dogoni resztę gości. I trzy razy z rzędu poprosił o 
pełny talerz makaronu i o dolewkę rosołu, do którego wdrobił kilka olbrzymich pajd chleba; a 
kiedy biesiadnicy rzucili się na tace z pasztetem, wzbudził głęboki podziw we wszystkich bez 
wyjątku. Jak on się zażerał! Wystraszeni kelnerzy z rąk do rąk podawali sobie chleb, żeby mu 
go nastarczyć — fajnie z całego bochna odkrawane glony, które on jednym kęsem połykał. W 
końcu się na nich rozgniewał; chciał mieć stale bochenek pod ręką. Właściciel winiarni, 
mocno zaniepokojony, pokazał się na chwilkę w drzwiach sali. Goście jakby tylko na to 
czekali, zaczęli wić się na nowo ze śmiechu; to zupełnie zbiło szynkarza z pantałyku. Bądź co 
bądź, diablo tęgi zuch ten Umarł-w-Butach. Czyżnie zdążył zjeść któregoś dnia dwunastu 
jajek na twardo i wypić dwunastu szklanek wina, podczas gdy zegar wydzwaniał dwunastą w 
południe? Już nieczęsto spotyka się teraz ludzi z taką krzepą. Toteż panna Remanjou z 
rozczuleniem patrzyła, jak Umarł-w-Butach dzielnie porusza szczękami, a pan Madinier 
szukając słów, w których mógłby zawrzeć całe swoje zdumienie bliskie szacunkowi, 
oświadczył, że takie zdolności to rzecz wprost niezwykła.
Zapanowało milczenie. W tej właśnie chwili kelner podał na stół potrawkę z królika na 
dużym półmisku, głębokim jak salaterka; Coupeau, tęgi kawalarz, wypłatał przy tej 
sposobności niezgorszego figla.
— Powiedz no, chłopcze, ten królik to był taki z dachu, co?... Bo jeszcze dotąd miauczy.
I rzeczywiście: ciche, doskonale naśladowane kocie miauknięcie wydobyło się z głębi 
półmiska. Dźwięk ten pochodził z gardła Coupeau, który wydawał go z siebie nie poruszając 
wargami; figiel ten miał w towarzystwie powodzenie na stałe zapewnione, tak że ilekroć 
wypadał obiad poza domem, nie obeszło się nigdy bez zamówienia potrawki z królika. 
Następnie zaczął mruczeć na kocią modłę. Panie aż pozatykały sobie usta serwetkami, żeby 
stłumić zbyt serdeczny śmiech.
Pani Fauconnier poprosiła o główkę; z całego królika lubiła tylko główkę. Panna Remanjou 
uwielbiała natomiast słoninkę, którą się królika szpikuje. Kiedy zaś Boche oznajmił, że woli 
młode cebulki, byle tylko były dobrze przysmażone .— pani Lerat zaciskając lista szepnęła:
— To dla mnie zrozumiałe.
Była to kobieta sucha jak tyka; prowadziła żywot robotnicy zaprzątniętej wyłącznie swą 
powszednią pracą. Żaden mężczyzna nawet nosa u niej nie pokazał od czasu jej owdowienia, 
a tymczasem dla każdego było jawne, że pochłonięta jest stale najplugawszymi myślami, że 
ma manię używania wyrazów dwuznacznych i robienia sprośnych aluzji, tak zawiłych, że 
ledwie je sama pojmowała. Gdy więc Boche, nachylając się do jej ucha, prosił cichym 
szeptem o wytłumaczenie, pani Lerat odrzekła:
— Nie ulega wątpliwości, właśnie młode cebulki... To, jak sądzę, wystarcza.
Ale rozmowa przechodziła zwolna na tematy poważne. Każdy opowiadał o sprawach swego 
zawodu. Pan Madinier wynosił pod niebiosa pudełkarstwo; w fachu tym zdarzają się 
prawdziwi artyści. Powoływał się na pudełka gwiazdkowe, których wzory były mu znane: 
stanowiły one cuda wykwintu i bogactwa. Niemniej Lorilleux drwił sobie z niego: był bardzo 
zarozumiały na tym
punkcie, że w swej pracy ma do czynienia ze złotem; widział jak gdyby odblask tego złota na 
własnych palcach i na całej swojej osobie. „Co tu dużo gadać — mawiał często — złotnicy w 
dawniejszych czasach mieli prawo nosić szpady, jak szlachta" i zawsze dla przykładu 
przytaczał nazwisko Bernarda Palissy. Coupeau ze swej strony jął się rozwodzić nad pewną 
chorągiewką na dachu, arcydziełem jednego z jego kolegów po fachu: składało się toto ze 
słupka, dalej — z wiązki kłosów, z koszyka kwiatów i wreszcie z błamu chorągwianego; 
całość zaś, przedstawiająca bardzo udatne odtworzenie kształtów rzeczywistych, były to po 
prostu powycinane i polutowane skrawki zwyczajnej blachy. Pani Lerat, tocząc między 
kościstymi palcami trzonek stołowego noża, pokazywała Cacusiowi-Pieczeniarzowi, jak 
kwiaciarka zwija ogonek sztucznej róży. W miarę postępu rozmowy głosy przybierały na sile, 
krzyżowały się; nad ogólną wrzawą górowały wygłaszane bardzo piskliwym głosem słowa 
pani Fauconnier, która użalała się na swoje pracownice, zwłaszcza na jednego smarkatego 
kocmołucha, co jej znów dziś rano przy prasowaniu spalił dwa prześcieradła.
— Możecie sobie gadać, ile wlezie! — krzyczał Lorilleux, uderzając w stół pięścią. — Złoto 
to złoto, i basta.
W ciszy, jaka zapanowała po wygłoszeniu tego nieodpartego twierdzenia, słychać było tylko 
wątły głosik panny Remanjou ciągnącej w najlepsze:
— ...wtedy podnoszę każdej z nich spódniczkę i przyszywam od spodu... Wsadzam szpilkę 
wgłowę, żeby umocować czepek... I gotowe: sprzedaję je po trzynaście su za sztukę.
Tymi słowami wyjaśniała tajemnicę fabrykacji lalek Umarł-w-Butach, którego szczęki 
poruszały się powoli niby młyńskie kamienie. Nie słuchał jej, potrząsał tylko głową, śledząc 
wciąż ukradkiem kelnerów, żeby przypadkiem nie uprzątnęli ze stołu jakiegoś półmiska, 
dopóki wszystko z niego nie zostanie do cna zmiecione. Po spożyciu frykanda z sosem i 
zieloną fasolką podano pieczyste — dwa chude kurczaki ułożone na pod] ściółce z rzeżuchy, 
zwiędłej i osmalonej. Za oknami słońce gasło pośród konarów wysokich akacji. Wewnątrz 
sali zielonkawy odblask gęstniał w kłębach pary wzbijającej się ponad stół poplamiony 
winem i sosem i zastawiony bezładnymi stertami naczyń; brudne talerze i opróżnione butelki 
piętrzyły się wszędzie pod ścianami, poustawiane tam przez kelnerów, i wyglądały jak 
śmiecie zmiecione na kupę i jednym zamachem strącone z obrusa. Było bardzo gorąco. 
Mężczyźni pozdejmowali surduty i ucztowali w samych koszulach..
— Pani Boche, błagam panią, niech ich pani tak nie opycha — prosiła Gerwazyna, która 
prawie wcale się nie odzywała, tylko czuwała z daleka nad Klaudiuszem i Stefankiem.
Podniosła się i podeszła na chwilę do malców, żeby z nimi porozmawiać, przystanąwszy za 
oparciami ich krzeseł. — Dzieciaki, nie ma toto swojego rozumu, jadłoby toto przez cały 
dzień, nie wyrzekając się żadnego kąska... — i sama nałożyła im na talerze po kawałku 
kurczęcej piersi. Ale mama Coupeau zawyrokowała, że chłopcy mogą sobie pozwolić ten 
jeden jedyny raz na to, żeby rozchorować się z przejedzenia. Pani Boche wymyślała po cichu 
mężowi, że obszczypuje kolana pani Lerat. Och! to mruk z niego: ani pary z gęby nie puścił, 
tylko pił dalej na umór; ale kobieta dobrze widziała, że wycofał rękę. Gdyby swoje igraszki 
rozpoczął od nowa, to ona — jak pragnie dożyć dnia Sądu — karafkę rozbiłaby mu o głowę.
Zapadła chwilowa cisza, w której rozlegał się tylko głos pana Madinier rozprawiającego o 
polityce.
— Ta ich ustawa z trzydziestego pierwszego maja napełnia człowieka odrazą. Teraz już się 
wymaga dwóch lat stałego pobytu w miejscu zamieszkania. Trzy miliony obywateli skreślono 
ze spisów... Mówiono mi, że Bonaparte jest w głębi duszy srodze rozgniewany, bo on kocha 
lud, do wiódł tego niejeden raz.
On, Madinier, jest republikaninem; ale ubóstwia księcia— ze względu na stryja, człowieka, 
któremu podobnego już nigdy więcej nie będzie. Cacuś-Pieczeniarz rozzłościł się: pracował 
raz kiedyś w Pałacu Elizejskim i na własne oczy widział Bonapartego, ot! tak jak teraz widzi 
Umarł-w-Butach; no i co? Ten ważny prezydent swoją chamską mordą przypomina zwykłego 
policjanta. Mówili, że ma zamiar jechać gdzieś w stronę Lyonu; co by to była za niebywała 
ulga, gdyby sobie skręcił kark w jakimś rowie. Ponieważ dysputa zaczynała przybierać obrót 
bardzo niemiły, musiał się wdać w nią Coupeau.
— A! dajcież wreszcie spokój. Wielkie jeszcze z was naiwniaczki, skoro skaczecie sobie do 
oczu o politykę. A cała polityka to nic, tylko blaga. Czy to dla nas ma jakie znaczenie? Mogą 
Sobie wybierać, kogo im się żywnie podoba — króla, cesarza czy licho tam wie, a ja sobie 
będę dalej zarabiał swoje pięć franków, jadł i spał: prawda? Nie, to za głupia rzecz.
Lorilleux potrząsnął głową. Urodził się tego samego dnia, co hrabia de Chambord, 
dwudziestego
dziewiątego września tysiąc osiemset dwudzieste.go roku. Ten zbieg okoliczności bardzo go 
uderzał, zaprzątał nieokreślonym marzeniem, które kazało ,mu wierzyć, że istnieje jakiś 
związek między powrotem monarchii we Francji i jego losami osobistymi. Nie umiał ściśle 
określić, jakie żywi nadzieje, ale dawał do zrozumienia, że gdyby to nastąpiło, wtedy jemu 
samemu przydarzyłoby się coś niezwykle miłego. Spełnienie tych swoich pragnień, zanadto 
kapryśnych, żeby mogły zostać nasycone, zawsze więc odkładał na później, „kiedy król 
zasiądzie na tronie".
— Nawiasem mówiąc — zaznaczył — któregoś popołudnia widziałem hrabiego do 
Chambord na własne oczy...
Wszystkie twarze zwróciły się w jego stronę.
—...Tak jest, widziałem. Grubasek, w paltocie, o poczciwej twarzy... Byłem u jednego z 
przyjaciół, Pequignota, który handluje meblami na Grande-Rue de la Chapelle. Dnia 
poprzedniego hrabia de Chambord zostawił u niego w składzie parasol. No! więc wszedł i 
powiedział ot! całkiem po prostu: „Czy nie zechciałby mi pan oddać mojego parasola?" Mój 
Boże! Tak, to był on, Pequi-gnot dał mi na to słowo honoru.
Żaden z biesiadników nie wyraził najlżejszych co do tego wątpliwości. Było to przy deserze. 
Kelnerzy sprzątali ze stołu, czemu wtórował głośny szczęk talerzy. W tej to chwili pani Lo-
rilleux, dotychczas zachowującej się bardzo poprawnie, jak wykwintna dama, wymknął się z 
ust cichy okrzyk: „Och! niechluj przeklęty!" — albowiem jeden z kelnerów; zabierając ze 
stołu półmisek, kapnął jej czymś na szyję. Z całą pewnością jedwabna jej suknia została 
splamiona. Pan Madinier musiał obejrzeć jej kark, ale przysięgał, że nie znalazł żadnego 
śladu. Środek obrusa przedstawiał teraz okazały obraz: stała na nim salaterka z jajkami w 
śmietanie, a po obu jej stronach talerze z serem i talerze z owocami. Widok jajek w śmietanie 
— za bardzo przyrumienione białka, pływające w żółtym, zawiesistym sosie — skłonił 
biesiadników do pewnych refleksji; nie spodziewali się tego dania, uznali je za wytworne. 
Umarł-w-Butach jadł bez ustanku. Znów poprosił o bochenek chleba. Wykończył w mig oba 
sery, a że zostało jeszcze trochę śmietany, kazał sobie podać salaterkę i do resztek jej 
zawartości — jak do zupy — nakrajał sporych skib chleba.
— Pan ma naprawdę wybitne zdolności — stwierdził pan Madinier, na nowo ogarnięty 
podziwem.
Mężczyźni zaczęli wstawać od stołu i zapalać fajki. Skupili się na chwilkę za krzesłem Umarł 
w-Butach, poklepując go po ramionach i wypytując, czy nie czuje się już głodny. Cacuś-
Pieczeniarz uniósł go w górę wraz z krzesłem; ależ, do stu diabłów, ten zwierzak był teraz 
dwa razy cięższy niż, zwykle. Coupeau twierdził dla żartów, że towarzysz jego dopiero się 
wprawia, a skoro raz już zaczął, będzie teraz obżerał się chlebem przez całą noc bez przerwy. 
Kelnerzy w popłochu poznikali. Boche, który był przez chwilkę na dole, wrócił opowiadając, 
jaką to żałosną minę ma właściciel winiarni: urzęduje za swoim bufetem, ale jest blady jak 
ściana; gospodyni zupełnie stropiona, tylko co posłała kogoś, żeby zobaczył, czy sklepy z 
pieczywem są jeszcze otwarte; nawet miejscowy kot miał minę doszczętnie zgnębioną. 
Doprawdy, to dopiero bycza zabawa, dla której warto ,było wykosztować się na kolację; 
żaden piknik nie może się obejść bez tego głodomora, Umarł-w-Butach. Mężczyźni z 
pozapalanymi fajkami w ustach patrzyli z zazdrością na bohatera wieczoru, po prostu nie 
odrywali od niego oczu: no, bo Bogiem a prawdą, żeby tak jeść, trzeba było być chłopem na 
schwał!
— Nie chciałabym mieć pana na swoim utrzymaniu — powiedziała pani Gaudron. — Och! 
wszystko, byle nie to!
— Żart na stronę — odpowiedział Umarł-w-Butach zerkając z ukosa na brzuch swej sąsiadki. 
— Niech paniusia przyzna, młoda mameczko; paniusia się opchała troszkę solidniej niż ja.
Wszyscy mu przyklasnęli krzycząc: „brawo! a to jej dojechał!" Zapadała smolista noc: w sali 
zapłonęły trzy języki gazu, rozpościerając wielkie, chybotliwe kręgi mętnego światła wśród 
obłoków fajkowego dymu. Kelnerzy podali do stołu kawę i koniak i pozabierali ostatnie stosy 
brudnych talerzy. Na dole, pod trzema akacjami, rozpoczynała się zabawa taneczna; 
dobiegały stamtąd hałaśliwe tony kornetu i dwojga skrzypiec oraz śmiechy kobiet, 
dźwięczące nieco chrapliwie w ciepłym powietrzu nocy.
— Trzeba by przyrządzić przepalankę! — zawołał Umarł-w-Butach. — Dwa litry mocnej 
gorzały, dużo cytryny i odrobinkę cukru!
Ale Coupeau, widząc zaniepokojenie w oczach siedzącej naprzeciwko niego Gerwazyny, 
wstał i oświadczył, że więcej pić się nie będzie, poszło już do gardeł dwadzieścia pięć litrów, 
czyli wliczając dzieci do rzędu osób dorosłych — półtora litra na osobę; to powinno 
wystarczyć. Przekąsili wspólnie coś niecoś w serdecznym nastroju, bez sadzenia się na 
nadzwyczajność, bo wszyscy tu obecni poważają się wzajemnie i pragnęli w swoim kółku
odbyć dzisiejszą uroczystość rodzinną. Ułożyło się wszystko jak najmilej, wszystkim jest 
wesoło — nie trzeba więc, żeby się teraz poupijali jak świnie, jeśli chcą zachować szacunek 
należny damom. Krótko mówiąc, ot! koniec końców zebrano się tutaj po to, żeby wypić za 
zdrowie nowożeńców, a nie po to, żeby się ubzdryngolić na amen.. Ta krótka a węzłowata 
przemowa, tonem głębokiego przekonania wygłoszona przez blacharza, który przy końcu 
każdego zdania kładł sobie rękę na sercu, pozyskała jak najżywsze uznanie Lorilleux. i pana 
Madinier. Ale inni, Boche, Gaudron, Cacuś-Pieczeniarz, a zwłaszcza Umarł-w-Butach — 
wszyscy czterej mocno podchmieleni — zaczęli szydzić, choć języki im już kołowaciały; 
upierali się, że diabelnie ich męczy pragnienie i że trzeba je przecież zaspokoić.
— Ci, co mają pragnienie, to mają, a ci, co nie mają pragnienia, no to nie mają, i już — 
dowodził Umarł-w-Butach. — Skoro tak, to należy zamówić przepalankę... Nikt tu nikogo nie 
ma zamiaru naciągać. Wstrzemięźliwi arystokraci niech sobie każą przynieść wody z cukrem.
A ponieważ blacharz znów się zabrał do wygłaszania kazania, Umarł-w-Butach, który przez 
cały ten czas stał, klepnął się w tyłek i krzyknął:
— Wiesz co?... Pocałuj mnie tu!... Kelner, dwa litry starki!
Na to Coupeau oświadczył, że to bardzo pięknie, byleby tylko zaraz wyrównać rachunek za 
obiad. W ten sposób wszelkie późniejsze spory będą wykluczone; ludzie przyzwoici nie mają 
potrzeby płacić za moczymordów. I istotnie: Umarł-w-Butach zaczął sobie przetrząsać 
kieszenie, ale po długich poszukiwaniach zdołał z nich wysupłać wszystkiego trzy franki i 
siedem su. No, ale dlaczego dopuszczono do tego, żeby czekał jak głupi wiekami na szosie do 
Saint-Denis? Nie mógł zgodzić się na to, żeby porwała go powódź, i od razu trzasnęło pięć 
franków. To nie on był temu winowaty, ot co! Wreszcie wyłożył trzy franki, zostawiając 
sobie siedem su na dzień następny na tytoń. Coupeau, rozwścieczony, byłby go zdzielił w łeb 
pięścią, ale Gerwazyna pociągnęła go w porę za surdut; przerażona, patrzyła na niego 
błagalnie, żeby się pohamował. Postanowił więc pożyczyć dwa franki od szwagra Lorilleux, 
który na razie odmówił, ale potem wręczył mu żądaną sumkę po kryjomu, bo żona — jak 
amen w pacierzu — nigdy by na to nie pozwoliła.
Tymczasem pan Madinier ujął w rękę talerz. Panny i kobiety bez mężów — pani Lerat, pani 
Fauconnier, panna Remanjou — pierwsze ukradkiem złożyły na nim po pięć franków. 
Następnie panowie skupili się sami w przeciwległym kącie sali i zaczęli robić obrachunki. 
Wszystkich razem było piętnaścioro; cała należność wynosiła więc siedemdziesiąt pięć 
franków. Gdy już owe siedemdziesiąt pięć franków znajdowało się na talerzu, każdy z 
mężczyzn dołożył po pięć su dla kelnerów. Trzeba było aż przez kwadrans dokonywać 
żmudnych rozrachunków, żeby wreszcie rzecz całą rozwiązać ku ogólnemu zadowoleniu.
Ale gdy pan Madinier, który chciał załatwić sprawę z samym gospodarzem, kazał poprosić 
kupca na górę, wszyscy powytrzeszczali oczy ze zdziwienia, gdyż gospodarz z uśmiechem 
oznajmił, że suma, którą otrzymał, nie pokrywa jeszcze całej należności; w jego rachunku 
figurują pozycje dodatkowe. Kiedy zaś już samo to słowo „pozycje dodatkowe" spotkało się z 
żywiołowym sprzeciwem ze strony ogółu gości, zaczął je jak najściślej wyszczególniać: 
dwadzieścia pięć litrów wina zamiast dwudziestu, jak się poprzednio umówiono; następnie 
jajka w śmietanie, które samorzutnie kazał podać na dokładkę, doszedłszy do przekonania, że 
deser jest nieco za skąpy: wreszcie karafka rumu podanego wraz z kawą na wypadek, gdyby 
ktoś spośród gości miał ochotę właśnie rumu się napić. Wywiązały się wskutek tego 
niebywałe zapalczywe spory. Coupeau, przypierany do muru, zaczął się bronić: nie było 
wcale mowy o dwudziestu litrach; co do jajek w śmietanie, to wchodziły one w skład deseru, 
a jeżeli kupczyk z własnej woli kazał podać je na dokładkę, to już jego rzecz; ostatnia 
pozycja, karafka rumu — to najzwyklejsze naciąganie gości, pretekst służący do 
podwyższenia rachunku: po to właśnie cichaczem stawia się na stół likiery, co goście 
przyjmują w jak najlepszej wierze.
— Rum przyniesiony zostałna jednej tacy z kawą! —krzyczał Coupeau. — No, więc 
powinien być także razem z kawą liczony... Odczep się pan już od nas. Zabieraj pan swoje 
pieniądze i niech mnie diabli wezmą, jeśli kiedykolwiek noga moja postanie w tej pańskiej 
dziurze!
— Należy się jeszcze sześć franków — upierał się właściciel winiarni. — Dawaj mi pan moje 
sześć franków. Już nawet nie liczę za trzy bochenki chleba dla tego pana!
Całe towarzystwo, stłoczone wokoło kupca, osaczyło go groźbami namiętnej gestykulacji i 
piskliwych głosów, które z gniewu więzły gościom w gardłach. Zwłaszcza kobiety 
wychodziły po prostu ze skóry i oświadczały stanowczo, że nie dodadzą ani po jednym 
centymie. Dobre sobie! podziękować za takie piękne weselisko! Panna Remanjou 
wykrzykiwała że już więcej nie da się
nabrać na takie przyjęcie! Pani Fauconnier stwierdzała, że jej nic a nic nie smakowało i że u 
siebie w domu za skromne czterdzieści su miałaby obiadek smaczniutki, że palce lizać. Pani 
Gaudron skarżyła się płaczliwie, że usadzono ją gwałtem przy samym końcu stołu, obok 
Umarł-w-Butach, który przy jedzeniu nie wyświadczył sąsiadce żadnej, bodaj najdrobniejszej 
uprzejmości. Koniec końców, takie zabawy zawsze bokiem wychodzą. Gdy się chce mieć 
gości na weselu, to zaprasza się — dalibóg — osoby godne! Gerwazyna, która się schroniła 
pod opiekuńcze skrzydła mamy Coupeau przy jednym z okien, wcale nie zabierała głosu ze 
wstydu, czując, że wszystkie te oskarżenia spadają na jej głowę.
Skończyło się na tym, że pan Madinier zeszedł z właścicielem winiarni na dół. Słychać było, 
jak tam rozprawiali. Wreszcie po upływie pół godziny pudełkarz wrócił na górę; ostatecznie 
załatwił sprawę dopłacając kupcowi trzy franki. Ale goście byli dalej rozdrażnieni i 
wzburzeni, uparcie nawiązując wciąż do sprawy owych pozycji dodatkowych. Wrzaski 
jeszcze się wzmogły dzięki postępkowi pani Boche, świadczącym o jej tężyźnie: przez cały 
czas nie spuszczała męża z oczu, aż wreszcie dostrzegła, że gdzieś w ciemnym kącie objął 
wpół panią Lerat, i wtedy z całej siły cisnęła w niego karafką, która rozbiła się o ścianę.
— Od razu widać, że pani mąż jest krawcem — powiedziała tykowata wdowa, zaciskając 
wargi w sposób jak zwykle pełen domyślników. — Pierwszorzędny z niego spódniczkarz... Ja 
mu jednak wymierzyłam pod stołem niejednego tęgiego kopniaka.
Wieczór był wybitnie nieudany. Nastrój coraz bardziej się pogarszał. Pan Madinier 
zaproponował, żeby coś zaśpiewać, ale Cacuś-Pieczeniarz, udarowany najlepszym głosem, 
gdzieś się zapodział; panna Remanjou, która stała przy oknie oparta łokciem o parapet, 
dojrzała go pod akacjami, jak obtańcowywał jakąś tęgą pannicę z gołą głową. Obaj 
skrzypkowie i kornecista grali Handlarza musztardy — kadryla, w którym partner i partnerka 
uderzają się nawzajem w dłonie, podobnie jak w pastorałce, czwartej figurze kontredansa. 
Wśród gości zapanował całkowity bezład: Umarł-w-Butach i państwo Gaudron zeszli do 
ogródka; Boche gdzieś czmychnął. Z okien poprzez liście akacyj widać było kręcące się pary; 
porozwieszane na gałęziach latarnie nadawały liścianej zieleni surową, sztuczną barwę 
dekoracji teatralnej. Noc senna, bez tchu, omdlewała z gorąca. W sali między łańcuszkarzem i 
panem Madinier wywiązała się poważna rozmowa; damy zaś nie wiedząc już, jak wyładować 
złość, która w nich wezbrała, oglądały sobie suknie: badały, czy nie została na nich jakaś 
nieopatrzna plama.
Frędzle pani Lerat umaczane były w kawie. Suknia pani Fauconnier, z surowego jedwabiu, 
zlana była obficie sosem. Zielony szal mamy Coupeau spadł widocznie z poręczy krzesła i 
odnaleziono go gdzieś w kącie; był zmięty i podeptany. Ale z gniewu ochłonąć nie mogła 
przede wszystkim pani Lorilleux. Miała plamę na plecach — na próżno jej przysięgano, że 
nic podobnego: ona tę plamę czuła. I rzeczywiście: tak długo wykręcała się na wszelkie 
sposoby przed lustrem, aż ją istotnie spostrzegła.
— A co: nie mówiłam? — krzyknęła. — To sos z kurczęcia. Kelner odkupi mi suknię. Ja tego 
płazem nie puszczę, choćbym miała wytoczyć mu proces. Ach! już niczego mi nie oszczędził 
ten piekielny dzień. Stokroć lepiej by było, gdybym . została w łóżku. Pierwsza rzecz to sobie 
stąd pójść. Mam po dziurki w nosie tego ich całego podłego wesela!
I jak burza wypadła z sali, łomocąc tak wściekle obcasami, że aż schody dudniły. Lorilleux 
pobiegł za nią. Ale zdołał wymóc na niej tylko to, że obiecała pięć minut poczekać na ulicy, 
jeśli chce wracać razem z nią do domu. Powinna była pójść sobie zaraz po burzy, tak jak 
miała wtedy ochotę. Już ona się porachuje z Coupeau za ten dzisiejszy dzień! Gdy blacharz 
się dowiedział, że tak się rozsierdziła, był najwyraźniej zmieszany i Gerwazyna, chcąc mu 
zaoszczędzić przykrości, przystała na to, żeby natychmiast wracać. Zaczęto się zatem 
naprędce żegnać. Pan Madinier zobowiązał się odprowadzić mamę Coupeau. Klaudiusza i 
Stefanka — w poślubną noc rodziców — pani Boche miała zabrać na nocleg do siebie; matka 
mogła być o nich spokojna: malcy spali na krzesłach, obezwładnieni ciężką niestrawnością po 
jajkach w śmietanie. Wreszcie nowożeńcy ulotnili się wespół z państwem Lorilleux, 
pozostawiając resztę weselników w winiarni, w chwili gdy na dole, gdzie odbywała się 
potańcówka, wybuchła formalna bitwa między częścią weselników a jakimś innym 
towarzystwem: Boche i Umarł-w-Butach zaczęli obcałowywać jakąś damę i nie pozwalali jej 
wrócić do dwóch wojskowych, w których towarzystwie bawiła w lokalu; grozili, że 
przewrócą cały ten kram do góry nogami, a groźbom ich wtórował zapamiętały wrzask 
kornetu i obojga skrzypiec, które grały polkę z Pereł.
Godzina była zaledwie jedenasta. Ponieważ w ten właśnie dzień wypadała wypłata 
dwutygodniówki, na bulwarze Chapelle i w całej
dzielnicy Goutte-d'Or pełno było wrzeszczących wniebogłosy pijaków. Pani Lorilleux czekała 
o dwadzieścia kroków od „Srebrnego Młyna", pod gazową latarnią. Ujęła pod rękę Lorilleux i 
nie oglądając się za siebie ruszyła naprzód krokiem tak zamaszystym, że Gerwazyna i 
Coupeau zdyszeli się, żeby za tamtymi nadążyć. Od czasu do czasu musieli schodzić z 
chodnika, aby wyminąć jakiegoś pijanicę, który leżał tam jak długi, wywijając w powietrzu 
rękami i nogami. Lorilleux odwrócił się do nowożeńców i próbował przywrócić zepsutą 
harmonię między nimi i własną żoną.
— Odprowadzimy was do domu — powiedział.
Ale pani Lórilleux podniesionym głosem zaczęła wywodzić, że to śmieszne spędzać noc 
poślubną w takiej śmierdzącej dziurze jak hotel Boncoeur. Czyż nie powinni byli odroczyć 
daty ślubu, zaoszczędzić sobie parę groszaków i pokupować meble, żeby móc na pierwszą 
wspólną noc wrócić do własnego mieszkania? Dopiero im będzie wygodnie na tym poddaszu, 
we dwójkę w pokoiczynie za dziesięć franków, w której nie ma nawet czym oddychać.
— Ja wymówiłem pokój, nie zostajemy na górze — niepewnym tonem odpowiedział na to 
Coupeau. — Zatrzymujemy pokój Gerwazyny, który jest większy.
Pani Lorilleux zapomniała się i odwracając się porywczo do brata, zawołała:
— Nie, to już przechodzi wszelkie granice! Jak to: będziesz sypiał w pokoju tej Kuśtyk-tyk?
Gerwazyna pobladła. To przezwisko, które po" raz pierwszy rzucono jej jawnie w twarz, 
zabolało ją jak policzek. Zrozumiała dobrze okrzyk szwagierki: pokój Kuśtyk-tyk to pokój, 
gdzie przez miesiąc żyła ona z Lantierem i gdzie wciąż jeszcze poniewierały się strzępy jej 
poprzedniego życia. Coupeau nie zrozumiał, co siostra miała na myśli, ale dotknęło go do 
żywego rzucone przez nią wyzwisko.
— Źle postępujesz chrzcząc innych — odpowiedział z sarkazmem. - Sama nie wiesz, że cała 
dzielnica z powodu twoich włosów nazywa cię „Krowi Ogon". No i co, nie sprawia ci to 
przyjemności, prawda? Czemuż nie mielibyśmy zatrzymać tego pokoju na pierwszym 
piętrze? Dzisiaj dzieci w nim nie nocują, więc będzie nam tam bardzo dobrze.
Pani Lorilleux nic już nie powiedziała spowijając się w dostojne milczenie, straszliwie 
oburzona, że nazywają ją Krowi Ogon. Coupeau, pragnąc pocieszyć Gerwazynę, łagodnie 
przytulił jej ramię do siebie; i udało mu się nawet ją rozweselić, kiedy jej szepnął do ucha, że 
na drogę wspólnego życia wstępują z okrąglutką sumką siedmiu su przy duszy, na co składają 
się trzy monety po dwa su i jedna pojedyncza — przy czym wsunął rękę w kieszeń od spodni 
i zabrzęczał tymi monetami. Obie pary stanęły wreszcie pod bramą hotelu Boncoeur i z 
obrażonymi minami zaczęły się żegnać; w chwili gdy Coupeau popychał jedną kobietę ku 
drugiej, pragnąc, żeby się uściskały, i wymyślał im od głupich gęsi, jakiś pijus, który (jak się 
zdawało) chciał je wyminąć na prawo, zrobił nagły ruch w lewo i znalazł się znienacka 
między nimi.
— Patrzcie! to ojciec Bazouge! — rzekł Lorilleux. — Jak na dzisiaj, to ma już dosyć.
Gerwazyna, wystraszona, przycisnęła się do bramy hotelu. Ojciec Bazouge — karawaniarz 
dźwigający na barkach pięćdziesiątkę — miał na sobie czarne spodnie utytłane w błocie, 
czarny płaszcz spięty agrafką na ramieniu i karawaniarski kapelusz z czarnej skóry, 
powyginany i przypłaszczony wskutek jakiegoś upadku.
— Nie bójcie się, on nikomu krzywdy nie zrobi —ciągnął Lorilleux. — To nasz sąsiad: 
trzecie drzwi w korytarzu, którym się idzie do nas. Ładnie by wyglądał, gdyby jego 
zwierzchnicy ujrzeli go w tym stanie!
Tymczasem ojciec Bazouge dawał wyraz swemu oburzeniu, że młoda kobieta tak się go 
zlękła.
— No, bo i co to takiego? — bełkotał. — U nas nikt nikogo nie zje... A ja jestem taki sam jak 
inni, żebyś wiedziała, moja mała! Pewnie, że sobie golnąłem! Jak wóz ma jechać, musowo 
trzeba mu. smarować koła. Ani ty, ani nikt z twojego towarzystwa nie staszczyłby na dół 
faceta, co ma sześćset funtów wagi, a takiego właśnie my we dwóch przetaszczaliśmy z 
czwartaka na ulicę i nawet wcale go nie potłukliśmy... Ja tam lubię ludzi wesołych.
Ale Gerwazyna jeszcze głębiej wcisnęła się w róg bramy, ogarnięta nagle wielką ochotą do 
płaczu, która jej psuła cały ten dzień przeżyty w nastroju spokojnej radości. Zapomniała 
zupełnie, że ma się pocałować na pożegnanie ze szwagierką, błagała Coupeau, żeby pijaka 
gdzieś odciągnął. Wtedy ojciec Bazouge, chwiejąc się na nogach, machnął ręką gestem 
pełnym filozoficznej, pogardy.
— A jednak i tak dostaniesz mi się kiedyś w ręce, moja mała... Może nawet będziesz bardzo 
rada, kiedy pewnego dnia przyjdzie ci na to... Tak, tak, znam kobiety, które by dziękowały, 
gdyby się je zabrało.
A kiedy państwo Lorilleux postanowili wziąć go ze sobą do domu, odwrócił się i wybełkotał 
jeszcze kilka słów między jednym czknięciem a drugim:
— Kiedy się umiera... zapamiętaj to sobie... kiedy się umiera, to umiera się już na długo.
IV
Pierwsze cztery lata po ślubie były to lata ciężkiej harówki. W oczach całej dzielnicy 
Gerwazyna i Coupeau uchodzili za dobre stadło, żyjące na ustroniu, bez bijatyk, odbywające 
co niedziela jedną i tę samą przechadzkę — w stronę Saint-Ouen. Gerwazyna dzień w dzień 
po dwanaście godzin pracowała u pani Fauconnier, a mimo to potrafiła jeszcze utrzymywać 
swój kącik w takim porządku, że wszystko w nim błyszczało czystością, a poza tym rano i 
wieczorem gotować strawę dla całej rodziny. Coupeau nie upijał się, przynosił swe dwu 
tygodniówki nienaruszone do domu i co wieczór przed spaniem wypalał fajkę przy oknie, 
żeby odetchnąć świeżym powietrzem. Ze względu na przykładne życie stawiano ich stale za 
wzór, a że zarabiali we dwoje prawie dziewięć franków, obliczano, że z pewnością odkładają 
sobie niemało pieniędzy.
Ale nieraz, zwłaszcza w pierwszym okresie małżeństwa, musieli się. porządnie naharować, 
żeby jakoś związać koniec z końcem. Uroczystości ślubne i weselne obarczyły ich długiem w 
sumie dwustu franków. Poza tym nie w smak im było, że mieszkają w hotelu Boncoeur; 
uważali, że jest odrażający, że bywają w nim ludzie nieprzyzwoici, i marzyli, żeby nareszcie 
zdobyć własne mieszkanie, z własnymi meblami, o które by dbali. Po sto razy wyliczali, ile 
im na to potrzeba pieniędzy; z rachunków wynikało, że muszą mieć okrągło trzysta 
pięćdziesiąt franków, jeśli nie chcą z miejsca popaść w kłopoty życia codziennego, a chcą 
mieć zawsze pod ręką garnek czy rondel, ilekroćby go potrzebowali. Wątpili, czy uda im się 
uciułać tak wielką sumę prędzej niż w dwa lata. Szansę ich nieoczekiwanie wzrosły dzięki 
szczęśliwemu wydarzeniu: oto pewien starszy pan z Plassans zwrócił się do nich z prośbą, 
żeby mu oddali na wychowanie Klaudiusza, starszego z malców, którego chce posłać do 
miejscowego gimnazjum; był to kapryśny odruch wspaniałomyślności ze strony starego 
dziwaka, miłośnika obrazów, który się żywo zainteresował figurkami ludzi, rysowanymi 
niegdyś niewprawną ręką dzieciaka. Wychowanie Klaudiusza kosztowało ich już moc 
pieniędzy. Gdy na barkach zostało im tylko utrzymanie młodszego z chłopców, Stefanka, 
trzysta pięćdziesiąt franków zebrali w siedem i pół miesiąca. W dzień sprawienia sobie mebli, 
które nabyli u pewnego handlarza z ulicy Belhomme, przed powrotem do domu długo się 
przechadzali po zamiejskich bulwarach z sercami nabrzmiałymi ogromną radością. Wśród 
nowych nabytków znajdowało się łóżko, nocny stolik, komoda z marmurową płytą na 
wierzchu, szafa, okrągły stół z obitym ceratą blatem i sześć krzeseł — wszystko ze starego 
mahoniu; ponadto kupili sobie pościel, pewną ilość bielizny i prawie nowy komplet statków 
kuchennych. Stanowiło to dla nich niejako rzeczywiste i ostateczne wejście w życie, coś, co 
— czyniąc ich posiadaczami — dodawało im znaczenia w oczach wybitniejszych osobistości 
z ich dzielnicy.
Już od dwóch miesięcy pochłonięci byli szukaniem odpowiedniego mieszkania. Najpierw 
chcieli je wynająć w wielkim, czynszowym domu przy ulicy Goutte-d'Or. Ale nie było tam 
ani jednego pokoju wolnego, więc musieli się wyrzec dawnego marzenia. Prawdę mówiąc, w 
głębi duszy Gerwazyna była temu obrotowi rzeczy niezmiernie rada: myśl o sąsiadowaniu 
drzwi w drzwi z małżeństwem Lorilleux po prostu ją przerażała. Zaczęli wobec tego szukać 
mieszkania gdzie indziej. Blacharzowi, dla nader słusznych powodów, zależało na tym, żeby 
mieszkanie mieściło się w pobliżu zakładu pani Fauconnier i żeby Gerwazyna o pierwszej 
lepszej porze dnia mogła jednym skokiem znaleźć się u siebie. No, i wreszcie przytrafiła im 
się nie lada gratka: wielki pokój z alkową i kuchnią, i to prawie naprzeciwko pralni pani 
Fauconnier. Był to mały jednopiętrowy domek, o bardzo stromych schodach; piętro 
zajmowały tylko dwa mieszkania — jedno na prawo, od schodów, drugie na lewo; parter 
zamieszkiwał właściciel przedsiębiorstwa wynajmu powozów, a tabor, jego mieścił się w 
szopach na obszernym, podwórzu, ciągnącym się wzdłuż ulicy. Młoda kobieta była 
oczarowana, wydawało się jej, że przeniosła się znów na prowincję; nie było tu sąsiadek, a 
więc i groźby plotek — ot! zaciszny kącik, który jej przypominał biegnącą poza wałami 
miejskimi uliczkę w Plassans; na domiar szczęścia, z miejsca, gdzie pracowała, mogła 
widzieć swoje okno nie popuszczając z rąk żelazka, tylko po prostu wyciągając szyję.
Przeprowadzka do nowego mieszkania nastąpiła pod koniec kwietnia. Gerwazyna była 
właśnie w ósmym miesiącu ciąży, ale okazywała wytrzymałość godną podziwu; mawiając z 
uśmiechem,
że dziecko pomaga jej pracować, że jego małe rączęta — ona to czuje — rosną w niej i dodają 
jej sił. Oho! ze śliczną odprawą spotykał się Coupeau, kiedy namawiał ją, żeby się położyła 
do łóżka i choć trochę popieściła się z sobą! Położy się dopiero wtedy, gdy chwycą ją ostatnie 
bóle przedporodowe. Utrzymywała stale, że ma na to czas, bo teraz, kiedy przybywa jeszcze 
jedna gęba do żywienia, trzeba zakasać rękawy i porządnie wziąć się do roboty. Sama też 
posprzątała mieszkanie, zanim — przy jej pomocy — mąż zabrał się do ustawiania mebli. Dla 
tych mebli żywiła cześć wprost bałwochwalczą, z macierzyńską pieczołowitością wycierając 
je z kurzu i z rozdartym sercem stwierdzając na nich każde, choćby najlżejsze zadraśnięcie. 
Ilekroć potrąciła któryś z mebli przy zamiataniu, zatrzymywała się przerażona, jakby zadała 
cios samej sobie. Przedmiot szczególnego przywiązania stanowiła dla niej komoda, która, jej 
zdaniem, była prześliczna, solidna i pełna powagi. Marzeniem, z którym nie śmiała się 
zdradzić, było mieć zegar, żeby móc go ustawić na samym środku marmurowej płyty, gdyż 
— właśnie tam ustawiony — wywierałby wspaniałe wrażenie. Gdyby nie dziecko, które 
miało przyjść na świat, odważyłaby się, być może, na kupno owego zegara. W końcu jednak z 
westchnieniem odkładała to zawsze na później.
Małżeństwo żyło w ustawicznym zachwycie nad swoim nowym mieszkaniem. Łóżko 
Stefanka zajmowało alkowę, w której można było jeszcze umieścić drugie dziecinne 
łóżeczko. Kuchnia miała rozmiary pudełka i była zupełnie ciemna, ale gdy drzwi do pokoju 
zostawały otwarte, rozwidniało to ją dostatecznie; poza tym Gerwazyna nie potrzebowała 
przecież szykować obiadów na trzydzieści osób i wystarczało jej w zupełności, że ma gdzie 
ugotować garnek zwykłej zupy. Za to pokój, główna część mieszkania, napełniał ich wielką 
dumą. Od razu rano zaciągali firanki u wejścia do alkowy, firanki z białego perkalu, i pokój w 
oka mgnieniu przeobrażał się w salę jadalną ze stołem pośrodku oraz z komodą i szafą, które 
stały naprzeciwko siebie. Ponieważ na kominku wypalało się dziennie prawie za piętnaście su 
węgla, zamurowali go, a mieszkanie ogrzewali przy pomocy małego żelaznego piecyka, 
ustawionego na marmurowej podstawce, co nawet podczas wielkich mrozów kosztowało 
wszystkiego siedem su. Następnie Coupeau przyozdobił, jak tylko mógł, ściany, bardzo wiele 
po tych upiększeniach się spodziewając. Podłużny sztych —przedstawiający jednego z 
marszałków Francji, w chwili gdy z nieodstępną laską w ręce harcuje na koniu między jakimś 
działem a stosem armatnich pocisków — zastępował lustro. Nad komodą fotografie rodzinne 
wisiały dwoma równymi rzędami po lewej i po prawej stronie starej, złoconej kropielnicy z 
porcelany, w której trzymano zapałki. Popiersie Pascala na gzymsie szafy stanowiło dobraną 
parę z popiersiem Berangera; obaj — jeden uśmiechnięty, drugi poważny — mieli w pobliżu 
zegar z kukułką i jak gdyby słuchali jego tykania. Pokój naprawdę był śliczny.
— Proszę zgadnąć: ile my płacimy komornego? — pytała każdego gościa Gerwazyna.
I gdy gość zbyt przesadnie szacował wysokość czynszu, Gerwazyna, rozpływając się z 
zachwytu nad tym, że tak dobrze urządzili się za liche grosze, wykrzykiwała z triumfem:
— Sto pięćdziesiąt franków, ani miedziaka więcej!... Co! to po prostu darmo!
Niemało zadowolenia dawał im także sam fakt, że mieszkanie znajduje się właśnie przy ulicy 
Nowej. Gerwazyna żyła tu, krążąc bez przerwy między własnym domem a zakładem pani 
Fauconnier. Coupeau schodził teraz wieczorami na dół i wypalał fajkę przed bramą. Ulica 
biegła pochyło, pozbawiona zupełnie chodnika; bruk był na niej pełen wybojów. W górnej jej 
części, od strony ulicy Goutte-d'Or, mieściły się ciemne nory o brudnych szybach — 
warsztaty szewców i bednarzy, jakiś podejrzany sklepik korzenny, jakaś winiarenka, której 
właściciel gonił resztkami; okiennice jej, pozamykane na głucho od długich tygodni, 
oblepione były plakatami. Na przeciwległym krańcu ulicy, od strony śródmieścia, wznosiły 
się czteropiętrowe kamienice przysłaniające niebo; partery tych kamienic zajmowały same 
pralnie, jedna tuż przy drugiej. I tylko okno wystawowe małomiasteczkowego perukarza, 
pomalowane na zielono i wypełnione po brzegi flaszeczkami o jasnych barwach, rozświetlało 
ten cienisty kąt żywym błyskiem miedzianych talerzy, bardzo starannie wypucowanych. Ale 
najweselej było w środkowej części ulicy, na tym odcinku, gdzie zabudowania — coraz 
rzadsze i niższe — pozwalały powietrzu i słońcu przeniknąć do samego dołu. Szopy 
przedsiębiorstwa wynajmu powozów, fabryczka w ich sąsiedztwie, gdzie wytwarzano wodę 
selcerską, a naprzeciwko basen, w którym prano bieliznę — poszerzały rozległą, pustą i 
milczącą przestrzeń, w której przytłumione głosy piorących kobiet i miarowy oddech 
maszyny parowej jeszcze jak gdyby wzmagały panującą dokoła ciszę. Obszary zaklęsłych 
gruntów, alejki wciskające się między poczerniałe mury przywodziły na myśl krajobraz 
jakiegoś miasteczka.
Toteż Coupeau, ubawiony widokiem rzadkich przechodniów, którzy musieli przeskakiwać 
przez stale płynące tędy strugi mydlin, twierdził, że to wszystko przypomina mu okolicę, 
gdzie jako pięcioletniego chłopca zawiózł go jeden z wujów. Radością Gerwazyny było 
drzewo rosnące na podwórzu na lewo od jej okna — akacja z jednym jedynym sterczącym w 
przestrzeń konarem; nikła zieleń owego drzewa równoważyła wszystkie inne uroki uliczki.
Był to ostatni dzień kwietnia, kiedy młoda kobieta powiła dziecko. Bóle porodowe chwyciły 
ją po południu, koło godziny czwartej, w chwili gdy była zajęta prasowaniem pary firanek u 
pani Fauconnier. Nie chciała tak od razu iść do domu, trwała więc nad robotą, wijąc się z bólu 
na krześle i czym prędzej chwytając znowu za żelazko, skoro tylko cierpienie nacichało; 
robota była pilna i Gerwazyna uparła się, że ją skończy; mówiła sobie w duchu, że to może 
zwyczajna kolka i że nie trzeba się ze sobą cackać z powodu jakiegoś tam bólu brzucha. Ale 
gdy miała się z kolei zabrać do prasowania męskich koszul, twarz jej nagle zbielała. Z 
konieczności opuściła pralnię i zgięta we dwoje przeszła na drugą stronę ulicy, trzymając się 
murów. Jedna z koleżanek zaproponowała, że ją odprowadzi, ale Gerwazyna nie zgodziła się 
prosząc ją tylko, żeby poszła po akuszerkę, która mieszka tuż obok na ulicy Charbonniere; nie 
pali się jeszcze. Była przekonana, że zanosi się u niej na całą noc. Tym niemniej po przyjściu 
do domu trzeba będzie przygotować obiad dla męża; potem będzie musiała choć tak, w 
ubraniu, poleżeć sobie trochę na łóżku. Gdy już wchodziła na górę, bóle wzmogły się do tego 
stopnia, że musiała przysiąść na chwilę na samym środku schodów; obiema dłońmi 
przyciskała sobie usta, żeby nie krzyczeć. bo spaliłaby się ze wstydu, gdyby przypadkiem 
zastał ją tu który z mężczyzn idąc właśnie na górę. Ból ustał, więc mogła otworzyć drzwi do 
mieszkania, wmawiając w siebie z poczuciem ulgi, że stanowczo się pomyliła. Tego dnia 
miała być na obiad potrawka barania z zapiekanymi kartoflami. Gdy je obierała, wszystko 
jeszcze szło jako tako; ale gdy ziemniaki obrumieniały się już w piecyku, poty i bóle 
ponowiły się. Przygotowała zasmażkę do baraniny, drepcząc wciąż w jednym miejscu koło 
piecyka i nic już prawie nie widząc, bo oczy miała zalane łzami. Przecież to, że ona ma 
rodzić, to jeszcze wcale nie powód, żeby zostawić męża bez obiadu. W końcu baranina 
dogotowała się na rozżarzonych węgielkach, pokrytych warstwą popiołu. Gerwazyna wróciła 
do pokoju; przypuszczała, że jeszcze zdąży nakryć do obiadu na połowie stołu. Ale przyszedł 
moment, że musiała czym prędzej postawić karafkę z winem; nie miała już nawet siły 
dobrnąć do łóżka, po drodze upadła i odbyła poród na ziemi, na słomiance. Gdy w kwadrans 
potem przybyła akuszerka, zostało jej tylko wydalić popłód.
Blacharz nadal miał zajęcie w szpitalu. Gerwazym zabroniła posyłać kogokolwiek po niego, 
żeby nie przeszkadzać mu w pracy. Kiedy wrócił, była siódma godzina, zastał ją już w łóżku, 
otuloną szczelnie kołdrami, z twarzą niezmiernie bladą na tle poduszki. Dziecko owinięte 
szalem leżało w nogach matczynego łóżka i płakało.
— O! Moja ty biedna żoneczko! — rzekł Coupeau całując Gerwazynę. — To ja jeszcze nie 
dalej jak godzinę temu żarciki sobie stroiłem, a ty tu pewnie pojękiwałaś jak ślepy kociak. Ale 
przyznaj się: nie miałaś z tym wiele kłopotu! Uwinęłaś się w mig, prawda?
Gerwazyna uśmiechnęła się blado i wyszeptała:
— Mamy córkę.
— Ato pięknie —odparł dowcipkując, żeby jej dodać otuchy. —Właśnie zamówiłem córkę! 
Wykonałaś moje zamówienie! Posłuszna z ciebie żona. 
I biorąc dziecko na ręce, mówił dalej:
— Niech się przyjrzę choć czubkowi twojego nosa, jaśnie panno Kocmołuszku... O! buziulę 
masz całkiem umazaną. Nie martw się, to się wymyje. Musi wyrosnąć z ciebie mądra 
dziewczyna, co się nie będzie łajdaczyć, żeby byli z niej kiedyś ludzie, tak jak z tatusia i 
mamusi.
Gerwazyna z wielką powagą przypatrywała się swojej córeczce szeroko otwartymi oczami, 
które zwolna powlekała mgła jakiegoś smutku. Potrząsnęła głową; wolałaby, żeby to był 
chłopak, bo chłopcy zawsze jakoś dają sobie radę ze wszystkim i rzadziej narażają się na 
niebezpieczeństwa, które w tym okropnym Paryżu czyhają na człowieka na każdym kroku. 
Akuszerka musiała wreszcie zabrać niemowlę ojcu z rąk gwałtem, a Gerwazynie zakazała się 
odzywać: już samo to jest niedobre, że tyle narobiło się koło niej hałasu. Blacharz rzucił 
uwagę, że o przyjściu maleństwa na świat należałoby donieść mamie Coupeau i państwu 
Lorilleux; ale on umiera po prostu z głodu, więc najpierw chce zjeść obiad. Położnicy 
sprawiało to wielką przykrość, gdy patrzyła, jak mąż sam się obsługuje przy stole, jak biegnie 
do kuchni po potrawkę, którą je potem z głębokiego talerza, jak wreszcie rozgląda się wkoło 
za chlebem. Mimo że jej tego zabraniano, zaczęła biadać na głos i wiercić się w pościeli. Że 
też tak głupio wypadło, że nie zdążyła nawet na-
kryć porządnie do stołu; boleści złapały ją nagle, aż musiała przysiąść na podłodze, jakby ją 
kto grzmotnął znienacka kijem. Biedny mąż, ma jej pewnie za złe, że tak sobie leży cackając 
się ze sobą, a on nie może nawet obiadu przełknąć spokojnie. Czy aby przynajmniej 
ziemniaki dość są przypieczone? Nie przypomina sobie, czy je osoliła.
— Niechże pani przestanie wreszcie gadać! — zgromiła ją akuszerka.
— Ach! tylko niech pani nie pozwoli na to, żeby się zrywała! — rzekł Coupeau z pełnymi 
ustami. — Gdyby pani tu nie było, to mogę się założyć, że zwlekłaby się z łóżka, żeby 
ukrajać mi. chleba. Leż, jak ci dobrze, ty głupia kwoko! Jak nie będziesz teraz na siebie 
uważać, to mi tu ze dwa tygodnie poleżysż potem w łóżku, zanim będziesz zdolna do roboty. 
Bardzo jest smaczna ta twoja potrawka. Zje pani ze mną trochę potrawki, prawda, proszę 
pani?
Akuszerka nie chciała nic jeść, ale zgodziła się na kieliszek wina, bo (jak mówiła) bardzo nią 
to wstrząsnęło, gdy nieszczęśliwą kobiecinę już z dzieckiem zastała na słomiance. Coupeau 
wyszedł wreszcie na miasto, żeby zanieść nowinę najbliższym krewnym. W pół godziny 
później wrócił sprowadzając całą rodzinkę — mamę Coupeau, małżonków Lorilleux, panią 
Lerat, którą zastał u państwa Lorilleux. Ci ostatni stwierdzając naocznie, jak, pomyślnie 
układają się losy młodego stadła, stali się bardzo uprzejmi i po prostu rozpływali się w 
pochwałach nad Gerwazyna; tym przesadnym pochwałom towarzyszyły różne drobne, ledwie 
uchwytne odruchy — takie jak kiwanie brodą i przymrużenie oka — które słowom odbierały 
właściwą wagę i miały dawać do zrozumienia, że prawdziwą miarę swych sądów zachowują 
goście dla siebie. No, bo przecież co wiedzieli, to wiedzieli — tyle tylko, że nie chcieli się 
przeciwstawiać opinii całej dzielnicy.
— Przyprowadziłem ci rodzinkę hurtem! — zawołał Coupeau. — Trudno! co miałem robić, 
chcieli cię koniecznie odwiedzić. Tylko mi ani słówka nie piśnij, bo to surowo wzbronione... 
Oni tu sobie posiedzą, popatrzą spokojnie, nie obrażając się o to,prawda? Ja tymczasem 
naparzę im kawy, i to jakiej!
Po tych słowach zniknął w głębi kuchni. Mama Coupeau ucałowała Gerwazynę i nie mogła 
się nadziwić, że dziecko jest takie duże. Obie pozostałe kobiety wycisnęły na policzkach 
położnicy całusy równie serdeczne, po czym wszystkie trzy, stojąc tak nad łóżkiem i 
nawzajem się przekrzykując, omawiały okoliczności porodu, porodu śmiesznie lekkiego, ot, 
jak zwykłe wyrwanie zęba. Pani Lerat obejrzała małą dokładnie ze wszystkich stron i 
oświadczyła, że ciałko ma bardzo kształtne, a nawet dodała, umyślnie z naciskiem, że 
wyrośnie z niej pierwszej klasy kobieta; ponieważ jednak uznała, że niemowlę ma główkę 
zanadto spiczastą, poczęła ją lekko ugniatać, mimo wrzasków maleństwa, żeby nadać jej 
kształty krąglejsze. Pani Lorilleux, zżymając się na siostrę, wyrwała bobaska z jej rąk; to 
mogło ściągnąć Bóg wie jakie ułomności na małe stworzonko, tak po chamsku je obmacywać, 
kiedy ciemię ma jeszcze tak miękkie! Potem zaczęła się doszukiwać podobieństwa. O mało 
nie doszło przy tym do kłótni. Lorilleux, który sterczał z wyciągniętą szyją za plecami kobiet, 
twierdził z uporem, że mała nie ma w sobie nic a nic z Coupeau; może nosek ma ciut, ciut 
podobny, ale i to pytanie! Po prostu wykapana matka, tylko oczy wzięte po kimś innym, bo na 
pewno tych swoich oczu nie odziedziczyła ani po ojcu, ani po matce.
Coupeau jakoś nie pojawiał się z powrotem w pokoju. Słychać było, jak borykał się w kuchni 
z fajerkami i maszynką do kawy. Gerważyna to czerwieniała, to bladła: parzyć kawę — to nie 
jest zajęcie dla mężczyzny; i głośno zaczęła go pouczać, jak ma się do tego zabrać, nie 
słuchając energicznych przestróg akuszerki.
— Zbesztajcie to babskie nasienie! — rzekł Coupeau wracając wreszcie do pokoju z 
imbrykiern kawy w rękach. — A to dopiero nudziara z niej, co? Wiecznie musi nosić jakiś 
ćwieczek w głowie. Będziemy pić toto w szklankach, no nie? Bo, widzicie, filiżanek nie 
zdążyliśmy jeszcze przynieść ze sklepu.
Wszyscy kołem zasiedli przy stole; blacharz chciał gościom ponalewać kawy własnoręcznie. 
Zapach miała mocny i smakowity, nie była to żadna licha mieszanka. Akuszerka, 
wysiorbawszy całą zawartość swej szklanki, poszła do domu: położnica ma się jak najlepiej, 
więc ona nie jest już tu potrzebna; jeśli by w nocy chora poczuła się gorzej, to niech po nią 
jutro rano przyślą. Zanim zdążyła zejść ze schodów, pani Lorilleux już zaczęła się na nią 
oburzać: że niby wciąż tylko chciałaby sobie dogadzać, a o położnictwie nie ma zielonego 
pojęcia. Takie ladaco kładzie sobie po cztery kostki cukru do kawy i każe sobie płacić po 
piętnaście franków, za co? Za to, żeby ci kazać radzić sobie przy porodzie samej. Ale 
Coupeau stanął po stronie akuszerki: zapłatę, której zażądała, zaokrąglił do piętnastu franków 
sam, z własnej chęci; bądź co bądź kobiety takie jak ona trawią całą młodość na naukach, 
więc potem mają słuszność, że się cenią. Następnie wywiązała się kłótnia między panem 
Lorilleux
i panią Lerat: on utrzymywał, że gdy się pragnie, by kobieta powiła syna, łóżko jej należy 
ustawić głowami na północ; ona zaś, wzruszając ramionami, uznała to -za pomysł dziecinnie 
naiwny: jest inny sposób na to, żeby urodził się syn, a polega on na tym, że pod materac 
łóżka, nie mówiąc nie żonie, wsuwa się cichcem garść świeżych pokrzyw, narwanych w 
słoneczny dzień. Przysunięto stół do łóżka — i Gerważyna, którą ogarnęło bezgraniczne 
znużenie, trwała aż do dziesiątej uśmiechnięta i otępiała, z policzkiem opartym na poduszce; 
wszystko widziała, wszystko słyszała, ale brakowało jej siły, żeby się odważyć na jakiś gest 
lub słowo, wydawało się jej, że jest martwa, że umarła jakąś śmiercią ogromnie łagodną, i 
czuła się szczęśliwa mogąc z głębin tej swojej śmierci przyglądać się żyjącym. Chwilami 
dawało się słyszeć kwilenie maleństwa w gwarze grubych głosów dorosłych; głosy te snuły 
bez końca rozważania na temat zabójstwa, które popełnione zostało ubiegłej nocy na ulicy 
Bon--Puits, gdzieś na przeciwległym krańcu Chapelle.
Wreszcie, gdy towarzystwo zbierało się już do odejścia, zaczęto mówić o chrzcinach. Państwa 
Lorilleux zgodzili się zostać rodzicami chrzestnymi; poza plecami gospodarzy bardzo się 
krzywili — niemniej gdyby się nie zwrócono do nich z tą prośbą, byłyby dąsy. Coupeau nie 
widział wcale potrzeby chrzczenia maleństwa: z całą pewnością nie przyniesie to dziecku 
dziesięciu tysięcy franków renty, a co najwyżej może się ono nabawić kataru; im rzadziej ma 
się do czynienia z księżmi, tym lepiej się na tym wychodzi. Ale mama Coupeau nawymyślała 
mu, że jest poganinem. Państwo Lorilleux, choć nie kwapili się nigdy do kościoła spożywać 
dobrego Pana Boga, wmawiali w siebie, że są ludźmi religijnymi.
— Jeśli chcecie, to urządzi się to w tę niedzielę — zaproponował łańcuszkarz.
Gerwazyna kiwnęła głową na znak zgody; goście przystępowali do niej po kolei, żeby ją 
ucałować i życzyć jej zdrowia. Pożegnano się także z dzieciątkiem. Wszyscy po kolei 
pochylali się nad tym żałosnym, nikłym, drżącym ciałkiem, mile się uśmiechając do 
maleństwa i obsypując je czułymi słówkami, jak gdyby mogło je ono zrozumieć. Mówiono na 
małą „Nana": było to spieszczenie imienia Anna, imienia przyszłej chrzestnej matki dziecka.
— Dobranoc, Nana... Pamiętaj, Nana, że ma z ciebie być ładna dziewczyna...
Kiedy wreszcie wszyscy już wyszli, Coupeau przysunął się z krzesłem do samego łóżka i 
dopalał fajkę trzymając w ręce dłoń Gerwazyny. Palił wolniutko i między jednym a drugim 
pyknięciem wy-puszczał z ust pojedyncze zdania; był ogromnie wzruszony.
— No i jakże tam, stara, namącili ci w głowie, co? Rozumiesz, nie mogłem im zabraniać, 
skoro chcieli przyjść w odwiedziny. Bądź co bądź jest to dowód przyjaźni z ich strony. Ale 
lepiej nam tak samym we dwoje, prawda? Co do mnie, to czuję potrzebę posiedzieć sobie 
trochę samemu, tak jak teraz, z tobą. Wieczór dłużył mi się że aż strach! Moje to biedne 
kobieciątko, zrobiło mu się takie brzydkie kuku! Taka mała pokraka, jak toto przychodzi na 
świat, to ani się nawet domyśla, ile wyrządza bólu. No, bo to chyba jest tak, jakby cię kto 
rozpruwał żywcem, prawda? Gdzie to paskudne kuku? Powiedz, niech pocałuję w to miejsce.
I wsunąwszy jej delikatnie pod plecy swoją wielką rękę, przyciągnął ją do siebie i zaczął 
całować po brzuchu poprzez prześcieradło, przejęty nagłą czułością człowieka 
nieokrzesanego dla tego obolałego jeszcze naczynia płodności. Pytał, czy nie boli, kiedy ją 
tak całuje; gdyby ją to uzdrowiło, chętnie chuchałby jej w skórę na brzuchu. Gerwazyna była 
bardzo szczęśliwa. Przysięgła mu, że nie czuje żadnego bólu. Myślała jedynie o tym, żeby jak 
najprędzej stanąć z powrotem na nogi, bo teraz nie wolno założyć rąk i nic nie robić. Wtedy 
on zaczął ją uspokajać.. Czyż to nie jego obowiązek zarobić na kawałek chleba dla małej? 
Byłby wielkim łotrem, jeśliby kiedykolwiek zrzucił ciężar utrzymania tej smarkatej na nią. To 
przecież nie żadna sztuka spłodzić dziecko; cała sztuka polega na tym, żeby je wyżywić, 
nieprawdaż?
W nocy Coupeau nie zmrużył nawet oka. Dokładał stale węgla, żeby ogień w piecyku nie 
wygasł. Co godzina musiał się zrywać z pościeli i dawać noworodkowi po łyżeczce ciepłej 
wody z cukrem. Mimo to rankiem poszedł do pracy jak każdego innego dnia. Wykorzystał 
nawet przerwę obiadową, żeby udać się do merostwą i złożyć oświadczenie o narodzinach 
dziecka. W czasie jego nieobecności przybiegła co rychlej pani Boche, która, uprzedzona w 
porę o wszystkim, miała do wieczora posiedzieć przy Gerwazynie. Ale gdy po dziesięciu 
godzinach przespanych głębokim snem położnica wreszcie się ocknęła, wnet zaczęła biadolić 
twierdząc, że od tego leżenia w betach czuje się całkiem rozbita. Chyba się rozchoruje na 
dobre, jeśli nie dadzą jej wstać. Wieczorem, gdy wrócił mąż, zaczęła mu opowiadać o swoich 
męczarniach: pani Boche, co tu dużo gadać, zasługuje na zaufanie; niemniej ona, gospodyni, 
wyskakiwała po prostu ze skóry, widząc, jak obca kobieta rządzi się w jej mieszkaniu jak u 
siebie w domu, otwiera szuflady, grzebie w jej bieliźnie. Nazajutrz dozorczyni
wróciwszy ze sprawunkami, którymi ją obarczono, zastała Gerwazynę już na nogach, 
całkowicie ubraną: zamiatała pokój i głowiła się nad tym, co mężowi zrobić na kolację. Za 
żadne skarby świata nie chciała się położyć z powrotem! Czy oni kpią sobie z niej, czy co? 
Ma udawać, że jest śmiertelnie chora? To dobre dla jakiejś damy. Kto nie jest bogaczem, ten 
nie może darmo trwonić czasu. I w trzy dni po połogu w najlepsze prasowała halki u pani 
Fauconnier, szczękając żelazkiem i zalewając się potem od straszliwego żaru, który bił od 
pieca.
Już w sobotę wieczorem przybyła pani Lorilleux z podarunkami dla chrzestnej córki. Składał 
się na nie czepeczek za trzydzieści pięć su i sukienka do chrztu, plisowana i obrębiona 
wąziutką koronką; koronkę oddano jej za sześć franków, gdyż była wypłowiała. Nazajutrz 
zjawił się ojciec chrzestny,
, Lorilleux, przynosząc położnicy sześć funtów cukru. Z przyjętych na siebie obowiązków 
wywiązywali się oboje jak należy. Nawet na uroczystą kolację, która odbyła się u małżonków 
Coupeau, nie stawili się bynajmniej z pustymi rękami: on przyszedł z litrową, zalakowaną 
flaszką wina pod jedną i pod drugą pachą, ona zaś z dużym, śmietankowym tortem od 
cieszącego się wielkim wzięciem cukiernika z szosy Clignancourt. Tylko że oboje Lorilleux z 
wywieszonymi językami co prędzej obiegli wzdłuż i wszerz całą dzielnicę, rozpowiadając 
wszędzie o własnej szczodrobliwości: wydali bez mała dwadzieścia franków. Gerwazynie, 
gdy się dowiedziała o tych plotkach, zabrakło tchu z oburzenia i od razu wymazała z serca 
cały dług wdzięczności za to, że jako kumowie tak sobie pięknie poczynali. Właśnie na owej 
uroczystej kolacji w dzień chrzcin zacieśniły się ostatecznie stosunki nawiązane przez 
państwa Coupeau z sąsiadami z piętra. Drugie mieszkanie w tym małym domku zajmowały 
dwie osoby — matka i syn — „państwo Goujetowie", jak ich nazywano. Dotychczas 
wymieniali z nimi ukłony na schodach czy na ulicy i nic poza tym; sąsiedzi wyglądali trochę 
na odludków. Gdy jednak następnego dnia po połogu Gerwazyny pani Goujet przyniosła dla 
niej z dołu kubeł wody, -młoda matka uznała za stosowne zaprosić oboje na chrzciny, tym 
bardziej że uważała ich za ludzi bardzo przyzwoitych. I wtedy, oczywiście, zawarto z nimi 
bliższą znajomość.
Goujetowie pochodzili z północnej Francji. Matka trudniła się naprawianiem koronek; syn, z 
zawodu kowal, pracował w fabryce sworzni. To drugie mieszkanie na piętrze zajmowali od 
pięciu lat. Spokojny, nacichły nurt ich życia krył w swej głębi . zadawnioną zgryzotę: ojciec 
Goujet w przystępie pijackiego szału żelaznym drągiem zatłukł kiedyś w Lilie towarzysza, a 
potem udusił się w więzieniu własną chusteczką. Wdowa i synek po tych nieszczęsnych 
wypadkach przenieśli się do Paryża, ale stale czuli na barkach tragiczne brzemię przeszłości, 
którą starali się odkupić nieskazitelnym życiem, łagodnością usposobienia i mocą charakteru. 
Ich nieugięte stawianie czoła własnemu losowi zaprawiała nawet odrobina dumy, bo w końcu 
poczęli się sami uważać za lepszych od reszty ludzi. Pani Goujet, stale w czerni, z czołem 
obramowanym chustą zakonnicy, miała białą i wypoczętą twarz dostojnej matrony, jak gdyby 
biel koronek, precyzyjnego wytworu jej palców, odbijała się na jej twarzy blaskiem pogody. 
Goujet był to wspaniały dwudziestotrzyletni olbrzym o różowej twarzy, niebieskich oczach i 
herkulejskiej sile muskułów. Towarzysze z warsztatu nazywali go „Złotą Mordą" ze względu 
na żółtą barwę jego pięknej brody.
Gerwazyna od pierwszego wejrzenia zapałała do tych ludzi wielką serdecznością. Gdy 
znalazła się po raz pierwszy w ich mieszkaniu, oniemiała z zachwytu na widok panującej w 
nim czystości.. Nie ma co mówić: można by dmuchać w każdy kącik i ani ziarnko pyłu nie 
wzleciałoby w powietrze. Posadzka jaśniała wszędzie zwierciadlanym połyskiem, Pani Goujet 
wpuściła ją na chwilę do pokoju syna. Było tu ślicznie i biało, jak w pokoju u jakiejś 
panienki: małe żelazne łóżko, przysłonięte muślinowymi firankami, stół, toaletka, parę 
wąskich półek na książki, wiszących na ścianie; poza tym — od podłogi do samego sufitu — 
malowanki, figurki ludzi wystrzyżone z papieru, kolorowane ryciny poprzybijane 
gwoździkami na rogach, podobizny najrozmaitszych wybitnych osobistości, powycinane z 
pism ilustrowanych. Pani Goujet tłumaczyła z uśmiechem, że syn jej jest ogromnie dziecinny: 
wieczorami czytanie go męczy, więc się bawi oglądaniem obrazków. Gerwazyna zapomniała 
o bożym świecie gwarząc sobie przez godzinę z sąsiadką, która zasiadła z powrotem do 
swego tamborka pod oknem. Zaciekawiały ją setki szpilek, przy których pomocy koronka 
rozpięta była na tamborku; czuła się szczęśliwa, że tu przebywa, że wdycha pachnące 
czystością powietrze mieszkanka, które ta subtelna robota zasnuwała skupioną ciszą.
Przy częstszych odwiedzinach Goujetowie jeszcze zyskiwali. Pracowali po wiele godzin na 
dobą, składając więcej niż czwartą część swych zarobków do Kasy Oszczędności. Wszyscy 
mieszkańcy dzielnicy kłaniali się im przy spotkaniu; rozwodzono się nad grubymi sumami, 
jakie zapewne już udało im się odłożyć. Robocza bluza Goujeta, w której widywano go na 
ulicy, była czyściutka, bez jednej
plamki, bez jednej dziurki. Młodzieniec zachowywał się wobec ludzi zawsze bardzo 
grzecznie, może nawet z pewną nieśmiałością, chociaż był z niego barczysty chłop. Praczki z 
krańca ulicy śmiały się zawsze w duchu, ilekroć widziały, jak mijając je spuszczał oczy. Nie 
lubił ich grubiaństw, wydawało mu się to wstrętne, żeby kobiety wciąż tylko miały na ustach 
same plugawe słówka. A jednak któregoś dnia wrócił do domu pijany. Pani Goujet nie 
przywitała go bynajmniej stekiem wyrzutów, tylko w milczeniu podsunęła mu pod oczy 
portret ojca, liche malowidło, chowane zbożnie na dnie komody. Nauczka poskutkowała i 
Goujet nigdy już więcej nie pijał ponad miarę, nie stronił jednak przesadnie od kieliszka, bo 
robotnik od czasu do czasu napić się wina musi. W niedzielę wychodził na spacer z matką, 
użyczając jej ramienia; najczęściej prowadził ją w stronę Vincennes; kiedy indziej znów 
zabierał ją do teatru. Matkę nadal kochał namiętnie i mówił do niej tak, jakby wciąż jeszcze 
był maleńkim chłopcem. Grubo ciosaną głową i powolnymi ruchami ciała o potężnych 
mięśniach, rozrośniętych, od ciągłego posługiwania się młotem, przypominał jakieś wielkie, 
ociężałe zwierzę, w świadomość ubogie, jednakże dobrotliwe z samej swej natury.
W pierwszych dniach znajomości Gerwazyna bardzo go onieśmielała, lecz po paru 
tygodniach przyzwyczaił się do niej. Czatował na nią, kiedy szła obładowana paczkami, żeby 
je zanieść jej na górę; odnosił się do niej jak do rodzonej siostry, z szorstką poufałością, 
stosując się przy wycinaniu obrazków do jej upodobań. Wszakże pewnego ranka nacisnąwszy 
klamkę i stwierdziwszy, że drzwi nie są zamknięte na klucz, wszedł do niej do pokoju bez 
pukania i — czego się nie spodziewał — zastał ją wpółrozebraną, gdyż właśnie myła sobie 
szyję; odtąd przez cały tydzień nie śmiał spojrzeć jej w oczy, tak że w końcu doszło do tego, 
iż na sam jego widok Gerwazynę oblewały pąsy.
Brzdąc-Smrodyniarz, mocny w pysku, jak na dziecię paryskiego bruku przystało, uważał 
Złotą Mordę za głuptaka. Darowywał mu to, że nie żłopał wina flaszkami, że nie zaczepiał 
bezczelnie dziewcząt na ulicy, ale przecież trzeba, żeby mężczyzna był mężczyzną, bo inaczej 
to niech od razu wdziewa babską kieckę zamiast spodni. W obecności Gerwazyny kpił sobie z 
młodego sąsiada oskarżając go, że robi oko do wszystkich kobiet w całej dzielnicy, a ten 
patentowany dureń, Goujet, bronił się do upadłego! Nie psuło to bynajmniej koleżeńskich 
stosunków między oboma robotnikami. Rano jeden wołał do drugiego, razem wychodzili do 
pracy i od czasu do czasu po drodze do domu wstępowali na szklankę piwa. Od uroczystej 
kolacji w dzień chrzcin byli ze sobą na ty, bo stałe mówienie do siebie przez „wy" 
niepotrzebnie rozciąga zdania. W swej wzajemnej przyjaźni poprzestawali na tym, aż do 
chwili gdy Złota Morda oddał Brzdącowi-Smrodyniarzowi wielką przysługę, z rzędu tych 
niezapomnianych, które w myśli człowieka są przytomne przez całe życie. Było to drugiego 
grudnia. Blacharzowi strzeliło nagle do głowy, żeby ot! tak, dla żartu, zejść do śródmieścia, 
popatrzeć na rozruchy uliczne; gwizdał sobie na Republikę, na Bonapartego i na całą tę 
bandę, ale uwielbiał zapach prochu: strzelanie z karabinu wydawało mu się „byczą zabawą". I 
najzwyczajniej w świecie zostałby przyłapany za jedną z barykad, gdyby kowal przypadkiem 
nie znalazł się tam w samą porę, nie zasłonił go swym olbrzymim ciałem i nie pomógł mu się 
ulotnić. Goujet, pnąc się z powrotem przedmieściem Poissonniere pod górę, szedł krokiem 
szybkim i z twarzą bardzo poważną. On, Goujet, zajmuje się polityką, jest z przekonań 
republikaninem w całym znaczeniu tego słowa, w myśl haseł sprawiedliwości i szczęścia 
społecznego. A jednakże nie chwycił za strzelbę. Począł wyłuszczać swoje racje: ludowi już 
się przykrzyło wyciągać dla burżujów kasztany z rozżarzonego popiołu i parzyć sobie łapy: 
luty i czerwiec stanowiły w tym względzie pamiętną nauczkę, toteż odtąd lud z przedmieść 
pozwalał mieszczuchom urządzać się na własną rękę, tak jak im się żywnie podoba... Gdy 
stanęli na szczycie wzgórza, przez które biegła ulica Poissonnier, Goujet odwrócił głowę i 
popatrzył na Paryż: bądź co bądź odchodziła tam robota na całego, i może jeszcze kiedyś lud 
będzie żałował, że się jej przyglądał z założonymi rękami. Ale Coupeau w odpowiedzi zaczął 
sobie pokpiwać i zakutymi osłami zwać tych, którzy własną skórę wystawiali na 
niebezpieczeństwo jedynie po to, żeby cała zgraja tych podłych wałkoniów z Izby mogła 
nadal mieć swoje dwadzieścia pięć franków na główkę. Wieczorem małżonkowie Coupeau 
zaprosili państwa Goujet na kolację. Przy deserze Brzdąc-Smrodyniarz i Złota Morda 
wycałowali się ogniście z dubeltówki: teraz to było już na śmierć i życie.
Trzy lata w życiu obu rodzin, mieszkających dalej drzwi w drzwi, upłynęły bez żadnych 
osobliwych wydarzeń. Gerwazyna zajmowała się wychowywaniem małej, nie tracąc przy tym 
więcej niż dwie dniówki w tygodniu. Wyrobiła się na doskonałą pracownicę, powierzano jej 
najwykwitniejszą bieliznę; zarabiała do trzech franków dziennie. Postanowiła więc umieścić 
Stefanka, który właśnie kończył osiem lat, w małym internacie przy ulicy
Chartes, gdzie płaciła za niego sto su. Oboje z mężem, mimo że mieli dwoje dzieci na 
utrzymaniu, składali do Kasy Oszczędności po dwadzieścia albo nawet po trzydzieści 
franków miesięcznie. Gdy zaoszczędzony wspólnie kapitał osiągnął kwotę sześciuset 
franków, młoda kobieta przestała po prostu sypiać opętana ambitnym marzeniem: chciała 
urządzić się samodzielnie, wynająć gdzieś jakiś mały sklepiczek i zamiast być samej najemną 
pracownicą, zatrudniać u siebie inne. Wyliczyła wszystko jak najdokładniej. W ciągu lat 
niespełna dwudziestu, gdyby praca szła jako tako, byli w stanie dobić się renty, którą by 
potem mogli przejadać sobie gdzieś na wsi. Jednak jakoś nie śmiała się do tego zabrać. Wciąż 
mówiła, że szuka sklepiku do wynajęcia, ale było to tylko tak sobie, żeby mieć więcej czasu 
do namysłu. Pieniądzom w Kasie Oszczędności nie powodziło się źle, przeciwnie: lęgły im 
się nowe, małe pieniążki. W ciągu trzech lat zaspokoiła tylko jedno ze swych pragnień: 
sprawiła sobie zegar na komodę; należność za ten zegar — palisandrowy zegar z kręconymi 
kolumienkami i wahadłem z pozłacanej miedzi — miała być uiszczona w ciągu roku 
tygodniowymi ratami po dwadzieścia su, płatnymi co poniedziałek. Gerwazyna gniewała się, 
ilekroć Coupeau chciał go nakręcać; sama własnymi rękami zdejmowała klosz i wycierała z 
nabożeństwem kolumienki, jak gdyby jej komoda z marmurową płytą przeobraziła się w 
ołtarz. Pod kloszem, za skrzynką zegara trzymała jak w skrytce książeczkę Kasy 
Oszczędności. I często, gdy marzyła o swoim sklepiku, popadała w zapamiętanie, stojąc 
nieruchomo przed tarczą zegara i wpatrując się uporczywie w ruch wskazówek z takim 
wyrazem twarzy, jak gdyby czekała nadejścia jakiejś osobliwej i uroczystej chwili dla 
powzięcia ostatecznego postanowienia.
Niedzielne swoje wycieczki małżonkowie Coupeau odbywali teraz prawie zawsze wespół z 
państwem Goujet. Były to milutkie wypady na smażoną rybkę do Saint-Ouen albo na 
potrawkę z królika do Vincennes, którą spożywano bez żadnych nadzwyczajności, w ogródku 
jakiejś przydrożnej gospody. Mężczyźni pili do woli, więc wracali wesolutcy jak dwa 
szczygiełki, prowadząc pod rękę damy. Wieczorem, zanim rozeszli się na noc, obie pary 
robiły obrachunki dzieląc koszty na -połowę i nigdy nie powstawały nawet najbłahsze 
sprzeczki o to, czy ktoś zapłaci o jeden su mniej albo więcej. Państwo Lorilleux zazdrośni 
byli o Goujetów. Wydawało się im — jakby nie było — śmieszne, że Brzdąca-Smrodyniarza i 
tę Kuśtyk--tyk stale widuje się z obcymi ludźmi, mimo że mają przecież bliskich krewnych. 
Ha, cóż! wiadomo: o własną rodzinę dbają tyle co o zeszłoroczny śnieg! Odkąd tylko poczuli 
się w posiadaniu paru uciułanych groszaków, zaczęli się stawiać, że bez kija nie przystąp! 
Pani Lorilleux widząc, że braciszek wymyka się jej z rąk, była po prostu wściekła i zaczęła 
znowu miotać obelgi pod adresem Gerwazyny. Pani Lerat, przeciwnie, okazywała coraz 
większą przychylność młodej kobiecie i stawała w jej obronie, opowiadając różne 
niestworzone historie — o jakichś próbach uwiedzenia wieczorem, gdzieś na bulwarze; w 
ustach pani Lerat Gerwazyna urastała na wzniosłą bohaterkę jakiegoś dramatu, która w końcu 
dzielnie się rozprawia z podłymi napastnikami, wymierzając im po tęgim policzku. Co do 
mamy Coupeau, to usiłowała ona przywrócić zgodę między poróżnionymi członkami rodziny, 
bo chciała widywać się jak najczęściej ze wszystkimi swoimi dziećmi: wzrok pogarszał się jej 
coraz bardziej, do jednego już tylko domu chodziła na posługi, więc była rada, o ile to jedni, 
to drudzy wetknęli jej czasem do ręki jaką pięciofrankówkę.
W sam dzień urodzin Nany, która właśnie kończyła trzy latka, Coupeau wróciwszy 
wieczorem do domu zauważył, że Gerwazyna jest czymś głęboko wstrząśnięta. Gdy jął się 
dopytywać o przyczynę tego jej stanu, nie chciała powiedzieć mu prawdy — powtarzała 
uparcie, że nic jej nie jest. Ale gdy zaczęła jakoś na opak nakrywać do stołu, zatrzymując się 
z talerzami w ręku na środku pokoju i popadając nagle w głęboką zadumę, mąż zażądał 
bezwzględnie, żeby się do wszystkiego przyznała.
— No więc, skoro tak — wyjawiła mu wreszcie — to ci powiem: lokal po tym drobnym 
handlarzu, co to na Goutte-d'Or prowadził kramik z norymberszczyzną, jest do wynajęcia... 
Dowiedziałam się o tym godzinę temu, jak poszłam tam po nici. Zabiło mi to klina w głowę.
Był to lokal bardzo czyściutki, w tej samej wielkiej kamienicy, w której kiedyś oboje tak 
pragnęli mieszkać. Składał się ze sklepu, pokoju za sklepem i dwóch jeszcze pokoików po 
prawej i lewej stronie — krótko mówiąc: coś w sam raz dla nich; pokoiki są trochę przymałe, 
ale dobrze rozmieszczone. Sęk w tym, że czynsz wydaje się jej za wysoki: właściciel coś tam 
gadał o pięciuset frankach.
— Więc już zdążyłaś sklepik obejrzeć i zapytać o cenę? — zdziwił się Coupeau.
— Och! no wiesz, tak sobie, przez ciekawość! — odpowiedziała Gerwazyna z udaną 
obojętnością. — Jak się czegoś takiego szuka, to się wchodzi wszędzie, gdzie wisi kartka z 
napisem: „Do wynajęcia"; to do niczego nie zobowiązuje. Ale ten sklepik jest
stanowczo za drogi. A poza tym może to głupota z mojej strony, że zachciało mi się mieć 
sklepik.
Jednakże po kolacji znowu zaczęła mówić o sklepie po handlarzu norymberszczyzny. 
Wyrysowała rozkład lokalu na nie zadrukowanym brzeżku gazety. I powoli, stopniowo 
zaczęła się zapuszczać w szczegóły, wymierzać wszystkie kąty, rozważać sprawę 
zagospodarowania się w nich, jakby już nazajutrz miała zwieźć tam swoje meble. Coupeau 
zaczął ją więc namawiać, żeby sklep wynajęła, widząc, jak wielką ma na to ochotę; 
murowane, że taniej niż za pięćset franków nic odpowiedniego nie znajdzie; zresztą, może 
właściciel pójdzie na pewne ustępstwa. Jedyną dziurę w całym stanowi to, że przenieśliby się 
do kamienicy, gdzie mieliby tuż pod bokiem Lorilleux, których ona tak nie cierpi. Gerwazyna 
żachnęła się; ona do nikogo się nie uprzedza, w gorączce swego żywiołowego pragnienia 
zaczęła nawet bronić Lorilleux: w gruncie rzeczy nie są to źli ludzie i można będzie z nimi 
dojść do porozumienia... Gdy nareszcie się położyli, Coupeau wnet zasnął, natomiast 
Gerwazyna długo jeszcze starała się doprowadzić myśli do jakiegoś ładu, jednakże żadnych 
nieodwołalnych postanowień co do wynajęcia sklepu nie powzięła.
Nazajutrz, gdy została sama, nie mogła się oprzeć pokusie: zdjęła klosz z zegara i zaczęła 
oglądać książeczkę Kasy Oszczędności: pomyśleć tylko, że cały jej sklepik znajdował się tu, 
w jej wnętrzu, między tymi kartkami zabazgranymi szkaradnym pismem! Zanim udała się do 
pracy, poszła zasięgnąć rady u pani Goujet, która jej projekt założenia sklepiku uznała za 
bardzo dobry: mając takiego męża poczciwego z kościami, nie pijącego, może być pewna, że 
poszczęści się jej w interesach i z torbami nie pójdzie. W przerwie obiadowej Gerwazyna 
wstąpiła nawet do państwa Lorilleux, żeby przedstawić im plan swój i usłyszeć ich zdanie; nie 
chciała ściągać na siebie posądzenia, że przed rodziną kryje się ze wszystkim za dziesiątą 
skórę. Panią Lorilleux zatkało. Jak to! tej Kuśtyk-tyk zachciewa się prowadzić sklep w takich 
czasach?! Z rozdartym sercem poczęła coś tam bąkać pod nosem, ale ostatecznie musiała 
udawać, że jest bardzo zadowolona, bez wątpienia, lokal na sklep się nadaje, Gerwazyna ma 
słuszność, że chce go wynająć. Niemniej skoro tylko ochłonęła nieco z wrażenia, na wyścigi z 
mężem zaczęła się rozwodzić nad tym, że w ściany od podwórza wdaje się wilgoć i że 
mieszkania na parterze mają dopływ światła niedostateczny. Och! te mieszkania to najlepsze 
miejsce, żeby nabawić się łamania w kościach! No, ale koniec końców, skoro Gerwazyna 
postanowiła, nieprawdaż, ten lokal wynająć, ich uwagi, rzecz całkiem zrozumiała, od 
powziętego zamiaru jej nie odwiodą.
. Wieczorem Gerwazyna jak najszczerzej wyznała ze śmiechem mężowi, że po prostu się 
rozchoruje, jeśli jej nie pozwolą założyć sklepu. Wszelako zanim mu powie: „Już się stało!" 
— chciała, żeby" Coupeau poszedł z nią lokal obejrzeć i spróbował z ceny wynajmu coś 
niecoś choć utargować.
— No, to chodźmy tam jutro, jeśli ci to odpowiada — rzekł mąż. — Przyjdziesz po mnie 
około szóstej pod dom, gdzie obecnie pracuję: na ulicę Narodową, i wracając zajdziemy sobie 
po drodze na Goutte-d'Or.
Coupeau kończył w tym czasie dach pewnej nowowybudowanej trzypiętrowej kamienicy; 
tego właśnie dnia miał układać ostatnie arkusze blachy. Ponieważ dach był prawie poziomy, 
rozstawił na nim swój warsztat blacharski w postaci dużej deski wspartej na kobylicach. 
Piękne majowe słońce chyliło się ku zachodowi, pozłacając kominy. A tam, na samej górze, 
na tle jasnego nieba robotnik ciął spokojnie blachę nożycami, pochylony nad warsztatem, 
podobny do krawca krojącego parę spodni. Przy ścianie sąsiedniego domu jego pomocnik, 
siedemnastoletni wyrostek, chuderlawy i płowowłosy, podtrzymywał ogień w przenośnym 
piecyku, poruszając olbrzymim miechem, którego każdy oddech wzbijał się w górę tumanem 
migotliwych iskier.
— Hej! Zydorek, włóż lutownik! —zawołał Coupeau.
Pomocnik zagłębił lutownik w rozżarzonych węglach, które w świetle pełnego dnia miały 
barwę bladoróżową, i zaraz wziął się na nowo do poruszania miechem. Coupeau trzymał w 
rękach ostatni płat blachy cynkowej: trzeba go było ułożyć na dolnej krawędzi wiązania, w 
pobliżu rynny, w miejscu, gdzie dach stawał się nagle stromy, a tuż za jego skrajem żłobiła 
się ziejąca głębią rozpadlina ulicy. Blacharz — w gałganianych papuciach, jakby był u siebie 
w domu — ruszył w stronę rynny, powłócząc nogami i pogwizdując piosenkę „Hej! wy moje 
jagniąteczka!" Podszedłszy do krawędzi rozpadliny, spuszczał nogi i oparty kolanem o tynk 
komina trwał tak znieruchomiały w połowie drogi nad brukiem. Jedna noga zwisała mu w 
powietrzu. Gdy odwracał się, żeby zawołać na tę gadzinę, Zydorka, chwytał się rękami za 
narożnik komina na widok chodnika gdzieś tam w dole, głęboko pod sobą.
— Chodźże tu wreszcie, ty diabelski guzdrało!... Dawaj lutownik! Choćbyś nie wiem jak 
długo, ty chuda szkapo, gapił się z zadartym w górę no-
sem, to i tak pieczone gołąbki nie wpadną ci same do gąbki!
Ale Zydorkowi nie śpieszyło się. Przyglądał się ciekawie dachom sąsiednich kamienic i 
grubemu słupowi dymu, który wzbijał się w górę z czeluści Paryża, gdzieś w okolicy 
Grenelle: to przecież z powodzeniem mógł być jakiś pożar. Jednakże położył się w końcu na 
brzuchu i z głową wysuniętą poza rynnę przyczołgał się do majstra, żeby mu podać lutownik; 
Coupeau wziął się zaraz do spawania blachy. To przykucał, to się prostował, ale zawsze 
potrafił utrzymać równowagę, choć siedział ledwie boczkiem, zawieszony w powietrzu na 
jednej nodze, i przytrzymywał się czubkami palców. Objawiał piekielną wprost pewność 
siebie i zawrotną bezczelność: ze wszystkim otrzaskany, lekceważył wszelkie 
niebezpieczeństwa. Był z tego powszechnie znany: nie on bał się ulicy, lecz ulica bała się 
jego. Fajki nie popuszczał ani na chwilę, tylko od czasu do czasu wyjmował ją z ust i 
najspokojniej w świecie spluwał w dół.
— Patrzcie ją, pani Boche tutaj! — zawołał nagle. — Hej, tam, hej! Pani Boche!
Tylko co spostrzegł, że dozorczyni przechodzi właśnie przez jezdnię. Babina podniosła 
głowę, dojrzała go i zawiązała się między nimi rozmowa na odległość dzielącą dach od 
ulicznego chodnika. Kobieta sterczała tam w dole z rękami schowanymi pod fartuch i 
zadartym w górę nosem, on zaś stał teraz wyprostowany, lewą ręką obejmując jakąś rurę i 
wychylając się daleko poza rynnę.
— Nie widziała pani gdzie mojej żony? — zapytał.
— Nie, skądżeby? — odpowiedziała dozorczyni. — Miała gdzieś tutaj być?
— Właśnie ma przyjść tu po mnie... Jakże tam, wszyscy u pani zdrowi?
— Ależ tak, dziękuję; to ja, jak mnie pan widzi, jestem ta najbardziej chora ze wszystkich... 
Idę pod rogatkę Clignancourt, żeby dostać jakiś kawałek baraniny, bo rzeźnik — ten koło 
Czerwonego Młyna — bierze po szesnaście su za funt.
Oboje natężyli głosy, bo Właśnie jakiś powóz skręcał w ulicę Narodową, szeroką i 
opustoszałą; słowa ich, wywrzaskiwane całą siłą płuc, zwabiły jedynie do okna jakąś 
przygarbioną staruszkę; starowinka, oparłszy się łokciami o parapet, tak już została, rada, że 
przytrafiła się jej jakaś rozrywka: z niebywałym zaciekawieniem przyglądała się temu 
mężczyźnie stojącemu naprzeciwko na dachu — jak gdyby się spodziewała, że lada chwila 
runie on stamtąd w jej oczach.
— No, to do widzenia! — zawołała pani Boche. — Nie chcę tu panu przeszkadzać w robocie. 
Coupeau odwrócił się i ujął znów za lutownik, który wyciągniętą z daleka ręką podał mu 
Zydorek. Ale dozorczyni, - w chwili gdy miała ruszyć w dalszą drogę, dostrzegła na 
przeciwległym chodniku Gerwazynę: zbliżała się właśnie ku niej, trzymając Nanę za rękę. 
Pani Boche już, już zadzierała głowę chcąc dać o tym znać blacharzowi, ale młoda kobieta 
zdążyła ją energicznym ruchem powstrzymać, po czym półgłosem, żeby słów jej nie było 
słychać tam na górze, wyjawiła swoje obawy, oto lęka się, że gdyby mąż ujrzał ją tak 
niespodziewanie, ze wzruszenia mógłby nagle stracić równowagę i spaść z dachu na bruk. W 
ciągu czterech lat przyszła po niego tam, gdzie pracował, jeden jedyny raz; tego dnia właśnie 
zdarza się to po raz drugi. Nie może patrzeć na takie rzeczy, zaraz krew jej uderza do głowy, 
kiedy widzi, że mąż trwa tak między niebem a ziemią, na wysokościach, gdzie nawet wróble 
nie śmią się zapuszczać.
— Bez wątpienia, to nie jest przyjemny widok — mruknęła pani Boche. — Mój jest krawiec, 
ja nie potrzebuję drżeć tak ciągle o jego życie.
— Żeby pani wiedziała: w pierwszych miesiącach po ślubie — powiedziała jeszcze 
Gerwazyna — to takie strachy napastowały mnie od rana do wieczora. Mc, tylko stał mi 
wciąż przed oczami z roztrzaskaną głową, na noszach... Teraz takie obrazy już mnie więcej 
nie nawiedzają. Do wszystkiego człowiek się przyzwyczaja; na chleb zarabiać trzeba. 
Mniejsza o to, że płaci się czasem grubo za ten chleb, gdyż częściej się nadstawia karku na 
złamanie, niż to zwykle bywa.
Umilkła i poczęła zasłaniać Nanę fałdami spódnicy w obawie, żeby mała nie krzyknęła; sama, 
wbrew własnej woli, patrzyła i patrzyła, blada jak ściana. Coupeau zajęty był właśnie 
spawaniem dolnej krawędzi blaszanego pasa, tuż nad rynną: zsuwał się jak najbliżej w stronę 
rynny i ani rusz nie mógł tej krawędzi dosięgnąć. Wreszcie kilkoma zwolnionymi ruchami, 
pełnymi ociężałej swobody, jakie mają robotnicy, wychylił się odważnie jeszcze dalej do 
przodu i dopiął swego. Na chwilę zawisł ponad brukiem, niczego się nie trzymając, tylko 
spokojnie pracując: z dołu widać było nikły, biały, trzaskający płomyczek, który tryskał spod 
lutownika przesuwanego wprawną ręką spawacza. Gerwazyna, oniemiała, z gardłem 
zaciśniętym trwogą, zwarła gwałtownie dłonie i odruchowo wzniosła je ku niebu, jak przy 
modlitwie. Ale wnet odetchnęła z ulgą pełnymi piersiami: Coupeau wycofał się właśnie bez 
zbytniego pośpiechu znad rynny, starczyło mu jeszcze czasu, żeby po raz ostatni splunąć w 
dół, na ulicę.
— A więc się mnie szpicluje! — zawołał wesoło, spostrzegając żonę. — To głupota z jej 
strony, prawda pani Boche? Nie chciała na mnie zawołać... Poczekaj, za dziesięć minut będę z 
robotą gotów.
Pozostało mu jeszcze założyć czapę na komin, błahostka, że tylko machnąć jedną ręką. 
Praczka i dozorczyni w dalszym ciągu stały na chodniku, gwarząc o sprawach i ludziach z 
najbliższego otoczenia i pilnując, żeby Nana nie babrała się w rynsztoku, z którego wyławiała 
małe rybki; obie kobiety spoglądały co chwila w stronę dachu, uśmiechając się i potrząsając 
głowami, jakby dla zaznaczenia, że się nie niecierpliwią. Starowinka z przeciwka wciąż 
tkwiła przy oknie przypatrując się blacharzowi, czekając..
— Czego ona tu tak Wypatruje, ta stara klapzdra? — rzekła pani Boche. — A wygląda, jakby 
grabarzowi spod łopaty uciekła!
Znad dachu dobiegał donośny głos blacharza, wyśpiewującego: „Ach! jak to dobrze zbierać 
poziomeczki!" Pochylony nad warsztatem wycinał teraz z blachy jakieś dzieło sztuki. 
Cyrklem nakreślił półkolistą linię i za pomocą specjalnej pary zakrzywionych nożyc wyciął z 
arkusza blachy duży wachlarz, po czym — lekko uderzając raz po ras młotkiem — wyginał 
zwolna ten wachlarz, nadając mu kształt spiczastego grzyba. Zydorek chwycił znowu za 
miech, żeby rozżarzyć węgle w piecyku. Słońce zapadało za mury kamienicy w wielkim 
otoku różowej światłości, która powoli bladła nasiąkając delikatnym odcieniem liliowym. 
Stokrotnie wyolbrzymione sylwetki obu mężczyzn, pracujących na swych podobłocznych 
wyżynach o tej najcichszej godzinie dnia, wraz z ciemnymi liniami warsztatu i dziwacznym 
zarysem miechu odbijały od przejrzystego tła nieba.
Gdy czapa kominowa została już wycięta, Coupeau rzucił zwykły swój okrzyk:
— Zydorek! Lutownik!
Ale Zydorek przed chwilą gdzieś zniknął. Blacharz klnąc począł go szukać naokoło 
wzrokiem, wołać na niego przez stojące otworem okienko strychu. W końcu wykrył jego 
obecność na jednym z sąsiednich dachów, o dwa domy dalej: spacerował sobie, urwis, 
zwiedzając okolicę. Nikłe, płowe włosięta rozsypywały mu się na wietrze i aż oczy 
przymrużał na widok nieogarnionego ogromu Paryża.
— Cóż to? Zachciało ci się powałęsać? Czy myślisz, że jesteś gdzieś na wsi? — krzyknął 
Coupeaa
z wściekłością. — A może za przykładem pana . Berangera układasz wierszyki, ha!... Podasz 
mi tu wreszcie lutownik czy nie?! Widział kto kiedy coś podobnego: włóczyć się po dachach! 
Sprowadź sobie co duchu jaką swoją znajomą, żeby trochę tu z nią pogruchać. Dasz mi już 
raz ten lutownik, ty ciamajdo przeklęta!
Ukończywszy spawanie, Coupeau zawołał do Gerwazyny:
— No! nareszcie gotowe... Już schodzę.
Rura, do której czapa miała być dopasowana, sterczała pośrodku dachu. Gerwazyna, 
uspokojona, nie przestawała się uśmiechać do męża, towarzysząc oczami każdemu jego 
ruchowi. Nana, w którą na widok ojca wstąpiło nowe życie, poczęła naraz klaskać w rączęta. 
Przysiadła na brzegu chodnika, żeby móc lepiej widzieć, co się dzieje tam w górze.
— Tata! tata! — krzyczała, jak mogła najgłośniej. — Tata, spójrz tutaj!
Blacharz chciał się nachylić, ale noga mu się powinęła. I nagle — bezradnie jak kociak, 
któremu zaplątały się łapki — zaczął staczać się coraz niżej po łagodnej pochyłości dachu, nie 
mając czego się uchwycić.
— Psiakrew! — zdołał wyrzec zduszonym głosem.
I runął w dół. Zakreślił ciałem miękką, krzywą linię, okręcił się dwa razy w powietrzu i 
rozpłaszczony runął z głuchym łoskotem na środek ulicy — jak zrzucony z wysoka tobołek 
bielizny.
Gerwazyna osłupiała; rozdzierający krzyk wyrwał się jej z gardła i z rękami wzniesionymi ku 
niebu zastygła w bezruchu. Na miejsce wypadku pospieszyli zewsząd przechodnie; 
wytworzyło się zbiegowisko. Pani Boche, do głębi wstrząśnięta, wzięła Nanę na ręce, chociaż 
nogi się pod nią chwiały, i przycisnęła jej główkę do piersi, żeby oszczędzić dziecku 
strasznego widoku. A tymczasem przygarbiona starowinka z przeciwka, jakby zaspokojona w 
swych oczekiwaniach, zamykała powolutku okno.
Wreszcie jacyś czterej mężczyźni dźwignęli Coupeau z ziemi i przenieśli go do apteki na róg 
ulicy Poissonniers, gdzie przeleżał prawie godzinę na derce rozpostartej pośrodku podłogi, 
podczas gdy ludzie pobiegli do szpitala Lariboisiere po nosze. Oddychał jeszcze, ale 
czuwający nad nim aptekarz potrząsał nieznacznie głową. Teraz Gerwazyna, klęcząc na 
ziemi, zanosiła się już tylko monotonnym, nieprzerwanym szlochem; policzki miała umazane 
łzami, nie widziała już nic, była do cna ogłupiała. Bezwiednym ruchem wysunęła przed siebie 
dłonie i zaczęła mężowi jak najdelikatniej obmacywać ręce i nogi. Potem cofnęła ręce 
spoglądając na aptekarza, który zabronił jej dotykać ciała męża, lecz już po krótkiej chwili 
znów zaczęła robić to, co i poprzednio, nie - mogąc sobie odmówić możności sprawdzenia, 
czy jest jeszcze ciepły, i wierząc świę-
cie, że jej dotyk sprawia mu ulgę. Gdy przybyli na koniec ludzie z noszami i mieli zamiar 
przenieść ofiarę wypadku do szpitala, zerwała się z klęczek i jęła mówić gorączkowo:
— Nie, nie, aby nie do szpitala... Do mieszkania; mieszkamy przy ulicy Nowej.
Na próżno jej tłumaczono, że leczenie męża, jeśli go zabierze do domu, będzie bardzo drogo 
kosztowało; z nie słabnącym uporem powtarzała:
— Na ulicę Nową; ja już wskażę tam, która to brama... Co to panów obchodzi? Ja mam 
pieniądze. To mój własny mąż, prawda? Jestem żona i tak sobie życzę.
Tak tedy musiano zanieść Coupeau do domu. Gdy ludzie z noszami przedzierali się przez 
tłum stłoczony przed wejściem do apteki, kobiety z pobliskich ulic ugadywały się z 
ożywieniem na temat Gerwazyny: kulawe to to, szelma, ale ma jakiegoś wabika; ocali życie 
swojemu chłopu, jak dwa a dwa cztery, podczas gdy w szpitalu doktorzy bez wahania 
posyłają wszystkich beznadziejnie chorych na tamten świat, byleby tylko nie zawracać sobie 
głowy ich leczeniem. Pani Boche, zaprowadziwszy Nanę do siebie i wróciwszy zaraz pod 
aptekę, opisywała przebieg wypadku z najdrobniejszymi szczególikami, trzęsąc się jeszcze ze 
wzruszenia.
— Szłam, żeby kupić gdzieś kawałek baraniny, akurat właśnie tam byłam, widziałam go, jak 
spadał — powtarzała. — To wszystko przez tę jego małą: chciał na nią z dachu spojrzeć i... 
brzdęk. Ach, Boże, Bożyczku! brońże Ty mnie od tego, żebym miała na coś podobnego 
patrzeć po raz drugi... No, ale mimo wszystko muszę iść po tę swoją baraninę.
Z chorym przez pierwszy tydzień było bardzo krucho. Rodzina, sąsiedzi oraz wszyscy bliżsi i 
dalsi znajomi tylko czekali, że Coupeau lada chwila wyciągnie kopyta. Lekarz — bardzo 
drogi lekarz, który brał po sto su za wizytę — obawiał się jakichś „obrażeń wewnętrznych"; 
samo to słowo siało wokół ogromny popłoch: w całej dzielnicy opowiadano sobie nawzajem, 
że blacharzowi na skutek wstrząsu oberwało się serce. Jedna tylko Gerwazyna, wybladła od 
conocnego czuwania, poważna, gotowa na wszystko, słuchając tej gadaniny wzruszała 
ramionami. Mąż jej ma prawą nogę pogruchotaną; ba, o tym wszyscy wiedzą. No, to mu ją 
złożą z powrotem do kupy — i koniec. Cała reszta, wraz z tym rzekomo oberwanym sercem, 
to już po prostu drobiazg. Już ona mu uwiąże z powrotem to jego serce; ona wie, jak się 
uwiązuje z powrotem takie oberwane serca: starannym pielęgnowaniem, czystością, 
prawdziwą dobrocią. I w całej jawnej głębi tego wzniosłego przekonania pewna była, że 
przywróci mężowi zdrowie, wystarczy, że będzie przy nim czuwała i lekko przykładała mu 
ręce do głowy w godzinach gorączki. Ani na chwilę o tym nie wątpiła. Przez cały tydzień 
widziano ją stale na nogach, rzadko się odzywającą, pochłoniętą tym jednym jedynym 
upartym pragnieniem, żeby męża ocalić; zapomniała o dzieciach, o ulicy, o całym mieście. 
Dziewiątego z kolei dnia — w wieczór, gdy lekarz oświadczył wreszcie, że ręczy za życie 
chorego — padła na krzesło, jakby nogi miała z waty albo krzyż przetrącony, i rozpłynęła się 
we łzach. Tej nocy również pozwoliła sobie dwie godzinki pospać, byle jak ułożywszy głowę 
w nogach łóżka.
Wypadek, jakiemu uległ Coupeau, narobił w rodzinie ruchu że aż miło. Mama Coupeau 
przesiadywała nocami wraz z Gerwazyną przy chorym, ale już koło godziny dziewiątej 
usypiała na krześle. Pani Lerat, wracając z pracy, nakładała co wieczór duży szmat drogi, 
żeby zasięgnąć wiadomości. Państwo Lorilleux przychodzili z początku po dwa, trzy razy na 
dzień, proponując, że będą czuwali przy bracie, a kiedyś przydźwigali nawet fotel dla 
Gerwazyny. Rychło jednak między nimi i Gerwazyną zaczęły powstawać sprzeczki na tle 
sposobu pielęgnowania chorych. Pani Lorilleux utrzymywała, że wielu już ludziom w swym 
życiu pomogła odzyskać zdrowie, toteż wie dobrze, jak należy się obchodzić z chorymi; 
skarżyła się, że młoda kobieta poszturchuje ją łokciami i odpycha od łóżka brata. Zapewne, ta 
Kuśtyk-tyk nie bez kozery pragnie za wszelką cenę doprowadzić Coupeau do zdrowia: no, bo 
przecież gdyby nie poszła była na ulicę Narodową i nie zawracała mu głowy w czasie pracy, 
wypadek by się nie zdarzył. Tyle tylko, że chcąc mu dogodzić stosowała metody 
nieodpowiednie, które go na pewno z kretesem wykończą.
Skoro tylko Gerwazyną utwierdziła się w przekonaniu, że życiu męża nie grozi już żadne 
niebezpieczeństwo, przestała strzec jego łóżka z tak gburowatą zazdrością. Teraz nikt już nie 
mógł go jej. zabić, więc bez nieufności dopuszczała do niego odwiedzających. Rodzina 
zaczęła się w pokoju chorego panoszyć na dobre. Rekonwalescencja miała trwać bardzo 
długo; lekarz coś napomykał o czterech miesiącach. Blacharz często na całe długie godziny 
zasypiał, a wtedy państwo Lorilleux, korzystając ze sposobności, natrząsali się z głupoty 
Gerwazyny. Dużo na tym zyskała, że trzyma chorego w domu. W szpitalu postawiliby go na 
nogi dwa razy szybciej. Lorilleux oświadczał, że chciałby zachorować, chciałby nabawić się 
jakiejśkolwiek dolegliwości, żeby jej dowieść, czy wahałby, się choćby chwilę pójść na 
kurację do Lariboisiere. Pani Lorilleux opowiadała, że zna pewną damę, która się w tym 
szpitalu leczyła — i co? ot! dzień
w dzień zajadała się tam kurczętami na obiad i na kolację. Oboje po raz chyba dwudziesty z 
rzędu wyliczali z ołówkiem w ręku, ile pieniędzy pochłonie czteromiesięczna 
rekonwalescencja Coupeau: przede wszystkim stracone dniówki, poza tym wydatki na 
doktora i na lekarstwa, wreszcie obkarmianie chorego przednimi gatunkami wina i mięsa. 
Gdyby mogli poprzestać na tym, że prze- .. putają tych parę groszy oszczędności i nic więcej, 
powinni by skakać do nieba z radości; ale najprawdopodobniej będą jeszcze musieli po uszy 
się zadłużyć. Och! to ich rzecz. Ale niech pamiętają, że nie mają co liczyć na rodzinę; bo 
rodzina nie jest na tyle zamożna, żeby mogła sobie pozwolić na trzymanie chorego w domu. 
Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz — prawda? Kuśtyk-tyk z pełnym powodzeniem mogła 
zrobić tak, jak robią inni: zgodzić się na umieszczenie męża w szpitalu. Okazało się, że jest na 
domiar wszystkiego straszliwie zarozumiała.
Pewnego wieczoru pani Lorilleux wpadła na pomysł szczególnie złośliwy — zapytała 
znienacka bratową:
— No, i jakże tam z twoim sklepikiem, kiedyż go wreszcie wynajmiesz?
— A właśnie — szyderczo zaśmiał się Lorilleux. — Dozorca wciąż jeszcze czeka na was i 
czeka.
Gerwazynie wprost tchu zabrakło: na śmierć zapomniała o sklepie. Ale widziała, jak niecnie 
cieszą się ci ludzie na myśl, że sprawa jej sklepiku teraz już raz na zawsze spaliła na panewce. 
Istotnie, począwszy od owego wieczoru wprost czyhali na byle sposobność, żeby pokpić 
sobie z tego jej marzenia, obróconego w niwecz. Ilekroć była mowa o jakimkolwiek projekcie 
nie rokującym nadziei urzeczywistnienia, dogadywali, że ziści się on wtedy, gdy Gerwazyną 
zostanie właścicielką pięknego sklepu z wystawą od ulicy. Poza jej plecami drwili sobie z niej 
bez ustanku. Nie chciała ich obciążać równie szkaradnymi posądzeniami, ale Lorilleux 
zachowywali się teraz doprawdy tak, jakby byli niezmiernie radzi, że wypadek Coupeau nie 
pozwoli praczce na otwarcie zakładu przy ulicy Goutte-d'Or.
Toteż postanowiła śmiać się wraz z nimi, żeby im pokazać, że chętnie puści z wiatrem resztę 
zaoszczędzonych pieniędzy, byle tylko Coupeau wyzdrowiał. Ilekroć w ich obecności brała 
spod klosza zegara książeczkę Kasy Oszczędności, mówiła wesołym głosem:
— Wychodzę; idę właśnie wynająć sklepik. Nie chciała wycofywać wszystkich pieniędzy na
raz. Odbierała je po sto franków, po pierwsze w tym celu, żeby tak grubej gotówki nie 
trzymać w komodzie, po drugie zaś dlatego, że żywiła nieokreśloną nadzieję, iż stanie się 
jakiś cud i mąż nagle wyzdrowieje, co by im pozwoliło nie odbierać z kasy reszty 
oszczędności. Ilekroć po podjęciu części pieniędzy wracała z kasy do domu, zawsze na 
skrawku papieru robiła obliczenie, ile jeszcze pieniędzy zostało na książeczce; robiła to 
jednak tylko ot tak, dla porządku. Pieniądze uciekały drzwiami i oknami i Gerwazyna 
zdawała sobie sprawę z tego rozgromu małżeńskich oszczędności, lecz przyjmowała to ze 
spokojnym, wyrozumiałym uśmiechem. Czyż nie stanowi pociechy już choćby samo to, że 
jest w stanie wydawać tak wiele pieniędzy, że ma je na podorędziu w chwili, gdy wybiła im 
czarna godzina? I bez najmniejszego żalu starannie odkładała z powrotem książeczkę za 
skrzynką zegara, pod klosz.
Goujetowie w czasie choroby Coupeau okazali wiele serca Gerwazynie. Pani Goujet 
objawiała stale niezmordowaną gotowość do wszelkich usług: nie zdarzyło się nigdy, żeby 
wychodząc na miasto nie zapytała, czy nie potrzeba jej przypadkiem cukru, masła albo soli; 
ilekroć robiła zupę na mięsie, częstowała ją zawsze talerzem czystego rosołu, jak tylko się 
zagotował, a nawet gdy spostrzegła, że sąsiadka nie może nadążyć z domową robotą, 
wyręczała ją w sprzątaniu kuchni lub też pomagała jej zmywać naczynia. Goujet brał co dzień 
rano koromysła młodej kobiety i szedł z wiadrami po wodę do studni na ulicę Poissonniers; 
stanowiło to dla niej dwa su oszczędności dziennie. Ponadto po kolacji, gdy rodzina 
przestawała już się panoszyć w pokoju małżonków Coupeau, Goujetowie przychodzili 
dotrzymywać im towarzystwa. Przez dwie godziny — do dziesiątej — kowal pykał z fajki, 
patrząc, jak Gerwazyna krząta się koło chorego. W ciągu całego wieczoru potrafił nie 
wymówić nawet dziesięciu słów; siedział tylko, wcisnąwszy swą wielką jasnowłosą głowę w 
szerokie ramiona olbrzyma, i czułość biła mu z twarzy, gdy widział, jak pani Coupeau nalewa 
ziółek do filiżanki i — dopóki cukier się nie rozpuści — miesza w niej nie brzęknąwszy 
nawet łyżeczką. Kiedy zaś prześciełała choremu łóżko i ze słodyczą w głosie dodawała mu 
otuchy, młodego mężczyznę zalewało po prostu wzruszenie. Jeszcze nigdy w życiu nie 
zetknął się z równie zacną kobietą. Nie przynosiło jej ujmy nawet to, że kulała, tym większą 
bowiem zasługą w jego oczach było, że przez calutki boży dzień tak haruje przy chorym 
mężu. Nawet gdy siadała do jedzenia, to. nie było co gadać, żeby usiedziała choć z kwadrans 
spokojnie na miejscu. To biegła do apteki, to znów wtykała nos w rozmaite nieczystości, 
zdobywając się na nieludzkie wysiłki, byle tylko utrzymać jaki taki porządek w pokoju,
gdzie musiało się robić wszystko; a przy tym ani się kiedy słówkiem poskarżyła, zawsze 
przyjemnie uśmiechnięta, nawet późnymi wieczorami, gdy bywała do tego stopnia zmęczona, 
że spała na stojąco, z otwartymi oczami. Toteż kowal — oddychając tą atmosferą oddania 
wśród materiałów, opatrunkowych poniewierających się na wszystkich meblach — coraz 
głębiej przywiązywał się do Gerwazyny, tak oto się przypatrując, ile miłości okazuje mężowi 
i jak z całego serca o niego się troszczy.
— No i co, stary, widzę, że jakoś wykaraskałeś się ze swojej biedy? — rzekł pewnego dnia do 
ozdrowieńca. — Nie miałem żadnych obaw co do tego; twoja żona to istny anioł opiekuńczy.
On, Goujet, ma się żenić. W każdym razie matka wytrzasnęła skądś jakąś młodą, bardzo 
przyzwoitą dziewczynę, koronkarkę tak jak i ona, i żywi gorące pragnienie, żeby ją syn 
poślubił. Nie chcąc matki martwić, powiedział, że to zrobi, a nawet już ustalili, że ślub 
odbędzie się w pierwszych dniach września; pieniądze na pierwsze poślubne potrzeby 
gospodarskie spoczywają od dawna w Kasie Oszczędności. Gdy jednak Gerwazyna wdała się 
z nim w rozmowę na temat tych planów małżeńskich, potrząsnął tylko głową i mruknął 
opieszale:
— Żadna kobieta nawet się nie umywa do pani, pani Coupeau Gdyby wszystkie były do pani 
podobne, to by się człowiek żenił z dziesięcioma na raz.
A tymczasem Coupeau po dwóch niespełna miesiącach próbował zwlekać się z łóżka. Nie był 
w stanie zawędrować dalej niż od łóżka do okna, i to jeszcze podtrzymywany przez 
Gerwazynę. Siadał przy oknie w fotelu od państwa Lorilleux i prawą nogę, sztywno 
wyciągniętą, opierał na taborecie. On, ten przysięgły żartowniś, co to niegdyś kpił sobie w 
najlepsze, że ludziska giry sobie łamią w czasie gołoledzi, był obecnie bardzo rozdrażniony, 
kiedy podobny wypadek zdarzył się jemu samemu. Teraz już nie stać go było na żadne 
mędrkowania. Przez całe tę dwa miesiące, kiedy leżał przykuty do łóżka, nic, tylko klął w 
żywy kamień, doprowadzając wszystkich do białej gorączki: to doprawdy wcale nie życie— 
gnić tak oto z przypłaszczonym tyłkiem, z nogą poobwiązywaną sznurkiem i sztywną jak pęto 
parówek. Przyjrzał się już dokładnie każdemu calowi sufitu i wie, że w rogu nad drzwiami do 
alkowy jest na nim takie jedno pęknięcie, które potrafiłby wyrysować z zamkniętymi oczami. 
Później, kiedy już wreszcie usadowił się w fotelu, zaczynał z innej beczki; czy długo jeszcze 
ma tak sterczeć przygwożdżony do siedzenia, na podobieństwo mumii? Ulica nie jest wcale 
taka znów zabawna: żywej duszy wkoło nie widać, a wodą z chlorem śmierdzi toto cały boży 
dzień. Nie, doprawdy, czuje się już jak zgrzybiały starzec; dałby dziesięć lat życia, żeby choć 
przekonać się na własne oczy, jak postępują roboty przy fortyfikacjach. I uporczywie wracał 
do jednego: do namiętnych złorzeczeń na własny los. Ten jego wypadek to 
niesprawiedliwość; nie powinno mu się było zdarzyć coś takiego, jemu, który przykładnie 
pracował, nie wałkonił się, łba nie zalewał. Gdyby zdarzyło się to komu innemu, to można by 
jeszcze zrozumieć.
— Papa Coupeau — mówił — skręcił sobie kark, ale było to w dzień hulatyki. Nie mogę 
powiedzieć, żeby na to zasłużył, ale koniec końców była przyczyna, był skutek. Ale ja? 
Byłem na czczo, spokojniutki jak jaki baptysta, bez kropelki w żołądku — i ot! zlatuję na 
zbity łeb, kiedy się chciałem odwrócić, żeby uśmiechnąć się do Nany... Nie uważacie, że za 
słono to okupiłem? Jeśli dobry Bozia istnieje, to jakoś dziwacznie poczyna sobie z ludźmi. 
Nie pogodzę się z tym nigdy, przenigdy.
Władza mu w nogach wróciła, a on wciąż jeszcze odczuwał jakąś głuchą urazę do swego 
zawodu. To zajęcie dla straceńców: spędzać całe dnie — tak jak koty — na dachach. Tych 
burżujów to nie w ciemię bili. Wystawiają cię na śmierć — za grubo tchórzem podszyci, żeby 
odważyć się wleźć na drabinę — a sami wygodnie rozsiadają się u siebie w ciepluśkim kącie i 
gwiżdżą sobie na biedaków. Snując takie i tym podobne wywody, stwierdzał na koniec, że 
każdy sam powinien pokrywać sobie dach blachą. Nie ma gadania! Po sprawiedliwości 
powinno do tego dojść: nie chcesz, żeby ci kapało za kołnierz, to się jakoś zabezpiecz. Poza 
tym gorzko żałował, że nie nauczył się jakiegoś innego rzemiosła, zabawniejszego i nie tak 
karkołomnego, na przykład: wykwintnej stolarki. I to też była wina ojca Coupeau; ojcowie 
mają zawsze taki głupi zwyczaj, że poutykają dzieciaki gdzie bądź — byle w swojej parafii.
Jeszcze przez dwa miesiące Coupeau chodził o kulach. Zrazu mógł co najwyżej zejść na ulicę 
i wy-
palić fajkę przed bramą. Później zapuszczał się aż na zamiejski bulwar, wlokąc się po słońcu i 
godzi- . nami przesiadując na pierwszej lepszej ławce. Stawał się znowu wesoły; piekielny 
jęzor brukowego szczekacza w czasie tych długich włóczęg jeszcze mu się zaprawił. To 
włóczęgostwo dawało mu nie tylko poczucie rozkoszy życia, ale także błogości nicnieróbstwa 
— kiedy ręce i nogi swobodnie się rozluźniają, a mięśnie ogarnia zwolna jakieś słodkie 
odrętwienie; było to tak, jak gdyby lenistwo święciło nad nim stopniowy swój podbój, 
korzystając z jego rekonwalescencji, żeby wszczepić mu się
w skórę i znieczulić ją swym łaskotaniem. Wracał do domu w świetnym usposobieniu i skory 
do drwinek, utrzymując, że życie jest piękne, i nie widząc powodu, dla którego nie miałoby 
wszystko zostać tak na stałe. Skoro mógł się już obywać bez kul, począł wyruszać na spacery 
coraz to dalsze, zaglądając tu i ówdzie do warsztatu, żeby na nowo pokumać się z koleżkami. 
Przystawał naprzeciwko domów będących w budowie i stał z rękami skrzyżowanymi na 
piersi, sypiąc kpinkami jak z rękawa i potrząsając głową; pokpiwał sobie z robotników, którzy 
się uwijali z robotą, i unosił wyciągniętą do przodu nogę, żeby im pokazać, do czego to 
prowadzi nadwerężać tak siły i zdrowie. To próżniacze wystawanie po ulicach i robienie 
sobie urągowiska z mozolących się ludzi dawało pewne zadośćuczynienie jego urazie do 
pracy. Rzecz pewna, i on będzie znów musiał zakasać rękawy, ale skoro tak trzeba, to niechaj 
to nastąpi jak można najpóźniej. O! on ten brak zapału wypisany ma na własnej skórze. A 
zresztą, wydawało mu się, że to tak przyjemnie powałęsać się trochę po ulicach.
Po południu Coupeau, kiedy było mu nudno, zachodził, do Lorilleux. Siostra i szwagier 
bardzo się nad nim użalali i zwabiali go do siebie, składając mu najprzeróżniejsze dowody 
uprzedzającej grzeczności. W pierwszych latach swego małżeństwa Coupeau, dzięki 
oddziaływaniu Gerwazyny, wyzwolił się spod ich wpływu. Teraz znowu brali go w swe łapy, 
podżartowując sobie z niego, że drży ze strachu przed żoną. Prawdziwy mężczyzna pod 
pantoflem trzymać się nie daje. Niemniej małżonkowie Lorilleux okazywali w rozmowach 
wielką powściągliwość; w sposób umyślnie przesadny uwydatniali zalety praczki. Coupeau, 
nie wszczynając jeszcze z żoną sprzeczek, przysięgał, że ją siostra jego uwielbia, i prosił, 
żeby odnosiła się do niej przychylniej. Pewnego wieczora wybuchła między nimi pierwsza 
kłótnia małżeńska — z powodu Stefanka. Blacharz spędził całe popołudnie u państwa 
Lorilleux. Kiedy wrócił do domu, kolacja, mimo że zwykła pora już minęła, nie była jeszcze 
gotowa i dzieciaki z wrzaskiem dopominały się zupy; właśnie o to znienacka przyczepił się 
do Stefanka, wymierzając mu parę porządnych kuksańców, a potem jeszcze z godzinę gderał i 
zrzędził: smarkul nie jest przecież jego dzieckiem i nie wiadomo, dlaczego ma znosić 
obecność tego bachora w swym domu; skończy się na tym, że go kiedyś wygna na ulicę. 
Dotychczas uznawał istnienie, małego urwisa i nigdy nie było o tym żadnego gadania. 
Nazajutrz wmieszał w sprawę swą godność męża i ojca, a w trzy dni potem już nic, tylko od 
rana do wieczora kopał malca przy lada sposobności w tyłek tak że odtąd dziecko, jak tylko 
usłyszało jego kroki na schodach, zaraz uciekało do mieszkania Goujetów, gdzie stara 
koronkarka znajdowała zawsze dla niego trochę miejsca przy stole, żeby mógł odrobić lekcje.
Gerwazyna od dawna zabrała się na nowo do pracy. Nie potrzebowała już zdejmować klosza 
od zegara i następnie zakładać go z powrotem: wszystkie oszczędności zostały przejedzone i 
należało teraz uparcie harować, harować za czworo, bo właśnie cztery gęby miała do 
żywienia. Ona sama utrzymywała całą rodzinę. Ilekroć słyszała, że ktoś ubolewa nad ciężką 
jej dolą, wnet zaczynają usprawiedliwiać Coupeau. Pomyśleć tylko: tyle się człowiek 
nacierpiał, nic więc chyba nie ma dziwnego, że trochę zgorzkniał. Ale to minie z chwilą 
całkowitego powrotu do zdrowia. Gdy zaś zwracano jej uwagę, że Coupeau wygląda już 
obecnie zupełnie krzepko i że może z powodzeniem wziąć się na nowo do pracy, sprzeciwiała 
się temu gorąco: nie, nie, na to jeszcze ma czas. Nie chce go widzieć z powrotem w łóżku. 
Ona chyba wie najlepiej, co mówił lekarz. I właśnie ona sama nie pozwalała mężowi 
pracować, powtarzając mu każdego ranka, żeby się nie spieszył, żeby oszczędzał siły. 
Wsuwała mu nawet co dzień w kieszonkę od kamizelki jednofrankową monetę. Coupeau 
przyjmował to jako rzecz samą przez się zrozumiałą; uskarżał się nieustannie na wszelkie 
możliwe rodzaje dolegliwości, żeby wszyscy z nim się cackali; upływało sześć miesięcy, a on 
grał jeszcze stale rolę ozdrowieńca. Obecnie w dni, kiedy chodził przyglądać się bezczynnie, 
jak inni pracują — chętnie wstępował z koleżkami na lampkę wina. Bądź co bądź, nie tak 
najprzykrzej było posiedzieć sobie w jakiejś winiarence, pożartować z kamratami. Nie 
przynosi to nikomu ujmy. Tylko pozerzy zatrzymują się przy drzwiach, choć rzekomo konają 
z pragnienia. Świętą rację mieli niegdyś ci, co stroili sobie z niego drwinki, jako że nigdy 
jeszcze człowiek od kieliszka wina nie umarł. Ale bił się w piersi i chełpił, że pija wyłącznie 
wino, tylko wino — wódki nie bierze do ust; wino przedłuża człowiekowi życie, idzie na 
zdrowie, nie odbiera przytomności. Niemniej kilka razy z rzędu — po całym dniu, który 
przepróżnował włócząc się od warsztatu do warsztatu i od knajpki do knajpki — wrócił do 
domu zupełnie zawiany. W takie dni Gerwazyna, pod pozorem, że strasznie boli ją głowa, 
zamykała drzwi na klucz, żeby nie odwiedzili ich przypadkiem Goujetowie i nie wysłuchiwali 
bzdur, jakie wygadywał Coupeau.
Stopniowo jednak młoda kobieta poczęła się zasępiać. Stale zaglądała na ulicę Goutte-d'Or, 
żeby
popatrzeć na sklep, który wciąż jeszcze był do wynajęcia; kryła się z tym przed wszystkimi, 
jakby popełniała coś zdrożnego, co można by wybaczyć dziecku, ale nie osobie dorosłej. Ten 
sklep znowu zaczynał mącić jej w głowie; w nocy, kiedy światło już było zgaszone, śniła o 
nim na jawie i miało to dla niej smak zakazanego owocu. Znowu zaczęła obliczać: dwieście 
pięćdziesiąt franków na komorne, sto pięćdziesiąt franków na wszelkie niezbędne przybory i 
na urządzenie, sto franków na zapas, żeby przez pierwsze dwa tygodnie mieć z czego . żyć; 
dawało to razem sumę pięciuset franków, ani grosza mniej. Korciło ją bezustannie, żeby te 
obrachunki prowadzić na głos, ale wyrzekła się tego z obawy, że może ją ktoś posądzić, iż 
żałuje oszczędności pochłoniętych przez chorobę męża. Okrywała się często bladością, 
gwałtem uśmierzając pragnienie, które samo ułożyło się w słowa i o mały włos nie wymknęło 
się na usta, była wtedy zmieszana, jak gdyby w tym jej pragnieniu kryło się coś 
niegodziwego. Teraz trzeba poświęcić cztery czy nawet pięć lat żmudnej pracy, żeby sobie 
uskładać taką dużą sumę. A do rozpaczy doprowadzało ją właśnie to, że nie może założyć 
sobie sklepu natychmiast; na potrzeby domowe łożyłaby wówczas ze swoich własnych 
zarobków, nie oglądając się na męża i zostawiając mu jeszcze parę miesięcy swobody, póki 
nie nabierze z powrotem ochoty do pracy; żyłaby sobie spokojnie, bez troski o jutro, 
uwolniona od skrytych lęków, które ogarniały ją czasem, gdy mąż wracał do domu wesoły jak 
ptaszek, podśpiewując i opowiadając jakieś przezabawne historie
o tym zwierzaku Umarł-w-Butach, któremu postawił litr wina.
Pewnego wieczora Gerwazyna była w mieszkaniu sama, gdy wtem otworzyły się drzwi i na 
progu stanął Goujet. Nie cofnął się, o dziwo! -— jak było w jego zwyczaju — lecz usiadł, 
zapalił fajkę i patrzył na Gerwazynę. Miał jej widocznie coś bardzo ważnego do powiedzenia, 
bo. żuł słowa w ustach
i wyokrąglał je, w żaden sposób nie mogąc im nadać odpowiednich kształtów. Wreszcie po 
chwili głębokiego milczenia snadź zebrało mu się na odwagę, bo nagle wyjął z ust fajkę i 
zawarł wszystko w jednym krótkim zdaniu:
— Pani Gerwazyno, czy nie zechce mi pani pozwolić, żebym pani pożyczył pieniędzy?
Gerwazyna pochylona była właśnie nad komodą, szukając w szufladzie ścierek. Na te słowa 
wyprostowała się; twarz jej zalał ciemny rumieniec. Ach, więc przyłapał ją dziś rano na tym, 
jak w niemym zachwycie stała chyba z dziesięć minut tam przed sklepem? Goujet uśmiechał 
się tylko nieśmiało, jakby w tym, z czym się do niej zwrócił, tkwiło coś ubliżającego. Ale ona 
z ożywieniem w głosie odrzuciła propozycję z miejsca: nigdy w życiu nie przyjmie żadnych 
pieniędzy, dopóki nie jest pewna, kiedy będzie mogła je oddać. Poza tym suma, o którą jej 
chodzi, jest doprawdy zbyt duża. Gdy zaś on, zbity z tropu jej odmową, zaczął nalegać, 
Gerwazyna w końcu zawołała:
— A pańskie plany małżeńskie? Nie mogę, rzecz prosta, skorzystać z pieniędzy 
przeznaczonych na pańskie wydatki poślubne.
— O! tym niech się pani nie krępuje — odpowiedział Goujet i z kolei sam się zaczerwienił. 
— Ja już się nie żenię. Pani rozumie: człowiekowi strzeli, coś do łba. Naprawdę, wolę 
pożyczyć pani te pieniądze.
Oboje spuścili głowy. Wiązało ich ze sobą coś bardzo tkliwego, o czym ani słówkiem nie 
wspomnieli. I Gerwazyna na wszystko przystała. Goujet omówił już uprzednio całą sprawę z 
matką. Pozostało więc przejść przez sionkę i udać się prosto do niej. Koronkarka przyjęła ich 
z powagą, a nawet z pewnym smutkiem; jej pełna spokoju twarz pochylona była nad 
krosnami. Nie chce — mówiła — sprzeciwiać się synowi, ale teraz już nie pochwala projektu 
Gerwazyny i może jej dokładnie powiedzieć dlaczego: Coupeau staje się wykolejeńcem, 
Coupeau zmarnuje jej sklepik do szczętu. Nie mogła blacharzowi darować zwłaszcza tego, że 
podczas rekonwalescencji nie chciał uczyć się czytać; kowal zaofiarował się w swoim czasie, 
że zapozna go z abecadłem, ale tamten odesłał go do wszystkich diabłów, występując z 
zarzutem, że nauka odbiera ludziom zdrowie. Obaj robotnicy o mało się nie pogniewali o to 
ze sobą i obaj w dalszym ciągu obstawali każdy przy swoim. Zresztą pani Goujet, widząc 
błagalne spojrzenia swego dużego dziecka, okazała Gerwazynie wiele serca — i stanęła na 
koniec umowa, że Goujetowie pożyczą sąsiadom pięćset franków, które będą sobie odbierać 
ratami po dwadzieścia franków miesięcznie; trwać to będzie długo, bo długo, ale to nic nie 
szkodzi.
— Przyznaj się, kowal robi do ciebie oczko! — zawołał ze śmiechem Coupeau, gdy się o 
wszystkim dowiedział. — O! mogę spać spokojnie: za wielki z niego naiwniaczek. Odda mu 
się te jego pieniądze. Ale, Bogiem a prawdą, gdyby miał do czynienia z szujami, ta by go 
ślicznie mogli wystrychnąć na
dudka.
Zaraz nazajutrz Coupeau poszli wynająć sklepik. Gerwazyna przez calutki dzień biegała w 
kółko z ulicy Nowej na ulicę Goutte-d'Or. Ludzie z pobliskich domów widząc ją,,jak się kręci 
tam i z po-
wrotem — lekka jak ptaszek i tak rozanielona, że zupełnie przestała kuleć — rozpuścili 
między sobą plotkę, że musiała widocznie poddać się operacji.
V
Państwo Boche właśnie pod koniec kwietnia opuścili swe dawne mieszkanie przy ulicy 
Poissonniers i przenieśli się na ulicę Goutte-d'Or, do stróżówki wielkiej kamienicy. Co za 
zbieg okoliczności, swoją drogą. Jednym ze zmartwień Gerwazyny, której żyło się tak 
spokojnie w tym zapadłym kącie na ulicy Nowej, gdzie dozorcy w ogóle nie trzymano, było 
to, że popadnie znowu w zależność od jakiegoś złośliwego bydlaka, z którym trzeba się 
będzie użerać o byle kroplę rozlanej wody albo o każde głośniejsze trzaśnięcie drzwiami 
wieczorną porą. Dozorcy — to plugawe nasienie. Ale mieć do czynienia z Boche'ami, to 
będzie po prostu przyjemność. Po starej znajomości zawsze można się będzie jakoś dogadać. 
Bo z nimi, koniec końców, to przecież tak jak z rodziną.
W dzień wynajęcia lokalu, gdy Coupeau przybyli, żeby złożyć podpisy pod umową najmu, 
Gerwazyna przechodząc przez wysoko sklepioną bramę czuła, że serce nagle kurczy się jej z 
trwogi. A więc miała oto zamieszkać w tym domu rozległym jak miasteczko, w tym domu, 
gdzie schody i korytarze wydłużały się bez końca na kształt istnych ulic i krzyżowały się 
między sobą. Szare mury z oknami pełnymi schnących na słońcu łachów; podwórze 
przestronne niby plac publiczny, gdzie światło dzienne bladawym odbłyskiem padało na 
wyboiste bruki; warkot pracujących warsztatów, który zewsząd dobiegał zza ścian — 
wszystko to wzniecało w jej piersi głęboki niepokój, radość, że jej ambicja jest już wreszcie 
bliska nasycenia, a zarazem lęk, że się jej nie powiedzie że ją ludzie stratują w tej walnej 
bitwie z głodem której stłumione odgłosy uderzały oto w jej uszy Wydawało się jej, że 
porywa się na coś niezwykle śmiałego, że rzuca się w sam środek jakiejś machiny w pełnym 
ruchu, pośród łoskotu młotków w rękach ślusarza i świstu hebla, w rękach mistrza 
stolarskiego, które dochodziły z głęb mieszczących się na parterze warsztatów. Woda z 
farbiarni, przepływająca pod sklepieniem bramy, tego dnia miała kolor bardzo świeżej, 
soczystej zieleni. Gerwazyna przekroczyła strugi z uśmiechem: dopatrzyła się w barwie tej 
wody pomyślnej wróżby.
Spotkanie z właścicielem domu odbyło się w stróżówce u Boche'ów. Pan Marescot, właściciel 
wielkiego sklepu z nożami przy ulicy Pokoju, chadzał niegdyś z toczydłem jako uliczny 
szlifierz. Obecny jego majątek szacowano na kilka milio.nów. Był to mężczyzna lat 
pięćdziesięciu, tęgi, kościsty, z orderem na piersi, o wielkich łapskach byłego robotnika; 
jeszcze dotychczas ulubioną jego rozrywkę stanowiło zbieranie wśród lokatorów noży i 
nożyczek, które ostrzył im własnoręcznie, dla samej przyjemności. Uchodził za człowieka 
wyzutego z wszelkiej zarozumiałości, ponieważ przesiadywał nieraz godzinami u dozorcy, 
ukryty w mroku stróżówki, wypytując o wszystko, co działo się w kamienicy. Wszystkie 
sprawy załatwiał właśnie w stróżówce. Tam też zastali go oboje Coupeau: siedział przy 
zatłuszczonym stole pani Boche i słuchał, jak to szwaczka z drugiego piętra, z klatki 
schodowej A, krótko i węzłowato, bo jednym plugawym słówkiem, odmówiła zapłacenia 
czynszu. Gdy już umowa najmu została przez obie. strony podpisana, mocno uścisnął 
blacharzowi prawicę i oświadczył, że lubi robotników; sam niegdyś najadł się biedy do syta, 
ale pracą można w życiu osiągnąć wszystko. Następnie przeliczył dwieście pięćdziesiąt 
franków komornego za pierwsze półrocze, wsunął je w głębię swej przepaścistej kieszeni i 
opowiedział wtedy, co w życiu przeszedł, pokazał swe odznaczenie.
Gerwazyna przez cały czas była nieco zakłopotana widząc, jak się wobec niej zachowują 
dozorca i jego żona: oboje udawali, że jej nie znają, nadskakiwali gospodarzowi domu, 
zginając się przed nim w ukłonach, chwytając w locie każde jego słówko i kiwając potakująco 
głowami. Pani Boche w pewnej chwili przekroczyła żwawo próg stróżówki i poszła 
przepędzić bandę dzieciaków brodzących sobie w najlepsze przy podwórzowym wodociągu, 
podczas gdy z kranu buchała woda zalewając bruk; kiedy zaś wracała, prosta i dostojna w 
grubej warstwie swych halek, i przecinając podwórze obrzucała powolnym spojrzeniem okna 
wszystkich po kolei mieszkań — jak gdyby chcąc się upewnić, że w całej kamienicy panuję 
należyty porządek — zaciskała surowo usta na znak, jak wielka władza spoczywa obecnie w 
jej rękach, kiedy to od niej zależą losy aż trzystu lokatorów. Boche znowu zaczął mówić o 
szwaczce z drugiego piętra; był zdania, że należy wyrzucić ją na ulicę; wyliczał, za ile 
kwartałów zalegała z komornym, a czynił to wszystko z ważną, miną wielkorządcy, który się 
obawia, że jego urzędowa godność może doznać jakiegoś uszczerbku. Panu Marescot 
przypadła w zasadzie do smaku myśl usunięcia szwaczki z mieszkania, ale chciał się z tym 
jeszcze pół kwartału wstrzymać: to okrucieństwo wyrzucać tak ludzi na bruk, tym bardziej że 
w kieszeni właściciela domu nie przybędzie od tego ani jeden grosik. Gerwazynę przejął lekki 
dreszcz, zadała sobie pytanie, czy i jej również nie wyrzucą tak na ulicę, gdyby kiedyś — na 
skutek jakiegoś nieszczęścia — zabrakło jej na komorne. W stróżówce, zadymionej i 
wypchanej poczerniałymi gratami, panowała piwniczna wilgoć i półmrok; całą skąpą jasność 
dnia skupiał na sobie stojący pod oknem warsztat krawiecki Boche a, na którym poniewierał 
się jakiś stary surdut przeznaczony do nicowania; tymczasem córeczka Boche'ów, Paulinka 
— czteroletni rudzielec, siedzący na podłodze — przypatrywała się grzecznie kawałkowi 
piekącej się cielęciny, cała skąpana i rozlubowana w ostrej, kuchennej woni bijącej z garnka.
Pan Marescot wyciągał właśnie rękę do blacharza, gdy ten napomknął o potrzebie dokonania 
pewnych reperacji i przypomniał mu w związku z tym jego własną ustną obietnicę, że 
pomówią o tym później. Ale gospodarz zaczął się zżymać: nie zobowiązywał się do niczego; 
zresztą nigdy nie dokonywało się żadnych reperacji w lokalu sklepowym. Jednakże zgodził 
się pójść i obejrzeć wszystko na miejscu, w towarzystwie państwa Coupeau i Boche a. 
Drobny handlarz norymberszczyzny - już się gdzieś wyniósł, zabierając ze sobą wszystkie 
szafki z przegródkami i lady; sklep, całkowicie ogołocony, świecił nagością czarnego sufitu i 
popękanych ścian, z których zwisała w strzępach żółta niegdyś tapeta. Tam właśnie — W 
owych pustych pokojach, wtórujących ludzkim głosom echem — wywiązała się zażarta 
kłótnia. Pan Marescot wykrzykiwał, że upiększanie lokali sklepowych należy do tych, którzy 
w nich mają handlować, bo w końcu któremuś z handlujących zechce się mieć wszędzie 
złoto, a on, właściciel domu, niczego złocić nie będzie; potem zaczął opowiadać, w jakim to 
stanie on sam obejmował magazyn przy ulicy Pokoju, na który musiał wyłożyć ponad 
dwadzieścia tysięcy franków. Gerwazyna z kobiecym uporem powtarzała w kółko wciąż 
jedne i te same argumenty, które wydawały się jej nie do odparcia: w mieszkaniu ściany 
musiały by być wytapetowane na koszt gospodarza, nieprawdaż? Dlaczegoby więc lokalu 
sklepowego nie traktować na równi ze zwykłym mieszkaniem? Ona o nic więcej nie prosi, 
tylko żeby wybielić sufit i wytapetować na nowo ściany.
Boche asystował temu wszystkiemu, nieprzenikniony i pełen godności; kręcił się tu i ówdzie, 
gapił się na sufit, lecz własnego zdania nie wypowiadał. Coupeau daremnie na niego mrugał: 
dozorca udawał, że nie chce nadużywać wielkiego wpływu, jaki ma na właściciela domu. W 
końcu jednak pozwolił sobie ukradkiem na pewną grę mimiczną, na nieznaczny uśmieszek, 
któremu towarzyszyło potrząśnięcie głową. W tej właśnie chwili rozdrażniony pan. Marescot 
rozcapierzając skurczone palce obu dłoni gestem skąpca, któremu wydzierają z rąk skarby, 
uległ żądaniom Gerwazyny: z miną nieszczęśliwca obiecał jej i sufit, i tapety pod warunkiem, 
że wydatek na tapety pokryje w połowie sama. I co prędzej zeszedł im z oczu, nie chcąc 
słyszeć już o niczym więcej.
Zostawszy sam na sam z małżonkami Coupeau, Boche poklepał ich po ramionach z 
wylewnością zażyłego przyjaciela. No i co: załatwione wszystko jak się patrzy. Gdyby nie on, 
nigdy w życiu nie wymogliby na gospodarzu, żeby kazał odnowić sufit i dać nowe tapety. 
Czy zauważyli, jak właściciel domu zerkał ku niemu spod oka, zasięgając jak gdyby rady, i 
jak nagle przyrzekł spełnić ich . żądania, skoro tylko zobaczył, że on się uśmiecha? Potem 
wyznał im w formie zwierzenia, że jest prawdziwym panem kamienicy: od niego zależy, 
komu wymówić mieszkanie; wynajmuje lokale tym, którzy jemu się podobają; przyjmuje od 
lokatorów komorne i nieraz po dwa tygodnie zatrzymuje u siebie w komodzie. Wieczorem 
Coupeau, żeby jakoś odwzajemnić się Boche om za ich przychylność, uznali za stosowne 
posłać im dwie butelki wina. Zasłużyli sobie na jakiś prezent.
Zaraz w następny poniedziałek robotnicy przystąpili do odnawiania sklepu. Najwięcej 
kłopotów, nastręczało kupno tapety. Gerwazyna chciała, żeby tapeta była popielata w 
niebieskie kwiaty, dzięki czemu ściany staną się jaśniejsze i weselsze. Boche zaofiarował się 
jej na przewodnika po magazynach ż tapetami; wybierać będzie mogła sama, lecz on dostał 
od gospodarza wyraźne polecenie, że nie wolno mu zapłacić więcej niż po piętnaście su za 
rolkę. W składzie tapet siedzieli z godzinę; ze wszystkich przejrzanych próbek praczce 
najbardziej podobała się jedna, prześlicznej zielonkawo-niebieskiej barwy, po osiemnaście su 
za rolkę, i wciąż do niej z rozpaczliwym uporem wracała, uważając, że wszystkie inne są po 
prostu okropne. Ostatecznie dozorca ustąpił: już on sobie jakoś z tym poradzi — na przykład 
(w razie potrzeby) powie, że tapety było o jedną rolkę więcej. W drodze powrotnej 
Gerwazyna kupiła ciastek dla Paulinki: nie chciała się obarczać żadnymi długami 
wdzięczności; temu, kto mając z nią do czynienia wyświadczył jej jakąś przysługę, sowicie 
się to opłacało.
W ciągu czterech dni sklepik miał być gotowy: roboty ciągnęły się trzy tygodnie. Z początku 
była mowa, że drzwi i okna wymyje się po prostu ługiem, i basta. Ale farba olejna, barwy 
niegdyś ciemnopąsowej, była wszędzie tak żałośnie złuszczona i brudna, że Gerwazyna dała 
się namówić, by wystawę i drzwi wejściowe przemalować na kolor jasnoniebieski z żółtymi 
prążkami. Tym sposobem remont sklepu przewlekał się w nieskończoność. Coupeau, który 
wciąż jeszcze nigdzie nie pracował, przychodził co dzień, z rana, żeby się przekonać, czy 
robota posuwa się naprzód. Boche także rzucał w kąt surdut czy spodnie, w których właśnie 
miał obdziergać dziurki, i przychodził do sklepu, żeby ze swojej strony pilnować 
rzemieślników. Tak tedy obaj, stojąc z pozakładanymi do tyłu rękami, gapiąc się na 
robotników, pykając z fajek i popluwając przez cały dzień wydawali wyroki o każdym 
pociągnięciu pędzla. Było to przemądrzałe ględzenie na temat lada błahostki, nie kończące się 
roztrząsanie zagadnień równie doniosłych jak to, czy jakiś gwóźdź wyrwać czy nie. Malarze 
— para tęgich, poczciwych drabów — złazili co chwila z drabin i sami stawali również na 
środku sklepu, wtrącając swoje trzy grosze, przez całe godziny potrząsając głowami i 
przyglądając się rozpoczętemu przez siebie dziełu. Z tynkowaniem sufitu uporali się dość 
szybko; natomiast z malowaniem drzwi i okien jakoś nie mogli sobie dać rady: nie chciało 
toto ani rusz wyschnąć. Około godziny dziewiątej malarze pokazywali się z kubłami do farby 
w rękach, stawiali je w jakimś kącie i musnąwszy oczami ściany, znikali jak kamfora, po 
czym długo nie było o nich ni widu, ni słychu: a to poszli na obiad, a to musieli wykończyć 
jakąś bagatelkę gdzieś obok, przy ulicy Myrrha — i tak dalej. Kiedy indziej znowu Coupeau 
zabierał na lampkę wina całe zgrane towarzystwo, to znaczy: Boche a, malarzy i przygodnych 
kamratów, którzy właśnie znajdowali się gdzieś w pobliżu, i w ten sposób traciło się po 
próżnicy jeszcze jedno popołudnie. Gerwazynie żółć po prostu ulewała się ze zgryzoty. Aż tu 
nagle, ni stąd ni zowąd, robota ruszyła na całego i w dwa dni już było po wszystkim: drzwi i 
okna przeciągnięte na glans, tapety na ścianach, śmieci wyrzucone na gnojowisko. 
Rzemieślnicy uwinęli się ze wszystkim w mig, jakby to była zabawa: stali na drabinach i 
tylko sobie gwizdali albo śpiewali, aż wszyscy mieszkańcy dzielnicy uszy musieli zatykać.
Przenosiny na nowe mieszkanie odbyły się zaraz potem. Gerwazynie przez pierwsze dni, 
ilekroć wracała ze sprawunkami do domu i przecinała na ukos ulicę, serce radowało się 
zawsze jak dziecku. Zwalniała kroku i uśmiechała się do swojego sklepu; jego drzwi i okno, 
wciśnięte w posępnie ciemny szereg wielu innych drzwi i okien wystawowych, wydawały się 
jej z daleka jakieś ogromnie jasne i zaskakująco wesołe razem z jasnoniebieskim szyldem, na 
którym dużymi, żółtymi literami wymalowany był napis: „Pralnia wykwintnej bielizny". Na 
wystawie, przysłoniętej w głębi muślinowymi firaneczkami, wyścielonej niebieską bibułką 
dla uwydatnienia białości bielizny — jako próbki starannego prania leżały męskie koszule 
obok damskich czepków , pouwieszanych za tasiemki na mosiężnych drutach. Uważała, że 
sklep jej jest śliczny, błękitny jak niebo. I wewnątrz wszystko dokoła także tchnęło błękitem. 
Deseń tapety, której tło swoim odcieniem naśladowało niebieskawą zieleń a la Pompadour, 
stanowiły liście winogradu, przeplecione z rzadka powojami. Stojak do prasowania — 
olbrzymi stół zajmujący dwie trzecie całego sklepu — wyściełała gruba warstwa wojłoku; 
żeby jakoś zasłonić kozły, na których się stojak opierał, frontowa jego krawędź udrapowana 
była opadającymi aż do samej podłogi fałdamikretonu w rosochate, niebieskawe gałęzie. 
Gerwazyna przysiadała na taborecie — uszczęśliwiona tą nęcącą oko czystością, jaka tu 
wszędzie panowała — i wpatrując się w nowiutkie narzędzie swej zawodowej pracy, 
posapywała z zadowolenia. Ale wzrok jej zwracał się przede wszystkim ku cudownej 
machinie, ku żelaznemu piecowi, gdzie można było zagrzać dziesięć żelazek na raz, 
rozstawiwszy je naokoło paleniska na skośnych, blaszanych płytkach. Przyklękła nawet na 
podłodze i spojrzeniem pełnym wiecznej trwogi badała, czy czasem ten mały głuptasek, jej 
praktykantka, nie wysadzi pieca w powietrze, napychając go zbyt szczodrze koksem.
Część lokalu od strony podwórza stanowiła właściwe mieszkanie i była bardzo wygodna. 
Pokój pierwszy Coupeau wybrali sobie na małżeńską sypialnię, ale mieściła się w nim 
zarazem kuchnia i jadalnia; drzwi, znajdujące się w głębi, wychodziły prosto na podwórze. 
Łóżeczko Nany ustawione zostało w drugim pokoju, na prawo; była to przestronna alkowa, 
do której światło docierało przez niewielkie, okrągłe okienko, umieszczone tuż pod sufitem. 
Trzeci pokój, na lewo, podzielono między Stefanka i brudną bieliznę, która stale ogromnymi 
stertami piętrzyła się tu na podłodze. Okazało się jednak — choć z początku Coupeau nie 
chcieli się do tego przyznać — że mieszkanie ma i swoje strony ujemne: ściany po prostu 
sikały
wilgocią, a już o godzinie trzeciej po południu w pokojach robiło się ciemno.
Wśród mieszkańców dzielnicy nowopowstały sklepik wywołał wielkie poruszenie. Zarzucano 
małżonkom Coupeau, że zbyt obcesowo wzięli się do dzieła i jeszcze gotowi napytać sobie 
przez to jakiej biedy. Istotnie: całe pięćset franków, pożyczone od Goujetów, wpakowali co 
do grosza w urządzenie, nie zostawiając sobie nawet na dwa tygodnie życia, jak to z początku 
postanawiali Rankiem owego dnia, gdy Gerwazyna po raz pierwszy odemknęła okiennice 
swojego sklepu, miała w portmonetce okrągło sześć franków. Ale wcale się tym nie martwiła: 
do sklepu zaczynali przybywać klienci, interesy zapowiadały się wyśmienicie. Po tygodniu 
pracy w sobotę, zanim udała się na spoczynek, siedziała dwie bite godziny coś sobie 
obliczając na skrawku papieru, po czym z promieniejącą miną obudziła Coupeau, żeby mu 
czym prędzej oznajmić, że zrobią majątek, o ile tylko będą żyć z ołówkiem w ręku.
— Dobrze, dobrze! — wrzeszczała pani Lorilleux na całą ulicę Goutte-d'Or. — Ten 
półgłówek, mój kochany brat, już niejedno cudeńko widział dzięki swojej żonusi!... Teraz 
jeszcze tylko brakuje, żeby ta Kuśtyk-tyk zaczęła hulać na całego. To pasuje do niej jak ulał, 
no nie?
Państwo Lorilleux znienawidzili Gerwazynę śmiertelnie. Ledwo rozpoczęto remontowanie 
sklepu, o mało nie popękali ze złości; odtąd skoro tylko dostrzegli malarzy chociażby z 
daleka, już na sam ich widok przechodzili na drugą stronę ulicy i z zaciśniętymi zębami 
wracali do siebie na górę. Sklepik przemalowywany na niebiesko dla tego niewartego 
kobieciska: — czy już samo to nie było jawnym wyzwaniem rzuconym bezecnie w twarz 
ludziom uczciwym?! Później zaś, zaraz na drugi dzień po otwarciu sklepu, gdy młodociana 
praktykantka szastu-prastu wylewała krochmal z glinianej miednicy, czyniąc to właśnie w 
chwili, kiedy tuż obok przechodziła pani Lorilleux — ta ostatnia zaczęła podburzać 
przeciwko Gerwazynie wszystkich bliższych i dalszych sąsiadów, oskarżając bratową, iż 
zmusza swoje pracownice, by znieważały jej własną szwagierkę. Tak tedy wszelkie stosunki 
między państwem Lorilleux a Gerwazyna zostały zerwane, a jeśli obie strony przypadkiem 
gdzieś się spotkały, mierzyły się tylko nawzajem jadowitymi spojrzeniami.
— Tak, tak, ślicznie się toto prowadzi — powtarzała pani Lorilleux. — Wszystkim dobrze 
wiadomo, skąd ona wytrzasnęła pieniądze na założenie sklepiku! Zarobiła je sobie u tego 
kowala.. A ten kowal i cała jego rodzinka to także gagatki nielada! Czy szanowny papa nie 
poderżnął sobie gardła nożem, byleby wymigać się od gilotyny? W każ dym razie było tam 
coś w tym rodzaju!
Oskarżała Gerwazynę bez żadnych ogródek o to, że sypia z Goujetem. Kłamała utrzymując, 
że któregoś dnia przyłapała ich znienacka na zamiejskim bulwarze, jak siedzieli sobie razem 
na ławeczce. Myśl o stosunku tych dwojga, o rozkoszach, jakich pewnie zaznaje bratowa, 
jeszcze bardziej rozjątrzała jej zranione poczucie uczciwości, właściwe wszystkim kobietom 
brzydkim. Nie było dnia, żeby jej na usta nie wypłynął namiętny krzyk serca:
— I cóż w końcu, ta szpotawa kobietka, właśnie ona, ma w sobie takiego, że wzbudza u 
mężczyzn miłość? A ja... mnie nie pokocha żaden — dlaczego?
Potem zaczęła chodzić po sąsiadach i plotkować z nimi do upadłego. Opowiadała całą historię 
od początku do końca. Cóż! W dzień ślubu czuła się głupio, jakby jej kto kazał się napić octu 
siedmiu złodziei! O! nos miała spuszczony na kwintę, bo już świtało jej w głowie, co się z 
tego wszystkiego musi wyświęcić. Później ta obłudnica Kuśtyk-tyk robiła ciągle do 
wszystkich takie, mój Boże, słodziutkie minki, że ona i jej mąż przez wzgląd na Coupeau 
zgodzili się zostać rodzicami chrzestnymi Nany; nawet słono to kosztowało, taka wyprawka, 
w jaką oni chrześniaczkę zaopatrzyli. Ale teraz — żebyście państwo wiedzieli! — gdyby 
nawet ta Kuśtyk-tyk leżała na łożu śmierci i trzeba jej było podać szklankę wody, to z całą 
pewnością nie ona szklankę tę jej poda. Bo ona nie lubi mieć do czynienia z bezwstydnicami, 
z łotrzycami, z rozpustnicami. Co do Nany, to jeśli kiedykolwiek przyjdzie do swoich 
chrzestnych rodziców w odwiedziny, będzie zawsze z otwartymi ramionami przyjęta: mała, 
rzecz prosta, nie ponosi odpowiedzialności za winy matki. Coupeau, no, ten nie potrzebuje 
nikogo pytać, co ma robić; na jego miejscu każdy mężczyzna namoczyłby żonie tyłek w 
cebrzyku, a potem by ją porządnie po tym mokrym tyłku wytrzepał. Ostatecznie, to jego 
sprawa; tyle tylko od niego się wymaga, by nauczył żonę szacunku dla mężowskiej rodziny, 
Wielki Boże! Gdyby Lorilleux przyłapał kiedyś ją, panią Lorilleux, na gorącym uczynku 
zdrady — o! nie uszłoby jej to na sucho: jak amen w pacierzu, podziurawiłby jej brzuch 
nożyczkami.
Jednakże Boche'owie, którzy we wszelkich sporach między lokatorami występowali w roli 
surowych sędziów, nie przyznawali słuszności małżonkom Lorilleux. Niewątpliwie państwo 
Lorilleux to ludzie przyzwoici: spokojni, pracujący od rana do wieczora, płacący komorne 
regularnie i co do grosza. Ale w danej sprawie, mówiąc szczerze, własna zazdrość ich 
zaślepia. A przy tym w każdej kieszeni
noszą oboje węża. No bo jakże tu nie nazwać sknerami ludzi, co chowają pod stół flaszkę z 
winem jak kto do nich przypadkiem zajrzy, byleby nie poczęstować gościa kieliszkiem! Czy 
to godzi się tak postępować? Pewnego dnia Gerwazyna postawiła Boche'om butelkę likieru 
porzeczkowego, który z wodą selcerską popijali sobie we trójkę w stróżówce; w tej właśnie 
chwili przechodziła tamtędy pani Lorilleux ogromnie napuszona i mijając stróżówkę udała, że 
spluwa na próg. Od tej pory pani Boche co sobota, przy zamiataniu schodów i korytarzy, 
wszystkie śmieci zostawiała pod drzwiami mieszkania Lorilleux.
— Dalibóg! — wykrzykiwała pani Lorilleux. — Kuśtyk-tyk opycha wprost żarciem tych 
głodomorów! Och, oni wszyscy się znają jak parszywe kobyły!... Ale niech mi się nie ważą 
dokuczać, bo jak mi się to sprzykrzy, to pójdę do gospodarza. na skargę. Jeszcze wczoraj 
wpadło mi w oczy, jak ten milczek Boche obmacywał panią Gaudron. Tak się lepić do 
kobiety w tym wieku, do kobiety, co ma już pół tuzina bachorów — to chyba szczyt 
paskudztwa! Jeszcze jedno świństwo z ich strony, a powiem o wszystkim tej babie Boche 
owej, żeby sprawiła swojemu chłopu porządne cięgi!... Słowo daję! ludziska by się trochę 
pośmieli...
Mama Coupeau jak zwykle odwiedzała w dalszym ciągu obydwa stadła — przytakując z 
zasady tym, u których właśnie bawiła — a nawet zdarzało się coraz częściej, że ją zapraszano, 
by została na kolacji; jednego wieczora wysłuchiwała życzliwie wszystkiego, co mówiła 
córka, a nazajutrz wszystkiego, co mówiła synowa. Pani Lerat chwilowo nie bywała u 
państwa Coupeau, bo któregoś dnia posprzeczała się z tą Kuśtyk-tyk o pewnego żuawa, co 
właśnie niedawno obciął swojej kochance nos brzytwą; ona trzymała stronę żuawa i 
twierdziła że użycie brzytwy stanowiło w danym wypadku dowód gorącej miłości — nie 
popierając zresztą swojego twierdzenia żadnymi argumentami. To właśnie ona rozogniła 
jeszcze bardziej wybuchy złości pani Lorilleux, zapewniając ją święcie, że Kuśtyk-tyk w 
jakiejś rozmowie, w obecności kilku czy kilkunastu osób, ot tak sobie, prosto z mostu 
nazwała ją Krowim Ogonem. Mój ty Boże! tak, teraz już i Boche'owie, i inni sąsiedzi 
zaczynają na nią mówić Krowi Ogon.
Nie zważając na plotki, Gerwazyna wychodziła spokojna i uśmiechnięta na próg swojego 
sklepu i pozdrawiała przechodzących ulicą znajomych lekkim, serdecznym skinieniem głowy. 
Bardzo lubiła oderwać się na chwilę od prasowania i postać na progu, uśmiechając się do 
ulicy; serce jej rozpierała duma przekupki, która puszy się należącym do niej skrawkiem 
chodnika. A przecież jej własnością była ulica Goutte-d'Or i ulice sąsiednie, i cała dzielnica. 
Zawsze kiedy tak stała — w białym kaftaniku, z gołymi rękami, z jasnymi włosami, które w 
gorączce pracy zapominała przyczesać — wyciągała szyję i. rzucała okiem w prawo, potem w 
lewo, ku obu krańcom ulicy, ogarniając przelotnym spojrzeniem przechodniów i domy, i 
bruk, i niebo: na lewo ulica Goutte-d'Or, spokojna i bezludna, wtapiała się w wiejskie zacisze, 
gdzie przed bramami stały rozmawiające półgłosem kobiety; na prawo, o parę kroków dalej, 
ulica Poissonniers rozbrzmiewała turkotem pojazdów i nieprzerwanymi odgłosami kroków 
tłumu, który tędy odpływał w dal, czyniąc z tego zaułka targowisko zatłoczone jarmarczną 
ciżbą. Gerwazyna lubiła ulicę, lubiła podskoki ciężkich wozów na wyboistej jezdni, 
zabrukowanej kocimi łbami, lubiła to przepychanie się mrowia ludzkiego wzdłuż wąskich 
chodników, przerywanych gdzieniegdzie stromymi, gładkimi pasami żwiru; te trzy metry 
rynsztoka, przepływającego przed sklepem, nabierały dla niej olbrzymiej wagi — niby jakaś 
szeroka rzeka o przeczystej (w jej oczach) toni, rzeka bystra i przedziwnie zmienna, gdyż 
farbiarnia, mieszcząca się w tej samej, co i sklep, kamienicy, coraz to inaczej ubarwiała jej 
wody, rzucając jasne plamy najwymyślniejszych kolorów na czarne rozlewisko błota. Poza 
tym zaciekawiały ją sklepy w sąsiedztwie: obszerny skład towarów kolonialnych, którego 
wystawę zapełniały sterty suszonych owoców, poprzykrywanych siatkami o drobniuśkich 
oczkach, oraz skład bielizny i trykotowych ubrań roboczych, gdzie przy najlżejszym 
podmuchu wiatru zaczynały się kołysać niebieskie bluzy i spodnie, pozawieszane za każdą 
nogawkę czy też rękaw z osobna. U flaczarki i w owocarni dostrzegała rogi bufetów, gdzie 
wylegiwały się pomrukując wyniosłe i niewzruszenie spokojne koty. Pani Vigouroux, 
sąsiadka Gerwazyny, węglarka, odkłamała się jej: ta niska, tłuściutka kobietka z usmoloną 
twarzą i połyskującymi oczami przekomarzała się z jakimiś mężczyznami, beztrosko oparta o 
frontową ścianę swego sklepu; wymalowane na ciemnoczerwonym tle polana, które ścianę tę 
upiększały, tworzyły zawiłą kratę i upodabniały węglarnię do wiejskiego szałasu. Panie 
Cudorge, matka i córka, też sąsiadki Gerwazyny, właścicielki składu parasoli, nie ukazywały 
się nigdy; drzwi wejściowe do ich sklepu — zdobne w dwie miniaturowe parasolki z blachy 
powleczonej grubą warstwą jaskrawego cynobru — były zamknięte, a okno wystawowe 
przyciemnione. Zawsze jednak, zanim wycofała się z powrotem w głąb sklepu, Gerwazyna 
rzucała
okiem na biały, wysoki mur wznoszący się naprzeciwko i zupełnie pozbawiony okien, a 
przecięty jedynie olbrzymią bramą wjazdową, poprzez którą widać było rozjarzone wnętrze 
kuźni; kuźnia mieściła się pośrodku dziedzińca zatłoczonego mnóstwem wózków i 
powozików z hołoblami sterczącymi w powietrzu. Na murze widniał napis: „Zakład 
kowalski", a ogromne litery tego napisu okalał wachlarz poprzybijanych do muru podków. 
Przez cały dzień dochodził stamtąd łoskot młotów dzwoniących o kowadło, a chmury 
płomieniejących iskier rozświetlały dziedziniec spowity matowym cieniem. U podnóża tego 
muru, w głębi małej budki o rozmiarach szafy, między kramikiem handlarki starego żelastwa 
a straganem sprzedawczyni smażonych ziemniaków znajdowała się pracownia zegarmistrza, 
schludnie wyglądającego jegomościa w surducie, który przy pomocy drobniusreńkieh 
przyrządów gmerał ustawicznie we wnętrznościach zegarków; jegomość ów tkwił przy 
warsztacie, gdzie leżały porozkładane pod szkłem rozmaite nikłe przedmiociki, zaś za jego 
plecami wahadła wszystkich zegarów — jak ich tam było dwa czy trzy tuziny (a każdy z 
malutką kukułką) — kołysały się zgodnym rytmem, włączając swoje tik-tak w powszedni 
jazgot ulicy i miarowe odgłosy kuźni. W opinii współmieszkańców dzielnicy Gerwazyna 
uchodziła za osobę przemiłą. Niewątpliwie obszczekiwali ją tam niektórzy po kątach, ale 
wszyscy przyznawali jednogłośnie, że ma wielkie, prześliczne oczy, maleńkie usta i bardzo 
białe zęby. Jednym słowem, była z niej piękna blondynka i mogłaby się zaliczać do 
najładniejszych kobiet w całej okolicy, gdyby nie ta jej kulawa noga. Kończyła dwudziesty 
ósmy rok życia i już cokolwiek przytyła. Subtelne linie twarzy nieco się zatarły, a ruchy 
nabierały zwolna błogiej ociężałości. Zdarzało się teraz, że czekając, aż się zagrzeje żelazko, 
przysiadała na krześle i z nikłym uśmiechem na ustach popadała w zadumę, a z twarzy jej 
promieniało szczęsne łakomstwo. Tak, stawała się łakoma — wszyscy to mówili; u niej 
jednak nie była to żadna wstrętna przywara, lecz wręcz przeciwnie. Skoro człowiek zarabia 
tyle, że może sobie pozwolić na smakołyki, to byłby, nieprawdaż, ostatnim głupcem, gdyby 
żarł obierzyny z ziemniaków. Smakoszostwo było u Gerwazyny rzeczą tym bardziej 
zrozumiałą, że ciężko pracowała, po prostu na głowie stając, byleby tylko dogodzić klientom, 
i nieraz całe noce — przy zamkniętych okiennicach — trawiła nad robotą, jeżeli ta robota 
była bardzo pilna. Jak mówili znajomi, miała łut szczęścia w życiu: wszystko się jej udawało. 
Opierała bezpośrednich sąsiadów z kamienicy — pana Madinier, pannę Remanjou, Boche'ów; 
odbijała nawet klientki swej byłej pracodawczyni, pani Fauconnier — wykwintne damy 
paryskie, mieszkające w wielkich apartamentach na przedmieściu Poissonniere. Już na drugi 
tydzień po otwarciu pralni musiała przyjąć dwie pracownice, panią Putois i wielką 
Klementynę, ową dziewczynę, co to mieszkała ongi na szóstaku; w sumie więc zatrudniała u 
siebie trzy osoby, jeśliby liczyć także praktykantkę, Au gustynkę, zezowate stworzonko, 
brzydkie jak goły dziadowski zadek. Innym ludziom taki niespodziewany uśmiech losu 
poprzewracałby z pewnością w głowach. Było zatem rzeczą ze wszech miar wyliaczalną, że 
ona w poniedziałek trochę podje i popije, skoro przez cały okrągły tydzień urabiała sobie ręce 
po łokcie. Zresztą jej zajęcie tego wymagało; zrobiłaby się z niej rychło skończona ślamazara, 
co to by czekała, aż się koszule same uprasują, gdyby od czasu do czasu nie pogłaskała sobie 
podniebienia jakimś przysmaczkiem, na który brała ją taka chętka, że aż ślinka napływała jej 
do ust.
Nigdy jeszcze nie okazywała Gerwazyna ludziom tyle dobroci serca. Była potulna jak 
baranek, podatna do wszystkiego jak chleb przy jedzeniu, z wyjątkiem pani Lorilleux, którą 
przez zemstę nazywała Krowim Ogonem, do żadnego człowieka nie odnosiła się wrogo — 
przeciwnie: każdego starała się usprawiedliwiać. Zawsze gdy — popuściwszy z lekka wodze 
żarłoczności — zjadła smaczny obiadek i wypiła swoją porcję kawy, dawała ujście potrzebie 
pobłażliwości dla całego świata, która wzbierała jej w piersi. Ulubionym jej powiedzeniem 
było: „Ludzie powinni sobie nawzajem przebaczać, nieprawdaż, jeżeli nie chcą żyć jak 
gromada dzikusów". Kiedy jej kto mówił, że jest dobra, śmiała się. Tego by jeszcze tylko 
brakowało, żeby miała być zła! Wzdragała się i twierdziła, że jeżeli jest dobra, to nie jest to z 
jej strony żadna zasługa. Czyż wszystkie jej pragnienia nie spełniły się co do jednego? Czyż 
jest jeszcze coś takiego w życiu, o co warto by się jej było ubiegać? Przypominała sobie, co 
było dla. niej wymarzonym życiem niegdyś, gdy znajdowała się w ostatniej nędzy: pracować, 
zarabiać tyle, żeby starczyło na kawałek chleba, mieć jakiś kąt dla siebie, wykierować dzieci 
na ludzi, nie być nigdy przez nikogo bitą, umrzeć na własnym łóżku. A przecież obecne jej 
życie jest o niebo lepsze od tamtego, wymarzonego; ma wszystko, i to jeszcze z nawiązką. Co 
do tego, żeby umrzeć we własnym łóżku.— dorzucała żartem — ma nadzieję, że i to się 
urzeczywistni, oczywiście, oby jak najpóźniej!
Szczególną wyrozumiałość przejawiała Gerwazyna względem męża.Nigdy żadnych narzekań, 
żadne cierpkie słówko pod jego adresem nie padło nigdy z jej ust, nawet w chwilach gdy nie 
mógłby go słyszeć. Blacharz zabrał się ostatecznie z powrotem do pracy, a że miał robotę 
gdzieś na przeciwległym krańcu Paryża, co dzień rano dawała mu żona czterdzieści su, żeby 
miał na obiad, na kieliszek wina i na tytoń. Tylko że Coupeau dwa razy w tygodniu, na sześć, 
nie mógł jakoś ani rusz dotrzeć do miejsca pracy, lecz grzązł gdzieś w drodze, przepijał te 
czterdzieści su z jakimś znajomkiem, a na obiad wracał do domu pod byle pozorem 
zmyślonym na poczekaniu. Raz nawet, nie uszedłszy daleko, wyprawił sobie „Pod 
Kapucynem", przy rogatce Chapelle, na spółkę z Umarł-w-Butach i trzema jeszcze kamratami 
niezgorszą wyżerkę — ślimaki, pieczeń, wino butelkowe; gdy się okazało, że czterdzieści su 
nie pokrywają należności, posłał żonie rachunek przez kelnera i kazał mu powiedzieć, że 
siedzi w kozie. Żona śmiała się, wzruszała ramionami. Cóż to takiego złego, że jej chłop 
trochę się pobawi? Mężczyznom trzeba popuścić cokolwiek postronka, skoro chce się mieć w 
domu spokój. Inaczej to tak — od słówka do słówka — i dochodzi w mig do bijatyki. Mój 
Boże! trzeba starać się wszystko zrozumieć. Coupeau miewał jeszcze bóle w nodze, to 
pierwsze; poza tym ciągnęli go siłą i musiał przecież robić tak jak inni, boby go uważali za 
durnia. A zresztą, nie groziło to żadnymi złymi następstwami: jeśli wracał podgazowany, 
kładł się spać i w dwie godziny później nic nie było już po nim znać.
A tymczasem nastały straszliwe skwary. Pewnego czerwcowego popołudnia, w sobotę, kiedy 
z robotą bywa najpilniej, Gerwazyna sama napchała koksu do pieca, aż rura zaczęła warczeć; 
na blasze pieca grzało się dziesięć żelazek rozstawionych w koło. O tej godzinie słońce 
świeciło prosto we frontowe okna kamienicy; płyty chodnika pałały odbijając rozjarzone 
światło, które wielkimi, mieniącymi się kręgami pląsało po suficie sklepu. Ta ulewa promieni, 
zbłękitniałych od poblasku bibuły, którą wyłożone były półki i wystawa, zawisła nad 
stojakiem do prasowania łuną olśniewającej jasności, przesiewając słoneczną kurzawę przez 
tkaninę cienkiej bielizny. W sklepie panowało gorąco nie do wytrzymania. Drzwi od ulicy 
były otwarte, ale nie przenikał tamtędy do wnętrza bodaj najlżejszy powiew; pojedyncze 
sztuki suszącej się bielizny, rozwieszone pod stropem na mosiężnych prętach, parowały i w 
niecałe trzy kwadranse stawały się sztywne jak wióry. Od dłuższej chwili przytłaczająca 
atmosfera tego piekielnego upału nasiąknięta była głęboką ciszą,- w której rozlegały się tylko 
głuche poszczekiwania żelazek, tłumione grubą, wojłokową derką obszytą perkalem.
— Och! — westchnęła Gerwazyna. — Dziś to chyba się poroztapiamy! Człowiek z rozkoszą 
ściągnąłby koszulę!
Siedziała w kucki na podłodze koło glinianej miednicy, zajęta krochmaleniem bielizny. Była 
w samej halce; kaftanik z popodwijanymi rękawami zsunęła sobie jak najniżej na plecy, 
obnażając ramiona i szyję — cała zaróżowiona i tak spocona, że kosmyki jasnych, 
rozczochranych włosów przylepiały się jej do skóry. Starannie zanurzała w białawej wodzie 
czepki, przody męskich koszul, halki i koronkowe falbany u damskich majtek. Potem zwijała 
każdą sztukę z osobna w wałek i układała w czworokątnym koszu — uprzednio jednak te 
części koszul i majtek, których się nie krochmali, spłukiwała w kubełku z wodą i następnie 
roztrzepywała w rękach. .
— Ten koszyk to dla pani, pani Putois — odezwała się przerywając ciszę. — Niech się pani 
pośpieszy, dobrze? To wszystko schnie w mgnieniu oka i za godzinę trzeba by każdą rzecz 
moczyć na nowo. 
Pani Putois, kobieta czterdziestopięcioletnia, niziutka i chuda, pracowała w swym starym, 
brązowym kaftaniku zapiętym pod samą szyją i ani kropla potu nie występowała jej przy tym 
na twarzy. Nawet czepka z głowy nie zdjęła, czarnego czepka, obszytego zielonymi, 
żółkniejącymi już wstążkami. Tkwiła przy za wysokim dla niej stojaku sztywno 
wyprostowana i z łokciami w powietrzu, pociągała żelazkiem; ruchy jej były kanciaste jak 
ruchy martwych kukieł. Nagle ni stąd ni zowąd wydała okrzyk protestu:
—No! nie, panno Klementyno, niechże pani przywdzieje kaftanik z powrotem! Pani wie, jak 
ja nie lubię nieprzyzwoitości. Jak rozebrała się pani tak do rosołu, to niech pani już lepiej 
wystawi na pokaz cały swój sklepik. Już trzech mężczyzn przystanęło naprzeciwko i patrzą w 
naszą stronę.
Wielka Klementyna zaczęła jej wymyślać przez zęby od starych bydlaków. Ona się po prostu 
dusi, więc może chyba trochę sobie ulżyć; nie wszyscy mają skórę tak wysuszoną jak hubka. 
A zresztą, czy jej widać znów coś takiego? Podniosła ręce do góry; potężne piersi dorodnej 
dziewuchy rozsadzały koszulę, kuse rękawki o mało nie popękały od naporu tęgich jej 
ramion. Klementyna aż wyłaziła ze skóry, żeby tylko do woli naużywać się życia, zanim 
poczuje trzydziestkę na karku; po każdej nocy, kiedy tak pohulała sobie na całego, nie czuła 
podłogi pod nogami i spała nad robotą, jakby jej kto głowę i brzuch wypchał gałganami. 
Jednakowoż nie odprawiano jej, bo żadna pracownica nie mogła pochlubić się tym, że umie 
męską koszulę uprasować równie elegancko jak ona. Męskie koszule były jej specjalnością.
— O! proszę, co to ja mam! — oświadczyła na zakończenie, poklepując się po piersiach. — 
To nie gryzie i nikt od tego nie dostanie kuku.
— Klementyno, proszę wdziać kaftanik — odezwała się Gerwazyna. —Pani Putois ma 
słuszność, tak nie przystoi. Gotów kto jeszcze pomyśleć, że mój zakład jest zupełnie czymś 
innym.
Na te słowa Klementyna zaczęła odziewać się z gderaniem. „Też jakieś głupie ceregiele! 
Jakby żaden z przechodniów jeszcze nigdy w życiu nie widział na własne oczy babskich 
cycków!..." I całą swoją złość wyładowała na praktykantce, zezowatej Augustynce, która 
obok niej prasowała najłatwiejsze do prasowania sztuki: ścierki, ręczniki, a przede wszystkim 
pończochy i chusteczki; zaczęła ją potrącać i odpychać od siebie łokciem. W odwecie za to 
Augustynka, podstępna i złośliwa tajoną złośliwością istoty odrażającej, którą wszyscy 
pomiatają, przychwyciła moment, kiedy nikt na nią nie patrzył, i napluła jej z tyłu na suknie.
Gerwazyna wzięła się właśnie sama za czepek należący do pani Boche; chciała, żeby był 
wyprasowany wyjątkowo starannie: Przygotowała sobie zawczasu wzmocniony roztwór 
krochmalu, żeby nadać czepkowi wygląd zupełnie nowego. Wolniutko przeciągała po 
spodniej wklęsłości czepka specjalnym żelazkiem, „polskim" — maleńkim żelazeczkiem, na 
obu końcach zaokrąglonym. W tej chwili do sklepu weszła koścista kobieta o twarzy 
pocętkowanej czerwonymi plamkami, w spódnicy ociekającej wodą. Była to praczka-
mistrzyni cechowa, zatrudniająca trzy pracownice przy basenie na ulicy Goutte-d'Or.
— Przychodzi pani za wcześnie, pani Bijard! — zawołała Gerwazyna. — Mówiłam przecież, 
żeby przyszła pani dopiero wieczorem... Teraz tym swoim przyjściem wszystkie szyki mi 
pani psuje!
Ponieważ jednak praczka zaczęła biadać, że może nie wydoła na czas z robotą, jeśli zmarnuje 
tych parę godzin do zmroku, Gerwazyna zgodziła się wydać jej brudną bieliznę na 
poczekaniu. Udały się więc obie po tobołki przechowywane w pokoiku na lewo, gdzie sypiał 
Stefanek, i powróciły stamtąd z olbrzymimi naręczami brudów, które porozkładały w głębi 
sklepu na podłodze. Przebieranie trwało bite pół godziny. Gerwazyna układała bieliznę w 
oddzielne kupki naokoło siebie, rzucając na osobną kupkę koszule męskie, koszule damske, 
chusteczki, skarpety, ścierki. Ilekroć wpadała jej w ręce sztuka bielizny jakiegoś nowego 
klienta; zaraz czerwoną nitką znaczyła. na niej krzyżyk, żeby łatwiej ją było rozróżnić. Ze 
wszystkich tych brudów, gdy się je tak przetrząsnęło, wzbijały się w nagrzane powietrze fale 
ckliwego zaduchu.
— Oj! oj! ależ ci to śliczniutko wonieje! — rzekła Klementyna zatykając nos ręką.
— Za przeproszeniem, gdyby to wszystko było czyste, nikt by z tym do nas nie przychodził 
— wyjaśniła spokojnie Gerwazyna. — Cuchnie człowiekiem, ot co!... Mówiłyśmy, że 
damskich koszul jest czternaście: tak, pani Bijard?... A więc teraz piętnaście, szesnaście, 
siedemnaście...
Rozpoczętą rachubę prowadziła dalej na głos. Przyzwyczajona do brudów, nie czuła żadnego, 
wstrętu; zagłębiała swe nagie różowe ramiona w stertę koszul pożółkłych od brudu, ścierek 
sztywnych od tłuszczu, którym nasiąkły, i gnijących skarpetek, na wskroś przetrawionych 
potem. Jednakże od silnego odoru, bijącego falami w jej nisko pochyloną twarz, popadała 
zwolna w jakąś ospałość. Zgiąwszy się więc we dwoje, przysiadła na brzeżku taboretu i 
wyciągała ręce to w prawo, to w lewo. Ruchy jej stawały się coraz powolniejsze, jak gdyby 
się upiła tym człowieczym smrodem; po twarzy jej błąkał się uśmiech, a oczy miała zatopione 
gdzieś w próżni. I najprawdopodobniej pierwsze odruchy lenistwa zrodziły się w niej właśnie 
z tego czadu, jakim zionęła brudna bielizna zatruwając dookoła powietrze.
W chwili gdy strzepywała rękami pieluszkę jakiegoś dziecka, tak zasiusianą, że nie mogła jej 
rozpoznać, w drzwiach stanął Coupeau.
.— A! niech to licho! — bełkotał. — Co za piekielny skwar! Jakby zdzielił cię kto w 
łepetynę!
Musiał uchwycić się ręką za krawędź stołu, żeby nie upaść. Po raz pierwszy wracał do domu 
aż tak zalany. Dotychczas bywał zawsze z lekka tylko strąbiony i nic ponadto. Tym razem 
przyszedł z jednym okiem podsiniałym — śladem przyjacielskiego kuksańca, oberwanego w 
jakiejś bójce. Kędzierzawą swoją czupryną, w której już się zaczęły gdzieniegdzie pojawiać 
białe nitki, musiał wycierać kąty w jakiejś podejrzanej winiarni, bo u kosmyka włosów na 
karku wisiał strzęp pajęczyny. Zresztą nie przestawał być z niego zabawny numer; rysy 
twarzy nieco mu się ściągnęły i postarzały, zaś dolna szczęka wysunęła się jeszcze bardziej do 
przodu, ale wciąż był z niego — jak sam twierdził — poczciwiec z kościami i cerę miał tak 
świeżą, że mogłaby mu jej pozazdrościć nawet księżniczka.
— Zaraz wszystko ci wytłumaczę — powiedział zwracając się do Gerwazyny. — To 
wszystko przez tę Główkę-Makówkę, znasz go przecież, ten z drewnianym kikutem. No, więc 
Główka-Makówka jedzie w swoje rodzinne strony i chciał nam wyprawić ucztę pożegnalną. 
O! myśmy się świetnie trzymali i bylibyśmy zdrowi jak ryby, gdyby nie ta łajdacka spiekota... 
ludzie łażą po ulicach jak nieprzytomni! Mówię ci: wszyscy nóżkami na krzyż...
A gdy wielka Klementyna zaczęła się śmiać, że w oczach pijanicy nie on sam, lecz wszyscy 
inni przechodnie byli pijani — i blacharza ogarnęła również wesołość tak niepohamowana, że 
o mało się nie udusił ze śmiechu. Wykrzykiwał:
— Ach! te niepoprawne moczymordy! Kawały sobie odwalają!... Ale to nie ich wina, to 
słońce...
Cały sklepik zanosił się od śmiechu, nie wyłączając nawet pani Putois, która pijaków nie 
lubiła. Zezowata Augustynka gdakała jak kura i ledwie już dysząc, otwartymi szeroko ustami 
chwytała powietrze. Jednakowoż Gerwazyna podejrzewała męża, że wracając do domu wpadł 
po drodze na godzinkę do Lorilleux, którzy go stale przeciwko niej podjudzali. Kiedy zaś 
począł jej przysięgać, że wcale tam nie wstępował, wzięła udział w ogólnym weselu i — 
pełna pobłażliwości — nie robiła mu nawet wymówek, że przemarnował znowu jeden dzień 
roboczy.
— Cóż on za bzdury plecie... Boże mój! — mruknęła. — Jak to można wygadywać podobne 
głupstwa!
Potem głosem pełnym macierzyńskiej dobroci rzekła:
— Idź i połóż się, dobrze? My tu mamy, jak widzisz, huk roboty i tylko byś nam 
przeszkadzał... Chusteczek jest wszystkiego trzydzieści dwie, pani Bijard; a dodać jeszcze te 
dwie, to razem będzie trzydzieści cztery...
Ale blacharzowi spać się nie chciało. Pozostał więc w sklepie i kiwając się to w prawo, to w 
lewo, jak wahadło zegara, śmiał się szyderczo, z miną upartą i przekorną. Gerwazyna, 
pragnąc jak najszybciej pozbyć się pani Bijard, zawołała Klementynę i kazała jej liczyć 
bieliznę, a sama zaczęła ją zapisywać. Skutek był taki, że to niewarte drabisko w spódnicy, 
Klementyna, przy każdej sztuce bielizny branej do ręki puszczała jakiś rubaszny żarcik, jakieś 
plugawe słówko; wyciągała na jaw skryte biedy klientów i przeróżne alkierzowe wydarzenia, 
językiem swego zawodu podżartowywała sobie z każdej dziurki i każdej plamki, jaka tylko 
nawingła się jej pod rękę. Augustynka udawała, że nic a nic nie rozumie, a nastawiała uszu z 
ciekawością smarkatej, zepsutej dzierlatki. Pani Putois zaciskała usta, bo uważała, że to 
głupio opowiadać takie rzeczy w obecności blacharza; mężczyzna nie potrzebuje przyglądać 
się brudnej bieliźnie z bliska: jest to jedna z tych błahych tajemnic życia domowego, które u 
ludzi przyzwoitych skwapliwie usuwa się sprzed oczu. Natomiast Gerwazyna — skupiona i 
zajęta tylko swą własną robotą — wyglądała tak, jakby nic nie słyszała. Nie przerywając 
pisania, każdą sztukę bielizny obrzucała w przelocie uważnym spojrzeniem, żeby stwierdzić, 
do kogo dana rzecz należy — i nie myliła się nigdy, łącząc każdą sztukę z nazwiskiem 
określonej osoby na podstawie samej woni i barwy. Te ręczniki to ręczniki Goujetów — to od 
razu rzucało się w oczy, bo nie wycierano nimi nigdy rondelków. Ta poszewka jest na pewno 
własnością Boche'ów, bo są na niej ślady po maści, którą pani Boche obsmarowuje stale całą 
bieliznę. Nie potrzeba także aż nosa przytykać do flanelowych kamizelek pana Madinier, 
żeby stwierdzić, że należą właśnie do niego: ten człowiek wprost zafarbowywał wełnę przy 
noszeniu, taką tłustą miał skórę. Wiedziała i wiele innych osobliwych szczegółów z życia 
każdego klienta, znała wszystkie ich tajemnice czystości, wszystkie halki i majtki sąsiadek 
paradujących na ulicy w jedwabnych sukniach; pamiętała, ile par pończoch, ile chusteczek i 
koszul na tydzień brudzi każdy z klientów, gdzie i w jaki sposób drą mu się najczęściej pewne 
sztuki bielizny. Nie dziw więc, że była po prostu naszpikowana mnóstwem rozmaitych 
ciekawostek. Tak na przykład koszule panny Remanjou stanowiły niewyczerpane źródło 
spostrzeżeń i uwag: przecierały się najpierw zawsze gdzieś u góry — widocznie ta stara 
panna ma łopatki bardzo wystające — i nigdy nie były brudne, choćby je nosiła po dwa 
tygodnie, co świadczyło, że ciało człowieka w tym wieku jest podobne niejako do kloca 
drzewa, z którego trudno by wycisnąć choć kropelkę czegośkolwiek płynnego. Tak oto przy 
każdym przebieraniu bielizny w sklepie u Gerwazyny rozbierano do naga wszystkich po kolei 
mieszkańców dzielnicy Goutte-d'Or.
—O! to, to jest dopiero nie lada smakołyczek! —zawołała Klementyna rozwijając jakąś nową 
paczkę.
Gerwazynę przejął nagle tak wielki wstręt, że odruchowo odchyliła się w tył.
— To paczka pani Gaudron — powiedziała. — Już nie będę więcej brać od niej bielizny do 
prania; zastanawiam się tylko, czym by to upozorować... Nie, nie jestem bardziej wybredna 
od innych praczek i już niejeden raz w życiu miewałam w rękach bieliznę odrażająco brudną; 
ale takiej, jak ta, to już naprawdę nie mogę. Na sam widok
czegoś podobnego biorą mnie takie mdłości, że chyba wyrzygałabym z siebie bebechy... I cóż 
w końcu, u Boga, ta kobieta wyrabia ze swoja bielizną, że potrafi ją doprowadzić do takiego 
stanu!
I zaczęła błagać Klementynę, żeby się pośpieszyła. Ale prasowaczka nie zaniechała swych 
gruboskórnych uwag; wtykała palec w dziury i przyczepiając jakąś sprośną łatkę każdej 
sztuce, wywijała nią jak sztandarem zwycięskiego brudu Tymczasem stosy bielizny naokoło 
Gerwazyny poczęły gwałtownie wzrastać; już jej prawie nie było widać spomiędzy stert 
koszul i halek; przed nią leżały prześcieradła, majtki, obrusy — cała lawina niechlujstwa. 
Siedząc tak pośród tego zalewu z odsłoniętymi ramionami i szyją, z kosmykami blond 
włosów, przylepionymi do skroni, różowiała coraz to bardziej i coraz to bardziej słabła. 
Odzyskiwała zwolna niefrasobliwą swą minę, swój uśmiech czujnej i dbałej właścicielki 
przedsiębiorstwa, odsuwając w niepamięć bieliznę pani Gaudron, nie czując jej złej woni i 
grzebiąc jedną ręką w stertach brudów dla sprawdzenia, czy nie zaszła gdzie jaka pomyłka. 
Zezowata Augustynka, która namiętnie lubiła wsypywać do pieca po kilka czubatych łopat 
koksu, napchała go tam aż tyle, że żeliwne płytki pod żelazka rozżarzyły się. Promienie 
słońca prażyły z ukosa wystawę, sklepik płonął. Blacharza, który od tego zawiesistego gorąca 
był coraz bardziej pijany, porwała nagle fala rozczulenia. Ruszył ku Gerwazynie z otwartymi 
ramionami, przejęty ogromnym wzruszeniem.
— Zacna z ciebie żona — bełkotał. — Chciałbym cię ucałować.
Ale nogi zaplątały mu się w stertę halek, która zagradzała drogę, i o mało się nie przewrócił.
— Nie nudź ty mnie! — powiedziała Gerwazyna bez gniewu. — Uspokój się, już dawno 
wzięliśmy rozbrat z takimi czułościami.
Nie, on koniecznie chce ją pocałować, ma na to nieprzepartą ochotę, ponieważ bardzo ją 
kocha. Nie przestając bełkotać, zwalił spiętrzony' stos halek i wdepnął w stertę koszul; 
obstawał jednak w dalszym ciągu przy swoim, gdy wtem zawadził o coś nogami i runął jak 
długi, trafiając nosem prosto w kupę ścierek. Gerwazyna, już troszeczkę zniecierpliwiona, 
zaczęła go popychać krzycząc, że jej wszystko pomiesza. Ale Klementyna i nawet sama pani 
Putois orzekły, że nie powinna tak się z nim obchodzić: to z jego strony, bądź co bądź, ładnie; 
chciał ją pocałować? — no, to dlaczego mu nie pozwala?
— Ha, cóż, szczęśliwa z pani żona, pani Coupeau! —rzekła pani Bijard, którą jej mąż, 
pijaczyna-ślusarz, co wieczór po powrocie do domu tłukł aż do utraty przytomności. — 
Gdyby mój, kiedy zadymi mu się z czuba, tak właśnie sobie poczynał, to byłaby przyjemność!
Gerwazyna, już uspokojona, zaczęła żałować, że się uniosła. Pomogła mężowi dźwignąć się 
na nogi, potem zaś ze śmiechem nadstawiła mu policzek do pocałowania. Ale blacharz, nie 
krępując się niczyją obecnością, ujął ją za piersi.
— Nie ma co gadać! — wymruczał. — Setnie toto cuchnie, ta twoja bielizna... Ale ja, żebyś 
wiedziała, kocham cię mimo wszystko!
— Daj mi spokój, łaskoczesz mnie! — wykrzyknęła śmiejąc się coraz głośniej. — Cóż za 
nieokrzesane stworzenie!. Nie wyprawiajmy głupstw!
Mąż chwycił ją mocno i ani myślał puścić Poczęła słabnąć, ogarnięta lekkim zawrotem 
głowy, o który ją przyprawił smrodliwy stos bielizny, oddech męża, ziejący zapachem wina, 
nie budził w niej odrazy. I ten siarczysty całus, w którym zwarły się ze sobą ich wargi nad 
zwałami cuchnących brudów do prania, był jak gdyby pierwszym ich upadkiem, 
zwiastującym, że odtąd w ich życiu wszystko zacznie się powoli rozprzęgać.
Tymczasem pani.Bijard wiązała bieliznę w paczki. Opowiadała o swojej dwuletniej córeczce, 
która miała na imię Eulalia i była już taka rozsądna jak dorosła kobieta. Można było zostawić 
ją w domu samą; nigdy nie płakała, nie brała do zabawy zapałek. W końcu praczka zaczęła 
podnosić z podłogi jedną paczkę bielizny po drugiej; pod ich ciężarem wysoka jej postać 
zgięła się we. dwoje, a cętki na jej twarzy przybrały barwę fioletową.
— To jest nie do wytrzymania, my się tu popieczemy — odezwała się Gerwazyna ocierając 
sobie twarz, zanim wzięła się z powrotem do czepka pani Boche.
W pewnej chwili Augustynka o mało nie dostała w papę, bo zauważono, że piec jest cały 
czerwony. Żelazka także rozgrzane były do czerwoności. Ta mała to istny diabeł w ludzkim 
ciele! Człowiek ani na moment nie może się odwrócić, żeby ona czegoś nie zbroiła. Teraz 
trzeba z kwadrans poczekać, aż żelazka zdatne będą do użycia. Gerwazyna zasypała ogień 
dwiema szuflami popiołu. Ponadto przyszło jej na myśl, żeby na mosiężnych drutach pod 
sufitem rozwiesić dwa prześcieradła, tak jak rozwiesza się story, i osłabić w ten sposób 
działanie słońca. W sklepie zrobiło się bardzo przyjemnie; obecni mieli wrażenie, że znaleźli 
się w. jakiejś alkowie pełnej białego, rozpylonego światła, odosobnieni, jak u siebie w domu, 
z daleka od świata, choć spoza prześcieradeł słychać było śpieszne kroki ludzi 
przechodzących ulicą;
i każdemu wolno było urządzić się tak, jak mu najwygodniej. Klementyna ściągnęła z siebie 
kaftanik. Coupeau w dalszym ciągu nie chciał iść spać, więc zgodzono się, żeby został, ale 
musiał złożyć przyrzeczenie, że usiądzie sobie gdzieś w kąciku i spokojnie będzie tam 
siedział: chodziło o to, że wszystko musi być na czas gotowe.
— Co to półdiablę mogło zrobić z polskim żelazkiem? — mruczała Gerwazyna mając na 
myśli Augustynkę.
Rozpoczęły się długotrwałe, a bezowocne poszukiwania; w końcu żelazko znalazło się w 
jakimś najosobliwszym zakamarku, gdzie praktykantka — jak podejrzewano — schowała je 
dla psoty. Gerwazyna wykończyła nareszcie czepek pani Boche: wyprasowała go od spodu, 
potem wygładziła najpierw z grubsza koronki, rozciągając je ręką, wreszcie lekkimi 
pociągnięciami żelazka nastroszyła je na sztywno. Obszycie czepka było bardzo strojne: 
składało się z rąbków wąskiej, koronkowej falbanki, poprzeplatanych haftowanymi 
wstawkami; toteż pilnie przykładała się do roboty, w milczeniu i z rozwagą rozprasowując 
zarówno falbanki, jak i hafty przy pomocy „koguta" — żelaznego grzybka na drążku, 
osadzonego w drewnianej podstawce.
W sklepie zapadła cisza. Przez chwilę słychać było tylko głuche poszczękiwanie żelazek, 
które tłumiła wojłokowa derka. Po obu stronach szerokiego, czworokątnego stołu 
właścicielka pralni, jej dwie pracownice i praktykantka stały pochylone, z plecami 
powyginanymi w kabłąk, całkowicie pochłonięte robotą, pociągając bez przerwy żelazkami 
tam i z powrotem, tam i z powrotem. Po prawej ręce każda z nich miała oddzielną podstawkę 
— płaską cegiełkę, przepaloną od ciągłego stawiania na niej za bardzo nagrzanego żelazka. 
Pośrodku stołu, na krawędzi głębokiego talerza, pełnego czystej wody, leżał namoczony 
gałganek i mała szczoteczka. Na stole znajdował się także rozłożysty bukiet lilii, umieszczony 
w słoju po wiśniach w spirytusie, i kępą swych dużych śnieżnobiałych kwiatów łudząco 
naśladował jakiś klomb w Ogrodzie Królewskim. Pani Putois sięgnęła do przygotowanego 
przez Gerwazynę koszyka bielizny, po kolei wyjmując z niego ręczniki, majtki, kaftaniki i 
pary mankietów. Augustynka nie mogła się uporać ze ścierkami i pończochami, zadarła nos w 
powietrze i wodziła ciekawie oczyma za jakąś wielką muchą. Co zaś do wielkiej Klementyny, 
to właśnie miała się zabrać za następną męską koszulę, trzydziestą piątą z rzędu koszulę 
męską, jeśliby liczyć od samego rana
— Zawsze tylko wino, gorzały nigdy! — powiedział znienacka blacharz, składając to 
oświadczenie snadź na skutek głębszej potrzeby wewnętrznej. — Gorzałka upija, gorzałki nie 
tykam!
Klementyna sięgnęła ku płycie pieca po żelazko, ujmując je za rączkę ze skóry obitej blachą, i 
przystawiła je sobie prawie do policzka, czy jest dostatecznie gorące. Pociągnęła nim parę 
razy po podstawce, wytarła je szmatką, którą miała zawieszoną u paska, i wzięła się za swoją 
trzydziestą piątą koszulę, prasując najpierw karczek i rękawy.
— Ba! panie Coupeau — odezwała się po dłuższej chwili — kieliszek wódy to czasem dobra 
rzecz. Mnie, na przykład, zawsze to wspaniale podkręca... A zresztą, wie pan, im prędzej 
człowiek gnaty pogubi, to przecież tym zabawniejsze. O! ja sobie mózgownicy tym nie 
nabijam: i tak wiem, że długo nie pożyję.
— Nudziara jest pani z tymi swoimi pogrzebowymi nastrojami — przerwała jej pani Putois, 
która rozmów na smutne tematy nie lubiła.
Coupeau wstał ze stołka i zaczął się gniewać przypuszczając, iż go ktoś tu posądza o to, że pil 
wódkę. Zaklinał się na własną głowę oraz na głowy żony i dziecka, że nie brał ani kropli 
wódki do ust. Podszedł nawet do Klementyny i chuchnął jej w twarz, żeby się o tym 
przekonała. Potem, . z nosem przytkniętym prawie do jej gołych ramion, jął sobie z niej 
dworować: on chciałby to i owo . zobaczyć. Klementyna, złożywszy najpierw plecy u 
prasowanej przez siebie koszuli i przeciągnąwszy parę razy żelazkiem pod obiema pachami, 
brała się właśnie za mankiety i kołnierzyk. A ponieważ on ciągle z tyłu na nią napierał, 
niechcący zaprasowała na koszuli zbyteczną fałdkę; musiała wziąć szczoteczkę leżącą na 
brzegu głębokiego talerza z wodą, żeby rozetrzeć nią krochmal w tym miejscu.
— Proszę pani!—zawołała. —Niech pani powie mężowi, żeby tak za mną nie stał!
— Zostawże ją w spokoju! Zachowujesz się nieprzyzwoicie — powiedziała spokojnie 
Gerwasyna. — My mamy tu pilną robotę, rozumiesz?
One mają pilną robotę, dobre sobie! I co z tego? — to przecież nie jego wina. On nic złego 
nie robi. Nie wtyka rąk, gdzie nie trzeba, tylko tak sobie patrzy. Czy już mu nawet nie wolno 
spojrzeć na te śliczności, które stworzył poczciwy Bozia? Jak by nie było, fajne nóżki ma ten 
szczwany lis, Klementyna! Mogłaby się pokazywać za dwa su od osoby i pozwalać, żeby ją 
facet trochę pomacał, nikt by na to pieniążków nie pożałował. Tymczasem Klementyna 
przestała się już zastawiać od niego ręką śmiała się z tych obcesowych pochlebstw pijanego
mężczyzny. Posunęła się nawet tak daleko, że zaczęła się z nim przekomarzać. Podkpiwał 
sobie z niej, dowcipkując na temat męskich koszul: więc wciąż ma do czynienia z męskimi 
koszulami Ależ tak, całe życie w nich siedzi. Ach! Boże ty mój, Boże! zna je jak zły szeląg. 
Przeszło jej już przez ręce nie setki ich, ale grube tysiące! Wszyscy blondyni i wszyscy 
bruneci z całej dzielnicy noszą na gołym ciele ślady dotknięć jej spracowanych rąk. Nie 
przerywała pracy, chociaż gwałtowny śmiech wstrząsał jej ramionami; uformowała pięć 
szerokich, płaskich fałd na plecach koszuli i wsunęła żelazko przez rozcięcie gorsu, żeby je 
przyprasować; potem opuściła przednie poły koszuli i zaczęła zakładać na nich fałdy równie 
szerokie.
— Ot! męska gala pod sztandar! — rzekła śmiejąc się coraz głośniej.
Zezowata Augustynka aż parsknęła ze śmiechu, tak zabawne wydało się jej to powiedzonko. 
Wnet zmyto jej za to głowę: też ci smarkula, śmieje się z wyrazów, których dziewczyna w jej 
wieku nie powinna rozumieć! Klementyna podała jej swoje żelazko; kiedy któreś żelazko 
było już za chłodne i nie nadawało się do prasowania bielizny krochmalonej — ona 
wykorzystywała je do ostatka, prasując nim jeszcze pończochy i ścierki. Ale Augustynka tak 
niezgrabnie ujęła za rączkę, że zrobiła sobie na gołej skórze mankiecik w postaci podłużnej 
oparzeliny nad przegubem ręki. Wybuchnęła szlochem i zaczęła się skarżyć, że Klementyna 
sparzyła ją naumyślnie. Prasowaczka, która wybrała sobie przy piecu najgorętsze z grzejących 
się tam żelazek, bo prasować miała przód koszuli, ukoiła płaczącą w oka mgnieniu, grożąc, że 
jej tym żelazkiem przyprasuje uszy, jeśli nie przestanie się mazgaić; następnie wsunęła pod 
gors koszuli wełnianą poduszeczkę i powoli przeciągała po nim żelazkiem, żeby krochmal 
dobrze wsiąkł i wysechł. Gors nabierał zwolna sztywności i połysku lakierowanej blachy.
— Psiamać! —- zaklął Coupeau, który z uporem pijaka ciągle dreptał tuż za jej plecami.
Ze śmiechem wspinał się na palcach, wydając z siebie dźwięki tak zgrzytliwe jak źle 
naoliwiony blok. Klementyna oparłszy się mocno o blat stołu — z rękami powykręcanymi w 
przegubach na zewnątrz i z łokciami szeroko rozstawionymi — aż wyginała szyję z wysiłku. 
Całe jej nagie ciało było napięte; ramiona wznosiły się z powolnym drganiem mięśni 
falujących pod cienką skórą, a piersi, zroszone potem, nabrzmiewały w różowym cieniu 
rozchylonej szeroko koszuli. Wówczas Coupeau wyciągnął ręce, chciał ich dotknąć.
— Proszę pani, proszę pani! — krzyknęła Klementyna. — Niech pani powie mężowi, żeby 
się już raz uspokoił!... Jak będzie tak sobie dalej pozwalał, to pójdę stąd precz. Nie chcę, żeby 
mnie tu kto obrażał.
Gerwazyna nałożyła czepek pani Boche na drewnianą główkę, pokrytą kawałkiem płótna, i 
małym żelazeczkiem rurkowała z jak największą drobiazgowością koronki, którymi był 
przystrojony. Uniosła oczy właśnie w chwili, kiedy blacharz, nie zdążywszy jeszcze cofnąć 
rąk, gmerał Klementynie za koszulą.
— Stanowczo, Coupeau, zachowujesz się nieprzyzwoicie — powiedziała ze znudzoną miną, 
zupełnie jakby łajała rozgrymaszonego dzieciaka, który uparł się i chce koniecznie jeść same 
konfitury, bez chleba. — Idź mi zaraz i połóż się spać.
— Tak, niech pan idzie spać, panie Coupeau, to panu zrobi najlepiej — oświadczyła pani 
Putois.
— Dobre sobie! — wybełkotał blacharz, w dalszym ciągu drwiąco sięśmiejąc. —Też jakieś 
głupie macie pomysły!... Więc nawet pożartować człowiekowi nie wolno? Co do kobiet, to 
już one mnie znają: nigdy żadnej nie wyrządziłem krzywdy. Uszczypnąć jakąś damulkę, to i 
owszem; ale na tym się kończy, to po prostu oddanie hołdu płci pięknej... A zresztą, jak kto 
rozkłada swój kramik w całej jego okazałości, to chyba można sobie poprzebierać w 
towarach, no nie? Więc po co ta kobylasta blondyna tak wystawia na pokaz wszyściutko, co 
tylko ma? Nie, to nie jest zupełnie w porządku...
I tu zwrócił się do Klementyny: 
— Żebyś wiedziała, mój aniołku, nie masz racji, że się tak drożysz... Jeśli to dlatego, że ludzie 
patrzą...
Ale dokończyć zdania już nie mógł. Gerwazyna najspokojniej w świecie chwyciła go jedną 
ręką za połę marynarki, a drugą zatkała mu usta. Zaczął się z nią szamotać — tak tylko, na 
niby — ona zaś popychała go w głąb sklepu, w stronę mieszkania. Wreszcie udało mu się 
oswobodzić usta spod jej dłoni i oznajmił, że położy się spać z całą ochotą, byleby ta 
kobylasta blondyna zaraz do niego przyszła i pogrzała mu nózie. Po chwili kobiety usłyszały, 
że Gerwazyna zdejmuje mężowi buty i po macierzyńsku go poszturchując pomaga mu się 
rozebrać. Kiedy ściągała mu spodnie, Coupeau zaczął pękać ze śmiechu i, niezdolny już do 
dalszego oporu, rozłożył się na całą szerokość łóżka, wymachując nogami i wykrzykując, że 
go żona łaskocze. Na ostatek Gerwazyna otuliła go troskliwie jak dziecko i zapytała, czy mu 
przynajmniej dobrze. On jednak, zamiast jej odpowiedzieć, zawołał tylko do Klementyny:
— Pamiętaj, kotku, że tu jestem i że czekam na ciebie.
Wróciwszy do sklepu Gerwazyna zobaczyła, jak ten zezawiec, Augustynka, obrywa po papie 
od Klementyny. A zaczęło się wszystko od tego, że pani Putois biorąc z pieca żelazko 
natrafiła na brudne i niczego nie podejrzewając zasmoliła nim cały prasowany właśnie 
kaftanik. Klementyna chcąc uniknąć odpowiedzialności za to, że nie oczyściła żelazka, 
przerzuciła całą winę na Augustynkę: zaklinała się na wszystkie świętości, że to nie ona tym 
żelazkiem prasowała, mimo że jak się okazało, miało ono pod spodem grudkę zwęglonego 
krochmalu, która się tam przylepiła Praktykantka, oburzona do głębi tą krzyczącą 
niesprawiedliwością, napluła Klementynie na suknie; — tym razem z przodu, już zupełnie 
jawnie. I za to ów tęgi kuksaniec. Zezowate dziewuszysko, tłumiąc płacz, oczyściło żelazko; 
najpierw zeskrobała z niego resztki krochmalu, potem zaś wyszorowała je od spodu szmatką, 
natarłszy uprzednio ogarkiem świecy; ale ilekroć wypadło jej przechodzić za Klementyną, 
zbierała w ustach ślinę i pluła jej na spódnicę, śmiejąc się w duszy, bo ślina ściekała 
strużkami.
Gerwazyna wzięła się z powrotem do rurkowania koronek u czepka. W ciszy, jaka nagle 
zapadła, z głębi pokoju za sklepem dawał się słyszeć głos Coupeau, przechodzący mu z 
trudem przez krtań. Zachowywał się nadal jak grzeczne dziecko; śmiał się sam do siebie i 
wyrzucał z gardła strzępki jakichś zdań.
— Głupia ta moja żonusia!... Głupio człowiekowi tak tutaj leżeć!... Nie! to po prostu szczyt 
głupoty: gnić w betach w biały dzień, gdy o spaniu nie chce się słyszeć!
Naraz zupełnie nieoczekiwanie zaczął chrapać Gerwazyna odetchnęła wówczas z ulgą, rada, 
że mąż sobie wypocznie i opary pijaństwa wywietrzeją mu do reszty z głowy. Pod wpływem 
tego nastroju zaczęła mówić; w panującej dokoła, ciszy słowa płynęły z jej ust powoli i 
jednostajnie, przy tym ani na chwilę nie spuszczała oczu z małego żelazka do rurkowania, 
które wprawiała w ruch ręką bardzo doświadczoną.
— Cóż chcecie? on nie wie, co robi, nie podobna się na niego gniewać. Gdybym postawiła 
mu się okoniem, nie doprowadziłoby to do niczego. Wolę więc przymknąć oczy na jego 
wybryki, wysyłając go do łóżka; w ten sposób wszystkiemu przynajmniej kładę od razu kres i 
już jestem spokojna... Poza tym z niego nie jest zły człowiek; on bardzo mnie kocha. Tylko co 
same byłyście świadkami, że dalby się porąbać na drobne kawałki, byleby móc mnie 
pocałować. Taka rzecz z jego strony to coś bardzo miłego; bo bywają często i tacy, co jak 
sobie popiją, to ciągnie ich na dziewczynki... A on w takich wypadkach wraca zawsze prosto 
do domu. Chętnie wprawdzie wdaje się w wesołe rozmówki z pracownicami, ale też wszystko 
tylko na takich rozmówkach się kończy. Proszę więc posłuchać, Klementyno: nie należy 
żywić do niego jakiejkolwiek urazy. Wiadomo, co to takiego jest pijany mężczyzna: 
utrupiłoby to to rodzonego ojca i matkę, a później aniby sobie o tym przypomniało... O! ja 
tam wybaczam mu z całego serca. Cóż, taki sam jest jak i wszyscy inni.
Mówiła to wszystko miękko, bez śladu uniesienia, przywykła do hulanek męża, usiłując 
jeszcze tłumaczyć swą dla niego wyrozumiałość, ale nie widząc już nic złego w tym, że w jej 
własnym sklepie podszczypuje dziewczęta. Kiedy umilkła, znowu zapadła cisza, której już 
nic nie mąciło. Pani Putois, ilekroć wypadało jej sięgnąć po następną rzecz do prasowania, za 
każdym razem wyciągała koszyk z bielizną spod kretonowej zasłony, którą opięty był stojak, 
a później unosiła do góry swe krótkie ramiona i odkładała daną rzecz na półkę. Klementyna 
kończyła formować pod żelazkiem fałdy swej trzydziestej piątej z rzędu koszuli męskiej. 
Roboty było co niemiara; kobiety wyliczyły, że trzeba będzie poślęczeć nad prasowaniem aż 
do jedenastej w nocy, i to jeśli będą się raźno uwijać. Teraz — ponieważ mc już nie odrywało 
ich uwagi — cała pracownia harowała na bij-zabij, tęgo łomocąc żelazkami: nagie ręce, 
śmigające tam i z powrotem, różowymi plamami rozświetlały blade tło bielizny. Dołożono 
jeszcze koksu do pieca, a że promienie słońca, wślizgując się między prześcieradła, padały 
prosto na palenisko, szeroka smuga światła poczęła wzbierać zbitą falą żaru, tworząc 
niewidzialny płomień, którego drgania wstrząsały powietrzem. Od halek i obrusów, 
schnących pod sufitem, w sklepie zrobiło się tak duszno, że ten zezawiec Augustynka 
wysuwała koniuszek języka i zwilżała nim brzeżki warg. Czuć było wkoło przegrzanym 
piecem, skwaśniałym roztworem krochmalu, spalenizną, ckliwym zaduchem łaźni;, cztery 
zapracowane kobiety, gwałtownie wywijające przy robocie ramionami, przesycały jeszcze 
powietrze ostrą wonią swych rozluźnionych warkoczy i karków ociekających potem, a z 
więdnącego zwolna bukietu lilii, zanurzonych długimi łodygami w pozieleniałej wodzie, 
którą napełniony był słój, wydzielał się aromat bardzo mocny i czysty. Od czasu do czasu 
poprzez szczęk żelazek i chrobot pogrzebacza, którym przegarniano w piecu, przebijało się 
warkotliwe pochrapywanie Coupeau, niby miarowe tykanie jakiegoś olbrzymiego zegara, 
nadającego rytm wytężonej pracy w zakładzie.
Nazajutrz po każdej popijawie blacharz miewał kociokwik, straszliwy kociokwik, który 
prześladował go przez cały dzień i nie pozwalał mu nawet przyczesać zmierzwionych 
kudłów; odbijało mu się jak zaraza, a całą gębę miał opuchniętą i powykrzywianą. Dźwigał 
się z wyrka późno, zaczynał wytrząsać pchły dopiero około ósmej; spluwał, gdzie popadło, 
wałęsał się po sklepie ledwie powłócząc nogami i nie był w stanie się przemóc, żeby pójść do 
pracy. Jeszcze jeden dzień roboczy przemarnowany. Z rana uskarżał się, że kulasy ma jak z 
waty, i wywodził na cały głos, że to głupota tak lać w siebie jak w pustą bekę, bo później 
czuje się człowiek doszczętnie wyzuty z sił. A przecież trafiają się kupy takich włóczykijów, 
co to jak cię złapią za łokieć, to już ani rusz nie popuszczą; człowiek wbrew woli urzyna się w 
pestkę, włóczy się godzinami po najpodłejszych knajpach, aż go wreszcie wsadzają do paki 
— i gotów! O! nie, do diabła, jemu już się to więcej nie zdarzy; ani słyszeć nie chce,-żeby ni 
stąd, ni zowąd odwalić tak gdzieś kitę w jakiejś zapowietrzonej mordowni, i to w kwiecie 
wieku. Ale po śniadaniu, pokrzepiony trochę na duchu, zaczynał pochrząkiwać: hm! hm! 
usiłując jak gdyby dowieść samemu sobie, że ma jeszcze basik, owszem, niczego. Zaczynał 
zaprzeczać, że poprzedniego wieczora zalał się w drobny maczek — co najwyżej był może z 
lekka strąbiony. Takich jak on niesposób ululać tak już na amen — potrafią oni dzielnie trwać 
na posterunku do samego końca, krzepko jak dęby, popijając ile wlezie bez jednego 
mrugnięcia okiem Potem przez całe popołudnie pałętał się z kąta w kąt po pracowni. Kiedy 
już za bardzo naprzykrzał się prasowaczkom, żona dawała mu dwadzieścia su na odczepne, 
żeby jej tak nie sterczał pod bokiem. Więc ulatniał się; szedł kupić sobie tytoniu do sklepiku 
„Pod Piżmowym Szczurkiem" przy ulicy Poissonniers, gdzie zazwyczaj, o ile spotkał się z 
jakimś koleżką, połykał naparsteczek śliwkowej nalewki. Reszta jednofrankowej monety 
pękała bezpośrednio potem u Franciszka, na rogu ulicy Goutte-d'Or, gdzie było smakowite 
winko, zupełnie młodziutkie, po prostu niebo w gębie. Był to szynczek starej daty — 
zakopcona nora z nisko sklepionym stropem i zadymioną salką tuż obok, gdzie można było 
dostać zupy. I tam Coupeau przebywał już do samego wieczora, zabawiając się kołem 
szczęścia: ilekroć wygrał, stawiał sobie kieliszek;miał tutaj stały kredyt i Franciszek 
uroczyście mu przyrzekł, że nigdy nie przedstawi rachunku pryncypałowej. No bo trzeba — 
czyż nie? — przepłukać sobie gardło po świństwach z poprzedniego wieczora. Klin wybija 
się klinem.. A zresztą — z niego jest zawsze wierny kompan przy kieliszku, co to nie zwykł 
dawać szczutka w nos płci pięknej, lubiący sobie pożartować, rzecz oczywista, i — jak co do 
czego przyjdzie — popić, ale grzeczniutko, ż głęboką pogardą dla zbereźników, którzy nie 
widzą już świata poza alkoholem i których nie spotyka się nigdy w stanie trzeźwym. Wracał 
wesolutki i skory do szczebiotania jak ptaszek.
— Czy ukochany twój był? — pytał niekiedy Gerwazyny, żeby jej dokuczyć. — Jakoś 
przestał do nas przychodzić, muszę kiedy do niego zajrzeć.
Ukochany — to był Goujet. Starał się on, istotnie, nie bywać w sklepie za często, żeby 
Gerwazyna nie czuła się zbytnio skrępowana i żeby nie wywoływać plotek. Jednakże 
korzystał z każdej sposobności, żeby panią Coupeau odwiedzić — na przykład pod pozorem, 
że jej przynosi bieliznę do prania — i po dwadzieścia razy przechodził chodnikiem koło 
wystawy. Był w sklepiku kącik, w którym lubił przesiadywać całymi godzinami bez ruchu, 
paląc swą krótką fajeczkę. Wieczorem po kolacji — raz na dziesięć dni — ośmielał się 
przyjść i sadowił się w owym kąciku; a nie bywał bynajmniej rozmowny, siedział z 
zasznurowanymi ustami, nie odrywając wzroku od Gerwazyny i wyjmując z ust fajkę jedynie 
po to, żeby pośmiać się ze wszystkiego, cokolwiek Gerwazyna mówiła. Czasem w sobotę, 
gdy w sklepie praca wrzała do późnej nocy, przyglądał się wszystkiemu wprost z 
zapamiętaniem i można było pomyśleć, że się bawi tu stokroć lepiej niż na jakimś widowisku. 
Zdarzało się, że kobiety ślęczały nad prasowaniem do godziny trzeciej nad ranem. U sufitu na 
żelaznym drucie zawieszona była duża lampa; matowy jej klosz rzucał wielki krąg 
jaskrawego światła, w którym każda sztuka bielizny nasiąkała miękką bielą śniegu. 
Praktykantka zamykała okiennice; że jednak lipcowe noce były bardzo upalne, drzwi od ulicy 
zostawiano otwarte. W miarę jak upływała godzina za godziną, pracownice zaczynały się 
rozpinać, żeby czuć się jak najswobodniej. Skórę miały cieniutką i w rzęsistym świetle lampy 
na wskroś przesyconą złotem — nade wszystko jednak Gerwazyna, której krągłe, jasne 
ramiona połyskiwały jak jedwab; na pulchnej szyi tworzyła się jej fałdka jak u niemowlęcia, a 
kształt rozkosznego dołeczka nad obojczykiem tak głęboko zapadł mu w oczy, że mógłby go 
odrysować z pamięci. Zgęszczona fala żaru, który bił od pieca, i zapach bielizny, parujący 
przy prasowaniu, odurzały go, zaczynał zwolna popadać w stan lekkiego oszołomienia i tak 
trwał prawie bezmyślnie, zapatrzony w nagie, kołyszące się ramiona tych kobiet, którym tak 
się śpieszyło i które nie wahały się poświęcić nocy, byleby wszyscy mieszkańcy dzielnicy 
mogli się nazajutrz odświętnie wystroić. Dokoła sklepu i w sąsiednich kamienicach wszelki 
ruch ustawał; powoli zapadała wszędzie wielka cisza snu. Biła północ, potem godzina 
pierwsza, potem druga. Ostatnie pojazdy i ostatni przechodnie poznikali w dalekim mroku. 
Teraz już tylko sklep Gerwazyny przez otwarte na rozcież drzwi wysyłał w ciemność i pustkę 
ulicy smugę jasnego światła, podobną do błamu jakiejś żółtej materii, rozścielonego na ziemi. 
Chwilami z oddali dobiegał dźwięk kroków: ktoś nadchodził, a gdy wkroczył w jasną smugę 
światła, wyciągał ciekawie szyję, zaskoczony łoskotem żelazek, który znienacka dosłyszał, i 
szedł dalej, unosząc w oczach wizję zapracowanych kobiet w rozchełstanych koszulach na tle 
mglistej rudawej poświaty.
Goujet widząc, ile kłopotów sprawia Gerwazynie Stefanek, i pragnąc uchronić go od 
kopniaków, których nie szczędził pasierbowi Coupeau — wziął go jako terminatora do swojej 
fabryczki sworzni, gdzie chłopiec miał obsługiwać miech. Zawód gwoździarza — jakkolwiek 
sam przez się nie miał w sobie nic ponętnego, gdyż zmuszał do przebywania od rana do 
wieczora w brudnej, zadymionej kuźni i do nudnego walenia młotkiem w jedne i wiecznie te 
same kawałki żelaza — przynosił dużo pieniędzy: przeciętny gwoździarz mógł zarobić od 
dziesięciu do dwunastu franków dziennie. Malec, który podówczas miał lat dwanaście, 
mógłby wyuczyć się fachu niezadługo, o ile tylko mu się on spodoba. W taki to sposób 
Stefanek stał się jednym jeszcze ogniwem wiążącym Gerwazynę z młodym kowalem. Goujet 
często przyprowadzał chłopaka do matki lub też przychodził sam, przynosząc jej za każdym 
razem nieodmienną wiadomość, że synek sprawuje się dobrze. Wszyscy jak jeden mąż śmieli 
się powtarzając Gerwazynie, że Goujet jest w niej zakochany. Ona sama dobrze o tym 
wiedziała, ale ilekroć jej ktoś o tym mówił, rumieniła się jak dziewczynka i ten rumieniec 
panieńskiej wstydliwości zabarwiał jej policzki czerwienią świeżego, leśnego jabłuszka. Ach, 
kochane, biedne chłopczysko, z nim przynajmniej nie miała kłopotu. Nigdy ani słóweczkiem 
nie napomknął jej, że ją kocha, nigdy żadnego plugawego gestu, żadnego sprośnego słowa. 
Takich ludzi zacności nie spotyka się często. I choć nie chciała się do tego przyznać, 
doznawała ogromnej radości na myśl, że oto ktoś ją tak gorąco kocha, jakby była jakąś 
świątobliwą dziewicą. Gdy przygodziło się jej jakie poważne zmartwienie, poczynała myśleć 
o młodym kowalu — i była to dla niej pociecha. Jeśli kiedykolwiek znaleźli się przypadkiem 
sami, ani trochę nie czuli się skrępowani; patrzyli sobie nawzajem prosto w oczy, uśmiechali 
się i ani jej, ani jemu do głowy nawet nie przyszło mówić o tym, czego w tej właśnie chwili 
doświadczają. Była to czułość powściągliwa, nie przywodząca na myśl żadnych zdrożnych 
pokus, bo czyż nie lepiej zachować spokój, jeżeli tylko można tak jakoś się urządzić, żeby 
czuć się szczęśliwym i mimo wszystko pozostać w spokoju. Tymczasem Nana — a było to u 
schyłku lata — poruszyła cały dom w posadach. Miała zaledwie sześć lat, a już się 
zapowiadała na skończonego urwipołcia. Co dzień rano Gerwazyna odprowadzała córeczkę 
— żeby się jej tak wiecznie nie plątała pomiędzy nogami — na małą pensyjkę przy ulicy 
Polonceau, prowadzoną przez pannę Josse. I tam właśnie pewnego dnia Nana powiązała z 
tyłu jakieś koleżanki za rąbki sukienek; kiedy indziej znów nasypała przełożonej popiołu do 
tabakierki — wyszukując sobie coraz to inne, jeszcze stokroć wymyślniejsze niegodziwości, 
których wprost nie podobna przytaczać. Dwa razy panna Josse wydalała ją ze swojej pensji, a 
następnie przyjmowała z powrotem, żeby nie tracić sześciu franków miesięcznie. Co dzień 
zaraz po przyjściu z pensji Nana — z zemsty za to, że trzymano ją tam w zamknięciu — 
wszczynała piekielne zamieszanie w bramie i na całym podwórzu kamienicy, gdzie 
prasowaczki, którym już uszy puchły, wysyłały ją żeby się pobawiła. Tam zastawała 
Paulinkę, córeczkę Bo che'ów, i syna dawniejszej pracodawczyni Gerwazyny, Wiktora — 
mazgajowatego dryblasa lat dziesięciu, przepadającego za towarzystwem smarka.tych 
dziewczynek, z którymi mógł się do woli nałobuzować. Pani Fauconnieiv która utrzymywała 
nadal jak najlepsze stosunki z małżonkami Coupeau, sama przysyłała syna. Zresztą, w 
kamienicy roiło się wprost od małych szkrabów; o każdej godzinie dnia przez wszystkie 
klatki schodowe, jak ich było cztery, całe chmary dzieciarni zlatywały pędem na podwórze, 
osiadając na bruku — jak stado krzykliwych i wojowniczych wróbli. Pani Gaudron, sama 
jedna, wypuszczała spod skrzydeł dziewięcioro takich ludzkich ptasząt: były wśród nich 
skrzaty płowowłose, ciemnowłose, rozczochrane, zasmarkane, z porciętami w zębach i 
pończochami opadającymi na trzewiki, w podziurawionych kurteczkach, przez które 
przeświecała biel skóry zarośniętej brudem. Inna znów kobieta, z piątego piętra, roznosicielka 
chleba, wypuszczała siedmioro. Z każdej izdebki dzieciaki wyłaziły całymi gromadami. W 
rojowisku tego dziecięcego robactwa o różowych pyszczkach, mytych jedynie wtedy, kiedy 
padał deszcz, spotykało się i wybujałych już drabów z minami szczwanych frantów, i 
grubasów brzuchatych jak dorośli mężczyźni, i mnóstwo małych, maleńkich — takich, które 
tylko co pouciekały z kolebek i nie bardzo jeszcze umiały zachować równowagę, głupiutkich, 
chodzących na czworakach, kiedy chciały znaleźć się gdzieś szybciej. Nana królowała całej 
tej dzieciarni; swą samozwańczą rolę panny Jatakchcę odgrywała nawet wobec dziewczynek 
dwa razy od niej starszych i okruchami swego władztwa raczyła się dzielić jedynie z Paulinką 
i Wiktorem — parą zaufanych powierników, u których jej władcze zachcianki znajdowały 
posłuch i poparcie. Ten niepoprawny urwis w spódniczce, wciąż tylko namawiała, żeby się 
pobawić w mamusię: w czasie tej zabawy rozbierała najmniejszych pędraków, potem zaś na 
powrót ich ubierała; chciała każdego dzieciaka obejrzeć ze wszystkich stron, obmacać — 
słowem, swą sprawowaną po tyrańsku władzę wy- . korzystywała do najdziwaczniejszych 
celów, zupełnie jak osoba dorosła, zdradzająca występne skłonności. Za jej przewodem dzieci 
bawiły się w ten sposób, że biły się wzajemnie po twarzy. Cała banda właziła w kałużę, która 
tworzyła się pod progiem farbiarni, z upodobaniem brodziła po wodzie i wychodziła stamtąd 
mając nogi ufarbowane do samych kolan na niebiesko albo na czerwono. Chmara dzieciarni 
przelatywała następnie do warsztatu ślusarza, gdzie zawsze udawało się buchnąć jakiś 
gwóźdź czy też garstkę opiłków, i odfruwała dalej, żeby za chwilę osiąść dla odmiany w 
wymoszczonej wiórami pracowni stolarza, na wielkich kopicach strużyn — zabawnych już 
przez samo to, że było ich tak dużo — i wytarzać się w nich, świecąc gołymi pupkami. 
Podwórze należało niepodzielnie do niej i rozbrzmiewało od świtu do nocy bezładnym 
tupotem małych, zadeptujących się wzajemnie trzewiczków oraz wrzawą piskliwych 
głosików, która się wzmagała, ilekroć chmara dzieciarni odlatywała gdzieś indziej. Bywały 
nawet dni, kiedy podwórze okazywało się dla niej za ciasne; wówczas dzieciarnia zapędzała 
się do piwnic, skąd wracała na parter, gramoliła się na jakieś piętro, przemierzała jakiś 
korytarz, potem zbiegała z powrotem na podwórze, długimi schodami wdrapywała się znów 
na górę, przemierzała jakiś inny korytarz — i tak niezmordowanie harcowała przez długie 
godziny, nie przestając wrzeszczeć wniebogłosy, wstrząsając ogromem kamienicy — jak 
cwałujące na oślep stado dzikich  zwierząt, które sam pęd rozegnał po wszystkich 
najciaśniejszych zaułkach.
— A cóż to za niegodziwe tałałajstwo — wołała pani Boche. — Doprawdy wygląda, jakby 
ludziska nie mieli już nic lepszego do roboty, tylko płodzić a płodzić te bękarty... I jeszcze się 
toto skarży, że nie ma co włożyć do gęby.
Boche utrzymywał, że nędza sprzyja rodzeniu się dzieci, tak jak gnojowiska — rozplenianiu 
się grzybów. Dozorczyni wrzeszczała na dzieciaki cały boży dzień i wygrażała im miotłą. W 
końcu pozamykała drzwi do wszystkich piwnic, bo Paulinka — zachęcona przez matkę do 
skruchy paroma kuksańcami — wyśpiewała jej jednym tchem, że Nana coś sobie ubzdurała i 
tam właśnie, w ciemnościach piwnicy, zachciało się jej bawić w doktora; przewrotne 
dziewczysko zaczęło robić dzieciakom lewatywę, posługując się przy tym zabiegu kijem.
Otóż pewnego popołudnia rozegrała się okropna scena. Nawiasem mówiąc, wszystko to, co 
nastąpiło, było wręcz nieuniknione. Nanie strzeliło do głowy, żeby urządzić takie sobie 
niewinne, a bardzo zabawne widowisko. Spod progu stróżówki ukradła drewniany chodak 
pani Boche. Uwiązała go na sznurku i zaczęła ciągnąć za sobą jak powóz. Wiktor ze swojej 
strony wpadł znowu na pomysł, żeby do chodaka nasypać obierzyn z ziemniaków — po czym 
uformował się cały korowód. Na czele orszaku stąpała Nana wlokąc za sobą chodak; po jej 
lewej i prawej ręce kroczyli Wiktor i Paulinka. Całe mrowie dzieciaków sunęło ich śladem w 
ustalonym z góry porządku: większe najpierw, a za nimi, popychając się, mniejsze; malec w 
koszulinie, który odrósł od ziemi zaledwie na wysokość butów z cholewami, szedł na ostatku 
w czapeczce bez denka, przekrzywionej na bakier. Cały orszak wydawał przy tym z siebie 
jakieś smutne dźwięki, achy i ochy; Nana oznajmiła dzieciakom, że bawią się w pogrzeb, a 
ziemniaczane obierki to właśnie jest nieboszczyk. Okrążywszy podwórze, orszak zamierzał 
powtórzyć całą rzecz od nowa; zabawa w pogrzeb bardzo wszystkim przypadła do smaku.
— Cóż oni tam wyrabiają? — mruknęła do siebie pani Boche i wyszła ze stróżówki, żeby 
przekonać się na własne oczy, czy jej stała podejrzliwość i czujność nie okaże się i tym razem 
w pełni uzasadniona. Ledwo rzuciła okiem na podwórze, pojęła w lot, co siędzieje.
— Toż oni tam wloką mój chodak — krzyknęła rozwścieczona. — Ach, zatracone łajdactwo!
I nuże okładać dzieciaki pięściami; Nanę chlasnęła po buzi najpierw z jednej, potem z drugiej 
strony, a Paulince — tej głupiej gęsi, co dopuściła do tego, żeby matce ściągnął ktoś chodak 
— wymierzyła tęgiego kopniaka. Przypadkiem w tej właśnie chwili Gerwazyna stała z 
kubełkiem przy wodociągu; gdy spostrzegła, że Nana dusi się od płaczu i że krew cieknie jej z 
nosa, o mało nie skoczyła pani Boche z pazurami do oczu. Jakże można tak bić dzieciaczynę, 
jakby to była narowista krowa? Żeby się zdobyć na coś podobnego, trzeba chyba nie mieć 
serca, trzeba być najpodlejszym z podłych. Pani Boche, oczywiście, nie została dłużna w 
odpowiedzi. Jak kto ma takie paskudne gałgaństwo za córkę, to | niech je trzyma pod 
kluczem. Wreszcie Boche we własnej osobie ukazał się na progu stróżówki krzycząc na żonę, 
żeby zaraz wracała do domu i nie wdawała się w żadne rozmówki z hołotą. Życie na stopie 
pokojowej z dozorcą i jego żoną należało więc uznać za bezpowrotną przeszłość.
Prawdę mówiąc, stosunki między Boche'ami i państwem Coupeau już od miesiąca układały 
się bardzo niedobrze. Gerwazyna, z natury ogromnie szczodra, przy lada sposobności 
posyłała im to butelkę wina, to filiżankę bulionu, to znów jakąś pomarańczę albo skibę ciasta. 
Pewnego wieczora zaniosła do stróżówki trochę sałatki z cykorii i buraczków na dnie 
salaterki — wiedząc, że dozorczyni sprzedałaby za łyżkę sałatki rodzonego ojca. Ale 
nazajutrz zbielała wprost z oburzenia, gdy panna Remanjou zaczęła opowiadać, jak to pani 
Boche z miną pełną odrazy wygarnęła przy ludziach sałatkę z cykorii do śmieci, twierdząc, że 
nie jest jeszcze, Bogu dzięki, skazana na to, by żywić się ochłapami, które komuś tam 
wypadły z gęby. I od tej pory Gerwazyna — jakby nożem uciął — skończyła raz na zawsze z 
prezentami dla Boche'ów; nigdy więcej ani flaszki wina, ani filiżanki bulionu, ani 
pomarańczy, ani kawałka ciasta, ani zgoła nic. Trzeba było zobaczyć, jak Boche'orn porzedły 
miny. Wydawało im się teraz, że Coupeau ich okradają. Gerwazyna rychło pojęła, że 
popełniała błąd: gdyby nie okazała się taka głupia i nie opychała ich, czym tylko mogła, nie 
byliby się tak zmrowili i zostaliby nadal grzeczni. A tak, to dozorczyni zaczęła ją na potęgę 
obmawiać i była wręcz gotowa utopić ją w łyżce wody. W październiku, gdy nadszedł termin 
płacenia kwartalnej raty komornego, całą litanią plotek suszyła bez końca głowę 
właścicielowi domu, panu Marescot; a raptem chodziło o to, że praczka — która wszystko, co 
tylko zarobi, wydaje na dogadzanie swemu kałdunowi — spóźniła się o jeden dzień z 
uiszczeniem komornego. Sprawa zaszła aż tak daleko, że pan Marescot — a on także nie 
odznaczał się zbytnią grzecznością — zjawił się niespodziewanie w sklepiku i nie zdejmując 
kapelusza zażądał wypłacenia należnych mu pieniędzy, które zresztą natychmiast otrzymał. 
Oczywiście Boche'owie zawarli niezwłocznie przymierze z państwem Lorilleux i pierwsi 
wyciągnęli rękę do zgody. W ich towarzystwie ucztowali odtąd w stróżówce w nastroju 
obopólnych czułości, zrodzonych przez pojednanie. Nigdy by przecież w życiu nie poróżnili 
się wzajemnie, gdyby nie ta Kuśtyk-tyk, która odstawia ważną, jakby samego Pana Boga za 
nogi złapała. O! oni się przekonali, co to jest za ziółko, więc dobrze już teraz rozumieją, ile 
tamci musieli się przez nią nacierpieć. I ilekroć Gerwazyna przechodziła koło stróżówki, 
zaczynali się śmiać wymuszonym szyderczym śmiechem.
Mimo to Gerwazyna zaszła kiedyś do państwa Lorilleux na górę. Szło o mamę Coupeau, 
która miała podówczas lat sześćdziesiąt siedem i prawie zaniewidziała. Nogi także zaczynały 
odmawiać jej posłuszeństwa. Musiała więc rzucić pracę u ludzi, do których chodziła na 
posługi, i groziło jej, że umrze z głodu, o ile jej ktoś nie wspomoże. Gerwazyna twierdziła, że 
to hańba, by kobieta w tym wieku, matka trojga dorosłych dzieci, żyła tak opuszczona przez 
Boga i ludzi. A ponieważ Coupeau nie chciał pomówić w tej sprawie z siostrą i szwagrem, 
utrzymując, że żona może sama zajść do nich na górę, Gerwazyna — pod wpływem świętego 
oburzenia, którym nabrzmiało jej serce — rzeczywiście postanowiła pójść tam sama i raz 
nareszcie porozmawiać z nimi na ten temat.
Wtargnęła do nich bez pukania, jak burza. Nic się tu nie zmieniło od owego wieczora, gdy 
gospodarze tego mieszkania, którego próg przestąpiła wówczas po raz pierwszy, zgotowali jej 
tak mało zachęcające przyjęcie. Ten sam wyblakły łachman oddzielał pokój mieszkalny od 
pracowni — kiszkowatej ciupki, przypominającej z wyglądu pudełko na węgorze. Lorilleux, 
pochylony w głębi nad warsztatem, doczepiał jedno ogniwko po drugim do słupkowego 
łańcuszka, nad którym właśnie pracował, a pani Lorilleux stojąc koło imadła, przeciągała 
złotą nić przez drutociąg. W świetle dziennym palenisko maleńkiej kuźni połyskiwało 
różowym żarem.
— Tak, to ja! — odezwała się Gerwazyna. — Bardzo was musi to dziwić, bo przecież 
jesteśmy ze sobą na noże, prawda? Ale chyba się domyślacie, że nie przychodzę tu w żadnej 
sprawie swojej ani też waszej... Przyszłam w sprawie mamy Coupeau. Tak, chcę się właśnie 
dowiedzieć, czy damy jej wyczekiwać, aż jakaś obca, miłosierna ręka rzuci jej kruszkę 
chleba.
— O! patrzcie, piękny mi wstęp! — mruknęła pani Lorilleux. — Tej nie brakuje tupetu.
Po tych słowach odwróciła się plecami i zaczęła z powrotem ciągnąć swój złoty drucik, jak 
gdyby sobie zupełnie nie zdawała sprawy z obecności bratowej. Lorilleux uniósł jednak swą 
wybladłą twarz znad warsztatu i zawołał:
— Co też ty wygadujesz? 
I nawiązując do tego, co powiedziała poprzednio Gerwazyna — ponieważ świetnie wszystko 
słyszał — ciągnął zaraz dalej:
— Znowu jakieś plotki, co? Czy to ładnie ze strony mamy Coupeau tak płaksiwie obnosić 
wszędzie swoją nędzę... Wszak była u nas nie dalej jak przedwczoraj i jadła tu kolację. Jeśli o 
nas idzie, to robimy, co tylko możemy. Kopalni złota nie mamy... Ale jeżeli ona przychodzi 
na przeszpiegi, żeby lecieć stąd gdzieś indziej i od razu wszystko wypaplać — to niech lepiej 
nie pokazuje się nam na oczy, bo szpiegów to my nie lubimy.
Ujął z powrotem za koniec łańcuszka i tak samo jak żona odwrócił się do przybyłej plecami, 
dorzucając jakby z niechęcią:
— Jeśli wszyscy zobowiążą się jej dawać po sto su miesięcznie, to będziemy dawać i my.
Gerwazyna odzyskała całkowity spokój; na sam widok kamiennie obojętnych sylwetek 
państwa Lorilleux, zaszytych tak w kącie tej klitki, ochłonęła z gniewu doszczętnie. Zawsze, 
ilekroć przestąpiła próg tego mieszkania, doznawała jakiegoś niemiłego uczucia. Z oczyma 
utkwionymi w podłogę, w nikłe kratki, drewnianej plecionki, na którą padały odpryski 
złotego kruszcu, poczęła teraz opanowanym głosem wykładać własny pogląd na sprawę. 
Mama Coupeau dzieci ma troje; jeśliby każde z nich dawało jej po sto su, czyniłoby to razem 
zaledwie piętnaście franków, a to naprawdę za mało, żeby mogło wystarczyć jej na 
utrzymanie; trzeba by tę sumę przynajmniej potroić. Ale Lorilleux gwałtownie się temu 
sprzeciwił. U kogo on ma kraść te piętnaście franków co miesiąc? Ludzie są tacy śmieszni: 
uważają go za bogacza, bo ma u siebie złoto. I zaraz wsiadł na mamę Coupeau: że ani rusz nie 
może się obyć bez porannej kawy, że lubi sobie wypić kieliszeczek, że ma wymagania, jakby 
była osobą wielce majętną... Dalipan! Każdy człowiek lubi żyć jak najwygodniej — no nie? 
— ale jak kto nie potrafi sobie uciułać ani grosza, to musi wstąpić w ślady swych towarzyszy 
niedoli i zacisnąć troszeczkę pasa. Zresztą mama Coupeau nie jest jeszcze w tym wieku, żeby 
nie móc już pracować; jak idzie o to, żeby sobie wybrać z półmiska jakiś co smakowitszy 
kąsek, to wzrok służy jej jeszcze całkiem niezgorzej; krótko mówiąc, jest z niej stara filutka, 
co marzy tylko o tym, żeby wszyscy z nią się cackali.On osobiście—nawet gdyby był 
człowiekiem zamożnym — poczytywałby sobie za ujmę, żeby łożyć na utrzymanie jakiegoś, 
zatwardziałego lenia.
Jednakże Gerwazyna w dalszym ciągu usposobiona była pojednawczo i spokojnie obalała 
jego fałszywe argumenty. Usiłowała obojgu przemówić do serca. Ale skończyło się na tym, 
że Lorilleux po prostu przestał jej odpowiadać. Żona jego stała teraz przy kuźni i wytrawiała 
jeden z końców łańcuszka, zanurzając go w rozcieńczonym roztworze kwasu, którym 
napełniony był mały rondelek z długim trzonkiem. Zachowywała się tak, jakby Gerwazyna 
była o sto mil od niej, i w dalszym ciągu odwracała się do niej plecami. A Gerwazyna wciąż 
jeszcze mówiła i mówiła, spoglądając na tych ludzi pochylonych z głębokim skupieniem nad 
robotą w ciasnocie swej izdebki, czarnej od dymu: ciała ich przybierały pozy pełne szpetoty, a 
robocze ubrania były połatane i poplamione tłuszczem; własnymi rękami władali z jakąś tępą 
obojętnością, jakby ręce te się zmieniły w metalowe, zużyte narzędzia, a oni sami — ociężałe, 
jednostajnie poruszające się automaty. Nagle poczuła, że gniew znowu podchodzi jej do 
gardła, i krzyknęła:
— Więc tak! schowajcie sobie swoje pieniądze, wolę tak nawet... Wezmę mamę Coupeau do 
siebie, żebyście wiedzieli. Skoro któregoś wieczora przygarnęłam bezdomnego kota, to i 
waszej matce potrafię zapewnić u siebie przytułek. I na niczym jej w moim domu nie będzie 
zbywało; znajdzie się dla niej i kawa na codzień, i kieliszek wódki... Mój Boże! Co to za 
obrzydliwa rodzina!
Pani Lorilleux gwałtownym ruchem odwróciła się do bratowej. Rondelek zakołysał się w jej 
dłoni, jakby chciała wszystek kwas z niego wylać na twarz Gerwazynie. Poczęła wyrzucać z 
siebie zająkliwie:
— Wynoś się stąd, bo jak nie, to oberwiesz ode mnie. I nie licz na żadne sto su, bo ja nie dam 
ani złamanego szeląga, tak, ani złamanego szeląga... Jeszcze czego: sto su! Mama będzie u 
ciebie za służącą, a ty za moje sto su będziesz sobie urządzać hulanki. Jeśli zamieszka u 
ciebie, to możesz jej powiedzieć, że choćby zdychała, nie przyślę jej nawet szklanki wody... 
A teraz — jazda! Już cię tu nie ma.
— Potwór, nie kobieta! — powiedziała Gerwazyna gwałtownie zatrzaskując za sobą drzwi.
Zaraz następnego dnia sprowadziła mamę Coupeau do siebie. Łóżko jej ustawiła w dużej 
alkowie, gdzie sypiała Nana i gdzie światło przedostawało się przez małe okrągłe okienko 
pod sufitem. Przeprowadzka nie trwała długo, gdyż cały ruchomy majątek mamy Coupeau 
składał się z łóżka, starej
orzechowej szafy, która wstawiona została do pokoju z brudną bielizną, stołu i dwóch 
krzesełek; stół sprzedano, a krzesełka trzeba było oddać do naprawy. I stara kobieta, jeszcze 
tego samego dnia, kiedy odbyły się jej przenosiny, chwyciła za szczotkę do zamiatania i 
pozmywała statki, słowem: starała się być użyteczna — uszczęśliwiona, że za jednym 
zamachem pozbyła się wszystkich kłopotów. Lorilleux o mało nie popękali z wściekłości, 
tym bardziej że pani Lerat nawiązała ponownie stosunki z bratem i bratową. Pewnego 
pięknego dnia obie siostry, kwiaciarka i łańcuszkarka, wyklaskały się wzajemnie po twarzach 
z powodu Gerwazyny: kwiaciarka ośmieliła się pochwalić sposób odnoszenia się bratowej do 
ich matki, potem zaś (przez wrodzoną skłonność do przekory) widząc, że tamtą słowa jej 
rozdrażniły, posunęła się aż tak daleko, że orzekła, iż praczka ma przepyszne oczy, takie, że 
od ich żaru można by zapalić skrawek papieru. Skutek był taki, że obie siostry wzajemnie się 
spoliczkowały i poprzysięgły sobie, iż się już nigdy więcej nie zobaczą. Od tej pory pani 
Lerat przesiadywała wieczorami w sklepiku i bardzo się w duchu bawiła świństwami, jakie 
wygadywała Klementyna.
Minęły trzy lata. Stosunki w rodzinie jeszcze kilkakrotnie się psuły i znowu się naprawiały. 
Gerwazyna nie zwracała najmniejszej uwagi na małżonków Lorilleux, Boche'ów i tych 
wszystkich, którzy byli z nią poróżnieni. Jak im się jej postępowanie nie podoba, to niech się 
do niej nie wtrącają. Zarabiała tyle, że na wszystko jej wystarczało — a to rzecz 
najważniejsza. Koniec końców, cała dzielnica nabrała dla niej wielkiego poważania, bo 
ostatecznie nie na kamieniu rodzą się takie dobre klientki, co to punktualnie regulują 
rachunki, nie przebierają bez końca w towarze i nie targują się potem do upadłego. Pieczywo 
brała od pani Coudeloup z ulicy Poissonniers, mięso — od grubego Karola, rzeźnika z ulicy 
Polonceau, artykuły spożywcze — od Lehongre'a z ulicy Goutte-d'Or, prawie naprzeciwko jej 
sklepu. Franciszek, właściciel narożnej winiarni tuż w pobliżu, dostarczał jej wina koszykami 
po pięćdziesiąt flaszek. Sąsiad Vigouroux, którego żona miała chyba na biodrach siniak koło 
siniaka, tak była wyszczypana przez mężczyzn, zaopatrywał ją w koks, za który liczył jej 
tyleż co i gazownia. Dostawcy — śmiało można powiedzieć — obsługiwali ją sumiennie, 
doskonale zdając sobie sprawę, że dobrze na tym wychodzi, kto okazuje należne jej względy. 
Toteż skoro tylko pokazała się gdzieśkolwiek na ulicy — w starych znoszonych trzewikach i 
z gołą głową — płynęły ku niej zewsząd słowa powitania; czuła się tutaj wszędzie jak u siebie 
w domu, wszystkie przyległe ulice stanowiły jak gdyby dobudówkę do jej własnego 
mieszkania, z którego jeden krok wyprowadzał od razu na płyty chodnika. Zdarzało się 
nieraz, że porobiwszy sprawunki obnosiła się po ulicach z paczkami — szczęśliwa, że 
znajduje się na wolnym powietrzu, w otoczeniu znajomych. W dni, kiedy nie miała czasu, 
żeby przyrządzić coś gorącego do jedzenia, wychodziła po jakieś gotowe dania, a przy tej 
sposobności rozgadywała się na dobre z restauratorem, .którego lokal mieścił się w tym 
samym domu, ale nie od ulicy; lokal ten składał się z przestronnej sali o wielkich oknach z 
zakurzonymi szybami, poprzez które widać było głębokie podwórze, spowite przyćmioną 
poświatą dnia. Kiedy indziej znów, objuczona mnóstwem talerzy i misek, przystawała pod 
pierwszym lepszym parterowym oknem i wdawała się z kimś w rozmowę, jednocześnie zaś 
spoglądała poprzez mętne szyby w głąb izdebki krawca-partacza, dostrzegając jakby we mgle 
na pół pościelone łóżko, podłogę zasypaną ścinkami, dwie chromające kolebki i smolistą 
kamionkę, pełną czarnej wody. Ale sąsiadem, którego szanowała najbardziej, był zegarmistrz 
z przeciwka, schludnie wyglądający jegomość w surducie, który przy pomocy 
drobniusieńkich przyrządów gmerał bez przerwy we wnętrznościach zegarków. Często 
przechodziła na drugą stronę ulicy, żeby go pozdrowić, i śmiała się z uciechy na widok 
malutkich, ciągle się weselących zegarków z kukułką, porozwieszanych w głębi sklepiku nie 
większego od szafy, których wahadła kołysały się byle prędzej, prędzej i które wydzwaniały 
godziny zawsze nie w porę i wszystkie na raz.
VI
Pewnego jesiennego popołudnia Gerwazyna wracając z ulicy Portes-Blanches od jednej z 
klientek, której odniosła bieliznę, znalazła się w dolnej części ulicy Poissonniers, gdy 
zaczynało zmierzchać. Rankiem tego dnia padał deszcz; było ciepło, z obficie nasiąkłej jezdni 
parowała pachnąca świeżością mgła; praczka, dźwigająca swój wielki koszyk, była już trochę 
zziajana, zwolniła więc kroku i niezgrabnie człapiąc chodnikiem pod górę czuła, że ją nurtuje 
jakieś niewyraźne zmysłowe pragnienie, tym natarczywsze, im bardziej czuła się zmęczona. 
Ot! z wielką chęcią na przykład zjadłaby teraz coś dobrego. Podniósłszy przypadkiem oczy, 
natrafiła na tabliczkę: „Ulica Marcadet" — i nagle przyszło jej do głowy, żeby odwiedzić 
Goujeta w jego warsztacie. Już chyba ze dwadzieścia razy ją namawiał, żeby wreszcie 
wybrała się tam kiedyś, jeśli chce zobaczyć, jak wygląda obróbka że-
laza. Zresztą jeśli zastanie w kuźni jakichś robotników, to zapyta o Stefanka, jak gdyby 
przyszła tylko ze względu na malca.
Wytwórnia sworzni i nitów powinna była znajdować się gdzieś w pobliżu. Gerwazyna nie 
wiedziała dokładnie gdzie, zwłaszcza że na wielu ruderach, które stały tu w luźnych 
odstępach, pooddzielane jedna od drugiej pasami gruntów zupełnie nie zabudowanych, 
brakowało w ogóle numerów. Na takiej ulicy, jak ta, nie zamieszkałaby za żadne skarby 
świata: była to ulica szeroka, brudna, czarna od pyłu węglowego prószącego z "okolicznych 
fabryczek, o jezdni pełnej wybojów i zrytej głębokimi koleinami, w których zieleniały kałuże 
pleśniejącej wody. Na skraju jezdni dźwigały się po obu stronach szopy wielkie oszklone hale 
warsztatowe, szare szkielety gmachów jak gdyby nie pokończonych, świecących gołymi 
cegłami i rusztowaniami — bezładne skupisko budynków ledwie siętrzymających na 
urwistych krawędziach zapadlisk ziemnych, w sąsiedztwie podejrzanych domów 
noclegowych i najpodlejszej kategorii szynków. Gerwazyna pamiętała tylko, że fabryczka 
mieści się koło jakiegoś wielkiego wysypiska starych gałganów i żelastwa, wysypisko to zaś 
ma stanowić coś w rodzaju potężnej wyrwy zapełnionej śmieciami do równego poziomu z 
ziemią; spoczywa tam podobno — według tego, co opowiadał Goujet -r- moc wszelakiego 
dobra wartości grubych setek i tysięcy franków. Próbowała się jakoś połapać w okolicy 
rozbrzmiewającej zewsząd odgłosami pracy fabrycznej: z wąskich, strzelistych rurek, 
poumieszczanych na dachach, tryskały ze świstem strumienie pary; z mechanicznego tartaku 
nie opodal dobiegały urywane skrzypnięcia, co robiło wrażenie, jak gdyby ktoś porywczo 
naddzierał raz po raz sztukę perkalu; od strony ręcznych wytwórni guzików niosło się 
przeciągłe dudnienie i miarowy łoskot maszyn, które wstrząsały aż ziemią. W chwili gdy 
Gerwazyna przystanęła i spoglądała z wahaniem w kierunku Montmartre'u, nie bardzo 
wiedząc, czy warto zapuszczać się dalej, silny podmuch wiatru przygnał w dół chmurę sadzy 
znad jakiegoś wysokiego komina i zakaził nimi całą ulicę. Przymknąwszy więc oczy stała z 
zapartym oddechem; wtem do uszu jej doleciał rytmiczny stuk młotów: nie wiedząc o tym, 
znalazła się akurat naprzeciw fabryczki gwoździ; poznała ją widząc głęboki dół, zasypany 
starymi szmatami, który znajdował się tuż obok.
Jednakowoż jeszcze się wahała, nie wiedziała bowiem, którędy wejść. Od wyłomu w 
szczerbatym płocie biegła w głąb ścieżyna wijąca się między pryzmami gruzu, jak gdyby 
prowadzone tu były jakieś prace rozbiórkowe. Ponieważ drogę zagradzała kałuża mulistej 
wody, przerzucono przez nią na poprzek dwie deski. Gerwazyna odważyła się przejść po tych 
deskach i skręciła na lewo, zabrnęła znienacka w dziwaczny matecznik starych 
poprzewracanych wózków z hołoblami w powietrzu, pomiędzy na pół porozwalane rudery, z 
których zostały jedynie szkielety sterczących belek. W głębi lśniło czerwienią ognisko, 
przeszywając płomieniami ciemność zmąconą ostatnim poblaskiem dnia. Stuk młotów ustał. 
Stąpała powoli i ostrożnie, kierując się w stronę światła, gdy wtem obok niej przeszedł jakiś 
robociarz. Czarną od węgla twarz obrośniętą miał koźlą, szczeciniastą brodą, a jego wyblakłe 
oczy świdrowały nieufnym spojrzeniem.
— Proszę pana — zapytała — to tutaj pracuje chłopiec imieniem Stefanek, prawda?... To mój 
syn. 
— Stefanek... Stefanek... —jął powtarzać robotnik; głos miał zachrypnięty i kroki chwiejne. 
— Stefanek... nie, nie znam takiego.
Woń alkoholu biła z jego otwartych ust niby z jakiejś starej beczki po wódce, którą dopiero co 
odszpuntowano. A że spotkanie się oko w oko z kobietą w tym ciemnym zakątku zaczęło go 
nastrajać do zawadiackich żarcików, Gerwazyna cofnęła się i wyszeptała:
— To jednakże chyba tu właśnie pracuje pan Goujet?
- A! Goujet... owszem! — odparł robociarz. — Goujeta znają tu wszyscy... Jeżeli pani chce 
się widzieć z Goujetem, to proszę tam, głębiej.
I odwracając się w tył, schrypniętym swym głosem, który przypominał dźwięk pękniętego 
miedzianego naczynia, zawołał:
— Popatrz, Złota Mordo, jest tu jakaś dama do ciebie.
Ale chrobot żelastwa zagłuszył jego okrzyk. Gerwazyna udała się w głąb majdanu. Dotarła do 
jakichś drzwi i wyciągając szyję zajrzała przez nie do wnętrza. Była to obszerna izba, w której 
zrazu nie mogła nic rozróżnić. Kuźnia jak gdyby zamarła :i tylko w rogu błyszczało na kształt 
gwiazdki jakieś nikłe światełko, które jeszcze pogłębiało panujący dookoła mrok. W 
powietrzu rozpościerały się ruchliwe cienie. Chwilami jakieś - zwaliste kształty przesuwały 
się na tle ogniska, przesłaniając sobą to ostatnie źródełko światła — stokrotnie 
wyolbrzymione sylwetki ludzi o potężnych barach. Gerwazyna nie śmiała wejść do środka, 
zaczęła więc wołać półgłosem od progu:
— Panie Goujet, panie Goujet...
Nagle całe wnętrze rozświetliło się. Spod warczącego miechu wytrysnął strumień białawych 
płomieni. Szopa, jak się okazało, sklecona była z desek; szczeliny pomiędzy nimi z grubsza 
zatynkowano, a narożne załomy ścian umocniono pasami ceglanego muru. Pył z węgla, 
unoszący się stale w powietrzu, pokrywał całą tę halę burym nalotem sadzy. Z belek zwisały 
płachty pajęczyn, niby suszące się pod stropem łachmany, obciążone grubą warstwą kurzu, 
który przez całe lata na nich osiadał. Wokoło ścian, na półkach, poprzybijanych gwoździami 
lub też powciskanych w ciemne zakamarki, poniewierało się mnóstwo starych żelazek, 
pogiętych blaszanych naczyń i olbrzymich narzędzi o konturach kanciastych, chropowatych i 
bez połysku. Białawe płomyki, wybuchające raz po raz na kształt błyśnięć słońca, 
rozświetlały ubitą ziemię, a w ich blasku cztery wygładzone, stalowe kowadła, osadzone na 
masywnych klocach, nabierały połysku srebra spryskanego złotem.
Dopiero wówczas Gerwazyna spostrzegła, że Goujet stoi przy ogniu; poznała go po jego 
pięknej płowej brodzie. Stefanek poruszał miechem. Prócz nich było tam jeszcze dwóch 
innych robotników. Ona jednak widziała tylko Goujeta, podeszła więc w tamtą stronę i 
znienacka stanęła przed nim.
— Patrzcie! Pani Gerwazyna! — wykrzyknął, z rozpromienioną twarzą. — Co za miła 
niespodzianka!
Ale ponieważ obaj koledzy zrobili głupie miny, zmienił ton i popychając Stefanka ku matce 
rzekł:
— Przyszła pani odwiedzić małego... Dobrze się chłopak sprawuje i zaczyna już nabierać 
krzepy.
— Ho! Ho! — powiedziała Gerwazyna. — Nie łatwo tu do was się dostać... Wydawało mi 
się, że zaszłam na sam koniec świata...
I opisała swoją przeprawę, potem zaś zapytała, jak to się dzieje, że w warsztacie dotąd nie 
znają Stefanka z imienia. Goujet roześmiał się i począł jej tłumaczyć, że wszyscy Wołają na 
malca Żużu, bo ma włosy przystrzyżone do samej skóry, jak żuawi. Przez ten czas, kiedy 
rozmawiali ze sobą, Stefanek przestał poruszać miechem, płomienie na palenisku kuźni stały 
się niższe, różowy blask przygasł pośrodku szopy, w której znów zapadł mrok; Kowal z 
rozczuleniem spoglądał na uśmiechniętą młodą kobietę: w tym świetle wygląd miała pełen 
świeżości. Potem, gdy już oboje umilkli zatopieni w ciemności, coś sobie jak gdyby 
przypomniał i przerwał milczenie:
— Przepraszam panią, pani Gerwazyno: muszę skończyć pewną robotę. Niech pani jeszcze 
zostanie, dobrze? — nikomu pani tu nie zawadza.
Gerwazyna została. Stefanek uwiesił się na nowo a imadła miechu. Z buzującego ogniska 
posypały się tumany iskier, tym gęstsze, że malec, chcąc po-kazać matce swoją krzepę, 
rozpętał potężny huragan. Goujet w postawie stojącej pilnował żelaznego pręta, który się 
rozgrzewał — oczekując z obcęgami w ręku. Wielka jasność oświetliła jaskrawo całą jego 
postać, nie zostawiając na niej ani smużki cienia. Rozpięta pod szyją koszula z 
popodwijanymi rękawami odsłaniała jego nagie ramiona i nagą pierś o różowej jak u 
dziewczyny skórze, porośniętej płowym, skędzierzawionym włosem; z głową nieco wciśniętą 
w tęgie ramiona, napęczniałe mięśniami, z twarzą pełną skupienia i bladymi oczami, 
wpatrzonymi w płomienie, wyglądał jak odpoczywający olbrzym, spokojny w poczuciu swej 
mocy. Gdy żelazo rozgrzało się do białości, chwycił pręt obcęgami i oparłszy go na kowadle, 
połupał młotem na równe odcinki uderzeniami tak lekkimi, jak gdyby pręt ulany był ze szkła. 
Potem wrzucił kawałki żelaza z powrotem do ognia, skąd wyjmował je kolejno, żeby nadać 
każdemu odpowiedni kształt. Miał z nich wykuwać sześciograniaste nity. Wsuwał pojedyncze 
kawałki w gwoździarkę, obrabiał najpierw ten koniec, który stanowić miał główkę, potem 
wytłaczał w żelazie sześć płaskich ścianek i gotowe nity, jeszcze czerwone, rzucał na czarną 
ziemię, gdzie jaskrawe ich plamy stopniowo gasły; robił to przy wtórze ciągłego kucia, 
wywijając trzymanym w prawej dłoni pięciofuntowym młotem, wykończając każdym ciosem 
jakiś szczegół, obracając żelazo i obrabiając je z taką zręcznością, że mógł jednocześnie 
rozmawiać i patrzeć na ludzi. Kowadło wydawało srebrzyste podźwięki, on zaś — bez kropli 
potu na skórze — klepał żelazo z wielką swobodą ruchów i dobrodusznym wyrazem twarzy, 
nie wysilając się na pozór więcej niż wtedy, gdy wieczorami wycinał u siebie w domu 
malowanki.
— Och! te to są nity małe, dwudziestomilimetrowe — mówił w odpowiedzi na pytania 
Gerwazyny.
— Takich to śmiało można wykuć do trzystu sztuk dziennie... Ale trzeba mieć wprawę, bo 
ramię szybko się nuży...
A kiedy go zapytała, czy pod koniec dnia ręka mu nie drętwieje, roześmiał się pobłażliwie: 
czyż uważa go za wątłą panienkę? Jego ręce nie na takie trudy zdobywały się w ciągu 
piętnastu lat; mając przez tyle czasu do czynienia z żelaznymi narzędziami, cały jest już 
niejako z żelaza. A zresztą ona ma słuszność: delikatniś, co to nigdy jeszcze nie wykuł ani 
jednego nita czy sworznia, a miałby ochotę pobawić się jego pięciofuntowym młotem, już po 
upływie dwóch godzin zmachałby się setnie. Robota — na oko — wygląda jak gdyby nigdy 
nic, ale często uprząta faceta w ciągu paru lat, choćby nawet był to chłop na schwał. Przez 
cały ten czas pozostali robotnicy zgodnie wywijali młotami. Wielkie ich cienie pląsały w 
światłości; czerwone błyski żelaza, wyjmowanego z paleniska, rozcinały mroczne wnętrze 
szopy; spod młotów bryzgały iskry rozświetlając się niby słońca na poziomie kowadeł. 
Gerwazyna czuła się wprzęgnięta w rytm wstrząsów kuźni: było jej dobrze, więc nie 
odchodziła. Okrążała właśnie bokiem szopę, chcąc zbliżyć się do Stefanka i nie poparzyć 
sobie przy tym rąk, gdy ujrzała, że wchodzi zasmolony, brodaty robociarz, do którego 
poprzednio się zwróciła pytając na dziedzińcu o drogę. 
— No i co, trafiła pani tutaj? — odezwał się wchodzący z zawadiacką miną pijaka. — A 
wiesz, Złota Mordo, to ja pokazałem tej pani, którędy się idzie do ciebie...
Oznajmił, że nosi przydomek Świerzbijęzor zwany Wódzi-do-Buzi, że jest z niego morowiec 
nad morowcami, gwoździarz o wielkim wzięciu, który obrabiane żelazo dzień w dzień skrapia 
litrem tęgiej gorzały. Właśnie wyskoczył sobie na jednego, bo nie czuł się dostatecznie 
naoliwiony, żeby wytrzymać do szóstej. Gdy się dowiedział, że Żużu ma na imię Stefan, 
wydało mu się to bardzo zabawne i śmiał się ukazując poczerniałe zęby. Potem wybadał, kto 
zacz jest Gerwazyna. Toż całkiem niedawno, bo nie dalej jak wczoraj golnęli sobie z Coupeau 
po lampce wina. Jakby tak zagadnąć Coupeau o Świerzbi jęzora zwanego Wódzi-do--Buzi, to 
by wnet odpowiedział: — Morowy z niego chłop. — Ach! ten zwierzak Coupeau! Miły z 
niego kompan: stawia kolejkę częściej, niż to na niego wypada.
— Przyjemna dla. mnie rzecz wiedzieć, że pani jest jego żoną — powtarzał. — Wart jest 
tego, by mieć piękną żonę... Bo pani jest piękną kobietą — prawda, Złota Mordo?
Sypał gładkimi słówkami i coraz natarczywiej pchał się na praczkę, która podjęła z ziemi 
swój kosz i trzymała go przed sobą, żeby odgrodzić się od natręta. Goujet, któremu nie w 
smak było zachowanie się towarzysza, bo zdawał sobie sprawę, że tamten stroi sobie żarty z 
powodu jego szczerej życzliwości dla Gerwazyny, zawołał:
— Lepiej powiedz, wałkoniu, kiedy będą gotowe czterdziestomilimetrówki?... Czujesz się w 
sztosie do roboty — teraz, kiedyś nażłopał się wódy, ty zatracony moczymordo?
Kowal nawiązywał do zamówienia na dużego wymiaru sworznie; zamówienie to wymagało 
dwóch ludzi u kowadła.
— Choćby zaraz, jeśli tylko chcesz, ty wielki dzieciuchu — odparł Świerzbijęzor zwany 
Wódzi do-Buzi. — Ssie toto jeszcze palec, a udaje dorosłego mężczyznę! Drągal z ciebie, bo 
drągal, ale ja nie takich potrafiłem sobie naokoło palca owinąć!
— No, więc dobrze: jak zaraz, to zaraz. Stawaj tu i bierzemy się obaj do roboty!
— Już się robi, ty filucie!
Rzucali sobie nawzajem wyzwanie, rozognieni obecnością Gerwazyny. Goujet poumieszczał 
w ogniu kawałki zawczasu połupanego żelaznego pręta, następnie zaś utwierdził na kowadle 
gwoździarkę grubego kalibru. Towarzysz jego wziął spod ściany dwa dwudziestofuntowe 
kamieniarskie młoty— dwie olbrzymie bliźnie siostry warsztatowe (jedną z nich robotnicy 
nazywali Fifinką, a drugą Dedelcią) — i nie przestając udawać chwata rozgadał się na temat 
wielkiej partii nitów, które wykuł dla latarni morskiej w Dunkierce: były to istne klejnociki, 
rzeczy godne wystawienia w muzeum, takie toto było wypieszczone. O, nie! do kroćset, on 
nie boi się współzawodnictwa; zanimby się znalazło drugiego takiego zucha jak on, trzeba by 
najpierw przetrząsnąć wszystkie budy kowalskie w stolicy. A komu na śmiech się zbiera, 
niech poczeka: co zobaczy zaraz, to zobaczy!
— Pani osądzi — powiedział zwracając się do młodej kobiety.
— Dość gadaniny! — krzyknął Goujet. — Żużu, gazu! To wcale nie grzeje, mój chłopcze!
Ale Swierzbijęzor zwany Wódzi-do-Buzi zapytał jeszcze:
— No więc jakże: kujemy razem?
— Bynajmniej! Każdy oddzielnie, mój przyjacielu!
Ta propozycja zmroziła rywala, który, mimo że zazwyczaj taki wyszczekany, naraz języka w 
gębie zapomniał. Żeby sworznie czterdziestomilimetrowe miał kuć ktoś sam jeden — tego 
nikt, jak świat światem, nie widział, tym bardziej, że miały to być sworznie o okrągłych 
główkach — robota diabelnie trudna, istne arcydzieło do wykonania. Trzej pozostali 
robotnicy porzucili pracę, żeby się przypatrzyć; jeden z nich, tyczkowaty chudzielec, założył 
się o litr wina, że Goujet przegra. Tymczasem obaj kowale sięgnęli po młoty, zamknąwszy 
uprzednio oczy, bo Fifinka ważyła o pół funta więcej od Dedelci. Swierzbijęzor zwany 
Wódzi--do-Buzi miał szczęście, bo trafił ręką na trzonek Dedelci, Złotej Mordzie los 
przysądził Fifinkę. Czekając, aż żelazo rozżarzy się do białości, pierwszy z rywali, 
odzyskawszy na nowo animusz, stanął w pogotowiu przy kowadle, wywracając czule oczami 
w stronę praczki; rozparł się w kroku, przytupywał wojowniczo nogą — jak szlachcic
gotujący się do pojedynku — i gestem ramienia zakreślał łuki, jakby już z całym rozmachem 
wywijał Dedelcią. Ach! do stu piorunów, jemu w to graj, starłby w" tej chwili na proszek całą 
kolumnę Vendóme!
— Nuże, zaczynaj! — powiedział Goujet umieszczając własnoręcznie w gwoździarce jeden z 
kawałków żelaza, grubości dziewczęcej ręki w przegubie.
Swierzbijęzor zwany Wódzi-do-Buzi odchylił się cały do tyłu i zakołysał trzymaną oburącz 
Dedelcią. Mały, zasuszony, ze swą koźlą bródką i wilczymi ślepiami błyskającymi spod nie 
czesanych kudłów, zginał się we dwoje przy każdym zamachnięciu młotem i podskakiwał, 
jak gdyby podrywany z ziemi siłą własnego rozmachu. Był to gwałtownik, który mocował się 
z żelazem, rozsierdzony, że jest ono tak twarde; i nawet wydawał z siebie pomruki 
zadowolenia, ilekroć miał wrażenie, że mu sprawia solidne cięgi. Może to i prawda, że od 
wódki innym wątleją ramiona, jemu jednak trzeba było wódki w żyłach zamiast krwi; 
kieliszeczek tylko co wypity rozgrzał mu gnaty . tak, że jest jak kocioł: czuje w sobie 
piekielną siłę jakiejś parowej maszyny. Toteż tego właśnie wieczora żelazo chyba się go boi: 
miękcej ustępuje pod jego młotem niż plasterek tytoniu do żucia. A Dedelcią tańczyła — 
trzeba było popatrzeć! Robiła wielki skok krzyżowy, wywijając nożami w powietrzu, jakby 
jakaś tancerka z Elysśe-Mont-martre, pokazując majtki i halki; cała bowiem rzecz w tym, 
żeby nie poczynać sobie z żelazem ślamazarnie, gdyż ma ono tak łotrowską naturę, że 
natychmiast stygnie, ledwie młot się od niego odejmie. Trzydziestym z kolei uderzeniem 
Swierzbijęzor zwany Wódzi-do-Buzi uformował ostatecznie główkę kutego przez siebie 
sworznia. Ale był zadyszany i oczy wyłaziły mu z orbit: ogarnął go wściekły gniew, gdy 
usłyszał, jak mu kości w ramionach trzeszczą. Wtedy w uniesieniu, tańcząc i wrzeszcząc, 
wymierzył żelazu jeszcze dwa ciosy— tylko po to, żeby. pomścić się za swój trud. Gdy wyjął 
sworzeń z gwoździarki, był on zniekształcony: główkę miał osadzoną krzywo jak u garbusa.
— No i co: spartaczony? — rzekł pewny jednakowoż siebie, pokazując swoje dzieło 
Gerwazynie.
— Cóż ja? Ja się na tym nie znam, proszę pana — odpowiedziała powściągliwie praczka.
Ale wyraźnie widziała na sworzniu ślad dwóch ostatnich uderzeń pięty Dedelci i była 
uradowana aż miło; zagryzła wargi, żeby się nie roześmiać, bo Goujet mógł obecnie być 
pewien wygranej.  Przyszła kolej na Złotą Mordę. Zanim wziął się do dzieła, rzucił praczce 
spojrzenie pełne ufnej czułości. Potem, nie śpiesząc się, stanął w dogodnej dla siebie 
odległości od kowadła i począł opuszczać młot z wysoka, równomiernymi, zamaszystymi 
rzutami. Jego ruchy były wzorowe, niechybne, zrównoważone i zwinne. Fifinka w jego 
dłoniach nie szastała się jak wyuzdana baletnica w tancbudzie wywijająca nogami spod 
zakasanych halek; wznosiła się i opadała miarowo, poważnie, jak szlachetnie urodzona dama, 
która tańczy staroświeckiego menueta. Stopy Fifinki wybijały donośnie takt i zagłębiały się w 
czerwone żelazo, stanowiące główkę sworznia, z wytrawną umiejętnością — przypłaszczając 
najpierw metal na środku, potem zaś kształtując go coraz dokładniej szeregiem celnych 
rytmicznych uderzeń. Z całą pewnością nie wódkę miał Złota Morda w żyłach, lecz krew — 
czystą krew, która pulsowaniem potężnym przelewała się i w jego młot, narzucając swe tętno 
robocie. Przy pracy był z tego chwata człowiek dostojny i wspaniały Prosto w jego twarz bił 
rozżarzony płomień znad paleniska kuźni. Jego krótkie włosy, wijące się nad niskim czołem, i 
piękna płowa broda, opadająca pierścieniami, zapalały się, rozświetlały mu całe oblicze 
swymi złotymi nitkami — oblicze prawdziwie, niekłamanie złote. A przy tym — szyja 
podobna kolumnie i biała jak szyja dziecka, pierś rozległa i szeroka tak, że mogłaby się na 
niej w poprzek ułożyć kobieta, plecy i ramiona wyrzeźbione, którym za wzór służyły, 
zdawało się, plecy i ramiona jakiegoś olbrzymiego posągu z muzeum. Ilekroć brał rozmach, 
widać było, jak nabrzmiewały mu mięśnie — gruzły ciała rozfalowane i twardniejące pod 
skórą: szyja, pierś, ramiona wzdymały mu się, wokoło niego wytwarzała się jasność, stawał 
się piękny, wszechmocny niby jakieś dobrotliwe bożyszcze. Już dwadzieścia razy posłużył się 
Fifinką przy wymierzaniu ciosu z okiem utkwionym w żelazo; za każdym razem nabierał 
oddechu i ze skroni ściekały mu tylko dwie grube krople potu. Liczył: dwadzieścia jeden, 
dwadzieścia dwa, dwadzieścia trzy... Fifinka w dalszym ciągu składałam godnością ukłony 
tańczącej wielkiej damy.
— Co za pozer! — mruknął szyderczo Swierzbi-jęzor zwany Wódzi-do-Buzi.
A Gerwazyna, stojąc naprzeciwko Złotej Mordy, spoglądała na niego z uśmiechem 
rozczulenia. Mój Boże! jacyż ci mężczyźni są głupi! Czyż ci dwaj nie kują swych sworzni po 
to tylko, żeby się jej przypodobać? Och! ona dobrze to rozumiała: uderzeniami młotów 
walczyli obaj o jej względy; byli niby
dwa nastroszone, czerwone koguty, które popisują się siłą przed małą, białą kokoszką. Trzeba 
tej rewalizacji nadawać coraz bardziej wyszukane formy, prawda? Serce ludzkie, swoją 
drogą, wypowiada się nieraz w sposób bardzo zabawny. Tak — dla niej była ta burza 
rozpętana przez Fifinkę i Dedelcię na kowadle; dla niej było wszystko to miażdżone żelazo; 
dla niej była ta trzęsąca się w posadach kuźnia, rozświetlona łuną, napełniona migotem 
ruchliwych iskier. Kuli dla niej w tej kuźni miłość, walczyli o nią spierając się, kto będzie w 
kuciu górą... I prawdę mówiąc, sprawiało jej to w głębi duszy przyjemność; no bo, koniec 
końców, kobiety lubią pochlebstwa. Zwłaszcza uderzenia młota Złotej Mordy budziły odzew 
w jej sercu; wydzwaniały w nim — jak na kowadle — jakąś melodię pogodną, wtórującą 
potężnemu tętnu jej krwi. To głupie, ale czuła, że te ciosy młota wtłaczają jej coś w serce, coś 
prawie materialnego, jak gdyby odłamek żelaznego sworznia. O zmierzchu, zanim tu 
przybyła, zaświtało w niej, gdy szła wzdłuż mokrych chodników, jakieś niewyraźne 
pragnienie, oskoma na jakiś smaczny kąsek; teraz czuła się nasycona, jak gdyby ciosy młota 
Złotej Mordy zaspokoiły jej głód. O! nie wątpiła, że on odniesie zwycięstwo. Jemu właśnie 
przypadnie ona w udziale. Swierzbijęzor zwany Wódzi-do-Buzi był zbyt szkaradny w swoim 
brudnym, roboczym ubiorze, podskakujący jak małpa. I — czekała zaczerwieniona od 
straszliwego skwaru, a mimo to szczęśliwa, doznając zmysłowej rozkoszy, kiedy wstrząsały 
nią od stóp do głów ostatnie podrzuty Fifinki.
Goujet wciąż liczył.
— ...i dwadzieścia osiem! — zawołał wreszcie, odstawiając młot na ziemię. — Skończone, 
możecie obejrzeć.
Główka sworznia była gładka, czysta, bez żadnej skazy — istne dzieło złotnika; kulistość 
miała jakby z formy odlewniczej. Robotnicy przyglądali się jej potrząsając głowami: nie ma 
co gadać, robota — palce lizać! Swierzbijęzor zwany Wódzi-do-Buzi próbował żartować; coś 
tam pomamrotał, ale w końcu wrócił do swego kowadła z nosem zwieszonym na kwintę. 
Tymczasem Gerwazyna przycisnęła się do Goujeta — niby po to, żeby lepiej się przyjrzeć. 
Stefanek dał spokój miechowi, kuźnię na nowo wypełnił mrok i poświata zachodzącej 
czerwonej gwiazdy, która zapadła nagle w ciemną głąb nocy. Kowala i praczkę ogarniała 
błogość, gdy czuli, jak spowija ich noc w tej szopie czarnej od sadzy i metalowych opiłków, 
gdzie w powietrzu unosiły się zapachy starego żelastwa; bardziej samotni nie czuliby się 
nawet w lasku w Vincennes, gdyby umówili się tam na spotkanie w jakimś za-kątku 
wyścielonym murawą. Goujet ujął Gerwazynę za rękę, jakby na znak, że ją zdobył.
Potem, już na dworze, nie zamienili ze sobą ani słowa. Jemu nic nie przychodziło na myśl; 
powiedział tylko, że gdyby nie to, iż Stefankowi pozostaje jeszcze pół godziny pracy, 
mogłaby go zabrać do domu. A kiedy Gerwazyna wreszcie odeszła, przywołał ją z powrotem, 
pragnąc mieć ją przy sobie choć o parę chwil dłużej.
— Niech pani tu idzie, nie widziała pani jeszcze wszystkiego... Nie, naprawdę... to bardzo 
ciekawe.
I poprowadził ją na prawo, do innej szopy, w której jego pracodawca założył warsztat 
całkowicie zmechanizowany. Na progu Gerwazyna zawahała się, przejęta odruchowym 
lękiem. Obszerna hala drgała, wstrząsana ruchami maszyn; po jej wnętrzu słaniały się 
olbrzymie cienie, upstrzone czerwonymi plamami ognia. Ale kowal z uśmiechem dodał jej 
otuchy, zaklinając się, że nie ma się czego obawiać; powinna tylko jak najpilniej uważać, 
żeby fałdami spódnicy nie otrzeć się za blisko o tryby zębatych kół. Sam szedł pierwszy, ona 
zaś jego śladem pośród ogłuszającego hałasu, na który się składały wszelkie odmiany 
warkotów i świstów, poprzez kłęby dymu, w których mrowiło się od niewyraźnych sylwetek 
jakichś istot — czarnych mężczyzn pochłoniętych pracą, maszyn wywijających ramionami; 
Gerwazyna nie mogła odróżnić jednych od drugich. Przejścia były niezmiernie wąskie, trzeba 
było skakać przez przeszkody, omijać wyrwy w ziemi i usuwać się na bok, ilekroć wymijał 
ich jakiś wózek. Ludzie nie mogli dosłyszeć nawzajem swych słów. Gerwazyna wciąż jeszcze 
nic nie widziała; wszystko tańczyło jej przed oczami. Potem, gdy odczuła wierzchem głowy 
coś w rodzaju muśnięcia ogromnych skrzydeł, uniosła oczy i stanęła wpatrując się w 
rzemienne pasy — długie taśmy, rozpięte popod stropem na kształt potwornej pajęczyny, 
której każda nić bez końca się przewijała; silnik parowy stał ukryty w kącie, za niską ceglaną 
ścianką; skórzane pasy snuły się jak gdyby same, jak gdyby rozkołysane uprzednio gdzieś w 
głębi ciemności, prześlizgując się przed oczami bezustannie, miarowo, lekko, co przywodziło 
na myśl przelot jakiegoś nocnego ptaka. Ale o mało się nie przewróciła, bo zawadziła nogą o 
jedną z rur wentylatora, które się rozgałęziały na ubitej ziemi, rozprowadzając podmuchy 
porywistego wiatru między małe piece kuźnicze w pobliżu maszyn. Kowal pokazał jej 
najpierw działanie wentylatora, puszczając wartki strumień powietrza na jedno z palenisk: we 
wszystkie cztery strony szerokie płomienie rozpostarły się na kształt wachlarza i utworzyły
ognistą ząbkowaną kryzę, olśniewająco jasną i ledwie przyprószoną odrobiną lakowej 
czerwieni; światło było tak jaskrawe, że małe lampki robotników wyglądały przy nim jak 
krople ciemności w słońcu. Następnie natężył głos, aby udzielić jej wyjaśnień, i przeszedł do 
maszyn: oto mechaniczne nożyce — pożerają żelazne drążki, za każdym . klapnięciem zębów 
odgryzając z nich kawałek i po kolei wypluwając je z tyłu; oto maszyny do wyrobu sworzni i 
nitów — wysokie, skomplikowane, obkuwające główki jednym naciśnięciem swej potężnej 
śruby; oto skrawarki z żelaznymi śmigami, siekącymi wściekle powietrze — usuwając skazy 
z każdej gotowej sztuki; oto gwinciarki, obsługiwane przez kobiety, gwintujące sworznie i ich 
nakrętki przy wtórze ciągłego tykania stalowych swych kół lśniących od tłuszczu smarów.
Przyglądając się po kolei wszystkiemu — począwszy od żelaznych prętów opartych o ściany, 
a skończywszy na gotowych sworzniach i nitach wypełniających skrzynie, którymi zawalone 
były wszystkie kąty — Gerwazyna mogła sobie uprzytomnić przebieg całej pracy. Wówczas 
pojęła wszystko i uśmiechnęła się kiwając głową; niemniej jednak dławił ją nadal lekki 
niepokój, że oto ona, istota tak mała i krucha, znajduje się wśród tych mocarnych robotków z 
metalu, i od czasu do czasu z sercem pełnym przerażenia odwracała się gwałtownie, gdy z 
głuchym łoskotem ruszała któraś skrawarka. Powoli przywykła do mroku i ilekroć któryś z 
kuźniczych pieców rozbłyskiwał znienacka światłem płomiennej kryzy, dostrzegała, jak w 
czeluściach hali nieruchomi mężczyźni regulowali taneczne ruchy zadyszanych kół 
rozpędowych. Wciąż jednak, wbrew swej woli, powracała wzrokiem do stropu — do źródła 
życia, do samego krwiobiegu maszyn, do płynnie sunących skórzanych pasów; podniósłszy 
oczy przypatrywała się, jak jakaś siła ogromna a niema przesuwała je dalej i dalej, w 
nieodgadłą ciemność belkowań.
Tymczasem Goujet zatrzymał się przy maszynie do wyrobu nitów. Tkwił tam zamyślony, z 
głową spuszczoną na piersi i nieruchomym spojrzeniem. Maszyna ta wykuwała 
czterdziestomilimetrowe nity ze spokojem i swobodą olbrzymia. I była to, prawdę mówiąc, 
rzecz najprostsza w świecie. Palacz wyjmował z pieca żelazny ogarek; kowal umieszczał go 
w gwoździarce, którą zwilżała nieprzerwana strużka wody, żeby nie roztapiała się na niej 
wierzchnia warstewka stali — i na tym koniec; śruba się zniżała i gotowy sworzeń 
wyskakiwał na ziemię z główką okrągłą jak gdyby z formy odlewniczej. W ciągu dwunastu 
godzin ten diabelski mechanizm wyrabia takich sworzni setki kilogramów. Goujet nie był z 
natury zły, ale chwilami miał ochotę chwycić w dłonie Fifinkę i kropnąć nią w całą tę kupę 
żelastwa — z gniewu, że ramiona maszyny silniejsze są od jego własnych. Ta świadomość 
stanowiła dla niego ciężką zgryzotę nawet wtedy, gdy na skutek wyrozumowania stwierdzał, 
że ciało z żelazem mierzyć się nie może. Na pewno przyjdzie kiedyś dzień, że maszyna zabije 
robotnika; już teraz zarobki dzienne takich jak on spadły z dwunastu do dziewięciu franków i 
mowa była o tym, żeby zmniejszyć je jeszcze bardziej; koniec końców, nie miały one w sobie 
nic wesołego te wielkie bestie, wyrabiające nity i sworznie tak, jakby to były parówki. Tej, 
którą miał przed sobą, przyglądał się przez trzy bite minuty, nic nie mówiąc; brwi miał 
zmarszczone, a jego piękna płowa broda najeżyła się groźnie. Potem wyraz rezygnacji 
złagodził stopniowo jego rysy. Odwrócił się do Gerwazyny, która się do niego przyciskała, i 
powiedział ze smutnym uśmiechem:
— Hę! i cóż; wykwituje nas toto z kretesem! Ale może kiedyś maszyny takie służyć będą 
szczęściu wszystkich.
Gerwazyna kpiła sobie ze szczęścia wszystkich. Według niej, sworznie wytworzone 
mechanicznie były nieudane.
— Pan rozumie, o co mi chodzi! —zawołała z zapałem. —One są wykonane zbyt dobrze... 
Wolę sworznie roboty pana; przynajmniej znać na nich rękę artysty.
Sprawiła mu wielką radość tym, że tak powiedziała, bo przez chwilę żywił obawę, żeby nie 
zaczęła nim gardzić zobaczywszy maszyny. Ani słowa! o ile on był silniejszy od 
Świerzbijęzora zwanego Wódzi-do-Buzi, o tyle maszyny silniejsze były od niego... Gdy 
wreszcie rozstawał się z nią na dziedzińcu, pod wpływem nadmiaru wesela uścisnął jej ręce 
tak, że omal ich nie pogruchotał.
Praczka bywała co sobota u Goujetów, odnosząc im upraną bieliznę. Mieszkali nadal w 
małym domku przy ulicy Nowej. W ciągu pierwszego roku zwracała im regularnie po 
dwadzieścia franków miesięcznie na poczet pięciuset franków długu; żeby się rozrachunki nie 
pogmatwały, należność za pranie sumowała w książeczce tylko raz pod koniec miesiąca, 
gotówką dopłacając do nich tyle, ile brakowało do sumy dwudziestu franków, albowiem 
należność Goujetów za pranie nie przekraczała żadnego miesiąca siedmiu czy ośmiu franków. 
Tak tedy zdążyła właśnie spłacić mniej więcej połowę długu, kiedy pewnego dnia, na który 
przypadało uiszczenie komornego, zabrakło jej na
to pieniędzy, a nie wiedząc, jak wybrnąć z sytuacji (jako że klientki nie dotrzymały jej słowa), 
zmuszona była pobiec do Goujetów i pożyczyć od nich na zapłacenie czynszu. Kiedy indziej, 
gdy trzeba było płacić pracownicom, dwukrotnie zwracała się również do nich, tak że dług 
wzrósł ponownie do czterystu dwudziestu pięciu franków. Od tej pory nie dawała im już 
gotówką ani jednego su, a dług spłacała jedynie praniem. Nie znaczyła to wcale, żeby teraz 
mniej pracowała albo też żeby jej interesy się pogorszyły; przeciwnie. Ale w jej kieszeni 
poczęły się tworzyć dziury, których nie umiała załatać; pieniądze jakby topniały jej w rękach i 
była zadowolona, gdy mogła jako tako związać koniec z końcem. Mój Boże! Byleby tylko 
starczało na życie, to — nieprawdaż — nie ma czym zbytnio się martwić. Gerwazyna tyła, 
ulegała wszystkim drobnym zaniedbaniom, wywoływanym jej wzrastającą tuszą, nie mając 
siły trapić się myślami o przyszłości. Co tam, pieniądze się zawsze jakoś zdobędzie, a jak je 
odkładać, to tylko rdzewieją. Jednak pani Goujet nadal odnosiła się do Gerwazyny z 
macierzyńską dobrocią. Niekiedy strofowała ją łagodnie, nie przez wzgląd na swą 
wierzytelność, ale dlatego, że ją lubiła i obawiała się o nią widząc, jak sama zmierza do 
własnej ruiny. O swoich pieniądzach nawet nie wspominała, a jeżeli kiedy wspomniała, to 
czyniła to bardzo oględnie.
Następnego dnia po wizycie Gerwazyny w kuźni wypadała właśnie ostatnia sobota miesiąca. 
Gdy praczka przybyła do mieszkania Goujetów (a zawsze chodziła tam osobiście), była tak 
zmęczona dźwiganiem kosza z bielizną, że przez dwie dobre minuty tchu nie mogła złapać. 
Ludzie nie mają pojęcia, jaka bielizna jest ciężka, a zwłaszcza prześcieradła.
— Czy aby przynosisz wszystko? — zapytała pani Goujet.
Na tym punkcie była bardzo wymagająca. Żądała, żeby jej odnoszono wszystką bieliznę od 
razu, żeby nie brakowało ani jednej sztuki — „dla samego porządku", jak mawiała. Żądała 
także, żeby praczka przychodziła zawsze w dni ściśle oznaczone i o jednej i tej samej porze; 
w ten sposób nikt nie marnuje czasu.
— O! tak, wszystko, co do jednej sztuki — odrzekła Gerwazyna z uśmiechem. — Pani wie, 
że ja nigdy nie zalegam z niczym w robocie.
— To prawda — przyznała pani Goujet. — Wad przybywa ci coraz więcej, ale tej jeszcze nie 
masz.
I podczas gdy Gerwazyna opróżniała koszyk układając bieliznę na łóżku, stara kobieta 
poczęła wyliczać godne pochwały zalety jej jako praczki: że nie przepala bielizny przy 
prasowaniu, nie drze jej, jak to robi tyle innych praczek, nie obrywa żelazkiem guzików; tylko 
tyle, że używa za dużo farbki i zbyt obficie krochmali przody męskich koszul.
— Spójrz, to przecież jest jak z tektury — powiedziała zginając gors koszuli, który aż 
zatrzeszczał. — Mój syn się nie uskarża, ale te sztywne kołnierzyki kaleczą mu szyję... Jutro, 
jak wrócimy z Vincennes, będzie znów miał szyję zakrwawioną.
— Nie! niech pani tak nie mówi! — zawołała Gerwazyna zmartwiona. — Męskie koszule 
dzienne muszą być trochę sztywne, jeśli ktoś nie chce czuć na ciele zmiętego gałgana. Proszę 
się przypatrzyć panom na ulicy... Bieliznę pani farbkuję, krochmalę i prasuję sama. Nie tyka 
jej nigdy żadna z moich pracownic; obchodzę się z nią jak najstaranniej, mogę panią 
zapewnić; przepuściłabym ją przez ręce choćby dziesięć razy, byleby wszystko było w 
porządku, ponieważ to dla pani, pani rozumie.
Poczerwieniała lekko, wyjąkując te ostatnie słowa. Bała się, że wyjdzie na jaw, ile to jej 
sprawia przyjemności, że własnoręcznie prasuje koszule Goujeta. Nie kryła się w tym na 
pewno żadna myśl zdrożna; niemniej jednak było jej trochę wstyd z tego powodu.
— O! nie mam nic do zarzucenia twojej robocie, w swoim zawodzie jesteś niedościgniona, 
wiem
0 tym — powiedziała pani Goujet. — Na tym czepku, na przykład, znać po prostu brylantowe 
ręce. Tylko ty jedna potrafisz nadać taką wypukłość haftowi, jak właśnie tutaj. Rurkowania są 
także nieporównane! Cóż, na pierwszy rzut oka poznaję, że to twoja robota. Jak dasz choćby 
jedną ścierkę której ze swoich pracownic, można to poznać od razu... Ot! bierz trochę mniej 
krochmalu, i to wszystko, dobrze? Goujetowi nie zależy na tym, żeby wyglądać na pana.
To mówiąc, ujęła w ręce książeczkę ze spisem bielizny i kolejnymi pociągnięciami pióra 
poczęła z niej wykreślać pojedyncze pozycje. Wszystko było w porządku. Gdy przyszło do 
obrachunków, stwierdziła, że Gerwazyna liczy jej po sześć su za czepek; zrazu ją to oburzyło, 
ale musiała przyznać, że — jak na panujące stosunki — to właściwie wcale niedrogo; koszule 
męskie po pięć su, damskie majtki po cztery, poszewki na poduszkę po półtora, fartuchy po 
jednym... nie, to nie było drogo, zważywszy, że wiele praczek brało o dwa liardy albo nawet o 
całe su więcej za każdą z tych rzeczy. Gerwazyna, przeliczywszy następnie na głos brudną 
bieliznę, którą stara kobieta zapisywała w książeczce, wpakowała ją do swego kosza, a mi-
mo to nie odchodziła, zakłopotana prośbą, którą miała już na języku, a która była dla niej 
bardzo krępująca.
— Pani Goujet — odezwała się wreszcie — jeśliby to nie robiło pani różnicy, to w tym 
miesiącu niech mi pani za pranie zapłaci.
A właśnie w tym miesiącu rachunek za pranie, który tylko co razem podsumowały, okazał się 
bardzo wysoki, bo wynosił aż dziesięć franków i siedem su. Pani Goujet spoważniała i 
popatrzyła przez chwilę na Gerwazynę, potem zaś odpowiedziała:
— Moje dziecko, zrobimy tak, jak sobie tego życzysz. Nie chcę ci odmawiać tych pieniędzy, 
z chwilą gdy ci ich potrzeba... Tylko że w taki sposób długu nigdy się nie pozbędziesz; mówię 
to ze względu na twoje dobro, chyba rozumiesz. Naprawdę, powinnaś się mieć na baczności.
Gerwazyna przyjęła nauczkę ze spuszczoną głową, ledwie mogąc cośkolwiek wybąkać: tymi 
dziesięcioma frankami miała uzupełnić sumę potrzebną do wykupienia weksla, który 
wystawiła swojemu dostawcy koksu. Ale na sam dźwięk słowa „weksel" pani Goujet 
spoważniała jeszcze bardziej. Powołała się dla przykładu na siebie: jak tylko zarobki dzienne 
Goujeta obniżyły się z dwunastu franków do dziewięciu, zaraz ograniczyła wydatki na dom. 
Bo komu zbywa na rozumie, kiedy jest młody, ten na starość przymiera głodem. Jednakże 
pohamowała się i nie wyjawiła Gerwazynie, że bieliznę do prania oddaje jej tylko po to, by 
umożliwić jej spłacenie długu; dawniej wszystko prała sama i znów zacznie prać wszystko 
sama, o ile by raz jeszcze pranie kosztować ją miało podobną sumę. Gdy Gerwazyna trzymała 
już w ręku swoje dziesięć franków i siedem su, podziękowała i czym prędzej czmychnęła. 
Znalazłszy się za drzwiami, odzyskała swobodę i wprost miała ochotę tańczyć, bo już zdołała 
przywyknąć do przykrości i nieczystych sprawek związanych z pieniędzmi; po wszystkich 
takich kłopotach zostawało jej zwykle w pamięci tylko poczucie szczęścia, że wybrnęła z nich 
obronną ręką — i tak trwało, dopóki brak pieniędzy nie zaczął jej gnębić znowu.
W tę samą sobotę zdarzyło się Gerwazynie, gdy schodziła od Goujetów, zabawne spotkanie. 
Musiała ze swym koszykiem usunąć się na bok i przycisnąć do poręczy, żeby przepuścić 
jakąś wysoką kobietę z gołą głową; tamta wchodziła właśnie na górę niosąc w ręku zawiniętą 
w kawałek papieru bardzo świeżą makrelę, której skrzela jeszcze krwawiły. Gerwazyna 
poznała, że jest to Wirginia — dziewczysko, któremu niegdyś w pralni publicznej podkasała 
kieckę na tyłku.Obie spojrzały sobie wzajem prosto w oczy. Gerwazyna przymknęła powieki, 
bo przez chwilę miała wrażenie, że dostanie makrelą po twarzy. Ale nie — Wirginia 
uśmiechnęła się nieznacznie. Wówczas praczka, której koszyk zajmował całą szerokość 
schodów, postanowiła zachować się jak najuprzejmiej.
— Bardzo panią przepraszam — powiedziała.
— Ależ nie ma za co — odrzekła wysoka brunetka.
I tak stojąc na środku schodów wdały się ze sobą w rozmowę, pojednane od pierwszego 
słowa, nie pozwalając sobie na żadną aluzję do przeszłości. Wirginia, która miała wtedy lat 
dwadzieścia dziewięć, przedzierzgnęła się w kobietę bardzo okazałą, zgrabną, o podłużnej 
twarzy, obrzeżonej dwoma pasmami kruczo czarnych włosów. Opowiedziała na poczekaniu 
swoje dzieje, żeby przed stawić się w pełnym świetle: była obecnie mężatką; mąż jej, którego 
poślubiła na wiosnę, pracował przedtem jako rzemieślnik w wykwintnej stolarni, ale porzucił 
warsztat i starał się teraz o miejsce policjanta, bo posada to zawsze coś pewniejszego i w 
lepszym tonie. Właśnie skoczyła dla niego po makrelę.
— On wprost uwielbia makrele — rzekła. — Musowo trzeba ich rozpieszczać, tych 
wstrętnych chłopów, prawda?... Ale proszę, niech pani wejdzie na górę. Zobaczy pani nasze 
mieszkanko... Tu, gdzie stoimy, jest przeciąg.
Teraz z kolei Gerwazyna opowiedziała tamtej szczegółowo historię swego małżeństwa i gdy 
w pewnej chwili napomknęła, że mieszkała ongi w obecnym mieszkaniu Wirginii, a nawet 
powiła tam córkę, Wirginia jeszcze goręcej poczęła nalegać, żeby wstąpiła na górę. To 
zawsze sprawia przyjemność, gdy się ogląda miejsca, w których zaznało się szczęścia... Ona 
sama przez pięć lat mieszkała po przeciwnej stronie rzeki, w Gros--Caillou. Tam właśnie 
poznała się ze swoim obecnym mężem, który był wtedy w wojsku. Ale było jej tam nudno, 
marzyła, żeby znów zamieszkać w dzielnicy Goutte-d'Or, gdzie wszystkich bez wyjątku 
znała. I właśnie od dwóch tygodni zajmuje to mieszkanko naprzeciwko Goujetów. O! u nich 
panuje jeszcze wielki nieporządek; dopiero zwolna wszystko się jakoś uładzi.
Potem, gdy już stały przed drzwiami, powiedziały obie wreszcie, jak brzmią ich obecne 
nazwiska:
— Ja nazywam się z męża Coupeau.
— A ja Poisson.
I od tej chwili zaczęły się tytułować nawzajem „pani Poisson" i „pani Coupeau" dla samej tej 
przyjemności, że były obecnie prawowitymi mę-
żatkami, a niegdyś, kiedy się poznały, stan cywilny i jednej, i drugiej przedstawiał się niezbyt 
po katolicku. Jednakże na dnie duszy Gerwazyny pozostała szczypta nieufności. Wcale nie 
wykluczone, że długonoga brunetka pojednała się z nią w tym celu, żeby tym snadniej 
zemścić się za cięgi otrzymane w pralni, i knuje teraz jakieś podstępne plany. Gerwazyna 
przyrzekła sobie, że będzie w dalszym ciągu miała się na baczności. Jak na razie, Wirginia 
okazywała się przesadnie uprzejma i jej więc także przystało zachowywać się jak 
najuprzejmiej.
Na górze, w mieszkaniu, Poisson — pan domu, trzydziestopięcioletni mężczyzna o ziemistej 
cerze, rudych wąsach i rudej napoleońskiej bródce — pracował siedząc przy stole w pobliżu 
okna. Robił małe pudełeczka. Jedyne narzędzia, jakimi się posługiwał, były to: scyzoryk, piła 
wielkości pilnika do paznokci i garnuszek z klejem. Drzewo, z którego korzystał, pochodziło 
ze starych pudełek od cygar; pracy oddany był duszą i ciałem, a polegała ona na tym, że 
cienkie deseczki z surowego mahoniu ozdabiał wycięciami we wzory niezwykłej delikatności. 
Przez cały dzień, jak rok długi, przerabiał jeden i ten sam typ pudełka, wymiarów osiem 
centymetrów na sześć, tyle tylko, że upiększał je coraz to innymi inkrustacjami, wyrzynał 
coraz wymyślniejsze desenie na wieczku, wprowadzał przegródki do wnętrza. Była to dla 
niego rozrywka, sposób zabicia czasu w oczekiwaniu nominacji na policjanta. Z poprzedniego 
zawodu stolarza artystycznego pozostało w nim jedynie zamiłowanie do małych pudełek. 
Wyrobów swych nie sprzedawał, lecz w formie upominków ofiarowywał je znajomym.
Poisson podniósł się z krzesła i przywitał się uprzejmie z Gerwazyna, którą żona mu 
przedstawiła jako starą swą przyjaciółkę. Ale że nie był bynajmniej rozmowny, zaraz ujął z 
powrotem w dłonie maleńką piłę i tylko od czasu do czasu rzucał okiem na makrelę leżącą na 
brzegu komody. Gerwazyna była bardzo rada, że znów widzi swoje dawne mieszkanie; 
opowiedziała, jak rozstawione były w nim jej meble, i pokazała dokładnie miejsce na 
podłodze, gdzie odbyła połóg. Jakież to jednak bywają zbiegi okoliczności! Gdy niegdyś 
straciły się nawzajem z oczu, żadnej nawet na myśl nie przyszło, że odnajdą się w takich 
warunkach i że będą mieszkały kolejno, jedna po drugiej, w tym samym mieszkaniu. Wirginia 
podała jej do wiadomości nowe szczegóły dotyczące jej samej oraz męża: mąż odziedziczył 
po jednej z ciotek mały spadek; później, bez wątpienia, jakoś żonę urządzi; na razie ona, 
Wirginia, zajmuje się nadal szyciem i to tu, to ówdzie machnie jakąś sukienczynę. Wreszcie 
po upływie pół godziny z górą praczka oznajmiła, że musi już iść. Poisson ledwie się do niej 
odwrócił przy pożegnaniu. Wirginia, która gościa odprowadziła, przyrzekła, że ją odwiedzi; 
poza tym — będzie jej oddawała bieliznę do prania: rzecz sama przez się zrozumiała. 
Gerwazynie, gdy tamta przetrzymywała ją za progiem, przyszło na myśl, że Wirginia pragnie 
z nią pomówić o Lantierze i swojej siostrze Adeli, tej poliserce — i czuła się z tego powodu 
cała roztrzęsiona. Ale ani słówko nie padło między nimi na temat tych przykrych spraw; przy 
rozstaniu pożegnały się ze sobą jak najmilej:
— Do widzenia, pani Coupeau.
— Do widzenia, pani Poisson.
Stało to się zalążkiem wielkiej przyjaźni. Już w tydzień później nie mogło się obyć bez tego, 
żeby Wirginia przechodząc koło sklepu Gerwazyny nie wstąpiła choćby na chwilę: ucinały 
sobie pogawędki trwające nieraz po dwie i trzy godziny, tak że Poisson, zaniepokojony o 
żonę, przypuszczając, że ją co przejechało, wyruszał na poszukiwania i zjawiał się w sklepie z 
niemą twarzą nieboszczyka. Gerwazyna, dzień po dniu widując szwaczkę, przyłapała się 
niebawem na tym, że w czasie odwiedzin Wirginii ogarnia ją uparcie osobliwy nastrój: 
ilekroć tamta zaczynała coś mówić, stale miała wrażenie, że będzie to coś o Lantierze; 
myślała nieodparcie o Lantierze przez cały czas trwania wizyty szwaczki. Bądź co bądź, było 
to głupie, bo w gruncie rzeczy kpiła sobie z Lantiera i z Adeli i nic ją nie obchodziło, co się z 
nimi obojgiem dzieje; nigdy o nich ani zapytała; nie była nawet na tyle ciekawa, żeby się o 
nich czegoś dowiedzieć... Nie, stan ten ogarniał ją mimo jej woli. Myśl o nich wracała jej 
ciągle do głowy, jak ha usta wraca natrętny refren jakiejś piosenki nie dający człowiekowi 
spokoju. Zresztą nie żywiła o to żadnej urazy do Wirginii, która z pewnością nic temu nie 
była winna. Czuła się w jej towarzystwie bardzo dobrze i zatrzymywała ją po dziesięć razy, 
zanim wreszcie pozwoliła jej odejść.
Tymczasem nadeszła zima, czwarta z zim, jaką Coupeau spędzali na Goutte-d'Or. Tej właśnie 
zimy grudzień i styczeń były wyjątkowo ostre. Panowały trzaskające mrozy. Po Nowym 
Roku śnieg na ulicy leżał przez trzy tygodnie i nie topniał. Nie przeszkadzało to w pracy — 
nawet przeciwnie, albowiem zima to żniwa dla prasowaczek. W sklepie ciepło było jak w 
uchu. Szyby nie pokrywały się tu nigdy lodową powłoką, tak jak w sklepie kolonialnym i 
pończoszarni z przeciwka. Piec, napchany po brzegi koksem, utrzymywał w całym lokalu 
temperaturę jak w łaźni; bielizna parowała,
można by myśleć, że to jest pełnia lata; wszystkim było dobrze przy drzwiach szczelnie 
pozamykanych, wszędzie było gorąco — tak gorąco, że w końcu zachciewało się spać choćby 
z otwartymi oczami. Gerwazyna twierdziła ze śmiechem, iż wyobraża sobie, że jest na wsi. 
Istotnie, wozy. przestały dudnić, bo toczyły się po ściółce śniegu; z ulicy dobiegały zaledwie 
odgłosy kroków przechodniów, w głębokiej mroźnej ciszy wzbijały się jedynie w górę głosy 
dzieci, wrzaski bandy urwisów, która urządziła sobie wielką ślizgawkę wzdłuż rynsztoka pod 
zakładem kowalskim. Gerwazyna podchodziła niekiedy do oszklonych drzwi, dłonią ścierała 
z szyby parę i przyglądała się, jak ten przeklęty mróz zmienił wygląd całej dzielnicy: z 
sąsiednich sklepików nikt nie śmiał nosa na dwór wytknąć; cała dzielnica, grubo opatulona 
śniegiem, jak gdyby się zjeżyła; Gerwazyna lekkim kiwnięciem głowy witała się tylko z 
węglarką z sąsiedztwa, która — odkąd nastały te siarczyste mrozy — spacerowała sobie po 
chodniku z gołą głową, roześmiana od ucha do ucha.
Lecz najprzyjemniej było — w taką psią pogodę — wypić sobie w południe porcyjkę gorącej 
kawy. Prasowaczki nie miały się na co uskarżać, szefowa przyrządzała kawę bardzo mocną i 
nie dodawała do niej ani okruszyny cykorii; kawa ta w smaku nie przypominała zupełnie 
kawy parzonej przez panią Fauconnier, tamta była to po prostu lura. Tylko ilekroć parzenia 
kawy podejmowała się mama Coupeau, trwało to całe wieki, bo staruszka zasypiała nad 
imbrykiem. Toteż prasowaczki w oczekiwaniu na tę poobiednią kawę korzystały z czasu, 
żeby jeszcze coś niecoś przeciągnąć żelazkiem.
Właśnie nazajutrz po święcie Trzech Króli wybiło już pół do pierwszej, a kawa jeszcze nie 
była gotowa. Tego dnia jakoś się uparła i ani rusz nie chciała przeciekać przez sitko. Mama 
Coupeau uderzała o kant sitka łyżeczką i słychać było, jak krople kapały jedna po drugiej — 
powoli — głuche na wszelkie ponaglenia.
— Niech pani da temu spokój — powiedziała wielka Klementyna. — Kawa zrobi się przez to 
mętna... Dziś to już, rzeczywiście, naczekamy się na nią jak nigdy, ale za to będzie nam też 
smakować jak nigdy.
Wielka Klementyna prasowała po raz wtóry jakąś męską koszulę, której fałdy kantem 
paznokcia odrywała od gorsu. Była straszliwie zakatarzona, oczy miała podpuchnięte, gardło 
jej rozdzierały gwałtowne napady kaszlu, od którego zginała się we dwoje nad stojakiem. 
Mimo wszystko nie miała nawet szalika na szyi; ubrana była w cienką, wełnianą sukienczynę, 
w której szczękała zębami. Tuż obok niej pani Putois, okutana w barchany, opatulona aż po 
same oczy, prasowała halkę; obracała ją wokoło deski przystosowanej do prasowania spódnic, 
której węższy koniec opierał się o poręcz krzesła; na ziemi rozpostarte było prześcieradło, 
żeby halka się nie pobrudziła dotykając podłogi. Gerwazyna zajęła połowę stołu wyłącznie 
dla siebie, bo prasowała firanki z wyszywanego muślinu, po których, wyciągając ręce, 
przesuwała żelazko prostymi pociągnięciami, żeby na muślinie nie powstały zbyteczne 
zmarszczki. Nagle kawa zaczęła gwałtownie kipieć: Gerwazyna podniosła głowę: to ten 
zezawiec Augustynka wydrążyła właśnie dołek w fusach, wsadzając łyżkę w głąb sitka.
— A przestańże się ty kręcić! — krzyknęła Gerwazyna. — Co za diabeł w tobie siedzi, że cię 
tak korci? I będziemy teraz musiały pić błotko.
Mama Coupeau ustawiła pięć szklanek rzędem aa wolnym brzegu stojaka i prasowaczki 
porzuciły od razu robotę. Szefowa nalewała zawsze kawę sama, włożywszy najpierw do 
każdej szklanki po dwie kostki cukru. Była to w ciągu dnia chwila najbardziej oczekiwana. 
Tego- dnia właśnie, gdy każda z kobiet wzięła już swoją szklankę i przycupnęła na niskim 
stołeczku pod piecem, drzwi od ulicy otworzyły się i weszła dygocąc z zimna Wirginia.
— Ach! moje kochane ! — powiedziała. — Toto po prostu drze pasy z człowieka! Ja już uszu 
nie czuję. Cóż za łajdackie mrozisko!
— Patrzcie, pani Poisson przyszła! — zawołała Gerwazyna. — Dobra nasza; przychodzi pani 
w samą porę... Napije się pani z nami kawy.
— Słowo daję! nie podobna odmówić... Wystarczy przejść przez ulicę, a już ma się mróz w 
kościach.
Trochę jeszcze kawy, na szczęście, było. Pani Coupeau poszła po szóstą szklankę i 
Gerwazyna przez grzeczność poprosiła Wirginię, żeby sobie słodziła sama. Prasowaczki 
rozsunęły się w obie strony i zrobiły jej trochę miejsca pod piecem. Przez chwilę szczękała 
zębami, siedząc z pąsowym losem i mocno obejmując zesztywniałymi palcami szklankę, żeby 
się rozgrzać. Tylko co była w sklepie spożywczym, gdzie zmarzła na sopel, a wpadła tam 
jedynie po ćwiartkę sera szwajcarskiego. Rozpływała się w krzykliwych pochwałach nad 
wielkim upałem panującym w pracowni: doprawdy, nożna by myśleć, że się człowiek znalazł 
we wnętrzu piekarskiego pieca, to by potrafiło wskrzesić umarłego, tak przyjemnie to 
ciepełko łechce skórę, Potem, już rozgrzana, wyciągnęła przed siebie długie nogi i wszystkie 
sześć razem poczęły siorbać po-
woli kawę w wilgotnym zaduchu parującej bielizny. Tylko mama Coupeau i Wirginia 
siedziały na krzesłach — pozostałe kobiety porozpierały się na niziutkich zydelkach prawie 
jak na podłodze; nawet ten zezawiec Augustynka przyciągnęła sobie róg prześcieradła, żeby 
się na nim rozsiąść. Rozmowa zrazu się nie kleiła, kobiety powtykały nosy w szklanki, 
rozkoszując się smakiem kawy. 
— Mimo wszystko kawa jest dobra — oświadczyła Klementyna.
W tej samej chwili o mało się nie udusiła, bo porwał ją atak kaszlu. Oparła głowę o ścianę, 
żeby się lepiej wykaszlać. 
— Ślicznie jest pani dziabnięta —zauważyła Wirginia. —Gdzież pani to złapała?
— Czy to człowiekowi wiadomo! — odparła Klementyna ocierając sobie twarz rękawem. — 
Chyba przed paroma dniami, wieczorem. Były takie dwie, co się tarmosiły przed wejściem do 
knajpy „Pod Wielkim Balkonem". Chciałam popatrzeć, postałam trochę na ulicy, a właśnie 
padał śnieg. Ach! co za pyskobicie! można było skonać ze śmiechu. Jedna miała nos 
rozpłatany; krew rzygała na ziemię. Jak tylko ta druga — drągal taki jak ja — zobaczyła 
krew, wzięła nogi za pas i drapnęła... Tej właśnie nocy zaczęłam kaszleć. Trzeba także 
powiedzieć, że te chłopy zachowują się jak bydlaki, kiedy sypiają z kobietą; przez całą noc 
nic, tylko kołdrę z ciebie ściągają.
— Ślicznie się panna prowadzi — mruknęła pani Putois. — Do grobu się wpędzisz, moja 
kochaneczko. 
— A jeżeli tak mi się podoba, to co?... Może życie to taka znów wielka przyjemność? Utykać 
nosem przez cały boży dzień, żeby zarobić pięćdziesiąt pięć su, prażyć się od rana do 
wieczora przy piecu, nie, wiecie, mam już tego powyżej uszu... Ale gdzie tam! Ten katar nie 
odda mi tej przysługi, żeby posłać mnie w diabły; pójdzie sobie, jak przyszedł.
Zapadło milczenie. Ten gagatek Klementyna — co to po różnych podłych tancbudach 
odstawiała wyuzdane łamańce, wrzeszcząc przy tym niby ostatni wycieruch — osmucała 
wszystkich w pracowni, bo zawsze tylko gadała o umarciu. Gerwazyna dobrze ją znała, więc 
poprzestała na stwierdzeniu:
— O! ty nie jesteś nigdy wesoła po przehulanej nocce.
A właściwie to bardziej dogadzałoby Gerwazynie, żeby nie było w ogóle mowy o bójkach 
między kobietami. Sprawiało jej przykrość — ze względu na sławetne lanie w pralni — że w 
obecności jej i Wirginii rozmowa zeszła na temat kopniaków w zadek i trzepania po facjacie, 
po którym zostaje ślad pięciu palców. Wirginia patrzyła na nią z uśmiechem.
— Oh! — mruknęła. — Widziałam wczoraj taką babską bijatykę. Rozszarpywały się wprost 
na sztuki...
— O kim znów mowa? — zapytała pani Putois.
— O tej akuszerce z narożnej kamienicy i jej służącej, pani wie, tej małej blondynce... To 
podłe nasienie ta dziewczyna. Wykrzykiwała do tamtej: „Tak, tak, wyskrobałaś owocarce 
bachora. Lecę duchem do komisarza, jeśli zaraz mi nie zapłacisz". I tu dopiero rozpuściła 
jęzor, trzeba było słyszeć. Na to akuszerka bogato jej przysoliła — a masz! — prosto w 
jadaczkę. Wtedy co: ta ladacznica z piekła rodem skacze do oczu swej chlebodawczyni i nuże 
gałgany z niej zdzierać, kudły wyskubywać... o! aż miło było patrzeć. Dopiero masarz musiał 
wyrwać jej tamtą z łap.
Prasowaczki buchnęły pełnym zadowolenia śmiechem. Potem każda z nich pociągnęła 
łapczywie łyk kawy.
— A pani... pani w to wierzy, że tamta zrobiła skrobankę? — zapytała Klementyna.
— Cóż! Takie plotki krążyły po całej dzielnicy — odparła Wirginia. — Pani rozumie, ja tam 
przy tym nie byłam... Zresztą w tym fachu takie rzeczy to nie nowina. One wszystkie robią 
skrobanki.
— A niech tam! — powiedziała pani Putois. — Kto głupi, to niech się oddaje im w ręce. 
Dziękuję, żeby zostać kaleką na całe życie... A wiecie? jest na takie rzeczy środek niczym nie 
zastąpiony: co wieczór wypija się jednym łykiem szklankę święconej wody, trzykrotnie 
kreśląc wielkim palcem na brzuchu znak krzyża — i wszystko mija jak sen.
Mama Coupeau, która — jak się wydawało — spała, potrząsnęła przecząco głową. Ona zna 
inny środek, naprawdę niezawodny: trzeba co dwie godziny zjeść po jednym jajku na twardo i 
robić sobie okłady z liści szpinaku na krzyże... Wszystkie obecne przy tym kobiety, jak ich 
było cztery, zachowały powagę; tylko ten zezawiec Augustynka, miewająca napady 
wesołości, których się nikt nie spodziewał i nikt nigdy nie mógł dociec ich przyczyny, 
rozgdakała się nagle jak kura, co u niej oznaczało, że się zanosiła ze śmiechu. Wszyscy 
zapomnieli o jej obecności. Gerwazyna uniosła rąbek halki zwisającej z deski i spostrzegła ją, 
jak tarzała się po prześcieradle niczym prosiak, wywijając nogami w powietrzu; wyciągnęła ją 
stamtąd i jednym tęgim klapsem postawiła na nogi: z czegóż to ona się śmieje, ta głupia 
gąska? Czy powinna się przysłuchiwać rozmowom osób dorosłych? Przede wszystkim ma 
natychmiast odnieść bieliznę jednej z przyjaciółek pani Lerat, do Batignolles. Wydając to 
polecenie, chlebodawczyni zakładała jej jednocześnie koszyk na rękę i popychała ku 
drzwiom. Zezawiec, wykrzywiając się i pochlipując, ruszył przed siebie, powłócząc nogami 
po śniegu.
Tymczasem mama Coupeau, pani Putois i Klementyna roztrząsały kwestię, czy jajka na 
twardo i liście szpinaku są skutecznym środkiem na przerwanie ciąży. Natenczas Wirginia, 
która trwała pogrążona w myślach, trzymając w ręku szklankę z nie dopitą kawą, powiedziała 
cichutko:
— Mój Boże! Ludzie dzisiaj się biją, jutro znów się całują... przy dobrych chęciach zawsze 
wszystko jakoś się ułoży...
I pochylając się ku Gerwazynie, powiedziała z uśmiechem:
— Nie, na pewno nie żywię do pani urazy... Za tę historię w pralni... pani pamięta?
Praczka poczuła się ogromnie nieswojo. Stało się właśnie to, czego się obawiała. Czuła, że 
teraz wypłynie sprawa Lantiera i Adeli. Piec po prostu warczał; od jego czerwonej rury bił 
wokoło wzmagający się żar. W tej usypiającej atmosferze prasowaczki, które przeciągały w 
nieskończoność picie kawy, żeby się jak najpóźniej zabrać z powrotem do pracy, spoglądały 
na zaśnieżoną ulicę z wyrazem rozłakomienia i znużenia w twarzach. Usposobione były do 
zwierzeń; poczęły mówić o tym, co by robiły, gdyby miały po dziesięć tysięcy franków 
dożywotniej renty: nie robiłyby w ogóle nic, spędzałyby popołudnie tak jak teraz — 
wygrzewając się, z odrazą plując na robotę. Wirginia stanęła tuż przy Gerwazynie, żeby inne 
nie mogły dosłyszeć tego, co mówiła. Gerwazyna poczuła się całkowicie bezwolna, 
niewątpliwie z powodu nadmiernego upału; tak osłabiona i bezwolna, że nie starczało jej siły, 
by zmienić temat rozmowy, a nawet czekała na to, co powie ta wysoka brunetka, i serce miała 
nabrzmiałe uczuciami, które sprawiały jej rozkosz, choć wobec samej siebie nie przyznawała 
się do tego.
— Czy aby wspominając o tym nie wyrządzam pani przykrości? — podjęła znowu szwaczka. 
— Już ze dwadzieścia razy miałam tę sprawę na końcu języka. No, ale skoro teraz się już o 
tym zgadało... Ach! rzecz prosta, nie biorę pani za złe tego, co dawno minęło. Słowo honoru! 
Jeśli to zapamiętałam, to nie przez urazę do pani.
Potrząsnęła resztą kawy w szklance, żeby rozpuścił się leżący na spodzie cukier, i z lekkim 
syczeniem warg pociągnęła trzy skąpe łyki. Gerwazyna z zaciśniętym gardłem wciąż jeszcze 
trwała w oczekiwaniu, zadając sobie pytanie, czy rzeczywiście Wirginia przebaczyła jej 
sławetne lanie tak szczerze, jak to mówiła, gdyż dostrzegła, jak malowaniu odrzwi i 
wybielaniu sufitów po wszystkich zakątkach Paryża.
— No jak tam, ojcze Bru? — pytała go niekiedy praczka. — O czymże to myślicie?
— O niczym, o różnych różnościach — odpowiadał z otępiałą miną.
Prasowaczki dworowały sobie z niego, opowiadały, że przeżywa kłopoty sercowe. Ale on — 
nawet nie usłyszawszy dobrze tego, co mówiły — z powrotem popadał w milczenie, w 
zwykły stan posępnej zadumy.
Począwszy od tego okresu Wirginia często ponawiała z Gerwazyną rozmowy o Lantierze. 
Wydawało się, że z prawdziwą lubością zaprząta praczce głową jej dawnym kochankiem — 
dla samej przyjemności wprawiania jej w zakłopotanie snuciem najrozmaitszych domysłów. 
Pewnego dnia doniosła jej, że go spotkała, a ponieważ praczka nic się na to nie odezwała, 
Wirgina urwała rozmowę i dopiero nazajutrz wyjawiła, że Lantier długo z nią rozmawiał o 
Gerwazynie wyrażając się
o niej z prawdziwączułością. Gerwazyna była stałe bardzo zmieszana tymi rozmowami 
prowadzonymi cichym szeptem w kącie sklepiku. Na sam dźwięk nazwiska Lantiera zawsze 
coś ją zaczynało piec w dołku, jakby człowiek ten zostawił jej tam, pod skórą, jakąś 
cząsteczkę samego siebie. Zapewne, uważała się za bardzo odporną, chciała żyć życiem 
kobiety uczciwej, bo uczciwość to połowa szczęścia. Toteż nigdy w całej tej sprawie nie 
przychodził jej na myśl Coupeau, nigdy przecież niczym wobec męża nie zgrzeszyła, nawet 
myślą. Natomiast bardzo często — z sercem pełnym rozterki i obolałym — myślała o kowalu. 
Wydawało się jej, że przepływająca przez nią powrotna fala wspomnień o Lantierze, ta 
narastająca zwolna gotowość ponownego oddania mu się w posiadanie jest z jej strony 
wiarołomstwem wobec Goujeta i wobec ich obopólnej nie wyznanej miłości o słodkim smaku 
przyjaźni. Przeżywała smutne dni, kiedy czuła się winna wobec swego serdecznego 
przyjaciela. Pragnęła, żeby poza przywiązaniem małżeńskim istniało w niej tylko jedno 
uczucie: właśnie miłość do niego. Wszystkie te jej wewnętrzne sprawy rozgrywały się w 
strefach bardzo górnych, ponad wszelkimi sprośnościami, których odblasku tak skwapliwie 
wyglądała na. jej twarzy Wirginia.
Kiedy nastała wiosna, Gerwazyna poszła szukać schronienia u boku Goujeta. Ilekroć siadłszy 
na krześle popadła w zadumę, na myśl przychodził . jej Lantier. Oczyma wyobraźni widziała 
go w chwili, jak porzuca Adelę, jak układa z powrotem bieliznę na dnie kuferka, który 
stanowił niegdyś
wspólną własność jego i jej,. Gerwazyny; jak wraca do niej z kuferkiem na koźle dorożki. W 
dni, kiedy wychodziła na miasto, na ulicy ogarniały ją znienacka jakieś głupie lęki; zdawało 
się jej, że oto słyszy za sobą kroki Lantiera, i nie śmiała się odwrócić; drżała, bo przez 
urojenie czuła, że oto jego ręce obejmują ją wpół. Z pewnością musi ją śledzić i któregoś 
popołudnia przydybie ją, rzuci się na nią; na samą tę myśl oblewały ją zimne poty, bo 
wówczas na pewno pocałowałby ją w ucho, tak jak robił to niegdyś, kiedy się z nią 
przekomarzał. Właśnie ów pocałunek napawał ją takim lękiem: już od razu czynił ją głuchą, 
napełniaj jakimś szumem, w którym nie rozróżniała nic prócz tętna własnego serca, bijącego 
coraz gwałtowniej. Skoro tylko opadały ją owe lęki, jedynym schronieniem stawała się dla 
niej kuźnia; tam odzyskiwała zawsze spokój i uśmiech — pod opieką Goujeta, którego 
dźwięczny młot rozpraszał bez śladu upiorne jej przywidzenia.
Jakaż to błoga pora roku! Praczka okazywała wyjątkowe względy swej klientce z ulicy 
Portes--Blanches; odnosiła jej zawsze bieliznę osobiście, bo wizyty u tej klientki co piątek 
stanowiły dla niej gotowy pretekst, żeby zajść na ulicę Marcadet i wstąpić do kuźni. Jak tylko 
dochodziła do rogu i skręcała, robiło jej się wesoło i lekko na sercu, jak gdyby bawiła na 
wycieczce na wsi, pośród tych nie pogrodzonych przestrzeni, obrzeżonych szarymi, 
budynkami fabrycznymi; jezdnia czarna od węgla i pióropusze pary nad dachami bawiły ją 
tak samo, jak bawiłaby ją jakaś zarośnięta mchem ścieżka w głębi zamiejskich lasów, wijąca 
się między bujnymi kępami zieloności. Lubiła to bladawe niebo poprzecinane wysokimi 
kominami fabryk, wzgórze Montmartre rozparte na widnokręgu, domki koloru kredy na jego 
zboczach, pocięte w równych odstępach otworami okien. Potem — im bliżej była celu — 
zwalniała kroku, przeskakiwała przez kałuże wody, z upodobaniem brnęła przez opustoszałe, 
pogmatwane dróżki placu rozbiórkowego. W głębi błyszczało światło kuźni — nawet w samo 
południe. Serce zaczynało jej tańczyć w takt młotów. Kiedy wreszcie stawała w progu, była 
cała zaczerwieniona; krótkie, jasne włosy nad karkiem rozwiewały się jej, jak kobiecie, która 
przybywa na spotkanie z kochankiem. Goujet z obnażonymi ramionami i obnażoną piersią 
czekał na nią, mocniej uderzając po kowadle w dni jej odwiedzin, żeby mogła słyszeć go już z 
daleka. Odgadywał, kiedy się zbliżała, i witał ją swoim milczącym, poczciwym uśmiechem, 
przysłoniętym złotawą brodą. Ale nie chciała, żeby dla niej przerywał pracę, błagała, by brał z 
powrotem za młot; albowiem jeszcze bardziej lubiła go wtedy, kiedy jego rosochate, 
muskularni nabrzmiałe ramiona kołysały młotem. Podchodziła do Stefanka, uwieszonego u 
imadła miechu, żeby poklepać go lekko po policzku, a potem spędzała w kuźni jeszcze z 
godzinę przyglądając się kuciu sworzni. Nie zamieniali ze sobą nawet dziesięciu słów. Gdyby 
znaleźli się nagle we dwoje w jakimś zacisznym pokoju, zamkniętym na wszystkie spusty, nie 
zdołaliby szczodrzej nasycić wzajemnego głodu czułości. Szydercze kpiny Świerzbi-jęzora 
zwanego Wódzi-do-Buzi nic a nic nie przeszkadzały, bo nie docierały nawet do ich uszu. Po 
kwadransie Gerwazynie zaczynało się robić duszno czuła się odurzona gorącym, ostrym 
swędem, dymem przesycającym powietrze, a głuche uderzenia młotów wstrząsały jej ciałem 
od czubka głowy do pięt. Niczego więcej w takich chwilach nie pragnęła i dlatego było jej 
przyjemnie. Nawet gdyby Goujet porwał ją nagle w objęcia i przycisnął do piersi, nie 
doznałaby wzruszenia równie głębokiego. Podchodziła do niego jak najbliżej, żeby czuć na 
twarzy pęd wiatru towarzyszący każdemu przelotowi jego młota, żeby przynajmniej w ten 
sposób doświadczać — na równi z żelazem — siły jego ciosów. I choć iskry kąsały jej 
wrażliwą skórę, nie cofała rąk, przeciwnie, ten ognisty deszcz, który ją smagał, sprawiał jej 
zmysłową rozkosz. Goujet oczywiście odgadywał, ile z tego czerpała szczęścia, i umyślnie 
wszystkie roboty trudne odkładał na piątek, by swoje zalecanki uczynić popisem siły i 
zręczności; nie oszczędzał się i pod grozą tego, że rozłupie kowadło na dwoje, bił młotem z 
całej swej mocy, dysząc głęboko, z piersiami rozedrganymi radością, jaką jej dawał. Tak to 
przez całą wiosnę miłość ich napełniała kuźnię nawałniczymi grzmotami. Była to sielanka, 
która rozgrywała się na tle prac olbrzyma, wpośród płomieni ogniska podsycanego węglem i 
nieustannych wstrząsów całej szopy, której belki, czarne od sadzy, trzeszczały. Każdy obkuty 
w niej okruch żelaza, ugniatanego jak czerwony wosk, nosił na sobie niezatarte piętno ich 
uczucia. Co piątek praczka po rozstaniu się ze Złotą Mordą szła powoli pod górę ulicą 
Poissonniers z poczuciem dosytu, znużona, ale duchem i ciałem spokojna.
Trwoga jej przed widmem Lantiera stopniowo ustępowała, do głosu dochodził znowu 
rozsądek. W tym okresie poczytywałaby się jeszcze za kobietę bardzo szczęśliwą, gdyby nie 
to, że Coupeau stanowczo schodził na złą drogę. Pewnego dnia, kiedy wracała z kuźni, 
wydało jej się nagle, że w szynku ojca Colombe dostrzega sylwetkę Coupeau, jak wespół z 
Umarł-w-Butach, Cacusiem-Pieczeniarzem i Świerzbijęzorem zwanym Wódzi-do-Buzi 
zamawiał którąś tam już z rzędu kolejkę gorzałki. Szybko minęła knajpę, żeby nie wyglądało 
na to, że ich szpicluje. Ale jeszcze się odwróciła, był to istotnie Coupeau: w tej właśnie chwili 
jednym przechyleniem kieliszka wlewał sobie do gardzieli całą jego zawartość — gestem, do 
którego zdołał się już przyzwyczaić. A więc kłamał, więc pija obecnie wódkę! Wróciła do 
domu zrozpaczona; ożyły w niej wszystkie obawy przed wódką. Wino, to jeszcze wybaczała, 
bo wino pobudza u robotnika chęć do jedzenia natomiast wszelkie gatunki wódek, 
przeciwnie, były to świństwa, trucizny, które sprawiały, że robotnikowi przestawał smakować 
chleb. Ach! rząd powinien bezwzględnie zabronić wyrobu takich świństw!
Gdy dotarła do ulicy Goutte-d'Or, stwierdziła, że cała kamienica jest czymś głęboko 
wzburzona. Jej prasowaczki powychodziły z pracowni i stały na podwórzu z pozadzieranymi 
w górę głowami. Zapytała Klementynę, co to takiego się stało.
— To ojciec Bijard wziął się do swojej starej i łamie jej tam gnaty — odpowiedziała 
prasowaczka.— Stał przedtem w bramie, pijany jak bela, i czyhał na żonę, która miała 
niebawem wrócić znad basenu. Migiem kazał jej się drapać po schodach, popychając ją z tyłu 
pięściami, i teraz pastwi się nad nią w mieszkaniu... Niech no pani tylko posłucha, jakie tam 
krzyki.
Gerwazyna co prędzej udała się na górę. Miała bardzo wiele życzliwości dla pani Bijard, 
swojej praczki, kobiety niezwykle dzielnej. Spodziewała się, że położy kres całemu zajściu. 
Na szóstym piętrze drzwi do mieszkania Bijardów były na rozścież otwarte; kilku 
współlokatorów kamienicy tłoczyło się w sionce, wyrzucając z siebie okrzyki oburzenia, a 
pani Boche wołała stojąc u progu:
— Niech pan już raz wreszcie się uspokoi!... Bo zaraz pójdę po policję — żeby pan wiedział!
Nikt nie śmiał zapuścić się w głąb mieszkania, bo wszyscy znali Bijarda: jak się upił, 
przeobrażał się w dziką bestię. A nawiasem mówiąc, nie trzeźwiał nigdy. W te rzadkie dni, 
kiedy pracował, na swym ślusarskim warsztacie stawiał sobie pod ręką litr wódki i co pół 
godziny pociągał obfity łyk prosto z butelki. Inaczej nie mógł się po prostu utrzymać na 
nogach; gdyby ktoś przytknął mu płonącą zapałkę do ust, ślusarz od razu buchnąłby cały 
ogniem, jak słomiana wiecha.
— Ależ nie można dopuścić do tego, żeby ją zamordował! — powiedziała Gerwazyna drżąc 
na całym ciele.
I weszła do mieszkania Bijardów. Czyściutki, mansardowy pokój zionął chłodem i świecił 
pustyml ścianami, doszczętnie ogołocony ze wszystkiego przez tego pijaka, który cichcem 
wynosił z domu prześcieradła i sprzedawał, żeby mieć na wódkę. W czasie szamotaniny stół 
potoczył się aż pod okno, a oba krzesła wywróciły się i leżały do góry nogami. Pośrodku 
pokoju na podłodze pani Bijard — w spódnicy jeszcze mokrej od prania i oblepionej dookoła 
ud, z powyrywanymi włosami, zakrwawiona — rzęziła dysząc ciężko i po każdym kopnięciu, 
wymierzonym jej przez męża, przeciągle pojękiwała. Z początku Bijard okładał żonę oburącz 
kułakami; teraz zaczął ją tratować nogami.
— Ach! ty zdziro!... ach! ty zdziro!... ach! ty zdziro!... — mamrotał zduszonym głosem, 
wtórując tym słowem każdemu uderzeniu, powtarzając je z uporem szaleńca i zadając żonie 
ciosy tym dotkliwsze, im bardziej brak mu było tchu.
Gdy głos odmówił mu posłuszeństwa, nie przestał kopać żony z obłędną zaciekłością, 
zesztywniały w swoim obszarpanym, roboczym ubraniu; twarz mu zsiniała pod dawno nie 
golonym zarostem, a na wyłysiałym czole wystąpiły wielkie, czerwone plamy. W sieni 
sąsiedzi mówili między sobą, że bił żonę dlatego, iż nie chciała mu rano dać dwudziestu su. Z 
dołu dobiegł w pewnej chwili głos Boche'a, który krzyczał do żony, żeby wracała:
— Chodź tu na dół! Niech się tam pozabijają, przynajmniej ubędzie trochę hołoty na świecie!
Tymczasem do pokoju Bijardów wszedł śladem Gerwazyny ojciec Bru. Wspólnymi siłami 
próbowali wypchnąć ślusarza za drzwi, przemówić mu do rozumu. Ale on wciąż zawracał, 
uparcie milcząc, z pianą na ustach; w jego wyblakłych oczach płonął alkohol, błyskał płomień 
rodzącej się zbrodni. Praczka miała całe ręce posiniaczone, stary robociarz, odepchnięty, o 
mało nie upadł na stół. Pani Bijard, leżąca na podłodze z rozwartymi szeroko ustami i 
zamkniętymi oczami, dyszała coraz ciężej. Kopnięcia Bijarda nie były już teraz takie celne, 
ale rwał się od drzwi i wciąż kopał zawzięcie, choć nie trafiał już w ciało żony, lecz gdzieś 
obok; rozwścieczony, oślepły, coraz częściej zawadzał nogą o nogę, wymierzając kopnięcia w 
próżnię. Przez cały czas trwania tej bijatyki Gerwazyna widziała, że z kąta pokoju mała 
Lalunia, która miała wówczas cztery latka, przygląda się uporczywie, jak ojciec katuje matkę. 
Dziewczynka trzymała w ramionach siostrzyczkę Henrysię — niemowlę dopiero co 
odsadzone od matczynej piersi — obejmując ją rękami, jakby ją chciała osłonić. Z główką 
obciśniętą barchanowym czepeczkiem, stała bardzo blada, bardzo poważna i patrzyła przed 
siebie czarnymi, szeroko rozwartymi oczami, z pełną wymowy uporczywością, nie uroniwszy 
ani jednej łzy. . 
Kiedy Bijard zahaczył nogą o jedno z krzeseł i rozłożył się jak długi na deskach podłogi, 
ojciec Bru pomógł Gerwazynie dźwignąć z ziemi panią Bijard. Biedna kobieta zaniosła się 
teraz niepohamowanym szlochem; Lalunia, przyzwyczajona już do takich rzeczy, podeszła do 
matki i patrzyła na nią z rezygnacją. Wracając na dół zaułkami uciszonej już kamienicy, 
praczka wciąż widziała przed sobą to spojrzenie czteroletniego dziecka — poważne i dzielne 
jak spojrzenie dorosłej kobiety.
— Pan Coupeau idzie po tamtej stronie ulicy! — zawołała do niej Klementyna, jak tylko ją 
dostrzegła. — Widzi mi się, że jest pijaniusieńki.
Coupeau przechodził właśnie przez jezdnię. O mało co nie wybił szyby ramieniem, otwierając 
na oślep drzwi. Był pijany do białej gorączki; szczęki miał zaciśnięte, nos pośmiały. Po tej 
zatrutej krwi, która zmyła mu do cna z twarzy barwę życia, Gerwazyna poznała natychmiast 
działanie .trucizny szynku. Śmiejąc się chciała ułożyć go do snu — jak robiła to w czasach, 
kiedy po pijanemu uległy był niczym dziecko. Ale odepchnął ją, nie rozluźniając nawet 
skurczu warg, a potem — o własnych siłach rozbierając się i kładąc do łóżka — podniósł na 
nią pięść. Przypominał tamtego drugiego — opoja, który teraz chrapał tam na górze, 
wyczerpany zadawaniem razów. Natenczas wszystko w niej zlodowaciało i gdy zaczęła 
myśleć o mężczyznach — o ślubnym mężu, o kowalu Goujet, o Lantierze — ogarnął ją 
dojmujący ból i zwątpienie, czy będzie jeszcze kiedykolwiek szczęśliwa.
VII
Imieniny Gerwazyny wypadały 19, czerwca. W dni imienin u państwa Coupeau stawano po 
prostu na głowie, żeby przyjęcie wypadło jak najokazalej. Były to istne uczty; goście 
wyglądali po nich jak wypchane worki i przez tydzień nie mogli patrzeć na jedzenie. 
Następowało powszechne spłukiwanie się z gotówki. W tym domu — skoro tylko miał kto 
parę groszy przy duszy — natychmiast je przejadano. Wyszukiwano w starych kalendarzach 
rozmaitych niestworzonych świętych, byle tylko zdobyć jakiś pretekst do urządzenia wyżerki. 
Wirginia jak najgorliwiej chwaliła Gerwazynę, że opycha się smakołykami aż po dziurki 
nosa. Skoro mąż —nieprawdaż — wszystko przepija, to ma się najświętsze prawo nie 
dopuszczać do tego, by wszystko z domu szło na trunki, więc przede wszystkim należy 
dogadzać żołądkowi. Ponieważ i tak, tak pieniądze wyciekały z kieszeni jak woda, równie 
dobrze było dać zarobić coś niecoś rzeźnikowi, jak i winiarzowi. I Gerwazyna, rozłakomiona, 
kurczowo uczepiła się tej wymówki. A niech tam! — jeżeli nie udawało się im zaoszczędzić 
ani grosza, to przecież wina leżała po stronie Coupeau! Gerwazyna przytyła jeszcze bardziej i 
kulała coraz wyraźniej, bo. im grubszymi pokładami tłuszczu obrastała jej noga, tym 
wydawała się krótsza.
Owego roku o imieninach mówiło się "szeroko i długo już na miesiąc z góry. Układało się 
spisy dań, łakomie się przy tym oblizując. Cała pracownia miała piekielną ochotę na jakąś 
solidniejszą hulankę. Żeby tylko była to zabawa na całego, coś nadzwyczajnie obmyślanego i 
urządzonego. Mój Boże! Nie codziennie się zdarza taka świetna okazja. Jedną ze spraw, które 
praczce zaprzątały głowę, było ustalenie, kogo by zaprosić; chciała mieć okrągło dwanaście 
osób u stołu — ani mniej, ani więcej. Ona sama, mąż, mama Coupeau, pani Lerat — to już 
cztery osoby, i to tylko z bliskiej rodziny. Zaprosiłaby także Goujetów i Poissonów. Zrazu 
święcie sobie przyrzekała, że swoich pracownic, pani Putois i Klementyny, nie poprosi, żeby 
się zanadto nie spoufaliły; ale ponieważ stale się mówiło o tych imieninach w ich obecności i 
prasowaczkom nosy się wyciągały — skończyło się na tym, że Gerwazyna powiedziała im, 
żeby przyszły. Cztery i cztery, to osiem, a dwie, to razem dopiero dziesięć. Wówczas, chcąc 
koniecznie uzupełnić liczbę gości do tuzina, pojednała się z państwem Lorilleux, którzy od 
pewnego czasu jakoś się koło niej kręcili; w każdym razie postanowiono, że Lorilleux zejdą 
na kolację i z kieliszkiem w ręku zawarty zostanie pokój. Istotnie, niesposób w rodzime 
boczyć się stale jedni na drugich. Poza tym myśl o imieninach zmiękczała serca nawet 
najzatwardzialsze. Było to wprost niepodobieństwo, żeby zmarnować sposobność tak 
doskonałą. Gdy Boche'owie wywęszyli, iż gotuje się nawiązanie zerwanych stosunków, w te 
pędy zwinęli wobec Gerwazyny starą chorągiewkę: zaczęli się jej przymiłać łaszącymi się 
uśmieszkami i mnóstwem drobnych grzecznostek, tak że ich również trzeba było prosić na 
przyjęcie. I —ot! miało być czternaście osób nie licząc dzieci. Gerwazyna jeszcze nigdy w 
życiu nie wydawała podobnej kolacji, więc napełniało ją to trwogą, ale i dumą zarazem.
Imieniny wypadały w poniedziałek. Była to okoliczność sprzyjająca: Gerwazyna liczyła, że w 
niedzielę po południu uda jej się rozpocząć przygotowania kuchenne. W sobotę, kiedy 
prasowaczki wykańczały byle jak robotę, w pracowni odbyła się długa dyskusja celem 
ustalenia, co się będzie ostatecznie jadło. Już od trzech tygodni obowiązywała uchwała co do 
jednego jedynego dania: pieczyste z tłustej gęsinki. Mówiono o niej z oczami zasnutymi 
mgiełką łakomstwa. Doszło nawet do tego, że gęś została kupiona. Mama Coupeau wróciła 
się po nią do kuchni, żeby dać ją do zważenia w rękach Klementyny i pani Putois. Wnet 
rozległy się okrzyki podziwu, tak ogromne wydało się wszystkim ptaszysko w tej swojej 
grubej, chropowatej skórze, wydętej żółtym smalcem.
— Ale przedtem rosołek, prawda? — powiedziała Gerwazyna. — Zupa i kawałek rosołowego 
mięsa zawsze przypada do smaku. Potem przydałoby się jakieś danie z sosem.
Wielka Klementyna postawiła wniosek: potrawka z królika; ale przecież ćpa się toto dzień w 
dzień: potrawki z królika wszyscy mają już powyżej uszu Gerwazyna marzyła o czymś 
wykwintniejszym. Pani Putois bąknęła coś pod nosem o potrawce z cielęciny i naraz obie 
spojrzały na siebie z uśmiechem, który stawał się coraz weselszy. To była myśl; nic nie zrobi 
takiego efektu jak potrawka z cielęciny.
— Po niej — podjęła znów Gerwazyna — trzeba by podać jeszcze jedno danie z sosem.
Mama Coupeau myślała o rybie. Ale pozostałe kobiety zaczęły się krzywić z niesmakiem i na 
znak sprzeciwu mocniej łomotać żelazkiem o deski stojaka. Nikt nie lubił ryby; nie trzyma się 
toto w żołądku, a ości ma co niemiara. Ten zezawiec Augustynka ośmieliła się wtrącić, że ona 
lubi flądry, ale Klementyna przymknęła jej zaraz buzię szturchańcem. Na koniec szefowej 
przyszło na myśl, żeby zrobić żeberka wieprzowe z kartofelkami, i wszyscy . obecni na nowo 
się rozpromienili, gdy wtem z rozognioną twarzą wpadła jak burza Wirginia.
— W porę pani przychodzi! — zawołała Gerwazyna — niech no mama pokaże tę gęś.
Mama Coupeau udała się po raz drugi do kuchni po tuczoną gęś, którą Wirginia musiała 
wziąć w ręce. Wykrzyknęła z zachwytu: „Do kaduka! ileż ta gęś musi ważyć!" Ale zaraz 
odłożyła ją na brzeg stojaka, między jakąś halkę a paczkę z koszulami. Myślami była gdzie 
indziej; odwołała Gerwazynę do pokoju za sklepem.
— No, i co pani powie, moja kochaneczko! — zaczęła szeptać gwałtownie. — Przyszłam, 
żeby panią uprzedzić... Nie zgadłaby pani nigdy, kogo ja spotkałam u wylotu ulicy! Lantiera, 
moja droga! Węszy tam za czymś, myszkuje... No to ja wzięłam i przybiegłam tutaj. 
Przeraziło mnie to ze względu na panią, pani rozumie.
Praczka zbladła jak ściana. Czego on od niej chce, ten nieszczęśnik? I to spada człowiekowi 
na kark właśnie teraz, w gorączce przedimieninowych przygotowań! Już to ona ma takie 
pieskie szczęście; nigdy nie może sobie pozwolić w spokoju na żadną przyjemność. Ale 
Wirginia odparła na to, że ma się też czym Gerwazyna przejmować! Dalibóg! Gdyby Lantier 
ośmielił się ją prześladować, to wezwie policjanta i każe go przymknąć. Od miesiąca — czyli 
od chwili kiedy jej mąż otrzymał posadę policjanta — dryblasowata brunetka nabrała 
wojowniczych manier i stale mówiła o aresztowaniu. Ponieważ podniosła głos i zaczęła 
wykrzykiwać, że niechby ją nawet capnęli na ulicy, byleby tylko dali jej zabrać zuchwalca ze 
sobą na posterunek i oddać go w ręce Poissona — Gerwazyna błagała ją gestem, żeby była 
już cicho, bo prasowaczki wszystkiego słuchają. Wyprzedzając Wirginię wróciła do sklepu i 
podjęła na nowo, udając, że jest zupełnie spokojna:
— A teraz trzeba by pomyśleć o jakiejś jarzynce!
— No, to może by tak zielony groszek ze słoniną? — zaproponowała Wirginia. — Ja bo 
przepadam po prostu za zielonym groszkiem.
— Tak, tak, zielony groszek ze słoniną! — przywtórzyły jej wszystkie, a Augustynka, 
zachwycona, poczęła hałaśliwie wiercić pogrzebaczem w palenisku.
Nazajutrz, w niedzielę, od trzeciej po południu mama Coupeau wzięła się do palenia w obu 
piecach kuchennych i w trzecim, przenośnym piecyku, pożyczonym przez państwa Boche. O 
godzinie wpół do czwartej rosół bulgotał już w pękatym kociołku, wypożyczonym z 
pobliskiej restauracji, bo kociołek domowy wydawał się za mały. Postanowiono, że potrawka 
z cielęciny i wieprzowe żeberka muszą być gotowe już w przeddzień wieczorem, bo dania te 
smakują najlepiej, jak się je odgrzeje; tylko że cielęcinę zaleje się sosem dopiero w chwili 
siadania do stołu. I tak jeszcze pod dostatkiem roboty zostanie na poniedziałek — zupa, 
groszek ze słoniną, pieczona gęś. Pokój za sklepem cały tonął w świetle bijącym znad trzech 
palenisk; z rondelków, w których przygotowywano zasmażkę, wydzielał się ostry swąd 
skwierczącego tłuszczu i dym przypalającej się mąki; wielki garnek z rosołem buchał 
strumieniami pary, jak fabryczny kocioł, a bokami jego wstrząsało poważne basowe 
gulgotanie. Mama Coupeau i Gerwazyna w białych fartuchach napełniały mieszkanie 
pośpieszną krzątaniną: obierały włoszczyznę, uganiały się to za pieprzem, to znów za solą, 
odwracały drewnianą kopystką mięso. Coupeau został zawczasu wyproszony za drzwi, żeby 
nie plątał się bez potrzeby po kątach. I tak jednak miały przez całe popołudnie pełno ludzi na 
karku. Po kamienicy rozchodziły się tak smakowite zapachy kuchenne, że sąsiadki zbiegały 
jedna po drugiej na parter, wpychały się do mieszkania pod byle pozorem, a właściwie 
jedynie po. to, żeby się dowiedzieć, co tam takiego jest w garnkach, i od razu wrastały w 
podłogę na całe wieki, czekając, aż praczka będzie zmuszona uchylić tej czy tamtej pokrywy. 
Potem około piątej zjawiła się Wirginia: znowu widziała w pobliżu Lantiera; stanowczo nie 
podobna wytknąć nosa na ulicę, żeby go zaraz nie spotkać. Pani Boche także tylko co go 
widziała, jak sterczał z podstępną miną gdzieś pod murem, wyciągając szyję. Gerwazyna, 
która miała właśnie zamiar wyskoczyć po przypiekaną cebulkę do rosołu, zaczęła trząść się ze 
strachu i nie śmiała już pokazać się na ulicy — zwłaszcza że dozorczyni i szwaczka bardzo ją 
przeraziły opowiadając straszliwe historie o mężczyznach, co to czekają na kobiety z nożami i 
pistoletami ukrytymi pod surdutem. Tak! ani słowa: co dzień piszą o tym w gazetach; jak 
który z takich łajdaków wpadnie we wściekłość, kiedy się przekona, że jego dawna kochanka 
żyje sobie jak u Pana Boga za piecem, zdolny jest popełnić najstraszliwszą zbrodnię. Wirginia 
zaproponowała usłużnie, że pobiegnie po przypiekaną cebulkę. Kobiety muszą sobie 
nawzajem pomagać; nie mogą przecież zostawić tego biedactwa na pastwę losu. Wróciła z 
wiadomością, że Lantiera już nie ma; widocznie dał drapaka, jak zmiarkował, że został 
nakryty... Jednakowoż rozmowy o nim toczyły się nad rondelkami do samego wieczora. Gdy 
pani Boche radziła, żeby wtajemniczyć we wszystko Coupeau, Gerwazyna zaczęła zdradzać 
objawy wielkiego przestrachu i błagać tamtą, żeby ani słówka nie pisnęła nigdy na ten temat. 
Dobre sobie! To by dopiero była ładna historia! Mąż jej i tak już pewnie zwęszył pismo 
nosem, bo od paru dni, kładąc się do łóżka, klnie i pięścią łomoce o ścianę. A jej ręce drżą na 
samą myśl, że ci dwaj mężczyźni mogliby się zagryźć nawzajem przez nią; już ona dobrze 
zna Coupeau, to taki zazdrośnik, że gotów by rzucić się na Lantiera ze swoimi nożycami w 
ręku. I wszystkie kobiety, jak ich było cztery, poczęły zgłębiać zawiłość tej dramatycznej 
sytuacji, a tymczasem w rondelkach, ustawionych na żarzących się węglach zasnutych 
popiołem, sosy dogotowywały się powoli; cielęcina i żeberka, gdy mama Coupeau zaglądała 
pod pokrywki, skwierczały z cicha, drgały leciutkim syczeniem; rosół w dalszym ciągu 
bulgotał i mogłoby się wydawać, że to chrapanie organisty, który śpi sobie smacznie z 
brzuchem wystawionym do słońca. Na koniec, gdy się temat rozmowy wyczerpał, każda z 
kobiet nadrobiła sobie chleba do filiżanki i zalała go wrzącym rosołem, żeby skosztować, czy 
smaczny.
Nadszedł wreszcie poniedziałek. Teraz, kiedy miała wydawać kolację na czternaście osób, 
Gerwazyna zaczęła się obawiać, czy zdoła pomieścić wszystkich gości. Postanowiła, że do 
stołu nakryje się w sklepie; nie dość na tym: od samego rana krążyła po sklepie z miarką w 
ręku, badając, w którą stronę najlepiej byłoby ustawić stół. Następnie trzeba było poprzenosić 
bieliznę i rozebrać stojak do prasowania; właśnie stojak — tylko że wsparty na innych 
kozłach — miał służyć za stół biesiadny. Ale w największej gorączce tych przemeblowywań 
zgłosiła się jedna z klientek i zrobiła Gerwazynie awanturę, że od piątku czeka na bieliznę; to 
są po prostu kpiny, ona żąda, żeby jej wydać upraną bieliznę natychmiast. Wtedy Gerwazyna 
zaczęła się tłumaczyć kłamiąc jak z nut: stało się to nie z jej winy; w sklepie odbywa się 
gruntowne sprzątanie i prasowaczki przystąpią na nowo do pracy dopiero nazajutrz. I 
odprawiła klientkę ułagodzoną — obiecując, że jutro, pierwsza rzecz, zajmie się jej bielizną. 
Później, kiedy tamta już wyszła, z ust jej posypał się stek wymysłów. Gdyby chciało się 
zaspokajać wszystkie życzenia klientek, człowiek nie miałby nawet czasu nic przełknąć, tylko 
by przez całe życie harował dla ich pięknych oczu! Przecież człowiek — to nie pies na 
łańcuchu! To sobie dobre! choćby nawet sarn sułtan z Konstantynopola przyszedł tu we 
własnej osobie z prośbą, żeby mu uprasowała kołnierzyk, choćby miała sposobność zarobić 
sto tysięcy franków — nawet nie tknęłaby żelazka w ten poniedziałek, bo w końcu- to na nią 
dziś kolej, żeby trochę nacieszyć się życiem.
Całe przedpołudnie poświęcone zostało ostatnim zakupom. Trzy razy Gerwazyna wychodziła 
na miasto i wracała objuczona jak muł. Ale w chwili gdy miała już wyjść po raz czwarty, 
żeby zamówić wino, spostrzegła, że zostało jej na to za mało pieniędzy. Wino, od biedy, 
wzięłaby na kredyt; ale nie mogła zostawiać domu tak. bez jednego grosika — trzeba się 
bowiem liczyć z tysiącem drobnych wydatków, które trudno przewidzieć. Tak tedy w pokoju 
za sklepem obie z mamą Coupeau zaczęły sobie suszyć głowy, wyliczając, że potrzeba im 
jeszcze co najmniej dwadzieścia franków. Skądby tu wyskrobać te cztery pięciofrankówki? 
Mamie Coupeau, która chodziła niegdyś na posługi do pewnej aktoreczki z teatru w 
Batignolles, pierwszej przyszedł do głowy lombard. Gerwazyna. roześmiała się z ulgą. Jaka 
ona głupia, że o tym nie pomyślała! Wyjęła co prędzej swoją czarną jedwabną suknię i 
zawinęła ją w serwetkę, którą pospinała szpilkami. Potem własnoręcznie wsunęła paczkę pod 
fartuch mamy Coupeau, polecając jej trzymać ją płasko przyciśniętą do brzucha — ze 
względu na sąsiadów, którzy nie potrzebują tak zaraz o wszystkim wiedzieć — i przyczaiła 
się za oszklonymi drzwiami, żeby się przekonać, czy ktoś za staruszką nie idzie na 
przeszpiegi. Zanim jednak mama Coupeau zdążyła minąć węglarnię, przywołała ją z 
powrotem:
— Mamo! mamo!
Wciągnęła ją za próg sklepiku i zdejmując z palca obrączkę powiedziała:
— Niech mama weźmie i to. Przyda się nam więcej pieniędzy.
A kiedy mama Coupeau wręczyła jej po powrocie całe dwadzieścia pięć franków, zaczęła 
tańczyć z radości. Postanowiła wobec tego zamówić o sześć butelek wina więcej, i to wina 
lakowanego, które poda się przy pieczystym. Lorilleux będą doszczętnie pognębieni.
Od dwóch tygodni cała rodzina Coupeau marzyła tylko o jednym: żeby pognębić Lorilleux.. 
Czyż t a para odludków (mąż i żona, którzy zaiste w korcu maku się dobrali!) nie zamyka się 
na klucz, ilekroć mają do jedzenia coś dobrego, jak gdyby to było kradzione? Tak, zatykają 
okno szczelnie kołdrą, żeby światło nie przenikało na zewnątrz i żeby wszyscy myśleli, że oni 
już śpią. Wobec tego nikt, oczywiście, do nich nie zagląda; i obżerają się tak we dwoje, 
napychają sobie kałduny na gwałt, bojąc się głośniej odezwać jedno do drugiego. A 
następnego dnia to nawet kości przezornie nie wyrzucają do śmietnika, żeby ktoś 
przypadkiem nie zmiarkował, co wczoraj jedli; pani Lorilleux wędruje gdzieś na drugi kraniec 
ulicy i wrzuca je w otwór kanału. Pewnego ranka Gerwazyna przyłapała ją na tym, jak 
wysypywała do kanału pełen koszyk muszli po ostrygach. Ach! nie, na pewno: ta para 
sknerów nie jest skora do szerokich gestów i wszystkie te ich sztuczki świadczą, że wyleźliby 
bodaj ze skóry, by uchodzić za biedaków. No, więc dobrze! Dostaną nauczkę; przekonają się, 
że nie wszyscy są tacy chciwi jak oni. Gerwazyna, gdyby tylko mogła, cały suto zastawiony 
stół wyniosłaby na środek ulicy, żeby móc do niego zaprosić każdego przechodnia. Pieniądz, 
nieprawdaż, nie po to jest, żeby pleśniał. Ładny jest wtedy, kiedy błyszczy — nowiutki — w 
słońcu. Ona, Gerwazyna, podobna była do nich jak dzień do nocy; kiedy miała w kieszeni 
dwadzieścia su, tak potrafiła tą sumą gospodarować, że wszyscy odnosili wrażenie, iż ma 
pieniędzy dwa razy więcej.
Przystąpiwszy o godzinie trzeciej do nakrywania stołu, mama Coupeau i Gerwazyna 
rozmawiały w dalszym ciągu o Lorilleux. Rozwiesiły w oknie wystawowym szerokie firanki; 
drzwi jednak — . ponieważ było gorąco — zostawiły otwarte i oczom wszystkich 
przechodniów jawił się stół biesiadny w całej swojej okazałości. Przy ustawianiu byle karafki, 
flaszki czy solniczki obie kobiety starały się o to, żeby w każdym szczególe zawrzeć coś. co 
mogło wyprowadzić z równowagi małżonków Lorilleux. Przeznaczyły im obojgu miejsca, z 
których można było ogarnąć wzrokiem przepyszną całość nakrycia, i zachowały dla nich 
najpiękniejsze sztuki z zastawy stołowej, zdając sobie doskonale sprawę, że porcelanowe 
talerze wywołają w nich prawdziwy wstrząs.
— Nie, nie, mamo! —wołała Gerwazyna. — Tych serwetek niech im marna nie kładzie! 
Mam tu dwie inne, adamaszkowe.
— Dobra nasza! — mruczała starowina. — Popękają z wściekłości, to pewne.
I uśmiechnęły się stojąc naprzeciwko siebie po obu stronach wielkiego białego stołu: widok 
czternastu nakryć, ułożonych na nim w dwa rzędy, napełniał je ogromną dumą: wyglądało to 
jak ołtarz wzniesiony pośrodku sklepu.
— Swoją drogą — podjęła Gerwazyna — czemu z nich są takie dwa skąpiradła?... Mama wie, 
oni kłamali, kiedy w ubiegłym miesiącu ona wszędzie rozpowiadała, że urwał się jej kawałek 
złotego łańcuszka i zgubiła go po drodze, odnosząc robotę. Czy to do wiary, żeby taka jak ona 
kiedykolwiek w życiu coś zgubiła!... To była po prostu sztuczka, żeby móc sobie popłakać 
nad własną nędzą i nie dać mamie tych stu su, które się mamie należą.
— Ja te swoje sto su widziałam wszystkiego zaledwie dwa razy — powiedziała mama 
Coupeau.
— Mogę się z mamą założyć: w przyszłym miesiącu znowu wymyślą jakąś historyjkę... To 
tłumaczy, dlaczego oni zasłaniają okno, kiedy jest u nich potrawa z królika. No nie? Każdy 
miałby prawo im powiedzieć: „Skoro stać was na potrawkę z królika, to z powodzeniem 
możecie dać też sto su matce". O! oni są spryciarze!... Co by się z mamą w ogóle stało, 
gdybym ja nie wzięła mamy do nas? .
Mama Coupeau potrząsnęła głową. Tego dnia była bez żadnych „ale"" przeciwko małżonkom 
Lorilleux — przez wzgląd na wielkie przyjęcie, które Coupeau wydawali. Lubiła się krzątać 
przy kuchni, lubiła ploteczki przy garnkach, imieninowy bałagan w domu. Zresztą, żyła z 
Gerwazyna na ogół dość dobrze. Bywały co prawda dni, kiedy sobie nawzajem dokuczały, 
jak to zdarza się we wszystkich rodzinach, i wtedy starucha zaczynała zrzędzić, narzekać, 
jakie to dla niej straszne nie-
szczęście, że jest tak na łasce u synowej. W głębi duszy zachowała pewnie trochę czułości dla 
pani Lorilleux: bądź co bądź, była to jej rodzona córka.
— No co? — powtórzyła Gerwazyna. — U nich mama by tak nie utyła! I ani kawy, ani 
tytoniu, ani odrobiny serca!... Niech mama powie, czy u nich miałaby mama podwójny 
materac w łóżku?
— Nie, z pewnością nie — odpowiedziała mama Coupeau. — Jak oni będą już mieli nadejść, 
stanę w kącie naprzeciwko drzwi, żeby widzieć ich miny.
Już zawczasu się śmiały, wyobrażając sobie owe miny państwa Lorilleux. Ale nie pora była 
teraz na pogaduszki i przyglądanie się nakrytemu stołowi. Cała rodzina spożyła śniadanie 
bardzo późno, około godziny pierwszej — 1 składało się ono jedynie z paru plasterków 
wędliny — bo wszystkie trzy piece były zajęte, a przy tym nie chciano brudzić naczyń 
przygotowanych już do kolacji. O czwartej obie kobiety tkwiły po uszy w robocie. Gęś piekła 
się w piekarniku umieszczonym na ziemi pod ścianą, w pobliżu otwartego okna; ptaszysko 
było tak olbrzymie, że trzeba było upychać je siłą w brytfannie. Ten zezawiec Augustynka, 
siedząca na małym stołeczku i cała oświetlona blaskiem, który z piekarnika bił jej prosto w 
twarz, trzymała w ręku łyżkę z długim trzonkiem i z powagą oblewała gęś tłuszczem 
czerpanym z dna brytfanny. Gerwazyna przygotowywała groszek ze słoniną. Mama Coupeau 
straciła głowę w nawale wszystkich tych potraw i kręciła się w kółko, czekając chwili, kiedy 
trzeba będzie odgrzać żeberka i cielęcinę. Około piątej zaczęli się schodzić goście. Pierwsze 
przyszły prasowaczki, Klementyna i pani Putois, obie odświętnie ubrane — pierwsza na 
niebiesko, druga na czarno; Klementyna trzymała w ręku bukiet geranii, pani Putois doniczkę 
z heliotropem, i Gerwazyna, która ręce miała właśnie ubielone mąką, cofnęła je poza siebie, 
wymieniając z każdą z obu pań po dwa siarczyste całusy. Wkrótce, niemal nadeptując 
poprzedniczkom na pięty, przybyła Wirginia wystrojona jak prawdziwa dama, w sukni z 
deseniowego muślinu, przepasanej szarfą, i w kapeluszu na głowie, choć miała przecież tylko 
przejść przez ulicę; przyniosła doniczkę czerwonych goździków. Nie czekając chwyciła 
praczkę w swoje potężne ramiona i mocno ją uścisnęła. Jako następni zjawili się Boche'owie, 
on — z doniczką bratków, ona — z doniczką rezedy, oraz pani Lerat — z cytrynówką (przy 
czym ziemią z doniczki pobrudziła sobie fioletową suknię z owczej wełny). Wszyscy witali 
się stłoczeni pośrodku pokoju, między trzema piecami i piekarnikiem, od którego płynęły fale 
zabójczego żaru. Skwierczenie tłuszczów, smażących się w rondelkach, przygłuszało głosy 
rozmawiających. Jedna z dam zawadziła suknią o brytfannę, wywołało to wielką emocję. W 
kuchni pachniało pieczoną gęsią, że aż nosy pęczniały. Gerwazyna była bardzo miła wobec 
gości, dziękowała każdemu za kwiaty, nie przestając jednak ubijać w głębokim talerzu żółtek, 
żeby zaprawić nimi sos do cielęciny. Doniczki z kwiatami poustawiała w sklepie, na skraju 
stołu, zostawiając je tak, jak były — w wysokich kryzach z białego papieru. Łagodny aromat 
kwiatów mieszał się z wonią jadła.
— Może pani pomóc, chce pani? —zapytała Wirginia. — Pomyśleć tylko, że pani już od 
trzech dni pracuje nad tą masą jedzenia i ani się, człowieku, obejrzysz, jak to wszystko 
zniknie!
— Cóż robić! — odrzekła Gerwazyna. — Samo się toto nie zrobi... Nie, nie warto, żeby sobie 
pani ręce brudziła. Jak pani widzi, wszystko jest gotowe. Jeszcze tylko zupa... 
Powoli wszyscy się rozgościli. Panie pokładły szale i czepki na łóżku, potem popodpinały 
sobie suknie szpilkami, żeby się nie powalały. Boche, który wyprawił żonę, żeby czuwała w 
stróżówce, dopóki kolacja się nie rozpocznie, już oto wpychał Klementynę w kąt koło pieca, 
pytając ją, czy się boi łaskotek; i Klementyna zaczynała sapać, wiercić się, zwijać w kłębek 
— aż pod naporem piersi stanik o mało jej nie popękał — bo na samą myśl o łaskotaniu 
dreszcz wskroś przebiegał przez całe jej ciało. Pozostałe damy, żeby nie przeszkadzać 
kucharkom, przeszły również do sklepu i stały naprzeciwko stołu, oparte o ścianę; ale 
ponieważ rozmowy toczyły się w dalszym ciągu poprzez drzwi i kobiety nie słyszały się 
nawzajem, co chwila wracały w głąb mieszkania i wypełniając je nagłymi wybuchami 
głosów, otaczały Gerwazynę, która stała z łyżką dymiącą w ręku, gubiąc się w 
odpowiedziach. Wszyscy śmieli się, rozpuszczali po trochu języki. Gdy Wirginia 
powiedziała, że od dwóch dni nic nie jadła, żeby zaostrzyć sobie apetyt na dzisiejszy wieczór, 
ten świńtuch Klementyna wymyśliła jeszcze coś lepszego: ona, żeby nabrać apetytu, wzięła 
rano lewatywę, tak jak Anglicy. Na to Boche oświadczył, że zna sposób, który najskuteczniej 
przyśpiesza trawienie, a polega na tym, żeby ściskać sobie brzuch w drzwiach po spożyciu 
każdego dania; sposób ten także stosowany jest przez Anglików i pozwala opychać się przez 
dwanaście godzin z rzędu bez obawy, że rozchoruje się człowiek z przejedzenia. No, bo po 
prostu grzeczność, nieprawdaż, wymaga, żeby jeść, skoro jest się zaproszonym na kolację. 
Cielęcinkę, wieprzowinkę, pieczoną gąskę podaje się do stołu nie po to, żeby później 
wyrzucić to wszystko kotom. O! pani domu może być spokojna, dziś jej goście wyprzątną 
wszyściutko, i to tak, że nie będzie nawet potrzebowała zmywać nazajutrz talerzy. I całe 
towarzystwo, jakby chcąc jeszcze podnieść swoje wilcze apetyty, kręciło się po kuchni 
niuchając nad rondelkami i brytfanną. Damy zaczęły w końcu udawać młode dziewczęta: 
poszturchiwały się na żarty i biegały tam i z powrotem po pokojach, aż podłoga się trzęsła — 
zagarniając fale smakowitych woni kuchennych fałdami porozwiewanych spódnic i roznosząc 
je po całym domu wśród ogłuszającej wrzawy; śmiechy ich mieszały się ze stukotem tasaka, 
którym mama Coupeau siekała słoninę.
Właśnie w chwili kiedy wszyscy goście skakali i wrzeszczeli dla zabawy, w drzwiach ukazał 
się Goujet. Nie odważając się wejść, stał na progu onieśmielony, z wielkim krzewem białej 
róży w rękach — wspaniałym krzakiem, którego łodyga sięgała mu aż do twarzy, 
powplątywana kwiatami w jego płową brodę. Gerwazyna podbiegła ku niemu z twarzą 
rozpłomienioną żarem bijącym znad blachy pieców. Jakoś nie umiał się pozbyć ciężkiej swej 
donicy, a gdy solenizantka wzięła mu ją z rąk, coś tam tylko wykrztusił, nie odważając się jej 
uściskać. Dopiero ona sama musiała się wspiąć na palce i nadstawić mu policzek do 
ucałowania; on jednak i tak był jeszcze do tego stopnia zmieszany, że pocałował ją w oko, i to 
tak mocno, że o mało go jej nie wybił. Oboje aż zadrżeli przy tym ze wzruszenia.
— O! panie Goujet, to prezent za piękny dla mnie! — rzekła Gerwazyna stawiając krzew 
obok innych kwiatów, które przewyższał o całą wysokość zielonego swego pióropusza.
— Ależ skąd... ależ skąd... — powtarzał tylko Goujet nie mogąc zdobyć się na nic innego.
A gdy odetchnąwszy głęboko przyszedł wreszcie nieco do siebie, oznajmił, że na matkę jego 
nie ma co liczyć, bo cierpi znowu na swoje łamanie w kościach. Gerwazyna była wprost 
niepocieszona; zapowiedziała, że odłoży się dla niej kawałek gęsiny, bo jej, Gerwazynie, 
bezwzględnie na tym zależy, żeby pani Goujet skosztowała tej tuczonej gęsi. Wobec tego 
jednak na nikogo już więcej nie czekano. Coupeau widać wałęsał się gdzieś z panem Poisson, 
po którego udał się po obiedzie, żeby przyprowadzić go prosto z domu; ale wkrótce pewnie 
nadejdą, bo obiecali, że zjawią się punktualnie o szóstej. Ponieważ zupa była prawie gotowa, 
Gerwazyna przywołała do siebie panią Lerat i powiedziała, że — jej zdaniem — pora już iść 
na górę po państwa Lorilleux. Pani Lerat natychmiast bardzo spoważniała: to ona 
przeprowadzała rokowania i uzgodniła z obiema poróżnionymi parami, jak cały akt 
pojednania ma się odbyć. Włożyła czepiec, narzuciła szal na ramiona i udała się na górę z 
miną pełną poczucia doniosłości powierzonej jej misji, sztywna w niezliczonych warstwach 
swoich halek. Na parterze praczka w dalszym ciągu krzątała się koło kuchni, w milczeniu 
przecedzając rosół i gotując makaron. Gości ogarnęła nagle powaga i nastrój uroczystego 
oczekiwania.
Pierwszą osobą, jaka pojawiła się w progu, była pani Lerat. Nałożyła umyślnie drogi i wracała 
wejściem od ulicy, żeby nadać ceremonii pojednania wygląd okazalszy. Przytrzymywała ręką 
otworzone na rozcież drzwi, gdy tymczasem pani Łorilleux — w jedwabnej sukni — stała 
przez chwilę nieruchomo na progu. Wszyscy zaproszeni podnieśli się z miejsc; Gerwazyna 
ruszyła naprzód, podeszła do szwagierki i uściskała ją — tak jak było to umówione — ze 
słowami:
— Wejdź, proszę. Nad wszystkim, co było, stawiamy krzyżyk, prawda?... Odtąd będziemy 
żyły w jak najlepszej zgodzie.
Na co pani Lorilleux odrzekła:
— Najgoręcej sobie tego życzę, żeby tak było już na zawsze.
Kiedy weszła, Lorilleux — podobnie jak żona — zatrzymał się chwilę na progu; i on także 
oczekiwał powitalnego uścisku, po czym miał dopiero zamiar wejść głębiej. Ani jedno, ani 
drugie nie przyniosło kwiatów: pogwałcili ten imieninowy zwyczaj umyślnie, albowiem byli 
zdania, iż robiłoby to zbytnio wrażenie, że tak już ze wszystkim składają broń przed tą 
Kuśtyk-tyk, gdyby od razu na pierwszą wizytę przybyli do niej z kwiatami. Tymczasem 
Gerwazyna krzyknęła na Augustynkę, żeby podała dwie butelki wina, i napełniwszy nim 
kieliszki, ustawione na skraju obrusa, przywołała gości do stołu. Każdy wziął kieliszek w rękę 
i wszyscy poczęli się trącać wznosząc toast za zgodne pożycie rodziny. Zapadło milczenie, 
całe towarzystwo piło; damy podnosiły łokcie do góry, wychylając wino duszkiem, aż do 
ostatniej kropelki.
— Nic tak nie smakuje przed zupą, jak kieliszeczek wina — oświadczył Boche mlaskając 
językiem. — Lepiej działa to na człowieka, niż gdyby dostał setnego kopniaka w tyłek.
Mama Coupeau, która ulokowała się naprzeciwko drzwi, żeby widzieć miny Lorilleux, w 
pewnej chwili pociągnęła Gerwazynę za spódnicę i uprowadziła ją do pokoju za sklepem; 
pochylone nad garnkiem z rosołem, wdały siętam w rozmowę prowadzoną po cichu, ale z 
ożywieniem.
— No i co? dostało się im po nosie! — mówiła stara kobieta. — Ty tego widzieć nie mogłaś; 
ale ja... ja oka z nich nie spuszczałam! Jej, jak spojrzała na stół, to tak się twarz wykrzywiła, 
o! popatrz... ażjej kąciki ust podskoczyły pod same oczy; a jego zatkało, zaczął pokaszliwać... 
Spójrz na nich tylko: powysychało im do cna w gębach; tak zawzięcie się oblizują, że o mało 
warg sobie nie pozjadają.
— To przykry widok: patrzeć na ludzi tak potwornie zazdrosnych! —szepnęła Gerwazyna.
Państwo Lorilleux mieli naprawdę miny bardzo zabawne. Nikt, rzecz prosta, nie lubi się czuć 
pognębiony; zwłaszcza w rodzinie bywa tak, że jak jednym dobrze się powodzi, to inni się 
wściekają: to zrozumiałe. Tylko że człowiek powinien się opanować — prawda? — zamiast 
robić z siebie widowisko... A ot! państwo Lorilłeux nie potrafili się opanować. Było to coś 
silniejszego od nich; patrzyli zezem, gęby im się powykręcały na bakier. W końcu stało się to 
tak widoczne, że pozostali goście zaczęli się im przyglądać pytając, czy przypadkiem nie 
zbiera im się na mdłości. Chyba do śmierci nie przetrawią tego stołu z czternastoma 
nakryciami, tego białego obrusa, tego chleba pokrajanego już zawczasu na kromki! Wydaje 
się człowiekowi, że jest w jakiejś restauracji gdzieś na bulwarach... Pani Lorilleux okrążyła 
sklep patrząc na stół spode łba, żeby nie widzieć kwiatów; w pewnej chwili ukradkiem 
pociągnęła palcami po wielkim obrusie, bo dręczyło ją" podejrzenie, że jest chyba świeżo 
kupiony.
— Wszystko gotowe! — zawołała z uśmiechem Gerwazyna wracając do sklepu; ramiona 
miała obnażone, a krótkie, jasne włosy rozwiewały się jej na skroniach.
Goście dreptali dookoła stołu. Wszyscy byli głodni, miny mieli znudzone i ukradkiem 
ziewali.
— Żeby tylko nadszedł gospodarz —podjęła praczka — to moglibyśmy już siadać do stołu.
— Dobre sobie! — powiedziała pani Lorilleux. — Zupa zdąży przez ten czas wystygnąć... 
Coupeau nigdy o niczym nie pamięta. Trzeba było nie pozwalać mu się ulotnić.
Było już wpół do siódmej. Mięso zaczynało się przypalać, a gęś będzie pewnie przepieczona. 
Wówczas Gerwazyna, zrozpaczona, wystąpiła z myślą, żeby posłać kogoś na miasto, kto by 
obszedł okoliczne winiarnie i przekonał się, czy Coupeau nie zabawia się przypadkiem w 
którejś z nich. Później zaś, gdy tego zadania podjął się Goujet, postanowiła mu towarzyszyć; 
Wirginia, zaniepokojona o męża, wyruszyła wraz z nimi. Z gołymi głowami wyszli wszyscy 
troje na ulicę, zajmując całą szerokość chodnika. Kowal, który był w surducie, lewym 
ramieniem ujął pod rękę Gerwazynę, prawym zaś Wirginię; twierdził, że się czuje jak kosz o 
dwu uchach, i powiedzonko to wydało się wszystkim trojgu tak zabawne, że aż przystanęli, 
ledwie trzymając się na nogach ze śmiechu. Przejrzeli się w szybie wędliniarni i zaczęli się 
śmiać jeszcze głośniej. Przy kowalu, ubranym na czarno, obie kobiety, wyglądały jak dwie 
pstrokato postrojone damy z półświatka: szwaczka — w swej toalecie z muślinu usianego 
bukiecikami czerwonych kwiatów, praczka — w sukni z białego perkalu w niebieskie 
groszki, z krótkimi rękawami i niewielką kokardą z popielatego jedwabiu, zawiązaną pod 
szyją. Przechodnie odwracali głowy, żeby się przyjrzeć, jak ich mijali ci troje — tacy weseli i 
wyświeżeni, w odświętnych strojach, mimo że było to w dzień powszedni — przepychając się 
przez ciżbę, która zalegała ulicę Poissonniers w ten ciepły, czerwcowy wieczór. Ale nie czas 
było na prześmiechy. Chodzili od winiarni do winiarni i zaglądali wszędzie do wnętrza, 
lustrując ludzi stojących przy bufecie. Czyżby ten zwierzak Coupeau wybrał się na jednego 
gdzieś aż pod Łuk Triumfalny? Przemierzyli już piędź po piędzi cały górny odcinek ulicy, 
zaglądając do wszystkich znanych sobie knajpek: byli „Pod Piżmowym Szczurkiem", gdzie 
wyjątkową wziętością cieszyły się śliwki w spirytusie; byli u matki Baquet; gdzie orleańskie 
wino kosztowało po osiem su; byli wreszcie „Pod Motylem", gdzie zbierała się cała 
arystokracja dorożkarska — ludzie w napitkach bardzo przebierający. Nigdzie ani śladu 
Coupeau. Kiedy schodzili już ku bulwarowi, Ger.wazyna, mijając winiarnię Franciszka, 
znajdującą się na rogu ulicy, nagle z cicha krzyknęła.
— Co takiego? — zapytał Goujet.
Z twarzy praczki zniknął uśmiech. Była bardzo blada i tak głęboko poruszona, że o mało nie 
upadła. Wirginia w oka mgnieniu zrozumiała wszystko, bo dostrzegła Lantiera, który siedział 
u Franciszka przy jednym ze stołów i najspokojniej w świecie jadł kolację. Obie kobiety 
odciągnęły kowala sprzed knajpy.
— Wykręciłam sobie nogę — powiedziała Gerwazyna, gdy odzyskała już mowę.
Wreszcie u dolnego krańca ulicy natknęli się na pana Poisson i Coupeau w mordowni ojca 
Colombe. Tkwili tam na stojąco w zwartej gromadzie mężczyzn: Coupeau, w szarej swej 
bluzie, krzyczał coś, wściekle wymachując rękami i waląc pięścią w ladę; Poisson, który nie 
miał tego
dnia służby i odziany był w stare brązowe paletko, słuchał krzyków tamtego w milczeniu i z 
martwym wyrazem twarzy, zjeżywszy napoleońską bródkę i rude wąsy. Goujet zostawił 
kobiety na krawędzi chodnika, wszedł do wnętrza szynku i ujął blacharza lekko za ramię. Ale 
gdy ten spostrzegł, że na ulicy czekają Gerwazyna i Wirginia, zaczął się sierdzić. Po jakie 
licho to babskie nasienie włazi mu tutaj na kark? Ze też te kury domowe nie zostawią go już 
raz w spokoju! No i co: on się stąd nie ruszy; swoją paskudną kolację niech sobie zeżrą same. 
Żeby jakoś go ułagodzić, Goujet musiał przystać na to, że wypiją razem po kieliszku; 
Coupeau ze złości przetrzymał kompanów przy bufecie jeszcze z pięć bitych minut. Kiedy 
nareszcie wyszedł, powiedział do żony:
— Wcale mi się to nie podoba... Jak gdzie siedzę, to już mój interes, zapamiętaj to sobie!
Nic mu na to nie odpowiedziała. Czuła się rozprzężona do ostateczności. Widocznie 
rozmawiała z Wirginią o Lantierze, bo szwaczka popchnęła męża i Goujeta, krzycząc na nich, 
żeby poszli przodem. Następnie obie kobiety wzięły blacharza w środek, pragnąc go jakoś 
zagadać i nie pozwolić mu w czasie drogi rozglądać się po ulicy. Był zaledwie lekko 
podchmielony, odurzony raczej własnymi wrzaskami niż ilością wypitej wódki. Ponieważ mu 
się wydawało, że chcą go poprowadzić lewą stroną ulicy, odepchnął je i przez dziecięcą 
przekorę przeszedł na chodnik przeciwległy. Pobiegły jego śladem, strwożone, i próbowały 
jakoś zasłonić przed nim drzwi do winiarni Franciszka. Ale Coupeau wiedział widocznie, że 
Lantier jest tam. Gerwazyna zamarła z przerażenia, słysząc, jak wymamrotał:
— Tak, mój aniołeczku! Siedzi tam w środku taki jeden nasz stary znajomek, prawda? Nie 
myśl sobie, że wystrychniesz mnie na dudka... Niech cię tylko jeszcze kiedy przyłapię, jak się 
będziesz włóczyła po ulicy strzelając oczami na prawo i na lewo!
I obrzucił ją stekiem wyzwisk. To nie za nim tak dziś biegała z zadartym ogonem i z tą 
umączoną gębą, lecz za tamtym, dawnym swoim alfonsiakiem! Potem napadła go znienacka 
obłąkańcza wściekłość na Lantiera. Ach! to łotr! Ach! to łajdak! Jeden z nich dwóch musi 
rozłożyć się na tym chodniku na amen, wypatroszony jak królik. Jednakże Lantier jak gdyby 
wcale nie pojmował, o co tamtemu chodzi, jadł sobie dalej pomału cielęcinę w szczawiowym 
sosie. Zaczęło się tworzyć zbiegowisko. Wirginia pociągnęła wreszcie za sobą Coupeau, 
który, ledwo znalazł się za rogiem ulicy, niespodzianie się uspokoił. Mimo to jednak wrócili 
do sklepu już nie tak wesoło usposobieni,. jak w chwili gdy go opuszczali. Zaproszeni z 
rzadkimi minami czekali naokoło stołu. Coupeau przywitał się podając każdemu rękę i 
skłaniając się przed paniami. Gerwazyna, przygnębiona, wskazywała gościom miejsca przy 
stole, odzywając się do nich półgłosem; wtem połapała się, że ponieważ pani Goujet nie 
przyszła, jedno miejsce pozostaje wolne, miejsce obok pani Lorilleux.
— Jest nas trzynaścioro! — powiedziała bardzo przejęta, biorąc to za widomy znak 
nieszczęścia, jakie zawisło nad nią od pewnego czasu.
Panie poderwały się z krzeseł z minami zaniepokojonymi i gniewnymi. Pani Putois 
zaproponowała, że usunie się z grona gości, bo — według jej zdania — z feralnymi cyframi 
igrać sobie nie wolno; zresztą ona i tak nie tknie niczego, żaden kąsek nie poszedłby jej na 
zdrowie. Boche natomiast zaczął sobie pokpiwać: on osobiście woli, żeby gości było 
trzynaścioro, nie czternaścioro; każdemu przypadnie wówczas większa porcja, i po kramie.
— Czekajcie państwo! — podjęła Gerwazyna. — Zaraz wszystko będzie w porządku.
I wyszedłszy na ulicę zawołała ojca Bru, który właśnie przechodził przez jezdnię. Stary 
rzemieślnik przestąpił próg sklepu zgarbiony, niemrawy, z twarzą bez wyrazu.
— Siadajcie tu, mój zacny człowieku —powiedziała praczka. — Zjecie z nami kolację, co?
Starzec potrząsnął tylko . głową w odpowiedzi. Zje, owszem, jemu wszystko jedno.
— On czy ktoś inny, to nie ma znaczenia — ciągnęła Gerwazyna zniżając głos. — A ten 
nieczęsto jada do syta. Przynajmniej raz jeszcze w życiu uraczy się dobrym jedzeniem... 
Teraz już nie będziemy mieli wyrzutów sumienia, że sobie suto podjemy.
Goujetowi oczy aż zwilgotniały, tak się wzruszył całym tym zdarzeniem. Pozostali goście 
zaczęli się litować nad staruszkiem, chwalili miłosierny czyn Gerwazyny zaznaczając, że 
przyniesie to szczęście im wszystkim. Jednakże pani Lorilleux nie wydawała się zadowolona 
z sąsiedztwa starca; zaczęła się od niego odsuwać, z obrzydzeniem zerkając spod oka na jego 
stwardniałe dłonie i spłowiałą, połataną bluzę. Ojciec Bru siedział ze zwieszoną głową; nie 
wiedział zwłaszcza, co zrobić z serwetką, która leżała na stojącym przed nim talerzu i 
zasłaniała go. W końcu zdjął serwetkę z talerza i odłożył ją delikatnie na brzeg stołu; nie 
przyszło mu na myśl, żeby przykryć nią sobie kolana.
Gerwazyna zaczęła wreszcie napełniać talerze rosołem z makaronem i już goście brali za 
łyżki, gdy wtem Wirginia rzuciła uwagę, że Coupeau znów się gdzieś podział. Może wrócił 
do ojca Colombe? Ale gości to rozgniewało. Tym razem — trudno — nikt już nie będzie się 
za nim uganiał, niech sobie zostanie na ulicy, skoro nie jest głodny Kiedy łyżki zaczęły 
dzwonić o dno talerzy, Coupeau pojawił się w drzwiach, pod jedną pachą trzymając doniczkę 
z lewkonią, pod drugą zaś z balsaminą. Biesiadnicy, ilu ich było, poczęli klaskać w ręce; 
blacharz, nadskakująco grzeczny, podszedł do stołu i postawił na nim obie doniczki: jedną po 
prawej stronie kieliszka Gerwazyny, drugą po lewej, po czym schylił się i całując żonę 
powiedział:
— Na śmierć zapomniałem, kotku, że to dzisiaj twoje imieniny... Ale to nic nie szkodzi; w 
taki dzień jak dzisiejszy nie odkochamy się w sobie z tego powodu.
— O! jaki ten pan Coupeau uprzejmy dzisiejszego wieczora! —szepnęła Boche owi w ucho 
Klementyna. —Ma dziś wszystko, czego mu. potrzeba, w sam raz tyle, żeby stał się miły.
Przyjemny gest gospodarza przywrócił nastrój ogólnej wesołości, w pewnej chwili mocno 
zachwiany. Gerwazyna uspokoiła się już zupełnie i twarz jej rozpromieniła się znów 
uśmiechem. Biesiadnicy kończyli jeść rosół, potem zaczęły krążyć z rąk do rąk butelki i 
wypito po pierwszym kieliszku wina (przy czym czystego wina było w każdym kieliszku na 
cztery palce), żeby popłukać makaron. Z pokoju za sklepem dobiegały wrzaski kłócącej się 
dzieciarni. Był tam Stefanek, Nana, Paulinka i mały Wiktor Fauconnier. Postanowiono nakryć 
tam do stołu dla nich czworga, nakazując dzieciakom, żeby sprawowały się jak najgrzeczniej. 
Ten zezawiec Augustynka, na której ciążył obowiązek doglądania pieców, miała trzymać 
swoje nakrycie na kolanach.
— Mamo, mamo! — krzyknęła naraz Nana. — Augustynka macza sobie chleb w brytfannie!
Praczka nadbiegła w samą porę i zaskoczyła zezowatą Augustynkę w chwili, jak z 
poparzonym gardłem usiłowała przełknąć czym prędzej duży kawał chleba umaczanego we 
wrzącym gęsim smalcu. Dostało się jej po karku, tej diabelskiej psotnicy, bo krzyczała, że to 
nieprawda. Kiedy po sztuce mięsa pojawiła się na stole cielęcinka, którą podano w salaterce, 
ponieważ półmiska o odpowiednich rozmiarach w domu nie było, biesiadnicy poczęli 
uśmiechać się wzajem do siebie.
— Sprawa zaczyna nabierać wagi — oświadczył Poisson, który odzywał się rzadko. Było 
wpół do ósmej, Ucztujący zamknęli drzwi od ulicy, żeby pierwszy lepszy sąsiad nie mógł ich 
podglądać; zwłaszcza temu małemu zegarmistrzowi z przeciwka oczy zrobiły się wielkie jak 
spodki od filiżanek i każdy kąsek po prostu wydzierał im z ust spojrzeniem tak żarłocznym, 
że aż krępowali się jeść. Przez firanki przysłaniające szyby przebijało do wnętrza rzęsiste; 
białe światło — równomierne, bez smugi cienia — którym skąpany był cały stół, nakrycia, na 
razie rozmieszczone jeszcze symetrycznie, i doniczki z kwiatami, poowijane w wysokie 
papierowe kryzy; i ta blada poświata, ten mierzchnący powoli blask nadawał całemu 
towarzystwu wygląd nader wytworny, Wirginia najwłaściwiej to określiła: rozejrzała się po 
zamkniętym i spowitym muślinami pokoju i powiedziała, że jest w nim miło. Ilekroć 
przejeżdżał ulicą jakiś wóz, kieliszki na obrusie zaczynały skakać i panie musiały 
wykrzykiwać równie głośno jak mężczyźni. Ale mówiono niewiele i goście zachowywali się 
powściągliwie, wyświadczając sobie nawzajem przeróżne grzecznostki. Coupeau — jeden w 
całym tym towarzystwie — był w swojej roboczej bluzie; jak twierdził, między przyjaciółmi 
nie ma co się krępować, a poza tym bluza to galowy strój robotnika. Damy poopinane były w 
ciasne staniki, a w ich wypomadowanych włosach odbijało się światło; panowie trzymali się z 
daleka od stołu, wypinali piersi i rozstawiali szeroko łokcie, żeby nie poplamić sobie 
surdutów.
Ach! do pioruna! Jak diabelnie szybko ubywa tej cielęcinki! O ile nikt prawie się nie 
odzywał, o tyle wszyscy ruszali szczękami bardzo dzielnie. Zwolna zaczynało już 
przeświecać dno salaterki, o które opierała się łyżka tkwiąca w gęstym sosie — w 
smakowitym żółtawym sosie drgającym jak galareta. Z owego sosu wyławiano plasterki 
cielęciny jeden po drugim, ale wciąż jeszcze było ich sporo; salaterka wędrowała z rąk do rąk; 
goście schylali się nad nią szukając wzrokiem grzybków. Sterty chleba, ułożone pod ścianą za 
plecami biesiadników, topniały w oczach. Słychać było na przemian mlaskanie języków i 
podzwanianie kieliszków odstawianych co chwila na stół. Sos był trochę zanadto słony i 
zużyto aż cztery butelki wina, żeby jakoś wreszcie utopić to podłe cielę, które prześlizgiwało 
się przez gardło jak krem i wzniecało ci, człowieku, istny pożar w brzuchu. A tu — ledwie 
goście zdołali zaczerpnąć powietrza — na stół w obłoku pary wjechały oto wieprzowe 
żeberka, spiętrzone na głębokim półmisku i obłożone wielkimi, krągłymi kartoflami. 
Przywitał je powszechny okrzyk. Do kroćset, było na co patrzeć! Żeberka lubili wszyscy bez 
wyjątku. Na razie każdy ostrzył sobie zęby i spod oka ścigał półmisek spojrzeniem, 
wycierając nóż o miąższ chleba, żeby być w pogotowiu Potem, gdy już wszyscy nałożyli 
sobie mięsiwa na talerze, poczęto się nawzajem trącać łokciem i rozmawiać z wypchanymi 
ustami. Rozpływa sit; toto w ustach, jak masło, co?... To ci dopiero żeberka! coś 
delikatniusieńkiego a zarazem jędrnego; czuje się, jak toto spływa w dćł poprzez kiszki aż do 
ostatniej zapory. A każdy kartofel to jak cukierek! Wszystko razem nie jest za słone, ale 
właśnie ze względu na te kartofle prosi się toto raz po raz o pokropienie. I znowu jak przez 
lejek poszły ciurkiem dalsze cztery butelki. Wszystko zostało z talerzy wymiecione tak 
skrzętnie, że wcale ich nie zmieniając przystąpiono do spożywania groszku ze słoniną. O! 
jarzyny to po prostu drobnostka. Wpycha się toto w usta pełnymi łychami, jakby to była 
zabawa. Ostatecznie, to naprawdę smaczne, można by powiedzieć: przysmaczek dla pań. 
Najlepsza rzecz w tym groszku to skwarki w miarę zesmażone, a zalatuje od tego zdrowo 
końskim kopytem. Do groszku wystarczyły dwie butelki beczkowego wina.
— Mamo, mamo! — wrzasnęła nagle Nana. — Augustynka grzebie mi palcami w talerzu!
— To daj jej po łapach i przestań mnie już nudzić! — odparła Gerwazyna, która właśnie 
zajadała się zielonym groszkiem.
W pokoju za sklepem, przy stole, gdzie jadły dzieci, rolę pani domu odgrywała Nana. 
Siedziała obok Wiktora, zaś swego brata Stefanka posadziła przy małej Paulince; siedząc tak 
obok siebie, bawili się z Wiktorkiem w parę nowożeńców odbywających podróż poślubną. 
Zrazu Nana bardzo uprzejmie częstowała gości, uśmiechając się do nich z miną osoby 
dorosłej; ale tylko co dała się właśnie skusić ulubionemu przysmakowi, skwarkom — i 
wszystkie zsypała na swój talerz. Ten zezawiec Augustynka, która spoglądając spode łba 
krążyła cały czas wokoło dzieci, wykorzystała to i capnęła pełną garść skwarek, pod pozorem, 
że została skrzywdzona przy podziale. Nana, rozwścieczona, ugryzła ją w rękę.
— Ach! żebyś wiedziała — mruknęła Augustynka. — Zaraz poskarżę twojej mamie, że po 
cielęcinie prosiłaś Wiktora, żeby cię pocałował.
Ale wszystko wróciło znów do porządku, gdy Gerwazyna i pani Coupeau przyszły wyjmować 
z brytfanny gęś. Przy głównym stole biesiadnicy odpoczywali, osunąwszy się na oparcia 
krzeseł. Mężczyźni porozpinali kamizelki, panie ocierały sobie twarze serwetkami. Kolacja 
została jak gdyby przerwana i tylko niektórzy goście, poruszając szczękami, w dalszym ciągu 
pchali w usta wielkie kęsy chleba, wcale nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Wszyscy 
trwali w oczekiwaniu, licząc, że jedzenie jakoś się ułoży w żołądku. Zwolna zapadała noc; za 
firankami gęstniał mętny, popielaty mrok. Gdy Augustynka przyniosła dwie zapalone lampy i 
ustawiła jedną na jednym krańcu stołu, drugą na drugim, jaskrawy blask oświetlił nieład stołu, 
zatłuszczone talerze i widelce, plamy od wina na obrusie zasypanym okruchami Ostry zapach, 
unoszący się w powietrzu, tamował oddech. Jednakże wszystkie nosy zwracały się w stronę 
kuchni, z której płynęły jakieś gorące tchnienia.
— Może paniom w czymś pomóc? — zawołała Wirginia.
Wstała z krzesła i przeszła do sąsiedniego pokoju, a jej śladem udały się tam po kolei 
wszystkie pozostałe kobiety. Stanęły kręgiem nad brytfanną i z głębokim zaciekawieniem 
patrzyły, jak Gerwazyna i mama Coupeau borykają się z pieczoną gęsią. Po chwili rozległ się 
zbiorowy okrzyk, w którego brzmieniu można było rozróżnić piskliwe głosiki skaczących z 
radości dzieci. Następnie odbył się pochód triumfalny: Gerwazyna z kroplami potu na czole i 
z milczącym, szeroko rozlanym na twarzy uśmiechem szła przodem niosąc na półmisku gęś, 
którą trzymała w sztywno wyprostowanych rękach, za nią postępowały kobiety, uśmiechnięte 
podobnie jak ona, zaś na samym końcu Nana z wybałuszonymi oczyma wspinała się aż na 
palce, żeby lepiej się wszystkiemu przyjrzeć. Kiedy gęś znalazła się już na stole — olbrzymia, 
złocista, ociekająca tłuszczem — nikt się na nią tak od razu nie rzucił, Był to obraz 
wprawiający w zdumienie, przechodzący wszelkie oczekiwania i godny ze wszech miar 
podziwu; wszyscy goście po prostu oniemieli. Pokazywali sobie gęś palcami, przy czym 
każdy przymrużał oko i kiwał brodą. Psiamać! dostojne bydlę... co za uda! a co za pierś!
— Nie powietrzem ją tuczyli, to pewna! — powiedział Boche. 
I zaczęto długo i obszernie mówić o tej gęsi Gerwazyna dokładnie przedstawiła fakty: gęś ta 
była najpiękniejszą sztuką, na jaką natrafiła u handlarza drobiu na przedmieściu Poissonniere; 
po zważeniu jej u węglarza okazało się, że bestia waży dwanaście i pół funta; wypalono cały 
korzec węgla, zanim się toto upiekło, a wytopionym smalcem napełniono trzy kubki. Wirginia 
przerwała praczce, stwierdzając chełpliwie, że widziała gęś przed upieczeniem: miało się 
ochotę zjeść ją
tak na surowo — mówiła — taką cieniutką i białą miało toto skóreczkę jak prawdziwa 
blondynka, ot, co! Wszyscy mężczyźni roześmieli się z obleśnym łakomstwem, którym 
nabrzmiewały im wargi. Łańcuszkarz Lorilleux i jego żona siedzieli przez cały ten czas z 
wydłużonymi nosami, oburzeni do głębi, że oto widzą podobny okaz na stole u tej Kuśtyk-
tyk.
— No, to teraz zobaczymy! Chyba nie będziemy jej jeść w całości! — powiedziała wreszcie 
Gerwazyna. — Kto ją pokraje?... Nie, nie, ja nie. To za wielka sztuka, ja się boję!
Coupeau oznajmił, że może się tym zająć. Mój Boże! to bardzo proste: cap za nóżkę! —i 
ciągnąć, dopóki się nie wyciągnie; tak czy tak, każdy kąsek będzie jednakowo smakował. Ale 
goście zaprotestowali i przemocą wyrwano blacharzowi nóż z ręki, bo jak się wziął do 
krajania, to na półmisku zrobił się zaraz istny cmentarz. Przez chwilę wszyscy się rozglądali, 
czy ktoś nie zgłosi się na ochotnika. W końcu pani Lerat powiedziała przymilnym głosikiem:
— Słuchajcie państwo, to zadanie w sam raz dla pana Poisson... tak jest, dla pana Poisson...
A ponieważ towarzystwo wydawało się jej nie rozumieć, dorzuciła tonem jeszcze 
przymilniejszym:
— Oczywiście, to zadanie dla pana Poisson, bo on ma największą wprawę w obchodzeniu się 
z bronią.
I podała policjantowi nóż kuchenny, który trzymała w ręku. Goście uśmiechnęli się z 
poczuciem ulgi, a zarazem z uznaniem. Poisson skłonił głowę sztywnym wojskowym ruchem 
i ustawił półmisek z gęsią przed sobą. Jego sąsiadki, Gerwazyna i pani Boche, odsunęły się od 
stołu, żeby mu nie zawadzać, i wówczas on począł odkrawać powoli plasterek po plasterku 
szerokimi gestami; z oczyma utkwionymi w kadłub zwierzaka, jakby chcąc go nimi 
przygwoździć do dna półmiska. Gdy zagłębił nóż między kości, które nagle zgrzytnęły, pana 
Lorilleux ogarnęło patriotyczne uniesienie. Wykrzyknął:
— Żeby to tak był Kozak, co?
— Czy pan walczył kiedyś z Kozakami, panie Poisson? — zapytała pani Boche.
— Nie, z Beduinarni — odparł policjant odkrawając gęsie skrzydełko. — Kozaków już teraz 
nie ma.
Lecz mimo to zapadła pełna napięcia cisza. Goście wyciągali szyje, towarzysząc oczami 
każdemu ruchowi noża. Poisson chował w zanadrzu niespodziankę dla obecnych. Raptownym 
ruchem dokonał ostatniego cięcia; tylna część gęsiego tułowią oddzieliła się od reszty i legła 
na sztorc na półmisku z kuperkiem sterczącym w górę: był to tak zwany „biskupi czepek". 
Wybuchły okrzyki podziwu. Jeśli chodzi o to, żeby uprzyjemnić czas towarzystwu — nie ma 
jak byli wojskowi! Tymczasem przez rozdziawiony otwór gęsiego kuperka wytrysnęła struga 
sosu — i wtedy Boche zaczął stroić sobie żarty.
— Już ja tam bym się zgodził — mruczał — żeby mi toto tak co dzień siusiało do gęby.
— A, fe! niewyparzony jęzor! — krzyknęły damy. — Po co takie świństwa wygadywać!
— Nie, doprawdy, nie znam drugiego równie wstrętnego chłopiska! — rzekła pani Boche, 
rozeźlona bardziej niż inne. — Zamknij już buzię, słyszysz? Ty byś wzbudził odrazę w 
najgorszym nawet koszarowym popychlu!... Państwo rozumieją: on nam chce obrzydzić tę 
gęś, żeby wszystko zostało dla niego.
W tej chwili nad powszechną wrzawę wybił się głos Klementyny, która powtarzała 
natarczywym tonem:
— Panie Poisson, proszę pana, panie Poisson! Niech pan zostawi dla mnie kuperek, dobrze?
— Moja droga! dostanie pani kuperek, bo to słusznie się pani należy — powiedziała pani 
Lerat nadając tym słowom ledwie uchwytną nutkę jakiejś sprośnej aluzji.
Tak więc gęś była już pokrajana. Policjant, który pozwolił towarzystwu przez dłuższą chwile 
sycić oczy widokiem „biskupiego czepka", poprzewracał na płask pokrojone części i wyłożył 
nimi w krąg cały półmisek. Zawartością półmiska można już było się częstować. Ale damy 
zaczęły się rozpinać narzekając, że ledwie zipią z gorąca. Coupeau jął wykrzykiwać, że 
przecież są w swoim kółku, a sąsiedzi — skoro tak chcą — niech tam sobie połykają ślinkę; 
otworzył na rozcież drzwi od ulicy i uczta ciągnęła się dalej przy odgłosie dudniących po 
bruku dorożek, na oczach przechodniów tłoczących się na chodniku. Goście, jak tylko im 
szczęki wypoczęły, nabrali na nowo smoczego apetytu i z zajadłością rzucili się na gęsinę. 
„Nie ma to, jak naczekać się na takie pulchne gęsisko i napatrzyć mu się w czasie krajania!" 
— stwierdził ten stary kpiarz, Boche: dzięki temu cielęcina i żeberka zdążyły już pójść mu w 
nogi.
I rzeczywiście: wszyscy biesiadnicy, jak jeden mąż, z bezprzykładnym zapałem ruszyli do 
ataku, uzbrojeni w widelce; trzeba przyznać, że nikt spośród nich nie pamiętał, żeby 
kiedykolwiek naładował sobie kałdun tak dokumentnie. Gerwazyna całym ciałem zwaliła się 
na stół i rozparta mocno łokciami, jadła wielkie kawały gęsiny, nie tracąc czasu na rozmowy 
w obawie, by jej nit ominął jaki kąsek; i tylko wstydziła się trochę Goujeta: przykro jej było, 
iż zdradza przed nim, że żarłoczna jest jak kocica. Sam Goujet, mówiąc nawiasem, też 
opychał się ponad miarę: widział, że praczka tak się uwija z jedzeniem, aż się cała 
zaróżowiła, i szedł za jej przykładem. A zresztą, przy całej swej łapczywości Gerwazyna była 
taka miła i taka dobra! Wprawdzie nie brała niemal wcale udziału w rozmowie, lecz co chwila 
odrywała się od jedzenia, by zatroszczyć się o ojca Bru ż włożyć mu na talerz jakiś 
smaczniejszy kąsek. Był to widok po prostu roztkliwiający, kiedy ten obżartuch odejmował 
sobie samej od ust płat gęsiego skrzydła i oddawał go staruszkowi, który wcale nie wyglądał 
na smakosza i ze zwieszoną głową łykał byle prędzej wszystko co popadło, ogłupiały takim 
mnóstwem żarcia — on, którego podniebienie odwykło już nawet od smaku chleba. 
Małżonkowie Lorilleux całą swą wściekłość wyładowywali na pieczonej gęsi, chcieli się nią 
najeść na trzy dni; chętnie pochłonęliby ją razem z półmiskiem, stołem i całym sklepem, żeby 
za jednym zamachem doprowadzić tę Kuśtyk-tyk do ostatniej nędzy. Wszystkie damy 
upominały się o grzbiecik: gęsi grzbiecik — to smakołyk dla dam. Pani Lerat, pani Boche, 
pani Putois oskrobywały kosteczki nożem, a mama Coupeau, która uwielbiała szyjkę, 
ogryzała ją ostatkiem swych zębów. Natomiast .Wirginia przepadała za gęsia skórką, 
zwłaszcza jeżeli była przypieczona i krucha; toteż wszyscy współbiesiadnicy obierali swoje 
porcje ze skórki i przekładali ją przez grzeczność na talerz szwaczki, tak że Poisson obrzucił 
żonę zgorszonym spojrzeniem, nakazując, żeby wreszcie przestała na to pozwalać, bo 
wystarczy jej to, co ma: już raz kiedyś zanadto objadła się pieczoną gęsią i potem ze wzdętym 
brzuchem przeleżała przez dwa tygodnie w łóżku. Ale blacharza to rozzłościło i włożył 
Wirginii na talerz gęsie udko. wykrzykując, że jeżeli go — do stu piorunów! — nie oporządzi 
z mięsa, jak trzeba, przestanie jej okazywać szacunek należny kobiecie. Czy to kawałek gęsi 
kiedykolwiek komuś zaszkodzi? Wręcz przeciwnie, gęś jest lekarstwem na chorą wątrobę. 
Chrupie się toto nie przegryzając nawet chlebem jak jaki deser. On, Coupeau, choćby obżerał 
się tym calutką noc, byłby zdrowiuteńki jak ryba — i udając zucha wpakował sobie do ust 
kawał gęsiego mięsa. Tymczasem Klementyna wysysała resztki kuperka, głośno cmokając 
wargami i wijąc się ze śmiechu na krześle, gdyż Boche opowiadał jej po cichu różne 
nieprzyzwoite dowcipy. Ach! psiakość: to przynajmniej wyżerka jak się patrzy! Jak już 
używać, to . na całego, prawda? Rzadko się człowiekowi przytrafia jakaś fajna biba i chyba 
byłby z niego w ciemię bity matoł, gdyby przy takiej sposobności nie opchał się po same 
uszy. Daję słowo, w miarę jedzenia gościom nadymały się brzuchy jak bębny Kobiety 
wyglądały, jakby znalazły się nagle w którymś tam miesiącu ciąży. Na biesiadnikach skóra po 
prostu pękała: sakramenckie obżartuchy! Mieli porozdziawiane usta i podbródki umazane 
tłuszczem; twarze ich wyglądały jak tyłki, a były tak zaczerwienione, iż można by pomyśleć, 
że to. tyłki jakichś bogaczy, których aż rozpiera nadmierny dobrobyt.
A co do wina... Wino, moi najmilejsi, płynęło wokoło stołu tak, jak woda płynie w Sekwanie. 
Płynęło istnym strumieniem podobnym do tych, jakie się tworzą po deszczu i wsiąkają 
natychmiast w sczerstwiałą ziemię. Coupeau lał wino w kieliszki z wysoka, żeby wyglądało 
jak pieniąca się czerwona siklawa; a gdy butelka była już opróżniona, dla żartu odwracał ją 
dnem do góry i naciskał palcami wzdłuż szyjki, gestem dojarki. I oto jeszcze jedna 
„murzynka" szła na złamanie karku! W jednym z kątów sklepiku rósł stos tych martwych 
murzynek — cmentarzysko butelek po winie, na które zsypywano odpadki zmiecione z 
obrusa. Blacharz pozabierał własnoręcznie ze stołu wszystkie karafki, oburzony, że pani 
Putois prosiła przed chwilą o szklankę wody. Czy uczciwy człowiek pija w ogóle wodę? 
Chyba że ona chce, żeby jej się w brzuchu ropuchy zalęgły! I opróżniano kieliszki jednym 
haustem; słychać było, jak trunek — wlewany jednym chluśnięciem w usta — spływał 
poprzez gardła, gulgocąc jak woda deszczowa w wezbranych podczas ulewy rynnach. Pada 
jak deszcz ten cienkusz, co? Ten cienkusz, od którego zawiewa zrazu starą beczką, ale 
człowiek w mig się do niego przyzwyczaja, tak że w końcu zaczyna mu pachnieć laskowymi 
orzechami. Ach! Boże święty, niech sobie jezuici gadają, co chcą, jednakowoż winne osocze 
to odkrycie wprost wiekopomne! Towarzystwo szczerze przywtarzało tym wywodom 
śmiechem — jako że, Bogiem a prawdą, rzemieślnik nie potrafiłby wyżyć bez wina i już papa 
Noe musiał dbać u siebie o winnice właśnie przez wzgląd na blacharzy, krawców i kowali. 
Wino zmywa osad zmęczenia i pomaga ludziom pracy wypocząć, a próżniakom roznieca w 
żyłach błogie ciepełko, poza tym jak ci toto figlarstwo zacznie wyprawiać sztuczki, że aż ha! 
— to chociaż żaden król bratem tobie ni swatem, cały Paryż do ciebie należy. A zresztą 
robotnik, zmordowany stale na trupa, bez grosza przy duszy, odpychany ze wzgardą przez 
mieszczuchów, ma tyleż powodów do radości, co zdechłe cielę, i gotów by z wdzięczności 
całować po rękach każdego, kto zaczyna mu prawić morały, że od czasu do czasu podochoci 
sobie troszeczkę, i to jedynie po to, żeby widzieć życie na różowo! No i co; czy oni teraz nie 
mają za hetkę pętelkę samego cesarza? Może i cesarz w tej chwili brzuszek nadziany ma na 
okrągło, ale oni i tak nic sobie z niego nie robią i nie chce im się wierzyć, żeby brzuszek miał 
okrąglejszy niż oni i bardziej był rozbawiony. Niedoczekanie wasze, panowie arystokracja! 
Coupeau wszystkich ludzi razem i każdego z osobna wysyłał w tej chwili w diabły. 
Utrzymywał, że kobiety są miluteńkie stworzenia; poklepywał się po kieszeni — po której 
obijało się wszystkiego trzy miedziaki — śmiejąc się z takim zadowoleniem, jakby tam miał 
co niemiara srebrnych pięciofrankówek. Nawet Goujet zazwyczaj tak wstrzemięźliwy, 
ululany był wcale ślicznie, Boche owi ślepka jeszcze zmalały, a źrenice pana Lorilleux stały 
się jeszcze bardziej wyblakłe; podczas gdy Poisson toczył dokoła oczami, które w jego 
ogorzałej twarzy dawnego żołnierza nabierały wyrazu coraz to surowszego; wszyscy byli 
pijani w dechę. Paniom także uderzył już trunek do głowy, były och! tylko z lekka 
podgazowane, na policzkach miały rumieńce barwy czystego wina i korciło je, żeby się 
porozbierać; ograniczyły się jednak do tego, że pozdejmowały z szyi chusteczki; jedna tylko 
Klementyna przekraczała po trochu granice przyzwoitości Ale Gerwazynie przypomniało się 
nagle, że jest jeszcze sześć flaszek lakowanego wina, którego przez zapomnienie nie podała 
do stołu wraz z gęsią; przyniosła je, i kieliszki napełniły się znowu, Wówczas wstał z 
kieliszkiem w ręku Poisson i powiedział:
— Piję za zdrowie gospodyni!
Goście zaczęli wstawać szurając krzesłami; wyciągnęły się wszystkie ręce, pośród ogólnej 
wrzawy zadzwoniły trącane o siebie kieliszki.
— Obyśmy znów się spotkali za pięćdziesiąt lat! — zawołała Wirginia.
— Nie, nie! — odpowiedziała na to Gerwazyna wzruszona i uśmiechnięta. — Byłabym już za 
stara. Cóż, przychodzi w końcu dzień, kiedy chce się człowiekowi umrzeć.
A tymczasem zza otwartych na rozcież drzwi mieszkańcy pobliskich ulic przyglądali się 
biesiadzie i sami brali w niej udział. Przechodnie przystawali w rozszerzającej się smudze 
światła, która ścieliła się na bruku, i z lubością śmieli się widząc, z jakim apetytem ci ludzie 
wszystko pałaszują. Co chwila jakiś dorożkarz, pochylając się na koźle i okładając batem 
szkapę, zerkał w głąb sklepu i rzucał jakiś żarcik: „Jak to, a ty nic nie fasujesz?... Hej tam! 
paniusiu z przedsięwzięciem, jadę duchem po akuszerkę!..." Zapach gęsi rozweselał i 
podniecał całą ulicę; chłopcy od kupca korzennego z przeciwka, stercząc na chodniku, mieli 
wprost złudzenie, że tę gęś jedzą; owocarka i flaczarka co chwila stawały na progu swych 
sklepów, żeby nałapać w nozdrza smakowitej woni, i aż się oblizywały. Nie ma co gadać: 
cała ulica chorowała po prostu z przejedzenia. Panie Cudorge, matka i córka, właścicielki 
sklepu z parasolami, mieszczącego się w sąsiedztwie — kobiety, których nie widywało się 
nigdy — przeszły jedna po drugiej przez jezdnię, rozczerwienione, jakby przed chwilą 
smażyły naleśniki. Mały jubiler, siedzący przy swoim warsztacie, nie był w stanie pracować 
— pijany już od samego liczenia butelek — i tylko wiercił się wciąż niespokojnie pośród 
swoich wesołych kukiełek. — Tak, sąsiadom języki aż uciekają! — wołał Coupeau. Ale po 
cóż oni tutaj mieliby się kryć? Rozbawione towarzystwo przy stole nie wstydziło się już 
wystawiać własnych osób na widok publiczny; przeciwnie, ta tłocząca się w krąg ciżba ludzi 
z rozdziawionymi łapczywie ustami pochlebiała ucztującym, podniecała ich; chętnie by 
wyważyli ścianę od ulicy, stół ze wszystkim, co na nim było, wysunęli na środek jezdni i tam 
dopiero fundnęli sobie deser — pod samym nosem gapiów, na rozdygotanym bruku. Widok 
ludzi przy suto zastawionym stole chyba w nikim nie budzi odrazy, prawda? No, to w takim 
razie nie muszą się tu zamykać na cztery spusty, jak egoiści. Coupeau widząc, że mały 
zegarmistrz wygarnął na warsztat całą kupę półfrankówek, pokazał mu z daleka butelkę; a 
ponieważ tamten kiwnął potakująco głową, zaniósł mu ją wraz z kieliszkiem. Między 
biesiadnikami i ludźmi z ulicy poczęły się nawiązywać braterskie stosunki. Goście 
Gerwazyny trącali się kieliszkami z pierwszym lepszym przechodniem. Zagadywali po 
koleżeńsku do. każdego, kto wyglądał na dobrego kompana do wypitki. Nastrój hulanki 
ogarniał kręgi coraz to szersze, biesiadników przybywało coraz to więcej — tak że wreszcie 
od wszystkich mieszkańców Goutte-d'Or biła woń wybornego żarcia i wszyscy trzymali się za 
brzuchy, wyjąc niby na czarcim wiecu.
Od dłuższej już chwili węglarka, pani Vigouroux, spacerowała przed drzwiami sklepu, wciąż 
przechodząc to w tę, to w tamtą stronę.
— Hej! pani Vigouroux! pani Vigouroux! — poczęło wrzeszczeć całe towarzystwo.
Wezwana weszła do sklepu z głupawym uśmiechem na czysto wymytej twarzy; była tak 
tłusta, że aż piersi wylewały się jej ze stanika. Mężczyźni lubili ją podszczypywać, bo 
gdziekolwiek ją było chwycić, nigdy nie natrafiało się na kości. Boche posadził ją tuż obok 
siebie i sięgnąwszy ukradkiem ręką pod stół, ujął ją za kolano. Ale ona, przywykła do takich 
rzeczy, najspokojniej w świecie popijała wino z kieliszka, opowiadając, że wszyscy sąsiedzi 
tkwią w oknach i że lokatorów ten hałas zaczyna już gniewać.
— O! to już nasza sprawa — oświadczyła pani Boche. — My jesteśmy dozorcy domu, 
prawda? No, więc to my odpowiadamy za spokój w kamienicy... Niech no tylko przyjdzie kto 
ze skargą, już my go przyjmiemy jak należy.
Z pokoju za sklepem dobiegały odgłosy walki, jaka rozgorzała pomiędzy Naną i Ąugustynką 
z powodu brytfanny: każda z nich chciała ją wytrzeć chlebem. Przez kwadrans brytfanna 
skakała po całej podłodze z takim szczękiem, jakby to był stary, popękany rondel. W chwili 
obecnej Nana niosła pomoc małemu Wiktorkowi, któremu utkwiła kość w gardle, wpychała 
mu palec pod brodę, zmuszając go, żeby jako lekarstwo połknął w całości parę kostek cukru. 
Nie przeszkadzało jej to jak najpilniej baczyć na wszystko, co się działo przy wielkim stole. 
Co chwila tam podchodziła żądając to wina, to znów chleba albo też mięsa dla Stefanka i 
Paulinki. 
— Masz! i żebyś pękła! — mówiła jej matka. — I może raz już nareszcie dasz mi święty 
spokój!
Dzieciaki nie były już w stanie nic przełknąć, ale mimo to jadły w dalszym ciągu, postukując 
widelcami w takt jakiejś piosenki, żeby wzbudzić w sobie apetyt.
Tymczasem wśród ogólnej wrzawy nawiązała się ! rozmowa między ojcem Bru i mamą 
Coupeau. Staruszek, mimo że sobie podjadł i podpił, twarz miał w dalszym ciągu wybladłą; 
opowiadał o swoich synach poległych na Krymie. Ach! gdyby malcy żyli, miałby dziś chleba 
pod dostatkiem. Ale mama Coupeau, której język nieco już zdrętwiał, rzekła pochylając się 
ku niemu:
— Daj pan spokój, z dziećmi jest zgryzot bez liku. Ja na przykład: można by pomyśleć, że nie 
mi tu nie brak do szczęścia, prawda? A tymczasem często gęsto sobie popłaczę... Nie, niech 
pan nie pragnie mieć dzieci.
Ojciec Bru potrząsał głową.
— Nigdzie już nie chcą przyjąć mnie do pracy — szepnął. — Jestem za stary. Jak przychodzę 
do jakiego warsztatu, to młodzi stroją sobie ze mnie żarty: pytają, czy to ja lakierowałem buty 
Henrykowi IV... W zeszłym roku zarabiałem jeszcze półtora franka dziennie przy malowaniu 
mostu; trzeba było pracować leżąc na grzbiecie, a pod spodem płynęła rzeka... Od tamtej pory 
kaszlę... Teraz to już koniec; wszędzie wyrzucają mnie za drzwi. Popatrzył na swoje 
zesztywniałe ręce i dodał:
— To zrozumiałe, bo już do żadnej roboty się nie nadaję. Oni mają rację, ja bym zrobił tak 
samo jak oni... Widzi pani: największe nieszczęście to to, że mi się w porę nie zmarło. Tak, to 
mój grzech. Człowiek winien położyć się i zdechnąć, jak nie może już więcej pracować.
— Doprawdy — odezwał się Lorilleux, który słuchał rozmowy — nie pojmuję, dlaczego rząd 
nie przychodzi z pomocą inwalidom pracy... Przed paroma dniami coś czytałem o tym gdzieś 
w gazecie...
Ale Poisson czuł się w obowiązku wystąpić w obronie rządu.
— Robotnicy to nie żołnierze — oświadczył. — Dom Inwalidów jest dla żołnierzy... Nie 
trzeba żądać rzeczy niemożliwych.
Podano deser. Pośrodku stał sabaudzki tort w kształcie świątyni uwieńczonej kopułą z 
rozkrajanego melona; w sam wierzchołek kopuły wetknięta była sztuczna róża, a nad nią 
chwiał się motyl ze srebrnego papieru, umocowany na drucie. Dwie krople gumy arabskiej na 
dnie kielicha kwiatu wyobrażać miały krople rosy. Z lewej strony, tuż koło tortu, znalazła się 
biała osełka sera pływająca na dnie głębokiego półmiska, z prawej zaś strony zjawił się drugi 
półmisek ze stertą dorodnych, ale pogniecionych poziomek, z których sączył się sok. W 
salaterce na stole zostało jednak jeszcze sporo rzymskiej sałaty, której szerokie liście 
skropione były oliwą.
— No, jakże tam, pani Boche, jeszcze trochę sałaty, co? — pytała uprzejmie Gerwazyna. — 
To pani ulubiony przysmak, ja wiem.
— Nie, nie, dziękuję! już mam tej sałaty aż potąd — odpowiedziała dozorczyni.
Wobec tego praczka zwróciła się do Wirginii, ale Wirginia wsadziła sobie palec głęboko w 
usta — jak gdyby dotykając tkwiącego tam jedzenia.
— Doprawdy, jestem pełna jak beczka — szepnęła. — Nic a nic już się tam więcej nie 
zmieści. Ani jeden kąsek już by nie wszedł.
— O! gdyby się tak pani troszkę zmusiła... — odrzekła z uśmiechem Gerwazyna. — Jakieś 
tam małe miejscuszko zawsze jeszcze, by się znalazło. Sałatę je się nawet, jak człowiek nie 
jest głodny... Chyba nie dopuści pani do tego; żeby się toto zmarnowało?
— Zjecie tę sałatę jutro, sparzoną octem — powiedziała pani Lerat. — Parzona octem jest 
najsmaczniejsza.
Damy" sapały ciężko, spoglądając na salaterkę z minami pełnymi żalu. Klementyna wyznała, 
że kiedyś na obiad zeżarła całe trzy pęczki rzeżuchy. Pani Putois zakasowała 
przedmówczynię, bo oznajmiła, że bierze rzymską sałatę całymi główkami, wcale ich nie 
obierając, i pogryza ją sobie tylko posoloną. Wszystkie na wyścigi oświadczały, że mogłyby 
żyć samą sałatą, że gotowe by ją pałaszować całymi cebrami. I tak przy sprzyjającym wtórze 
tej rozmowy panie opróżniły salaterkę do samego dna.
— Ja to mogłabym się powalić brzuchem na łące i skubać trawę jak zwierzę — powtarzała z 
napchanymi ustami dozorczyni.
W obliczu wystawnego deseru znów poczęto sobie podrwiwać. Deser to coś takiego, co się 
wcale nie liczy. Zjawił się co prawda ździebko za późno, ale fakt ten nie ma żadnego 
znaczenia, bo i tak goście — delikatniuśko, w rękawiczkach — do niego się dobiorą. Choćby 
mieli wszyscy popękać jak bomby w chwili wybuchu, nie podobna dawać za wygraną na sam 
widok jakichś tam głupich poziomek i tortu. Zresztą nikomu nie pilno, nie ma się co spieszyć; 
jak się uprą, to i całą nockę mogą tak przesiedzieć. Tymczasem każdy nakładał sobie z 
czubem poziomek i białego sera na talerz. Mężczyźni zapalili fajki; a że wino z lakowanych 
flaszek już się wyczerpało, zwrócili honor beczkowemu i zaczęli je znowu popijać pykając z 
fajek.. Niemniej zażądano, żeby gospodyni pokrajała co prędzej sabaudzki tort. Poisson 
podniósł się z krzesła i wyjmując tkwiącą w kopule różę, z uprzedzającą grzecznością 
ofiarował ją pani domu, czemu jak najgoręcej przyklasnęli wszyscy biesiadnicy. Gerwazyna 
musiała przypiąć sobie kwiat szpilką do lewej piersi, po stronie serca. Przy każdym jej 
poruszeniu motyl zaczynał się bujać.
— I kto by to powiedział! — wykrzyknął nagle Lorilleux, który dokonał właśnie wielkiego 
odkrycia. — Przecież to, na czym jemy, to twój stojak do prasowania!... No, no! chyba 
jeszcze nigdy dotychczas nie służył do pracy tak ciężkiej.
Ten złośliwy żarcik zdobył ogromne powodzenie. Posypały się dowcipne aluzje: Klementyna, 
wpychając sobie do ust czubate łychy poziomek, mówiła za każdym razem, że jak już 
prasować, to na całego; pani Lerat twierdziła, że ser czuć krochmalem — natomiast pani 
Lorilleux, cedząc uparcie słówko po słówku, powtarzała, że to wynalazek całkiem nowy: tak 
co tchu przeżerać wszystkie pieniądze na tych samych deskach, na których się je z takim 
trudem zarobiło. Rozpętała się istna burza śmiechów i krzyków.
Nagle czyjś donośny głos nakazał wszystkim milczenie. Był to głos Boche a, który wstał i 
kołysząc się na palcach, z szelmowską miną śpiewał aryjkę pod tytułem Wulkan miłości, 
czyli żołnierz--uwodziciel:
To ja, com zwiódł ślicznotek co niemiara...
Pierwszy kuplet przywitany został grzmotem oklasków. Tak, tak, wszyscy mają ochotę 
pośpiewać! Każdy zaśpiewa ulubioną swoją piosenkę. Nie ma nic zabawniejszego ponad to!... 
I goście — jedni oparłszy się o stół, drudzy osunąwszy się na poręcze krzeseł — poczęli 
kiwać brodami, ilekroć jakiś urywek bardziej im się podobał, i wychylać kieliszki, gdy 
nadchodził refren. Temu zwierzakowi Boche owi najlepiej się udawały piosenki komiczne. Z 
rozcapierzonymi palcami i czapką zsuniętą na tył głowy naśladował świeżo upieczonego 
żołnierza tak pysznie, że rozśmieszyłby nieboszczyka. Zaraz po Wulkanie miłości 
zaintonował Baronową de Follebiche — jeden ze swoich popisowych numerów. Kiedy miał 
już zaczynać trzeci kuplet, zwrócił się w stronę Klementyny i zwalniając rytm zanucił 
kusicielskim szeptem:
Rada gościom baronowa 
Wita czterech sióstr swych zjazd; 
Trzy z nich czarne, jedna płowa, 
A ich oczy — osiem gwiazd!
Całe towarzystwo z uśmiechem podchwyciło refren. Mężczyźni wybijali takt tupiąc nogami. 
Panie, ująwszy każda nóż w rękę, stukały nimi rytmicznie o kieliszki. Wszyscy razem 
wrzeszczeli wniebogłosy:
Do kroćset! chyba fundnie kto 
Wódeczki pa... pa-pa-pa-pa... 
Do kroćset! chyba fundnie kto 
Wódeczki pa-pa... patrolooowi!
W sklepie aż szyby brzęczały, a potężny dech śpiewających poruszał muślinowe firanki. 
Tymczasem Wirginia już dwa razy gdzieś nagle znikała, a wracając pochylała się do ucha 
Gerwazyny przekazując jej cichym szeptem jakieś wiadomości. Zjawiwszy się po raz trzeci 
doniosła tamtej wśród ogólnej wrzawy:
— Moja kochana, on wciąż jeszcze siedzi u Franciszka i udaje, że czyta gazetę... Co tu gadać, 
obmyśla, widać, jakiś nie lada kawał.
Słowa te odnosiły się do Lantiera. Cała bieganina Wirginii miała na celu to właśnie, żeby go
śledzić. Po każdej nowej relacji Gerwazyna poważniała coraz bardziej.
— Czy jest pijany? — zapytała Wirginię.
— Nie — odrzekła długonoga brunetka. — Wygląda, jakby był trzeźwy. Właśnie to jest 
najbardziej niepokojące. No bo co: dlaczego tyle już godzin siedzi u tego winiarza, skoro 
ciągle jest trzeźwy?... Mój Boże! mój ty Boże! Żeby tylko nie stało się co złego!
Praczka, bardzo zaniepokojona, błagała ją, żeby umilkła. Pośród zebranych zapadła naraz 
głęboka cisza. Tylko co wstała oto pani Putois i śpiewała Hej! przez burty na wroga! 
Współbiesiadnicy patrzyli na nią z niemym skupieniem; nawet Poisson odłożył fajkę na brzeg 
stołu, żeby nie uronić ani jednego słowa. Stała sztywno wyprostowana, mała, zatwardziała w 
gniewnym uniesieniu, z twarzą pobladłą w czarnym otoku czepca i wyrzucała przed siebie z 
żywiołowym rozmachem lewą rękę zaciśniętą w pięść, a huczący jej głos wydawał się głosem 
jakiejś wysokiej, tęgiej kobiety:
Choć z wiatrem na przegony 
Zbój ściga nas szalony, 
Spokojna morska brać: 
Wróg musi głowę dać. 
Pij rum, drużyno śmiała! 
Wnet spiżem zagrzmią działa... 
Pod stryk z masztowych lin 
Da kark piracki syn! 
Tak, to nie było żadne tam małpiarstwo. To dopiero, psiamać, dawało prawdziwe 
wyobrażenie o istocie rzeczy... Poisson, który podróżował po morzu, ruchem głowy 
przytakiwał szczegółom. Wyczuwało się zresztą wyraźnie, że uczuciowy nurt tej piosenki 
świetnie harmonizował z usposobieniem pani Putois. Coupeau pochylił się i zaczął półgłosem 
opowiadać, jak to pewnego wieczoru pani Putois spoliczkowała na ulicy Poulet czterech 
drabów, którzy ją chcieli zbezcześcić.
Tymczasem Gerwazyna z pomocą mamy Coupeau podała do stołu kawę, jakkolwiek goście 
jedli jeszcze sabaudzki tort. Nie pozwolono jej usiąść, wszyscy się domagali, żeby coś 
zaśpiewała, bo teraz kolej na nią. Jakoś zdołała się- od tego wymówić, twarz jej pobladła, 
minę miała dziwnie nieswoją, tak że ktoś ją nawet zapytał, czy przypadkiem nie zaszkodziła 
jej gęś. Wobec tego postanowiła śpiewać i zanuciła: Ach! pozwólcie mi spać! głosem 
omdlewającym i słodkim; kiedy doszła do refrenu, który mówił o owym pożądaniu snu 
pełnego cudownych mar — powieki z lekka jej się przymknęły, a spojrzenie zagubiło się 
gdzieś w mrokach ulicy. Zaraz potem Poisson ukłonił się damom, porywczo skinąwszy 
głową, i zaintonował piosenkę biesiadną: Francuskie wina; ale śpiewak był z niego pod 
zdechłym psem i tylko ostatni kuplet — patriotyczny — spotkał się z serdecznym przyjęciem, 
bo kiedy padły słowa o trójkolorowym sztandarze, śpiewak uniósł swój kieliszek wysoko w 
górę, zakołysał nim i wreszcie całą jego zawartością chlusnął sobie wprost w gardło przez 
szeroko otwarte usta. Następnie zaczęła się seria romansów. W barkaroli pani Boche była 
mowa o Wenecji i o gondolierach, w bolerze pani Lorilleux — o Sewilli i andaluzyjskich 
dziewczętach, a pan Lorilleux zawędrował aż między wonności Arabii, opiewając je w 
związku z dziejami miłości tancerki Fatmy. Ponad obrusem pokrytym plamami tłuszczu, w 
powietrzu, zgęstniałym od wyziewów przeciążonych żołądków, rozpostarł się złocisty 
nieboskłon, majaczyły cienie kobiet o szyjach jakby z kości słoniowej i mężczyzn o włosach 
czarnych jak heban; w księżycowym świetle przy wtórze gitar usta splatały się w 
pocałunkach, migały bajadery siejąc po drodze perły i drogie kamienie. Mężczyźni z 
wyrazem błogości na twarzach kurzyli fajki, na wargach pań trwał zastygły uśmiech 
rozkoszy; wszystkim się wydawało, że są tam, hen, daleko, i że wdychają upojne aromaty. 
Gdy Klementyna zanuciła Wijcie gniazdko i naśladując gruchanie gołębi zaczęła wydobywać 
z siebie gardłowe trele, sprawiło to słuchaczom również wielką przyjemność, bo przywodziło 
im na myśl wieś, ptaszki, pląsy wśród listowia, pełne miodu kielichy kwiatów, słowem, 
wszystko, co widywali podczas wypraw do lasku w Vincennes, kiedy wyruszali za rogatki, 
żeby gdzieś w podmiejskiej gospodzie ukręcić szyję jakiemu królikowi. Nastrój wesołej 
zabawy wrócił jednak wraz z piosenką Wirginii Mój mały krasnoludek; śpiewająca udawała 
markietankę: jedną rękę krągło zgiętą w łokciu wsparła o biodro, drugą zaś lała niby to wino 
w kieliszek, wywijając dłoń na zewnątrz. Gdy skończyła, całe towarzystwo było tak 
rozbawione, że poczęto błagać mamę Coupeau, by zaśpiewała Myszkę. Stara kobieta zrazu się 
wymawiała przysięgając, że nie zna tej łobuzerskiej piosenki. Potem jednak zaczęła śpiewać; 
głos jej rwał się niby wątła niteczka, a pomarszczona twarz o małych, żywych oczkach 
uwypuklała jeszcze aluzje zawarte w piosence, popłoch owej panny Lizy, co to na widok 
myszy poczęła na gwałt obciskać fałdy licznych swych halek. Wszyscy przy stole ryczeli ze 
śmiechu; kobiety nie były w stanie utrzymać powagi, ukradkiem rzucając sąsiadom 
rozognione spojrzenia; piosenka — koniec końców — nie była sprośna, nie zawierała ani 
jednego grubego słowa. Boche, prawdę
powiedziawszy, odtwarzał bieganie myszki na łydkach węglarki. W tym nastroju mogłoby 
dojść do jakichś szkaradnych wybryków, gdyby Goujet, na którego Gerwazyna mrugnęła 
okiem, nie przywołał zebranych do porządku i należytego skupienia Pożegnaniem Abd-el-
Kadera, które począł śpiewać grzmiącym swym basem. To ci dopiero chłop, co miał takie 
potężne basisko! Dobywało się toto z rozłożystości jego pięknej płowej brody jak z głębi 
miedzianej trąby. Gdy wyrzucił w powietrze okrzyk: „O, ma szlachetna towarzyszko", 
odnoszący się do karej klaczy wojownika, wszystkim aż serca zadrżały i nie czekając już 
końca nagrodzili śpiewaka brawami za sam ten gromki okrzyk.
— Teraz wy, ojcze Bru, na was kolej! — powiedziała mama Coupeau. — Zaśpiewajcie swoją 
piosenkę. Staroświeckie są najładniejsze, ot co!
I całe towarzystwo zwróciło się ku staruszkowi nalegając, żeby zaśpiewał, i dodając mu 
odwagi, on zaś, oszołomiony, z twarzą podobną do martwej maski z garbowanej skóry, 
patrzył na obecnych nic nie pojmując. Zapytano go. czy zna Pięć samogłosek. Starowina 
opuścił głowę, nie pamiętał już żadnej piosenki; wszystkie piosenki, jakie śpiewano czasu 
jego młodości, pomieszały mu się w mózgownicy. W chwili gdy zebrani chcieli już zostawić 
go w spokoju, nagle coś sobie przypomniał i zaczął bąkać stłumionym głosem:
Tru-la-la, tru-la-la, 
Tru-la tru-la, tru-la-la!
Twarz mu się ożywiła: snadź ów refren obudził w nim wspomnienia odległych chwil wesela, 
którymi on jeden mógł się sycić wsłuchując się z dziecięcym zachwytem we własny swój 
głos, coraz bardziej głuchy:
Tru-la-la, tru-la-la, 
Tru-la tru-la, tru-la-la!
— Niech no pani posłucha, moja kochana! — szepnęła do Gerwazyny Wirginia nachylając 
się jej do ucha. — Chodziłam tam jeszcze raz. Nie dawało mi to spokoju... No i proszę, 
Lantier czmychnął gdzieś z winiarni od Franciszka.
— Nie spotkała go pani nigdzie na ulicy? — zapytała praczka.
— Nie; szłam prędko i ani mi było w głowie, żeby się rozglądać.
Ale w tejże chwili Wirginia, która właśnie podniosła oczy, przerwała wydając z siebie 
zduszony okrzyk:
— Ach! mój Boże!... On jest tam, naprzeciwko, stoi na chodniku. Patrzy w tę stronę. 
Gerwazyna wprost skamieniała; ledwie ośmieliła się rzucić z ukosa okiem we wskazanym 
kierunku. Na ulicy zebrał się tłum ludzi, zwabiony chóralnymi śpiewami jej gości. Chłopcy ze 
sklepu korzennego, właścicielka flaczarni i mały zegarmistrz stali w grupie tuż obok siebie, 
jakby gdzieś na przedstawieniu. Byli tam także jacyś wojskowi, mieszczanie w surdutach, 
trzy dziewczynki pięcio czy sześcioletnie, trzymające się za rączki, bardzo poważne, 
oniemiałe po prostu z zachwytu. Istotnie, był i Lantier: stał nieruchomy, w pierwszym 
szeregu, słuchając i przyglądając się ze spokojem. To już naprawdę była bezczelność. 
Gerwazyna uczuła, że zimny dreszcz przebiega jej od nóg do serca, i nie śmiała się poruszyć; 
a tymczasem ojciec Bru podśpiewywał w dalszym ciągu:
Tru-la-la, tru-la-la, 
Tru-la tru-la, tru-la-la!
— No! dość już tego, mój stary — rzekł Coupeau. — Czyżbyś umiał na pamięć całą tę 
piosenkę?... No to zaśpiewasz ją kiedy indziej, co? Kiedy będzie nam zanadto wesoło.
Wybuchły śmiechy. Staruszkowi głos uwiązł w gardle; powiódł wyblakłymi oczami dokoła 
stołu i z powrotem popadł w zwykły swój stan otępienia. Kawa już była wypita, blacharz 
znowu zażądał wina. Klementyna dobrała się na nowo do poziomek. Piosenki ucichły na 
chwilę; poczęto mówić o kobiecie, którą tego dnia rankiem znaleziono w sąsiedniej 
kamienicy powieszoną. Śpiewać miała teraz pani Lerat, ale musiała przedtem dokonać 
pewnych zabiegów przygotowawczych. Umoczyła róg serwetki w szklance z wodą i 
przyłożyła go sobie do skroni, gdyż było jej za gorąco. Następnie poprosiła o kropelkę wódki, 
którą wypiła, po czym długo ocierała sobie usta.
— Sierocie ojcem Bóg, dobrze? — szepnęła. — Sierocie ojcem Bóg...
Wstała, wysoka i barczysta jak mężczyzna, z tym swoim kościstym nochalem, z ramionami 
kanciastymi jak u żandarma, i zaczęła śpiewać:
Dziecko przez matkę chyłkiem opuszczone, 
Zawsze znajduje gdzieś przytulny próg; 
Bóg z wysokości bierze je w obronę — 
Sierocie ojcem jest sam dobry Bóg.
Gdy wymawiała niektóre słowa, głos jej zaczynał drżeć, przechodził w miękkie, perliste trele; 
oczy skośnie wznosiła ku niebu, kołysała prawą ręką, wyciągając ją przed siebie i 
przyciskając potem do serca gestem pełnym przejęcia. Gerwazyna, udręczona obecnością 
Lantiera w pobliżu, nie mogła powstrzymać łez; miała wrażenie, że piosenka mó-
wi o jej własnej męce, że to ona jest owym dzieckiem osieroconym przez matkę, które dobry 
Bóg miał wziąć w swoją obronę. Klementyna, bardzo pijana, wybuchnęła znienacka szlochem 
i opuściwszy głowę nad samą krawędź stołu, zatykała sobie usta obrusem, żeby stłumić 
czkawkę. Panowało przejmujące milczenie. Damy powyciągały chusteczki i ocierały sobie 
zapłakane oczy, szczycąc się ujawnionym wzruszeniem. Mężczyźni poschylali głowy i 
uporczywie patrzyli w przestrzeń, mrugając powiekami. Poisson, zwierając szczęki i 
zaciskając zęby, dwukrotnie odgryzł koniec cybuszka i wypluł na podłogę, ale fajki ćmić nie 
przestawał. Boehe wprawdzie nadal trzymał dłoń na kolanie węglarki, ale już jej nie szczypał, 
tknięty niejasnym poczuciem skruchy i poważania; dwie wielkie łzy staczały mu się po 
policzkach. Rozpustnicy takiego jak on pokroju nieugięci byli jak sama sprawiedliwość, a 
przy byle sposobności rozczulali się niczym jagnięta. Wino z nich parowało oczami, ot co! 
Gdy nastąpił znów refren, powolniejszy w rytmie i płaczliwszy, wszyscy się porozprzęgali, 
wszyscy siąkali nosami w talerze i rozpinali kamizelki obciskające im brzuchy: czułość ich 
wprost rozpierała.
Ale Gerwazyna i Wirginia nie spuszczały oka z przeciwległego chodnika. W pewnej chwili 
również i pani Boche dostrzegła Lantiera i krzyknęła z cicha, nie przestając płakać.
Wszystkie trzy, z minami pełnymi niepokoju, zamieniły porozumiewawcze znaki głowami. 
Mój Boże! gdyby tak Coupeau się odwrócił, gdyby tak zobaczył tamtego... Co by to było za 
wcieranie! Co za mordobicie! Wreszcie dopięły tego, że blacharz zaczął się dopytywać:
— Czemuż wy tak tam się przyglądacie? Pochyliwszy się w przód, spojrzał i poznał Lantiera.
— Jak Bóg na niebie! Tego to już za wiele — wykrztusił. — Ach! ten plugawy ryj, ach! to 
drańskie nasienie... Nie, tego już za wiele, to musi się już raz skończyć...
Kiedy się dźwignął z krzesła, bełkotliwie wyrzucając z ust jakieś zapamiętałe groźby, 
Gerwazyna zaczęła po cichu błagać:
— Słuchaj, ja cię błagam... Odłóż ten nóż... I siedź spokojnie tam, gdzie siedziałeś, nie ściągaj 
wszystkim na kark nieszczęścia.
Wirginia musiała wydrzeć mu nóż, który porwał ze stołu. Ale nie była w stanie dokażać tego, 
żeby nie wydostał się na ulicę i nie podszedł do Lantiera. Całe towarzystwo obezwładnione 
było rosnącym wzruszeniem; nikt nic nie widział, wszyscy coraz rzewniej płakali, a pani 
Lerat śpiewała z przejmującą siłą wyrazu:
W sierotce zgasła już nadzieja:
W krąg wicher huczy, szumi knieja...
Nikt nie utuli jej tu w łzach!
Ostatnie wiersze zabrzmiały jak żałosne pojęki wichury. Pani Putois, która trzymała kieliszek 
przy ustach, tak się roztkliwiła, że wylała wino na obrus. Tymczasem Gerwazyna trwała niby 
słup lodu, zaciskając pięścią usta, żeby nie krzyczeć, przymykając trwożnie powieki, jak 
gdyby lada chwila miała zobaczyć, że tam, po przeciwnej stronie ulicy, jeden z mężczyzn 
pada oto zabity na kamienie chodnika. Wirginia i pani Boche śledziły również przebieg całej 
sceny z jak najgłębszym zaciekawieniem. Coupeau, znalazłszy się nagle na świeżym 
powietrzu, o mało nie przysiadł w rynsztoku, gdy chciał rzucić się na Lantiera. Ten ostatni, z 
rękami w kieszeniach, odsunął się po prostu. Obaj mężczyźni zaczęli obrzucać się nawzajem 
wyzwiskami; zwłaszcza Coupeau ubierał tamtego drugiego aż miło, wymyślając mu od 
parszywych wieprzów i obiecując, że bebechy mu powypruwa. Niósł się od nich zajadły 
jazgot głosów, wzrok podchwytywał ich gesty pełne takiej wściekłości, jak gdyby chcieli w 
bezładnej szamotaninie powyrywać sobie wzajem ręce. Gerwazyna chwiała się na nogach i 
mrużyła oczy, bo to wszystko trwało już za długo, i wciąż sobie wyobrażała, że za chwilę 
poodgryzają sobie nosy — tak z bliska zwarli się z sobą twarz w twarz. Potem, gdy już 
wrzaski na ulicy ucichły, rozwarła oczy i ogłupiała z wrażenia, widząc, że obaj mężczyźni 
rozmawiają sobie najspokojniej w świecie.
Głos pani Lerat wzniósł się w górę i gdy rozpoczynała ostatnią strofkę, brzmiał tak rzewnie 
jak ptasie kwilenie:
Rankiem ktoś znalazł ją wśród boru 
I na pół martwą wziął pod dach...
— Ale też niektóre kobiety są podłe! — powiedziała pani Lorilleux wśród okrzyków 
powszechnego uznania.
Gerwazyna wymieniła z panią Boche i Wirginią porozumiewawcze spojrzenie. Więc 
wszystko jakoś dochodzi do ładu? Coupeau i Lantier stali w dalszym ciągu na brzegu 
chodnika rozmawiając. Wciąż jeszcze obrzucali się nawzajem obelgami, ale już po 
przyjacielsku. Wymyślali sobie od „przeklętych bydlaków" tonem, przez który przezierała 
odrobina czułości. W końcu, ponieważ na nich patizono, poczęli zwolna przechadzać się 
ramię w ramię wzdłuż murów kamienic, zawracając co dziesięć kroków.:
Wywiązała się między nimi jakaś bardzo ożywiona rozmowa. Naraz Coupeau, jak się 
zdawało, na nowo się rozgniewał, podczas gdy tamten drugi czegoś odmawiał, długo kazał się 
o coś prosić. Wreszcie blacharz, lekko popchnąwszy Lantiera, zmusił go do przejścia na 
drugą stronę ulicy, zmierzając wraz z nim do sklepiku.
— Mówię panu, że to tak ze szczerego serca! — wołał. — Napije się pan kieliszek wina... 
Ludzie są ludźmi, no nie? Na to zostali stworzeni, żeby jakoś się wzajemnie rozumieć...
Pani Lerat kończyła ostatni refren. Damy powtarzały za nią zgodnym chórem, zwijając 
chusteczki:
Sierocie ojcem jest sam dobry Bóg.
Zasypano powinszowaniami śpiewaczkę, która siadła udając, że jest doszczętnie wyczerpana. 
Poprosiła, by dano jej czegoś się napić, ponieważ w tę odśpiewaną dopiero co piosenkę 
wkłada zbyt wiele uczucia i dlatego zawsze się boi, żeby nie nadwerężyć sobie jakiego nerwu. 
Tymczasem wszyscy biesiadnicy wlepili oczy w Lantiera: siedział sobie spokojnie obok 
Coupeau i zajadał sabaudzki tort, maczając swój kawałek — już ostatni, jaki z całego tortu 
pozostał — w kieliszku z winem. Poza Wirginią i panią Boche nikt z obecnych go nie znał. 
Małżonkom Lorilleux osoba jego w lot zapachniała jakąś grubszą intrygą, ale nie umieli się w 
niej rozeznać, więc. siedzieli naburmuszeni.
Goujet, który zauważył, że Gerwazyna jest bardzo wzruszona, spoglądał na nowoprzybyłego 
ko-sym okiem. Ponieważ zaległa kłopotliwa cisza, Coupeau rzekł po prostu:
— To jeden z przyjaciół.
I zwracając się do żony zawołał:
— No, ruszże się przecież!... Może jest jeszcze trochę gorącej kawy.
Gerwazyna wpatrywała się to w jednego, to w drugiego ulegle i z osłupieniem. Z początku, 
gdy mąż wepchnął jej dawniejszego kochanka za próg sklepiku, zacisnęła dłonie na skroniach 
tym samym odruchowym gestem, co w czasie wielkiej burzy przy każdym uderzeniu gromu. 
Nie wydawało się jej to w ogóle możliwe; wnet zawalą się ściany i przygniotą ich tutaj 
wszystkich. Potem widząc, że obaj mężczyźni siedli i że nawet muślinowe firanki nie drgnęły, 
w jednej chwili uznała to wszystko za rzecz naturalną. Gęś trochę jej zaszkodziła; stanowczo 
najadła się tej gęsi za wiele i dlatego teraz każda myśl przychodzi jej z trudem. 
Obezwładniało ją błogie, lenistwo, całym brzemieniem ciała przykuwało do brzegu stołu; i 
jednego tylko pragnęła, żeby ją zostawiono w spokoju. Mój ty Boże! i po cóż dręczyć się tak 
po próżnicy, skoro inni wcale się nie dręczą i wszelkie najzawilsze sprawy układają się jakoś 
samorzutnie, ku powszechnemu zadowoleniu. Podniosła się z krzesła, żeby pójść sprawdzić, 
czy nie zostało jeszcze trochę kawy
W pokoju za sklepem dzieciaki spały. Przy jedzeniu deseru ten zezawiec Augustynka 
terroryzowała je przez cały czas, podkradając im poziomki i strasząc ohydnymi groźbami. 
Teraz z twarzą zbielałą siedziała skulona na małym stołeczku, wijąc się z bólu i nie mogąc 
słowa wykrztusić. Grubasek Paulinka drzemała skłoniwszy głowę na ramię Stefanka, a on 
sam także zasnął, oparty o krawędź stołu. Nana siedziała na dywaniku przed łóżkiem, tuż przy 
Wiktorze, którego tuliła do siebie obejmując go za szyję, i rozespana, z zamkniętymi oczyma 
powtarzała głosem słabym i monotonnym:
— Och! mamusiu, boli... och! mamusiu, boli...
— Olaboga! — wymamrotała Augustynka, której głowa opadała to na jedno, to na drugie 
ramię. — Oni się popili; wyśpiewywali tu sobie całkiem jak dorośli.
Na widok Stefanka Gerwazyna znów uczuła, jakby jej kto cios zadał w serce. Miała wrażenie, 
że się udusi, gdy pomyślała, że ojciec tego urwisa był oto w tamtym pokoju, tuż obok, że jadł 
spokojnie ciasto i nie okazał najmniejszej chęci uściskania malca. Gotowa już była zbudzić 
Stefanka i zanieść go do sklepu. Ale po chwili — po raz wtóry — doszła do przekonania, że 
sprawy ułożyły się jak najlepiej i że nie wypada mącić nastroju imieninowej kolacji 
dobiegającej już końca. Wróciła do stołu z imbrykiern, nalała w szklankę kawy i podała ją 
Lantierowi, który zresztą, jak się zdawało, wcale na gospodynię nie zwracał uwagi.
— No, teraz kolej na mnie — wybełkotał ciastowatym głosem Coupeau. — Zostawiliście 
mnie państwo na deser, co?... Dobra jest! Zaraz państwu zaśpiewam Co za świntuch brzdąc!
— Tak, tak, Co za świntuch brzdąc! — poczęli wołać zgromadzeni przy stole.
Wybuchł znowu harmider, na Lantiera nikt już nie zważał. Damy przygotowywały kieliszki i 
noże, bo miały zamiar wtórować przy refrenie. Wszyscy już z góry się śmieli spoglądają na 
blacharza, który z łotrowską minką próbował się jakoś utwierdzić na odmawiających mu 
posłuszeństwa nogach. Przybrał chrypiący głos starej baby.
Rano mdło mi, aż się kulą;
Wstaję jak ten jeż.
„Przynieś — mówię — tak z ćwiartulę!
Coś na ząbek — też".
Poszedł. Wraca (czas był wielki).
„Jak to — pytam klnąc: — 
Wywietrzało pół butelki?..." 
Co za świńtuch brzdąc!
I tu panie, brzdąkając nożami o kieliszki, podjęły chórem wśród żywiołowych wybuchów 
śmiechu:
Co za świntuch brzdąc! 
Co za świńtuch brzdąc!
Teraz to już cała, dosłownie, ulica Goutte-d'Or przyłączyła się do chóru. Cała dzielnica 
śpiewała „Co za świńtuch brzdąc!" Mały zegarmistrz z przeciwka, chłopcy od kupca 
korzennego, właścicielka flaczarni, owocarka; wszyscy umieli tę piosenkę na pamięć i parli 
do refrenu, kuksańcami podbechtując się nawzajem do śmiechu. W końcu naprawdę cała 
ulica była pijana; już sam zapach jadła i trunków, buchający z mieszkania państwa Coupeau, 
sprawiał, że ludzie zaczęli chodzić po ulicy w zygzak. Trzeba stwierdzić, że tamci w sklepie 
zdążyli już pozalewać sobie pały niezgorzej. Coraz gęściej kurzyło się gościom z czubów — 
niby to pomalutku, powolutku — począwszy od pierwszego niewinnego łyczka czystego wina 
po zjedzeniu zupy. W tym momencie pijaństwo osiągnęło swój szczyt: wszystkim brzuchy 
pękały od nadmiaru jadła, wszyscy ryczeli wniebogłosy pośród rudych tumanów mgły, która 
prószyła wokół obu kopcących lamp. Głosy tej rozpasanej zabawy przygłuszał łoskot 
ostatnich pojazdów.. Nadbiegli dwaj policjanci przypuszczając, że wybuchły jakieś 
zamieszki, ale ujrzawszy pana Poisson, z porozumiewawczym uśmieszkiem na twarzach 
zasalutowali mu, niedbale przykładając palce do czapek, i powoli odeszli, przesuwając się 
ramię w ramię wzdłuż ścian domów o wygasłych oknach.
A Coupeau śpiewał właśnie tę oto strofkę:
W święto, gdy już skwar nie grozi,
My z nim na wieś hop! 
Toś, mój wuj, tam złoto wozi
Z kloak — złoty chłop!
O pestkowce oczy marzą;
Wtem on, wiśnie rwąc,
Buch! — i chlupnął w towar twarzą...
Co za świńtuch brzdąc!
Co za świńtuch brzdąc!
I w nacichłe, ciepłe powietrze nocy wzbił się ryk tak potworny, że aż ściany poczęły 
trzeszczeć; nawet sami krzykacze musieli być z siebie radzi, bo trudno by było wrzeszczeć 
jeszcze donośniej.
Nikt spośród gości nie zdołał sobie nigdy przypomnieć dokładnie, jak się hulanka skończyła. 
Pamiętali tylko, że musiało być bardzo późno, bo na ulicy anibyś nawet gdzie kota 
uświadczył, i to wszystko. Jednakże może też i tańczyli dookoła stołu, trzymając się za ręce. 
Wszystko tonęło w jakiejś żółtawej mgle, w której roiło się od czerwonych, podrygujących 
twarzy, roześmianych od ucha do ucha. Jedno było pewne: że pod koniec fundnęli sobie wina 
iście po francusku, tylko że nie bardzo wiadomo, czy przypadkiem ktoś dla kawału nie 
ponasypywał soli do kieliszków. Dzieciaki chyba same się porozbierały i pokładły do łóżek. 
Następnego dnia pani Boche chełpiła się, że dała mężowi dwa razy po łbie w jakimś kącie, 
gdzie rozmawiał z węglarką i za blisko się do niej przysunął; ale Boche, który nic a nic nie 
pamiętał, uznał to za czcze przechwałki. Wszyscy jednak zgodnie orzekli, że zachowanie się 
Klementyny było grubą nieprzyzwoitością i że takiej stanowczo nie należy nigdzie zapraszać; 
skończyło się bowiem na tym, że wystawiła na pokaz wszystko, co tylko miała, a przy tym 
tak gwałtownie chwyciły ją mdłości, że zaczęła wymiotować na muślinowe firanki, z których 
jedną doszczętnie zniszczyła. Mężczyźni w podobnych wypadkach wychodzili przynajmniej 
na ulicę. Lorilleux i Poisson, skoro tylko zrobiło się im niedobrze, szurnęli prosto aż za budkę 
wędliniarza. Od razu poznać, kto jest człowiekiem dobrze wychowanym. I tak na przykład 
pani Putois, pani Lerat i Wirginia, jak zemdliło je od zaduchu, udały się po prostu do pokoju 
za sklepem i tam pozdejmowały z siebie gorsety; Wirginię naszła nawet chętka, żeby 
rozciągnąć się na łóżku, tak tylko, na momencik, i zapobiec w ten sposób przykrym 
następstwom mdłości. Później towarzystwo zaczęło jak gdyby topnieć w oczach: jedni 
ulatniali się za drugimi i nawzajem się odprowadzając znikali w mrocznych czeluściach ulic, 
skąd niosły się jeszcze ostatnie pogłosy zażartej kłótni między małżonkami Lorilleux oraz 
uporczywe i ponure podśpiewywania ojca Bru: ,,Tru--la-la, tru-la-la". Gerwazynie wydawało 
się, że Goujet rozszlochał się przed samym odejściem, a Coupeau wciąż śpiewał i śpiewał; co 
do Lantiera, to chyba dotrwał na miejscu do końca zabawy, nawet czuła jeszcze we włosach 
przelotne tchnienie jego ust, nie była jednak pewna, czy był to oddech Lantiera czy też 
muśnięcie upalnej nocy.
Ponieważ pani Lerat ani myślała wracać do Batignolles o tak spóźnionej porze, wyjęto z łóżka 
materac i rozścielono go dla niej w kącie sklepiku, odsunąwszy na bok stół. Położyła się tam 
na podłodze, wśród resztek jedzenia. Przez całą noc, kiedy Coupeau spali kamiennym snem, 
odsypiając przebalowane godziny, kot jednej z sąsiadek korzystał z tego, że okno zostawiono 
otwarte, i do-
konując nad szczątkami gęsi ostatniego aktu pogrzebu, chrupał kosteczki, a jego ostre ząbki z 
lekka przy tym zgrzytały.
VIII
Następnej soboty Coupeau, który nie wrócił do domu na kolację, zjawił się dopiero około 
dziesiątej, przyprowadzając ze sobą Lantiera. Byli razem w knajpie na Montmartre, u 
Tomasza, gdzie zjedli po porcji baranich nóżek.
— Nie trza sierdzić się, gospodyni — powiedział blacharz. — Wódki nawet nie 
powąchaliśmy, sama widzisz... O! z nim nie ma niebezpieczeństwa; on cię z miejsca wywodzi 
na drogę cnoty.
I opowiedział, jak to spotkali się z Lantierem na ulicy Rochechouart. Po kolacji Lantier ani 
rusz nie chciał wstąpić na jednego do kawiarni „Pod Murzyńskim Łbem", twierdząc, że kto 
ma za żonę kobietę miłą i uczciwą, ten nie powinien włóczyć się po knajpach. Gerwazyna 
słuchała z nikłym uśmiechem na twarzy. Co to, to nie — na pewno ani jej na myśl nie 
przyszło, żeby się sierdzić; czuła się zanadto zmieszana. Od imienin wciąż się z tym liczyła, 
że zetknie się ze swoim dawniejszym kochankiem prędzej czy później; ale to, że mężczyźni 
przyszli niespodzianie obaj — o tej późnej godzinie, kiedy miała już kłaść się do łóżka — 
bardzo ją zaskoczyło; toteż drżącymi rękami doprowadzała do porządku kok, który rozplótł 
się jej i osunął na plecy.
— Jakaś ty ciężko kapująca! — podjął Coupeau. — Skoro on przez delikatność nie chciał 
wstąpić nigdzie na wódkę, postawże nam ty po kieliszku... Ach! to po prostu twój święty 
obowiązek!
Prasowaczki już dawno poszły do domów. Mama Coupeau i Nana tylko co. położyły się spać. 
W tym stanie rzeczy Gerwazyna — która zamykała już okiennice, kiedy obaj mężczyźni się 
pojawili — zostawiła drzwi do sklepu otwarte, przyniosła z kuchni butelkę z resztką koniaku 
oraz kieliszki i postawiła to wszystko na brzegu stojaka. Lantier stał w dalszym ciągu i 
mówiąc starał się nie zwracać bezpośrednio do niej. Niemniej kiedy mu nalewała koniaku, 
zawołał:
— Tylko kropelkę, proszę pani, ja bardzo o to proszę.
Coupeau spojrzał na nich i bez ogródek wypalił, co o obojgu myśli. Chyba nie mają zamiaru 
robić z siebie pary głupich dudków! Co było, a nie jest, nie pisze się w rejestr: prawda? Jakby 
człowiek chował w zanadrzu urazę jeszcze i po dziewięciu czy dziesięciu latach, to by w 
końcu musiał przestać się z kimkolwiek widywać. Co to, to nie! U niego serce jak na dłoni! 
Więc przede wszystkim on wie, z kim ma do czynienia: z zacną kobietą i zacnym mężczyzną 
— z dwojgiem przyjaciół, ot co! Jest spokojny, zna ich uczciwość.
— O! no pewnie... pewnie... — jąkała się Gerwazyna; powieki miała spuszczone i sama nie 
rozumiała, co mówi.
— Teraz to dla mnie siostra, tylko siostra! — mruknął z kolei Lantier.
— Do pioruna! podajcie sobie ręce — zawołał Coupeau — i gwiżdżmy sobie na 
mieszczuchów! Jak człowiek ma troszeczkę w czubku, to — widzicie — staje się milejszy, 
niż gdyby był milionerem. Ja to przyjaźń cenię nade wszystko, bo co przyjaźń, to przyjaźń i 
nic już nie ma ponad nią.
Mocno walił się kułakiem w pierś i minę miał tak wzruszoną, że musieli go uspokajać. 
Wszyscy troje w milczeniu trącili się kieliszkami i wychylili je duszkiem. Dopiero teraz 
Gerwazyna mogła swobodnie przyjrzeć się Lantierowi, bo w wieczór imieninowy widziała go 
jakby przez mgłę. Przytył obecnie, spulchniał i wyokrąglał; jego ramiona i nogi — przez to, 
że był niskiego wzrostu — wydawały się przyciężkie. Lecz rysy nadal miał ładne, chociaż 
wskutek próżniaczego życia twarz obrosła mu tłuszczem; a ponieważ bardzo dbał zawsze o 
swoje wątłe wąsiki, można by mu na oko dać lat ściśle tyle, ile miał ich istotnie, to znaczy: 
trzydzieści pięć. Tego dnia był w szarych spodniach i jaskrawo niebieskim palcie — jak jakiś 
wykwintny pan - oraz w meloniku na głowie; miał nawet zegarek, który nosił na srebrnej 
dewizce, a u tej dewizki wisiał jakiś pamiątkowy pierścionek.
— Muszę już uciekać — powiedział. — Mieszkam aż na samym końcu świata.
Znajdował się już za progiem, gdy blacharz przywołał go z powrotem, by wymusić na nim 
obietnicę, że o ile będzie kiedykolwiek przechodził koło sklepu, zawsze wpadnie się z nimi 
przywitać. Tymczasem Gerwazyna, która przed chwilą niepostrzeżenie gdzieś znikła, wróciła 
popychając przed sobą Stefanka. Chłopiec był w samej koszuli i twarz miał już rozespaną; ale 
uśmiechał się przecierając oczy. Gdy zauważył Lantiera, zatrzymał się zmieszany i drżący, 
spoglądając z niepokojem w stronę matki i ojczyma.
— Nie poznajesz, kto to jest ten pan? — zapytał Coupeau.
Dzieciak spuścił w odpowiedzi głowę, po czym kiwnął nią lekko —na dowód, że poznaje, 
kim ów pan jest.
— No, to nie rób z siebie półgłówka, tylko chodź go pocałuj!
Lantier, poważny i spokojny, trwał w postawie wyczekującej. Kiedy wreszcie Stefanek po 
dłuższej chwili wahania podszedł do niego, ojciec pochylił się i nadstawił mu najpierw jeden, 
potem drugi policzek do ucałowania, następnie sam wycisnął na czole chłopaka mocnego 
całusa. Dopiero teraz Stefanek ośmielił się na ojca spojrzeć. Naraz jednak wybuchnął 
gwałtownym płaczem i jak wariat czmychnął z pokoju w tej swojej porozpinanej koszulinie, 
ścigany połajankami ojczyma, który wymyślał mu od dzikusów.
— To ze zbytniego wzruszenia —. powiedziała Gerwazyna, sama także blada i wstrząśnięta.
— O, zwykle bywa bardzo, miły, bardzo posłuszny — wyjaśniał Coupeau. — Już ja mu 
dałem niezgorszą szkołę, sam. pan zobaczy... Przyzwyczai się do pana. Trzeba, żeby nauczył 
się obcować z ludźmi... W końcu, gdyby nawet nie było żadnych innych powodów po temu, 
to już choćby przez wzgląd na tego małego nie można wiecznie żyć tak w niezgodzie; 
prawda? Powinniśmy to byli zrobić dla niego już dawno, bo ja prędzej dałbym łeb sobie 
uciąć, niżbym miał odmówić ojcu prawa widywania się z rodzonym dzieckiem.
To powiedziawszy nadmienił, że warto by raz wreszcie wykończyć tę butelczynę koniaku. 
Wszyscy troje znów trącili się kieliszkami. Lantier, bardzo spokojny, nie okazał zdziwienia. 
Przed odejściem — chcąc odwzajemnić się blacharzowi za wszystkie drobne uprzejmości — 
uparł się, że pomoże mu zamknąć okiennice. Potem otrzepał sobie z kurzu ręce i pożegnał się 
z gospodarzami, życząc im dobrej nocy.
— Śpijcie, państwo, dobrze. Ja postaram się złapać omnibus... Obiecuję, że niebawem znów 
państwa odwiedzę.
Począwszy od tego wieczora Lantier był częstym gościem na ulicy Goutte-d 'Or. Zjawiał się 
zawsze w takich porach, kiedy mógł zastać blacharza w domu, i już w progu pytał, co u niego 
słychać, jak gdyby wpadał do sklepu wyłącznie dla niego. Potem siadał pod oknem 
wystawowym, gładko wygolony i uczesany, i nie zdejmując palta wdawał się w grzeczną 
rozmowę, zachowując maniery człowieka dobrze wychowanego. Małżonkowie Coupeau 
dowiadywali się coraz więcej szczegółów o jego życiu. W ciągu ośmiu ostatnich lat prowadził 
przez pewien czas fabrykę kapeluszy, a gdy zadano mu pytanie, dlaczego się stamtąd 
wycofał, poprzestał na tym, że napomknął coś o łajdactwach jednego ze wspólników 
pochodzącego tak jak i on z Południa — który przehulał z kobietami całe przedsiębiorstwo. 
Ale tytuł byłego dyrektora fabryki promieniał nadal z całej jego osoby — niby znamię 
szlacheckiej godności, której nie był w stanie sprzeniewierzyć. Twierdził stale, że kroi mu się 
w tych dniach wspaniały interes —że obejmuje kierownicze stanowisko w jakiejś firmie 
kapeluszniczej, gdzie mają mu powierzyć funkcje nader rozległe. W oczekiwaniu na to nic 
zupełnie nie robił, tylko z rękami w kieszeniach spacerował sobie po słoneczku — jak 
urodzony burżuj. Gdy czasami zaczynał narzekać na biedę i gdy kto]ś mu na to nadmieniał, że 
ten a ten zakład rękodzielniczy poszukuje właśnie pracowników — przyjmował to z czymś w 
rodzaju uśmiechu politowania: on nie ma zgoła ochoty przymierać głodem zaharowując się 
dla innych. Jednakże ten chwat — jak mawiał Coupeau — nie żył bynajmniej samym 
powietrzem. O! z niego to jest spryciarz, co świetnie umie się urządzać; robi, widać, 
kokosowe interesy na jakimś handlu, bo — ostatecznie — sam jego wygląd świadczy, że mu 
na niczym nie zbywa; takiemu, co to chodzi stale w białych koszulach i w krawacie, jak jaki 
paniczyk, potrzeba bądź co bądź pieniędzy. Rankiem któregoś dnia blacharz widział go na 
własne oczy, jak kazał czyścibutowi na bulwarze Montmartre pucować sobie obuwie. Prawdę 
mówiąc a nie łżąc, było tak, że Lantier — bardzo wielomówny, kiedy chodziło o innych — 
nabierał wody w usta albo wręcz kłamał, kiedy chodziło o niego samego. Nie chciał nawet 
powiedzieć, gdzie mieszka. Po co to komu? Mieszka u przyjaciela, daleko, na drugim końcu 
świata — póki mu się nie nastręczy jakieś godne jego stanowisko. I nie pozwalał się 
odwiedzać nikomu ze znajomych pozorując to tym, że w dzień nigdy nie bywa w domu.
— Posad mieć mógłbym do diabła i trochę — wyjaśniał często. — Ale nie ma sensu zaczynać 
pracy w jakiejś budzie, gdzie człowiek potem nie wytrzyma przez dwadzieścia cztery 
godziny... Tak na przykład w któryś poniedziałek staję do roboty u Championa, w Montrouge. 
Wieczorem Champion zaczyna naprzykrzać mi się z polityką; jego przekonania polityczne 
różnią się od moich. No i co: we wtorek rano co duchu stamtąd czmychnąłem — biorąc pod 
uwagę, że nie żyjemy już obecnie w czasach niewolnictwa i że nie mam zamiaru sprzedawać 
się za siedem franków dziennie.
Nadeszły pierwsze dni listopada. Lantier, jako człowiek wytworny, nigdy nie zjawiał się w 
sklepie bez bukietu fiołków, którymi obdarowywał Gerwazynę i jej dwie pomocnice. Zwolna 
wizyty jego stawały się coraz częstsze; w końcu począł przychodzić prawie co dzień. 
Odnosiło się wrażenie, że chce sobie zjednać wszystkich mieszkańców kamienicy, ba! całą 
dzielnicę; zaczął od tego, że oczarował Klementynę i panią Putois, którym — nie zwa-
żając na to, że jedna była młoda, a druga stara — okazywał na równi jak najczulsze względy. 
Nim zdążył upłynąć miesiąc, obie prasowaczki już go wprost ubóstwiały. Państwo Boche, 
którym bardzo to pochlebiało, że zachodził umyślnie do stróżówki, żeby złożyć im wyrazy 
uszanowania, rozpływali się w pochwałach nad jego grzecznością. Co zaś do państwa 
Lorilleux, to kiedy się dowiedzieli, kim jest ów jegomość, co to zjawił się podczas 
imieninowego deseru — obrzucili zrazu Gerwazynę stekiem najokropniejszych wymysłów, 
że śmiała w ten sposób wprowadzić do domu męża swego dawnego amanta spod ciemnej 
gwiazdy. Ale pewnego dnia Lantier wstąpił do nich na górę i zamawiając łańcuszek dla 
znajomej damy przedstawił się w tak dobrym świetle, że poprosili, by na chwilę usiadł, i 
trzymali go u siebie godzinę, oczarowani jego towarzyską ogładą; zapytywali się nawet w 
duchu, jak mężczyzna równie wykwintny mógł żyć z tą Kuśtyk-tyk. W końcu wizyty 
kapelusznika u państwa Coupeau — jako coś zupełnie naturalnego — przestały kogokolwiek 
oburzać: do tego aż stopnia udało się Lantierowi wkraść w łaski całej ulicy Goutte-d'Or! 
Jeden tylko Goujet chodził w dalszym ciągu ponury jak noc. Jeśli przypadkiem tak się 
złożyło, że znajdował się w sklepiku w chwili, gdy wchodził tamten — wynosił się czym 
prędzej za drzwi, żeby nie czuć się zobowiązanym do zawarcia bliższej znajomości z tym 
niemiłym typkiem.
Jednakże wśród tych szerzących się jak epidemia objawów czułości dla Lantiera Gerwazyna 
— przez pierwsze tygodnie — żyła w wielkim ucisku ducha. Stale jeszcze doświadczała 
owego pieczenia w dołku, które po raz pierwszy poczuła w dzień pamiętnych zwierzeń 
Wirginii. Największą trwogą napawało ją to, że mogła okazać się bezsilna, gdyby tak którego 
wieczora przyłapał ją w domu zupełnie samą i ośmielił się spróbować ją pocałować Za wiele 
o nim myślała, za bardzo wypełniał ją ciągle sobą. Ale stopniowo zaczynała się uspokajać 
widząc, że Lantier zachowuje się bez zarzutu, że nie zagląda jej w oczy i nie tyka choćby 
końcem palca nawet wtedy, kiedy inni na nich nie patrzą. Poza tym Wirginia, która jakby 
czytała Gerwazynie w myślach, robiła jej wyrzuty, że może posądzać Lantiera o tak 
szkaradne zamiary. Czegóż ona się boi? Rzadko spotyka się mężczyzn równie sympatycznych 
jak on, może być zupełnie spokojna, to pewne. I oto pewnego dnia długonoga brunetka 
urządziła wszystko tak przemyślnie, że wepchnęła ich oboje w jakiś ciasny kąt i sprowadziła 
rozmowę na temat spraw sercowych. Lantier poważnym głosem oświadczył, dobierając 
starannie wyrazów, że serce jego od dawna jest martwe i że teraz chce poświęcić całe życie 
jedynie szczęściu swego syna. Nie wspominał nigdy o Klaudiuszu, który w dalszym ciągu 
przebywał na Południu. Co wieczór składał na czole Stefanka rodzicielski pocałunek, a jeśli 
dziecko zaraz nie odchodziło, nie wiedział, o czym z nim rozmawiać; wnet w ogóle 
zapominał
o jego obecności i zaczynał prawić słodkie słówka Klementynie. Gerwazyna uspokoiła się 
ostatecznie, czując, że przeszłość w niej umiera. Obecność Lantiera zacierała w niej 
wspomnienia z czasów Plassans i pobytu w hotelu Boncoeur. Widując go tak dzień po dniu, 
przestawała o nim marzyć. Chwilami ogarniała ją nawet odraza na myśl o stosunkach, jakie 
łączyły ich dawniej. Och! wzięła już z tym wszystkim rozbrat, wzięła już rozbrat na zawsze. 
Gdyby ośmielił się ją kiedyś o to prosić, wymierzyłaby mu w odpowiedzi parę tęgich 
policzków i doniosłaby chyba o wszystkim mężowi. I na nowo — już bez wyrzutów sumienia 
— pomyślała z niezwykłą tkliwością o szczerych, przyjacielskich uczuciach Goujeta.
Pewnego ranka Klementyna — ledwo przestąpiła próg pracowni — zaczęła opowiadać, jak to 
poprzedniego wieczora około jedenastej spotkała pana Lantiera idącego pod rękę z jakąś 
panią. Opowiadała o tym słowami umyślnie bardzo rubasznymi, przesyconymi skrytą 
złośliwością, żeby zobaczyć, jaką minę zrobi chlebodawczyni. Tak, pan Lantier drapał się 
właśnie pod górę ulicą Matki Boskiej Loretańskiej z jakąś blondyną — jedną z tych na pół już 
zdychających klemp bulwarowych, co to im goły tyłek prześwieca przez jedwabną kieckę. 
No, więc ona — tak dla kawału — poszła ich śladem. Ta stara klempa wstąpiła po drodze do 
wędliniarni, gdzie kupiła krewetek i szynki. Potem, gdy znaleźli się na ulicy La 
Rochefoucauld, pan Lantier został na chodniku przed domem, gdzie z zadartym do góry 
nosem wyczekiwał, aż ta jego mała — która weszła na piętro sama — dała mu znak przez 
okno, że może tam do niej przyjść. Ale na próżno Klementyna wysilała się wtrącając plugawe 
uwagi: Gerwazyna najspokojniej w świecie prasowała dalej jakąś białą suknię. Cała ta historia 
zwabiała jej chwilami na wargi nieznaczny uśmieszek. „Ci Prowansalczycy — mówiła sobie 
— jeden w drugiego uganiają się za kobietami; nie potrafi toto żyć bez kobiet; gotowe toto 
utknąć bodajby nosem w kupie śmieci, gdyby stamtąd zaśmierdziało babą". Wieczorem zaś, 
kiedy zjawił się kapelusznik, ubawiła się przekornymi żarcikami Klementyny, która nie 
dawała mu spokoju z tą jego blondynką. Wydawało się zresztą, że mu to pochlebia, iż go 
zauważono. Mój Boże!
jest to jego dawna przyjaciółka, z którą od czasu do czasu jeszcze się widuje, o ile przez to nie 
wchodzi komu w drogę; dziewczyna bardzo szykowna, ma mieszkanie z palisandrowymi 
meblami. I począł wyliczać, jakich to ona nie miała kochanków: wicehrabiego, właściciela 
wielkiego składu z wyrobami fajansowymi, syna rejenta. On, Lantier, lubi kobiety, od których 
ładnie pachnie. I właśnie podtykał pod nos Klementynie wyjętą z kieszeni chusteczkę, którą 
mu ta jego mała uperfumowała, kiedy wszedł Stefanek. Wobec tego Lantier przybrał minę 
pełną ojcowskiej powagi i ucałował dzieciaka dodając, że cała ta zabawna znajomość nie ma 
żadnego znaczenia i że serce jego jest już martwe. Gerwazyna, schylona nad robotą, 
potrząsnęła głową z uznaniem. Złośliwość Klementyny po raz nie wiadomo który zemściła się 
na niej samej, bo parę już razy poczuła, jak Lantier z miną niewiniątka szczypnął ją, i teraz 
pękała z zazdrości, że nie zalatuje od niej piżmem — tak jak od tamtej bulwarowej klempy.
Gdy znów nadeszła wiosna, Lantier, który czuł się już w sklepie jak u siebie w domu, zaczął 
coś przebąkiwać o tym, że warto by zamieszkać gdzieś w okolicy, żeby być bliżej przyjaciół. 
Rozglądał się za umeblowanym pokojem w jakiejś czystej kamieniczce. Pani Boche i nawet 
sama Gerwazyna stawały po prostu na głowie, żeby mu skądś takie małe mieszkanko 
wytrzasnąć. Obiegły wszystkie domy na sąsiednich ulicach. Lecz Lantier stawiał zbyt 
wygórowane wymagania; pragnął, żeby dom, w którym by mieszkał, miał przestronne 
podwórze; żądał, żeby mieszkanie koniecznie mieściło się na parterze; wreszcie — żeby 
posiadało wszelkie wygody, jakie tylko można sobie wyobrazić. I od tej pory co wieczór, 
będąc u państwa Coupeau, oczami mierzył jak gdyby wysokość ścian, badał rozkład pokojów, 
wzdychał za jakimś mieszkaniem do tego właśnie podobnym. Och! niczego by już sobie 
więcej nie życzył, chętnie by się zagnieździł w byle mysiej dziurce w tym cichym i ciepłym 
kącie. Potem za każdym razem oględziny swoje kończył okrzykiem:
— Do kroćset! wam to się tutaj ślicznie mieszka! Pewnego wieczora, kiedy byłtam na kolacji
i kiedy przy deserze powtórzył ten zwykły swój okrzyk, Coupeau — który już dawno 
przeszedł z nim na „ty" — niespodzianie zawołał:
— No to zostań tu, stara fajtłapo, jeśli ci tak serce doradza... Jakoś tu się razem urządzimy...
I począł tłumaczyć, że pokój z brudną bielizną — po gruntownym sprzątnięciu — byłby po 
prostu jak salon. Stefanek sypiałby w sklepie, na materacu rozesłanym gdzieś na podłodze, i 
po krzyku.
— Nie, nie — powiedział Lantier —nie mogę sięna to zgodzić, to by zbytnio was krępowało. 
Wiem, że to ze szczerego serca, ale tak kupą jedno na drugim byłoby nam kapkę za gorąco... 
A poza tym, wiecie, każdy lubi czuć się swobodny na swoich śmieciach. Musiałbym 
przechodzić stale przez wasz pokój, a to nie zawsze byłoby zabawne.
— Ach! ty zwierzaku! — zawołał blacharz dławiąc się ze śmiechu i klepiąc dłonią w stół, 
żeby prędzej przeszło przez gardło to, co mu tam utkwiło. — On by wciąż tylko myślał o 
różnych głupstewkach!... Ale, do licha, trzeba iść po rozum do głowy, no nie? Otóż tamten 
pokój ma dwa okna; no, więc jedno z nich rozdłubie się aż do podłogi i będą z niego drzwi! 
Wtedy — rozumiesz — uzyskujesz wejście od podwórza, a drzwi, łączące nasz pokój z 
twoim, nawet się czymś zastawi, jak nam się spodoba. Cichcem, chyłkiem — i już ty jesteś u 
siebie, a my u siebie.
Zapadło chwilowe milczenie. Kapelusznik mruknął:
— No! jak. tak, to co innego... Ale i tak powiem jeszcze: nie! siedziałbym wam zanadto na 
karku.
Starał się nie patrzeć na Gerwazynę. Ale najwyraźniej czekał jakiegoś słówka z jej strony, 
żeby wyraziła swą zgodę. Gerwazyna była bardzo przeciwna projektowi męża — nie dlatego, 
żeby sama myśl o wprowadzeniu się Lantiera do nich na stałe raniła ją czy też nazbyt 
niepokoiła; po prostu zadawała sobie pytanie, gdzie będzie trzymać brudy klientów. 
Tymczasem blacharz wykazywał czarno na białym, jakie korzyści wypłynęłyby z takiego a 
nie innego załatwienia sprawy. Czynsz pięćset franków rocznie to było zawsze trochę drogo. 
No, więc kolega za pokój z całkowitym umeblowaniem płaciłby im, powiedzmy, dwadzieścia 
franków miesięcznie; nie stanowiłoby to wiele dla niego, a dla nich — jak przyjdzie płacić 
komorne — byłoby pomocą. Dodał, że podejmuje się sporządzić wielką skrzynię, która 
zmieściłaby się u nich pod łóżkiem i w której można by trzymać brudną bieliznę wszystkich 
mieszkańców dzielnicy. Natenczas Gerwazyna zawahała się, spojrzeniem jak gdyby prosząc
o radę mamę Coupeau, której serce podbił Lantier już przed wielu miesiącami, przynosząc jej 
stale gumowe pigułki na katar.
— Na pewno nam by pan swoją osobą nie przeszkadzał — odezwała się wreszcie —Jakośto 
wspólne życie dałoby się ułożyć..
— Nie, nie, dziękuję — powtórzył kapelusznik. — Jesteście państwo oboje bardzo uprzejmi, 
ale nie chcę nadużywać waszej gościnności.
Teraz Coupeau nie mógł się już pohamować
i wybuchnął. Czy ten safanduła Lantier długo je-
szcze ma się zamiar certolić? Skoro mu się mówi i powtarza, że to wszystko z najszczerszego 
serca! Oddałby im tylko przysługę, czy tego nie rozumie? Po czym głosem rozwścieczonym 
ryknął:
— Stefan! Stefan! 
Chłopak spał oparty o stół. Poderwał głowinę od
razu z miejsca.
— Słuchaj, powiedz mu, że ty tego chcesz... Tak, temu panu tutaj... Powiedz mu bardzo 
stanowczo: „Ja tak chcę!"
— Ja tak chcę! — wyjąkał Stefanek, z trudem powstrzymując się od ziewnięcia.
Wszyscy zaczęli się śmiać. Ale Lantier wnet przybrał z powrotem minę pełną powagi i 
przejęcia. Uścisnął blacharzowi rękę poprzez stół ze słowami:
— Zgadzam się... To ze szczerej przyjaźni i z jednej, i z drugiej strony, nieprawdaż? Tak, 
zgadzam się ze względu na dziecko.
Już następnego dnia, gdy właściciel domu, pan Marescot, przyszedł na godzinkę do stróżówki 
Boche'ów, Gerwazyna przedstawiła mu całą sprawę. Początkowo okazywał pewne 
zaniepokojenie, sprzeciwiał się, gniewał — jak gdyby zażądała od niego, żeby zburzył całe 
jedno skrzydło swojej kamienicy. Potem, po drobiazgowym zbadaniu wszystkiego na 
miejscu, spojrzawszy w górę ku strychom, żeby się przekonać, czy przypadkiem wyższe 
piętra się nie zachwieją — pozwolił wreszcie przerobić okno na drzwi, ale pod warunkiem, że 
żadnych kosztów ponosić nie będzie, przy czym małżonkowie Coupeau musieli mu złożyć 
oświadczenie na piśmie, że zobowiązują się po wygaśnięciu ich umowy najmu przywrócić 
lokal w całości do stanu pierwotnego. Jeszcze tego samego wieczora blacharz sprowadził 
paczkę swoich kolegów: mularza, cieślę i malarza pokojowego — kamratów nie od parady, 
którzy mieli z tą drobnostką uporać się w ciągu jednego popołudnia po godzinach pracy, po 
prostu żeby oddać mu przysługę. Niemniej na kupno materiałów i wstawienie drzwi oraz 
doprowadzenie pokoju do porządku trzeba było wybulić całą stówę, nie wliczając w to 
wydatków na parę butelczyn wina, którym robotę zakropiono. Blacharz zapowiedział 
kolegom, że poniesione przez nich koszty pokryje później, jak tylko otrzyma od swego 
lokatora komorne za pierwszy miesiąc. Następnie wypłynęła sprawa, jakby tu sobie poradzić 
z umeblowaniem wynajętego pokoju. Gerwazyna zostawiła w nim szafę mamy Coupeau, 
dodała stół i dwa krzesła zabrane z własnego pokoju; wypadło jej, koniec końców, kupić 
jeszcze nocną szafkę i łóżko wraz z całą pościelą, na co wydała ogółem sto trzydzieści 
franków, które miała spłacić ratami po dziesięć franków miesięcznie. O ile pieniądze, które 
miały wpłynąć od Lantiera w ciągu najbliższych dwunastu miesięcy, licząc po dwadzieścia 
franków na miesiąc, musiały już zawczasu zostać przeznaczone na pokrycie zaciągniętych 
długów — o tyle po roku zaczną się okazywać prawdziwym dobrodziejstwem.
Przenosiny kapelusznika na nowe mieszkanie nastąpiły w pierwszych dniach czerwca. W 
przeddzień przeprowadzki wieczorem Coupeau zaofiarował się po jechać po jego kuferek, 
żeby mu zaoszczędzić trzydziestu su na dorożkę. Ale Lantier, zakłopotany, odmówił przyjęcia 
tej propozycji pozorując to tym, że kuferek jest zbyt ciężki — jakby pragnął do samego 
ostatka zataić dotychczasowy swój adres. Przyjechał z rzeczami po południu, około godziny 
trzeciej. Blacharza nie było w domu, zaś Gerwazyna — która stała właśnie w drzwiach sklepu 
—śmiertelnie pobladła dostrzegłszy na ko-
źle dorożki dobrze sobie znany kuferek. Był to kuferek stanowiący ongi wspólną ich własność 
— ten sam kuferek, który przywiozła ze sobą z Plassans; dzisiaj, już poobdzierany, 
potrzaskany, po-
- wiązany sznurkami, wracał oto do niej, tak jak nieraz wyobrażała to sobie w marzeniach, i 
mogła pomyśleć, że ta sama dorożka, w której niegdyś ta łajdaczka-poliserka zakpiła sobie z 
niej okrutnie, teraz przywozi go jej z powrotem. Tymczasem Boche witał się z Lantierem 
ściskając mu prawicę. Praczka udała się za nimi w głąb mieszkania, milcząca i nieco 
oszołomiona. Gdy już złożyli dźwigane przez siebie brzemię pośrodku pokoju na podłodze, 
powiedziała, byle coś powiedzieć:
— No, to najcięższe mamy już poza sobą, co? Potem —przytomniejąc i widząc, że Lantier,
pochłonięty rozplątywaniem sznurków, wcale na niąnawet nie patrzy —dorzuciła:
— Panie Boche, proszą: wypije pan sobie jednego.
I poszła po butelkę i kieliszki. W tej właśnie chwili przechodził ulicą Poisson; był w 
mundurze. Kiwnęła na niego nieznacznie głową, uśmiechając się i mrugając okiem. Policjant 
w lot zrozumiał, o co jej chodzi. Kiedy jest na służbie, a ktoś mruga na niego okiem, to 
znaczy, że proponuje mu kieliszek wina. Nieraz nawet całymi godzinami przechadzał się 
umyślnie przed drzwiami sklepiku, czekając, żeby praczka mrugnęła na niego okiem. 
Wówczas wchodził od strony podwórza, żeby go nikt nie widział, i wychylał ukradkiem 
kieliszek do samego dna.
— Ach! ach! — wykrzyknął Lantier, kiedy ujrzał go wchodzącego. — To pan, Badingue!
Nazywał go dla żartu Badingue, żeby sobie podrwić z cesarza. Poisson przyjmował to z 
niewzruszonym wyrazem twarzy — tak że trudno było stwierdzić, czy w gruncie rzeczy 
niecierpliwi go to czy też nie. Zresztą obaj mężczyźni, jakkolwiek dzieliły ich przekonania 
polityczne, bardzo się ze sobą zaprzyjaźnili.
— Pan wie, że raz kiedyś w Londynie cesarz pełnił funkcję policjanta — powiedział z kolei 
Boche. — Tak! słowo daję: gonił po ulicach pijane kobiety.
Gerwazyna napełniła trzy kieliszki, które stały na stole. Sama pić nie chciała, bo czuła, że 
gwałtownie zbiera się jej na mdłości. Ale nie- ruszała się z miejsca, patrząc, jak Lantier 
kończył rozwiązywać sznury: chciała za wszelką cenę zobaczyć na własne oczy, co 
znajdowało się wewnątrz kufra. Przypomniała sobie, jak to kiedyś w rogu tego kufra leżały 
pozwijane w kłębek skarpetki, dwie brudne koszule, jakiś stary kapelusz. Czy te rzeczy wciąż 
jeszcze były tam wewnątrz? Czy odnajdzie w tym kufrze strzępy przeszłości? Lantier, zanim 
uchylił wieka, ujął w rękę kieliszek i trącił się nim z pozostałymi dwoma mężczyznami.
— Zdrowie panów.
— Zdrowie pana — odpowiedzieli Boche i Poisson.
Praczka ponownie napełniła kieliszki. Trzej mężczyźni otarli sobie usta. W końcu kapelusznik 
otworzył kufer. Wypchany był po sam wierzch gazetami, książkami, starymi ubraniami, 
bielizną powiązaną w paczki; wszystko to pomieszane było jak groch z kapustą. Lantier 
wydobywał z kufra po kolei: jakiś rondelek, jakąś parę buciorów, popiersie Ledru-Rollina z 
odtłuczonym nosem, jakąś wyszywaną koszulę, robocze spodnie. Gerwazyna, pochylona nad 
kufrem, czuła bijący z jego wnętrza zapach tytoniu, zapach nieodłącznie związany z 
niechlujnymi mężczyznami, którzy dbają tylko o pozory, o to, co stanowi sam ich wygląd 
zewnętrzny. Nie, starego kapelusza już w tym rogu na lewo nie było. Leżała tam teraz 
poduszeczka do igieł, której nie pamiętała z przeszłości — zapewne prezent od jakiejś 
kobiety. Na widok tej poduszeczki uspokoiła się i z uczuciem nieokreślonego smutku 
towarzyszyła nadal oczami każdemu wyjmowanemu z kufra przedmiotowi, pytając się w 
duchu, czy pochodzi z jej czasów czy też z czasów innych kobiet.
— Powiedz no pan, Badingue: zna pan to? — odezwał się w tej chwili Lantier. I podetknął 
tamtemu pod nos Miłostki Napoleona III, małą książeczkę drukowaną w Brukseli i ozdobioną 
sztychami. Wśród wielu innych anegdot broszurka zawierała historyjkę o tym, jak to cesarz 
uwiódł córkę pewnego kucharza, dziewczynkę trzynastoletnią; zamieszczona obok rycina 
przedstawiała Napoleona III w całej okazałości jego cesarskiej golizny — bo przepasanego 
jedynie wielką wstęgą legii honorowej — w momencie gdy ugania się właśnie za podlotkiem 
wymykającym się jego lubieżnym uściskom.
— Ach! to tak, to właśnie tak! —wykrzyknął Boche; obrazek ów mile podbechtał jego 
wrodzoną skłonność do skrytego lubowania się w rozkoszach zmysłów. — To bywa tak 
właśnie, jak tu wymalowane!
Poisson zupełnie zbaraniał ze zdumienia i przerażenia; nie znajdował ani słowa na obronę 
cesarza. To stało tu w książce, jak byk, nie mógł temu zaprzeczyć. Kiedy więc Lantier wciąż 
mu z szyderczą miną podtykał pod nos rysunek, przyparty do muru krzyknął rozkładając ręce:
— No i co z tego? Czyż to nie leży w ludzkiej naturze?
Ta odpowiedź od razu zaczopowała gębę Lantierowi. Począł układać książki i gazety w jednej 
z przegródek szafy; a ponieważ wydawał się srodze zmartwiony, że nie posiada choćby małej 
półeczki na książki, którą mógłby powiesić nad stołem, Gerwazyna obiecała, że mu się o taką 
półkę wystara. Księgozbiór jego zawierał Historię dziesięciu lat Ludwika Blanka, bez 
pierwszego tomu (którego zresztą nie miał w ogóle nigdy), Żyrondystów Lamartine'a w 
zeszytach po dwa su oraz Tajemnice Paryża i Żyda-Wiecznego Tułacza Eugeniusza Sue, nie 
licząc kupy wiekowych książczysk filozoficznych i społecznych, których sobie nazbierał 
wśród handlarzy starego żelastwa. Ale spojrzeniem pełnym czułości i poszanowania ogarniał 
przede wszystkim stertę swoich gazet. Stanowiły one zbiór, który przez wiele lat uzupełniał 
własnymi rękami i według własnego wyboru. Ilekroć gdzieś w kawiarni przeczytał w gazecie 
jakiś artykuł udany i zgodny z jego osobistymi zapatrywaniami, kupował egzemplarz owej 
gazety i przechowywał go. Toteż z czasem powstał z tego stos olbrzymich rozmiarów, 
zawierający dzienniki z najrozmaitszych okresów i o najrozmaitszych tytułach, poukładane 
byle jak, bez ładu ni składu. Kiedy wydostał tę pakę z czeluści kufra, po przyjacielsku 
poklepał ją z wierzchu, mówiąc do pozostałych dwóch mężczyzn:
— Widzicie wy toto? No więc, to najmilusiejsze tatusiowe pieścidełko; nikt nie może 
poszczycić się, że ma coś równie cudownego... A co jest tu, w środku, tego sobie nawet nie 
wyobrażacie. To znaczy, innymi słowy, że gdyby urzeczywistnić choć połowę tych 
pomysłów, za jednym zamachem wymieciono by wszystkie śmiecie ze społeczeństwa. Tak, 
wasz cesarz i wszyscy jego policaje poszliby sobie na zieloną trawkę...
Ale tu przerwał mu policjant, któremu w bladej twarzy nastroszyły się naraz ryże wąsy i ryża 
napoleońska bródka: 
— A powiedz pan: co z armią? Gdziebyś pan podział armię?
Na te słowa Lantier uniósł się gniewem i począł wrzeszczeć waląc pięścią w swoją stertę 
gazet:
— Chcę, żeby militaryzm zniknął bez śladu z powierzchni ziemi; żeby na świecie zapanowało 
braterstwo ludów... Domagam się zniesienia wszelkich przywilejów, tytułów rodowych i 
monopoli... Żądam zrównania płac, ustanowienia sprawiedliwego podziału zysków, 
wyniesienia proletariatu na sam szczyt drabiny społecznej... Żądam pełni swobód, słyszysz 
pan? Pełni swobód!... Więc i prawa do rozwodu także!
— Tak, tak, prawa do rozwodu, przez wzgląd na moralność! — poparł go Boche.
Poisson przybrał wyniosłą minę i odpowiedział:
— Wcale mi nie zależy na tych waszych swobodach, bo i tak czuję się człowiekiem wolnym.
— Jeśli panu na nich nie zależy... jeśli panu na nich nie zależy... — jąkał się Lantier, któremu 
namiętne uniesienie odbierało po prostu mowę. — Nie, nie jest pan człowiekiem wolnym!... 
A skoro panu na tym nie zależy, to —co do mnie —wysłałbym pana na Kajennę! tak! na 
Kajennę, razem z pańskim cesarzem i całą tą świńską bandą jego popleczników!
Tak to ścierali się obaj ze sobą, kiedykolwiek się tylko spotkali. Gerwazyna, która nie lubiła 
sporów, zazwyczaj wdawała się między nich. Tym razem — otrząsnąwszy się z otępienia, w 
jakim pogrążył ją widok kufra pełnego zatęchłej woni jej dawnej miłości - wskazała trzem 
mężczyznom kieliszki z winem.
— A! prawda — powiedział Lantier momentalnie się uspokoiwszy i ujął za kieliszek — 
wasze zdrowie.
— Zdrowie pana — odpowiedzieli Boche i Poisson trącając się z nim.
Ale Boche, trawiony jakimś skrytym niepokojem, przestępował z nogi na nogę, i co chwila 
rzucał z ukosa okiem na policjanta.
— To wszystko zostanie między nami: prawda, panie Poisson? — szepnął wreszcie. — 
Pokazuje się i mówi tu panu takie rzeczy, że...
Ale Poisson nie pozwolił mu dokończyć. Położył sobie rękę na sercu, jak gdyby dla 
wyraźnego zaznaczenia, że wszystko tam pozostanie. On z całą pewnością nie będzie latał z 
donosami na przyjaciół. A ponieważ nadszedł właśnie Coupeau, wysuszono wspólnymi 
siłami drugą flaszkę wina, po czym policjant przekradł się chyłkiem przez podwórze i 
znalazłszy się na chodniku podjął na nowo obchód swojego rewiru, stąpając z surową powagą 
sztywnymi, wymierzonymi krokami. Przez pierwsze dni po wprowadzeniu się nowego 
lokatora w całym mieszkaniu panował ożywiony ruch. Lantier miał wprawdzie pokój 
wyłącznie dla siebie, z osobnym wejściem i własnym kluczem; ale ponieważ w ostatniej 
chwili zapadło postanowienie, że drzwi łączące oba pokoje nie zostaną skasowane, zdarzało 
mu się coraz częściej, że udając się gdzieś na miasto czy też wracając do siebie przechodził 
przez sklepik. Z brudną bielizną także miała Gerwazyna wiele kłopotu, bo mąż jej ani myślał 
się zająć tym, żeby zbić z desek ową dużą skrzynię, o której była w swoim czasie mowa; 
skazana była więc na to, by trzymać bieliznę poutykaną po trochu wszędzie, po wszystkich 
kątach, a głównie pod łóżkiem, co w letnie noce bynajmniej nie należało do przyjemności. Na 
ostatek bardzo jej się przykrzyło, że musiała co wieczór mościć posłanie dla Stefanka na 
samym środku sklepiku: ilekroć jej pomocnicom wypadło popracować do późnej nocy, 
dziecko zasypiało na krześle, czekając, aż mu się pościele. Toteż kiedy Goujet napomknął jej 
coś o tym, żeby wysłać Stefanka do Lilie, gdzie jego dawniejszy chlebodawca, majster-
mechanik, poszukiwał właśnie czeladników, projekt ten od razu ją zachwycił, tym bardziej że 
chłopak (któremu nie za dobrze wiodło się w rodzinnym domu) pragnął się usamodzielnić i 
błagał, żeby matka się na to zgodziła. Obawiała się tylko, że Lantier, jako ojciec, z miejsca się 
temu sprzeciwi. Po to przecież jedynie zamieszkał u nich, żeby się zżyć z synem; na pewno 
nie zechce się z nim rozstać, i to zaledwie w dwa tygodnie po przeprowadzce. Tymczasem 
gdy przedstawiła mu cały plan, trzęsąc się ze strachu, przyjął go z wielkim uznaniem, 
twierdząc, że każdy młody rzemieślnik powinien poznać własny kraj. W dzień odjazdu 
Stefanka wygłosił do niego mowę o prawach robotników, potem zaś uściskał go i powiedział 
z namaszczeniem:
— Pamiętaj, że ,ten, kto pracuje, nie jest niewolnikiem, a jeżeli ktoś w. ogóle nie pracuje, to 
jest pasożytem.
Po wyjeździe malca życie domowe potoczyło się znowu codziennym swym trybem, wszystko 
się uspokoiło i nacichło po zmianach, które wnet spowszedniały. Gerwazyna przyzwyczaiła 
się do widoku brudnej bielizny porozrzucanej po kątach i do ciągłego wałęsania się nowego 
lokatora to tam, to z powrotem. Lantier w dalszym ciągu opowiadał o krojących mu się 
wielkich interesach; niekiedy wychodził na miasto — gładko uczesany, w białej, dopiero co 
włożonej koszuli — i nie było go po całych dniach, nieraz nawet nocował poza domem; 
wreszcie wracał udając, że wyzuty jest doszczętnie z sił i że aż w głowie mu się mąci, jak 
gdyby rozprawiał do upadłego przez całą dobę o jakichś sprawach najwyższej doniosłości. W 
gruncie rzeczy żyło mu się jak u Pana Boga za piecem. O! nie zagrażało mu bynajmniej 
niebezpieczeństwo, że porobi sobie odciski na dłoniach! Wstawał zazwyczaj około dziesiątej; 
popołudnie, jeżeli pogoda mu odpowiadała, spędzał na przechadzce albo też, o ile dzień był 
słotny, siedział w sklepiku przeglądając gazetę. Tu, w sklepiku, czuł się jak ryba w wodzie, w 
tłumie spódniczek, zaszywał się w największy gąszcz kobiet uwielbiając ich rubaszne 
powiedzonka, podkuszając, żeby się na nie sadziły — sam jednak nie przestawał używać 
języka wyszukanego. Wyjaśniało to w pełni, dlaczego tak lubił mieć do czynienia z 
prasowaczkami, którym ani się śniło udawać cnotliwe skromnisie. Skoro tylko Klementyna 
zaczynała przebierać w jego obecności paciorki swego gruboziarnistego różańczyka 
ulicznicy, popadał w rozrzewnienie i podkręcał z uśmiechem swoje nikłe wąsiki. Zaduch 
pracowni, te spocone kobiety o gołych ramionach, łomocące żwawo żelazkami, całe to 
zacisze — poufnym swym nastrojem przypominające sypialnię którejś z okolicznych pań, 
gdzie poniewierały się najwstydliwsze części damskiego stroju — wydawało mu się 
wymarzonym zakątkiem, najprzytulniejszą przystanią, do której jemu, nałogowemu 
nierobowi i wygodnisiowi, udało się nareszcie przyżeglować.
Początkowo stołował się w winiarni u Franciszka, na rogu ulicy Poissonniers. Ale ze trzy albo 
i cztery razy w tygodniu jadał kolację z małżonkami Coupeau, tak że im w końcu 
zaproponował, iż na stałe przeniesie się ze stołowaniem do nich, za co ofiarowywał im po 
piętnaście franków tygodniowo, które płaciłby co sobota. Odtąd już ani na krok nie opuszczał 
mieszkania zadomowiwszy się w nim na dobre. Widywało go się teraz stale, jak bez 
marynarki krążył od rana do wieczora między swoim pokojem a sklepem, podnosząc głos i 
wydając rozkazy; zajmował się nawet załatwianiem spraw z klientami, słowem: 
prowadzeniem całej budy. Ponieważ przestało mu smakować wino z Franciszkowej winiarni, 
namówił Gerwazynę, żeby zaczęła je nabywać u pana Vigouroux, właściciela sąsiedniej 
węglami, którego żonę mógł odtąd obszczypywać wraz z Boche'em, ilekroć tylko składał tam 
jakiekolwiek zamówienie. Później znów stwierdził, że chleb od piekarza Coudeloup jest nie 
wypieczony, i zaczął posyłać Augustynkę po chleb do piekarni wiedeńskiej pod firmą Meyera 
na przedmieściu Poissonniere. Po towary kolonialne także polecał chodzić gdzie indziej, nie 
do sklepu Lehongre'a, tak że z rzędu. dotychczasowych dostawców Gerwazyny został się 
jedynie rzeźnik z ulicy Polonceau, gruby Karol, z którego usług korzystał nadal tylko dlatego, 
że łączyły ich jednakowe poglądy polityczne. Po miesiącu zażądał, żeby całe gospodarstwo 
kuchenne przestawić na używanie oliwy. Bywało więc, że Klementyna strojąc sobie z niego 
żarciki mówiła, że jak jest, tak jest, ale jednak u tego zakamieniałego Prowansalczyka zawsze 
„oliwa na wierzch wypływa". Omlety przyrządzał teraz sam, obsmażając je z obu stron, tak że 
były przyrumienione bardziej niż naleśniki, a równie twarde jak, nie przymierzając, suchary. 
Doglądał pracy mamy Coupeau przy kuchni, wymagając od niej, żeby befsztyki były dobrze 
wysmażone, podobne — bez przesady! — do podeszwy; przyprawiał wszystko czosnkiem, 
gniewając się, ilekroć dodano do sałaty siekanej zieleniny — „wstrętnych chwastów" — jak 
wykrzykiwał, między które z łatwością mogły dostać się niepostrzeżenie jakieś zioła trujące. 
Ale największy przysmak stanowiła dla niego bardzo gęsta zupa z makaronem gotowanym na 
wodzie, do której wlewał pół flaszki oliwy. Zupę tę jadał tylko on i Gerwazyna, bo wszyscy 
pozostali stołownicy, rodowici paryżanie, kiedy odważyli się raz jej skosztować, dostali 
takich wymiotów, że o mało ducha nie wyzionęli wraz z kiszkami.
Stopniowo doszło do tego, że Lantier począł również wglądać w wewnętrzne sprawy rodziny. 
Ponieważ państwo Lorilleux bardzo się stale krzywili, ilekroć im wypadało wysupłać z 
kieszeni sto su dla mamy Coupeau, ponakładał wszystkim w głowy, że o te pieniądze można 
by tamtym dwojgu wytoczyć proces. To są po prostu kpiny z przyzwoitych ludzi! Powinni- 
matce dawać nie pięć, a dziesięć franków miesięcznie! I sam osobiście chodził na górę po 
owe dziesięć franków, przy czym przybierał wtedy zawsze minę tak zuchwałą a czarującą, że 
łańcuszkarz nie śmiał mu nigdy odmówić. Obecnie również i pani Lerat wręczała matce co 
miesiąc po dwie pięciofrankówki. Mama Coupeau gotowa była po rękach całować Lantiera, 
który odgrywał ponadto rolę rozjemcy we wszystkich sporach, jakie wynikały pomiędzy nią a 
Gerwazyną. Ilekroć Gerwazyna pod wpływem chwilowego zniecierpliwienia fuknęła na 
teściową, a ta szła wypłakiwać na łóżku swój żal — popychał obie kobiety jedną ku drugiej, 
zmuszając je, żeby
się nawzajem ucałowały, i pytał, czy myślą, że słodziutkie ich charakterki uprzyjemniają 
komukolwiek życie. Podobnie było też i z Naną: dziewczyna — jego zdaniem — 
wychowywana była pod psem. Co do tego miał słuszność, bo jak ojciec dawał jej klapsa, to 
matka stawała w jej obronie, a jak dla odmiany matka ją szturchnęła, to znów ojciec się 
żołądkował. Nana, wniebowzięta, że rodzice użerają się ze sobą, czuła się już z góry z 
wszystkiego rozgrzeszona i robiła, co jej się żywnie podobało. Ostatnio, na przykład, strzeliło 
jej coś do głowy i chodziła się bawić na majdan zakładu kowalskiego mieszczącego się 
naprzeciwko: po całych dniach huśtała się tam na dyszlach od wozów albo też z całą czeredą 
urwisów grała w chowanego, obiegając najciaśniejsze zakamarki cienistego dziedzińca, 
oświetlonego czerwonawym blaskiem, który bił z wnętrza kuźni; potem nagle znów się 
zjawiała, rozbrykana, rozwrzeszczana, rozczochrana i umorusana, wiodąc za sobą zgraję 
urwipołciów, jak gdyby huk rozkołysanych znienacka młotów rzucił całą tę psotną dzieciarnię 
w rozsypkę. Tylko Lantier miał prawo jej nagadać, a i to czasem odpowiedziała mu — że 
proszę! Ta dziesięcioletnia gówniara przybierała w jego obecności chód prawdziwej damy, 
kołysała się w biodrach, obrzucała go spod oka zalotnymi spojrzeniami, już pełnymi zepsucia. 
Skończyło się na tym, że Lantier zobowiązał się ją kształcić: uczył ją tańczyć i mówić 
narzeczem prowansalskim.
Upłynął w ten sposób rok. W całej dzielnicy utrzymywało się mniemanie, że Lantier musi 
mieć jakieś grube pieniądze, złożone gdzieś w banku, bo to jedno mogło tłumaczyć wysoką 
stopę życia, jaka cechowała dom państwa Coupeau. Bez wątpienia Gerwazyna w dalszym 
ciągu zarabiała sporo, ale teraz, kiedy miała na utrzymaniu dwóch mężczyzn-darmozjadów, 
dochody z pracowni, rzecz prosta, nie mogły jej na wszystko wystarczyć, tym bardziej że 
robota wychodziła już nie tak dobrze jak dawniej, klientów ubywało, a prasowaczki nie 
pracowały, lecz od świtu do nocy zabawiały się raczej robotą. W rzeczywistości Lantier nie 
płacił nawet złamanego szeląga za mieszkanie i utrzymanie. Przez pierwsze miesiące coś 
niecoś jeszcze dawał w postaci zaliczek; później poprzestawał już tylko na tym, że wciąż 
gadał o jakiejś zawrotnej sumie, którą ma jakoby niebawem podjąć i która pozwoli mu 
uregulować cały dług za jednym zamachem. Gerwazyna nie śmiała poprosić go bodajby o 
grosz. Pieczywo, wino, mięso brała na kredyt. Rachunki rosły, ogólna suma długów 
powiększała się co dzień o trzy albo i o cztery franki. Tacy wierzyciele, jak handlarz mebli i 
trójka kolegów: murarz, cieśla i malarz, nie widzieli jeszcze od niej ani su. Wszyscy oni 
zaczynali z niezadowoleniem szemrać po kątach, a właściciele sklepów stawali się dla niej 
coraz mniej uprzejmi. Ale ona była jakby upojona szałem zaciągania długów; na nic 
niepomną, wybierała przy zakupach towary najdroższe i coraz skwapliwiej popuszczała 
wodze własnemu łakomstwu, od chwili gdy przestała czuwać nad stanem swego zadłużenia; 
w gruncie rzeczy pozostała nieposzlakowanie uczciwa, gdyż tylko o tym marzyła, żeby od 
rana do wieczora zarabiać setki franków (choć nie bardzo wiedziała, w jaki sposób je zarobić) 
i całymi garściami pięciofrankówek obdzielać dostawców. W końcu zaczęła wprost tonąć w 
długach, a im głębiej w nich grzęzła, tym uparciej mówiła o konieczności rozszerzenia 
przedsiębiorstwa. Tymczasem, tak gdzieś w połowie lata, odeszła Klementyna, bo za mało 
było roboty jak na dwie pomocnice, a prócz tego nie miała ochoty całymi tygodniami 
wyczekiwać na wypłatę zaległych zarobków. Zbliżała się nieuchronnie ostateczna klęska; 
tymczasem Coupeau i Lantier policzki mieli coraz bardziej pucołowate. Dziarska ta para, 
opychająca się stale po dziurki od nosa, przejadała pracownię, tuczyła się na gruzach 
walącego się zakładu; obaj podjudzali się jeszcze nawzajem, podwajając rozmiary branych do 
ust kąsków, i poklepywali się po brzuchach dowcipkując sobie podczas deseru .— ot! żeby 
przyśpieszyć trawienie.
Niewyczerpany przedmiot rozmów dla całej dzielnicy stanowiły dociekania, czy Lantier i 
Gerwazyna zeszli się znowu ze sobą. Zdania co do tego były podzielone. Lorilleux twierdzili, 
że ta Kuśtyk-tyk robiła, co tylko mogła, żeby ponownie usidlić kapelusznika, ale on już jej nie 
chciał, bo była za stara i za szpetna i miał na mieście różne młode panienki o buziaczkach jak 
malowanie, i to nie malowanie z pudełka. W przeciwieństwie do małżonków Lorilleux, 
Boche'owie utrzymywali, że praczka już pierwszej nocy spędzonej pod wspólnym dachem z 
poprzednim, nieślubnym mężem od razu poszła się z nim przespać, ledwo ten głuptak 
Coupeau zaczął chrapać. Cała sprawa, tak czy inaczej, pachniała grubą nieprzyzwoitością; ale 
w życiu widuje się tyle rozmaitych świństw, nieraz jeszcze stokroć gorszych, że ludzie w 
końcu uznali to małżeństwo we troje za coś zupełnie zrozumiałego, a nawet miłego, bo nigdy 
nie dochodziło tam do bijatyk i pozory były zachowane. Gdyby tak wetknąć nosa w pożycie 
innych stadeł w dzielnicy, to by dopiero człowiek poczuł smród! W rodzinie Coupeau 
wszystko działo się przynajmniej jak w gronie poczciwych, starych dzieciuchów. Wszy-
scy troje duszą i ciałem oddawali się wspólnie pitraszeniu różnych różności, lubili sobie 
wspólnie podgazować popijając winko i wspólnie kładli się pod kołderki, jak tata-dobrodziej 
z mamcią-dobrodziejką, nie mącąc snu sąsiadom. Poza tym cała dzielnica była w dalszym 
ciągu rozkochana w Lantierze dzięki jego wykwintnym manierom. Ten bałamut zamykał 
gęby na kłódki najzagorzalszym plotkarom. Nawet w tym stanie rozterki, w jakim znajdowali 
się wszyscy stawiając sobie pytanie: czy jest, czy też nie jest kochankiem Gerwazyny, 
zdarzało się tak, że gdy owocarka przeczyła temu wobec fłączarki, flaczarkę jak gdyby 
korciło, żeby powiedzieć, iż to doprawdy szkoda, bo, koniec końców, oboje Coupeau stawali 
się przez to mniej interesujący.
Tymczasem Gerwazyna, jeśli szło o tę sferę życia, żyła sobie zupełnie spokojnie, nie myśląc o 
żadnych takich świństwach. Obojętność jej na tym punkcie sprawiła, że w końcu oskarżono ją 
o brak serca. W rodzinie nikt nie mógł pojąć jej urazy do kapelusznika. Pani Lerat, która z 
rozkoszą wtrącała się między zakochanych, bywała u braterstwa co wieczór; uważała ona 
Lantiera za mężczyznę, którego wdziękom nie podobna się oprzeć i któremu zapewne nawet 
damy z najwyższych sfer towarzyskich padały w objęcia. Pani Boche przyznawała się, że nie 
mogłaby ręczyć za niewieścią swą cnotę, gdyby była o dziesięć lat młodsza. Jakaś głucha, 
nieustająca zmowa popychała Gerwazynę zwolna w ramiona Lantiera, jak gdyby wszystkie 
kobiety z jej otoczenia spodziewały się nasycić swe miłosne żądze przez to, że jej stręczyły 
kochanka. Ale te zachwyty nad Lantierem dziwiły Gerwazynę, ona bowiem nie widziała w 
nim bynajmniej tylu uroków. Bez wątpienia zmienił się na korzyść, chodził stale w palcie, 
uszczknął trochę ogłady i wiedzy przesiadując po kawiarniach i uczęszczając na zebrania 
polityczne. Ale ona, która dobrze go znała, umiała mu zajrzeć aż na dno duszy poprzez 
własne jego oczy jak przez dwoje okien i odnajdowała tam rzeczy tak potworne, że na samo 
ich wspomnienie przebiegał wskroś jej ciała lekki dreszcz. Koniec końców, skoro wszystko . 
tak podobało się innym kobietom, to czemuż któraś z nich nie odważyła się raz skosztować 
słodyczy męskości tego wykwintnisia? To właśnie powiedziała pewnego dnia Wirginii, która 
zdradzała najgorętsze uwielbienie dla Lantiera. Wówczas pani Lerat wespół z Wirginią 
pragnąc pobudzić jej kobiecą dumę opowiedziały jej o romansie Lantiera z wielką 
Klementyną. Tak: ona, Gerwazyna, nie zmiarkowała niczego; a jednak ilekroć wychodziła 
załatwić cośkolwiek na mieście, kapelusznik zabierał jej młodą pomocnicę do swego pokoju. 
I teraz jeszcze spotykano ich razem; odwiedzał ją zapewne w jej mieszkaniu.
— No i co z tego — rzekła głosem z lekka drżącym. — Cóż to mnie może obchodzić?
I spojrzała w żółte uczy Wirginii, w których połyskiwały złote iskierki jak w oczach kota. 
Więc ta kobieta zachowała jednak do niej urazę, że teraz usiłuje wzbudzić w niej zazdrość? 
Ale szwaczka przybrała niewinną minkę i odparła:
— Oczywiście, nic to panią nie może obchodzić... Tylko powinna mu pani poradzić, żeby 
rzucił to dziewczysko, z którym może mieć nieprzyjemności.
Co gorsza, Lantier, skoro poczuł pewny grunt pod nogami, zmienił metody postępowania 
wzglądem Gerwazyny. Teraz, gdy podawał jej ręką, zawsze przetrzymywał nieznacznie jej 
dłoń w swojej dłoni. Narzucał się jej natrętnymi swymi spojrzeniami, zuchwale wlepiał w nią 
oczy, w których jak w książce czytała, o co ją prosił. Ilekroć przechodził tuż za jej plecami, 
wtulał kolana w fałdy jej spódnic, muskał oddechem jej szyję, jakby chciał Gerwazynę uśpić. 
Niemniej wciąż jeszcze powstrzymywał się od użycia siły i ostatecznego uchylenia maski. 
Ale pewnego wieczora znalazłszy się z nią sam na sam jął popychać ją przed sobą bez 
jednego słowa, przyparł drżącą do ściany w głębi sklepu i chciał pocałować. Czysty 
przypadek zrządził, że w tej właśnie chwili do sklepu wszedł Goujet. Wówczas Gerwazyna 
zaczęła się szamotać i wreszcie zdołała wyrwać się z rąk Lantiera. Każde z nich trojga 
wysiliło się na parę obojętnych słów, żeby stworzyć złudzenie, że nic się zgoła nie stało. 
Goujet z pobladłą twarzą spuścił nos na kwintę ubrdawszy sobie, że przeszkadza tamtym 
dwojgu i że Gerwazyna szamotała się z Lantierem dlatego tylko, że nie chciała, by ją całował 
w czyjejś obecności.
Nazajutrz Gerwazyna dreptała po sklepie bardzo nieszczęśliwa; niezdolna uprasować choćby 
chusteczkę do nosa; pragnęła za wszelką ceną zobaczyć się z Goujetem i szczegółowo mu 
opowiedzieć, jak to Lantier przyciskał ją gwałtem do ściany. Od chwili jednak kiedy Stefanek 
przeniósł się do Lilie, nie śmiała przekroczyć progu kuźni, gdzie SwierzBijęzor zwany 
Wódzi-do-Buzi witał ją drwiącym uśmieszkiem. Niemniej po południu, ulegając swemu 
pragnieniu, wzięła w rękę pusty koszyk i wyszła z nirn na miasto pod pozorem, że idzie po 
halki do prania do klientki, która mieszka na ulicy Portes-Blanches. Potem, gdy była już na 
ulicy Marcadet, na wprost wejścia do wytwórni sworzni, zaczęła drobnymi kroczkami 
przechadzać 
się tam i z powrotem, licząc na to, że szczęśliwy zbieg okoliczności pozwoli jej się spotkać z 
Goujetem. Goujet też niewątpliwie musiał na nią czekać, bo zanim minęło pięć minut od jej 
przyjścia pod kuźnię wyszedł na dwór — niby przypadkiem.
— O, proszę, załatwiała pani sprawunki — rzekł z wymuszonym uśmiechem. — Pewnie 
wraca pani tędy do domu...
Mówił to, byleby coś mówić, bo Gerwazyna zawracała właśnie w kierunku przeciwnym, 
zwrócona plecami do ulicy Poissonniers. I zaczęli iść pod górę w stronę Monmartre, stąpając 
tuż obok siebie, ale nie trzymając się pod ręce. Oboje chcieli zapewne znaleźć się jak najdalej 
od fabryki, żeby nikt nie mógł ich posądzić, że umówili się na schadzkę tuż przed samym jej 
progiem. Ze spuszczonymi głowami szli naprzód po wyboistym bruku, wśród chrapliwych 
odgłosów pracujących maszyn fabrycznych. Potem, zrobiwszy ze dwieście kroków 
wszystkiego, samorzutnie, jak gdyby dobrze znali tę okolicę, skręcili cichaczem w lewo, dalej 
nic do siebie nie mówiąc, i zapuścili się w jakieś bezdrożne pustkowie. Przewijał się tędy, 
między jakąś fabryczką guzików a mechanicznym tartakiem, pas trawy jeszcze zielonej, 
poprzetykanej z rzadka płatami pożółkłych, zwarzonych ziół; jakaś koza, przywiązana 
postronkiem do wbitego w ziemię palika, kręciła się w kółko, pobekując; w dali jakieś 
martwe drzewo przesiewało tumany próchna przez smugi jaskrawego słonecznego blasku.
— Doprawdy! — szepnęła Gerwazyna. — Człowiek mógłby pomyśleć, że jest na wsi.
Usiedli pod spróchniałym drzewem. Praczka postawiła koszyk u stóp. Na wprost nich, na 
zboczach wzgórza Montmartre, piętrzyły się rzędy strzelistych domów żółtych i burych, 
poprzeplatanych kępkami nikłej zieleni; a gdy unieśli głowy trochę wyżej, ujrzeli szeroki 
błam czystego, gorejącego nieba, rozpostarty nad miastem i przecięty na północy kluczem 
drobnych białych obłoczków. Ale jaskrawy blask tak raził w oczy, że musieli opuścić je niżej, 
ku płaskiej linii widnokręgu, na której ścieliły się oddalone zarysy przedmieść koloru kredy, i 
ścigali wzrokiem ulotne oddechy smukłej rury kominowej tartaku, z której tryskały 
strumienie pary. Te nieludzkie, potężne westchnienia koiły, zdawało się, uciśnione ich serca.
— Tak — powiedziała Gerwazyna zakłopotana milczeniem. — Biegałam załatwiając 
interesy, wyszłam na miasto...
Tak ogromnie pragnęła wszystko mu wytłumaczyć, a teraz zabrakło jej nagle odwagi. 
Ogarnął ją wielki wstyd. A jednak czuła doskonale, że przyszli tu oboje z własnej woli, 
umyślnie po to, żeby o tym wszystkim porozmawiać; ta, rozmowa już się nawet między nimi 
toczyła, choć nie potrzebowali w jej toku wypowiadać żadnego słowa. Sprawa wczorajszego 
wieczora trwała pomiędzy nimi jak ciążące im brzemię.
Wówczas, przejęta jakimś srogim smutkiem, zaczęła ze łzami w oczach opowiadać o 
ostatnich chwilach pani Bijard, swojej praczki, która zmarła tego właśnie dnia rano, po 
straszliwych cierpieniach. 
— To wszystko skutki tego, że Bijard ją kopnął — mówiła głosem cichym i jednostajnym. — 
Brzuch jej obrzmiał. Niewątpliwie coś jej się wewnątrz od tego kopnięcia oberwało. Mój 
Boże! przez całe trzy dni wiła się w mękach... Ach! nawet wśród galerników nie ma łotrów, 
którzy popełnili tak straszliwą zbrodnię. Ale sądy miałyby za dużo roboty, gdyby się chciały 
zajmować sprawą zgonów kobiet uśmierconych przez własnych mężów. Jeden kopniak mniej 
czy też więcej — nieprawdaż? — to nieważne dla człowieka, którego kopią dzień w dzień. 
Tym bardziej że to biedne kobiecisko chciało ocalić swojego chłopa od gilotyny tłumacząc, 
że uszkodziła sobie coś w brzuchu, bo upadła na ceber... Wyła przez całą noc z bólu, zanim 
skonała.
Kowal milczał rwąc zaciśniętymi kurczowo dłońmi garście trawy.
— Przed niespełna dwoma tygodniami — ciągnęła Gerwazyna — odsadziła od piersi ostatnie 
dziecko, maleńkiego Juleczka; to jeszcze szczęście, bo niemowlę przynajmniej nie ucierpi... 
Ale wszystko jedno, dość że i tak tej smarkuli Laluni spadły na kark dwa pędraki. Ona nie ma 
jeszcze ośmiu lat, ale jest już poważna i roztropna jak prawdziwa matka. Mimo to jednak 
ojciec często potrafi zbić ją na kwaśne jabłko... Cóż? spotyka się w życiu istoty, które 
przyszły na świat po to, by cierpieć.
Goujet spojrzał na nią i niespodzianie powiedział drżącymi wargami:
— Sprawiła mi pani przykrość wczoraj... o! tak, wielką przykrość...
Gerwazyna blednąc złożyła błagalnym gestem ręce. Ale on mówił dalej:
— Ja wiem, tak musiało się stać... Tylko powinna była pani mi zaufać i wyznać całą prawdę, 
że-
bym nie wyobrażał sobie niepotrzebnie, że...
Nie mógł dokończyć. Gerwazyna zerwała się z ziemi: zrozumiała, że Goujet jest przekonany, 
iż zeszła się na powrót z Lantierem,. jak to twierdziła cała dzielnica. Wyciągnęła ręce i 
zawołała:
— Nie, nie, przysięgam panu... Pchał się na mnie, chciał mnie pocałować, to prawda; ale nie
dotknął nawet mojej twarzy i przy tym — próbował to zrobić po raz pierwszy... Przysięgam 
na swoje życie, na życie moich dzieci, na wszystko, co tylko mam najświętszego na ziemi.
Kowal potrząsnął jednak głową. Nie dowierzał kobietom, bo kobiety zawsze mówią: nie. 
Wówczas Gerwazyna przyoblekła się w surową powagę i zaczęła mówić powoli:
— Pan mnie zna, panie Goujet; ja nie mam zwyczaju kłamać... No, więc mówię panu: nie, tak 
nie jest; daję panu na to słowo honoru!... I nigdy tak się nie stanie, słyszy pan? nigdy! W 
dzień, kiedyby to nastąpiło, stałabym się najpodlejszą z podłych, przestałabym być warta 
przyjaźni tak uczciwego człowieka jak pan.
Gdy mówiła te słowa, twarz jej była tak piękna i tchnęła tak nieodpartą szczerością, że ujął ją 
za rękę i posadził z powrotem na ziemi. Oddech rniał teraz swobodny, śmiał się w duszy z 
radości. Po raz pierwszy trzymał ją tak za rękę i tak mocno obejmował jej dłoń swoimi 
palcami. Oboje milczeli. Po niebie klucz białych obłoczków żeglował powoli jak klucz 
łabędzi. Na skraju łączki koza obrócona w ich stronę przypatrywała się im, od czasu do czasu 
cichutko pobekując. A oni trwali tak wciąż z dłonią w dłoni; oczy ich, przesłonięte mgłą 
rozczulenia, błądziły gdzieś w oddali, zapuszczały się na martwe zbocze wzgórza 
Montmartre, w wysokopienny las strzelistych kominów fabrycznych przecinających 
widnokrąg, w gipsowo szary i rozpaczliwie jednostajny wieniec przedmieść, poprzeplatany 
zielonymi ogródkami przy podrzędnych knajpkach; widok tych ogródków wzruszał ich aż do 
łez.
— Matka pana boczy się na mnie, ja wiem — podjęła cichym głosem Gerwazyna. — Niech 
pan temu nie przeczy... Winni jesteśmy państwu taką moc pieniędzy.
Ale on nie cofnął się przed użyciem siły, byle zmusić ją do milczenia: potrząsnął brutalnie jej 
ręką, ściskając jej dłoń aż do bólu. Ani słyszeć nie chciał o żadnych pieniądzach. Potem 
zawahał się, ale w końcu wyjąkał:
— Niech pani posłucha: już od dawna noszę się z myślą, żeby pani coś zaproponować... Pani 
nie jest szczęśliwa w małżeństwie. Moja matka zapewnia, że życie przybiera dla was zły 
obrót.
Urwał, żeby zaczerpnąć tchu.
— No, więc trzeba nam gdzieś uciec stąd razem. . Spojrzała na niego, zrazu nie bardzo 
wiedząc, o co mu chodzi, zaskoczona tym obcesowym wyznaniem miłości, o której nigdy nie 
napomknął ani słowem.
— Jak to? — zapytała. 
— A tak — mówił dalej ze spuszczoną głową Goujet. — Wyjedziemy stąd i będziemy żyli 
gdzie bądź, na przykład w Belgii, jeśli pani chce... To prawie mój kraj rodzinny... Pracując 
oboje, szybko moglibyśmy się dorobić.
Twarz Gerwazyny zalał rumieniec. Goujet miał ochotę chwycić ją w ramiona i przytulić do 
piersi, żeby mogła na niej ukryć swoje zawstydzenie. Bądź co bądź zabawny był z niego 
chłopiec: proponował jej, że ją porwie, tak jak to się dzieje w romansach i w wyższych 
sferach. Och! gdzie tylko spojrzała, widziała robotników smalących cholewki do kobiet 
zamężnych; ale nie uprowadzali ich nawet do Saint-Denis, wszystko odbywało się na miejscu 
i tak ot! prosto z mostu.
— Ach! panie Goujet, panie Goujet!... — szepnęła nie znajdując innych słów.
— Nareszcie bylibyśmy tylko we dwoje — podjął kowal. — Obecność innych przeszkadza 
mi, rozumie pani... Kiedy żywię dla jakiejś osoby uczucie przyjaźni, nie mogę przy niej 
ścierpieć widoku innych osób.
Ale ona ochłonąwszy odmówiła teraz tonem pełnym rozsądku:
— To niemożliwe, panie Goujet. Postąpilibyśmy bardzo źle... Jestem mężatka, nieprawdaż? i 
mam dzieci... Ja wiem dobrze, że żywi pan dla mnie przyjazne uczucia i że sprawiam panu 
ból. Ale widzi pan, dręczyłyby nas wyrzuty sumienia, szczęścia byśmy nie zakosztowali 
wcale... I ja też serce mam pełne przyjaźni dla pana, zbyt pełne, żebym miała panu pozwolić 
popełniać głupstwa. A to na pewno byłoby głupstwo... Nie, lepiej niech między nami zostanie 
tak, jak jest. Szanujemy się wzajemnie, łączy nas zgodność uczuć. To wiele, i to już nieraz 
podtrzymywało mnie na siłach. O ile udaje się człowiekowi pozostać uczciwym, to — w 
naszym położeniu — jest się już sowicie wynagrodzonym.
Goujet, słuchając jej, potrząsnął głową. Pochwalał jej pogląd na sprawę, nie mógł jej 
odmówić słuszności. Naraz w świetle pełnego dnia porwał ją w ramiona, przycisnął do siebie 
tak, że omal jej nie zmiażdżył, i przywarł ustami do jej szyi tak chciwie, jakby chciał ją 
rozedrzeć na sztuki. Potem wypuścił ją z objęć i o nic już więcej nie prosił i nic już więcej nie 
mówił o ich wzajemnej miłości. Gerwazyna ochłonęła z wrażenia; nie gniewała się 
rozumiejąc, że oboje zasłużyli na tę jałmużnę szczęścia.
Tymczasem kowal, którym od stóp do głowy wstrząsnął gwałtowny dreszcz, odsunął się od 
niej, żeby nie ulec pokusie porwania jej w objęcia po ras wtóry; czołgał się na kolanach i nie 
wiedząc, co zrobić z rękami, począł zrywać ostromlecze i wrzucać je z daleka do koszyka 
praczki. Ta dziecinna igraszka stopniowo go uspokoiła, rozbawiła. Palcami zesztywniałymi 
od władania młotem ułamywał lekko łodygi rzucając do kosza kwiatek po kwiatku i jego 
wierne psie oczy rozpromieniał uśmiech, ilekroć udawało mu się trafić. Praczka siedziała 
wsparta plecami o pień martwego drzewa, wesoła i wypoczęta; przy mówieniu natężała głos, 
żeby nie zagłuszał go świszczący oddech mechanicznego tartaku. Gdy potem oboje — idąc 
ramię w ramię i rozmawiając o Stefanku, któremu było w Lilie bardzo dobrze — przemierzyli 
łąkę i znaleźli się na ulicy, Goujet oddał towarzyszce koszyk pełny ostromleczów.
W głębi duszy Gerwazyna w obecności Lantiera nie czuła się taka odważna, jak mówiła. 
Zapewne: niewzruszone jej postanowienie, że nie pozwoli mu tknąć siebie choćby 
koniuszkiem palców, nie traciło swej mocy; obawiała się jednak, że gdyby Lantier 
kiedykolwiek jej dotknął, dojdzie w niej do głosu dawniejsze tchórzostwo, to jakieś pełne 
gotowości oddanie, ta uległość, której dawała się ponosić, żeby sprawić ludziom 
przyjemność. Jednakże kapelusznik nie ponawiał jakoś swej próby. Zdarzało się kilkakrotnie, 
że byli sami w. pokoju, a on mimo to trzymał się od niej z daleka. Ostatnio, jak się zdawało, 
zajęty był właścicielką flaczarni, kobietą czterdziestopięcioletnią, ale wyglądającą jeszcze 
bardzo młodo. Gerwazyna opowiadała o flaczarce Goujetowi, żeby mu dodać otuchy; zaś 
Wirginii i pani Lerat, które, jak zwykle, w pochwałach wynosiły kapelusznika pod same 
niebiosa, mówiła, że doskonale może się on obyć bez ich uwielbienia, ponieważ podkochują 
się w nim wszystkie bez wyjątku sąsiadki.
Coupeau włóczył się po całej dzielnicy, gardłując, że Lantier to przyjaciel, prawdziwy 
przyjaciel. Niech tam sobie ludziska do woli ich spotwarzają; on wie swoje i gwiżdże na 
wszelkie plotki, bo uczciwość sama stoi po jego stronie. W niedzielę, ilekroć wychodzili we 
troje na spacer, wypychał żonę i kapelusznika naprzód, zmuszając ich, żeby szli pod rękę: 
chciał na oczach ludzi strugać z siebie chwata, sam szedł z tyłu i bacznie patrzył na 
przechodniów, gotów z miejsca rozkwasić nos każdemu, kto by sobie pozwolił na najbłahszą 
kpinkę. Zgadzał się z tym niewątpliwie, że z Lantiera jest trochę zanadto napuszony 
zarozumialec; zarzucał mu, że na widok kieliszka z wódką stroi minki niewiniątka; pokpiwał 
sobie z niego, bo tamten umiał czytać i mówił jak urodzony adwokat. Pomijając jednak to 
wszystko, głosił wszem wobec i każdemu z osobna, że Lantier to byczy chłop, drugiego 
takiego nie poświeciłbyś w całej Chapelle! Rozumieli się obaj, byli jakby stworzeni dla 
siebie. Przyjaźń między mężczyznami to coś o wiele trwalszego niż miłość między 
mężczyzną a kobietą.
Trzeba powiedzieć jedno: Coupeau i Lantier razem chodzili na birbantki i razem się 
spłukiwali do ostatniego grosika. Lantier zaczął teraz pożyczać od Gerwazyny po dziesięć, po 
dwadzieścia franków, kiedy czuł, że w domu zalatuje mamoną. I zawsze na wydatki związane 
z ubijaniem owych swoich złotodajnych interesów. W te dni odciągał blacharza od roboty, 
napomykał, że ma huk spraw do załatwienia na mieście, zabierał go ze sobą i... grzęźli w 
tylnej salce jakiejś restauracyjki w najbliższym sąsiedztwie sklepu. Rozsiadali się obaj nos w 
nos przy stole, opychali się końskimi porcjami różnych smakowitych potraw, których nie 
może człowiek dostać u siebie w domu, zakrapiając je butelkowym winem. Blacharz stokroć 
bardziej by wolał, żeby to były pohulanki w stylu „byczych chłopów"; ale arystokratyczne 
upodobania kapelusznika, który wybierał z karty jakieś sosy o nadzwyczajnych nazwach, 
wywierały na nim głębokie wrażenie. Trudno było sobie wyobrazić drugiego człowieka 
równie wybrednego, o równie wrażliwym podniebieniu. Podobno tam -— na Południu — 
wszyscy są tacy. Tak, na przykład, nie zamawiał nic ciężkostrawnego, kwestię takiego czy 
innego dania roztrząsał przed zamówieniem z punktu widzenia zdrowia, z miejsca odsyłając 
mięso do kuchni, jeśli wydało mu się przesolone albo zbyt pieprzne. Jeszcze gorzej było z 
przeciągami; bał się ich jak zarazy i darł gębę na wszystkich bez wyjątku pracowników 
danego zakładu, jeżeli zauważył gdzieś drzwi choćby tylko uchylone. Przy tym był z niego po 
prostu pies na pieniądze: rachunek — powiedzmy — wynosił siedem, no! osiem franków, a 
on kelnerowi dawał dwa su napiwku. Mniejsza o to, dość że wszyscy trzęśli się przed nim ze 
strachu; znano go jak zły szeląg we wszystkich knajpach na zamiejskich bulwarach, od 
Batignolles do Belleville. Do pewnego lokaliku przy głównej ulicy Batignolles chodzili na 
flaki, które przyprawiano tam tak jak w Caen i podawano na małych podgrzewaczach. 
Wyniuchali, że w szynczku „Pod Herbem Miasta Bar-le-Duc" u podnóża Montmartre u są 
ostrygi lepsze niż gdziekolwiek indziej. Ilekroć zapuścili się na sam szczyt wzgórza, aż pod 
„Prochowy Młyn", dostawali tam po porcyjce smażonego królika. W gospodzie „Pod Bzami" 
na ulicy Męczenników jadali głowiznę cielęcą, którą gospoda owa się chlubiła, a w 
restauracjach „Pod Złotym Lwem" i „Pod Dwoma Kasztanami" przy szosie Clignancourt 
raczono ich smażonymi cynaderkami, takimi, że tylko paluszki lizać! Ale częściej skręcali w 
lewo, w stronę Belleville; mieli tam zarezerwowane stoliki „Pod Burgundzką Winoroślą", 
„Pod Niebieskim Zegarem", „Pod Kapucynem" — a zakłady te cieszyły się pełnym 
zaufaniem klienteli i z zamkniętymi oczami można- było w nich żądać pierwszej lepszej 
potrawy z karty. Wszystkie te wyprawy odbywały się potajemnie; nazajutrz rano mówili o 
nich półsłówkami, mamiąc w zębach kartofle nagotowane przez Gerwazynę. Raz kiedyś, było 
to w ogródku przy „Prochowym Młynie", Lantier sprowadził sobie nawet jakąś kobietę, z 
którą Coupeau zostawił go przy deserze.
Oczywiście, nie można hulać i pracować jednocześnie. Nic więc dziwnego, że od chwili gdy 
Lantier zadomowił się w rodzinie Coupeau, blacharz, który już i przedtem wałkonił się aż 
miło, w ogóle przestał brać narzędzia do ręki. W okresie kiedy jeszcze dawał się czasami 
namówić do pracy, bo przykrzyło mu się klepać biedę, Lantier odciągał go od roboty, 
wyśmiewając się z niego niemiłosiernie, gdy zastawał go zawieszonego na linie, niby 
wędzoną szynkę; wołał na niego, żeby złaził na dół, to pójdą sobie golnąć po jednym. Sprawa 
była w mig załatwiona: Coupeau rzucał robotę i rozpoczynał wędrówkę po knajpach, a 
potrafił włóczyć się tak nieraz całymi dniami albo i tygodniami. O! to ci dopiero było, te 
sławetne jego włóczęgi: rewia generalna całej braci szynkarskiej z okolicy, pijatyka od 
wczesnego ranka, przerywana tylko przelotnym otrzeźwieniem w południe, a wieczorem 
rozpoczynana od nowa, wieńce kieliszków, napełnianych raz po raz gorzałą mocną jak 
siekiera, przewijające się w głęboką noc na kształt girlandy lampionów podczas jakiejś 
ogrodowej zabawy i tym do nich podobniejsze, że ostatni kieliszek błyskał suchym dnem 
dopiero w chwili, kiedy gasła ostatnia już świeca. Ten bydlak kapelusznik nie dotrwał nigdy 
do końca żadnej z takich pijatyk. Pozwalał się tamtemu rozochocić, a potem zostawiał go 
gdzie bądź, sam zaś wracał do domu, uśmiechając się na powitanie swoim zwykłym 
przyjemnym uśmiechem. Ten to umiał po pijanemu zachowywać się tak przyzwoicie, że nikt 
nie śmiałby go posądzić, iż jest pijany. O ile ktoś znał go dobrze, mógł to poznać jedynie po 
tym, że oczka robiły mu się wtedy mniejsze i że bardziej obcesowo zaczynał się umizgać do 
kobiet. Blacharz, przeciwnie: jak tylko się upił, stawał się odrażający;. od niejakiego czasu 
stale po najniewinniejszym nawet pijaństwie wracał w stanie po prostu haniebnym. W 
początkach listopada Coupeau odbył któregoś dnia jedną ze swoich pielgrzymek do 
wszystkich knajp po kolei; następstwa jej, zarówno dla niego samego, jak i dla innych, tym 
razem okazały się jak najwstrętniejsze. Poprzedniego dnia wieczorem dostał zajęcie w jakimś 
warsztacie. Na wiadomość
o tym Lantiera ogarnął niespodziewanie nastrój wzniosłego zapału i wypalił kazanie ku 
chwale pracy, jako że praca uszlachetnia człowieka. Zdobył się nawet na to, że nazajutrz rano, 
jeszcze zanim się rozwidniło, zerwał się z łóżka, aby odprowadzić przyjaciela do warsztatu, z 
powagą składając w osobie Coupeau hołd robotnikowi prawdziwie godnemu tego miana. Gdy 
się jednak znaleźli przed „Piżmowym Szczurkiem", gdzie otwierano właśnie okiennice, 
postanowili wstąpić tam na jedną śliweczkę w spirytusie — na jedną jedyną, i to wyłącznie po 
to, żeby przez akt pokropienia uświęcić wspólnie powzięte niewzruszone postanowienie, że 
od dziś dnia drogę życia uczynią drogą cnoty. Na wprost bufetu, na ławce, oparty plecami o 
ścianę siedział Cacuś-Pieczeniarz i, ponury jak noc, ćmił fajkę.
— Patrzcie! Cacuś już trwa bohatersko na posterunku — zauważył Coupeau. — Więc robota, 
moja ty poczciwa stara klempo, podśmiarduje nam troszeczkę, co? 
— Gdzie tam! — odpowiedział koleżka przeciągając się. — Nie na pracę, a na pracodawców 
chciałoby się rzygać człowiekowi... Ja swojego puściłem w trąbę wczoraj... Wszystko toto 
draństwo jeden w drugiego, tałatajstwo...
I zaproszony do towarzystwa Cacuś-Pieczeniarz zgodził się wypić naparstek śliwowicy. 
Czekał tylko widocznie, żeby mu ktoś postawił jednego. Lantier stanął jednak w obronie 
pracodawców: niekiepsko muszą się oni nieraz nabiedzić, już tam on wie o tym coś niecoś, 
on, który sam prowadził kiedyś przedsiębiorstwo. Robotnicy to też nie lada kupa 
szubrawców: stale toto chodzi pijane, gwiżdże sobie na robotę; zostawiają cię, człowieku, jak 
masz właśnie sto zamówień na karku, a zjawiają się znowu, jak w kieszeni zostanie im tylko 
podszewka. Tak na przykład on: trzymał u siebie w warsztacie jednego takiego małego 
(Picard się nazywał), który miał pewnego bziczka, lubił szalenie rozbijać się dryndą po 
mieście; tak! jak tylko poczuł w łapie swoją tygodniówkę, to buch! w dorożkę i mógł sobie 
nią jeździć dniami i nocami.. W taki to sposób miało się przejawiać u niego zamiłowanie do 
pracy cechujące prawdziwego robotnika? Potem Lantier zmienił niespodzianie front i zaczął 
napadać również na pracodawców. O! on umie patrzeć na rzeczy bezstronnie i potrafi 
każdemu wygarnąć bez ogródek słowo prawdy. Podłe nasienie, jakby nie było — 
wyzyskiwacze bez czci, potwory wysysające krew z ludzi! On, Bogu dzięki, ma sumienie 
czyste, więc może spać spokojnie; ze swoimi ludźmi żył zawsze na stopie przyjacielskiej i 
wolał wyrzec się tych grubych milionów, jakich mógłby się dorobić za przykładem innych.
— No! synuś, już nas tu nie ma! — rzekł zwracając się do Coupeau. — Trzeba być 
grzecznym: a nuż się jeszcze spóźnimy.
Cacuś-Pieczeniarz wyszedł wraz z nimi, machając rękami. Na dworze dopiero świtało; czysta 
światłość wczesnego ranka szarzała odbijając się w zbłoconych kamieniach bruku; w nocy 
padał deszcz, powietrze było bardzo przyjemne. Gazowe latarnie niedawno pogaszono; ulica 
Poissonniers, gdzie strzępy nocy, wtłoczone między domy, unosiły się jeszcze w powietrzu, 
wypełniała się głuchym tupotem nóg robotników zdążających w dół ku Paryżowi. Coupeau, 
przerzuciwszy worek z przyborami blacharskimi przez ramię, rwał naprzód z dufną miną 
obywatela, który — tylko tego jednego dnia, a i to przez przypadek — gotów by walić góry. 
W pewnej chwili odwrócił się i zapytał:
— Cacuś, chciałbyś gdzieś mieć robotę? Szef mi mówił, żebym przyprowadził ze sobą, jeśli 
będę mógł, jakiego kolegę.
— Dziękuję — odpowiedział Cacuś-Pieczeniarz. — Ja na razie poszczę od pracy... 
Zaproponuj to lepiej Umarł-w-Butach, który wczoraj rozglądał się za jakąś budą... Czekaj, 
Umarł-w-Butach siedzi na pewno tutaj.
I kiedy już dochodzili do dolnego wylotu ulicy, spostrzegli istotnie Umarł-w-Butach w 
szynku u ojca Colombe. Mimo wczesnej pory, w szynku aż się jarzyło: okiennice były 
pootwierane, gazowe lampy płonęły; Lantier zatrzymał się w progu, polecając blacharzowi, 
żeby się spieszył, bo zostało im już tylko okrągłe dziesięć minut czasu.
— Co! chcesz pracować u tego burgundzkiego osła? — zawołał Umarł-w-Butach, gdy 
blacharz wyłuszczył mu całą sprawę. — Noga moja nigdy już więcej nie postanie w tej 
przebrzydłej budzie... jeszcze by też! Nie; wolałbym bodaj przez cały rok uganiać się za 
robotą z wywieszonym jęzorem... Ależ, mój stary, ty nie wytrzymasz tam nawet trzech dni: ja 
ci to mówię, ja! 
— To naprawdę taka wstrętna buda? — z niepokojem dopytywał się Coupeau.
— Och! najwstrętniejsza, jaka tylko być może... Ruszyć się człowiekowi nie dają. Ta stara 
małpa, szef, jak dzień długi siedzi ci na karku. A przy tym — co za obchodzenie się z 
człowiekiem! Szefowa wymyśla ci od opojów, a w samym tym starym pudlą w warsztacie, na 
podłogę plunąć nie wolno... Ja od razu pierwszego wieczora posłałem ich w diabły: ty 
rozumiesz!
— Byczo jest! dobrze, żeś mnie uprzedził. Ja tam beczki soli do spółki z nimi zjadać nie 
myślę: to murowane... Zobaczę, jak to tam jest, ale jeżeli szef zacznie mi się naprzykrzać, to 
wezmę go i usadzę na jego własnej połowicy, tak że aż zlepią się ze sobą jak parka solek w 
czasie tarła!
Blacharz potrząsnął prawicą kolegi dziękując mu za cenne informacje i już odchodził, kiedy 
Umarł-w-Butach nasrożył się gniewnie. Do stu piorunów! do czego to podobne, żeby przez 
tego Burgunda mieli nie wypić sobie po jednym! Człowiek już nie jest człowiekiem czy co? 
Ta stara małpa może sobie bez żadnego bólu z pięć minut poczekać. Zaproszony do wspólnej 
wypitki, Lantier przekroczył próg szynku; wszyscy czterej mężczyźni zajęli miejsca przy 
bufecie. W oczekiwaniu na wódkę. Umarł-w-Butach, w powykoślawianym obuwiu na 
nogach, w roboczej bluzie, czarnej i lepiącej się od brudu, w przyklapniętej czapce na czubku 
głowy, gębował na cały głos i toczył dokoła oczami, czując się u ojca Colombe jak we 
własnym domu. Właśnie został niedawno obwołany cesarzem moczymordów i królem 
świńtuchów za to, że zjadł porcję sałatki z żywych chrabąszczy i nadgryzł zdechłego kota.
— Nuże, ty bękarcie Borgii! —wrzasnąłna ojca Colombe. —Nalej mi tej żółtej, tych oślich 
szczyn numer pierwszy.
I kiedy ojciec Colombe, blady i niewzruszenie spokojny w swym niebieskim kaftanie, 
napełnił cztery kieliszki, wykwintni goście wypili jednym haustem całą ich zawartość, żeby 
napój nie zdążył wyparować.
— Jednakowoż przyjemnie robi się człowiekowi na sercu, jak toto przełyka — mruknął 
Cacuś-Pieczeniarz.
Ten zwierzak Umarł-w-Butach zaczął opowiadać przezabawną historyjkę. W ubiegły piątek 
był taki pijany, że koledzy zalepili mu fajkę, którą trzymał właśnie w rękach, plastrem 
rozrobionego gipsu. Innego by krew zalała przez taki głupi kawał, a on dumnie wypiął brzuch 
i chodził napuszony jak paw.
— Może panowie każą powtórzyć kolejkę? — zapytał ojciec Colombe swym kleistym 
głosem.
— Owszem, prosimy jeszcze raz po kieliszku — rzekłLantier. —Teraz ja stawiam.
Zaczęła się rozmowa o kobietach. Cacuś-Pieczeniarz wywiózł swoją starą nudziarę do 
Montrouge, do ciotki. Coupeau zapytał, co słychać z Indyjskim Kufrem Pocztowym, jak 
nazywano pewną praczkę z Chaillot, osobistość dobrze znaną wszystkim bywalcom 
tutejszego zakładu. Mieli już podnieść kieliszki do ust, gdy nagle Umarł-w-Butach ryknął na 
całe gardło w stronę ulicy, wołając przechodzących tamtędy Goujeta i pana Lorilleux. Obaj 
mężczyźni podeszli do samych drzwi, ale dalej zapuszczać się nie chcieli. Kowal nie czuł się 
usposobiony do tego, żeby coś pić. Lorilleux, szary na twarzy i dzwoniący zębami, stał z ręką 
w kieszeni i zaciskał palce na kłębku złotych łańcuszków, które odnosił; kaszlał przy tym i 
wymawiał się od picia tłumacząc, że jedna kropelka wódki jest w stanie przyprawić go o 
ciężką chorobę.
— To ci dopiero dobrana parka obłudników! — mruknął Umarł-w-Butach. — Pewnie goli 
toto wódę, ale po kryjomu.
W pewnej chwili przytknął nos do kieliszka i od razu rzucił się z pyskiem na ojca Colombe:
— Ach! ty stary szmaciarzu, nalałeś z innej butelki!... Ty wiesz: możesz mieszać do swojej 
podłej trucizny, co ci się żywnie podoba, i podawać to innym, ale ze mną to ci się nie uda!
Za oknami poczęło się rozwidniać; mętna jasność rozświetliła salkę szynku, w której 
gospodarz pogasił przed chwilą gazowe lampy. Coupeau usprawiedliwiał szwagra, któremu 
wódki nie wolno brać do ust, czego mu ostatecznie niesposób poczytywać za zbrodnię. Nawet 
wstrzemięźliwość Goujeta uznał za chwalebną, zważywszy, że to przecież nie lada szczęście, 
jak kto nigdy nie bywa spragniony. Potem, gdy znowu bąknął coś o tym, że na niego już . 
czas, bo robota czeka, Lantier przybrał wyniosły ton człowieka, który zawsze i wszędzie wie, 
jak należy się zachować, i na poczekaniu zmył blacharzowi głowę: jak ktoś ma dawać 
drapaka, to choćby nawet wzywały go obowiązki, powinien przedtem postawić całemu 
towarzystwu po kieliszku, a nie machnąć sobie ręką na przyjaciół jak pospolita szuja i tak 
chyłkiem nawiać.
— Co on tak nas bez końca zanudza bajdurzeniem o tej swojej robocie! — krzyknął Umarł-
w--Butach.
— A więc pan płaci tę kolejkę? — zapytał ojciec Colombe zwracając się do Coupeau.
Coupeau zapłacił. Kiedy jednak wódkę miał stawiać Cacuś-Pieczeniarz, najpierw nachylił się 
i szepnął coś w ucho szynkarzowi, a ten na znak odmowy potrząsnął ospale głową. Umarł-w-
Butach podchwycił to odmowne kiwnięcie głową i na nowo począł obrzucać wymysłami tego 
starego krętacza, ojca Colombe. Jak to, ten najpodlejszej miary dusigrosz ma czoło odmówić 
drobnej przysługi jego koledze! Wszyscy pokątni fabrykanci samogonu dają swój towar na 
kredyt! To po to człowiek za- gląda do takiej potajemnej bimbrowni, żeby go tu obrażali!... 
Właściciel nie tracąc spokoju kołysał się na swych masywnych pięściach wspartych o brzeg 
lady i powtarzał grzecznie:
— Niech więc pan pożyczy pieniędzy koledze: to będzie prostsze.
— Do ciężkiej cholery! dobrze: właśnie że mu pożyczę! — wrzasnął Umarł-w-Butach. — 
Masz, Cacuś, daj tym moniakiem w mordę temu chciwcowi z piekła rodem!
Zirytowany, rozdrażniony widokiem worka z narzędziami, którego Coupeau nie zdjął z 
ramienia, nawołał w jego stronę:
— Wyglądasz jak jaka mamka! Połóż gdzie tego swojego pękatego oseska. Od tego się 
garbacieje.
Coupeau wahał się chwilę, po czym, jak gdyby postanowienie, które w tej chwili powziął, 
zapadło po bardzo długim i głębokim namyśle, spokojnie postawił worek na ziemi i rzekł: 
— Teraz to już za późno, żeby iść do roboty. Stawię się u tego Burgunda po południu. 
Powiem, że moją starą nagle kolki sparły... Słuchajcie, ojcze Colombe, odłożę narzędzia tu, 
pod tę ławkę, a w południe przyjdę je stąd zabrać.
Lantier ruchem głowy przytaknął temu postanowieniu. Powinno się pracować, to nie ulega 
żadnej wątpliwości; tylko że jak się człowiek znajduje w towarzystwie przyjaciół, wszystko 
inne ustępować musi pierwszeństwa uprzejmości względem nich. Stopniowo wszystkich 
czterech zaczynała nurtować łaskotliwa i obezwładniająca chętka, żeby sobie suciej popić i 
podjeść; ręce im ciążyły, badali się wzrokiem nawzajem. Z chwilą gdy już się milcząco 
zmówili, że mają przed sobą pięć godzin na swobodną włóczęgę — ogarnęła ich nagle huczna 
wesołość, poczęli się dla żartu poszturchiwać i rzucać sobie w oczy najpieszczotliwsze 
przezwiska; zwłaszcza Coupeau odmłodzony, jakby mu kamień spadł z serca, rozruszał się i 
częstował wszystkich na prawo i na lewo wykrzyknikiem: „Mój ty stary, zacny pociotku!" Na 
pożegnanie zwilżyli sobie gardła jeszcze jedną kolejką, po czym przenieśli się całą czwórką 
do knajpki „Pod Pchłą-Pijaczką", maleńkiej ciupki, gdzie był bilard. Kapelusznik zrazu kręcił 
trochę nosem, bo lokal wydał mu się niezbyt odpowiedni: butelka lichej wódy kosztowała tu 
całego franka, a kufel piwa pojemności dwu szklanek — dziesięć su; poza tym miejscowi 
goście tak zaświnili stół bilardowy, że aż się kule przyklejały. Ale trudno i darmo: partyjka 
była już rozpoczęta, więc Lantier, który kijem bilardowym władał po mistrzowsku, wnet 
odzyskał cały swój urok towarzyski i złoty humor, grając z wypiętą dumnie piersią i przy 
każdym karambolu kołysząc z wdziękiem biodrami.
Gdy nastała pora obiadowa, blacharzowi przyszedł do głowy pewien pomysł. Tupnął obiema 
nogami i zawołał:
— Warto by zajść po Świerzbijęzora. Wiem, gdzie on pracuje... Weźmiemy go za kark i 
pójdziemy razem do matki Louis na nóżki w majonezie.
Projekt został jednogłośnie przyjęty. Tak, Świerzbijęzor, zwany Wódzi-do-Buzi, na pewno 
ma wielki apetyt na nóżki w majonezie... Wyruszyli w drogę. Nad ulicami unosiła się żółtawa 
poświata, mżył drobny deszczyk; ale oni byli już zanadto rozgrzani wewnątrz, żeby mieli 
czuć to lekkie kropienie na swych kulasach i łapskach. Coupeau zaprowadził ich na ulicę 
Marcadet, do fabryczki sworzni. Ponieważ w momencie gdy przybyli na miejsce, brakowało 
jeszcze bite pół godziny do przerwy obiadowej, blacharz wetknął jakiemuś chłopakowi w 
rękę dwa su, żeby wszedł do warsztatu i powiedział Świerzbijęzorowi, że jego kobieta 
zachorowała i prosi, żeby natychmiast przyszedł do domu. Kowal wnet się pojawił chwiejąc 
się na nogach, zupełnie spokojny, bo nos wróżył mu jakąś wyżerkę.
— Ach! kawalerze! — zawołał, jak tylko spostrzegł ich ukrytych za wrotami. — Od razu 
wywęszyłem, co się święci... Hę? co sobie zjemy?
U matki Louis, ogryzając kosteczki, znów uderzyli hurmem na pracodawców. Świerzbijęzor, 
zwany Wódzi-do-Buzi, opowiadał, że u niego w budzie jest do wykonania pilne zamówienie. 
O! starego w tej chwili nie ma, wyfrunął gdzieś na kwadrans; on, Świerzbijęzor, może sobie 
przedłużyć przerwę obiadową, stary i tak z uśmiechem powita go wracającego: powinien 
uważać, że to jeszcze wielkie szczęście dla niego, że kowal w ogóle wrócił. Przede wszystkim 
nie ma obawy, żeby którykolwiek szef odważył się kiedy bądź przepędzić na cztery wiatry 
Świerzbijęzora zwanego Wódzi-do--Buzi, bo już by nigdy więcej nie znalazł równie 
chwackiego, równie uzdolnionego chłopa. Po nóżkach zamówiono omlet. Każdy wypił po 
butelce wina. Matka Louis sprowadzała wino z Owernii; kolorem przypominało do złudzenia 
krew, jak gdyby toczył je ktoś, kto skaleczył się uprzednio nożem. Wyżerka przeobrażała się 
w byczą zabawę, wszyscy palili się już do tego, żeby sobie pokoczować po knajpach.
— Cóż to: ja u szefa, u tej zakutej małpy, mam być za gówniarza? — wykrzyknął 
Świerzbijęzor przy deserze. — Czy to nie wpadł tylko co na pomysł, żeby zawiesić dzwon w 
swojej budzie? Dzwon! to dobre, jak się ma niewolników... Niech tam! może sobie dziś 
dzwonić aż do skutku! Niech mnie licho weźmie, jeśli mnie dzisiaj uwidzi z powrotem przy 
kowadle! To już piąty dzień, jak haruję niczym dziki osioł, więc chyba mogę sobie ździebłko 
odpocząć... Jeśli stary będzie mi chciał wsiąść na łeb, to go wyekspediuję do domu wariatów.
— Ja — odezwał się Coupeau z miną bardzo uroczystą — ja muszę już was opuścić: idę do 
roboty. Tak, przysiągłem żonie, że pójdę... Bawcie się dobrze; ja sercem zawsze jestem z 
kumplami: wy wiecie.
Koledzy zaczęli sobie z niego podżartowywać. Ale on tak stanowczo obstawał przy swoim, iż 
kiedy nadmienił, że idzie do ojca Colombe po narzędzia — wszyscy ruszyli tam razem z nim. 
Wyjął worek spod ławki i postawił go sobie u nóg, żeby móc swobodnie przystąpić do 
ostatniego wianuszka wódek. O godzinie pierwszej towarzystwo było jeszcze gotowe stawiać 
dalsze kolejki. Wówczas Coupeau ze zniecierpliwieniem podjął worek z ziemi i z powrotem 
odniósł go pod ławkę, bo mu przeszkadzał: ile razy podchodził do bufetu, tyle razy na niego 
nadeptywał. Nie ma głupich; do roboty u tego Burgunda stawi się jutro. Czterej pozostali 
robotnicy, którzy właśnie sprzeczali się na temat płac, nie byli bynajmniej zdziwieni, gdy im 
blacharz bez żadnych bliższych wyjaśnień zaproponował mały spacerek po bulwarze dla 
rozruszania. nóg. Deszcz już nie padał. Mały spacerek ograniczył się do tego, że uszli, 
machając rękami, ze dwieście kroków, przy czym nikt nawet ust nie otworzył, bo wszystkich 
oszołomiło nagle świeże powietrze i poza obrębem knajpy czuli się nieswojo. Powoli, nawet 
nie potrzebując się ze sobą porozumiewać, odruchowo skierowali się pod górę ulicą 
Poissoniers, gdzie zaszli do winiarni Franciszka na lampkę wina, zamawiając je — jak zwykle 
— na butelki. Doprawdy, bardzo im było tego potrzeba, żeby się pokrzepić na duchu. Na 
ulicy zionęło zewsząd smutkiem, a błoto było takie, że policjanta byś za próg nie przegnał. 
Lantier wepchnął towarzyszy do osobnego pokoiku, ciasnej klitki, w której miejsca starczało 
tylko na jeden stół i którą drewniane przepierzenie z oknem o zmatowiałych szybach 
oddzielało od sali ogólnej. On ma zwyczaj popijać sobie zawsze gdzieś w ustronnym 
gabineciku, ponieważ tak właśnie jest przyzwoiciej. Czy jego towarzyszom nie jest tu dobrze? 
Człowiek czuje się tutaj jak u siebie w domu; można by tu nawet bez żadnej krępacji 
wygodnie się przespać. Poprosił o gazetę, rozpostarł ją niby płachtę na stole i zmarszczywszy 
brwi przebiegał ją oczami. Coupeau i Umarł-w-Butach zaczęli grać w pikietę. Na stole 
sterczały dwie flaszki i pięć kieliszków.
— No! jakże: o czym tam znowu bujają w tym papierowym prześcieradle? — zapytał Cacuś-
Pieczeniarz zwracając się do kapelusznika.
Zapytany nie odpowiedział zaraz; dopiero po dłuższej chwili rzekł nie odrywając oczu od 
gazety:
— Czytam właśnie sprawozdanie z obrad Izby. To ci dopiero republikanie od siedmiu boleści, 
te zakamieniałe wałkonie z lewicy! Czy po to lud ich wybiera, żeby zlizywać tę słodzoną 
wodę, która im leje się z ust! Wierzy toto w Boga, ten tam jeden, i przypochlebia się, jak 
może, tym łotrom ministrom! Ja, gdyby mnie wybrali do Izby, wszedłbym na trybunę i 
powiedziałbym jedno tylko słowo: Gówno! Tak: to jedno słowo i nic więcej, bo takie jest 
moje zdanie o tym wszystkim.
— Wiecie, że Badinguet i jego połowica któregoś wieczora parę dni temu w obecności całego 
dworu wytrzaskali się po gębie — opowiadał Świerzbijęzor, zwany Wódzi-do-Buzi. —Daję 
wam słowo honoru! I to sprali się tak bez żadnej przyczyny, ot! po prostu, żeby sobie 
nawzajem dokuczyć. Badinguet był wtedy pod gazem.
— Dajcie nam już święty spokój z całą tą polityką! — krzyknął blacharz. — Poczytajcie 
sobie, kto kogo gdzie zamordował: to dużo zabawniejsze.
I wtykając z powrotem nos w karty zapowiedział terc do dziewiątki i trzy damy:
— Mam terc, taki zafajdany, i trzy gołębice. Spódniczki ciągle się mnie trzymają.
Opróżnili kieliszki. Lantier zaczął czytać na głos: Straszna zbrodnia, jaka została niedawno 
ujawniona w gminie Gaillon (okręg Sekwany i Marny), posiała istny popłoch wśród 
okolicznej ludności. Pewien młody człowiek zamordował rydlem własnego ojca, żeby 
przywłaszczyć sobie trzydzieści su... Wszyscy obecni wydali z siebie okrzyk zgrozy. Z 
rozkoszą by sobie popatrzyli, kiedyby takiego oto zbrodniarza kat skracał o głowę! Nie, 
gilotyna to za mało; należałoby go pokrajać na drobne kawałki. Jakaś inna historia, z 
dzieciobójstwem, również wszystkich do głębi wzburzyła; ale kapelusznik, moralista bardzo 
surowy, zaczął usprawiedliwiać morderczynię przypisując całkowitą odpowiedzialność za 
popełnioną zbrodnię jej uwodzicielowi; no, bo koniec końców, gdyby ten drań nie zrobił tej 
nieszczęśnicy bachora, to nie mogłaby własnego dziecka utopić w kloacznym dole. Ale istny 
szał entuzjazmu wzbudził wśród słuchaczy opis bohaterstwa markiza de T..., którego dowody 
złożył on w chwili, gdy wracając o drugiej w nocy z jakiegoś balu napadnięty został na 
bulwarze Inwalidów przez trzech włóczykijów i musiał się bronić: oto, nie zdejmując nawet 
rękawiczek, unieszkodliwił dwu spomiędzy zbrodniarzy tryknąwszy jednego i drugiego 
mocno głową w brzuch, a trzeciego zaprowadził za ucho na posterunek policji. Hę! to ci 
krzepa, co? Szkoda, że człowiek, który tych czynów dokonał, był z urodzenia szlachcicem.
— A teraz posłuchajcie —mówiłdalej Lantier. —Przechodzę do wiadomości z życia 
wyższych sfer:
Hrabina de Bretigny wydaje swą córkę za mąż za młodego barona de Valancay, adiutanta 
jego cesarskiej mości. Wyprawa narzeczonej zawiera, miedzy innymi, koronki wartości ponad 
trzykroć sto tysięcy franków...
— Ani nas to ziębi, ani grzeje! — przerwał mu Cacuś-Pieczeniarz. — Nikt nie pyta, jakiego 
koloru koszule tacy ot noszą... A tej małej nic jej koronki nie pomogą, rozprawiczą ją tak 
samo jak każdą inną. 
Ponieważ Lantier, jak się wydawało, skończył już przeglądać gazetę, Swierzbijęzor, zwany 
Wódzi-do-Buzi, wyrwał mu ją z ręki i podłożywszy ją sobie pod siedzenie rzekł:
— No ! nie, już dosyć!... Tam jej na pewno dobrze... Papierzyska do tego tylko się nadają.
Tymczasem Umarł-w-Butach, który pilnie patrzył w swoje karty, huknął pięścią w stół na 
znak zwycięstwa. Robił dziewięćdziesiąt trzy.
— Mam w karcie całą rewolucję! — zawołał. — Pięć piętnastych, sekwens wysoki jak 
drabina z pieca na łeb... To dwadzieścia, prawda?... Następnie: dzwonkowy terc major, to 
dwadzieścia trzy; trzech wolastych brzuchaczy, to dwadzieścia sześć; trzech fircyków, to 
dwadzieścia dziewięć, trzy jednookie grube ryby, to dziewięćdziesiąt dwa... A teraz 
zagrywam jednym rokiem republiki, to dziewięćdziesiąt trzy.
— Spłukałaś się, stary! — poczęli wołać do blacharza kibice.
Zamówiono jeszcze dwie butelki wina. Kieliszki nie świeciły dnem ani przez chwilę, pijackie 
nastroje rosły. Około godziny piątej zaczęło to przybierać postać odrażającą, tak że Lantier 
zamilkł i rozmyślał, jakby tu czmychnąć; z chwilą gdy towarzystwo zaczynało podnosić 
wrzaski i rozchlapywać wino po podłodze, zabawa przestawała być w jego guście. Coupeau 
właśnie wstał oto z miejsca, żeby przeżegnać się znakiem pijackiego krzyża. Dotykając dłonią 
po kolei: czoła, prawego ramienia, lewego ramienia oraz pępka i dołka pod żołądkiem, 
wymawiał słowa: Montpernasse — Menilmonte — knajpeczeczka — ogródek zielony — 
królik smażony, smażony, smażony... Wtedy kapelusznik wykorzystując dziką wrzawę, jaką 
ów pijacki obrządek rozpętał, ujął za klamkę i zniknął za drzwiami. Towarzysze nawet nie 
spostrzegli jego wyjścia. Jemu samemu także wcale już dobrze dymiło się z czuba. Ale 
odetchnąwszy świeżym powietrzem, otrząsnął się z zamroczenia i odzyskał zwykłą pewność 
ruchów; zaraz też ruszył prosto do domu i przekroczył jakby nigdy nic próg sklepiku, gdzie 
krótko a węzłowato doniósł Gerwazynie, że Coupeau pofrunął gdzieś z przyjaciółmi.
Minął dzień, minął drugi, a blacharza jak nie było, tak nie było. Buszował gdzieś po całej 
dzielnicy, nie wiadomo dokładnie gdzie. Znajomi opowiadali, że widzieli go u matki Baquet, 
„Pod Motylem", „Pod Kaszlącym Krasnoludkiem". Tylko że jedni zapewniali, iż był sam, 
podczas gdy inni twierdzili, że spotkali go w towarzystwie siedmiu czy ośmiu moczymordów 
tego samego co on pokroju. Gerwazyna wzruszała ramionami z wyrazem rezygnacji. Mój 
Boże! zdążyła się już do takich rzeczy przyzwyczaić. Nie uganiała się za mężem, a nawet jeśli 
kiedy spostrzegła go w jakiejś winiarni, z daleka ją omijała, żeby nie pobudzać go do gniewu; 
czekała, aż wróci, a w nocy nasłuchiwała, czy nie chrapie czasem pod drzwiami. Zdarzało się, 
że spędzał noc leżąc na kupie śmieci, na ławce, na jakimś porosłym trawą, nie zabudowanym 
placu albo też rozłożony w poprzek rynsztoka. Nazajutrz niezupełnie jeszcze, 
wytrzeźwiawszy ruszał dalej, dobijał się do pozamykanych jeszcze drzwi szynków żądając 
wódki; rozpoczynał od nowa szaleńczą wędrówkę po knajpach, gdzie obstawiony dokoła 
kieliszkami, szklankami i butelkami — to gubił, to znów odnajdował swoich przyjaciół. 
Odbywał w ten sposób istne podróże, z których wracał pełen osłupienia: domy skakały mu 
przed oczami, a zapadanie nocy zlewało się w jedno z narodzinami nowego dnia; po 
wytrzeźwieniu pozostawało mu w pamięci tylko to, że pił. Ledwie wytrzeźwiał, wnet się 
wszystko kończyło. Drugiego dnia Gerwazyna poszła do szynku ojca Colombe, żeby się 
przepytać o męża: dowiedziała się tylko tyle, że był tam pięć razy, i to wszystko. Musiała 
poprzestać na tym, że zabrała worek z narzędziami, który leżał pod ławką.
Wieczorem Lantier widząc strapienie praczki zaproponował, żeby poszła z nim do kawiarni 
posłuchać muzyki, ot! byle uszczknąć choć chwilę rozrywki. Zrazu nie chciała się na to 
zgodzić: nie była wcale usposobiona do śmiechu. Gdyby nie to, nie powiedziałaby mu „nie", 
bo kapelusznik występując ze swoją propozycją zrobił to z taką prostotą i szczerością, że nie 
mogła go posądzać o żadne zdradliwe plany. Po prostu — jak się jej zdawało — ubolewał nad 
nią w jej ciężkim zmartwieniu i współczucie swe okazywał prawdziwie po ojcowsku. Nigdy 
się jeszcze dotychczas nie zdarzyło, żeby Coupeau spędził dwie noce z rzędu poza domem. 
Toteż co dziesięć minut Gerwazyna podchodziła bezwiednie do drzwi i stawała w progu nie 
wypuszczając z rąk żelazka: spoglądała to ku jednemu, to ku drugiemu wylotowi ulicy, żeby 
sprawdzić, czy czasem mąż nie nadchodzi. Same nogi, w których — według własnych jej 
słów — czuła jakieś dziwne strzykanie, popychały ją ustawicznie z miejsca na miejsce. Z całą 
pewnością wcale by to jej nie wzruszyło, gdyby Coupeau złamał sobie rękę czy nogę albo też 
wpadł gdzieś pod koła i został przez nie zmiażdżony: w ten sposób uwolniłaby się od niego 
raz na zawsze; za żadną cenę nie chciała dopuścić, żeby pozostał w jej sercu bodaj cień 
jakichś przyjaznych uczuć dla tak obmierzłego typka jak ten jej mąż. Ale w końcu to stawało 
się denerwujące: wiecznie tylko zadawać sobie pytanie, czy wróci czy też nie wróci. Kiedy 
więc na ulicy pozapalano już latarnie i kiedy Lantier ponownie zaproponował jej pójście do 
kawiarni, Gerwazyna zgodziła się. Ostatecznie, nie będzie taka głupia, żeby sobie odmawiać 
drobnej przyjemności, skoro własny jej mąż już trzeci dzień wiedzie żywot włóczęgi i 
rozpustnika. A że jego wciąż jeszcze nie ma, to i ona wyjdzie gdzieś na miasto. Cała ta 
przebrzydła chałupa może sobie pójść z dymem, jeśli chce! Ona sama własnymi rękami 
podłożyłaby ogień pod cały ten kram, bo już jej bokiem wyłazi to głupie życie.
Z kolacją uwinięto się byle prędzej. O ósmej godzinie wychodząc pod rękę z kapelusznikiem 
Gerwazyna prosiła mamę Coupeau i Nanę, żeby się zaraz położyły spać. Sklepik został od 
ulicy zamknięty. Wydostała się ż mieszkania przez drzwi od podwórza i oddała klucz pani 
Boche zapowiadając jej, że gdyby tamten świńtuch wrócił, to żeby była łaskawa wyprawić go 
do łóżka. Kapelusznik, starannie ubrany, czekał na nią w bramie, pogwizdując. Ona sama 
była w jedwabnej sukni. Ruszyli powoli chodnikiem, przytuleni jedno do drugiego, a gdy 
padła na ulicę smuga światła, widać było, że uśmiechają się do siebie i rozmawiają 
półgłosem.
Owa kawiarnia z muzyką znajdowała się na bulwarze Rochechouart; była to staroświecka 
kawiarenka, której salę rozszerzono kosztem podwórza, wznosząc na nim przybudówkę z 
desek. Kuliste lampy, rozwieszone sznurem u wejścia, obrysowywały świetlistym konturem 
przedsionek. Duże podłużne afisze, poprzylepiane na ruchomych drewnianych tablicach z 
podpórkami, sięgały aż do poziomu chodnika.
— Jesteśmy na miejscu — powiedział Lantier. — Dzisiejszego wieczora ma się tu odbyć 
pierwszy występ śpiewaczki charakterystycznej, panny Amandy.
Ale w tej właśnie chwili spostrzegł Cacusia-Pieczeniarza,, który również stał czytając afisz. 
Cacuś miał podbite oko: widocznie poprzedniego wieczora oberwał od kogoś pięścią.
— No jakże: a gdzie Coupeau? — zapytał kapelusznik rozglądając się dokoła. — Zgubiliście 
go gdzieś po drodze?
— O! już dawno, jeszcze wczoraj wieczorem — odpowiedział tamten. — Jak wychodziliśmy 
od matki Baquet, zaczęła się bijatyka. Ja tam nie lubię, jak kto nagle puszcza w ruch ręce... A 
tu tymczasem popsztykaliśmy się z tym chłopakiem od matki Baquet o jakąś butelkę, za którą 
kazał nam dwa razy płacić... No, to ja wobec tego nogi za pas i poszedłem się krztynkę 
przespać.
Ziewał jeszcze, rozespany, spał osiemnaście godzin. Wytrzeźwiał już zresztą zupełnie, minę 
jednak miał ogłupiałą, a stara jego kurtka siwa była od pierza: zapewne przed pójściem spać 
wcale się nie rozbierał. 
— A nie wie pan, gdzie obecnie może być mój mąż? — dopytywała się praczka.
— Ale skąd! nie mam pojęcia... Wiem tylko tyle, że kiedyśmy wychodzili od matki Baquet, 
była piąta: ot! to wszystko. Bardzo być może, że poszedł ulicą w dół. Tak! pamiętani nawet 
jak przez mgłę, żem go widział, jak wchodził „Pod Motyla" z jakimś dorożkarzem... Och! 
jakie to wszystko głupie! Doprawdy, tylko tego jest człowiek wart, żeby go uszlachtować jak 
bydlę!
Lantier i Gerwazyna spędzili bardzo przyjemny wieczór. O godzinie jedenastej, gdy bramy 
były już wszędzie pozamykane, wrócili do domu niedbałym, powolnym krokiem. Chłód 
panował trochę dokuczliwy, przechodnie tłumnie pierzchali do domów; jakieś dziewczęta 
stały sobie najspokojniej w cieniu pod drzewami i pękały po prostu ze śmiechu, gdyż 
towarzyszący im mężczyźni stroili z nich sobie żarciki zbyt namacalne. Lantier podśpiewywał 
z cicha piosenkę z repertuaru panny Amandy: Ach! tak mnie to łechce w nos. Gerwazyna, 
odurzona i jakby pijana, podchwytywała refren. Było jej bardzo gorąco. Ponadto po dwóch 
filiżankach kawy, które wypiła tam w zaduchu sali, pełnej dymu z fajek i woni potu całej tej 
stłoczonej publiki, zbierało jej się teraz na mdłości. Ale nad wszystkimi wrażeniami, jakie 
stamtąd wyniosła, górował obraz panny Amandy. Ona, Gerwazyna, nigdy by się na to nie 
zdobyła, żeby przed publicznością wystąpić nago — jak tamta. Trzeba było jednak od dać tej 
damie sprawiedliwość i przyznać, że ciała mogłaby jej pozazdrościć każda kobieta. Toteż ze 
zmysłową ciekawością słuchała praczka szczegółowych danych o rzeczonej osobie, 
udzielanych jej przez Lantiera tonem jegomościa, który miał możność sprawdzić je osobiście.
— Wszyscy śpią — powiedziała Gerwazyna, kiedy trzykrotnie zadzwoniwszy stwierdziła, że 
ani dozorca, ani jego żona jakoś nie kwapią się z odciągnięciem sznura.
W końcu brama się otworzyła, ale w głębokim jej tunelu było ciemno, i gdy praczka zapukała 
w okienko stróżówki prosząc o klucz od mieszkania, rozespana dozorczyni wrzaskliwie 
zaczęła jej opowiadać jakąś historię, z której na razie nic nie dotarło do jej uszu. W końcu 
zrozumiała, że policjant, pan Poisson, przyprowadził jej męża, że ten znajdował się w stanie 
bardzo osobliwym oraz że klucz jest w zamku.
— Do licha! — mruknął Lantier, gdy przekroczyli wreszcie próg mieszkania. — Co on tu 
takiego wyprawiał? Istne morowe powietrze.
Rzeczywiście, w całym mieszkaniu strasznie czymś śmierdziało. Gerwazyna, szukając 
zapałek, brodziła w jakiejś mazi. Gdy wreszcie zapaliła świecę, oczom obojga ukazał się 
śliczny obrazek. Coupeau obrzygał cały pokój; łóżko, dywan, nawet komoda była obryzgana. 
Na dodatek spadł z łóżka, na którym zapewne ułożył go Poisson, i chrapiąc leżał na podłodze, 
pośród własnych nieczystości. Rozwalony jak wieprz, z jednym policzkiem uwalanym, z 
otwartymi ustami, z których przy każdym oddechu buchały smrodliwe wyziewy, rozmiatał 
siwymi już włosami kałużę szeroko rozlaną wokół jego głowy.
— Och! co za świnia... co za świnia! —powtarzała Gerwazyna wzburzona i zrozpaczona. — 
Wszystko zabrudził... Nie, nawet pies by tak nie zrobił, nawet zdechły pies jest czyściejszy.
Ani jedno, ani drugie nie śmiało się poruszyć, nie wiedziało, gdzie stąpnąć nogą. Nigdy 
jeszcze dotychczas blacharz nie wrócił taki urżnięty i nie zanieczyścił tak sromotnie 
mieszkania. Toteż widok, jaki oto roztaczał się przed jego żoną, stanowił ogniową próbę 
uczuć, jakie zdolna była jeszcze dla niego żywić. Dawniej, gdy wracał do domu lekko 
podgazowany czy nawet porządnie wkropiony, odnosiła się do tego z pobłażaniem, nigdy z 
odrazą. Ale dziś przekroczyło to już wszelkie granice, więc rozgorzał w jej sercu bunt. Za nic 
na świecie nie dotknęłaby męża. Na samą myśl, że o jej ciało mogłoby otrzeć się ciało tego 
świńtucha, doznawała okropnego wstrętu, jak gdyby ktoś od niej zażądał,
żeby się położyła u boku zmarłego, którego do śmierci przywiodła jakaś brzydka choroba.
— A jednak muszę się położyć — szepnęła — nie będę przecież spać na ulicy... No! trudno: 
przejdę przez niego.
Usiłowała jednym długim krokiem przejść nad ciałem pijanicy i musiała przytrzymać się 
dłonią rogu komody, żeby się nie pośliznąć i nie upaść w nieczystości. Coupeau zagradzał 
całkowicie dostęp do łóżka. Wówczas Lantier, który patrząc na jej wysiłki nieznacznie się 
uśmiechał, pewny, że tej nocy nie będzie mogła przyłożyć głowy do własnej poduszki, ujął ją 
za rękę i powiedział cichym, roznamiętnionym szeptem:
— Gerwazyno... posłuchaj, Gerwazyno...
Ale ona w lot wszystko pojęła, wyrwała rękę z jego uścisku i opętana nagłą trwogą rzekła, 
zaczynając na nowo mówić mu po imieniu, jak niegdyś:
— Nie, zostaw mnie w spokoju... Błagam cię, Auguście, idź już do siebie... Ja tu sobie jakoś 
poradzę, przedostanę się do łóżka od strony nóg...
— No i po co, Gerwazyno, nie bądź głupia... — nalegał Lantier. —Tu zanadto cuchnie, nie 
wytrzymasz... Chodź! Czego się boisz. On nas nie słyszy, skądby!
Stawiała opór, odmawiała potrząsając porywczo głową. W zamęcie myśli, chcąc mu dowieść, 
że właśnie zostanie tutaj, w tym pokoju, poczęła się rozbierać: zdjęła jedwabną suknię, rzuciła 
ją na krzesło i na gwałt wciągając na siebie nocny kaftan i halkę, stała cała w bieli, z 
obnażonymi ramionami i szyją. To jest jej łóżko, prawda? no, więc ona chce spać w swoim 
łóżku. Dwa razy jeszcze próbowała wynaleźć czysty skrawek podłogi, żeby tamtędy przejść. 
Ale Lantier nie ustępował, chwytał ją wpół, szepcąc jej do ucha słowa, które miały wzniecić 
zarzewie w jej krwi. Ach! w ślicznej pułapce tkwiła tutaj, między tym rozwalonym u jej nóg 
bęcwałem-mężem, który oto nie pozwalał przyzwoitej kobiecie zaszyć się pod kołdrę, a tym 
lubieżnym świńtuchem sterczącym tuż za jej plecami, który myślał jedynie o tym, żeby 
korzystając z jej nieszczęsnego położenia na nowo ją posiąść! Ponieważ kapelusznik mówił 
coraz głośniej, ubłagała go, żeby zamilkł, i nastawiając uszu w stronę alkowy, gdzie sypiały 
Nana i mama Coupeau, zaczęła nasłuchiwać. Ale i mała, i staruszka widocznie już spały, bo z 
alkowy dobiegały odgłosy zdrowych, równomiernych oddechów.
— August, puść mnie, jeszcze gotów jesteś je obudzić — podjęła składając ręce. — Bądź 
rozsądny. Kiedy indziej, gdzie indziej... Nie tutaj, tuż w pobliżu mojej córki... Lantier nic się 
na to nie odezwał, tylko dalej stał uśmiechnięty; nagle przysunął się do niej i zwolna 
przylgnął wargami do jej ucha, całując ją tak jak ongi, ilekroć chciał jej zrobić na przekór i 
wprawić ją w stan oszołomienia. Wówczas opadła z sił, w uszach poczuła jakieś nieznośne 
brzęczenie i przenikliwy dreszcz przeszył jej ciało. Niemniej zrobiła jeszcze jeden krok 
naprzód, ale zaraz musiała się z powrotem cofnąć. To było wprost niepodobieństwo: ogarnęło 
ją obrzydzenie tak wielkie, odór bijący z wymiocin był tak smrodliwy, że ją samą porwałyby 
wymioty. Coupeau — jakby leżał na puchowych piernatach — zmożony twardym pijackim 
snem odsypiał swoją hulankę, ręce i nogi miał zmartwiałe jak u nieboszczyka, a gębę 
wykrzywioną. Cała ulica mogłaby sobie obłapiać jego żonę, a jemu ani jeden włosek nawet 
by nie drgnął.
— A, niech tam! — wyjąkała Gerwazyna. — To jego wina, ja tak nie mogę... Ach! mój Boże, 
ach! mój Boże! przez niego muszę iść precz z własnego łóżka, nie mam już własnego łóżka... 
Nie, nie mogę tak, to jego wina.
Trzęsła się cała i nie wiedziała, co ma robić. A kiedy Lantier począł ją zwolna popychać w 
stronę swojego pokoju, w oszklonych drzwiach alkowy ukazała się poprzez szybę twarz 
Nany. Dziewczynka dopiero co się ocknęła, podniosła się z łóżka, na palcach podeszła w 
samej koszuli do drzwi i stała tam oto blada i rozespana. Popatrzyła na ojca unurzanego we 
własnych wymiocinach; potem przywarłszy twarzą do szyby czekała, dopóki biała halka 
matki nie znikła w głębi przeciwległego pokoju, u tamtego drugiego mężczyzny. Minę miała 
bardzo poważną. W jej szeroko rozwartych oczach zepsutego dzieciaka płonął ogień 
zmysłowego rozciekawienia.
IX
Tej zimy mama Coupeau dostała groźnego ataku duszności, który ledwie przetrzymała. 
Rokrocznie w grudniu nabierała ostatecznej pewności, że astma powali j ą na łoże boleści na 
dwa albo i trzy tygodnie. Nie była już piętnastoletnią dziewczynką, na świętego Antoniego 
miała właśnie skończyć siedemdziesiąt trzy lata. Przy tym okropna niedołęga i sekutnica, 
piekląca się o byle co, chociaż wciąż jeszcze gruba i pulchna. Lekarz zapowiadał, że pójdzie 
na tamten świat chyłkiem, ledwie zdążywszy zawołać: „Dobranoc, Janusiu, świeczka zgasła!"
Kiedy była przykuta do łóżka, mama Coupeau stawała się zła jak jędza. Trzeba przyznać, że 
alkowa, w której sypiała wraz z Naną, nie miała w sobie nic wesołego. Między jej łóżkiem a 
łóżkiem wnuczki miejsca było w sam raz na dwa krzesła. Ze ścian zwisała w strzępach tapeta, 
stara i wypłowiała. Okrągłe okienko tuż pod sufitem przepuszczało do wnętrza trochę światła, 
ale było ono mętne i blade jak w piwnicy. Człowiek starzał się tam aż miło, zwłaszcza jeśli 
cierpiał na duszności. Jeszcze w nocy było jako tako: gdy zaczynała ją trapić bezsenność, 
przysłuchiwała się oddechowi śpiącej dziewczynki i stanowiło to dla niej pewną rozrywkę. 
Ale w dzień, ponieważ nikt przecież nie mógł jej dotrzymywać towarzystwa od rana do 
wieczora, gderała, popłakiwała i całymi godzinami mówiła wciąż jedno, trąc głową o 
poduszkę:
— Mój Boże! jakaż ja jestem nieszczęśliwa!... Mój Boże! jakaż ja jestem nieszczęśliwa!... 
Oni mi tu każą umrzeć w więzieniu, tak: w więzieniu!
A kiedy przyszedł ktoś do niej w odwiedziny, Wirginia albo pani Boche, i pytał, jak się czuje 
ze zdrowiem, nie odpowiadała, tylko od razu rozpoczynała długą litanię swych żalów:
— Ach! drogo przychodzi mi płacić za chleb, który tutaj spożywam! Nie, nie: nawet u obcych 
tyle bym się nie nacierpiała!... Ot! prosiłam, żeby mi naparzyli filiżankę ziółek, i co: 
przynieśli mi pełny garnek, ten do gotowania wody, żeby mi w ten sposób zrobić wymówkę, 
że za dużo tych ziółek pijam... Tak samo z Naną: przecież ja to dziecko wychowywałam, a 
ona w dyrdy ucieka rano i przez cały boży dzień jej nie widzę. Pomyślałby kto, że cuchnie 
ode mnie. Jednakowoż w nocy to śpi sobie smaczniutko i ani się choćby raz obudzi, żeby 
spytać, czy mi co nie dolega... Tak, tak, przeszkadzam im, czekają tylko, żebym zdechła. 
Och! nastąpi to już niezadługo. Nawet syn nie jest mi już synem, ta łotrzyca-praczka całkiem 
mi go zabrała. Ona by mnie tu biła, ona by mnie zakatowała, gdyby nie strach przed karzącą 
ręką sprawiedliwości.
Gerwazyna istotnie poczynała sobie chwilami trochę szorstko. Buda schodziła na psy, 
wszyscy byli rozgoryczeni i przy byle okazji posyłali się nawzajem do diabła. Coupeau 
pewnego dnia rano, kiedy dręczył go kociokwik, krzyknął na cały głos: „Ta stara wciąż tylko 
gada, że umrze, i wcale jakoś nie umiera!" Te słowa ugodziły mamę Coupeau w samo serce. 
Robiono jej wymówki, że za dużo kosztuje, bez ogródek mówiono w jej obecności, że gdyby 
raz już umarła, stanowiłoby to wielką oszczędność. Co prawda jej postępowanie również nie 
było takie, jakie być powinno. Tak, na przykład, ilekroć widywała się ze starszą swą córką, 
panią Lerat, płakała nad własną nędzą, oskarżała syna i synową, że morzą ją głodem, a 
wszystko jedynie w tym celu, żeby wyłudzić od córki choć jednego franka, który następnie 
wydawała na łakocie. Rozsiewała również najszkaradniejsze plotki za pośrednictwem 
małżonków Lorilleux, opowiadając im, na co idzie te dziesięć franków, które oni co miesiąc 
dają: na zachcianki Gerwazyny, na nowe czepki, na ciastka, którymi obżera się ona po kątach, 
i na różne inne plugawe rzeczy, o których człowiek nie śmie nawet mówić. Dwu- czy też 
trzykrotnie doprowadziła nawet do tego, że w rodzinie o mało nie wybuchła ogólna bijatyka. 
To stawała po stronie jednych, to po stronie drugich, tak że w końcu zrobił się z tego istny 
domowy bigos.
W okresie największego nasilenia jej choroby, tej właśnie zimy, pewnego popołudnia, kiedy u 
łóżka chorej zeszły się pani Lorilleux i pani Lerat, mama Coupeau mrugnęła na nie okiem, 
żeby się pochyliły. Już prawie nie mogła mówić. Ledwie dosłyszalnym głosem wyszeptała:
— Ładna historia! Słyszałam ich dziś w nocy. Tak, tak: tę Kuśtyk-tyk i kapelusznika... I co 
oni tam wyprawiali! Coupeau ślicznie się ubrał. Ładna historia!
I zaczęła opowiadać krótkimi, urywanymi zdaniami, wciąż się dusząc i kaszląc, że 
poprzedniego wieczora syn jej wrócił do domu widocznie śmiertelnie pijany. No więc ona, 
ponieważ nie spała, dokładnie zdawała sobie sprawę z wszelkich odgłosów dobiegających 
spoza drzwi: słyszała, jak ta Kuśtyk-tyk dreptała bosymi nogami po podłodze, słyszała 
syczący głos kapelusznika, który na tamtą wołał, słyszała, jak z lekkim skrzypnięciem 
zamykały się drzwi łączące oba pokoje, i słyszała też wszystko, co działo się później. Trwało 
to chyba do białego rana, nie wiedziała dokładnie, do której, bo wbrew czynionym przez 
siebie wysiłkom w końcu się jednak zdrzemnęła.
— W całej tej wstrętnej sprawie najwstrętniejsze jest to, że Nana też mogła to wszystko 
słyszeć — ciągnęła. — Jak na złość tej właśnie nocy wciąż rzucała się przez sen na łóżku, 
ona, która zazwyczaj sypia jak suseł; skakało toto, przewracało się z boku na bok, jakby jej 
kto nasypał do łóżka rozżarzonych węgli.
Obie kobiety nie wydały się zaskoczone.
— Dalibóg! — mruknęła pani Lorilleux. — To wszystko zaczęło się na pewno od razu 
pierwszego dnia... Ale skoro samemu Coupeau jest z tym wszystkim dobrze, my nie mamy 
żadnego powodu, żeby się wtrącać. Chociaż, swoją drogą, takie historie bynajmniej nie 
przynoszą rodzinie zaszczytu.
— Ja, żebym była wtedy tutaj — wywodziła pani Lerat zaciskając wargi — byłabym ją jakoś 
nastraszyła, coś bym do niej krzyknęła, ot! byle co: „Widzę cię!" albo „Żandarmi idą!"... 
Pokojówka pewnego lekarza. mówiła mi, że jej pan mówił, że w pewnych określonych 
chwilach kobieta może od czegoś takiego umrzeć nagłą śmiercią. No, więc gdyby ona wtedy 
padła trupem na miejscu, to — nieprawdaż — dobrze by się stało: zostałaby ukarana tam, 
gdzie miała zgrzeszyć.
Niebawem cała dzielnica wiedziała, że Gerwazyna noc w noc chodzi do pokoju Lantiera. Pani 
Lo-rilleux bardzo hałaśliwie wyrażała wobec sąsiadek swoje oburzenie: ubolewała nad 
bratem, tym niemrawcem, któremu żona przyprawia rogi na całą potęgę; twierdziła, że jeśli 
dotąd jeszcze przestępuje progi takiej ohydnej budy, to czyni to jedynie przez wzgląd na 
swoje biedne matczysko, które — nie mając innego wyjścia — musi żyć pośród takich 
okropieństw. No, więc cała dzielnica hajda na Gerwazynę! To na pewno ona wciągnęła 
Lantiera w rozpustę. Patrzyło jej to z oczu. Tak, pomimo szkaradnych plotek, ten diabelski z 
cicha pęk Lantier cieszył się nadal powszechną sympatią, bo nie przestawał udawać 
wykwintnisia, nadal chodził po ulicach czytając gazetę, nadskakująco grzeczny wobec dam, 
zawsze mając na podorędziu cukierki i kwiaty, którymi je częstował. Mój Boże! on korzystał 
tylko z okazji, ot co! Mężczyzna jest mężczyzną i niesposób od niego wymagać, żeby się 
opierał kobietom, które same rzucaj ą mu się na szyję. Ale ona, ona nie miała nic na swoją 
obronę; przynosiła tylko wstyd całej ulicy Goutte-d'Or. Państwo Lorilleux, jako chrzestni 
rodzice, zwabiali Nanę do siebie, żeby się dowiedzieć szczegółów. Kiedy ją o coś pytali — 
ogródkowo — Nana przybierała głupią minę i przysłaniała gorejące oczy długimi, miękkimi 
rzęsami.
Pośród ogólnego oburzenia Gerwazyna żyła spokojna, znużona i nieco senna. Zrazu uginała 
się pod brzemieniem winy, czuła się nią splugawiona i żywiła odrazę do samej siebie. Ilekroć 
wychodziła z pokoju Lantiera, myła sobie ręce, maczała w wodzie ręcznik i tarła nim ramiona 
aż do bólu, jakby chciała usunąć osad wstrętnego brudu. Jeśli Coupeau zabierał się wówczas 
do żartów, gniewała się i dzwoniąc zębami biegła czym prędzej do sklepu, żeby się tam ubrać 
w jakimś kącie; nie pozwalała również dotknąć się kapelusznikowi, jeśli chwilę przedtem 
całował ją mąż. Zmieniając mężczyzn, pragnęła móc zmieniać też i skórę. Ale powoli 
przystosowywała, się do nowych okoliczności. To było zbyt uciążliwe tak szorować się za 
każdym razem. Własna jej uległość działała na nią rozkładowo, a wrodzona potrzeba 
szczęścia kazała jej wysączać do ostatniej kropli tę słodycz, jaką zawierały gorycze jej życia. 
Była szczodrobliwa w dobroci i dla siebie, i dla innych, pragnęła jedynie nadawać wszystkim 
sprawom bieg taki, żeby nikogo nie obarczać nadmiarem zmartwienia. Dopóki mąż i 
kochanek byli zadowoleni, dopóki sprawy domowe toczyły się swym normalnym trybem, 
dopóki wszyscy się bawili od rana do wieczora, a każdy był syty, rad życiu i jego błogiej 
beztrosce, nie było na co się uskarżać, nieprawdaż? Poza tym, ostatecznie, nie krzywdziła 
chyba nikogo tak bardzo, skoro te rzeczy pomyślnie się układały, ku zadowoleniu wszystkich 
bez wyjątku; a przecież . zazwyczaj ten zbiera burze, kto sieje wiatr... Tak wyuzdanie 
przedzierzgało się zwolna w przyzwyczajenie. Obecnie było ono ujęte w karby takiej samej 
prawidłowości jak jedzenie i picie: ilekroć Coupeau wracał do domu pijany, Gerwazyna 
spędzała noc u Lantiera, a zdarzało się to co najmniej w każdy poniedziałek, wtorek i środę. 
Oddawała swe noce na przemiany to jednemu, to znów drugiemu. Doszło nawet w końcu do 
tego, że kiedy ot! budziło ją zbyt głośne chrapanie blacharza, porzucała go w środku nocy i 
szła, by samej przespać się najspokojniej u sąsiada. Nie znaczyło to wcale, żeby jej przyjazne 
uczucia dla kapelusznika miały tym samym zyskiwać na sile. Nie; po prostu uważała, że jest 
czystszy, lepiej wypoczywała u niego w pokoju, gdzie wydawało się jej, że bierze kąpiel. W 
gruncie rzeczy podobna była do owych kotek, które lubią zwinięte w kłębek sypiać na czystej 
białej pościeli. Mama Coupeau nie śmiała mówić o tych sprawach wyraźnie. Ale kiedy w 
czasie jakiejś sprzeczki praczka bardzo na nią nakrzyczała, starucha poczęła jak z rękawa 
sypać przejrzystymi niedomówieniami. Stwierdziła ogólnikowo, że bywają między 
mężczyznami niezgorsze głuptasy i niezgorsze łajdaczki między kobietami; przez zaciśnięte 
zęby wycedziła wiele jeszcze innych kąśliwych słówek zaczerpniętych z soczystego języka 
dawniejszej kamizelczarki. W takich wypadkach Gerwazyna zrazu obrzucała ją ostrym, 
przeciągłym spojrzeniem, nie zdobywając się na żadną odpowiedź. Po pewnym jednak czasie, 
sama również unikając nazywania sprawy po imieniu, zaczęła stawać we własnej obronie, 
wysuwając argumenty, jak gdyby nie dotyczące jej samej. Jak kobieta ma za męża pijanicę, 
brudasa, który lubi żyć z nosem zarytym w gnojówkę, to nikt nie ma prawa mieć do niej 
pretensji, że gdzie indziej szuka sobie miejsca, w którym mogłaby odetchnąć czystością. 
Posuwała się jeszcze dalej: dawała do zrozumienia, że przecież Lantier jest jej mężem tak 
samo jak Coupeau: i może nawet więzy łączące ją z tamtym są silniejsze. Czyż nie znała go 
już wtedy, kiedy była dziewczynką zaledwie czternastoletnią? Czyż nie miała z nim dwojga 
dzieci? No więc jeżeli uwzględnić te okoliczności, wszystkie rzekome jej grzechy 
przestawały być grzechami i nikt nie miał prawa rzucać na nią kamieniem. Utrzymywała, że 
po prostu idzie posłusznie za głosem krwi. A poza tym lepiej niech nie nadeptują jej na 
odciski. Potrafi odpłacić każdemu jego własną monetą. Mieszkańcy ulicy Goutte-d'Or nie są 
wcale tacy przykładni! Mała pani Vigouroux nieźle się po całych dniach zabawia na tym 
swoim węglu. Pani Lehongre, żona kupca korzennego, sypia ze swoim szwagrem, z tym 
niedojdą, za którego nikt by trzech groszy nie dał. Zegarmistrz z przeciwka, ten napuszony 
jegomość, mało nie znalazł się przed sądem pod hańbiącym zarzutem, że sypia z rodzoną 
córką — bezwstydnicą, która szasta się po bulwarach. I zataczając ręką szeroki półkrąg, jak 
gdyby chciała posadzić na cenzurowanym całą dzielnicę, przez bitą godzinę wydobywała na 
światło dzienne brudy tych ludzi, tej trzody, co to sypia po bydlęcemu, kupą — ojcowie z 
córkami, matki z synami, siostry z braćmi — tarzając się we własnym łajnie. Ach! już ona 
wie coś o tym: plugastwo aż sika szparami ze wszystkich domów, zatruwając powietrze! Tak, 
tak: niech kto znajdzie w tym zaułku Paryża, gdzie nędza tak się panoszy, że ludzie włażą 
jedni drugim na głowy, jedno choćby stadło żyjące jak Pan Bóg przykazał! Warto by całym 
tym bractwem, nie zważając na płeć, nabić jaką armatę i wystrzelić, a potem tym ludzkim 
gnojem nawieźć wiśniowe sady na równinach pod Saint-Denis.
— Lepiej niech oni będą ostrożniejsi i nie plują w powietrze, bo każdemu z nich własna ślina 
może kapnąć na nos z powrotem! — wołała, doprowadzona do ostateczności. — Wolnoć 
Tomku w swoim domku: tak czy nie? Niech pozwolą porządnym ludziom żyć po swojemu, 
jak sami chcą żyć po swojemu... Ja tam nikomu nic nie wytykani, dopóki nikt nie ciągnie 
mnie do rynsztoka, gdzie sam tkwi aż po czubek głowy.
A któregoś innego dnia, kiedy mama Coupeau już bez owijania czegokolwiek w bawełnę 
wyjawiła, co o niej myśli, Gerwazyna powiedziała przez zaciśnięte zęby:
— Leży mama we własnym łóżku i wykorzystuje to... Ale proszę posłuchać: źle mama robi, 
bo wie mama dobrze, że jestem jeszcze bardzo miła, bo nigdy dotychczas nie wypominałam 
mamie w oczy maminego własnego życia! O! już ja wiem, piękne to było życie: dwóch czy 
trzech kochanków, jeszcze zanim umarł ojciec Coupeau... Niech mama przestanie kaszlać, ja 
już swoje powiedziałam. Chcę tylko, żeby raz na zawsze dała mi mama święty spokój, i to 
wszystko!
Mało brakowało, a stara kobieta byłaby się zadusiła. Nazajutrz, kiedy w czasie nieobecności 
Gerwazyny przyszedł Goujet, żeby w imieniu matki upomnieć się o bieliznę, mama Coupeau 
wezwała go do siebie, poprosiła, żeby usiadł przy łóżku, i długo go tam trzymała. Nie było 
dla niej żadną tajemnicą, że kowal żywił uczucia serdecznej przyjaźni dla Gewazyny; 
widziała, że od pewnego czasu chodził ponury i nieszczęśliwy domyślając się okropieństw, 
jakie działy się w domu Coupeau. Dając więc ujście swoim namiętnościom starej plotkarki, a 
zarazem mszcząc się na synowej za to, że poprzedniego wieczora tyle napsuła jej krwi, bez 
żadnych osłonek wyjawiła mu prawdę użalając się i popłakując, jak gdyby niemoralne 
sprawowanie się praczki ją, teściową, najbardziej krzywdziło. Gdy Goujet opuścił alkowę, 
szedł opierając się o ściany, ledwie przytomny od nawału cierpienia. Mama Coupeau, skoro 
tylko posłyszała, że praczka jest z powrotem w domu, krzyknęła jej z daleka, iż proszono, by 
zaraz po powrocie stawiła się u pani Goujet z bielizną, obojętne: uprasowaną czy nie; była 
przy tym tak ożywiona, że Gerwazynie od razu zapachniało plotkami; przewidywała, jaki 
smutny obrót przybierze rozmowa z panią Goujet, i przeczuła, ile przysporzy jej zgryzot.
Bardzo blada, ledwie trzymając się na nogach, zapakowała bieliznę do koszyka i poszła. Już 
od całych lat nie płaciła Goujetom ani nawet jednego su. Suma długu wynosiła zatem stale i 
niezmiennie czterysta dwadzieścia pięć franków. Co tydzień pobierała należność za pranie w 
gotówce, tłumacząc się ciągle tym, że ma kłopoty pieniężne. Za każdym razem ogromnie się 
tego wstydziła, bo wyglądało to tak, jakby wykorzystywała przyjaźń kowala, żeby go 
naciągać. Coupeau, coraz mniej na tym punkcie drażliwy, pokpiwał sobie twierdząc, że 
widocznie kowal po kryjomu obściskuje ją po kątach i że za to coś się jej przecież od niego 
należy. Ale Gerwazyna, mimo potajemnego stosunku, jaki ją bez jej woli łączył z Lantierem, 
oburzała się i pytała męża, czy rzeczywiście chce się już przekonać, czy mu będzie do twarzy 
z rogami. Nie w smak jej było, że ktośkolwiek w jej obecności wyrażał się ujemnie o kowalu; 
tkliwość, jaką w głębi serca go otaczała, stanowiła dla niej ostatnią ostoję jej człowieczej 
godności. Toteż zawsze, ilekroć szła do tych zacnych ludzi odnosząc im upraną bieliznę, już 
na pierwszym stopniu schodów zaczynała doznawać jakiegoś ucisku serca.
— Ach! więc przyszła pani nareszcie — powiedziała oschle pani Goujet otwierając jej drzwi. 
— Jak potrzeba mi będzie kiedyś Kostuchy, to panią po nią poślę.
Gerwazyna przestąpiła próg zakłopotana, nie śmiąc wyjąkać nic na swoją obronę. Przestała 
już dotrzymywać słowa, nigdy nie przychodziła o umówionej godzinie, kazała na siebie 
czekać całymi tygodniami. Narastający bezład począł zwolna ogarniać wszystkie dziedziny 
jej życia.
— Dzień w dzień spodziewam się pani już od tygodnia z górą, a pani jak nie ma, tak nie ma 
— mówiła dalej koronczarka. — I na domiar złego okłamuje mnie pani; nasyła pani swoją 
praktykantkę, żeby mi tu wygadywała jakieś niestworzone rzeczy: a to, że bielizna jest już 
gotowa, że otrzymam ją jeszcze tego samego wieczora, to znów, że zdarzył się jakiś wypadek, 
że zapakowana już paczka wpadła do kubła czy coś w tym rodzaju. A mnie tu przez ten czas 
dzień po dniu schodzi na niczym, bo nie mogę się doczekać ani pani, ani bielizny i łamię 
sobie nad tym głowę. Nie, takie postępowanie nie wyjdzie pani na dobre... No! zobaczymy, 
co tam takiego ma pani w tym swoim koszu! Żeby przynajmniej nic nie brakowało! Czy 
przyniosła mi pani także te dwa prześcieradła, które przetrzymuje pani u siebie już przeszło 
miesiąc, i tę koszulę, której nie zdążyła pani uprać w zeszłym tygodniu?
— Tak, tak — szepnęła Gerwazyna — mam tu tę koszulę; oto ona.
Ale koronczarka oburzyła się. To jest jakaś cudza koszula, ona jej nie chce. Zamieniają jej w 
praniu bieliznę, to już przechodzi wszelkie granice! W zeszłym tygodniu znalazła dwie 
chusteczki, na których nie było jej znaku. Rzecz to wcale nie zachęcająca: dziedziczyć tak 
bieliznę nie wiadomo po kim. Poza tym, koniec końców, zależy jej na tym, żeby mieć własną 
bieliznę co do jednej sztuki.
— A prześcieradła? — zapytała. — Zginęły, co?... No! więc, moja kochana, rób co chcesz, 
szukaj, nie szukaj, ale ja bezwarunkowo muszę je jutro rano dostać do ręki, pamiętaj!
Zapadło milczenie. Najbardziej gnębiła Gerwazynę świadomość, że drzwi do pokoju Goujeta 
(stała zwrócona do nich plecami) są z lekka uchylone. Kowal musiał być u siebie, czuła to; i 
cóż to za przykrość, że oto słuchał tych wszystkich wymówek, na które ona — w poczuciu 
winy — nie znajdowała żadnej odpowiedzi! Starała się okazać jak najpotulniejsza, jak 
najłagodniejsza, pochylała głowę i wykładała bieliznę z kosza na łóżko najszybciej, jak tylko 
mogła. Ale sytuacja pogorszyła się jeszcze, gdy pani Gouiet zaczęła przeglądać bieliznę, 
biorąc sztukę po sztuce. Co którą wzięła, wnet odrzucała je ze słowami:
— Ach! traci pani dryg w rękach! Minęły te czasy, kiedy spotykała się pani z samymi 
pochwałami... Tak, obecnie paskudzi pani, knoci pani robotę... O! proszę, niech no pani 
spojrzy na gors tej koszuli: jest przyżółcony, na zakładkach widać ślady żelazka. A guziki? — 
wszystkie poobrywane. Wprost pojąć nie mogę, co pani wyprawia z tą bielizną, że wszystkie 
guziki gdzieś się podziewają... A ot! ten kaftan, na przykład, za ten kaftan pani nie zapłacę. 
Niech no pani tu spojrzy! Brudny jest taki, jak był, tylko go pani trochę wygładziła po 
wierzchu. Dziękuję! jeśli bielizna po praniu ma być tak samo brudna...
Umilkła przeliczając pojedyncze sztuki. Nagle wykrzyknęła:
— Jak to! i to ma być wszystko?... Brakuje dwóch par pończoch, sześciu ręczników, obrusa, 
paru ścierek... Pani chyba kpi sobie ze mnie! Kazałam pani powiedzieć, żeby mi pani oddała 
wszystką bieliznę co do ostatniej sztuki, bez względu na to, czy uprasowana czy nie. Jeżeli 
najdalej za godzinę nie zjawi się tu praktykantka z resztą bielizny, pogniewamy się ze sobą, 
pani Coupeau: uprzedzam panią, że się pogniewamy.
W tej chwili Goujet zakaszlał u siebie w pokoju. Gerwazyna drgnęła. Jak nią tu pomiatają w 
jego przytomności, mój Boże! I dalej stała pośrodku pokoju, zmieszana, zakłopotana, 
czekając na bieliznę do prania. Ale pani Goujet, podsumowawszy wszystkie pozycje 
rachunku, usiadła najspokojniej na swoim dawnym miejscu w pobliżu okna i zabrała się do 
naprawiania jakiegoś koronkowego szala.
— A co z bielizną do prania? — zapytała bojaźliwie praczka.
— Nic, dziękuję — odpowiedziała stara kobieta. — W tym tygodniu nic do prania nie ma.
Gerwazyna zbladła. Traciła klientkę. Ledwie to sobie uświadomiła, wszystko poczęło się jej 
mącić w głowie i aż musiała przysiąść na krzesełku, bo nogi odmówiły jej posłuszeństwa. Nie 
usiłowała nawet bronić się, zapytała tylko:
— Czy przypadkiem pan Goujet nie jest chory? Tak, coś mu dolega; zamiast udać się do 
kuźni,
musiał wrócić do domu i położył się właśnie do łóżka, żeby sobie trochę wypocząć. Słowa te 
wypowiedziała pani Goujet tonem surowym; suknię jak zwykle miała na sobie czarną, a 
przezroczystą jej twarz okalał jak twarz zakonnicy rąbek czarnej chusty. Płaca dzienna 
gwoździarzy znowu uległa obniżce; z dziewięciu franków spadła do siedmiu z powodu coraz 
to szerszego zastosowania maszyn, które obecnie wykonują całą robotę. I koronczarka 
poczęła tłumaczyć, że oboje z synem muszą tera: oszczędzać na wszystkim i że ona chce 
znowu prać bieliznę sama. Oczywiście, to by jak z nieba im spadło, gdyby państwo Coupeau 
zwrócili jej synowi pieniądze, które mu są winni. Ale nie naśle na ich dom komornika: skoro 
nie mają pieniędzy na spłacenie długu, to trudno. Ledwie zaczęła mówić o owym długu, 
Gerwazyna spuściła głowę, jak gdyby przyglądała się z bliska zwinnym ruchom jej igły 
nanizującej jedno oczko za drugim.
— Jednakowoż — mówiła dalej koronczarka — gdybyście zechcieli państwo ograniczać się 
troszkę w wydatkach, długu byście się w końcu pozbyli. No, bo ostatecznie jadacie bardzo 
dostatnio i wydajecie pieniądze na prawo i na lewo, jestem tego pewna... Gdybyście nam 
spłacili choćby po dziesięć franków miesięcznie...
Wywody te przerwał jej głos Goujeta, który nagle na nią zawołał:
— Mamo! mamo!
Gdy wróciła z pokoju syna i usiadła na dawnym miejscu, zmieniła od razu temat rozmowy. 
Kowal ubłagał ją widać, żeby przestała dopominać się o pieniądze. Po paru jednak minutach 
znów powróciła bezwiednie do sprawy długu. O! ona przewidywała, czym się to skończy: 
blacharz przepije sklepik i oby tylko nie puścił żony z torbami. Toteż gdyby jej syn posłuchał 
matczynej rady, nigdy w życiu nie pożyczyłby im tych pięciuset franków Dzisiaj miałby już u 
boku żonę i nie usychałby z tęsknoty do żadnej innej kobiety, mogąc żywić jedynie nadzieję, 
że pozostanie nieszczęśliwy do samej śmierci. Koronczarka ożywiła się i przestając się liczyć 
z jakimikolwiek względami wyraźnie oskarżyła Gerwazynę o to, że się zmówiła z 
blacharzem, by przy jego pomocy dopuścić się oszustwa względem jej syna, naiwnego jak 
dziecko. Tak spotyka się kobiety, które maskę obłudy potrafią utrzymać na twarzach przez 
całe lata; ale w końcu zawsze nadchodzi chwila, kiedy ich bezeceństwc ujawnia się znienacka 
w całej swej jaskrawości
— Mamo! mamo! — zawołał ponownie Goujet, którego głos tym razem brzmiał donośniej i 
natarczywiej.
Wzywana wstała, a kiedy się pojawiła z powrotem, rzekła pochylając się znowu nad koronką:
— Niech pani tam wejdzie, on chce się z panią zobaczyć.
Gerwazyna, drżąca, drzwi za sobą zostawiła otwarte: Te zaprośmy bardzo ją wzruszyły, bo 
były jak gdyby przyznaniem się wobec pani Goujet jak serdeczne łączą ich więzy. Znalazła 
się oto znowu w tym małym, zacisznym pokoiku o nach obitych obrazkami, z wąskim 
żelaznym łóżkiem, w tym pokoiku wyglądającym jak pokój piętnastoletniego chłopca. 
Goujet, zdruzgotany wynurzeniami mamy Coupeau, leżał rozciągnięty na łóżku całym swoim 
potężnym ciałem wielkoluda; oczy miał czerwone od płaczu, a jego piękna płowa broda 
jeszcze mokra była od łez. Musiał snadź pod naporem pierwszej fali gniewnego szału 
podziurawić poduszkę straszliwymi ciosami pięści, bo z poprutej poszewki sypało się naokoło 
pierze.
— Niech pani posłucha, mama tkwi w błędzie — odezwał się do praczki głosem ściszonym 
prawie do szeptu. — Nie jest mi pani nic winna i w ogóle nie życzę sobie, żeby ktokolwiek o 
tym wspominał.
Uniósł się na poduszce i patrzył na nią. Oczy wnet mu znowu wezbrały ciężkimi łzami.
— Boli coś pana, panie Goujet? — zapytała szeptem. — Błagam, niech pan powie, co panu 
jest!
— Nic, dziękuję. Wczoraj zbytnio się przemęczyłem. Chcę się troszeczkę przespać.
Ale serce drążyła mu boleść tak wielka, że nie mógł się pohamować i wykrzyknął:
— Ach! mój Boże! mój Boże! Mówiła pani, że to nigdy, nigdy nie nastąpi! Przysięgała pani. 
A otq przecież stało się, stało to wszystko!... Ach! mój Bożel To dla mnie nazbyt bolesne, 
niech pani sobie stąd idzie!
I błagalnym gestem ręki począł prosić ją, żeby już wyszła. Nie zbliżyła się do łóżka, wyszła, 
tak jak tego żądał, osłupiała, nie wiedząc, co powiedzieć, żeby go ukoić. Znalazłszy się w 
pokoju obok ujęła znów za swój koszyk, ale wciąż jeszcze nie wychodziła, jakby coś chciała 
powiedzieć, a nie mogła się na to zdobyć. Pani Goujet w dalszym ciągu naprawiała 
koronkowy szal, nie unosząc głowy znad krosien. W końcu odezwała się pierwsza.
— No, więc dobranoc. Proszę odesłać mi resztę bielizny, porachujemy się kiedy indziej.
— Tak jest, dobrze, dobranoc — wybełkotała Gerwazyna.
I powolutku zamknęła za sobą drzwi, ogarniając pożegnalnym spojrzeniem całe to schludne, 
we wzorowym porządku utrzymane mieszkanko, gdzie — jak się jej zdawało — zostawiła 
ostatni okruch swej ludzkiej godności. Wracała do domu bezmyślnie, niby krowa, co wraca z 
pastwiska do obory, nie dbając o to, którędy wypada jej droga. Mama Coupeau, która po raz 
pierwszy zwlekła się tego dnia z łóżka, siedziała na krzesełku pod piecem. Ale praczka nie 
czuła się nawet na siłach, żeby robić jej jakiekolwiek wymówki, była zanadto znużona i tak 
obolała, jakby ktoś jej pogruchotał kości; myślała sobie, że — koniec końców — życie jest 
nazbyt okrutne i że jeszcze można by to jakoś znieść, gdyby człowiek zdechł na poczekaniu, 
ale nie podobna wydzierać sobie serca z piersi własnymi rękami.
Teraz już Gerwazyna kpiła sobie ze wszystkiego. Nieokreślonym gestem posyłała cały świat 
do diabła. Po każdym nowym zmartwieniu jeszcze bardziej rozkoszowała się tym, że może 
trzy razy dziennie do syta się najeść, co stanowiło jej ostatnią przyjemność. Sklepik niechby 
się nawet zawalił; byle gruzy jej nie przygniotły, chętnie poszłaby sobie stąd precz, bodaj bez 
koszuli na grzbiecie. A sklepik był istotnie w przededniu ruiny; nie runął co prawda od razu, 
lecz chylił się do upadku z godziny na godzinę. Klienci awanturowali się coraz częściej i 
zaczynali jeden po drugim oddawać bieliznę do prania gdzie indziej. Pan Madinier, panna 
Remanjou, Boche'owie nawet powrócili do pani Fauconnier, która pilniej przestrzegała 
terminów. Koniec końców, wszystkim się sprzykrzyło o jakąś głupią parę pończoch upominać 
się przez trzy tygodnie z rzędu i odnosić do ponownego uprania koszule popstrzone plamami 
tłuszczu jeszcze z ubiegłej niedzieli. Gerwazyna, ani na chwilę nie dając wytchnienia swym 
szczękom, wołała klientom na odchodnym: szczęśliwej drogi! i w odpowiedni sposób 
obmalowywała każdego, twierdząc, iż rada jest, że już nie będzie potrzebowała grzebać w ich 
śmierdzących brudach. Niechby nawet cała dzielnica puściła ją kantem, to by jej pozwoliło 
pozbyć się nie lada kupy śmieci, no i miałaby przez to mniej pracy. Korzystały jeszcze z jej 
usług jedynie ulicznice i takie klientki które nie wypełniały nigdy w porę swych zobowiązań 
płatniczych, albo też takie jak pani Gaudron, od których żadna już praczka z ulicy Nowej nie 
chciała przyjmować bielizny, taka była śmierdząca! Sklepik skazany był na zamknięcie; 
Gerwazyna musiała odprawić ostatnią pracownicę, panią Putois, i zostały już tylko we dwie z 
praktykantką, tym zezawcem Augustynką, która im była doroślejsza, tym bardziej głupiała; a 
i to jeszcze jak na ich cztery ręce roboty nie zawsze znalazło się pod dostatkiem i. nieraz 
przez całe długie popołudniowe godziny siadywały obie z tyłkami przylepionymi do zydli. 
Było to już samo dno niepowodzeń. Zbliżała się katastrofa.
Oczywiście, im śmielej przez jedne drzwi zazierały próżniactwo i nędza, tym pochopniej 
drugimi drzwiami pchało się niechlujstwo. Nikt by już teraz nie poznał tego pięknego sklepu 
o niebieskim jak niebo wnętrzu, którym niegdyś tak się Gerwazyna pyszniła. Futryny drzwi 
wejściowych i okna wystawowego oraz wszystkie szyby od ulicy były stale od góry do dołu 
schlapane błotem bryzgają cym spod kół pojazdów. Z mosiężnych drutów opadały na parapet 
bure łachmany, pozostałość po klientkach, które umarły gdzieś w szpitalu. Wewnątrz 
wszystko było jeszcze grubiej podszyte nędzą: od wilgoci, która wdała się z bielizny schnącej 
dzień i noc pod sufitem, poodlepiały się obicia na ścianach; niebiesko-zielona tapeta zwisała 
szerokimi płatami, podobnymi do pajęczyn przysypanych grubą warstwą kurzu; piec z 
masywnej żelaznej blachy, pogiętej i podziurawionej uderzeniami pogrzebacza, sterczał w 
kącie zwalistą kupą zardzewiałego żelastwa jak u handlarza starzyzny; stojak do prasowania 
— jak gdyby służył całej kompanii żołnierzy za stół do jedzenia — pokryty był plamami po 
kawie i winie, zasmarowany jakimiś resztkami konfitur, nasiąknięty tłuszczem sosów, 
śladami po poniedziałkowych wyżerkach. Nad tym wszystkim unosił się odór zjełczałego 
krochmalu, woń pleśni i odpadków, swąd spalenizny. Ale Gerwazynie było w tym otoczeniu 
bardzo dobrze. Nie spostrzegała wcale, że sklepik zarasta brudem;
o nic już nie dbając rychło przyzwyczaiła się do podartych tapet i zatłuszczonych boazerii, tak 
jak przyzwyczaiła się również do chodzenia w podartych spódnicach i z nie mytymi od 
niepamiętnych czasów uszami. Ten brud dookoła stanowił dla niej nawet przytulne gniazdko, 
w którym miło jej było przycupnąć. Pozwalać wszystkiemu wokoło trwać tak w nieładzie; 
czekać, aż kurz pozatyka szczeliny
i rozprzestrzeni się wszędzie puszystą warstwą; czuć, jak wszystko żywe w krąg niej osiada 
zwolna na mieliznach gnuśności i nicnieróbstwa: była to dla niej prawdziwa rozkosz, którą się 
upajała. Spokój to rzecz najważniejsza; na wszystko inne gwizdała. Długami, które wciąż 
rosły, już się dawno przestała zagryzać. Jej niezłomna prawość powoli się nadkruszała; 
zapłaci się czy też nie zapłaci — sprawa pozostawała nie roztrzygnięta i Gerwazyna wolała 
się nad nią nie głowić. Gdy odmawiano jej kredytu w jednym sklepie, wyrabiała sobie kredyt 
gdzie indziej, w sąsiedztwie. Wyżyłowała w ten sposób całą dzielnicę; co dziesięć kroków 
natrafiała na któregoś ze swych wierzycieli. Na samej już tylko ulicy Goutte-d'Or nie śmiała 
po prostu przechodzić ani koło węglarni, ani koło sklepu korzennego, ani koło owocarni;gdy 
więc wybierała się do basenu, szła ulicą Pois-sonniers nakładając dobre dziesięć minut drogi. 
Dostawcy nachodzili jąwe własnym jej domu i wymyślali od łajdaczek. Pewnego wieczora 
człowiek, u którego kupiła meble dla Lantiera, podburzył przeciwko niej całą kamienicę: 
wrzeszczał, że zedrze jej kiecki i na żywcu sobie dług odbije, o ile nie dostanie od niej 
gotówki. Z pewnością podobne awantury siały w niej wielki popłoch; tylko że otrząsała się po 
nich jak zbity pies, i na tym koniec; nie psuło jej to apetytu. Ot! naprzykrzają się, bezczelne 
chamy! Skoro ona nie ma pieniędzy, to chyba ich sobie nie sfabrykuje! Zresztą, dość że 
obłupiają ludzi ze skóry; ich psim obowiązkiem jest poczekać z rachunkiem. I znowu 
zasypiała jak zwierzę w swej jamie, odsuwając od siebie wszelkie myśli o tym, co kiedyś 
nadejść przecież musi. Kiedyś pójdzie sobie na dziady, dalibóg! — ale dopóki to się nie 
stanie, żąda, by zostawiono ją w spokoju.
Mama Coupeau przyszła po pewnym czasie jako tako do siebie. Jeszcze przez jeden rok dom 
się jakoś kołatał. Latem oczywiście roboty było zawsze trochę więcej, zwłaszcza białych 
halek i perkalowych sukien kobiet włóczących się po zamiejskim bulwarze. Wszystko chyliło 
się zwolna ku upadkowi, z każdym tygodniem głębiej grzęzło się nosem w błocie, ale raz się 
było pod wozem, raz na wozie; były wieczory, gdy się człowiek po brzuchu skrobał stając 
przed pustym kredensem, i. inne, kiedy do nieprzytomności opychał się cielęcinką. Na ulicy 
widywano stale mamę Coupeau: zawsze z jakąś paczuszką ukrytą pod fartuchem szła sobie 
spacerowym kroczkiem do lombardu na ulicą Polonceau. Szła przygarbiona, z twarzą pełną 
przedziwnego skupienia i rozłakomienia, niby jakaś dewotka śpiesząca na mszę; nie miała 
bynajmniej wstrętu do misyj, jakie jej powierzano, bawiły ją te szachrajstwa z pieniędzmi, te 
złote interesy handlarki ubrań mile łechcące jej namiętności starej kumoszki. Urzędnicy 
lombardu przy ulicy Polonceau dobrze ją już znali; mówili na nią: matka „Cztero-franusiowa" 
— gdyż za te swoje paczuszki, płaskie jak krążek masła za dwa su, żądała zawsze po cztery 
franki, kiedy oni ofiarowywali jej po trzy. Gerwazyna gotowa była wyprzedać choćby i cały 
dom; ogarnęła ją chorobliwa niania zastawiania wszystkiego w lombardzie; kazałaby sobie 
głowę ostrzyc do samej skóry, gdyby lombard zechciał pożyczyć jakąśkolwiek kwotę pod 
zastaw jej włosów. Było to nader wygodne, nie podobna się było powstrzymać i nie pójść do 
lombardu po trochę drobniaków, gdy człowiek z utęsknieniem wyczekiwał na czterofuntowy 
bochenek chleba. Tam, w czeluściach lombardu, znikał cały dobytek: bielizna i odzież, 
narzędzia pracy i meble. Zrazu, jeśli któregoś tygodnia zarobiła więcej, starała się to 
wykorzystać i ten czy inny zastaw wykupić; ale i tak wychodziło to na jedno, w następnym 
tygodniu znów to, co wykupiła, musiała zastawić. Potem nic sobie już nie robiła ze swoich 
rzeczy; dopuszczała do tego, że przepadały, sprzedawała nawet kwity lombardowe. Raz 
jedynie pomyślała o lombardzie z rozdartym sercem: wtedy, kiedy musiała zastawić ulubiony 
swój zegar, żeby wykupić weksel na dwadzieścia franków z rąk komornika, który przybył 
robić zajęcie. Aż do owego dnia stale sobie przysięgała, że raczej umrze z głodu, niżby miała 
się pozbyć tego zegara. W chwili gdy mama Coupeau wynosiła go z domu w małym pudle od 
kapelusza, padła na krzesło ze łzami w oczach i opuszczonymi bezwładnie rękami, jakby jej 
zabierano dorobek całego życia. Ale kiedy teściowa wróciła z dwudziestoma pięcioma 
frankami w ręku, ten niespodziany naddatek, te pięć franków zysku ukoiło ją; zaraz też 
wysłała starowinę powtórnie na miasto po kieliszek wódki — dla uczczenia tej 
pięciofrankowej monety. Często teraz, gdy obie z teściową żyły w jak najlepszych 
stosunkach, popijały sobie tak we dwie z jednego kieliszka ustawionego na rożku stojaka; 
najczęściej była w nim czysta wódka zmieszana pół na pół z likierem z czarnych porzeczek. 
Mama Coupeau była tak zręczna, że potrafiła nalany do pełna kieliszek przynieść w kieszeni 
fartucha i nie uronić po drodze ani jednej kropelki. Sąsiedzi nie potrzebują o niczym 
wiedzieć: prawda? Sedno tkwiło w tym, że sąsiedzi doskonale wiedzieli o wszystkim. 
Owocarka, flaczarka, chłopcy ze sklepu korzennego mówili między sobą: „O!. patrzcie: stara 
idzie z wizytą do ciepłej ciotuni" — ilekroć mama Coupeau zmierzała do lombardu, albo też: 
„O! patrzcie: stara idzie ze swoim karzełkiem w kieszeni" — ilekroć niosła do domu kieliszek 
z alkoholem. Trudno się dziwić, że sąsiedzi byli coraz gorzej usposobieni do Gerwazyny. 
Przeżerała wszystko, co zarobiła; niebawem wykończy całą tę swoją budę do czysta. Tak, tak: 
jeszcze tylko parę razy suto podjeść, suto popić, a po całym kramie zostanie tylko jedna 
wielka kupa śmieci.
Wśród tych złowieszczych znaków ostatecznej katastrofy blacharz po prostu kwitł. Ten 
przysięgły pijus zdrów był teraz jak ryba. Stanowczo gorzała i przeróżne wtrajanka na 
zakąskę zrobiły z niego istnego tucznika. Jadał dużo i pokpiwał sobie z tego chudzielca 
Lorilleux, który oskarżycielskim tonem twierdził, że alkohol ludzi zabija; w odpowiedzi na to 
poklepywał się tylko po brzuchu, a brzuch mu obrósł pokładami tłuszczu i skórę na nim 
opiętą miał jak na bębnie. Wygrywał szwagrowi na tym bębnie przedziwne melodie, istne 
nieszpory brzuchomówcy, dobywając z niego przeróżne warkoty i łoskoty, jak z wielkiej 
skrzyni, w której już teraz mógł widzieć swe przyszłe bogactwa jakiś zawodowy wyrywacz 
zębów. Ale
Lorilleux zły, że sam nie miał takiego brzuszka, utrzymywał, że to sadło żółte, chorobliwe. 
Mniejsza o to; dość że Coupeau rozpijał się coraz bardziej, dla zdrowia. I w dalszym ciągu 
był stale wesolutki jak beztroskie ptaszę; poburkiwał na żonę, jeśli kiedykolwiek strzeliło jej 
do głowy, żeby mu opowiedzieć o swoich kłopotach. Czyż mężczyźni są od tego, żeby się 
babrać w tych babskich nudziarstwach? A niech tam się uganiają po chałupie za kawałkiem 
chleba! — cóż to jego może obchodzić? Jeśli tylko miał co włożyć do gęby rano i wieczorem, 
nic mu już więcej nie było potrzeba; nigdy go głowa o to nie bolała, skąd na to jadło się 
bierze. W okresach kiedy całymi tygodniami obijał się bez roboty, stawał się jeszcze bardziej 
wymagający. Lantiera w dalszym ciągu poklepywał przyjaźnie po ramieniu i na pewno nie 
wiedział nic o wiarołomstwie żony; przynajmniej osoby tak miarodajne, jak Boche'owie czy 
Poissonowie, przysięgały na wszystkie świętości, że niczego się nie domyśla i że byłoby to 
wielkie nieszczęście, gdyby się kiedykolwiek o wszystkim dowiedział. Ale pani Lerat, 
rodzona siostra Coupeau, potrząsając głową opowiadała, że zna mężów, którzy nic przeciwko 
takim rzeczom nie mają. Pewnej nocy sama Gerwazyna wracając z pokoju kapelusznika 
struchlała z przerażenia: po ciemku ktoś jej nagle wymierzył tęgiego klapsa w tyłek; po 
dłuższej jednak chwili uspokoiła się tłumacząc sobie, że musiała się widocznie uderzyć o 
skrzydło łóżka. Sytuacja była zbyt potworna: to przecież niemożliwe, aby jej mąż urządzał 
takie żarty.
Co do Lantiera, to on także nie był bynajmniej na uwiędnięciu. Bardzo o siebie dbał, mierzył 
się w talii paskiem od spodni z nieustanną obawą, że będzie musiał zacieśnić albo rozluźnić 
sprzączkę; sądził, że ma tuszę w sam raz, nie chciał ani przytyć, ani zeszczupleć, ot! przez 
kokieterię. Bardzo trudno go było stołować, bo na wszystkie potrawy patrzył z tego punktu 
widzenia, czy nie zmieni mu się figura. Nawet wtedy kiedy nie było w domu ani grosza, on 
musiał mieć jajeczka, kotleciki, rzeczy pożywne a lekkostrawne. Odkąd dzielił się osobą 
gospodyni z jej mężem, zaczął uważać się za pana domu zupełnie na równi z prawowitym 
gospodarzem; zgarniał do kieszeni drobniaki, jeżeli gdzieś luzem leżały, musztrował 
Gerwazynę jak rekruta, zrzędził, pyskował odgrywając rolę pana domu bardziej 
przekonywająco niż blacharz. Koniec końców, chałupą rządziło dwóch gospodarzy. I właśnie 
ten „przyszywany", jako sztuka chytrzejsza, zagarniał wszystko dla siebie, przywłaszczał 
sobie najlepszą cząstką, korzystał z przywilejów w prawach do łoża, stołu i całej reszty. 
Zbierał śmietankę i wcale się z tym już nie krył! Nana była w dalszym ciągu jego oczkiem w 
głowie, ponieważ lubił grzeczne, małe dziewczynki. Stefankiem zajmował się coraz mniej; 
chłopcy — jego zdaniem — powinni umieć dawać sobie radę sami. Ilekroć ktoś przychodził i 
pytał o pana Coupeau, w mieszkaniu zastawał zawsze właśnie jego, jak oto w papuciach i bez 
marynarki wyłaniał się z głębi pokoju za sklepem ze znudzoną miną żonkosia, któremu 
zawracają głowę, i sam załatwiał sprawę w zastępstwie Coupeau, twierdząc, że to wszystko 
jedno.
U boku tych dwóch swoich, panów i władców Gerwazyna nie miała wesołego życia. Na 
zdrowie, dzięki Bogu, nie mogła narzekać. Ona również była już zanadto otyła. Ale mieć 
dwóch mężczyzn na karku, chuchać na nich i dmuchać, to było często ponad jej siły. Ach! 
Boże ty, Boże! jeden tylko mąż dosyć już cię, kobieto, namorduje. Najgorsze było to, że ta 
para gałganów tak świetnie się we wszystkim zgadzała. Nigdy się między sobą nie sprzeczali; 
wieczorami, po kolacji, pokpiwali sobie z siebie, rozparci przy stole; przez cały dzień ocierali 
się jeden o drugiego jak koty,które lubią się łasić i przy byle sposobności to robią. W dni, 
kiedy wracali do domu wściekli, całą złość wyładowywali na niej. Hajda! huzia na zwierza! 
Kark miała twardy; zawierali więc między sobą najściślejsze przymierze i ujadali na nią we 
dwójkę. I nie daj Boże, żeby ośmieliła się cośkolwiek któremu odburknąć! Z początku, gdy 
jeden z nich piorunował, rzucała z ukosa błagalne spojrzenie ku drugiemu, żeby choć od 
niego usłyszeć jakie dobre słowo, jakkolwiek nie odnosiło to żadnego skutku. Obecnie 
spuściła z tonu i już tylko kuliła swe pulchne ramiona zrozumiawszy, że to dla nich zabawa 
Jak ją poszturchiwać, ponieważ była taka okrąglutka, istna kula. Coupeau, który miał jęzor 
okropnie niewyparzony, obrzucał ją stekiem rynsztokowych wyzwisk. Lantier, przeciwnie: 
był wybredny w doborze wymysłów, starał się, gdy jej urągał, używać epitetów 
wyszukanych, których nie używał poza nim nikt i które ją tym boleśniej raniły. Na szczęście, 
do wszystkiego można przywyknąć; urągliwe słówka, nieuzasadnione wymówki obu 
mężczyzn poczęły w końcu spływać po niej jak woda po psie. Dochodziło nawet do tego, że 
wolała, gdy byli na nią gniewni, bo w okresach, kiedy usiłowali być mili, jeszcze bardziej ją 
mordowali ciągle stercząc tuż za plecami, nie pozwalając jej odprasować w spokoju choćby 
jednego czepka. Żądali wtedy, żeby dała im coś przekąsić, żeby to osoliła, a tego znów żeby 
nie soliła, raz, żeby powiedziała: białe, a raz: czarne,
żeby się z nimi cackała, żeby to jednego, to drugiego na przemian utulała w puchu. Po 
tygodniu takiego życia głowa jej pękała i nogi uginały się pod nią ze zmęczenia; siadała 
wtedy nieruchomo i ogłupiała patrzyła w przestrzeń oczyma obłąkanej. To wyniszcza kobietę, 
takie życie.
Tak — Coupeau i Lantier wyniszczali ją: to jest właśnie trafne określenie; można by 
powiedzieć, że ją — jak świecę — wypalali od obu końców. Rzecz jasna, blacharz był 
człowiekiem zupełnie nieokrzesanym; natomiast kapelusznik miał ogłady aż za wiele czy też 
raczej miał ogładę, która przypominała czystą koszulę, jaką ludzie niechlujni okrywają swój 
brud. Pewnej nocy śniło się Gerwazynie, że siedziała na cembrowinie jakiejś studni; Coupeau 
spychał ją gwałtem do wody okładając ją kułakiem, podczas gdy Lantier łechtał ją pod 
pachami zmuszając w ten sposób, żeby od razu sama skoczyła w głębię. Otóż to! w owym 
śnie wszystko działo się podobnie jak w jej prawdziwym życiu. Ach! dobrą szkołę dawała jej 
ta dwójka pedagogów; toteż nie było w tym nic dziwnego, że robiła się rozlazła i tępa jak 
krowa. Sąsiedzi bardzo ją więc krzywdzili biorąc jej za złe szkaradne nawyki, jakich nabrała, 
gdyż za swe nieszczęsne przywary nie ona ponosiła odpowiedzialność. Niekiedy, gdy się 
głębiej nad wszystkim zastanowiła, nagły dreszcz przenikał jej ciało. Później jednak 
przychodziło jej na myśl, że sprawy mogłyby przybrać obrót jeszcze gorszy. Lepiej mieć 
dwóch mężów niż, na przykład, stracić obie ręce. I uznała swoją dolę za zupełnie naturalną, 
ot, taka sama dola jak i wielu innych kobiet; próbowała wydobyć ze swego życia tyle 
szczęścia, ile się tylko dało. Jak bardzo to wszystko stało się dla niej z czasem swojskie i 
zwykłe, dowodził fakt, że nie żywiła większej niechęci do Coupeau niż do Lantiera. W 
pewnej sztuce, na której była w Wesołościach, bohaterka, jakaś dziewka, z miłości do 
kochanka otruła własnego męża, gdyż zapałała do niego nieprzepartą odrazą; Gerwazyna była 
na trucicielkę srodze oburzona, ponieważ we własnym jej sercu nic podobnego się nie działo. 
Czyż nie rozsądniej było żyć we troje, utrzymując wzajem jak najlepsze stosunki? Nie, nie, 
tylko bez takich głupstw, to utrudnia człowiekowi życie, które i tak jest przecież bardzo mało 
zabawne. Koniec końców, mimo długów, mimo ostatecznej nędzy, która domowi ich 
zagrażała, uważałaby się za bardzo spokojną i bardzo zadowoloną, gdyby tylko blacharz i 
kapelusznik tak jej stale nie męczyli i tak na nią nie pomstowali.
Na jesieni stosunki domowe zaczęły się niestety psuć jeszcze bardziej. Lantier utrzymywał,że 
chudnie, dąsał się i z dnia na dzieńcoraz to bardziej grymasił. Gderał na wszystko, wzdrygał 
się na widok czubatych garów kartofli, paskudztwa, którego jako żywo ani mógł skosztować 
— biadał — żeby na poczekaniu nie dostać boleści. Każda najbłahsza sprzeczka kończyła się 
teraz z zasady karczemną awanturą i tłuczeniem się po głowach szczątkami gospodarskich 
dostatków; potem diabła byś zjadł, zanim udało się wreszcie zażegnać tę nawałnicę i zanim 
wszyscy zgodnie poszli robić lulu, każdy na swoim posłaniu. Kiedy w żłobie i otrąb już nawet 
nie ma, osły zaczynają się kopać: prawda? Lantier przewąchiwał krach; rozjątrzała go 
świadomość, że dom przepadł w żołądkach domowników, że wyprzątnięto go do czysta i że 
bliski jest dzień, kiedy wypadnie sięgnąć po kapelusz i pójść szukać sobie gdzie indziej 
ciepłego kąta i łyżki strawy. Zdążył się już przywiązać do swojej nory, gdzie obrósł w drobne 
codzienne nawyki i gdzie wszyscy dokoła niego skakali na paluszkach; prawdziwy raj, 
którego słodyczy nic mu już nie zastąpi. Cóż robić! takie cuda się nie dzieją, żebyś mógł się, 
człowieku, opchać po dziurki w nosie i żeby nie przeświecało jeszcze dno stojącego przed 
tobą talerza. Wreszcie wybuchł w nim rokosz przeciwko własnemu brzuchowi, no bo, 
ostatecznie, cały ten dom znajdował się obecnie w jego brzuchu. Ale Lantierowi obce było to 
rozumowanie, nurtował go dziki żal do innych o to, że dał się im tak wystawić do wiatru w 
dwa lata wszystkiego. Co prawda, małżonkowie Coupeau nie rozpierali się bynajmniej na 
worach złota. Wobec tego z wrzaskiem jął wypominać Gerwazynie, że nie umiała oszczędzać. 
Do stu piorunów! Co teraz będzie? Opuszczają go przyjaciele, i to właśnie w chwili kiedy 
dobijał już targu o pewien wspaniały interes: o posadę w fabryce, z pensją sześciu tysięcy 
franków, co by mu wystarczyło, żeby otoczyć przepychem całą rodzinkę. Pewnego wieczora 
— było to w grudniu — kolację spożyli tylko w wyobraźni. Nikt w całym domu nie miał 
grosza przy duszy. Lantier, posępny jak chmura gradowa, wychodził teraz wczesnym rankiem 
z domu i szlifował bruki pragnąc znaleźć sobie jakąś inną chałupę, gdzieby smakowite wonie 
kuchenne rozpogadzały ludziom twarze. Później przesiadywał całymi godzinami przy piecu, 
pogrążony w zadumie. I nagle od jakiegoś czasu począł objawiać gorącą życzliwość dla 
państwa Poisson. Przestał stroić sobie kpinki z policjanta nazywając go Badingue, posunął się 
nawet do. tego, iż przyznawał mu, że może cesarz to istotnie chłop z sercem. Szczególnie 
dużo szacunku, jak się zdawało, żywił dla Wirginii; to kobieta z głową — mawiał — która 
swe interesy potrafi poprowadzić aż miło. Wyraźnie im schlebiał. Można by nawet 
przypuszczać, że nosił się z zamiarem zamieszkania i stołowania się u nich. Ale on główkę 
miał nie jak makówkę i przy jednym ogniu piekł po kilka pieczeni na raz. Gdy Wirginia 
zwierzyła mu się, że pragnie założyć sobie jakiś sklepik, oświadczył niemal padłszy przed nią 
na twarz, że plan ten ma solidne ręce i nogi. Tak, ona jest jakby stworzona do handlu: 
postawna, obdarzona miłą powierzchownością, obrotna. O! będzie zarabiać tyle, ile tylko 
zechce. Ponieważ pieniądze na ten cel, otrzymane w spadku po ciotce, już od dawna leżą w 
pogotowiu, ma ona — co tu dużo gadać — zupełną słuszność, że chce cisnąć w kąt te cztery 
sukienczyny, jakie partaczy co sezon, i rzucić się w wir interesów. I tu jął przytaczać 
nazwiska ludzi, którzy właśnie w tej chwili dorabiali się majątku: owocarka z narożnej 
kamienicy albo też kupcowa, co to na zamiejskim bulwarze trzyma mały składzik z wyrobami 
fajansowymi; trudno o chwilę bardziej sprzyjającą, ludzie kupowaliby teraz nawet zmiotki 
spod lady sklepowej. Jednakże Wirginia wahała się jeszcze: szukała odpowiedniego lokalu, 
nie chciała opuszczać swojej dzielnicy. Wówczas Lantier zaczął z nią szeptać po kątach. 
Wydawało się, że na gwałt ją do czegoś namawia i że ona już przestaje się sprzeciwiać i 
upoważnia go do działania. Był to jakiś sekret między nimi, jakieś podstępne knowania, 
którym towarzyszyły ukradkowe spojrzenia, porozumiewawcze słówka i uściski dłoni. Od tej 
chwili kapelusznik, żując swój suchy kawałek chleba, zerkał spod oka. na małżonków 
Coupeau; stał się przy tym znowu bardzo gadatliwy i zanudzał ich swoimi po wielokroć już 
powtarzanymi jeremiadami. Przez cały dzień Gerwazyna obracała się pośród tej nędzy, którą 
on z upodobaniem przed nią roztaczał. Nie mówił tego wszystkiego z myślą o sobie, niech 
Pan Bóg broni! On gotów jest przymierać głodem wraz z przyjaciółmi. Tylko że sama 
roztropność nakazuje zastanowić się dokładnie nad położeniem, w jakim się znajdują. 
Zadłużeni są co najmniej na pięćset franków po wszystkich okolicznych sklepach -— u 
piekarza, u węglarza, u kupca korzennego i u wielu innych. Poza tym zalegają za dwa 
kwartały z komornym, co pomnaża sumę ich długów o dodatkowe dwieście pięćdziesiąt 
franków; właściciel domu, pan Marescot, przebąkuje już coś nawet o tym, że ich wyrzuci, 
jeżeli nie zapłacą do pierwszego stycznia. Na ostatek — lombard pochłonął już wszystko, 
mieszkanie jest tak doszczętnie ogołocone, że nie znalazłoby się w nim nawet tyle gracików, 
żeby można je było zastawić bodaj za trzy franki; jeszcze tylko gwoździe tkwią w ścianach, 
na tym koniec, ale i ich jest co najwyżej ze dwa funty po trzy su. Gerwazyna, uwikłana w to 
wszystko, obezwładniona tymi wyliczeniami, gniewała się, waliła pięścią w stół albo też 
płakała jak dziecko. Pewnego wieczora krzyknęła:
— Co do mnie, to jutro stąd zwiewam... Wolę zamknąć cały ten kram, zostawić klucz pod
. drzwiami i nocować na ulicy niż siedzieć tutaj w ustawicznym strachu, niby mysz pod 
miotłą.
— Rozsądniej byłoby — poddał chytrze Lantier — odstąpić umowę najmu komuś innemu, 
gdyby ktoś chętny się znalazł... O ile oboje postanowicie dać sobie spokój z tym sklepem, to...
Przerwała mu z rosnącą gwałtownością:
— Ależ choćby w tej chwili, natychmiast!... Och! pozbyłabym się tego przynajmniej!
Wówczas kapelusznik zaproponował rozwiązanie bardzo praktyczne. Odstępując umowę 
najmu można by niewątpliwie zobowiązać przyszłego najemcę sklepu do pokrycia zaległego 
czynszu. I ośmielił się napomknąć o Poissonach, przypomniał, że Wirginia szuka lokalu na 
sklepik; może ten by jej odpowiadał. Tak, tak, słyszał od niej nawet, że chciałaby coś zupełnie 
podobnego. Ale praczka, ledwo padło imię Wirginii, nagle odzyskała spokój. To się jeszcze 
zobaczy; jak wpadnie w gniew, zawsze mówi o tym, żeby puścić kantem tę budę, ale potem, 
jak się zastanowi, to to nie jest takie proste.
Próżno w ciągu następnych dni Lantier rozpoczynał od nowa swoje krakania; Gerwazyna 
odpowiadała mu niezmiennie, że bywała już nieraz w stokroć gorszych opałach i zawsze 
jakoś udało jej się wywinąć z biedy. Dużo jej z tego przyjdzie, że pozbędzie się sklepiku! 
Chleba jej to nie da. Zamierza, wręcz przeciwnie, przyjąć z powrotem swoje pracownice i 
urobić sobie nową klientelę. Mówiła to, byleby się oprzeć trafnym argumentom kapelusznika, 
który jej niezbicie dowodził, że jest w położeniu bez wyjścia, że zginie przytłoczona 
brzemieniem długów i nie może mieć nawet iskierki nadziei, iż jeszcze kiedykolwiek zdoła 
się jakoś wydźwignąć. Był jednak przy tym o tyle niezręczny, że znowu wymówił imię 
Wirginii, i wówczas Gerwazyna poczęła się upierać przy swoim z narowistą wściekłością. 
Nie, nigdy, przenigdy! Zawsze wątpiła o szczerości uczuć Wirginii i skoro Wirginia tak 
dobija się o ten sklepik, to na pewno dlatego, że pragnie ją upokorzyć. Ona, Gerwazyna, 
odstąpiłaby ten swój sklep pierwszej lepszej napotkanej- kobiecie, ale w żadnym razie nie tej 
zakamieniałej obłudnicy, która z pewnością od wielu już lat czyha na to, żeby ujrzeć ją na 
dnie nędzy. Och! teraz już wszystko jest jasne! Rozumie, czemu to w kocich ślepiach tej 
zdziry jarzyły się złowrogie iskierki. Tak, Wirginia zapamiętała sobie sławetne lanie, jakie 
ongi dostała w pralni, i dławiła urazę w głębi serca jak żar pod popiołem. No, więc lepiej 
niechby dla ostrożności ołowiem siedziała na tym swoim przetrzepanym tyłku, jeśli nie chce 
być drugi raz wychlastana po nim na goło. A przytrafić się to może niezadługo, niech więc od 
razu sposobi swoją pierdziochę. Lantier, zaskoczony tym potopem złorzeczeń, zmieszał 
najpierw Gerwazynę z błotem, nazwał ją stołową nogą, starą babą-plotkarką, jaśnie 
wielmożną panią Biedoklepską, przy czym aż tak się zagalopował, . że i blacharzowi 
nawymyślał od bałwanów, obwiniając go, że nie umiał wpoić żonie szacunku dla własnych 
przyjaciół. Potem zdając sobie sprawę, że w gniewnym uniesieniu gotów jeszcze sam 
porozrywać sieć misternej swojej intrygi, począł się zaklinać, że już nigdy w życiu nie będzie 
się zajmował cudzymi sprawami, bo kiepską człowiek za to otrzymuje nagrodę; i 
rzeczywiście, na pozór sprawa odstąpienia umowy najmu przestała go już w ogóle obchodzić, 
w istocie zaś polował tylko na dogodną sposobność, żeby raz jeszcze podjąć rozmowę na ten 
temat i wymóc na Gerwazynie decyzję po swojej myśli.
Nastał styczeń, zimno i wilgoć. Mama Coupeau, która przez cały grudzień kaszlała i 
narzekała na duszności, po Trzech Królach musiała się w końcu zaszyć w pościeli. Było to dla 
niej jak gdyby przejście na dożywocie; rokrocznie zimą na to czekała. Tej zimy jednak 
wszyscy twierdzili, że nie wyjdzie już ze swojego pokoiku inaczej, jak tylko nogami naprzód; 
i rzeczywiście z piersi jej dobywały się paskudne rzężenia, pobrzmiewające aż miło 
skrzypieniem trumiennych desek, ale była nadal tęga i pulchna, tyle że jedno oko miała 
martwe i połowę twarzy wykręconą. Zapewne, żadne z dzieci nie chciało jej dobijać; ale już 
od tak dawna plątała im się pod nogami i już tak się naprzykrzyła, że w duchu rodzina 
życzyła jej śmierci, która byłaby dla wszystkich prawdziwym wyzwoleniem. Czyż ją samą 
czekało jeszcze jakieś większe szczęście niż śmierć, skoro swoje już przeżyła — nieprawdaż? 
A jak człowiek swoje przeżyje, nie ma co życia żałować. Lekarz, którego raz wezwano, nie 
chciał zjawić się po raz drugi. Pojono ją ziółkami, ot! żeby jej nie zostawiać w zupełnym 
opuszczeniu. Co godzina ktoś do niej zaglądał, żeby się przekonać, czy jeszcze żyje. Dusiło ją 
już tak strasznie, że nie mogła w ogóle mówić, ale na każdego, kto wchodził, uporczywie 
patrzyła swoim jednym zdrowym, żywym i bystrym okiem; i wiele rzeczy jawiło się w tym 
oku: tęsknota za dawno minionymi latami młodości, smutek, że jej najbliższym tak pilno się 
jej pozbyć, gniew na to zepsute dziewczysko, Nanę, która wcale się nie krępując obecnością 
babki wystawała nocą w koszulinie pod drzwiami na czatach.
W któryś poniedziałek wieczorem Coupeau wrócił do domu urżnięty. Odkąd życie jego matki 
wisiało na włosku, trwał w ciągłym rozczuleniu. Kiedy się położył i zasnąwszy twardym 
snem zaczął chrapać, Gerwazyna jeszcze chwilę kręciła się po mieszkaniu. Co noc przez parę 
godzin czuwała przy mamie Coupeau. Zresztą Nana spisywała się bardzo dzielnie: sypiała w 
dalszym ciągu razem ze staruszką, zapowiadając, że jak tylko usłyszy, iż babka umiera, zaraz 
o tym wszystkich zawiadomi. Tej nocy, ponieważ córka spała, a chora jak gdyby popadła w 
spokojną drzemkę, praczka uległa namowom Lantiera, który wołał ją do siebie, radząc, aby u 
niego trochę odpoczęła. Nie zgasili nawet świecy, lecz zostawili ją płonącą na podłodze za 
szafą. Ale około trzeciej Gerwazyna szczękając zębami zerwała się gwałtownie z łóżka, 
ogarnięta jakąś nagłą trwogą. Doznała wrażenia, jak gdyby po jej ciele przepłynęła fala 
chłodu. Ogarek zdążył się już dopalić, więc po ciemku poczęła wdziewać na siebie halkę; 
była dziwnie oszołomiona, ręce drżały jej niby w gorączce. Potrącając po drodze o meble, 
dotarła do alkowy i dopiero tam udało się jej zapalić nocną lampkę. W przytłaczającej ciszy, 
którą pogłębiał jeszcze napór ciemności, słychać było jedynie dwie niskie przeciągłe nuty 
dobywające się z krtani chrapiącego blacharza. Nana spała na wznak, oddychając lekko. 
Gerwazyna zniżyła lampę, od której rozbiegały się pierzchliwe cienie, i oświetliła nią twarz 
mamy Coupeau: twarz staruszki była biała jak płótno, głowa stoczyła się jej na ramię, oczy 
miała rozwarte. Mama Coupeau nie żyła.
Cicho, bez jednego krzyku, powoli i ostrożnie wróciła praczka do pokoju Lantiera. Spał. 
Pochyliła się nad nim i szepnęła:
— Słuchaj no, już po wszystkim — umarła Zrazu, obezwładniony sennością i jeszcze na
pół śpiący, wymamrotał gderliwie:
— Daj mi święty spokój, połóż się... Nie możemy nic dla niej zrobić, skoro umarła.
Po chwili uniósł się na łokciu i zapytał:
— Która to godzina?
— Trzecia.
— Dopiero trzecia! No, więc kładź się... Jeszcześ gotowa się przeziębić... Jak się rozwidni, to 
zobaczymy.
Nie usłuchała go jednak; poczęła narzucać na siebie wierzchnie części ubrania. Wobec tego 
Lantier z nosem obróconym do ściany zaszył się znów pod kołdrę, zrzędząc coś na temat 
przeklętego kobiecego uporu. Nie ma co się tak śpieszyć i na gwałt obwieszczać całemu 
domowi, że w mieszkaniu znajduje się umarły; w głuchą noc taka nowina nikogo nie 
rozweseli... Bardzo go to drażniło, że czarne myśli mają zakłócić mu sen. Tymczasem 
Gerwazyna pozbierała wszystkie swoje rzeczy nie zapominając nawet o szpilkach do włosów 
i przeniosła je do swego pokoju, po czym siadła, by się do woli wypłakać, pozbywszy się 
obawy, że ją ktoś przyłapie z kapelusznikiem. Była w gruncie rzeczy szczerze przywiązana do 
mamy Coupeau i srodze bolała nad jej śmiercią, choć w pierwszej chwili odczuła tylko 
trwogę i niechęć, że staruszce zachciało się umrzeć tak nie w porę Płakała zupełnie 
osamotniona; łkania jej pośród ciszy brzmiały bardzo donośnie, a blacharz, głuchy na 
wszystko, dalej chrapał w najlepsze; wołała go i szarpała, wreszcie postanowiła dać mu 
spokój doszedłszy do wniosku, że gdyby się zbudził, jeszcze by jej tylko przysporzył kłopotu. 
Gdy stanęła powtórnie przy zwłokach nieboszczki, stwierdziła, że Nana siedzi na swoim 
posłaniu i przeciera oczy. Mała pojęła, co się stało, i z ciekawością zepsutej dzierlatki 
wyciągnęła szyję, żeby lepiej się babce przyjrzeć; nie mówiła nic, lekko dygocąc ze strachu, 
zdziwiona i zadowolona w obliczu tej śmierci, której wyczekiwała od dwóch dni jak czegoś 
zakazanego, co ukrywa się przed dziećmi. Teraz, gdy patrzyła na tę białą maskę, zaklęsłą w 
ostatnim ataku czkawki pod naporem żywiołowej żądzy życia, źrenice jej rozszerzyły się jak 
u młodej kotki, a w krzyżu poczuła tę zdrewniałość, która ją przykuwała do miejsca pod 
oszklonymi drzwiami, ilekroć podglądała tam rzeczy, które takich jak ona smarkul nie 
powinny w ogóle obchodzić.
— No, jazda! wstawaj — powiedziała jej po cichu matka. — Nie chcę, żebyś tu teraz została.
Dziewczynka z żalem ześliznęła się z łóżka, odwracając w tył głowę i nie spuszczając oka z 
umarłej. Gerwazyna, wielce skłopotana, zastanawiała się, co z nią począć, dopóki nie nastanie 
dzień. W końcu zdecydowała, że chyba małą ubierze; w tej właśnie chwili w spodniach i 
nocnych pantoflach stanął przy niej Lantier. Czuł się wybity ze snu i trochę się wstydził, że 
był przedtem taki opryskliwy. Teraz na wszystko znalazła się rada.
— Niech ona położy się u mnie w łóżku — mruknął. — Miejsca jej tani wystarczy.
Nana podniosła na matkę i na Lantiera swe wielkie przejrzyste oczy przybierając niemądrą 
minę — minę, jaką robiła zwykle w dzień Nowego Roku, kiedy obdarowywano ją 
czekoladowymi cukierkami. Oczywiście, nie potrzeba jej było popychać, sama, w koszulinie, 
podreptała żwawo w stronę pokoju Lantiera, ledwie dotykając podłogi; wśliznęła się jak żmija 
do łóżka jeszcze ciepłego i znieruchomiała w nim, wyciągnięta i wtulona w pościel tak 
głęboko, że drobne jej ciałko ledwie uwypuklało się poprzez kołdrę. Ilekroć matka zaglądała 
do niej, zastawała ją z roziskrzonymi oczami w skupionej twarzy: nie spała, nie poruszała się, 
twarz miała zalaną pąsem i jak gdyby nad czymś dumała.
Tymczasem Lantier pomagał Gerwazynie ubrać mamę Coupeau, a nie było to zadanie łatwe, 
bo nieboszczka ważyła swoje. Nikt by nie przypuszczał, że ciało tej staruchy jest takie 
pulchne i białe. Włożyli jej pończochy, białą halkę, kaftanik, czepek — wszystko, co miała 
najlepszego. Coupeau wciąż chrapał wydając z siebie w dalszym ciągu dwie przeciągłe nuty: 
jedną basową, opadającą, drugą cieńszą, podnoszącą się: rzekłbyś, że to jakaś kościelna 
muzyka, towarzysząca uroczystościom wielkopiątkowym. Gdy zmarła została wreszcie 
ubrana i ułożona godnie na łóżku, Lantier postanowił, że wypije kieliszek wina, żeby przyjść 
do siebie, bo zbierało mu się na mdłości. Gerwazyna szperała w komodzie szukając małego 
mosiężnego, krucyfiksu, który ongi przywiozła ze sobą z Plassans; ale przypomniało się jej, 
że mama Coupeau sama go sprzedała. Rozpalili ogień w piecu. Resztę nocy spędzili drzemiąc 
na krzesłach, dopijając napoczętą butelkę wina, znużeni i nadąsani, jakby wzajem obciążali 
się winą za to wszystko.
Koło siódmej, o brzasku, ocknął się wreszcie Coupeau. Zrazu, gdy dowiedział się o 
nieszczęściu, nie uronił nawet jednej łzy, coś tam bełkocąc pod nosem, łudząc się, że go biorą 
na kawał. Potem rzucił się na podłogę, doczołgał się na czworakach do posłania zmarłej i jął 
ją całować; ryczał przy tym jak bóbr, płakał łzami tak rzęsistymi, że zmoczył prześcieradło, 
którym sobie ocierał twarz. Gerwazyna znów poczęła szlochać, do głębi przejęta bólem męża 
i na nowo z nim pojednana; tak, w gruncie rzeczy serce miał lepsze, niż się tego po nim 
spodziewała. Rozpacz Coupeau wzmagał jeszcze gwałtowny ból głowy po przepiciu. Rozcze-
sywał sobie palcami włosy, usta miał zaklajstrowane, jak zwykle po większym pijaństwie; był 
jeszcze trochę pod gazem, mimo że swoje dziesięć godzin odespał. I żalił się zaciskając 
pięści. Olaboga! Biedne matczysko, tak ją kochał i oto odeszła na tamten świat! Ach! jakże 
boli go łeb, ten ból chyba go dobije! Jakby mu kto nasadził na ciemię płonącą perukę, a do 
tego jeszcze mu serce wydzierają z piersi! Nie, los jest niesprawiedliwy, że tak pastwi się nad 
człowiekiem!
— Odwagi, mój stary — rzekł Lantier dźwigając go z podłogi. — Czas już się uspokoić.
Nalał mu kieliszek wina, lecz Coupeau nie chciał pić.
— Co to takiego ze mną się dzieje? W głowie mam pełno ołowiu... To mama, to jak mamę 
ujrzałem, poczułem smak ołowiu... Mamo, o! mój Boże! mamo, mamo...
I na nowo zaczął płakać jak dziecko. Niemniej wypił nalany sobie kieliszek wina, żeby ugasić 
zarzewie, co przepalało mu pierś. Lantier niebawem gdzieś czmychnął pod pozorem, że idzie 
zawiadomić o wszystkim rodzinę i złożyć w merostwie oświadczenie o zgonie. Pragnął 
odetchnąć świeżym powietrzem. Toteż szedł wolno, paląc papierosa za papierosem i 
rozkoszując się rześkim chłodem poranka. Po wyjściu od pani Lerat wstąpił nawet do jakiejś 
kawiarenki w Batignolles, by wypić filiżankę gorącej kawy. Siedział tam dobrą godzinę, 
rozmyślając.
Tymczasem koło dziewiątej cała rodzina zgromadziła się w sklepie, gdzie okiennice 
zostawiono pozamykane. Lorilleux nie płakał; miał zresztą jakąś pilną robotę, więc postał 
tylko chwilę ze schyloną głową i miną przystosowaną do okoliczności, po czym zaraz wrócił 
do swej pracowni. Pani Lorilleux i pani Lerat ucałowały się z małżonkami Coupeau, ocierając 
oczy, z których kapały im drobne łezki. Rozejrzawszy się jednak bystro dokoła, pierwsza z 
tych pań podniesionym niespodzianie głosem zauważyła, że nie ma w tym ani za grosz 
zdrowego rozsądku, przecież nie zostawia się nigdy przy zwłokach płonącej lampy, trzeba by 
zapalić świecę, i posłała Nanę po paczkę świec, takich dużych. To dobre! Umieraj tu, 
człowieku, u tej Kuśtyk-tyk, a ładnie będziesz po śmierci wyglądał! Cóż to za głupia gęś, że 
nie potrafi nawet obchodzić się jak należy z nieboszczykiem! Czyżby przez tyle lat życia 
nikogo jeszcze nie pochowała? Pani Lerat musiała pójść na górę i pożyczyć krucyfiks od 
sąsiadek; przyniosła jakiś olbrzymi, czarny krzyż, do którego przybity był Chrystus z 
malowanej tektury; krzyż ten zasłaniał mamie Coupeau całą pierś i jak gdyby przygniatał ją 
swoim ciężarem. Następnie poczęto się rozglądać za święconą, wodą, ale że wody święconej -
nikt u siebie nie miał, więc Nana znowu musiała biec co tchu do kościoła z flaszką, żeby ją 
tam napełnić. Za jednym zamachem alkierzyk od razu przybrał wygląd zupełnie inny; na 
małym stoliczku stała teraz płonąca świeca, obok niej zaś szklany garnuszek pełny; święconej 
wody, z zanurzoną w nim gałązką bukszpanu. Teraz, gdy przyjdą ludzie, wszystko będzie 
przynajmniej wyglądało jak przystoi. I na przyjęcie owych żałobnych gości w sklepiku 
rozstawiono półkolem krzesła. Lantier wrócił dopiero o jedenastej. Był w zakładzie 
pogrzebowym i zasięgnął tam informacji.
— Trumny są po dwanaście franków — wyjaśnił. — Jeżeli państwo chcecie, żeby odprawić 
mszę, będzie to kosztowało o dziesięć franków więcej. Pozostaje wreszcie sprawa karawanu; 
opłata zależy od jego ozdobności...
— Och! to zupełnie zbyteczne —mruknęła pani Lorilleux unosząc głowę z miną zaskoczoną i 
niespokojną. — Mamy do życia już nic nie przywróci, prawda?... Należy sobie poczynać w 
zgodzie ze swoją sakiewką.
— Bez wątpienia, tak właśnie myślę — odparł kapelusznik. — Prosiłem o podanie cyfr 
jedynie po to, żebyście państwo mogli się zorientować... Proszę wyłuszczyć mi swoje 
życzenia, a po śniadaniu pójdę wszystko zamówić.
Rozmowa toczyła się półgłosem w nikłym świetle dnia, które przedostawało się do wnętrza 
sklepu przez szpary w okiennicach. Drzwi do alkowy były na rozcież otwarte i z 
rozdziawionej ich paszczy zionęło ciężkim milczeniem śmierci. Podwórze rozbrzmiewało 
śmiechami dzieci; taneczny krąg małych trzpiotek obracał się w bladej poświacie zimowego 
słońca. Nagle rozległ się głos Nany, która umknęła snadź od Boche'ów, gdzie ją wysłano. 
Ostry jej głosik wybijał się nad wszystkie inne, dziewczęce stopy uderzały w takt śpiewu o 
kamienie bruku i na kształt świergotań wrzaskliwego ptactwa ulatywały słowa piosenki:
Naszego kłapouszka Raz rozbolała nóżka, Więc pani wnet kazała Sprawić mu śliczne patata-
taj I butki Ula, la-la-la... I tylko w to mu graj!
Gerwazyna, gdy kolej przyszła na nią, rzekła:
— Nie jesteśmy bogaci, to jasne jak słońce; jednakże mimo to chcemy zachować się jak 
należy... Że mama Coupeau nic nie zostawiła nam w spadku, to jeszcze nie powód, żebyśmy 
ją mieli wrzucić do dołu jak, psa... Nie! trzeba zamówić mszę żałobną i żeby karawan był 
przyzwoity...
— A kto za to będzie płacił? — zapytała porywczo pani Lorilleux. — Nie my, cośmy mieli 
zeszłego tygodnia ubytek w złocie; wy także nie, bo jesteście goli jak tureccy święci... Ach! 
powinniście wiedzieć z własnego doświadczenia, do czego to prowadzi, jak chce się gwałtem 
wprawiać ludzi w podziw!
Coupeau, zapytany o zdanie, coś tam wybełkotał, wymownie machnąwszy ręką na znak, że to 
go nic a nic nie obchodzi, i z powrotem zapadł na krześle w drzemkę. Pani Lerat oświadczyła, 
że swoją część kosztów pokryje. Była tego zdania, co i Gerwazyna: że powinni zachować się 
jak należy. Wzięły wobec tego kawałek papieru i poczęły wyliczać: okazało się, że wydatki 
wyniosą ogółem około dziewięćdziesięciu franków, ponieważ postanowiły, po długich 
rozhoworach, że weźmie się karawan ozdobiony wkoło wąskim lambrekinem.
— Jest nas troje — oświadczyła na zakończenie praczka. — Damy każde po trzydzieści 
franków. To nikogo nie zrujnuje.
Lecz pani Lorilleux przyjęła te jej słowa wybuchem wściekłości:
— Co? Ja tam odmawiam, tak, odmawiam!... Nie idzie mi wcale o trzydzieści franków. 
Dałabym i sto tysięcy, gdybym je miała i gdyby mogły one wskrzesić mamę... Ale ja nie 
cierpię pyszałków. Warn, że macie sklepik, śni się, żeby w oczach całej dzielnicy strugać 
milionerów. Ale my do tego ręki nie przyłożymy. My nie chcemy udawać bogaczów... Och! 
już ślicznie wy się urządzicie. Przybierzcie sobie nawet piórami ten karawan, jak macie 
ochotę.
— Od was nikt niczego nie żąda — odpowiedziała w końcu Gerwazyna. — Choćbym miała 
sprzedać samą siebie, nie dopuszczę do tego, by mieć kiedyś wyrzuty sumienia. Bez waszej 
pomocy żywiłam mamę Coupeau, to i bez waszej pomocy wyprawię jej pogrzeb... Już wam 
raz powiedziałam nie owijając w bawełnę: skoro daję u siebie przytułek bezdomnym kotom, 
to i waszej matki nie zostawię w gnojówce. 
Wtedy pani Lorilleux rozpłakała się i Lantier musiał ją powstrzymywać, żeby sobie nie 
poszła. Sprzeczka stała się tak hałaśliwa, że pani Lerat — po kilkakrotnym energicznym 
„ćśśś!" — uznała za swój obowiązek zajść na palcach do alkowy, gdzie obrzuciła zmarłą 
gniewnym i zaniepokojonym spojrzeniem, jak gdyby się obawiała, że matka ożyła i 
przysłuchuje się kłótni. W tej chwili taneczne koło dziewczynek znów się poczęło obracać, 
przy czym cienki, przenikliwy głosik Nany górował w śpiewie nad wszystkimi innymi; 
Nasz biedny kłapouszek
Raz chory był na brzuszek,
Więc pani wnet kazała
Sprawić mu śliczne chlupchlapu-hyc
I butki lila, la-la-la...
I znowu zdrów jak rydz!
— Mój Boże! jakież te dzieciaki są denerwujące z tą swoją piosenką! — odezwała się do 
Lantiera Gerwazyna, która aż się cała wzdrygnęła i o mało nie zaczęła szlochać ze 
zniecierpliwienia i smutku. — Niechże je pan uciszy, a Nanie Solidnie przyłoży i odprowadzi 
ją do dozorczyni.
Pani Lerat i pani Lórilleux udały się na obiad obiecując, że niebawem wrócą. Coupeau siedli 
do stołu i wzięli się do wędliny, ale jedli ją bez apetytu, nie śmiąc nawet stuknąć widelcem o 
talerz. Byli strasznie znużeni i ogłupiali: ta biedna mania Coupeau ciążyła im jak jarzmo na 
karkach i jak gdyby wypełniała sobą wszystkie pokoje. Życie ich zostało nagle zahamowane 
w swym biegu. W pierwszej chwili dreptali po mieszkaniu nie mogąc znaleźć żadnego 
przedmiotu, którego szukali, i zdawało im się, że mają kości poprzetrącane, jak nazajutrz po 
jakiejś hulance. Zaraz po obiedzie Lantier znowu czmychnął na miasto do zakładu 
pogrzebowego i zabrał ze sobą trzydzieści franków od pani Lerat i sześćdziesiąt franków od 
Gerwazyny, która przedtem jak obłąkana wyleciała z gołą głową na ulicę, żeby pożyczyć je 
od Goujeta. Po południu przybyło parę osób — kilka sąsiadek, które paliła ciekawość i które 
stawiły się wzdychając i wodząc dokoła zapłakanymi oczami; wchodziły do alkowy, 
przyglądały się uważnie zmarłej, po czym — przeżegnawszy się i potrząsnąwszy gałązką 
bukszpanu zanurzoną w święconej wodzie — rozsiadały się w sklepiku, gdzie zaczynały bez 
końca paplać o owej „kochanej kobiecinie", niezmordowanie powtarzając przez całe godziny 
jedne i te same zdania. Panna Remanjou zauważyła, że prawe oko zmarłej pozostało otwarte; 
pani Gaudron twierdziła uparcie, że zmarła, jak na swój wiek, ma piękną cerę, zaś pani 
Fauconnier nie mogła ochłonąć z wrażenia, że nie dalej Jak trzy dni temu widziała, jak zmarła 
popijała sobie jeszcze kawę. Doprawdy, człowiek migiem odwala kitę; każdy może już dzisiaj 
sposobić się do drogi na tamten świat. Nad wieczorem Coupeau mieli już tego dość. Trzymać 
w domu zwłoki tak długo — to dla rodziny utrapienie zbyt wielkie. Rząd powinien wydać co 
do tego jakąś inną ustawę. Jeszcze cały wieczór, cała noc i cały ranek... nie! to się nigdy nie 
skończy. Skoro łzy już obeschną, to nieprawdaż, zgryzota przedzierzga się w rozdrażnienie i 
w końcu człowiek gotów byłby popełnić jakieś głupstwo. Mama Coupeau, nie-
ma i sztywna w głębi ciasnego alkierza, rozprzestrzeniała się coraz bardziej w całym 
mieszkaniu, stawała się dla domowników brzemieniem, które ich przytłaczało... Rodzina 
podejmowała bezwiednie zwykły, powszedni tryb życia, nastrój namaszczenia pryskał.
— Przekąsicie coś z nami? — powiedziała Gerwazyna do pani Lerat i pani Lorilleux, gdy się 
obie znów pojawiły. — Jest nam za smutno tu samym, nie rozstawajmy się ze sobą.
Nakryto do stołu na blacie stojaka. Widok talerzy wszystkim przywiódł na myśl wyżerki, 
jakie się tu odbywały. Lantier powrócił już z miasta. Zeszedł i Lorilleux. Z paszteciarni 
przyniesiono przed chwilą wielki pieróg, gdyż praczka nie miała głowy, aby zająć się 
przyrządzeniem czegoś do jedzenia: Gdy już siadano do stołu, przybył Boche z wiadomością, 
że pan Marescot chciałby odwiedzić zmarłą — i istotnie: wnet zjawił się właściciel domu, 
bardzo poważny, z szeroką wstążeczką orderową w klapie surduta. Powitał w milczeniu 
zebranych, udał się wprost do alkowy i tam ukląkł. Był to człowiek wielce pobożny; chwilę 
modlił się z miną skupioną jak ksiądz, potem nakreślił w powietrzu krzyż i pokropił ciało . 
gałązką bukszpanu. Domownicy powstawszy od stołu przyglądali się temu ogromnie 
poruszeni. Po odprawieniu modłów nad zmarłą pan Marescot przeszedł do sklepu i 
powiedział do małżonków Coupeau:
— Przyszedłem w sprawie dwóch zaległych rat czynszu, czy jesteście państwo w stanie uiścić 
je?
— Nie, proszę pana, niezupełnie — wyjąkała Gerwazyna, bardzo nierada, że gospodarz 
wszczyna rozmowę na ten temat w obecności państwa Lorilleux. — Pan rozumie: wobec 
nieszczęścia, jakie nas spotkało...
— Niewątpliwie, ale każdy z nas ma swoje troski — podjął właściciel domu rozstawiając swe 
olbrzymie palce byłego robotnika. — Bardzo mi przykro, ale już dłużej czekać nie mogę... 
Jeśli najpóźniej pojutrze rano nie dostanę pieniędzy, będę zmuszony się uciec do prawa 
eksmisji.
Gerwazyna milcząc złożyła ręce jak do modlitwy i ze łzami w oczach patrzyła błagalnie na 
gospodarza. Ale on, potrząsając energicznie swą wielką, kanciastą głową, dał jej do 
zrozumienia, że wszelkie prośby na nic się nie zdadzą. Zresztą — poważanie należne 
zmarłym nie pozwala mu wdawać się w spory. I dyskretnie wycofał się tyłem ze sklepu.
— Stokrotnie przepraszam, że państwu przeszkodziłem — mruknął. — A więc pojutrze rano, 
niech państwo nie zapomną. I ponieważ w drodze powrotnej przechodził znowu obok 
alkierzyka, po raz ostatni oddał cześć ciału zmarłej przyklękając nabożnie przed otwartymi na 
rozcież drzwiami.
Zrazu uwijano się z jedzeniem szybko, żeby nie wyglądało na to, że komukolwiek z obecnych 
jedzenie sprawia przyjemność. Ale gdy przystąpiono do deseru, wszyscy zaczęli jeść wolniej, 
owładnięci przemożną potrzebą błogiego" rozsmakowania się w tym, co spożywali. Chwilami 
Gerwazyna albo któraś z dwu sióstr z wypchanymi ustami wstawała od stołu i zerkała w głąb 
alkierzyka, nawet nie popuszczając z rąk serwetki; kiedy zaś znowu siadała przełykając 
napoczęty kąsek, każdy rzucał na nią okiem, żeby stwierdzić, czy tam obok wszystko jest w 
porządku. Potem panie już coraz to rzadziej odchodziły od stołu, mama Coupeau puszczona 
została w niepamięć. Naparzono cały dzban kawy, i to bardzo mocnej, żeby nie usnąć w nocy. 
Przed ósmą przyszli państwo Poisson. Zaproszono ich, żeby siedli i wypili po kieliszku wina. 
Wówczas Lantierowi, który co chwila spoglądał ukradkiem na twarz Gerwazyny, wydało się, 
iż oto upolował sposobność wypatrywaną przez siebie od samego rana. Nawiązując do tych 
świńtuchów-gospodarzy, co to przychodzą upominać się o pieniądze od ludzi, u których w 
domu leży umarły, powiedział niespodzianie:
— Ależ to jezuita ten plugawy łapserdak robiący takie miny, jakby odprawiał mszę!... Co do 
mnie jednak, to gdybym był na waszym miejscu, zostawiłbym mu ten jego sklepik i pal go 
licho!
Gerwazyna, doszczętnie wyzuta z sił, bezwolna i zdenerwowana, odparła zobojętniała na 
wszystko:
— Tak, pewnie, nie będę czekała, aż przyjdą wyrzucać mnie siłą... Ach! mam już tego 
wszystkiego dosyć, zupełnie dosyć.
Państwo Lorilleux zacierając ręce z radości na samą myśl, że ta Kuśtyk-tyk przestanie być 
właścicielką pracowni, gorąco przyklasnęli tym jej słowom. Nikt nawet nie przypuszcza, ile 
pieniędzy zjada taki sklep. Gdyby u innych zarabiać miała nie więcej niż trzy franki dziennie, 
to przynajmniej nie będzie ponosić wszystkich tych kosztów, narażać się na straty. Podsunęli 
ten argument Coupeau, aby i on go powtórzył; blacharz pił dużo, utrzymywał się w stanie 
stałego rozrzewnienia, popłakując samotnie we własny talerz. Ponieważ praczka ustępowała 
jak gdyby zwolna, Lantier mrugnął okiem na państwa Poisson. Wówczas wtrąciła się do 
rozmowy tykowata Wirginia oznajmiając bardzo grzecznie; 
— Wiecie państwo, moglibyśmy się właściwie porozumieć. Ja przejęłabym umowę najmu i 
załatwiłabym jakoś z gospodarzem sprawę waszego długu... Spadłby wam, koniec końców, 
niemały kłopot z głowy.
— Nie, dziękuję — odparła Gerwazyna i wzdrygnęła się, jakby przejął ją nagły dreszcz. — 
Wiem, skąd mam brać, jak zechcę, pieniądze na komorne. Będę pracowała; mam dzięki Bogu 
dwie ręce i przy ich pomocy jakoś wywinę się z biedy.
— Pomówimy o tym wszystkim później — wtrącił skwapliwie kapelusznik. — Dzisiejszego 
wieczora jakoś gadać o tym nie przystoi... Później, powiedzmy: jutro.
W tym momencie pani Lerat, która właśnie zaszła do alkowy, z cicha krzyknęła. Przestraszyła 
się, gdyż zobaczyła, że świeca zgasła, wypaliła się do cna. Wszyscy poczęli się krzątać 
zapalając czym prędzej drugą; potrząsali przy tym głowami, powtarzając, że niedobry to znak, 
jak wygasa stojące przy umarłym światło.
Nastała pora nocnego czuwania. Coupeau położył się, nie żeby spać, jak twierdził, ale żeby 
nad wszystkim pomyśleć; w pięć minut potem zaczął chrapać. Gdy Nanę wysyłano na nocleg 
do Boche'ów, dziewczynka zaczęła płakać; już od samego rana rozkoszowała się nadzieją, że 
będzie jej tak cieplutko w wielkim łożu jej przyjaciela; Lantiera. Poissonowie zostali aż do 
północy. Skończyło się na tym, że podano pełną salaterkę wina przyrządzonego na modłę 
francuską, gdyż kawa zbyt rozdrażniła nerwy pań. Rozmowa przeszła na tory czułych 
wynurzeń. Wirginia poczęła mówić o wsi: chciałaby, żeby ją pochowali gdzieś w kąciku 
jakiegoś gaju i żeby na jej mogile rosły polne kwiaty... Pani Lerat już teraz miała w szafie 
trumienne prześcieradło dla siebie i stale wsuwała w nie bukiecik świeżej lawendy; zależało 
jej na tym, żeby mieć pod nosem coś mile pachnącego, gdy będzie już zimnym trupem leżała 
w zimnej glinie. Potem policjant, ni przypiął ni przyłatał, zaczął opowiadać o tym, że tego 
ranka zaaresztował wysoką fest dziewczynę, która okradła kramik jakiegoś wędliniarza; kiedy 
ją rozebrano w komisariacie, znaleziono przy niej dziesięć kiełbas: poopasywana była nimi z 
tyłu i z przodu. Gdy zaś pani Lorilleux oświadczyła tonem pełnym obrzydzenia, że nie 
wzięłaby żadnej z tych kiełbas do ust, całe towarzystwo poczęło się śmiać z cicha. Godziny 
nocnego czuwania przy zmarłym stały się trochę weselsze, chociaż nadal podtrzymywano 
nastrój stosowny do okoliczności.
Dopijano właśnie resztki wina przyrządzonego na modłę francuską, kiedy nagle dziwny 
szmer —
jakiś głuchy łoskot dobiegł od strony alkierza. Wszyscy unieśli głowy i spojrzeli na siebie.
— To nic takiego — rzekł spokojnie Lantier zniżając głos — nieboszczka się wypróżnia.
Po tym wyjaśnieniu wszyscy pokiwali głowami uspokajając się nawzajem i odstawili puste 
kieliszki na stół.
Wreszcie państwo Poisson pożegnali się. Lantier wyszedł wraz z nimi: wybiera się na nocleg 
do jednego z przyjaciół — jak mówił — i odstępuje swoje łóżko paniom, żeby każda z nich 
mogła sobie z godzinkę odpocząć. Lorilleux poszedł do siebie na górę, gdzie miał położyć się 
spać samotnie, stwierdzając po wielekroć na odchodnym, że od dnia ślubu nigdy mu się to 
jeszcze nie zdarzyło. Wówczas Gerwazyna i obie jej szwagierki, które zostały właściwie 
same, bo Coupeau zasnął na dobre, roztasowały się przy piecu, na którym trzymały kawę, 
żeby była stale gorąca. Usadowiły się tam pozwijane w kłębek, skulone, z rękami 
schowanymi pod fartuch, prawie wtykając nosy w ogień, i siedziały, gawędząc szeptem wśród 
głębokiej ciszy, która objęła całą dzielnicę. Pani Lo-rilleux jęczała, że nie ma czarnej sukni, a 
chciałaby jednakowoż uniknąć wydatku na żałobę, bo bardzo krucho jest u nich z pieniędzmi, 
bardzo krucho, wzięła Gerwazynę w krzyżowy ogień dopytując się, czy po mamie Coupeau 
nie została czarna spódnica, ta, którą jej kupili w prezencie na imieniny. Gerwazyna musiała 
się podnieść i iść po ową spódnicę. Jak się zrobi zaszewkę w pasie, całkiem zdatna będzie do 
użytku. Ale pani Lorilleux dopominała się również o starą bieliznę, napomykała o łóżku, 
szafie i dwu krzesłach; rozglądała się dookoła wyszukując oczami graciki do podziału. O 
mało nie pokłóciły się z Gerwazyna. Kłótnię zażegnała pani Lerat; ona była sprawiedliwsza: 
skoro Coupeau i jego żona obarczyli się obowiązkiem utrzymywania matki, zasłużyli sobie w 
pełni na to, by odziedziczyć po niej parę starych łachów. I wszystkie trzy na nowo 
przycupnęły koło pieca zabijając czas jednostajną paplaniną. Noc wydawała się im straszliwie 
długa. Chwilami otrząsały się z senności, wypijały po parę łyków kawy, wsuwały głowę do 
alkowy, gdzie świeca, której nie należało, broń Boże, przycinać, paliła się płomieniem 
czerwonym i smętnym, pogrubionym o grzyby zwęglonego knota. Nad ranem poczęły 
szczękać zębami, mimo że od pieca bił tęgi żar. Z niepokoju, z nadmiernego przemęczenia 
całonocną gadaniną ledwie dyszały: języki miały wyschnięte i mąciło im się w oczach. Pani 
Lerat rzuciła się na łóżko Lantiera i wnet poczęła chrapać jak mężczyzna, podczas gdy dwie 
pozostałe kobiety, którym głowy zwisały bezwładnie, dotykając prawie kolan, zapadły przy 
ogniu w drzemkę O brzasku zbudziły się z dreszczem. Świeca u mamy Coupeau ponownie 
zgasła. I kiedy w mroku powtórzył się znowu głuchy bulgot, pani Lorilleux wyjaśniła na głos, 
żeby uspokoić siebie samą.
— Nieboszczka się wypróżnia — powtórzyła zapalając nową świecę.
Pogrzeb wyznaczony był na godzinę pół do jedenastej. Nie ma co: ranek śliczności, taki sam 
jak noc i cały wczorajszy dzień! Gerwazyna, choć nie miała grosza przy duszy, dałaby sto 
franków temu, kto by przyszedł zabrać mamę Coupeau
o trzy godziny wcześniej. Nie! Choćby kochało się ludzi nie wiadomo jak, to skoro tylko 
umrą, stają się nie do zniesienia; a nawet im bardziej ich człowiek kocha, tym prędzej 
chciałby się od nich uwolnić.
Ranek w dzień pogrzebu obfituje zazwyczaj, na szczęście, w wiele urozmaiceń. Trzeba 
przygotować mnóstwo rzeczy. Przede wszystkim spożyto śniadanie. Potem nie kto inny, lecz 
właśnie ojciec Bazouge, karawaniarz z szóstego piętra, przybył" z trumną i workiem trocin. 
Zacny ten człowieczyna nie bywał nigdy, jak świat światem, trzeźwy. Tego ranka o godzinie 
ósmej pełen był jeszcze swawolnych nastrojów po żłopance z poprzedniego wieczora.
— Otóż i jest, co potrza. Przyniosłem pod właściwy adres, nieprawdaż? — rzekł na 
powitanie.
I postawił na podłodze trumnę, która zatrzeszczała jak pudło sklecone ze świeżych desek.
Ale gdy rzucał na uboczu z ramienia worek trocin, stanął nagle z wytrzeszczonymi oczami
i rozdziawioną gębą: oto spostrzegł przed sobą Gerwazynę;
— Przepraszam, proszę wybaczyć, pomyliłem się, widaćw adresie —wybełkotał. —
Powiedzieli mi, że to pod tym numerem.
I już chwytał z powrotem za worek; praczka musiała dopiero na niego krzyknąć:
— Niechże pan to zostawi, to tutaj.
— Ach, do stu piorunów! to niech pani od razu tak gada —podjął klepiąc się w udo. — Teraz 
już rozumiem: to ta stara...
Gerwazyna pobladła. Trumna, przydźwigana przez ojca Bazouge, była dla niej. Karawaniarz, 
nadal uprzedzająco grzeczny, próbował się przed nią tłumaczyć:
— Bo to, pani widzi, coś tam się wczoraj gadało, że jedna jakaś umarła tu, na parterze. No, 
więc ja... mnie się wykombinowało, że... Pani wie; w naszym zawodzie, takie wiadomości... 
Jednym uchem toto wchodzi, a drugim wylatuje... Jedna-kowoż winszuję pani z całego serca. 
Im później, tym lepiej, co?... Chociaż życie nie zawsze bywa zabawne, o! co to, to nie.
Gerwazyna słuchała go i odruchowo cofała się w tył — jakby w obawie, żeby nie porwał jej 
w te swoje wielkie, brudne ręce i nie wpakował do tego swojego pudła. Raz już kiedyś, w 
weselny wieczór, powiedział jej, że zna kobiety, które by mu dziękowały, gdyby tak 
przyszedł je zabrać. No to i co z tego, ona nie należała do tych kobiet i na samą myśl o czymś 
takim mróz jej przebiegał po grzbiecie. Życie się jej nie udało, ale nie chciała tak wcześnie 
odchodzić na tamten świat; tak, wolałaby stokroć bardziej przymierać głodem przez długie 
lata niż skonać nagłą śmiercią ot tak, w jedną sekundę.
— On jest pod gazem — szepnęła krzywiąc się z niesmakiem i trwogą jednocześnie. — 
Zarząd zakładu powinien przynajmniej dbać o to, żeby nie nasyłać ludziom pijusów. Płacić 
każą sobie dość słono.
Wówczas karawaniarz odparł zuchwale i z szyderstwem:
— He, he, moja paniusiu, i na ciebie przyjdzie kryska, nie tym razem, to innym... Polecam się 
łaskawej pamięci, do usług: żebyś pani wiedziała. Wystarczy kiwnąć na mnie paluszkiem. Ja 
właśnie jestem pocieszyciel dam... I nie opluwaj pani ojca Bazouge, bo trzymał on już w 
swoich ramionach większe pięknisie od ciebie i pozwalały mu z sobą robić, co chciał, i wcale 
się nie skarżyły, bardzo zadowolone, że mogą dalej lulać sobie po ciemku. 
— Milczcież, ojcze Bazouge — powiedział surowo Lorilleux, który nadbiegł słysząc 
rozmowę — To są żarty zupełnie nie na miejscu. Gdyby tak ktoś się poskarżył, zostalibyście 
odprawieni z miejsca... No! jazda, wynosić mi się stąd zaraz, skoro nie szanujecie zasad 
przyzwoitości.
Karawaniarz oddalił się, ale długo jeszcze słyszano, jak mamrotał idąc chodnikiem:
— Jeszcze czego: zasady przyzwoitości... Nie ma żadnych zasad... nie ma żadnych zasad, jest 
tylko uczciwość.
Wybiła wreszcie godzina dziesiąta. Karawan się spóźniał. W sklepie pełno już było ludzi, 
przyjaciół i sąsiadów: pan Madinier, Umarł-w-Butach, pani Gaudron, panna Remanjou. I co 
chwila w rozwartych na całą szerokość drzwiach ukazywała się czyjaś głowa wypatrując, czy 
ten guzdralski karawan jeszcze nie jedzie. Rodzina, zgromadzona w pokoju za sklepem, 
witała przybywających uściskiem ręki. To zapadała na chwilę cisza, to znowu wybuchały 
raptowne szepty; wśród zebranych panował gorączkowy nastrój drażniącego wyczekiwania, 
coraz to przerywany mignięciem czyjejś spódnicy: a to pani Lorilleux gdzieś podziała 
chusteczkę do nosa, to znów pani Lerat kręciła się wypytując, czyby jej ktoś nie pożyczył 
książeczki do nabożeństwa. Wchodząc każdy dostrzegał pośrodku alkierza, u stóp łóżka, 
otwartą trumnę, i mimo woli zaczynał ukradkiem badać jej wymiary dochodząc do 
przekonania, że w żaden sposób grubaśna mama Coupeau w jej wnętrzu się nie pomieści. 
Wszyscy spoglądali na siebie z tą samą myślą w oczach, ale nikt nie wyrzekł jej na głos. 
Nagle przy drzwiach od ulicy zrobił się ruch. Ukazał się pan Madinier i unosząc ręce oznajmił 
głosem pełnym powagi i umiaru:
— Otóż i oni!
Karawanu jeszcze nie było: to tylko czterej żałobnicy weszli śpiesznie jeden za drugim, 
czerwoni na twarzach, z sękatymi łapskami ludzi przywykłych do dźwigania ciężarów, ze 
śladami zaschniętego błota na czerni ubiorów zniszczonych i wybielonych od ciągłego 
ocierania się o trumny. Na czele szedł ojciec Bazouge bardzo pijany i bardzo godny; z chwilą 
gdy przystępował do obowiązków służbowych, odzyskiwał pewność siebie. Nie mówili ani 
słowa, głowy mieli pochylone, zawczasu ważąc mamę Coupeau na oko. I wszystko poszło jak 
po maśle: zanimby zdążył kto kichnąć, biedna starowina była zapakowana. Najniższy z 
żałobników, zezowaty młodzik, wysypał trociny z worka do trumny, rozłożył je równą 
warstwą i ugniótł, jakby miesił ciasto. Drugi, wysoki, chudy, o twarzy filuta, rozpostarł na 
nich prześcieradło. Potem — raz, dwa, siup! — chwycili W czterech ciało i unieśli je, dwaj za 
nogi, dwaj zaś od strony głowy. Naleśnika na patelni nie przewróciłbyś szybciej. Obecni, 
którzy przyglądali się temu z powyciąganymi szyjami, mogli przypuszczać, że mama 
Coupeau wskoczyła sama do trumny. Wśliznęła się do niej jak do własnego łóżka, miejsca 
mając dla siebie w sam raz, och! tak ściśle w sam raz, że słychać było, jak otarła się z lekka o 
deski. Ciało jej przylegało do nich szczelnie ze wszystkich stron, po prostu obraz w ramach. 
Ale, bądź co bądź, jakoś tam się mieściła, co wprawiło patrzących w zdumienie: widocznie 
zmalała od wczoraj. Tymczasem żałobnicy wyprostowali się i stanęli w pogotowiu; mały 
zezawiec ujął za wieko, jakby pragnął zachęcić rodzinę, by zaczęła żegnać się ze zmarłą, a 
tymczasem Bazouge wtykał sobie gwoździe między wargi i przygotowywał młotek. 
Natenczas Coupeau, jego dwie siostry i Gerwazyna wraz z paroma innymi osobami rzucili się 
na kolana i poczęli ca-łować mamę Coupeau, która szła oto w zaświaty; płakali przy tym 
rzewnymi łzami, których gorące krople kapały na tę stężałą twarz, zimną jak lód, i ściekały po 
niej. Pokój wypełniły przeciągłe łkania. Wreszcie opadło wieko i ojciec Bazouge począł 
wbijać w nie gwoździe z błyskawiczną wprawą zawodowego trumniarza, po dwa uderzenia w 
każdy gwóźdź; nikt nie mógł dłużej wsłuchiwać się we własne szlochanie wśród tego łoskotu, 
jaki towarzyszy zwykle naprawianiu jakiegoś mebla. Było po wszystkim. Zaczęto wychodzić.
— Czy to można w podobnej chwili sadzić się na takie jaśniepańskie gesty — szepnęła pani 
Lorilleux do męża zauważywszy stojący przed drzwiami karawan.
Karawan w całym bliższym i dalszym sąsiedztwie wzbudził powszechne poruszenie. 
Flaczarka przyzywała głośno chłopaków od kupca korzennego, mały zegarmistrz wyszedł na 
ulicę, sąsiedzi wychylali się z okien. Wszyscy ci ludzie nie mówili o niczym innym, tylko o 
owym lambrekinie z białą frędzlą. Ach! ci Coupeau lepiej by zrobili, gdyby popłacili długi! 
Jednakże, jak to oświadczyli państwo Lorilleux, kto nosi w sercu pychę, z tego wylezie ona 
— tak czy owak — wszędzie i zawsze.
— To haniebne —powtarzała w tej samej chwili Gerwazyna mając na myśli łańcuszkarza i 
jego żonę. — Kto by powiedział, że ta para dusigroszów nie przyniesie na trumnę swej matki 
nawet bukiecika fiołków.
Istotnie, państwo Lorilleux przybyli z pustymi rękami. Pani Lerat złożyła na trumnie wieniec 
ze sztucznych kwiatów. Prócz tego spoczywał tam wianuszek nieśmiertelników i wiązanka od 
małżonków Coupeau. Żałobnicy nie byle jak się natrudzili, zanim dźwignęli trumnę na 
ramiona i załadowali ją na karawan. Orszak żałobny formował się jakoś opieszale. Na jego 
czele stąpali — obaj w surdutach i z kapeluszami w ręku — Coupeau i Lorilieux; blacharz — 
wciąż w. stanie obezwładniającego rozczulenia, który podtrzymywały w nim dwa kieliszki 
białego wina wypite z rana — szedł uwieszony u ramienia szwagra; nogi miał -jak z waty, a 
głowa bolała go od przepicia. Za nimi kroczyli kolejno: pan Madinier, niezmiernie poważny, 
cały w czerni; Umarł-w-Butach w paletku narzuconym na robocze ubranie; Boche w żółtych 
spodniach, tak jaskrawych, że budziły sensację; dalej Lantier, Gaudron, Cacuś-Pieczeniarz, 
Poisson i wielu innych. Za panami szły damy; w pierwszym rzędzie pani Lorilleux, w 
przerobionej naprędce, zbyt długiej spódnicy po nieboszczce, i pani Lerat ukrywając 
wstydliwie pod szalem żakiecik z przybraniami lila, a dalej Wirginia, pani Gaudron, pani 
Fauconnier, panna Remanjou i reszta orszaku pogrzebowego. Kiedy karawan zakołysał się i 
wśród czapkowań i znaków krzyża począł zjeżdżać powoli ulicą Goutte-d'Or w dół, czterej 
żałobnicy ruszyli naprzód: dwaj spośród nich wystąpili na czoło pochodu, dwaj pozostali 
kroczyli po lewej i prawej stronie karawanu. Gerwazyna wyszła z domu ostatnia, bo musiała 
zamknąć sklep. Nanę oddała pod opiekę pani Boche, a sama biegnąc starała się co prędzej 
przyłączyć do orszaku, podczas gdy mała, stojąc we wnęce bramy, przytrzymywana za rączkę 
przez dozorczynię, spojrzeniem pełnym namiętnej ciekawości ścigała babkę, która znikała w 
głębi ulicy w tak ozdobnym pojeździe.
W chwili gdy praczka, zadyszana, zrównała się z ostatnim szeregiem orszaku, nadszedł także 
Goujet. Przyłączając się do grupy mężczyzn, powitał ją skinieniem głowy tak łagodnym, że 
poczuła się nagle bardzo nieszczęśliwa i z oczu trysnęły jej na nowo łzy. Płakała już nie tylko 
nad mamą Coupeau, płakała nad czymś szkaradnym, czego nie potrafiłaby wypowiedzieć, a 
co zapierało jej oddech. Przez całą drogę z domu do kościoła trzymała chusteczkę przytkniętą 
do oczu. Pani Lorilleux, która policzki miała suche i rozognione, spoglądała na nią z ukosa z 
taką miną, jakby chciała jej naurągać, że robi z siebie widowisko.
Z obrzędami w kościele uporano się bardzo szybko. Msza jednakowoż nieco się przeciągała, 
gdyż ksiądz był zgrzybiałym staruszkiem. Umarł--w-Butach i Cacuś-Pieczeniarz uznali, że 
lepiej zostać przed kościołem ze względu na kwestę. Pan Madinier przez cały czas 
obserwował zachowanie się duchownych i dzielił się spostrzeżeniami z Lantierem: ci figlarze 
mamią między zębami tę swoją łacinę, sami tej paplaniny nie rozumiejąc; grzebią cię, 
człowieku, podobnie, jakby cię chrzcili albo dawali ci ślub: bez najmniejszego wzruszenia w 
sercu. Następnie pan Madinier zganił ten nadmiar obrzędów, te światła, te smutne głosy, cały 
ten popis wobec przytomnej w kościele rodziny. — Naprawdę, dwukrotnie tracimy naszych 
bliskich: raz u siebie w domu, a potem w kościele... — I wszyscy mężczyźni przyznawali mu 
słuszność, jako że czekała ich jeszcze jedna uciążliwa chwila, gdy po skończeniu mszy 
rozległo się głośne mamrotanie pacierzy, po czym wszyscy obecni musieli przejść przed 
zwłokami i pokropić je święconą wodą. Na szczęście cmentarz znajdował się niedaleko: mały 
cmentarzyk Chapelle,  skrawek ogrodu z wejściem od ulicy Marcadet. Orszak żałobny 
przybył na miejsce w rozsypce; idąc ludzie tupali głośno i każdy mówił o swoich własnych 
sprawach. Stwardniała ziemia dudniła pod stopami; brała ochota, żeby postukać sobie nogą o 
nogę dla rozgrzewki. Ściany zionącego pustką dołu, nad którym ustawiona została trumna, 
były już na wskroś zmarznięte, zmatowiałe i chropawe jak ściany kopalni gipsu: świadkom 
pogrzebu, którzy obstąpili rzędami wzgórek gruzłowatej ziemi z wykopu, dłużyło się 
czekanie na takim mrozie, jako też nieprzyjemne spoglądanie w głąb mogiły. Wreszcie z 
małego domku opodal wyszedł ksiądz w komży, szczękając z zimna zębami; przy każdym de 
profundis z ust buchał mu. kłąb pary. Przeżegnał po raz ostatni trumnę i czym prędzej 
umknął, nie mając bynajmniej ochoty rozpoczynać śpiewu od nowa. Grabarz chwycił łopatę; 
ale z powodu mrozu mógł ziemię zagarniać tylko grubymi bryłami, które nie ladą melodyjkę 
wygrywały tam na dnie grobu: było to istne bombardowanie trumny, długa seria armatnich 
wystrzałów, tak iż można było przypuszczać, że deski porozsypują się w drzazgi. Choćby się 
było nie wiadomo jakim samolubem, pierś ci pęka, człowieku, od takiej muzyczki. Dookoła 
znów rozebrzmiał płacz. Ci, co już się oddalili, co znaleźli się już za cmentarnymi murami, 
ciągle jeszcze słyszeli te głuche odgłosy. Umarł-w-Butach chuchając sobie w palce zauważył 
na głos: — Ach, do stu piorunów, biednej mamie Coupeau nie będzie tam za ciepło.
— Panie i cała reszta towarzystwa! — rzekł blacharz do paru najprzyjaźniejszych osób, które 
pozostały na ulicy wraz z rodziną zmarłej — pozwólcie nam z łaski swojej, że zaprosimy was 
na mały poczęstunek...
I pierwszy przestąpił próg winiarni przy ulicy Marcadet, „U Wrót Cmentarza". Gerwazyna — 
wciąż jeszcze stojąca na chodniku — przywołała Goujeta, który po raz wtóry pozdrowił ją 
skinieniem głowy i zamierzał się właśnie oddalić. Czemuż to nie skorzystał z zaprosin i nie 
chce wypić kieliszeczka wina? Ale jemu bardzo się śpieszyło, musiał wracać do warsztatu. 
Popatrzyli chwilę na siebie nie odzywając się ani słowem.
— Przepraszam pana za te sześćdziesiąt franków — szepnęła wreszcie praczka. — Byłam jak 
obłąkana i przyszedł mi na myśl pan, więc...
— Och! nie ma mnie pani za co przepraszać, jest pani w zupełnym porządku — przerwał jej 
kowal. — I żeby pani wiedziała: zawsze gotów jestem pani służyć, gdyby zdarzyło się pani 
jakie nieszczęście... Ale proszę nic nie mówić mamie:
ona ma własny pogląd na te sprawy, a ja nie chcę robić jej na przekór.
Gerwazyna wciąż na niego patrzyła, widząc zaś, że jest taki dobry, taki smutny, i 
przyglądając się jego pięknej płowej brodzie, poczuła w sobie gotowość przyjęcia propozycji, 
jaką jej kiedyś zrobił: żeby wyjechać z nim gdzieś daleko i żyć tam razem szczęśliwie. Potem 
przyszła jej inna zdrożna myśl: żeby za jaką bądź cenę pożyczyć od niego pieniędzy na 
spłacenie dwóch zaległych rat czynszu. Cała rozdygotana, podjęła pieszczotliwym głosem:
— Nie gniewamy się na siebie, prawda? Odpowiedział potrząsając głową:
— Ależ nie, oczywiście; nigdy w życiu nie pogniewamy się ze sobą... Tylko że między nami, 
pani rozumie, wszystko jest skończone.
I oddalił się wielkimi krokami, zostawiając Gerwazynę ogłuszoną, wsłuchaną w ostatnie jego 
słowa, które huczały jej w uszach jak bicie dzwonu. Wchodząc do winiarni słyszała w głębi 
siebie głuche echo: „Wszystko jest skończone... no tak, wszystko jest skończone; cóż mam 
więc robić, skoro wszystko jest skończone..." Usiadła, przełknęła kęs chleba z serem i 
wychyliła duszkiem całą zawartość kieliszka, jaki znalazł się przed nią na stole. 
Sala, w której siedziała, mieściła się na parterze: była podłużna, strop miała niski, całą jej 
wolną przestrzeń zajmowały dwa wielkie stoły. Na jednym z nich stały rzędem dwie flaszki z 
winem i trzy talerze, na których piętrzyły się ćwiartki chleba i grube trójgraniaste skiby sera. 
Towarzystwo jadło byle jak, bez obrusa i nakryć. Trochę dalej, przy drugim stole w pobliżu 
warczącego pieca, czterej karawaniarze dojadali obiadu.
— Mój Boże! — wywodził pan Madinier. — Na każdego przychodzi kolej. Starzy ustępują 
miejsca młodszym... Wyda się państwu strasznie pusto w waszym mieszkaniu, jak do niego 
wrócicie.
— O! mój brat się wnet przeprowadza — z żywością powiedziała pani Lorilleux. — Taki 
sklepik to dla człowieka ruina.
Obrabiano na gwałt Coupeau. Wszyscy go namawiali, żeby odstąpił umowę najmu. Nawet 
pani Lerat, utrzymująca od pewnego czasu bardzo zażyłe stosunki z Lantierem i Wirginią, 
gdyż łechtała ją myśl, że muszą oni chyba durzyć się jedno w drugim, mówiła teraz o 
bankructwie i o więzieniu, uderzając w nutę popłochu. I nagle blacharz rozgniewał się, 
długotrwały jego stan ]roztkliwienia, zbyt już suto zakropiony trunkiem, przemienił się we 
wściekłość.
— Słuchaj! — krzyknął prosto w nos żonie. — Żądani, żebyś mnie słuchała! Uparta jak 
kozioł, zawsze stawiasz na swoim. Ale tym razem zrobię tak, jak sam zechcę, uprzedzam cię.
— Cóż! — powiedział Lantier. — Czy uda się kiedykolwiek nakłonić taką do czego dobrym, 
ludzkim słowem? Trzeba by jej to chyba tłuczkiem wbijać w mózgownicę.
I obaj chwilę na nią piorunowali. Me znaczy to wcale, by czyjeśkolwiek szczęki przez ten 
czas próżnowały. Ser znikał, wino lało się strumieniem. A tymczasem Gerwazyna miękła pod 
zadawanymi jej razami. Nic nie odpowiadała, usta miała wypchane, tak jej pilno było z 
jedzeniem, jakby siadła do stołu bardzo wygłodzona. Kiedy obaj mężczyźni wreszcie się 
pomęczyli, uniosła powoli głowę i rzekła:
— No, chyba już dosyć tego, co? Gwiżdżę sobie na sklepik. Nic mi już po nim... Rozumiecie? 
gwiżdżę sobie. Wszystko jest skończone.
Zażądano więc ponownie sera i chleba i zaczęto mówić o całej sprawie poważnie. Państwo 
Poisson przejmowali umowę najmu i proponowali, że poręczą za dwie zaległe kwartalne raty 
komornego. Boche — tonem osobistości najbardziej miarodajnej — przyzwalał zresztą w 
imieniu właściciela domu na takie załatwienie sprawy. Za jednym zamachem wynajął nawet 
małżonkom Coupeau wolne w tej chwili mieszkanie na szóstym piętrze, w tym samym 
korytarzu, z którego się wchodziło do mieszkania Lorilleux.. Co do Lantiera, to mój Boże! nie 
miał nic przeciwko zatrzymaniu dotychczasowego pokoju, jeżeliby to państwu Poisson nie 
przeszkadzało. Policjant skłonił się w odpowiedzi, nic mu to nie będzie przeszkadzało; 
przyjaciele zawsze dojdą ze sobą do porozumienia mimo odmiennych zapatrywań 
politycznych. I Lantier, nie wtrącając się już więcej do całej sprawy, jako człowiek, któremu 
udało się wreszcie dobić własnego interesiku, fundnął sobie olbrzymią pajdę chleba z serem, 
odsadził się od stołu i począł ją spożywać z nabożną miną; rozpierała go milcząca radość; 
przymrużał oczy zerkając na przemiany to na Gerwazynę, to na Wirginię.
— Hej! Ojcze Bazouge! — krzyknął Coupeau.— Chodźcie tu do nas na jednego. Z nas nie 
żadna kupa zarozumialców, my wszyscy jesteśmy ludzie pracy.
Czterej karawaniarze, którzy byli właśnie na . wychodnym, zawrócili z drogi, żeby trącić się 
kieliszkami z całym towarzystwem. Stwierdzili przy tym, bynajmniej nie tonem wymówki, że 
dama dopiero co pochowana ważyła swoje i jak nic warta była porządnego kieliszka wina. 
Ojciec
Bazouge spoglądał na praczkę uporczywie, nie pozwalając sobie jednak na żadne niestosowne 
słówko. Gerwazyna wstała od stołu zmieszana i zostawiła mężczyzn samych przy kieliszku; 
wszystkim im już i tak niedużo brakowało. Coupeau, pijany jak bela, wnet zaczął znów siąkać 
nosem i rozczulać się nad swoim cierpieniem.
Wieczorem, gdy znalazła się z powrotem w domu, usiadła otępiała na krześle i tak siedziała. 
Wydało się jej, że mieszkanie jest puste i niezmiernie wielkie. Naprawdę, spadł jej oto nie 
lada kłopot z karku. Ale z pewnością nie tylko mamę Coupeau pogrzebała w mogile, w 
małym ogródku przy ulicy Marcadet. Brakowało jej zbyt wielu rzeczy i musiały one stanowić 
dla niej wielki kawał jej własnego życia — bo i sklepik, i dumę chlebodawczyni, i wiele 
innych uczuć pogrzebała tego dnia na cmentarzu. Tak: pusto było pośród tych ścian, w sercu 
jej również; była to przeprowadzka już ostateczna, staczanie się do grobu Czuła się zanadto 
zmęczona, podźwignie się później, jeśli będzie mogła.
O godzinie dziesiątej, rozbierając się do snu. Nana zaczęła płakać i tupać nogami. Chciała 
koniecznie położyć się w łóżku mamy Coupeau. Daremnie matka usiłowała ją od tego 
odstraszyć, dziewczynka była, jak na swój wiek, zbyt przemądrzała i umarli wywoływali w 
niej jedynie przemożną ciekawość, także wreszcie dla świętego spokoju pozwolono jej się 
wyciągnąć na pościeli mamy Coupeau. Lubiła duże łóżka ta dzierlatka; rozkładała się w nich 
jak najszerzej, tarzała się po prześcieradle. Tej nocy spała jak anioł, w przyjemnym ciepełku i 
wśród łaskotek puchowego materaca.
X
Nowe mieszkanie państwa Coupeau znajdowało się na szóstym piętrze, klatka schodowa B. 
Gdy minęło się drzwi do mieszkania panny Remanjou, skręcało się w korytarz na lewo. 
Potem trzeba było skręcić jeszcze raz. Pierwsze drzwi z rzędu były to drzwi Bijardów. Prawie 
naprzeciwko nich — w małej norze pozbawionej zupełnie dostępu powietrza, pod schodkami 
prowadzącymi na dach — sypiał ojciec Bru. Minąwszy dwa jeszcze mieszkania stawało się 
pod drzwiami ojca Bazouge. Tuż obok niego mieszkali teraz Coupeau zajmując pokój z 
alkową od strony podwórza. W głębi korytarza za nimi mieszkały jeszcze dwie rodziny, na 
samym zaś końcu znajdowały się drzwi do mieszkania państwa Lorilleux. Pokój z alkową, nic 
więcej. W takiej to ciasnocie gnieździli się obecnie Coupeau. W dodatku pokój był wielkości 
pudełka. A służyć musiał za wszystko — za sypialnię, jadalnię i tak dalej. W alkierzyku 
miejsca było właśnie tyle, że pomieściło się łóżko Nany; rozbierać się musiała w pokoju u 
rodziców i drzwi na noc zostawiano otwarte, żeby się tam nie zadusiła. Mieszkanko było tak 
maleńkie, że opuszczając sklep Gerwazyna odstąpiła część swoich rzeczy Poissonom, bo nie 
miała gdzie wszystkiego pomieścić. Łóżko, stół, cztery krzesła — i mieszkanie było już 
zapchane. Nie mając odwagi się rozstać z ulubioną komodą, z bólem serca, choć i tak było już 
ciasno, Gerwazyna wpakowała jeszcze i tego olbrzyma zastawiając nim połowę okna. Jedno 
jego skrzydło zostało unieruchomione, przez co w pokoju zrobiło się jeszcze ciemniej i 
smutniej. Ilekroć praczka chciała wyjrzeć na podwórze, musiała — ponieważ była bardzo 
tęga i nie starczało jej miejsca na łokcie — wychylać się ukosem i wykręcać sobie szyję, żeby 
cośkolwiek zobaczyć.
W ciągu pierwszych dni siadała i zalewała się łzami. Wydawało się jej to zbyt okrutne, że nie 
ma się gdzie ruszyć — ona, która dotychczas miejsca miała zawsze pod dostatkiem. Tutaj 
było jej duszno, całymi więc godzinami tkwiła przy oknie, wciśnięta między ścianę i komodę, 
aż cierpły jej plecy. Tylko tam mogła jakoś oddychać. Z podwórza jednakowoż tchnęły ku 
niej same smutne myśli. Na wprost siebie, po stronie słonecznej, dostrzegała to, o czym 
niegdyś marzyła: owo okno na piątym piętrze, w którym stale na wiosnę wiotkie pędy 
hiszpańskiej fasoli owijały się o kratę uplecioną ze sznurków. Natomiast jej okno mieściło się 
po stronie cienistej i rezeda w doniczkach więdła na nim w ciągu tygodnia. Ach! nie, życie 
nie układało się przyjemnie; nie takiego życia spodziewała się kiedyś, Zamiast mieć na 
starość kwiatki w oknach, stoczyła się w brudy. Pewnego Ania, kiedy się wychyliła przez 
okno, ogarnęło ją zabawne złudzenie: wydało się jej, iż dostrzega siebie samą tam na dole, 
pod sklepieniem bramy, w pobliżu stróżówki, z nosem zadartym do góry, w chwili gdy po raz 
pierwszy przyglądała się całej tej kamienicy; i ten skok w przeszłość, o trzynaście lat wstecz, 
wstrząsnął nią. Podwórze nie zmieniło się w niczym, może tylko ściany trochę pociemniały i 
pokryły się gęściej plamami zacieków; smród bił ze zlewów stoczonych rdzą; na sznurach 
porozwieszanych w oknach schła bielizna, dziecięce pieluszki oblepione nieczystościami; 
wyboisty bruk, tak jak dawniej, zaśmiecony był grudkami nie dopalonego węgla z warsztatu 
ślusarza i wiórami od stolarza; nawet w wilgotnym kącie podwórza, gdzie mieścił się 
wodociąg, wzbierała pod progiem farbiarni pięknie na niebiesko zabarwioną kałuża, 
pobłyskując takim samym jak niegdyś jasnym błękitem. Ale ona sama. Gerwazyna, czuła się 
zmieniona nie do poznania, postarzała i szpetna. Nie stała już tam na dole z twarzą 
wzniesioną ku niebu, wszystkiemu rada i wszystkiemu gotowa sprostać, marząc o pięknym, 
dużym mieszkaniu. Teraz gnieździła się na poddaszu w nędznym zakamarku, w jamie 
najbrudniejszej, jak tylko być może, w kącie, do którego nie docierał nigdy ani jeden promień 
słońca. Już to samo chyba dostatecznie tłumaczyło jej łzy: losem, jaki ją spotkał, nie mogła 
być zachwycona. Jednakże skoro trochę się przyzwyczaiła, pierwszy okres bytowania w 
nowych warunkach nie przedstawiał się najgorzej. Zima już była na schyłku: grosze, 
uzyskane od Wirginii za odstąpione jej meble, ułatwiły zagospodarowanie się. Poza tym 
Coupeau, jak tylko nastała wiosna, szczęśliwym trafem zwerbowany został do pracy na 
prowincji, w Etampes, i spędził tam bez mała trzy miesiące, nie upijając się, uleczony na 
pewien czas samym tylko wiejskim powietrzem. Aniby kto się domyślał, jak orzeźwiająco 
działa na pijaków porzucenie atmosfery Paryża, gdzie na ulicach kłębi się wprost od czadu 
gorzałki i wina. Wrócił stamtąd świeży jak róża i przywiózł ze sobą czterysta franków; 
umożliwiło to spłacenie dwóch zaległych rat czynszu za sklep, jak również pozbycie się 
innych drobnych długów najbardziej palących. Przed Gerwazyną stanęły na nowo otworem 
dwie czy trzy ulice , którymi od dawna przestała chodzić. Oczywiście przystąpiła z powrotem 
do pracy jako prasowaczka na dniówki. Pani Fauconnier, kobieta wielkiej poczciwości, byle 
jej tylko pochlebiano, bardzo chętnie przyjęła ją z powrotem do siebie. Płaciła jej nawet po 
trzy franki dziennie, tyle, ile pobierały pracownice pierwszej kategorii, przez wzgląd na 
dawniejszą jej godność chlebodawczyni. Toteż wszystko na pozór świadczyło, że życie 
obojga Coupeau ułoży się jako tako. Gerwazyna spodziewała się nawet, że pracując i żyjąc 
oszczędnie doczeka się dnia, kiedy będzie mogła popłacić pozostałe długi i stworzyć sobie 
jakieś znośne warunki żyda.. Co prawda, obiecywała to sobie rozgorączkowana grubym 
zarobkiem męża; ochłonąwszy przyjmowała życie tak, jak się samo układało, utrzymując, że 
wszystko, co piękne, trwa zawsze krótko.
Najdotkliwiej dawało się we znaki obojgu Coupeau to, że byli świadkami, jak małżonkowie 
Poisson zagospodarowują się w ich sklepiku. Z natury nie byli bynajmniej ludźmi zbyt 
zazdrosnymi, ale rozjątrzano ich umyślnie, rozpływając się w zachwytach nad upiększeniami 
sklepu wprowadzanymi przez ich następców. Boche'om, a zwłaszcza państwu Lorilleux po 
prostu nie zamykały się usta. Ich zdaniem piękniejszego sklepiku nie widziało nigdy żadne 
ludzkie oko. Przy sposobności nie omieszkali napomknąć, że przejmując sklepik Poissonowie 
zastali w nim wszystko po prostu zarosłe brudem; opowiadali, że samo szorowanie 
kosztowało trzydzieści franków. Wirginia po długich wahaniach postanowiła, że będzie 
prowadzić sklep kolonialny z towarami wykwintnymi, jak cukierki, czekolada, kawa, herbata. 
Lantier żywo jej doradzał zajęcie się tą właśnie gałęzią handlu, gdyż jak twierdził, na 
smakołykach można zarobić olbrzymie sumy. Wnętrze sklepu wymalowano na czarno, w 
żółty rzucik; oba te kolory znamionować miały wytworne upodobania. Nad całością 
urządzenia sklepowego, na które składały się szafy z przegródkami, wystawy i lada z 
półeczkami na słoje jak u cukierników, . przez tydzień mozoliło się trzech stolarzy. Niewielki 
spadek, który Poisson trzymał przezornie w odwodzie, został zapewne tęgo nadszarpnięty. 
Ale Wirginia triumfowała, i państwo Lorilleux, dzielnie wspomagani przez dozorcę i jego 
żonę, nie oszczędzili Gerwazynie ani jednej jej szafki, ani jednej deseczki z wystawy, ani 
jednego słoika, ubawieni, ilekroć widzieli, że na przemiany to czerwienieje, to blednie. 
Choćby nie miało się w sobie wcale żyłki zazdrośnika, to jednak zawsze ogarnia człowieka 
wściekłość, gdy ktoś przywdziewa jego własne buty po to, by go nimi zdeptać.
Wszystkie te sprawy miały również swoją podszewkę, mianowicie: szło tu o mężczyznę. 
Twierdzono, że Lantier porzucił Gerwazynę. Sąsiedzi oświadczali, że to bardzo dobrze: 
nareszcie na ich ulicy zapanuje atmosfera trochę moralniejsza. Cały zaszczyt tego zerwania 
przypadł znowu temu kutemu na cztery nogi frantowi-kapelusznikowi, do którego wszystkie 
panie nadal miały słabość. Podawano nawet szczegóły: musiał aż po łbie dać praczce, by się 
wreszcie uspokoiła, tak zażarcie go się czepiała. Oczywiście, nikt w tej gadaninie nie docierał 
do jądra prawdy; dla tych, którzy mogliby to uczynić, była ona zbyt prosta i nie dość ciekawa. 
Jeśli już o to chodziło, to Lantier istotnie porzucił Gerwazynę o tyle, że nie miał jej już teraz 
stale na podorędziu we dnie i w nocy; ale na pewno odwiedzał ją na szóstaku, ilekroć 
przychodziła mu ochota, gdyż panna Remanjou nieraz go spotykała, jak wychodził od 
państwa Coupeau o porach nieco dziwacznych. Koniec końców, podtrzymywali nadal 
wzajemne stosunki, choć układały się one raz tak, a raz owak, to popchnij, a to znów pocałuj, 
z czego ani jedno, ani drugie nie czerpało zbyt wielkiej przyjemności; były to tylko resztki 
długotrwałego przyzwyczajenia, wzajemnego upodobania, nic więcej. Sprawę komplikował 
fakt, że cała dzielnica pakowała obecnie Lantiera i Wirginię pod jedną kołdrę. Był to pośpiech 
niczym nie uzasadniony. Niewątpliwie, kapelusznik bardzo usilnie nadskakiwał tej 
długonogiej brunetce i było to najzupełniej zrozumiałe, jako że w jego życiu domowym 
zastępowała ona teraz Gerwazynę niepodzielnie i we wszystkim. Z ust do ust krążyła plotka 
na ten właśnie temat. Ludzie opowiadali, jak kapelusznik wybrał się którejś nocy do sąsiada 
po Gerwazynę, ale sprowadził sobie przez omyłkę Wirginię i z powodu ciemności aż do świtu 
nie zauważył, że to ona. Historyjka budziła wszędzie śmiechu co niemiara, w rzeczywistości 
jednak Lantier nie zaszedł jeszcze tak daleko i ograniczał się jedynie do podszczypywania 
pani policjantowej. Niemniej, małżonkowie Lorilleux z rozczuleniem napomykali przy 
Gerwazynie o miłości Lantiera i pani Poisson w nadziei, że wzbudzą w niej zazdrość. 
Boche'owie także dawali wyraźnie do zrozumienia, że równie pięknej pary nie widzieli, jak 
żyją. Najzabawniejsze było to, że mieszkańcy ulicy Goutte-d'Or nie wyglądali bynajmniej na 
zgorszonych tym nowym trójkątem małżeńskim; nie, moralność, surowa dla Gerwazyny, 
okazywała się łagodna dla Wirginii. Zaprawiona uśmiechem pobłażliwość ulicy wynikała 
może z tego, że mąż pani Poisson był policjantem.
Na szczęście, udręk zazdrości Gerwazyna nie zaznawała. Wiarołomstwa Lantiera nie 
nadwerężały zgoła jej spokoju, gdyż w ich wzajemnych stosunkach serce jej od dawna 
przestało wchodzić w rachubę. Docierały do jej uszu, choć się wcale o to nie starała, różne 
brudne historie o stosunkach wiążących kapelusznika z dziewczynami wszelakiego pokroju, z 
pospolitymi ulicznicami, co to z grzywką na czole wystają po rogach; to wszystko wywierało 
na niej tak nikłe wrażenie, że w dalszym ciągu była mu powolna nie mogąc wykrzesać z 
siebie nawet tyle gniewu, żeby zerwać. Jednakże z najnowszym kaprysem miłosnym Lantiera 
nie tak łatwo było jej się pogodzić. Z Wirginią to było co innego. Oni oboje zwąchali się ze 
sobą jedynie po to, żeby jej dokuczyć; mogła puszczać płazem błahostki, ale nie brak 
szacunku. Toteż kiedy pani Lorilleux czy jakaś inna złośliwa bestia powtarzała w jej 
obecności, że panu Poisson żona przyprawia rogi, Gerwazyna bladła, jakby ktoś jej rozpruwał 
piersi, i zaczynało ją coś piec w żołądku. Zaciskała wargi unikając kłótni, żeby nie sprawiać 
przyjemności swoim wrogom. Widocznie jednak awanturowała się o to z Lantierem, gdyż 
pewnego popołudnia pannie Remanjou wydało się, że dosłyszała odgłos tęgiego policzka; 
zresztą, z całą pewnością wybuchła między nimi jakaś kłótnia, bo Lantier przez całe dwa 
tygodnie nie odzywał się do Gerwazyny, potem jednak pierwszy wyciągnął rękę do zgody i 
wzajemne ich stosunki poczęły się. znowu toczyć swym zwykłym trybem, jak gdyby nic się 
nie stało. Praczka wolała pogodzić się z istniejącym stanem rzeczy, byle tylko nie dopuścić do 
jakiejś babskiej bijatyki; nie chciała za żadną cenę jeszcze bardziej zatruwać sobie życia. 
Ach! nie miała już dwudziestu lat i nie potrafiła się już durzyć w jakimś mężczyźnie do, tego 
stopnia, żeby dla jego pięknych oczu trzepać rywalki po zadkach i narażać się na utratę pracy. 
Ale tak to, jak i wszystko inne zakarbowała sobie w pamięci.
Coupeau kpił na potęgę. Ten wygodny mąż, który nie chciał dostrzec własnych rogów, 
naigrawał się niemiłosiernie z rogów Poissona. To, że własna żona go zdradzała, nie liczyło 
się; ale jak . przytrafiało się to innym mężom, poczytywał rzecz za świetny kawał i zadawał 
sobie trudy po prostu piekielne, byle tylko podpatrzyć w samą porę, ilekroć którąś damę z 
sąsiedztwa brała chęć pofiglować sobie na uboczu. Co za głuptas z tego Poissona! i toto nosi 
szpadę, i toto śmie potrącać ludzi na ulicy. W swej bezczelności Coupeau posuwał się tak 
daleko, że stroił sobie żarty z Gerwazyny. No cóż! kawaler puszczał ją kantem aż miło. Jakoś 
nie ma, kobieta, szczęścia: raz jej się nie powiodło, kiedy próbowała z kowalami, drugi raz, 
kiedy się wdała między kapeluszników, też dostało się jej po łapie. Bo też trafiała stale na 
ludzi niepoważnego zawodu. Czemuż to, na przykład, nie złapała sobie jakiegoś murarza, 
człowieka przywiązującego się jak pies, przywykłego rozrabiać swoją zaprawę solidnie? 
Oczywiście, wszystko to w jego ustach przybierało niewinną postać żarcików, niemniej 
jednak Gerwazyna aż zieleniała na twarzy, bo jego małe, bure oczka przezierały ją na wskroś, 
jakby chciał wyświdrować w niej dziurę, by tamtędy wrazić jak najgłębiej swoje słowa. 
Ilekroć zaczynał babrać się w brudach, nigdy nie miała pewności, czy stroi sobie żarty, czy 
też mówi poważnie. Mężczyzna, co — jak rok długi — dzień w dzień się upija, przestaje być 
w końcu sobą i bywają mężowie bardzo zazdrośni, kiedy mają po lat dwadzieścia, którzy koło 
trzydziestki potrafią pod wpływem wódki patrzeć przez palce na wszystko, co dotyczy 
wierności małżeńskiej.
Trzeba było widzieć, jakiego to junaka strugał Coupeau wobec sąsiadów z ulicy Goutte-d'Or. 
Na cały głos nazywał Poissona rogaczem. To im zamykało gęby, tym gadułom! Teraz już nie 
on jest rogaczem. Och! co sobie wie, to wie. Jeżeli w swoim czasie udawał, że nic nie słyszy, 
to dlatego, że nie lubi plotek. Każdy sam wie najlepiej, co piszczy u niego w trawie, i tam się 
drapie, gdzie go swędzi, więc ani myślał drapać się po to tylko, żeby ludziom zrobić 
przyjemność. No, ale teraz ten policjant: czy on wie, o co chodzi? A przecież tym razem fakt 
jest faktem: wszyscy na własne oczy widzieli kochanków, to już nie są żadne bajki wyssane z 
palca. I napadała go złość: nie pojmował, jak mężczyzna, i to w dodatku urzędnik państwowy, 
może znosić u siebie w domu podobny skandal. Poisson lubi widać zżerać ochłapy, które 
innym od gęby odpadną: ot co! Wszystko to nie przeszkadzało, że gdy wieczorami Coupeau 
nudził się sam z żoną w ciasnej klitce na poddaszu, schodził po Lantiera i przyprowadzał go 
siłą. Smutno mu było we własnej chałupie, odkąd nie stało w niej przyjaciela. Jak tylko 
zobaczył, że Gerwazyna i Lantier boczą się na siebie, przywracał między nimi zgodę. Do stu 
piorunów! posłać by tak wszystkich plotkarzy i wszystkie plotkary do diabła: czyż to 
człowiek nie może pobawić się, tak jak ma ochotę? Śmiał się szyderczo, w jego mętnawych 
oczach pijaka zapalały się jakieś wzniosłe idee, potrzeba dzielenia się wszystkim bez wyjątku 
z kapelusznikiem, aby życie stało się piękniejsze. I właśnie w takie wieczory Gerwazyna. 
przestawała sobie zdawać sprawę, czy mąż stroi żarty, czy też mówi poważnie.
Bohater wszystkich tych historii, Lantier, chodził napuszony jak paw. Okazywał się po 
ojcowsku troskliwy i pełen godności. Trzy razy z rzędu nie dopuścił do kłótni między 
państwem Coupeau a małżonkami Poisson. Od dobrych stosunków między tymi obiema 
parami zależała pełnia jego zadowolenia z siebie. Dzięki temu, że czuwał stale nad 
Gerwazyna i Wirginią, ogarniając to jedną, to drugą spojrzeniem tkliwym a zarazem 
stanowczym, wzajemne stosunki obu kobiet nosiły nadal pozory wielkiej przyjaźni. On sam, z 
niezachwianym spokojem paszy sprawując władzę nad blondynką i nad brunetką, tuczył się 
dzięki temu, że siedział na dwu stołkach. Szelma, nie zdołał jeszcze strawić stadła Coupeau, a 
już nadgryzał stadło Poissonów. Och! jemu to bynajmniej nie przeszkadzało: ledwie jeden 
sklepik pochłonął, wnet napoczynał drugi. Ostatecznie, tylko mężczyźni tego gatunku mają 
szczęście w życiu.
Tego właśnie roku, w czerwcu, Nana przystępowała do pierwszej komunii. Kończyła 
trzynasty rok życia , wzrostem przypominała tykę grochową, a w zachowaniu miała coś 
wyzywającego; ubiegłego roku wyrzucona została z lekcyj katechizmu z powodu złego 
sprawowania i jeżeli tym razem proboszcz ją dopuścił, to tylko z trwogi, że już jej nigdy u 
siebie nie ujrzy i zostawi na bruku o jedną pogankę więcej. Nana tańczyła z radości na myśl o 
białej sukience. Państwo Lorilleux jako chrzestni rodzice obiecali jej tę suknię, prezent, o 
którym rozprawiali w całej kamienicy; pani Lerat miała dać welon i czepek, Wirginia 
woreczek, Lantier zaś modlitewnik, tak iż państwo Coupeau oczekiwali tej uroczystości bez 
zbytniego niepokoju. Poissonowie, którzy mieli zamiar wyprawić nowosiedliny, okazali się 
nawet tak mili, że — niewątpliwie za radą kapelusznika — postanowili obie uroczystości 
połączyć. Zaprosili obie pary, Coupeau i Boche ów, których córka też się przygotowywała do 
pierwszej komunii. Przyjęcie odbyć się miało wieczorem, z baranim udźcem jako daniem 
zasadniczym.
W przeddzień ceremonii, w momencie gdy Nana przyglądała się, olśniona, rozłożonym na 
komodzie podarkom, Coupeau wrócił do domu pijany jak nieboskie stworzenie. Znów 
zaczynało na niego oddziaływać powietrze Paryża. Jak to zwykle bywa u pijanych, skorzystał 
z pierwszej lepszej sposobności, by przyczepić się do żony i córki obrzucając je haniebnymi 
wyzwiskami, co nie licowało zupełnie z uroczystym nastrojem chwili. Zresztą i Nana, która 
stale słyszała brudne wyrazy, także już nie przebierała w słowach. W dni, kiedy w domu 
wybuchały kłótnie, potrafiła bez zająknienia nazwać rodzoną matkę starą klempą lub też 
głupią krową.
— Chleba na stół! — wrzeszczał blacharz. —
i dawajcie mi zupę, bezwstydnice jedna z drugą... To ci babskie nasienie, z tymi ich 
szmatkami. Siądę sobie na tych fatałaszkach, żebyście wiedziały, jak tu zaraz nie dostanę 
zupy!
— Co za urwanie głowy, jak on przychodzi pod gazem! — mruknęła. Gerwazyna 
zniecierpliwiona.
I zwracając się do męża:
— Zupa musi się odgrzać, nie nudź.
Nana robiła skromnisię, bo uważała, że w przeddzień komunii tak będzie ładnie. Patrzyła w 
dalszym ciągu na rozłożone na komodzie podarki udając, że spuszcza oczy i że nie rozumie 
szkaradnych przymówek ojca. Ale wieczorami w dni popijawy umiał on być przekorny aż 
miło; gadał jej tuż nad uchem:
— Już ja ci dam białe sukienki. Znów chcesz sobie robić cycusie wsadzając pod stanik 
papierowe kule, jak to którejś niedzieli, co?... Tak, tak, tylko ty trochę poczekaj! Już cię 
widzę, jak zaczynasz wiercić kuperkiem. Łaskocze cię toto, te śliczne łaszki. Do głowy ci to 
wszystko uderza... Wynosisz mi się czy nie, ty pokrako! Zdejmij łapy ze stołu i powsadzaj mi 
toto zaraz do szuflady, bo cię tym wszystkim razem zamaluję!
Nana głowę miała w dalszym ciągu spuszczoną i nic nie odpowiadała. Wziąwszy w ręce mały 
tiulowy czepeczek zwróciła się do matki z zapytaniem, ile taki czepek może kosztować. 
Wówczas Coupeau wyciągnął rękę chcąc go wyrwać jej z dłoni; dopiero Gerwazyna 
odepchnęła go i zawołała:
— Dajże raz już spokój temu dziecku! Ona jest dzisiaj grzeczna, nie robi przecież nic złego.
Wtedy blacharz rozpuścił swój niewyparzony jęzor:
— Ach! wy dziwki jedne! Dobrana para, mamusia z córunią! Czy to godzi się iść spożywać 
dobrego Bozię i zerkać przy tym na mężczyzn? Ośmiel się powiedzieć, że to nieprawda, ty 
mała łajdaczko! Jak ja ustroję cię w worek, to wtedy zobaczymy, czy cię to będzie łaskotało! 
Tak, właśnie w worek, żeby raz na zawsze odechciało się wam tego wszystkiego, tobie i 
twoim księżulom. Bo czy mi to potrzebne, żeby cię psuli? Psiakrew! słuchacie wy mnie obie 
czy nie?!
Na te słowa Nana odwróciła się z nagłą wściekłością, a Gerwazyna musiała wyciągnąć ręce, 
żeby zasłonić cenne sprawunki, gdyż Coupeau groził, że podrze wszystko na strzępy. 
Dziewczynka wbiła oczy w twarz ojca; potem, zapominając o skromności zalecanej przez 
spowiednika, rzuciła przez zaciśnięte zęby:
— Świnia!
Ledwo blacharz zjadł zupę, położył się i zaczął chrapać. Nazajutrz obudził się w takim 
nastroju, że do rany go przyłóż. Jeszcze dymiło mu się trochę z czuba po wczorajszym 
pijaństwie, ale było tego w sam raz tyle, żeby wprawić go w dobry humor. Przyglądał się 
córce, jak się ubierała, rozczulony jej białą sukienką, twierdząc, że byle łaszek robi z tej 
smarkuli prawdziwą panienkę z zamożnego domu. W taki dzień jak ten, mówił, ojciec ma 
prawo być dumny ze swojej córki. A trzeba widzieć, jak do twarzy było Nanie — która 
uśmiechała się niby zakłopotana panna młoda — w tej nieco przykrótkiej sukni. Gdy zeszli na 
dół i gdy mała spostrzegła stojącą w drzwiach stróżówki Paulinkę, ubraną również na biało, 
zatrzymała się i zmierzyła tamtą przenikliwym spojrzeniem, ale wnet zrobiła się bardzo miła 
widząc, że Paulinka nie wygląda tak ładnie jak ona i że przypomina tłumok. Obie rodziny 
ruszyły razem do kościoła. Przodem szły Nana i Paulinka, jedna, i druga z modlitewnikiem w 
ręku, przytrzymując welony, które wzdymał wiatr; nie mówiły nic, o mało nie pękając z 
ukontentowania na widok ludzi, którzy wychodzili ze sklepów, bo chcieli się im przyjrzeć, i 
zwijając buzie w ciup jak najpobożniej, żeby z ust mijających je przechodniów usłyszeć, jak 
to milutko obie wyglądają. Pani Boche i pani Lorilleux zostały nieco w tyle, dzieląc się 
uwagami o tej marnotrąwczyni Kuśtyk-tyk, której córka nigdy by w życiu nie mogła 
przystąpić do pierwszej komunii, gdyby nie chrzestni rodzice, co sprawili jej dosłownie 
wszystko, tak: wszystko, bo nawet i nową koszulę, w imię uszanowania dla przenajświętszego 
stołu. Pani Lorilleux nie zważała w drodze na nic innego, tylko na ową białą sukienkę, 
prezent od niej, i gromiła Nanę wymyślając jej. od starych fląder, ilekroć dziewczynka 
musnęła fałdą spódniczki jakąś wystawę, do której zbyt blisko podeszła.
W kościele Coupeau przez cały czas płakał. To głupio, lecz ani rusz nie mógł się od płaczu 
powstrzymać. Przejęty był do głębi widokiem tego księdza rozkładającego szeroko ramiona i 
tych małych dziewczątek, które ze złożonymi pobożnie rączętami przesuwały się niczym 
aniołki; od tego grania na organach aż mu się wszystko w brzuchu przewracało, a miły zapach 
kadzidła kazał raz po raz głęboko odetchnąć, jakby mu kto bukiet podtykał pod nos. W końcu 
widział już wszystko jak przez mgłę i serce nabrzmiewało mu wzruszeniem. Jedna zwłaszcza 
pieśń obrzędowa, pełna jakiejś niewypowiedzianej słodyczy — grana w chwili gdy wszystkie 
te dzierlatki połykały właśnie dobrego Pana Boga — jak gdyby ściekała mu po karku, aż czuł 
przebiegający wzdłuż grzbietu dreszcz. Zresztą dookoła niego ludzie bardziej uczuciowi 
chusteczki mieli też mokrzuteńkie. Doprawdy, był to piękny dzień, najpiękniejszy dzień w 
życiu. Zrazu, tuż po wyjściu z kościoła, gdy szedł na lampkę wina w towarzystwie Lorilleux, 
który nie uronił podczas nabożeństwa ani jednej łezki i teraz kpił sobie z niego, ogarnęła go 
złość: począł oskarżać klechów, że napełniają kościoły dymem z jakichś diabelskich ziół, by 
uczynić ludzi, uległymi; potem jednak ostatecznie przestał się zapierać, że z oczu mu się lało: 
świadczyło to po
prostu, że nie głaz nosi w piersi. I zamówił następną kolejkę.
Wieczorem na nowosiedlinach u Poissonów było bardzo wesoło. Całe przyjęcie od początku 
do końca upłynęło w nastroju niezmąconej przyjaźni. Podobnie jak czasami się zdarza, że po 
długich dniach niepogody nastaje jakiś pogodny wieczór, tak też wybija czasem godzina, 
kiedy najzaciętsi wrogowie zaczynają okazywać sobie serdeczność. Lantier, mając po lewej 
ręce ]Gerwazynę, a po prawej Wirginię, był jednakowo uprzejmy dla jednej i dla drugiej 
obsypując obie czułościami, jak kogut, który chce u siebie w kurniku mieć spokój. Siedzący 
naprzeciwko niego Poisson, spokojny i pełen powagi, pogrążony był w stanie rozmarzenia 
właściwym policjantowi, który z zamglonymi oczami zwykł nie myśleć o niczym podczas 
swych długich stójek na ulicach. Ale królowymi całego święta były obie małe, Nana i 
Paulinka, którym pozwolono pozostać w ich strojnych toaletach; siedziały sztywno 
wyprostowane, w obawie, żeby nie poplamić swych białych sukien, i przy każdym kęsie 
wszyscy strofowali je krzykliwie, każąc im unosić brody do góry i jeść tak jak należy. W 
końcu znudzonej tym Nanie wszystko wino wyciekło w pewnej chwili z ust na stanik; zrobiła 
się z tego cała historia: zdjęto z niej sukienkę i plamę sprano natychmiast w szklance wody.
Potem w czasie deseru wywiązała się poważna rozmowa na temat przyszłości obu dziewcząt. 
Pani Boche już wybrała zawód dla swej córki: Paulinka miała odbywać praktykę w 
warsztacie, gdzie wyrabiano drobiazgi ze złota i srebra; pracownice zarabiały tam po pięć 
albo i po sześć franków dziennie. Gerwazyna nie wiedziała jeszcze, co zrobić z Naną, która 
nie przejawiała żadnych szczególnych upodobań. Och! łobuzowała się, łobuzowanie bardzo 
się jej podobało; poza tym jednak była zupełnie do niczego.
— Ja na waszym miejscu — powiedziała pani Lerat — zrobiłabym z niej kwiaciarkę. 
Kwiaciarstwo to zawód czysty i przyjemny.
— Kwiaciarkę! — mruknął pan Lorilleux. — Wszystkie kwiaciarki puszczają się na prawo i 
na lewo. 
— No a ja? — podjęła wdowa-dragon zacisnąwszy wargi. — Jesteś niezwykle uprzejmy. Ale 
nie wyobrażaj sobie,że ja jestem suka, co to ledwie na nią kto gwizdnie, już zadziera łapy do 
góry... Całe towarzystwo poczęło ją gwałtem uciszać:
— Pani Lerat, a fe! pani Leratl I wszyscy kącikiem oka wskazywali na dziewczynki, które 
powtykały nosy w kieliszki, żeby nie wybuchnąć śmiechem. Dotychczas nawet mężczyźni 
gwoli przyzwoitości starali się dobierać słów jak najwykwintniejszych. Ale pani Lerat uznała 
zwróconą sobie uwagę za niesłuszną. Wyrażeniem, którego użyła, nawet w najlepszych 
towarzystwach nikt się nie gorszył. Zresztą chlubiła się tym, że zawsze wie, co ma 
powiedzieć; często jej winszowano, że tak zgrabnie umie mówić o wszystkim, nawet przy 
dzieciach, nie uchybiając nigdy zasadom przyzwoitości.
— I wśród kwiaciarek bywają kobiety wielkiej uczciwości: żebyście wiedzieli! —krzyczała. 
— Kwiaciarki niczym się nie różnią od innych kobiet; czasem i one, oczywiście, czują różne 
ciągotki. Ale stawiają opór pokusom i ze smakiem wybierają mężczyzn, skoro mają już 
któremu ulec... Tak, tę swoją naturę zawdzięczają kwiatom.Co do mnie, to właśnie kwiaty 
uchroniły mnie od zepsucia...
— Mój Boże! — przerwała jej Gerwazyna. — Nie mam bynajmniej wstrętu do kwiatów. 
Niechby tylko kwiaciarstwo podobało się Nanie, to wystarczy; nie powinno się sprzeciwiać 
dzieciom co do ich powołania... No! Nana, nie udawaj głuptaska, tylko odpowiedz: chciałabyś 
być kwiaciarką?
Mała, pochylona nad talerzem, wodziła po nim poślinionym palcem, zbierając okruchy 
ciastka, które następnie zlizywała. Zwlekała z odpowiedzią. Na twarzy jej pojawił się uśmiech 
zepsutej dzierlatki.
— Ależ owszem, mamo, chciałabym — oświadczyła nareszcie.
Wobec tego załatwiono całą sprawę zaraz na miejscu. Coupeau zgodził się, by pani Lerat 
zabrała dziewczynkę do warsztatu na ulicę Kairską, gdzie była zatrudniona sama, i to już 
następnego dnia. Całe towarzystwo poczęło się z powagą rozwodzić nad obowiązkami, jakie 
nakłada życie. Boche. twierdził, że Nana i Paulinka teraz, skoro były już u komunii, są 
dorosłymi kobietami. Poisson dodawał, że od dziś dnia powinny uczyć się gotować, cerować 
skarpetki i prowadzić całe gospodarstwo. Napomykano im nawet o przyszłym zamążpójściu i 
o dzieciach, które Pan Bóg da kiedyś jednej i drugiej. Słuchając tego wszystkiego obie 
dzierlatki podśmiewały się cichcem i ocierały się o siebie, dumne, że są już kobietami 
dojrzałymi, zaczerwienione, skrępowane w swych białych sukienkach. Ale najmilej 
połechtało je nie co innego, tylko właśnie słowa Lantiera, który żartami począł się dopytywać, 
czy nie mają już przypadkiem swoich małych mężulków. I gwałtem kazano się Nanie 
przyznać, że lubi bardzo Wiktora Fauconnier, syna chlebodawczyni własnej matki.
— No, cóż! — powiedziała pani Lorilleux do Boche ów, gdy zbierano się już do odejścia. — 
To nasza chrzestna córka; ale skoro robią z niej kwiaciarkę, to my odtąd ani słyszeć o niej nie 
chcemy. Dochowają się z niej bulwary jeszcze jednej dziwki... Zanim upłynie pół roku, 
nawarzy im ona piwa, i to bardzo śmierdzącego.
Idąc spać do siebie na górę małżonkowie Coupeau zgodnie stwierdzili, że było bardzo 
przyjemnie i że z tych Poissonów nie są tacy znowu źli ludzie. Gerwazyna była nawet zdania, 
że sklepik urządzony jest jak należy. Spodziewała się, że wieczór spędzony w dawnym jej 
lokalu, w którym obecnie panoszyli się inni, będzie dla niej ciężką udręką, i ogromnie ją 
zaskoczyło, że ani przez chwileczkę nie czuła w sobie gniewu. Nana rozbierając się 
wypytywała matkę, czy suknia tej panny z drugiego piętra, która w zeszłym miesiącu wyszła 
za mąż, była też z muślinu, tak jak jej własna.
Lecz dzień ów był to ostatni piękny dzień w domu państwa Coupeau. Upłynęły dwa lata; ich 
niedola w ciągu tych lat coraz bardziej się pogłębiała. Zwłaszcza zimy dawały się im we 
znaki. Dopóki trwało lato, chleba nie brakowało; jednakże skoro tylko nastawały słoty i 
chłody, zaczynało się stałe głodowanie, tańce przed pustym kredensem, obiady jadane tylko w 
wyobraźni na tej małej Syberii, jaką była ich chałupa. Ten łajdacki grudzień wkradał się do 
nich szczeliną pod drzwiami, niosąc ze sobą wszelkie dopusty losu: brak pracy, otępiałą 
bezczynność skostniałych członków, czarną nędzę w okresach pluchy. Pierwszej zimy z 
rzadka, ale rozpalali jeszcze ogień i kulili się przy piecu, gdyż woleli mieć w domu ciepło niż 
się najeść; drugiej zimy piec nie pozbył się nawet rdzy i mroził cały pokój żałobnym 
wyglądem żelaznego nagrobka. Tym, co ścinało ich z nóg i przyprawiało o ostateczną już 
rozpacz, była nade wszystko sprawa płacenia komornego. Och! ten styczniowy termin 
płatności, kiedy w całym domu nie było ani grosika, a ojciec Boche pojawiał się z kwitem w 
ręku! W jednej chwili zawiewało jeszcze tęższym chłodem, zaczynała się istna podbiegunowa 
wichura. W następną sobotę zgłaszał się pan Marescot opatulony w grube palto, ze swoimi 
wielkimi łapskami wciśniętymi w wełniane rękawice; słowo eksmisja nie schodziło mu z ust, 
a tymczasem na dworze padał śnieg jakby wyściełając im na ulicy posłanie białym 
prześcieradłem. Żeby zapłacić komorne, chętnie sprzeda liby własną skórę. To właśnie 
konieczność płacenia czynszu ogołacała kredens i palenisko pieca. W całym domu zresztą 
wybuchał lament. Uderzali w płacz ludzie na wszystkich piętrach, chrapliwą muzyką 
nieszczęścia rozbrzmiewały wszystkie korytarze i klatki schodowe. Gdyby każdy miał u 
siebie w domu kogoś umarłego, nie rozległyby się równie straszliwe pienia. Istny dzieli sądu 
ostatecznego, kres kresów, zupełne pognębienie biedoty. Jedna z kobiet z trzeciego piętra 
poszła na tydzień na ulicę. Pewien rzemieślnik, murarz z piątaka, okradł własnego 
chlebodawcę.
Niewątpliwie, Coupeau sami byli sobie winni. Choćby nawet przycisnęła kogoś bieda nie 
wiadomo jak ciężka, zawsze jakoś można się z niej wykaraskać, jeśli tylko przywyknie 
człowiek do ładu i oszczędności; dowodem państwo Lorilleux, którzy komorne, owinięte 
zawsze w kawałek brudnego papieru, płacili regularnie; ale ci to już doprawdy wiedli nędzny 
żywot pająków, który mógł każdego odstręczyć od pracy raz na zawsze. Nana nic jeszcze na 
swoich kwiatach nie zarabiała; nawet trzeba jej było sporo dokładać na życie. Gerwazyna, 
pracująca nadal u pani Fauconnier, zaczęła być tam w końcu źle widziana. Coraz bardziej 
traciła dryg w rękach, partaczyła każdą robotę, tak że wreszcie chlebodawczyni obniżyła jej 
dniówkę do dwu franków, czyli do poziomu płacy przeciętnej fuszerki. Była przy tym bardzo 
zarozumiała i bardzo drażliwa, przy byle sposobności świeciła każdemu w oczy swoją dawną 
samodzielnością. Opuszczała całe dni, ulatniała się z pracowni na złość: raz, na przykład, 
oburzona. że pani Fauconnier przyjęła do siebie panią Putois i że będzie musiała pracować 
ramię w ramie z dawną swoją robotnicą, przez dwa tygodnie nie zjawiała się wcale w 
pracowni. Po takich wybrykach przyjmowano ją z powrotem z litości, co ją jeszcze bardziej 
rozgoryczało. W tych warunkach, rzecz zrozumiała, zarobki tygodniowe nie były okazałe i 
jak to Gerwazyna cierpko nieraz mówiła, skończy się wreszcie na tym, że którejś soboty ona 
będzie musiała dopłacić chlebodawczyni. Co do Coupeau, to może i pracował, ale w takim 
razie robił chyba ze swojej pracy podarunek rządowi, gdyż Gerwazyna od czasu jego powrotu 
z Étampes nie widziała na oczy ani franka z jego zarobków: W dni „Świętej Wypłaty" 
przestała mu już nawet patrzeć na ręce, gdy przychodził do domu. Wracał zamaszystym 
krokiem, bez jednego grosza w kieszeni, często nawet bez chusteczki do nosa; mój Boże! no 
tak, zgubił ten swój smarko-płatek albo też jakiś hulaj-koleżka zabrał mu go dla kawału. Z 
początku usiłował z ołówkiem w rę-
ku tłumaczyć się przed nią, dlaczego nie przyniósł pieniędzy; opowiadał, że musiał wykupić 
jakiś weksel na dziesięć franków, to znów, że dwadzieścia franków wypadło mu z kieszeni 
przez dziurę, którą jej pokazywał na dowód prawdy, to wreszcie, że pięćdziesiąt franków 
wybulił na poczet jakiegoś urojonego długu. Potem przestał się zgoła krępować. Pieniądze po 
prostu wietrzały, ot co! Nie miał już ich w kieszeni, ale za to miał je w brzuchu: tak też można 
przynosić pieniądze małżonce. Korzystając z rady pani Boche praczka chodziła nawet parę 
razy pod warsztat, gdzie mąż pracował, i czyhała na niego przy wyjściu, żeby uszczknąć coś 
niecoś z ciepłego jeszcze skarbu, który ulągł się dopiero co; nie dawało to jednak żadnego 
wyniku, gdyż kamraci przestrzegali zawsze w porę Coupeau i pieniądze znikały w 
czeluściach butów albo w jakiejś innej portmonetce, jeszcze brudniejszej. Pani Boche, bardzo 
biegła w tych sprawach, gdyż mąż ukrywał przed nią nieraz i całe dziesięciofrankówki, aby 
potem fundować za nie potrawki z królika znajomym damom, które obdarzał sympatią, 
nauczyła się myszkować po najskrytszych zakamarkach jego ubrania i na ogół zawsze 
znajdowała tę monetę, której brak robił wyłom w obrachunkach, najczęściej w daszku od 
czapki, zaszytą między skórę a podszewkę. Ach! blacharz nie należał do tych, co to stare swe 
łachy podwatowywaliby złotem! On brzęczącą mamonę umieszczał sobie pod skórą. 
Gerwazyna nie mogła przecież chwycić nożyczek, by wypruć mu pieniądze z brzucha.
Tak, małżonkowie Coupeau sami byli winni temu, że coraz bardziej staczali się na dno. Ale 
ludzie nigdy nie przyznają się do takich rzeczy, zwłaszcza kiedy są w biedzie. Winę 
przerzucali oboje na nieprzyjazny zbieg okoliczności, utrzymywali, że Bóg się na nich 
pogniewał. Ich kąt przypominał obecnie jakąś karczmę. Użerali się nawzajem po całych 
dniach. Na razie nie bili się jeszcze, jeśli nie liczyć pojedynczych kuksańców, jakimi 
częstowali się niekiedy w ogniu sprzeczki. Najsmutniejsze było to, że otworzyli serca jak 
klatkę, w której żyła ich obopólna życzliwość, i uczucia wyfrunęły z niej niby czyżyki. Ciepło 
wzajemnej serdeczności rodziców i dzieci — tak dobroczynne, bo cały ten mały światek 
spajające w jednolitą całość- — ulotniło się z ich piersi i każde z osobna zostało w swoim 
kącie, dygocąc z zimna. Wszyscy troje — Coupeau, Gerwazyna, Nana — żyli stale najeżeni, 
o byle słówko napadali na siebie z oczami pałającymi nienawiścią; zdawało się, że coś pękło, 
jakaś główna sprężyna życia rodzinnego, mechanizm, który wśród ludzi szczęśliwych każe 
sercom bić zgodnym tętnem. Ach! z całą pewnością Gerwazyna już się tak nie gorączkowała 
jak niegdyś, ilekroć widywała Coupeau na samym skraju dachu, o dwanaście czy o piętnaście 
metrów nad chodnikiem. Sama by go stamtąd na bruk nie zepchnęła; ale gdyby przypadek tak 
zrządził, że runąłby na kamienie, to, dalibóg, los zmiótłby w ten sposób z powierzchni ziemi 
jakąś rzecz małej wagi. W dni, kiedy wybuchały między nimi kłótnie małżeńskie, krzyczała, 
że oby raz wreszcie przyniesiono go jej do domu na noszach. Czeka na to, byłoby to dla niej 
szczęście, gdyby go tak kiedyś przyniesiono. Co jej po takim opoju? Żeby tylko łzy jej z oczu 
wyciskał, od ust wszystko jej odejmował, popychał ją do grzechu? Cóż! jak się przytrafi 
kobiecie taki chłop do niczego, to oby go ziemia sobie jak najszybciej zabrała, a na jego 
grobie człowiek zatańczyłby polkę z radości, że jest już swobodny. I kiedy tak matka mówiła: 
„Zabij!", córka wtórowała: „Zamorduj!" Nana czytywała w gazecie kronikę wypadków 
opatrując je uwagami godnymi wyrodnej córki. Z tego jej ojca to szczęściarz: wywrócił go 
kiedyś omnibus, a on nawet nie wytrzeźwiał. Kiedyż on nareszcie zdechnie, ten stary 
niemrawiec.
Żyjąc życiem człowieka, na którego uwzięła się nędza, Gerwazyna cierpiała na dobitkę i za 
tych, których głodowe rzężenia słyszała wokoło siebie. Ten zakątek domu był zaułkiem 
wszarzy; trzy czy cztery mieszkające tu rodziny jak gdyby się sprzysięgły, że nie będą miały 
chleba na codzień. Przez otwarte drzwi nieczęsto ulatniały się smakowite wonie. W całym 
korytarzu panowała cisza agonii i nawet ściany postękiwały głucho jak puste brzuchy. 
Chwilami dobiegały odgłosy brania się za czuby, niewieścich płaczów, skarg wygłodzonych 
dzieci i rodzinnych kłótni ludzi, którzy użerali się między sobą, żeby oszukać własne żołądki. 
Wszyscy żyli tu z gardłem skurczonym z głodu, a piersi zapadały się od samego wdychania 
tej jałowizny powietrza, w którym nawet najlichszy owad nie mógłby utrzymać się przy 
życiu. Ale głęboką litość wzbudzał w Gerwazynie nade wszystko ojciec Bru gnieżdżący się w 
swojej norze pod schodkami. Zaszywał się tam niby świstak w głąb jamy, zwijał się w kłębek, 
żeby mu było cieplej — i trwał tak całymi dniami na swoim barłogu. Już nawet głód nie był w 
stanie zmusić go, by opuścił kryjówkę: gdziekolwiekby wyszedł, nabrałby wnet apetytu — 
było to więc zupełnie bezcelowe, skoro nikt nie zapraszał go do siebie. Gdy się przez trzy 
albo i cztery dni z rzędu wcale nie pokazywał, któryś z sąsiadów uchylał drzwi do jego 
komórki, żeby
zajrzeć, czy czasem nie przyszedł na niego koniec. Nie: żył jeszcze — nie za bardzo, trochę 
tylko, ale żył; nawet śmierć o nim zapomniała. Gerwazyna, jeśli tylko miała trochę chleba, 
rzucała mu suche skórki. Stawała się zła przez własnego męża i zaczynała nienawidzić 
mężczyzn, lecz w dalszym ciągu z najszczerszego serca współczuła zwierzętom; a ojciec Bru 
— nieszczęsny staruszek, któremu pozwalano zdychać tak dzień po dniu, bo już nie potrafił 
utrzymać w ręku żadnego narzędzia — był dla niej jak jakiś pies nie nadający się już do psiej 
służby, którego nawet żaden rakarz nie chciał kupić na mięso ani na skórę. Dźwigała jakby 
jakieś ciężkie brzemię na sercu zdając sobie ustawicznie sprawę z jego obecności w komórce 
po drugiej stronie korytarza, gdzie dogorywał opuszczony od Boga i ludzi, żywiąc się jedynie 
z zapasów własnego ciała, maleńki jak dziecko — pomarszczony i zeschnięty na kształt 
pomarańcz leżących długo na kominku i zrogowaciałych.
Ciężkim cierpieniem było również dla praczki sąsiedztwo karawaniarza Bazouge. Zwyczajne, 
wątłe, drewniane przepierzenie oddzielało ich pokoje od siebie. Karawaniarz nie mógł sobie 
nawet podłubać palcem w nosie, żeby ona tego nie słyszała. Co wieczór, skoro tylko wrócił, 
mimo woli tropiła słuchem całą jego krzątaninę: słyszała, jak czarny skórzany kapelusz 
uderzał głucho o komodę — jakby kto wysypał czubatą łopatę ziemi; słyszała, jak zawisał na 
ścianie czarny płaszcz, ocierając się o ścianę ze szmerem podobnym do szmeru skrzydeł 
jakiegoś nocnego ptaka; słyszała, jak te znoszone, czarne łachy padały na podłogę zapełniając 
pokój żałobą. Przysłuchiwała się, jak karawaniarz dreptał po nim, niepokoił ją każdy ruch 
sąsiada, podskakiwała ze strachu, jeśli się stuknął przypadkiem o jakiś mebel albo szczęknął 
talerzem. Ten pijaczyna zaprzątał wszystkie jej myśli, napełniał ją głuchą trwogą, a zarazem 
żądzą poznania wszystkiego bez reszty. On tymczasem, stale wesoły, najedzony do syta i 
beztroski, jakby dla niego co dzień była niedziela, kaszlał, spluwał, nucił staroświeckie 
piosenki, rzucał nieprzyzwoite żarty, obijał się o ściany, zanim wreszcie domacał się łóżka. A 
ona zastygała w bezruchu, blada, zadając sobie pytanie, co on tam wyprawia; snuły się jej 
przed oczami okropne obrazy, wmawiała w siebie, że przy dźwigał jakiegoś nieboszczyka i że 
trzyma go pod łóżkiem. Mój Boże! gazety wspominały o takim wypadku, kiedy to urzędnik 
jednego z zakładów pogrzebowych gromadził we własnym mieszkaniu trumienki ze 
zwłokami dzieci, bo chciał oszczędzić sobie trudu i zawieźć je potem wszystkie razem na 
cmentarz. Daję słowo, jak tylko Bazouge stawał w progu własnego mieszkania, wionęło 
stamtąd trupem poprzez przepierzenie. Można by przypuszczać, że się mieszka tuż przy Pere-
Lachaise, w samym centrum kreciego królestwa umrzyków. Straszny on był, ten zwierzak 
śmiejący się bez ustanku do samego siebie, jakby to jego zawód tak go rozweselał. Nawet 
kiedy już skończył czarci swój sabat i powalił się na łóżko, zaczynał chrapać w sposób tak 
niesamowity, że praczce aż dech zapierało. Całymi godzinami nastawiała ucha, bo miała 
wrażenie, że przez mieszkanie sąsiada przejeżdżają jeden za drugim karawany z trumnami.
-Najgorsze było to, że mimo przerażenia Gerwazynę rzeczy te tak pociągały, iż przykładała 
ucho do ściany, żeby lepiej zdać sobie ze wszystkiego sprawę. Bazouge działał na nią tak, jak 
piękni mężczyźni działają na uczciwe kobiety: pragnęłyby ich dotknąć, ale nie śmią; 
powstrzymuje je od tego dobre wychowanie. No, więc gdyby nie powstrzymywała jej od tego 
trwoga, Gerwazyna pragnęłaby była dotknąć śmierci, przekonać się, jaka też ona jest. 
Skupiona, czekająca z zapartym tchem, czy jakiś ruch Bazouge a nie objawi jej tajemnicy, 
praczka stawała się chwilami tak zabawna, że Coupeau pytał ją szyderczym tonem, czy 
przypadkiem nie jest zakochana w tym ich najbliższym sąsiedzie-karawaniarzu. Gniewała się 
wtedy, przebąkiwała coś o przeprowadzce, tak wielkim wstrętem przejmowało ją to 
sąsiedztwo; -a jednak skoro tylko stary zjawiał się u siebie i poczuła jego cmentarny zapach, 
mimo woli znów popadała w zamyślenie, z twarzą rozpaloną i trwożliwą, jak kobieta, której 
skrytym marzeniem jest przyprawić mężowi rogi. Czyż ten człowiek nie proponował jej już 
dwukrotnie, że ją zapakuje i uprowadzi kędyś ze sobą na takim posłanku, gdzie sama rozkosz 
spania jest tak wielka, że zapomina się o wszelkich niedolach? Kto wie. może to rzeczywiście 
jest coś dobrego? Poczęła ją zwolna nawiedzać coraz natarczywsza pokusa, żeby owego snu 
zakosztować. Chciałaby tak zasnąć — dla próby — na dwa tygodnie, na miesiąc. Och! 
przespać cały miesiąc, zwłaszcza zimą, gdy przypada termin płacenia komornego, kiedy 
kłopoty po prostu ją dobijały. Ale było to niemożliwe: kto raz zasnął chcąc pospać z godzinę, 
ten już musi spać dalej wiecznie; i ta myśl ją mroziła, jej upodobanie w śmierci mijało bez 
śladu — w obliczu tej wiekuistej, surowej miłości, jakiej żądała ziemia.
Niemniej pewnego styczniowego wieczora zaczęła obiema pięściami walić w przepierzenie. 
Przeżyła tydzień straszliwy, poniewierana przez
wszystkich, bez grosza przy duszy, u kresu sił. Owego właśnie wieczora czuła się niedobrze, 
szczękała zębami w gorączce i płomienie tańczyły jej przed oczyma. Wtedy to zamiast 
wyskoczyć przez okno, jak przez chwilę miała chęć uczynić, poczęła walić w ścianę i 
krzyczeć:
— Ojcze Bazouge! ojcze Bazouge! Karawaniarz zdejmował buty przyśpiewując do wtóru 
Były sobie trzy ślicznotki. W ciągu dnia odwalił zapewne tęgi kawał roboty, bo wydawał się 
zamroczony jeszcze bardziej niż zwykle.
— Ojcze Bazouge! ojcze Bazouge! — wołała Gerwazyna coraz głośniej.
Czyżby jej nie słyszał? Była gotowa oddać mu się natychmiast w ręce; mógł ją wziąć, 
zarzucić sobie na ramiona i zabrać tam, gdzie zabierał inne kobiety — bogate i biedne — 
którym przynosił pociechę. Bolało ją to, że śpiewał piosenkę Były sobie trzy ślicznotki, bo 
dopatrywała się w tym pogardy właściwej mężczyźnie, który ma aż za wiele kochanek.
— Czego? Co się tam dzieje? — bełkotał Bazouge. — Gzy się komu co stało?... Już idę, 
paniusiu. 
Ale na dźwięk tego ochrypłego głosu Gerwazyna oprzytomniała, jakby się zbudziła z jakiegoś 
upiornego snu. Co ona zrobiła? — stukała w przepierzenie; to pewne. Doznała uczucia, jakby 
ją kto smagnął biczem, strach zacisnął jej mięśnie pośladków, cofnęła się nagle w tył; wydało 
się jej, że widzi, jak poprzez mur przenikają rosochate łapy karawaniarza, żeby ją schwycić za 
kudły. Nie, nie — nie chce, nie jest jeszcze gotowa. Jeżeli zastukała w ścianę, to chyba 
niechcący, gdy się odwracała —nie zdając sobie wcale z tego sprawy. I przeszedł ją dreszcz 
straszliwego wstrętu, gdy sobie wyobraziła, jak ten staruch wlecze ją po ziemi, zesztywniałą, 
z twarzą białą jak porcelana.
— No i co, nie ma tam już nikogo? — znowu rozległ się w ciszy głos ojca Bazouge. — 
Proszę poczekać, paniom niczego się nie odmawia.
— Już nic, nic mi już nie jest — rzekła wreszcie zduszonym głosem Gerwazyna. — Niczego 
mi nie potrzeba. Dziękuję.
Podczas gdy karawaniarz zasypiał gderając, ona z niepokojem przysłuchiwała się jego 
przedsennym mamrotaniom, nie śmiąc się poruszyć w obawie, żeby mu się nie uroiło, iż 
znowu słyszy przez ścianę jej stukanie. Uroczyście sobie przysięgała, że odtąd będzie już 
uważać. Choćby nawet przyszło jej skonać, nie zwróci się do sąsiada z prośbą o pomoc. 
Powtarzała to sobie, żeby się jakoś pokrzepić na duchu, gdyż bywały godziny, kiedy mimo 
lęku odzywała się w niej ta przerażająca miłość. Wszelako w tym zaułku nędzarzy, w którym 
żyła uginając się pod brzemieniem trosk i własnych, i cudzych, Gerwazyna miała przed 
oczami wzór męstwa w osobie małej Lali Bijard. Ośmioletnia dziewczynka, co to ledwie od 
ziemi odrosła, utrzymywała w porządku całe gospodarstwo domowe, jak osoba dorosła; 
robotę miała ciężką, obarczona w dodatku dwojgiem młodszego rodzeństwa: Julkiem i 
Henrysią, brzdącami, z których jeden miał trzy latka, a drugi pięć, i nad którymi czuwać 
musiała przez cały dzień, nawet gdy zamiatała mieszkanie i zmywała statki. Od chwili kiedy 
ojciec Bijard uśmiercił swą połowicę kopnąwszy ją w brzuch, Lalunia roztoczyła nad całym 
tym światkiem opiekuńcze skrzydła młodocianej mateczki. Bez niczyich rad, sama z siebie 
zastępowała zmarłą aż tak dalece, że ta brutalna bestia, jej ojciec, bez wątpienia aby dopełnić 
podobieństwa między nimi, córkę katował obecnie tak samo, jak katował niegdyś jej 
mamusię. Kiedy wracał pijany, musiał mieć pod ręką kobietę, nad którą mógłby się pastwić. 
Nie uświadamiał sobie nawet, iż Lalunia jest jeszcze malutka, i garbował jej skórę tak, jakby 
to była skóra tęgiej, starej baby. Przy każdym uderzeniu jego ręka zakrywała całą twarz małej, 
a dziecięce ciałko było jeszcze tak delikatne, że ślad jego pięciu palców pozostawał na nim 
przez parę dni. Niegodziwiec spuszczał małej lanie przy byle sposobności, sprawiał jej cięgi 
raz za jedno „tak", kiedy indziej za jedno „nie", rzucał się — jak rozwścieczone wilczysko na 
małego kociaka — na tę dziecinę płochliwą i przymilną, a tak wątłą, że aż się płakać chciało 
na jej widok, na tę dziecinę, która wszelkie ciosy przyjmowała bez słowa skargi, z wyrazem 
rezygnacji w oczach. Tak: Lalunia nie buntowała się nigdy. Uginała tylko z lekka szyję, żeby 
ochronić twarz; powstrzymywała się przy tym od krzyku nie chcąc podburzać całej kamienicy 
przeciwko ojcu. A kiedy ojciec ten zmęczył się wreszcie kopaniem jej i biciem, Lalunia 
zbierała siły; żeby się dźwignąć z podłogi, i chwytała na powrót za robotę: myła młodsze 
rodzeństwo, gotowała zupę i sprzątała mieszkanie, a sprzątała tak, że nie zostawało na 
żadnym z mebli ani jedno ziarenko pyłu. Przyjmowanie razów z rąk ojca należało do 
codziennych obowiązków jej mozolnego żywota.
Gerwazyna otaczała swoją sąsiadkę serdeczną życzliwością. Traktowała ją jak równą sobie, 
jak kobietę dojrzałą, która wie już, co to jest życie. Trzeba powiedzieć, że Lalunia była z 
wyglądu chorowita i poważna, a w swym wyrazie twarzy miała coś ze starej panny. Gdy się 
słyszało, jak rozmawiała, można by jej dać lat trzydzieści. Świetnie umiała targować się przy 
zakupach, potrafiła każdą rzecz naprawić i utrzymać ład w mieszkaniu, a o dzieciach mówiła 
jak doświadczona kobieta, która odbyła już połóg ze dwa albo i trzy razy. Że jednak była 
przecież dzieckiem ośmioletnim, każdemu, kto jej słuchał, zbierało się zrazu na śmiech, 
potem zaś ze ściśniętym gardłem czym prędzej od niej uciekał, żeby się nie rozpłakać. 
Gerwazyna starała się jak najczęściej ściągać ją do siebie i dawała jej wszystko, co tylko 
mogła: a to coś do zjedzenia, to znów starą sukienkę. Pewnego dnia, kiedy przymierzała jej 
jakiś stary staniczek po Nanie, oniemiała z oburzenia ujrzawszy sińce na plecach 
dziewczynki, łokieć obdarty ze skóry i jeszcze krwawiący, całe jej niewinne ciałko skatowane 
i wychudłe. No, ojciec Ba zouge mógł już szykować drugą trumnę, w takich warunkach 
dzieciak nie pociągnie długo. Ale mała uprosiła praczkę, żeby ani słóweczkiem nikomu o tym 
wszystkim nie pisnęła. Nie chciała, żeby ojciec miał przez nią jakiekolwiek przykrości. 
Stawała w jego obronie, zapewniała, że nie byłby z niego taki zły człowiek, gdyby się nie 
upijał. Był jak szaleniec, sam nie wiedział, co robi. Och! ona mu wszystko przebacza, bo 
szaleńcom powinno się przebaczać wszystko.
- Od tej pory Gerwazyna czuwała i skoro tylko usłyszała, że ojciec Bijard idzie po schodach, 
próbowała chronić małą przed jego okrucieństwem. Nie odnosiło to jednak żadnego skutku i 
przeważnie sama w takich wypadkach obrywała jakiegoś kuksańca. Zaglądając w ciągu dnia 
do pokoju sąsiadów zastawała często Lalunię przywiązaną do nogi żelaznego łóżka; 
ślusarzowi strzeliło coś do głowy i zanim wyszedł, owiązywał małą w pasie i pętał jej nogi 
grubym postronkiem — na próżno by się głowić: dlaczego; ot! kaprys człowieka, który 
wskutek nadużywania alkoholu postradał piątą klepkę i niewątpliwie robił to po prostu 
dlatego, żeby się znęcać nad małą nawet wtedy, gdy był poza domem. Laluni, zesztywniałej 
jak pieniek, mrówki chodziły po zdrętwiałych nóżkach i trwała tak jak pod pręgierzem 
niekiedy całymi dniami, a raz nawet, gdy Bijard o niej zapomniał i nie wrócił wieczorem do 
domu, spędziła w ten sposób noc. Ilekroć Gerwazyna do głębi oburzona napomykała, że ją 
odwiąże, dziecko zaczynało ją błagać, by nie tykała sznura, gdyż ojciec wpada w szał, jeżeli 
po powrocie do domu stwierdzi, że węzły powiązane są inaczej. Naprawdę, jej tak jest 
całkiem dobrze, wypoczywa sobie w ten sposób. I wypowiadając te słowa uśmiechała się, 
choć krótkie nóżęta cherubinka nabrzmiewały jej i stawały się martwe. Najbardziej gnębiło ją 
to, że robota nie posuwa się ani trochę naprzód, gdy ona przypatruje się tylko, 
unieruchomiona, nieładowi w mieszkaniu. Ojciec powinien był doprawdy wymyślić co 
innego. Ale i tak czuwała nad dziećmi, zmuszała je do posłuchu, przywoływała do siebie 
Henrysię albo Julka, aby wytrzeć im nos. Ponieważ ręce miała wolne, w oczekiwaniu na 
oswobodzenie. robiła robótki na drutach, żeby nie marnotrawić czasu już tak całkowicie. 
Największe męki cierpiała zawsze w chwili, gdy Bijard ją rozwiązywał; przez dobry 
kwadrans czołgała się po podłodze, nie mogąc ustać na nogach, w których krew przestawała 
przez ten czas krążyć.
Ślusarz wymyślił sobie również i inną zabawę. Wrzucał drobne monety do pieca, po czym — 
gdy się nagrzały aż do czerwoności — kładł je na rogu blachy kuchennej i wzywając do 
siebie Lalunię dawał jej polecenie, by zbiegła na dół kupić dwa funty chleba. Mała, nie 
przeczuwając ojcowskiego podstępu, chwytała miedziaki," ale wnet zaczynała krzyczeć i 
ciskała je na podłogę, potrząsając poparzoną rączyną. Wtedy on wpadał we wściekłość Któż 
to ją nauczył tak obchodzić się z pieniędzmi? Czy wolno tak rzucać pieniądze na ziemię? I 
groził, że jej mięso na tyłku poodbija od kości, o ile nie pozbiera natychmiast wszystkich 
miedziaków z podłogi. Gdy się ociągała, otrzymywała pierwsze ostrzeżenie: policzek tak 
siarczysty, że aż świeczki stawały jej w oczach. W milczeniu, z dwiema wielkimi łzami 
zwisającymi u rzęs zbierała drobniaki i wybiegała z domu podrzucając je na dłoni, aby 
ochłodły.
Nie, nikt nie byłby w stanie domyślić się kiedykolwiek, jak okrutne pomysły mogą kiełkować 
w mózgu pijaka. Tak na przykład pewnego popołudnia Lalunia, doprowadziwszy cały dom do 
porządku, bawiła się z młodszym rodzeństwem. Okno było otwarte, więc w pokoju panował 
przeciąg; wiatr, wpadający z czeluści korytarza, poruszał lekko drzwiami.
— To pan Śmiałek tu idzie — mówiła mała. — Proszę, niech pan wejdzie, panie Śmiałku. 
Niechaj raczy pan wejść.
I zaczynała składać przed uchylonymi drzwiami niskie pokłony witając nimi wiatr. Henrysia i 
Julek stojąc za nią kłaniali się także i zachwyceni nową zabawą wili się ze śmiechu, jakby ich 
kto łaskotał. Lalunia aż się zaróżowiła widząc, jak doskonale się bawią, i nawet jej samej ta 
zabawa
sprawiała przyjemność, co zdarzało się tak często, jak często w maju zdarza się karnawał.
— Dzień dobry, panie Śmiałku. Jak tam pań skie zdróweczko, panie Śmiałku?
Ale w tej chwili czyjaś brutalna ręka pchnęła drzwi i do mieszkania wszedł ojciec Bijard. I 
wówczas scena się zmieniła: Henrysia i Julek przysiedli ze strachu pod ścianą, a Lalunia, 
zgięta właśnie w głębokim ukłonie, zastygła w bezruchu. Ślusarz trzymał w ręku nowiuteńki 
furmański bat z długim trzonkiem z surowego drzewa i rzemiennym biczyskiem 
zakończonym kawałkiem cienkiego sznurka. Postawił ten bat w kącie tuż przy łóżku; nie 
wymierzył córce, jak zwykle na powitanie, kopniaka, choć mała już się odwracała 
nadstawiając tyłka. Ukazał czarne zęby w szyderczym uśmiechu; był bardzo wesoły, bardzo 
urżnięty, a jego zapijaczoną mordę zawczasu już rozświetlał obraz nowej przepysznej 
zabawy.
— Łajdaczysz się tutaj, co? — rzekł. — Ach! ty szelmo! Słyszałem z dołu, jak tańcowałaś... 
No, chodź tutaj! Bliżej, psiamać! i twarzą do mnie; nie potrzebuję obwąchiwać twojego 
zafajdanego tyłka. Czy choć tknąłem cię palcem, że tak się trzęsiesz jak pisklę?... Zdejmij mi 
buty.
Lalunia, która znowu pokryła się bladością, przerażona, że nie dostała swej codziennej porcji 
kopniaków, zdjęła mu buty. Bijard usiadł na krawędzi łóżka, potem położył się na nim w 
ubraniu i tak leżał z otwartymi oczami, wodząc wzrokiem za krzątającą się po pokoju 
dziewczynką. Lalunia kręciła się ogłupiała pod jego spojrzeniem, nogi i ręce przenikał jej 
zwolna lęk tak wielki, że w końcu stukła filiżankę. Wtedy ojciec, nie zmieniając nawet 
pozycji na łóżku, ujął za bat i pokazał go małej.
— Powiedz no, ty mała niedorajdo: czy widzisz., co to jest? To podarek dla ciebie. Tak, 
wykosztowałem się dla ciebie jeszcze na dwa i pól franka... Mając tę zabawkę nie będę się 
musiał za tobą uganiać, a ty na próżno będziesz się chciała zaszyć w jakiś ciasny kąt. Chcesz 
popróbować?... Ach! tłuczesz filiżanki!... No, to siup! potańcz sobie, dygnij jeszcze parę razy 
przed panem Śmiałkiem.
Nie podnosząc się nawet, rozwalony na pościeli, z głową wciśniętą w poduszkę, napełnił 
pokój świstem swego wielkiego bata, pokrzykując jak woźnica pocztowej karetki, który 
popędza konie. Potem zniżając gwałtownie ramię śmignął Lalunię batem, owijając ją 
biczyskiem wpół, potem zaś odwijając — jak frygę. Mała upadła i pełzając na czworakach 
chciała się gdzieś schronić; ale on śmignął batem po raz drugi i postawił ją z powrotem na 
nogi.
— Hop! hop! — wrzeszczał. — To są wyścigi oślic!... Hę? Jak to przyjemnie: jest ranek, 
zimowy dzień, leżę sobie wygodnie w łóżeczku, nie narażam się na zakatarzenie i poganiam 
cielaki z daleka, nie rozdrapując sobie odmrożeń. W tym kącie — trafiona, moja ty gadulska! 
I w tym kącie — także trafiona. I w tamtym — też. Ach! jak się będziesz chować pod łóżko, 
to ci przyleję trzonkiem... Hop! siup! w cwał, mój konisiu, w cwał.
Smuga piany ukazała mu się na ustach, a żółte jego oczy wystąpiły z głębokich oczodołów. 
Lalunia, nieprzytomna z przerażenia, rzucała się z krzykiem po pokoju, kuliła na podłodze, 
przyciskała do ścian; ale cienki koniuszek bata dosięgał ją wszędzie, trzaskając jej nad uchem 
tak donośnie jak huk wystrzału i zostawiając na ciele piekące pręgi. Był to istny taniec 
zwierzęcia, które uczą cyrkowych sztuczek. Ach, jakże ono tańczyło, to biedne małe kocię, 
wywijając piętami w powietrzu, jak dziewczynki, które chłoszczą się sznurkiem i wołają: 
„Post na nogi". Nie mogła już złapać tchu, podskakiwała odruchowo w górę, niby gumowa 
piłka, pozwalając się smagać do woli, oślepła, do cna zmęczona szukaniem jakiejś kryjówki. 
Jej krwiożerczy ojciec triumfował, wymyślał jej od plugawych ścierek, pytał, czy ma już 
dosyć i czy już wbiła sobie, tak jak trzeba, do głowy, że odtąd nigdzie mu nie ujdzie— ani 
marzyć o tym nie może.
Nagle w progu stanęła Gerwazyna zwabiona nieludzkimi wrzaskami małej. Gdy ujrzała na 
własne oczy, co się święci, ogarnęło ją oburzenie i wściekłość.
— Ach, ty stary niegodziwcze! — krzyknęła. — Zostawisz ją wreszcie w spokoju czy nie, ty 
zbóju! Bo pójdę na policjęi opowiem, co ty tu wyrabiasz.
Bijard zaczął pomrukiwać jak dzikie zwierzę, któremu ktoś wchodzi w drogę. Wybełkotał:
— Słuchaj no, Babo-Kuternogo, pilnuj lepiej własnego nosa. Mam może rękawiczki zakładać, 
jak wypada mi przetrzepać jej skórę... To jest dla niej tylko przestroga, sama widzisz, 
chciałem jej po prostu pokazać, że rękę mam długą.
I raz jeszcze śmignął Lalunię biczyskiem; tym razem trafił ją w twarz. Z rozciętej górnej 
wargi dziecka zaczęła się sączyć krew. Gerwazyna chwyciła krzesło i chciała rzucić się na 
ślusarza. Ale mała błagalnie wyciągnęła ku niej ręce powtarzając, że nic jej nie jest, że już po 
wszystkim. Otarła krew z wargi rożkiem fartucha i zaczęła uciszać dzieci, które zanosiły się 
od płaczu, jakby to one właśnie obite zostały batem.
Ilekroć Gerwazyna pomyślała o Laluni, nie śmiała narzekać na swój los. Chciałaby być tak 
mężna jak ten ośmioletni berbeć, który sam jeden zdążył już w życiu przecierpieć tyle, co 
wszystkie razem kobiety z całej klatki schodowej. Widziała, jak maleństwo żywiło się przez 
trzy miesiące samym czerstwym chlebem i nawet tych suchych skórek nie miało nigdy do 
syta, a było tak wychudzone i słabowite, że przy chodzeniu musiało się trzymać ścian; kiedy 
jej zanosiła po kryjomu resztki mięsa, czuła, że serce się jej rozdziera na widok tej małej, 
która płacząc wielkimi łzami, w milczeniu przełykała malutkie kąski, bo jej zwężone gardło z 
trudem już tylko przepuszczało jedzenie. Mimo to zawsze tkliwa i oddana, rozsądna ponad 
swój wiek, spełniała obowiązki małej mateczki i aż konała z nadmiaru uczuć macierzyńskich, 
przedwcześnie wyrwana z kręgu ułudnych snów bezgrzesznego dziewczątka. Toteż 
Gerwazyna brała przykład z tego kochanego stworzonka, które było wcieloną cnotą cierpienia 
i przebaczenia, usiłując nauczyć się od Laluni znosić męczeństwo w milczeniu. Lalunia 
zachowała tylko swe nieme a wymowne spojrzenie, swe wielkie czarne oczy pełne rezygnacji, 
z których głębi wyzierała jedynie noc agonii i nędzy. Nigdy ani słowa — nic, prócz tych jej 
wielkich, czarnych oczu szeroko rozwartych.
A i w domu małżonków Coupeau trucizna szynku również zaczynała szerzyć spustoszenie. 
Praczka przeczuwała, że nadchodzi godzina, kiedy jej chłop chwyci w rękę bat, jak Bijard, by 
poprowadzić tany. Nieszczęście, które groziło jej samej, czyniło ją jeszcze wrażliwszą na 
nieszczęście tej małej Tak, z blacharzem było krucho. Bezpowrotnie minęły już czasy, kiedy 
wóda wzmagała w nim pozory żywotności. Teraz nie mógł już poklepywać się po brzuchu i 
stroić chwata utrzymując, że ten . przeklęty trunek go tuczy — albowiem jego niezdrowe, 
chorobliwe, żółte sadło z pierwszych lat pijaństwa stopniało i przedzierzgał się obecnie w 
chudzielca; cera jego nabierała barwy ołowiu z zielonkawym odcieniem, jak skóra topielca 
gnijącego w bagnisku. Apetyt także mu już nie dopisywał. Zwolna przestawał mu smakować 
nie tylko powszedni chleb, ale doszło nawet do tego, że ze wstrętem wzdrygał się na widok 
mięsa. Choćby mu się podało najsmaczniej przyrządzoną potrawę, jego żołądek nie 
przyjmował jej, gnuśne szczęki nie chciały jej żuć. Żeby czuć się jako tako, musiał mieć co 
dzień swoją półlitrówkę; była to jego uświęcona porcja, całe jego jadło i napitek, jedyne 
pożywienie, jakie był w stanie strawić. Rano, ledwie spuścił nogi z łóżka, przez kwadrans z 
górą siedział zgięty we dwoje, kaszlał, aż mu gnaty trzeszczały, trzymał się za głowę i 
wymiotował jakimś śluzem gorzkim niby piołun, i dopiero potem oczyszczał mu się przełyk. 
Wymioty miał dzień w dzień, można było zawczasu przygotowywać ,generała". Stanąć na 
nogi i wyprostować się mógł dopiero po wypiciu pierwszego kieliszka wódeczki, która jak 
prawdziwe lekarstwo przepalała mu swym ogniem strupieszałe kiszki. Ale w ciągu dnia 
trucizna zaczynała działać na nowo. Zrazu czuł jakieś swędzenie, lekkie ukłucia w nogach i 
rękach; żartował sobie z tego bajdurząc, że go ktoś łechce, że jego połowica podkłada pewnie 
pod prześcieradło jakieś włoski i to od nich tak go swędzi. Potem nogi zaczynały mu ciążyć, a 
swędzenie przeobrażało się w końcu w potworne kurcze, jakby mu kto zaciskał na mięśniach 
obcęgi. To już nie wydawało mu się tak zabawne — skądże. Nie zbierało mu się już na 
śmiech; przystawał na chodniku, oszołomiony, z brzęczeniem, w uszach, i tuman iskier 
przysłaniał mu wzrok. Wszystko widział na żółto, domy zaczynały mu tańczyć przed oczami, 
przez parę sekund szedł zygzakiem i bał się, że rozłoży się na chodniku jak długi. Kiedy 
indziej znów, gdy wystawił plecy pod piekące promienie słońca, przenikały go dreszcze, 
jakby struga lodowatej wody pociekła mu wzdłuż krzyża. Ale najbardziej dokuczało mu to, że 
trzęsły mu się ręce; zwłaszcza prawica musiała widać popełnić jakąś rzecz zdrożną, bo 
dręczyło ją coś jak zmora. O, psiakość! więc nie był już co się zowie mężczyzną, 
przedzierzgał się po trochu w starą babę. Naprężał z wściekłością muskuły, ujmował kieliszek 
w garść, zakładał się, że będzie go trzymał tak nieruchomo, jakby dłoń miał z marmuru, ale 
kieliszek pomimo jego wysiłku zaczynał podrygiwać, podskakiwać to w prawo, to w lewo, 
przeniknięty jakimś lekkim drganiem, miarowym i szybkim. Natenczas, wściekły, wlewał 
sobie całą jego zawartość w gardziel, wrzeszcząc, że powinien wyżłopać parę tuzinów takich 
kieliszków, a wtedy podjąłby się unieść i potrzymać całą beczkę i ani by palec mu nie drgnął. 
Gerwazyna, przeciwnie, radziła mu, żeby przestał pić, jeśli chce, żeby drżączka ustąpiła. Ale 
on naigrawał się z tej rady, wypijał po parę butelek, wciąż od nowa podejmując swe próby, 
oskarżając z furią omnibusy, że to one przejeżdżając trzęsą kieliszkiem.
Któregoś wieczora w marcu Coupeau wrócił do domu przemoczony do suchej nitki; byli z 
Umarł-w-Butach w Montrouge, gdzie sobie fundnęli po sutej porcji zupy z węgorza, i w 
drodze powrotnej spotkała obu ulewa, która ich ścigała od rogatki Fourneaux do rogatki 
Poissonniere, setny szmat drogi. W nocy dostał piekielnego ataku kaszlu; był cały czerwony z 
gorączki, febra trzęsła nim tak, jakby cwałował na koniu, dyszał ciężko niczym pęknięty 
miech. Kiedy lekarz, polecony przez Bóche'ów, przyszedł rano i osłuchał go, pokiwał głową i 
odwołując Gerwazynę na bok poradził jej, by natychmiast wyprawiła męża do szpitala. 
Coupeau miał zapalenie płuc.
Tym razem Gerwazyna nie rozzłościła się bynajmniej na lekarza. Dawniej pozwoliłaby się 
raczej posiekać na kawałki, niżby miała oddać swojego chłopa pod opiekę konowałów. Po 
wypadku na ulicy Narodowej wszystkie oszczędności zmarnowała na to, żeby się cackać z 
chorym. Lecz na tak piękny odruch mogła zdobyć się tylko raz, kiedy chłop jej nie był jeszcze 
nałogowym pijakiem. Nie, nie, teraz ani jej się nawet nie śniło, żeby miała sobie ściągać tyle 
kłopotów na kark. A niechże go sobie biorą i już nigdy tu nie odnoszą, gotowa im jak 
najpiękniej za to podziękować. Jednakże gdy zajechała karetka szpitalna i gdy ładowano 
Coupeau na nosze, jak jakiś mebel, patrzyła na to pobladła i z zaciśniętymi wargami; 
wprawdzie w dalszym ciągu pomrukiwała pod nosem, że dobrze tak pijaczynie, ale już 
sercem nie przywtarzała tym słowom i gdyby miała bodaj dziesięć franków gdzieś w 
komodzie, to by nie dopuściła do zabrania go z domu. Towarzyszyła mężowi w drodze do 
Lariboisiere, patrzyła, jak pielęgniarze układali go na łóżku w samym końcu olbrzymiej sali, 
gdzie chorzy, leżący tam rzędem z minami umarlaków, unosili się z pościeli i wiedli oczami 
za nowym towarzyszem niedoli; wkoło zalatywało trupiarnią aż miło, zaduch bijący od ciał 
trawionych gorączką tamował oddech, a muzyczka tak ci grała w piersiach suchotników, że o 
mało własnych płuc, człowieku, nie wyplułeś. Sama sala wyglądała przy tym jak mały 
cmentarzyk, a równe rzędy białych łóżek przypominały rzędy grobów. Potem, skoro tylko 
głowa męża spoczęła bez ruchu na poduszce, Gerwazyna czym prędzej stamtąd czmychnęła 
nie wiedząc, co ma powiedzieć, i nie mając niestety w kieszeni nic, co by mu mogła dać na 
pocieszenie. Na ulicy odwróciła się i jednym rzutem oka ogarnęła cały wielki gmach. Stanęły 
jej w pamięci dni dawno minione, kiedy to Coupeau uwieszony na samym skraju dachu 
układał arkusze blachy, przyśpiewując sobie w słońcu. Nie pił jeszcze wtedy i cerę miał jak 
panienka. Szukała go tam wzrokiem z okna hotelu Boncoeur; gdy wreszcie dostrzegła jego 
postać na tlę nieba, machali do siebie chusteczkami, przesyłali sobie telegraficznie serdeczne 
uśmieszki. Tak, Coupeau, wtedy gdy pracował tam w górze, wcale się nie domyślał, że 
pracuje dla samego siebie. Teraz nie siedział już na dachu, niby wesolutki i jurny wróbel; 
tkwił o wiele niżej, uwił sobie gniazdo w szpitalu, aby tam zdechnąć, zostawić skórę 
zesztywniałą i kostropatą. Mój Boże, jakże dalekie wydają się dziś czasy, kiedy się kochali.
Gdy na trzeci dzień po odwiezieniu męża Gerwazyna zjawiła się w szpitalu, żeby zapytać o 
jego zdrowie, łóżko zastała puste. Jedna z sióstr szpitalnych wyjaśniła jej, że blacharza 
musiano właśnie przewieźć do zakładu św Anny, gdyż poprzedniego wieczora zaczął nagle 
bredzić jak w malignie. Och! wyprawiał jakieś dzikie brewerie, tłukł głową o ścianę, jakby 
chciał sobie roztrzaskać czaszkę, a wył przy tym tak, że pozostali chorzy nie mogli, oka 
zmrużyć. To wszystko prawdopodobnie skutki pijaństwa. Alkohol, nurtujący skrycie całe 
ciało, wykorzystał chwilę, gdy zapalenie płuc zmogło blacharza, by zaatakować organizm i 
poskręcać nerwy. Praczka wróciła do domu wstrząśnięta tymi wiadomościami. Więc jej chłop 
cierpi na pomieszanie zmysłów. To dopiero będzie wesoło, jak go wypuszczą. Nana 
krzyczała, że trzeba go zostawić w szpitalu, bo jeszcze je tu kiedy obie zakatuje.
Dopiero w niedzielę mogła się Gerwazyna udać do zakładu św. Anny. Była to cała podróż. 
Na szczęście, trasa omnibusu kursującego z bulwaru Rochechouart do Glaciere wiodła w 
pobliżu zakładu. Praczka wysiadła przy ulicy Sante, kupiła dwie pomarańcze, żeby nie 
przychodzić do chorego z pustymi rękami. Zakład był to także olbrzymi gmach z 
przestronnymi szarymi dziedzińcami i gmatwaniną nie kończących się korytarzy, 
przepełnionych wonią zatęchłych, starych lekarstw — co nie nastrajało specjalnie wesoło. Ale 
kiedy ją wprowadzono do jednej z separatek, była ogromnie zaskoczona, widząc, że Coupeau 
jest prawie wesoły. Siedział właśnie na „tronie", na czyściutkiej drewnianej skrzynce, z której 
wnętrza nie wydzielał się żaden niemiły zapach; oboje śmieli się z tego, że zastała go w 
chwili, gdy przewietrzał drugą swą twarz, noszoną zazwyczaj w spodniach. Dobrze wiadomo, 
jak to bywa, kiedy człowiek jest chory: nieprawdaż? Siedział na tym swoim tronie rozparty 
niczym papież i mełł — jak niegdyś — językiem paryskiego bruku. O, ma się już widać 
znacznie lepiej, skoro żołądek funkcjonuje z powrotem.
— No, a jak tam z zapaleniem płuc? — dopytywała się praczka.
— Minęło bez śladu — odpowiedział. — Jakby je ręką kto odjął. Kaszlę jeszcze cokolwiek, 
ale całe to czyszczenie starego komina ma się już ku końcowi.
Potem, w momencie gdy podnosił się z „tronu",, żeby zaszyć się na powrót pod kołdrę, znów 
jął stroić żarciki.
— Ty masz nos wytrzymały; chyba się nie boisz, że sobie niuchniesz trochę tego morowego 
powietrza.
I zrobiło się im obojgu jeszcze weselej. W gruncie rzeczy byli naprawdę bardzo rozradowani. 
Tymi niewybrednymi żartami wyrażali, bez niepotrzebnej wylewności, swą radość. Tylko ten, 
kto miał w życiu do czynienia z chorymi, wie, jaka to jest przyjemność, gdy się widzi, że 
wszystkie ich sprawy cielesne mają znowu przebieg pomyślny.
Gdy blacharz ułożył się już wygodnie w łóżku, żona wręczyła mu obie pomarańcze, co go 
rozczuliło. Stał się ponownie człowiekiem miłym w obcowaniu — teraz, kiedy go pojono 
ziółkami i kiedy nie mógł się zaprzedawać szynkarzom z duszą i ciałem. W końcu odważyła 
się napomknąć o jego szaleństwie, zaskoczona, że wszystko, co mówił, było zupełnie do 
rzeczy, jak za najlepszych czasów.
— Ach! tak —odparł żartując z samego siebie.— Coś tam ponoć ględziłem aż miło... 
Wyobraź sobie: uroiło mi się, że widzę szczury; biegałem na czworakach chcąc im nasypać 
soli na ogon. A ty wołałaś mnie na pomoc, bo jacyś mężczyźni chcieli cię tam wpędzić. 
Koniec końców, takie ot najrozmaitsze bzdury, upiory na jawie...O, doskonale wszystko 
pamiętam, mózgownicę mam jeszcze wcale niczego... Ale teraz już z tym koniec, coś mi się 
tam jeszcze majaczy, zanim usnę; bywa, że prześladują mnie jakieś zmory, ale to się 
przytrafia każdemu człowiekowi.
Gerwazyna siedziała przy nim prawie do samego wieczora. Gdy przyszedł dyżurny lekarz, 
odbywający o szóstej godzinie codzienny swój obchód, polecił choremu, żeby rozłożył 
dłonie; nie drżały mu już prawie wcale, jeszcze tylko jakiś ledwie uchwytny dreszczyk 
wprawiał w ruch same końce palców. Jednakże w miarę jak zapadał zmrok, blacharza począł 
ogarniać coraz to większy niepokój. Dwukrotnie dźwignął się na posłaniu, rozglądając się po 
podłodze i po mrocznych kątach pokoju. Nagle wyciągnął niespodzianie rękę gestem takim, 
jakby rozgniatał coś na ścianie.
— Co to takiego? — zapytała Gerwazyna przerażona.
— Szczury, szczury — wymruczał. 
Potem, po chwili milczenia, niepostrzeżenie zapadając w sen począł się znienacka szamotać, 
wyrzucając z siebie jakieś bezładne słowa. . — Do licha ciężkiego! dziurawi mi toto skórę... 
Och! przebrzydłe zwierzaki!... Uważaj! obciśnij sobie spódnicę, strzeż się tego wstręciucha, 
o! tam, za tobą!... Do pioruna! wywinął właśnie koziołka, a te chamy śmieją się sobie!... 
Zgraja chamów! zgraja obwiesiów! zgraja zbójów!
Rzucał się na łóżku godząc pięściami w próżnię, podciągał kołdrę, zwijał ją na piersiach, 
jakby chcąc się w ten sposób zasłonić przed gwałtami jakichś brodatych mężczyzn, których 
dostrzegał wokoło siebie. Wówczas nadbiegł jeden z dozorców i Gerwazyna wycofała się z 
pokoju, zmrożona do szpiku kości tą sceną. Ale gdy w kilka dni później zjawiła się znowu, 
zastała Coupeau zupełnie uzdrowionego. Nawet zmory przestały go dręczyć, sypiał spokojnie 
jak dziecko, przesypiając dziesięć godzin na dobę i nie poruszając w czasie snu ręką ani nogą. 
Toteż pozwolono żonie zabrać go do domu. Tyle że na odchodnym dyżurny lekarz udzielił jej 
— jak zwykle w podobnych chwilach — paru zbawiennych pouczeń doradzając, by je sobie 
gruntownie przemyślała. Jeśli mąż znów zacznie pić, znów popadnie w chorobę i zyska w 
końcu tyle, że żywy z zakładu nie wyjdzie. Tak, wszystko zależy wyłącznie od niego samego. 
Przekonał się, że można odzyskać zdrowie i humor, kiedy się nie zagląda do kieliszka. No, 
więc niechaj we własnym domu prowadzi nadal rozsądny tryb życia, jaki prowadził tutaj, u 
św. Anny, i niech sobie wyobrazi, że się znajduje pod kluczem i że winiarnie przestały w 
ogóle istnieć.
— Świętą rację ma ten pan doktor — powiedziała Gerwazyna do męża, gdy siedzieli w 
omnibusie, który miał ich zawieźć na ulicę Goutte-d'Or.
— Bez wątpienia ma rację—odpowiedział Coupeau.
Przez chwilę nad czymś dumał, po czym odezwał się znowu:
— Och, wiesz, jeden kieliszeczek od czasu do czasu, to przecież nie może ukatrupić 
człowieka, tylko jeszcze pomaga w trawieniu.
I tegoż samego wieczora golnął sobie kieliszek wódki dla lepszego trawienia. Przez cały 
następny tydzień poczynał sobie jednak dość rozsądnie. W gruncie rzeczy trząsł się nad 
własnym zdrowiem i nie zależało mu bynajmniej na tym, żeby skończyć w Bicetre. Ale 
zadawniona namiętność brała nad nim stopniowo górę, pierwszy kieliszek mimo woli wiódł 
go do drugiego, potem do trzeciego i do czwartego — i w dwa niespełna tygodnie
Coupeau doszedł tą drogą do swojej uświęconej porcji — pół litra gorzały na dzień. 
Gerwazyna. zrozpaczona i wściekła, miała ochotę go bić. I pomyśleć, że była taka głupia i 
znowu zaczęła marzyć o życiu uczciwego człowieka wtedy w przytułku, kiedy zobaczyła go 
w pełni zdrowego rozsądku. Oto jedna jeszcze chwila radości rozwiała się, i to już pewnie 
ostatnia. Och, teraz, ponieważ już nic nie jest w stanie wpłynąć na to, żeby się poprawił, 
nawet wisząca nad nim groźba, że ani się obejrzy, jak wyciągnie kopyta, poprzysięgała sobie, 
że nie będzie się o nic kłopotać; niech się dzieje z domem, co chce, ona sobie na to gwiżdże; i 
zaczęła coś tam przebąkiwać, że i ona będzie szukać sobie przyjemności, gdzie się da. W 
domu rozpętało się istne piekło, cała rodzina grzęzła coraz głębiej w błocie, bez promyka 
nadziei, że jeszcze kiedyś nastaną dla nich lepsze czasy. Pewnego razu Nana, gdy ojciec ją 
spoliczkował, zapytała z wściekłością, czemu to stare dranisko nie zostawiło gnatów w 
szpitalu. Mówiła, że z utęsknieniem czeka na moment, kiedy sobie trochę zarobi: zacznie mu 
wówczas fundować gorzałę, by jak najprędzej odwalił kitę. I Gerwazyna także pewnego dnia, 
gdy blacharz wyraził żal, że się z nią ożenił, uniosła się gniewem. Ach! tak, więc dała mu z 
siebie same ochłapy, którymi wzgardzili już wszyscy inni; ach, tak, więc znalazł ją, jak 
pierwszą lepszą ździrę, na bruku, zbałamuciła go. swoimi minkami cnotliwej dziewicy. O! 
psiamać, nie brak mu bezczelności! Co słowo, to kłamstwo. A cała prawda mieści się w tym, 
że ona za nic nie chciała wyjść za niego za mąż. U nóg się jej czołgał, żeby ją nakłonić do 
ślubu, a ona radziła mu, żeby dobrze się zastanowił. I gdyby to wszystko było do odrobienia, 
nie przystałaby na to nigdy, jak amen w pacierzu, dałaby raczej odciąć sobie rękę. Tak: zanim 
go poznała, sypiała już z mężczyzną; ale kobieta robotna taka jak ona, choć już nie dziewica, 
warta jest stokroć więcej niż chłop-wałkoń, który przynosi ujmę sobie i całej swojej rodzinie 
wycierając kąty po wszystkich szynkach. Tego dnia po raz pierwszy rozgorzała w mieszkaniu 
u państwa Coupeau prawidłowa walka na kije, i to okładali się nimi wzajem tak tęgo, że 
połamali stary parasol i szczotkę do zamiatania.
A Gerwazyna dotrzymała słowa. Zrobiła się z niej jeszcze gorsza ślamazara; coraz częściej 
bywała nieobecna w pracowni, mełła ozorem po całych dniach, a przy robocie była z niej 
teraz po prostu niezguła. Jak wypadło jej co z ręki na podłogę, mogło sobie tam leżeć nie 
wiadomo jak długo: ona nie schyliła; się i nie podniosła. Próżniaczyła się, ile tylko wlazło. 
Nie chciała uronić ani łuta swojej żywej wagi. Nie zadawała sobie z niczym trudu; do 
zamiatania pokoju, na przykład, brała się dopiero wtedy, gdy już zaczynała się potykać o 
kupy śmieci. Małżonkowie Lorilleux przechodząc koło drzwi do jej mieszkania naumyślnie 
zatykali sobie teraz nosy: istne morowe powietrze — mówili. Oni sami zaszyli się tam u 
siebie, na końcu korytarza, jak w jakiej jamie, kryjąc się przed całą tą nędzą, co aż piszczała 
w tym zakątku kamienicy, i zamykając drzwi na klucz, żeby przypadkiem ktoś nie przyszedł 
pożyczyć od nich jednego franka. Och, byli z nich ludzie o sercach, z wosku, sąsiedzi uczynni 
aż strach... owszem, jakby ich w ogóle nie było. Wystarczyło do nich zapukać i poprosić o 
garść żaru na podpałkę albo o szczyptę soli, albo o karafkę wody — a można było być 
pewnym, że zatrzasną ci, człowieku, drzwi przed samym nosem. A przy tym języki jak u 
żmii. Gardłowali bez ustanku, że nigdy nie zajmują się sprawami innych, gdy chodziło o to, 
żeby wspomóc bliźniego; ale zajmowali się innymi od rana do wieczora, gdy chodziło o to, 
żeby wyostrzyć sobie na kimś ząbki. Zamknąwszy się na trzy spusty i zawiesiwszy na 
drzwiach kołdrę, żeby zatkać szpary i dziurkę od klucza, rozkoszowali się swobodą 
plotkowania, ani na chwilę nie popuszczając z ręki złotego drutu. Zwłaszcza świadomość 
niepowodzeń tej Kuśtyk-tyk sprawiała, że całymi dniami pomrukiwali z zadowolenia, jak dwa 
kociska, które się głaszcze. Co za bieda z nędzą, co za upadek z pieca na łeb, moi mili. 
Podglądali ją, jak szła na zakupy, i stroili sobie kpiny z tych malutkich ćwiartek chleba, które 
przynosiła pod fartuchem. Wyliczali, kiedy tańcowała u siebie przed pustym kredensem. 
Wiedzieli, jakiej grubości jest u niej warstwa kurzu na meblach i ile brudnych talerzy nie 
może się doczekać zmywania, znali wszystkie objawy jej niedbalstwa, których wskutek 
wzmagającej się biedy i rozleniwienia było coraz więcej. I wreszcie jej garderoba — łachy, 
po które żadna gałganiarka nie sięgnęłaby do śmietnika. Boże, ty Boże, niezgorzej musiał się 
przetrzebić domowy zapas norymberszczyzny u tej jasnowłosej ślicznotki, u tej ździry, co to 
tak dumnie wierciła kuprem niegdyś, gdy była właścicielką pięknego błękitnego sklepiku. 
Oto, do czego prowadzi przypochlebianie własnemu brzuszkowi, upodobanie do popijanek i 
wyżerek. Gerwazyna, która się domyślała, że tamci muszą ją robić na perłowo, zdejmowała 
nieraz trzewiki i zakradała się pod ich drzwi przykładając do nich ucho; ale kołdra tłumiła 
dźwięki. Raz tylko udało jej się przyłapać ich na tym, jak ją nazwali „cycatą maciorą", 
albowiem niewątpliwie biust jej z czasem stał się zbyt pokaźny, mimo że wskutek złego 
odżywiania skóra na niej zwisała Zresztą — miała ich gdzieś; utrzymywała z nimi nadal 
stosunki, żeby uniknąć plotek na ten temat, nie spodziewając się po tych świńtuchach niczego 
oprócz afrontów, ale nie mając już nawet siły odpłacić im pięknym za nadobne i puścić ich 
kantem. A poza tym, niedoczekanie ich! Lubiła teraz tylko to, co jej sprawiało przyjemność 
— zrobić swoje, poza tym nawet palcem o palec nie stuknąć, ruszać się z domu po to tylko, 
żeby pospacerować sobie przy ładnej pogodzie, i nic więcej.
Pewnej soboty Coupeau obiecał żonie, że pójdą razem do cyrku zobaczyć, jak piękne, 
postrojone kobiety cwałują na koniach i skaczą przez zaklejone papierem obręcze, ot, dla 
takiej rzeczy to przynajmniej warto poświęcić trochę zachodu. Coupeau naładował właśnie 
kieszeń pieniędzmi za dwa przepracowane tygodnie i mógł się wykosztować na dwa franki, 
zamierzali nawet zjeść gdzieś na mieście kolację we dwójkę, bo Nana tego wieczora miała 
pracować do późna u swego chlebodawcy nad jakimś bardzo pilnym zamówieniem. Wybiła 
jednak siódma, a blacharza jak nie ma, tak nie ma; wybiła ósma, a o nim dalej ani widu, ani 
słychu. Gerwazyna wpadła we wściekłość. Ten jej mąż-moczymorda na pewno puszcza teraz 
w towarzystwie kamratów z dymem swoją dwutygodniówkę w którejś z pobliskich winiarni. 
A ona tymczasem uprała sobie czepek i od samego rana ślęczała nad starą suknią usiłując ją -
pocerować, bo chciała móc pokazać się ludziom na oczy. Wreszcie koło dziewiątej, sina z 
gniewu i z grającymi marsza kiszkami, postanowiła zejść na dół i poszukać męża w obrębie 
najbliższych ulic.
— Chce pani może wiedzieć, gdzie podziewa się pani mąż? — krzyknęła do niej pani Boche 
spostrzegając, że Gerwazyna ma twarz wykrzywioną ze złości. — Jest u ojca Colombe. 
Boche właśnie tylko co pił z nim wiśniową nalewkę.
Podziękowała dozorczyni. Śmignęła chodnikiem prosto w stronę szynku, myśląc przez całą 
drogę tylko o tym, jak to skoczy mężowi do oczu. Mżył drobny, rzadki deszczyk, co czyniło 
tę jej przechadzkę jeszcze mniej zabawną. Ale gdy się znalazła przed szynkiem, ze strachu, że 
to nie ona obtańcuje swojego chłopa, lecz on ją, gdyby mu zaczęła dokuczać, uspokoiła się 
raptownie i odzyskała trzeźwość myśli. Wnętrze szynku było rozjarzone; płonęły gazowe 
lampy, lustra jaśniały niczym słońca, baterie flaszek i słojów rozświetlały ściany odblaskami 
kolorowych szkieł. Z napiętym grzbietem stała chwilę przy oknie wystawowym przykładając 
oczy do szyby i przez szparę  dwiema sterczącymi na wystawie butelkami zerkała w głąb sali, 
wypatrując męża. W towarzystwie kolegów siedział przy małym stoliku obitym blachą; 
sylwetki ich były zupełnie zamazane i przysłonięte sinym dymem z fajek; ponieważ nie 
słychać było wrzasków, zabawnie wyglądały te ich twarze pełne natężenia, podane do przodu, 
i wytrzeszczone oczy. Że też to jest możliwe, na Boga, żeby mężczyznom zachciewało się 
porzucać żony i własne kąty po to, aby tak tkwić w ciasnocie nory, gdzie nie było wprost 
czym oddychać. Krople deszczu zaczęły jej ściekać po szyi; wyprostowała grzbiet i odeszła 
na zamiejski bulwar bijąc się z myślami, nie mając odwagi wejść tam do środka. Jeszcze by 
też! Coupeau zgotowałby jej powitanie aż miło, on, który tak nie lubił, jak mu kto deptał po 
piętach. A poza tym szynk naprawdę nie wydawał się jej miejscem, gdzieby mogła przebywać 
przyzwoita kobieta. Lecz pod, drzewami ociekającymi wilgocią przejmował ją lekki dreszcz; 
jeszcze wciąż się wahając myślała sobie, że gotowa się nabawić jakiej porządnej choroby. 
Dwukrotnie wracała przed szynk i zatrzymywała się przy wystawie wlepiając znów oczy w 
szybę, wściekła, że ci opoje spod ciemnej gwiazdy wciąż oto siedzą tam przy zastawionym 
stole, popijając wódę i gębując. Jaskrawe smugi światła z wnętrza szynku odbijały się w 
kałużach, których powierzchnie deszcz pokrywał siecią drobnych, drgających bąbelków. 
Ilekroć drzwi się otworzyły i zatrzasnęły z powrotem, podźwiękując swymi mosiężnymi 
uchwytami, pierzchała w głąb ulicy i brnęła poprzez kałuże. W końcu, powiedziała sobie, że 
jest głupia, pchnęła drzwi i skierowała się wprost do stolika, przy którym siedział Coupeau. 
Ostatecznie, przyszła tu, nieprawdaż, po własnego męża; była do tego w pełni upoważniona, 
skoro obiecał, że weźmie ją z sobą tego wieczora do cyrku. Zresztą, niech się stanie, co chce, 
nie miała bynajmniej ochoty rozpuścić się jak kostka mydła tu na ulicy.
— Patrzcie, ty tutaj, stara! — zawołał szyderczo blacharz dusząc się ze śmiechu. — Ach, to ci 
dopiero kawalerka z baby... No, nieprawdaż? to ci kawalerka.
Wszyscy zaczęli się śmiać: Umarł-w-Butach, Cacuś-Pieczeniarz, Świerzbijęzor zwany 
Wódzi-do--Buzi. Tak, wydało im się to niezgorszym figlem, ale nie wyjaśnili dlaczego. 
Gerwazyna stała, nieco oszołomiona. Odniosła wrażenie, że Coupeau jest w doskonałym 
nastroju, więc nabrała odwagi i powiedziała:
— Wiesz, skoro mamy iść do tego cyrku, to czas: nam by już było stąd drałować. Zdążymy 
tam. jeszcze coś niecoś zobaczyć.
— Nie mogę wstać, przylepiłem się do siedzenia, och, bez żartów — rzekł Coupeau w 
dalszym ciągu roześmiany. — Spróbuj, to się przekonasz; pociągnij mnie za rękę z całej siły, 
psiakrew, nie tak, mocniej, ocheeejsiup!... Widzisz: to stare oślisto ojciec Colombe 
przyśrubował mnie do swojego zydla.
Gerwazyna przyłączyła się do zabawy i gdy w końcu puściła ramię męża, całemu 
towarzystwu tak się ta gra spodobała, że rzucili się wzajem jedni na drugich i wrzeszcząc 
poczęli się ze sobą mocować, jak stajenny z czyszczonym osłem. Blacharz pokładał się ze 
śmiechu, otwierając przy tym usta tak szeroko, że aż można mu było zajrzeć do żołądka.
— Ach! ty zatracona niedorajdo! — powiedział wreszcie. — Możesz sobie z powodzeniem 
na chwileczkę usiąść. Lepiej posiedzieć tutaj niż brodzić tam gdzieś po błocie... No cóż, tak, 
nie wróciłem do domu, miałem parę spraw do załatwienia. Nie rób min, bo i tak nic ci z tego 
nie przyjdzie... Słuchajcie no, wy tam, zróbcie trochę miejsca przy
stole.
— Gdyby pani zechciała usiąść u mnie na kolanach, byłoby pani miękcej — rzekł z 
uprzedzającą grzecznością Umarł-w-Butach.
Gerwazyna nie chciała robić z siebie widowiska, wzięła więc krzesło i siadła o trzy kroki od 
stołu. Spojrzała, co to takiego piją mężczyźni, a pili jakąś gorzałę, która połyskiwała w 
kieliszkach, jak płynne złoto; na stole utworzyła się z porozlewanych trunków- mała kałuża i 
Świerzbijęzor zwany Wódzi-do-Buzi, nie przerywając rozmowy, umaczał w niej palec i 
wodząc nim po stole wypisywał dużymi literami imię jakiejś kobiety: EULALIA. Gerwazyna 
doszła do wniosku, że Cacuś-Pieczeniarz zmizerniał aż miło i taki już był chudy, że kość o 
kość mu dzwoniła. Umarł-w-Butach miał nos kwiecisty niczym fioletowa burgundzka 
piwonia. Wszyscy czterej zarośnięci byli brudem; ich brody, pozlepiane resztkami jedzenia, 
były sztywne: i wilgotne niby szczotki do mycia nocników; robocze bluzy zwisały na nich w 
strzępach, a z rękawów . wystawały czarne łapy z żałobą za paznokciami. Ale, doprawdy, 
można jeszcze było pokazać się w ich towarzystwie, bo choć popijali sobie tu już od szóstej, 
do tej pory jednakowoż zachowywali się tak, że od biedy dawało się z nimi wytrzymać. 
Gerwazyna stwierdziła, że inni goście zachowywali się o wiele gorzej — ot, choćby ci dwaj, 
którzy stali przy bufecie zalewając sobie dalej pały, a tak już podgazowani, że wódka ściekała 
im po brodzie, jakby nie oni sami za każdy kieliszek płacili. Gruby ojciec Colombe 
wysuwając przed siebie napęczniałe muskularni ramiona — jedyną broń, która musiała 
zapewnić bezpieczeństwo jego przedsiębiorstwu — z niewzruszonym spokojem napełniał 
rzędy sterczących na bufecie kieliszków. Było bardzo gorąco, dym z fajek unosił się w 
powietrze rozświetlone olśniewającą jasnością gaza i płynął górą niby tuman kurzawy, w 
której tonęli wszyscy goście jak w gęstniejącej powoli mgle; z owej mgły dobywał się 
zmieszany, ogłuszający hałas: chrapliwe pijackie wrzaski, szczęk szkła, odgłosy przekleństw i 
walenia pięścią w stół, które brzmiało jak huk wystrzału. Toteż Gerwazyna odwróciła się 
twarzą w stronę okna wychodzącego na ulicę, jako że widok podobny nie jest zabawny dla 
kobiety, zwłaszcza dla kobiety nie przyzwyczajonej do przesiadywania po knajpach; dusiła 
się tu, oczy ją piekły, głowa ciążyła od zapachu wódki, kłębiącego się w całej sali. Potem 
nagle doznała wrażenia, że za jej plecami dzieje się coś jeszcze bardziej niepokojącego. 
Odwróciła się i ujrzała alembik — maszynę do pędzenia alkoholu, która stała pośrodku 
ciasnego podwórka, osłoniętego szklanym dachem, wstrząsana od wewnątrz głuchym 
łoskotem jakiegoś diabelskiego młyna. W wieczornym oświetleniu miedziane blachy 
wydawały się ciemniejsze i tylko na ich wypukłości błyskała wielka czerwona gwiazda; cień 
padający od całej tej maszynerii na ścianę w głębi rysował na niej przeróżne okropieństwa, 
jakieś ogoniaste postacie i potwory z rozdziawionymi paszczami, jak gdyby chciały 
pochłonąć cały świat.
— Jakże tam, Maryś-Buziaku-Najsłodszy? No, nie bądź już taka krzywa! — zawołał 
Coupeau.— Ty wiesz: wrogów wszelkiej zabawy odwożą do Chaillot... Czego byś się napiła?
— Niczego; ani mi się śni! —odpowiedziała praczka. — Ja dotychczas jestem bez kolacji.
— No, więc tym bardziej musisz się czegoś napić; to podtrzymuje na siłach: napić się czegoś 
mokrego.
Ale że Gerwazyna twarz miała w dalszym ciągu nachmurzoną, Umarł-w-Butach znów okazał 
się względem niej uprzedzająco grzeczny.
— Pani pewnie lubi napoje słodkie? — powiedział szeptem.
— Ja lubię mężczyzn, którzy się nie upijają — odpaliła mu rozeźlona. — Tak: lubię, jak 
chłop przynosi zarobione pieniądze do domu i dotrzymuje słowa, skoro coś komuś obiecał.
— Ach, więc to tu cię boli! — rzekł blacharz, wciąż szyderczo się śmiejąc. — Chcesz dla 
siebie
swojej części, co? No więc czemu, ty bęcwale w spódnicy, odmawiasz poczęstunku? Golnij 
sobie coś, to czysty twój zysk.
Zmierzyła go upartym spojrzeniem, z powagą zmarszczywszy przy tym czoło, jakby jej kto na 
nim nakreślił czarną krechę; po chwili odpowiedziała powoli:
— Rzeczywiście, masz słuszność: to wcale niezły pomysł. Jak już przepijać pieniądze, to 
razem.
Cacuś-Pieczeniarz wstał, podszedł do bufetu i przyniósł jej kieliszek anyżówki. Przysunęła się 
z krzesłem do stolika i wygodnie się przy nim rozsiadła. I kiedy tak siorbała swoją anyżówkę, 
naszło ją pewne wspomnienie: z pamięci wynurzył się jej obraz, jak to przyszła tu niegdyś w 
towarzystwie Coupeau na śliwki w spirytusie, w okresie kiedy dopiero smalił on do niej 
cholewki; siedzieli wtedy tam przy drzwiach. Wówczas wyławiała tylko śliwki z kieliszka, 
spirytus zaś zostawiała; obecnie zaczynają ją korcić nalewki. O! już ona zna siebie na wylot i 
wie, że nie ma w sobie woli ani za dwa grosze. Wystarczyłoby dać jej lekkiego szczutka w 
bok, a wnet fikając koziołki stoczyłaby się w otchłań nałogowego pijaństwa. Ta anyżówka 
wydawała jej się nawet nienajgorsza; moze tylko trochę za słodka, za mdła. Popijała ją 
małymi łyczkami, słuchając, jak Swierzbijęzor zwany Wódzi-do-Buzi opowiadał o swoim 
pożyciu z grubą Eulalią, tą, co to sprzedaje ryby na ulicy: diablo z niej szczwana facetka, nie 
przestając ani na chwilę pchać swego wózka wzdłuż chodników zawsze, ale to zawsze go 
wywęszy, jeśliby siedział gdzieś w winiarni; koledzy przestrzegali go, ukrywali, ale nic mu to 
nie pomagało: często gęsto udawało się jej go przyłapać i raz nawet, właśnie poprzedniego 
dnia, chlasnęła go flądrą po pysku, żeby go nauczyć, co to znaczy, jak się w godzinach pracy 
przesiaduje poza warsztatem. A to dopiero zabawna historia! Cacuś-Pieczeniarz i Umarł-w--
Butach boki zrywali ze śmiechu, poklepując przy tym po ramionach Gerwazynę, która też się 
wreszcie rozbawiła i śmiała się mimo woli, jakby ją kto łaskotał; radzili jej, żeby wstępując w 
ślady grubej Eulalii przyszła kiedy do knajpy z żelazkiem i przyprasowała nim mężowi uszy 
na blacie bufetu.
— No proszę! — zawołał Coupeau odwracając dnem do góry żoniny kieliszek po anyżówce. 
— Wydoiła toto aż miło. Patrzcie ją, moi kochani kamraci, nie kazała nikomu za długo się 
prosić.
— Może jeszcze kieliszeczek? — zapytał Swierzbijęzor zwany Wódzi-do-Buzi.
Nie, miała już dosyć tej anyżówki. Jednak wahała się. Anyżówka ją mdliła. Napiłaby się 
raczej czegoś mocnego, żeby popłukać gardło po anyżówce. Zerkała w stronę maszyny do 
pędzenia wódki. To czarcie kotlisko, pękate niby kałdun jakiej opasłej kotlarki, z długim 
nochalem, który wydłużał się i skręcał, przejmowało ją dreszczem trwogi, a zarazem 
pożądania. Powiedziałby kto że to metalowe wnętrzności jakiejś łajdaczki-czarownicy, z 
której cielska kropla po kropli wycieka ogień. Wywierzysko trucizny co się zowie, machina, 
którą powinno by się trzymać w niedostępnej dla ludzkich oczu piwnicy, taka była 
wyzywająca i obrzydliwa. Ale to nic, chętnie wetknęłaby tam nos do środka, by wciągnąć w 
siebie ten zapach, zakosztować tego paskudztwa, choćby poparzony język miał się jej w 
jednej chwili obłuskać ze skóry, jak pomarańcza.
— Co wy tam takiego popijacie? — zapytała przebiegle, zwracając się do mężczyzn; na 
widok pięknej złotej barwy płynu w ich kieliszkach aż jej oczy zabłysły.
— To, moja ty stara, jest kamfora ojczulka Colombe... — odpowiedział Coupeau. — Nie 
bądź głupia, spróbuj.
Kiedy jej podano kieliszek gorzały mocnej jak śmierć i kiedy przy pierwszym już łyku aż 
szczęki jej się zwarły, blacharz powiedział klepiąc się po udach:
— Hę? ostruga ci to gardziołko jak hebel... Wypij duszkiem do samego dna. Każdy taki 
kieliszek kradnie doktorowi z kieszeni całe sześć franków w brzęczącej monecie.
Przy drugim kieliszku Gerwazyna przestała czuć głód, który do tej pory ją dręczył. Teraz była 
już całkowicie pojednana z Coupeau, nie brała mu już za złe jego niesłowności. Do cyrku 
pójdą sobie kiedy indziej; ostatecznie to nie jest takie znów zabawne — ci jacyś tam akrobaci 
cwałujący na koniach i w czasie jazdy stający sobie nawzajem na głowach. Tu, u ojca 
Colombe, deszcz nie padał, a chociaż pieniążki topniały co do ostatniego grosika, to 
przynajmniej miało się je w brzuchu, piło się je w postaci czegoś przeźroczego i połyskliwego 
jak piękne płynne złoto. Ach, niech tam wszyscy ludzie idą sobie w diabły. Życie nie 
rozpieszczało jej nadmiarem przyjemności; zresztą — pewną pociechą zdawało się jej to, że i 
ona także bierze udział w tym spłukiwaniu się z pieniędzy. Skoro jej było dobrze, to 
dlaczegoby nie miała zostać tu dłużej? Choćby z armat strzelali, nie ruszała się z miejsca, jeśli 
zrobiła już swoje. Gotowała się cała na miękko w tym przyjemnym gorącym powietrzu, aż się 
jej stanik przylepiał do pleców, tonęła w jakiejś błogości, która obezwładniała jej członki. 
Siedziała oparta łokciami o stół i śmiała się do samej siebie, błądząc wokoło oczami, 
serdecznie ubawiona widokiem dwóch gości przy sąsiednim stoliku: jeden z nich był to 
opasły wielkolud, drugi zaś istny karzełek, obaj tak ubzdryngoleni, że jak się zaczęli całować, 
to o mało się nie pozjadali. Tak, śmiała się do wszystkiego, co tylko było w szynku: do 
okrągłej jak pełnia księżyca twarzy ojca Colombe, która przypominała pęcherz nalany 
smalcem; do gości, którzy pykali z krótkich fajeczek, wrzeszczeli i pluli dookoła; do 
strzelistych płomyków gazu, które odbijały się w lustrach i butelkach z nalewkami. Zaduch 
nie tamował jej już oddechu, przeciwnie, łechtał ją mile w nosie: uważała, że pachnie tu 
całkiem przyjemnie; powieki jej się przymykały, oddech miała bardzo krótki, ale się nie 
dusiła — z rozkoszą pogrążała się powoli w sen. Po wypiciu trzeciego kieliszka broda jej 
opadła na ręce. Gerwazyna widziała już tylko Coupeau i jego kamratów, siedziała prawie 
stykając się z nimi nos w nos, czując na policzkach ich rozprażone oddechy, spoglądając z 
bliska na ich zanieczyszczone brody, jakby liczyła w nich włoski. Byli już teraz wszyscy 
bardzo ululani. Umarł-w-Butach, trzymając w zębach zaślinioną fajkę, siedział milczący i 
poważny jak drzemiący wół. Cacuś-Pieczeniarz opowiadał jakąś historyjkę: o tym, jak to on 
umie opróżnić jednym haustem całą butelkę wciągając jej zawartość tak gwałtownym 
cmoknięciem, że od razu ukazuje się dno. Tymczasem Świerzbijęzor zwany Wódzi-do-Buzi 
podszedł do bufetu, skąd przyniósł koło szczęścia, i zaczął grać z blacharzem o kieliszki 
wódki.
— Dwieście!... W czepkuś się urodził: za każdym razem wychodzą ci duże numery.
Strzałka, obiegająca tarczę koła, skrzypiała; mieszczący się pod szkłem wizerunek Bogini 
Szczęścia, wielkiej czerwonej baby, obracał się w krąg z taką szybkością, że pośrodku tarczy 
migała tylko okrągła plama, podobna do plamy po winie.
— Trzysta pięćdziesiąt!... Ty tam chyba wsadziłeś palec i nabierasz mnie, chłopie! Ach! 
niedoczekanie twoje: ja już nie gram.
I Gerwazynę zaciekawiło koło szczęścia. Miała ciągle pragnienie, więc piła bez opamiętania, 
nazywała Umarł-w-Butach swoim chłopaczkiem. Za jej plecami aparat do pędzenia wódki 
wciąż był w ruchu, szemrząc jak zaskórne źródełko; praczkę ogarniała wprost rozpacz, że nie 
może go zatrzymać i wyczerpać z kotła całej zawartości; przejęta ślepym gniewem na całą 
ową machinę, miała chwilami ochotę wskoczyć na wielki alembik jak na kark jakiejś bestii, 
rozdeptać go nogami i rozpruć mu brzuch. Wszystko jej się gmatwało: widziała, jak maszyna 
rusza oto ze swego miejsca, czuła, jak ją chwyta w miedziane swe łapy, a strumień alkoholu 
zaczyna teraz przepływać wskroś własnego jej ciała.
Potem cała sala zakołowała jej przed oczyma wraz z płonącymi językami gazu, które 
migotały jak gwiazdy. Gerwazyna była pijana. Słyszała, jak Śyderzbijęzor zwany Wódzi-do-
Buzi kłócił się zażarcie z tym zaprzysięgłym chciwcem, ojcem Colombe. To ci dopiero 
złodziej z tego szynkarza, co to liczy gościom za każdziutką przekąskę. Czy to człowiek 
siedzi w Bondy? Nagle wybuchło jakieś zamieszanie, rozległy się wycia i łoskot 
wywracanych stolików. To ojciec Colombe bez żadnych ceregieli,. jednym zamaszystym 
ruchem ręki wyrzucał gości na ulicę. Zza drzwi zaczęli go obszczekiwać, wymyślać mu od 
szubrawców. Deszcz padał w dalszym ciągu, dmuchał mroźny wietrzyk. Gerwazyna straciła 
męża z oczu, odnalazła go i straciła z oczu powtórnie. Chciała wrócić do domu, dotykała po 
drodze okien i drzwi sklepików, żeby wiedzieć, którędy iść. Ta noc, co tak nagle zapadła, 
ogromnie ją dziwiła. Na rogu ulicy Poissonniers usiadła w rynsztoku: wydało się jej, że jest w 
pralni. Widok płynącej wody przyprawiał ją o zawrót głowy i mdłości. W końcu dotarła do 
domu i przemknęła się cichaczem koło drzwi stróżówki, w której dojrzała wyraźnie 
małżonków Lorilleux oraz Poissonów: siedzieli przy stole i skrzywili się z niesmakiem 
widząc ją w tak pięknym stanie.
Nigdy potem nie mogła sobie przypomnieć, jak dostała się na szóste piętro. Na górze, w 
chwili gdy skręcała w, korytarz, mała Lalunia, która posłyszała jej kroki, wybiegła sąsiadce 
na spotkanie otwierając ramiona gestem czułego powitania i odezwała się z uśmiechem:
— Pani Gerwazyno, tatusia jeszcze nie ma w domu, więc niech pani wstąpi na chwilę 
zobaczyć, jak śpią moje dzieci... Och, takie są milutkie.
Ale spojrzawszy na ogłupiałą twarz praczki, cofnęła się i zadrżała: znała to tchnienie wódki, 
te oczy pobielałe, te kurczowo wykrzywione wargi. Gerwazyna zataczając się przeszła koło 
niej bez słowa, a mała stojąc u siebie w progu wiodła za nią swymi czarnymi oczyma, 
pełnymi milczenia i powagi.
XI
Nana rosła, robiła się z niej dziwka. Mając piętnaście lat wybujała na kształt jałówki, bardzo, 
biała, bardzo pulchna, tak tłuściutka, że można by
rzec, jak kulka. O! to właśnie to: piętnastolatka. z wszystkimi zębami i bez gorsetu. Istny 
buziaczek, ulicznicy, krew z mlekiem, skórka aksamitna jak na brzoskwini, śmieszny nosek, 
różowy pyszczek, błyszczące ślepka, od których mężczyzna miał ochotę zapalić sobie fajkę. 
Sterta jasnych włosów barwy młodego owsa osadziła jej jak gdyby złoty pył na skroniach — 
piegi, które tworzyły na nich świetlisty wianuszek. Ach! laleczka z pudełeczka, jak mówili 
Lorilleux, smarkula, której należałoby jeszcze nos wycierać, a której krągłe ramiona 
pachniały dojrzałością kobiety całkowicie ukształtowanej.
Teraz Nana nie wtykała już sobie kul z papieru pod stanik. Uformowały się jej piersiątka — 
dwoje piersiątek z nowiutkiego białego atłasu. I wcale nie była tym zakłopotana, chciała, żeby 
były tak pełne, by ledwie mogła je objąć, marzyła o cyckach jak u mamki, taka to łapczywa i 
nierozważna jest młodość. Co z niej robiło szczególnie smaczny kąsek, to szkaradny zwyczaj 
wysuwania koniuszka języka między swe białe ząbki. Niewątpliwie, bez przerwy siedząc w 
lustrze, doszła do wniosku, że jej z tym ładnie. Toteż żeby się zrobić na bóstwo, przez cały 
dzień wyciągała język.
— Nie wytykajże tego swojego kłamczucha! — wołała matka.
Często musiał się wdawać w tę sprawę Coupeau waląc pięścią i rycząc wśród przekleństw:
— Schowasz ty ten swój czerwony gałganek czy nie?
Okazało się, że z Nany jest wielka kokietka Nogi myła nie zawsze, ale trzewiki nosiła tak 
ciasne, że cierpiała istne męki i tortury, a gdy ktoś spostrzegł, że twarz jej sinieje, i pytał o 
przyczynę, odpowiadała, że ma boleści — byle się nie przyznać do swojej kokieterii.
W domu brakowało chleba, więc stroić się było jej trudno. Wobec tego dokazywała cudów, 
przynosiła z pracowni wstążki i prokurowała sobie toalety strosząc brudne sukienki 
kokardami i chwaścikami. Lato stanowiło porę jej tryumfów. W perkalowej sukience za sześć 
franków paradowała w każdą niedzielę, obnosząc swą urodę blondynki po całej dzielnicy 
Goutte-d'Or. Tak, znano ją od zamiejskich bulwarów aż po forty i od szosy Clignancourt aż 
po ulicę Wielką w Chapelle. Nazywano ją „kurką", bo ciało miała naprawdę delikatne i 
pachnące świeżością — jak mięso młodej kury.
W jednej zwłaszcza sukience było jej bardzo do twarzy: w białej sukience w różowe groszki, 
bardzo prostej, bez żadnego przybrania. Przy-krótka spódnica odsłaniała nogi; rękawy, 
szerokie u dołu i opadające, obnażały jej ręce aż do łokci; przez wycięcie karczku, które bojąc 
się kuksańców starego Coupeau poszerzała dopiero w jakimś ciemnym kącie na schodach, 
upinając szpilkami w kształt serca, ukazywała się śnieżna jej szyja i złocisty cień piersi. I nic 
ponadto, nic poza różową wstążką okalającą blond włosy, wstążką, której końce luźno 
zwisały jej na kark. Tak ubrana wyglądała jak świeży bukiet. Pachniało od niej młodością, 
nagością dziecka i kobiety zarazem. Niedziele były to dla niej w owym okresie dni schadzek z 
tłumem, ze wszystkimi mężczyznami, którzy przechodząc robili do niej oko. Czekała na nich 
przez cały tydzień, łaskotana drobnymi pragnieniami, dusząc się, łaknąc świeżego powietrza, 
przechadzki po słońcu, wśród wystrojonej odświętnie ciżby przedmieścia. Od samego rana 
ubierała się, godzinami przesiadując w koszuli przed kawałkiem zbitego lusterka, wiszącym 
nad komodą, a że cała kamienica mogła ją widzieć przez okno, matka gniewała się, pytała, 
czy wkrótce nie skończy się na tym, że będzie chodziła po ulicy rozebrana do rosołu. Ale ona, 
spokojna, słodzoną wodą usztywniała sobie loczek na czole, przyszywała poobrywane guziki 
u trzewików albo kończyła hafcik na sukience — z gołymi nogami, w koszuli zsuniętej z 
ramion, z kołtunem rozczochranych włosów na głowie. „Ach! ślicznie wygląda w tej chwili! 
— mawiał ojciec Coupeau, który drwił z niej i brał ją na kawał; — niczym Magdalena-
Pokutnica! Mogłaby uchodzić za dzikuskę i po dwa su pokazywać się ludziom". Krzyczał na 
nią: „Przykryjże to swoje cielsko, bo mi chleb nie przełazi przez gardło!" Cudna była 
naprawdę, biała i delikatna pod brzemieniem swego płowego runa, kipiąc ze złości, aż 
różowiała jej od tego skóra, nie ważąc się odpowiedzieć ojcu i odgryzając nitkę jednym 
bezdźwięcznym a wściekłym zaciśnięciem zębów, które wstrząsało jak dreszcz jej nagim, 
pięknym, dziewczęcym ciałem.
Potem zaraz po obiedzie ulatniała się, schodziła na podwórko. Gorąco i niedzielny spokój 
pogrążały całą kamienicę we śnie; warsztaty na dole były pozamykane; przez otwarte na 
roścież okna mieszkań widać było stoły nakryte już do kolacji i oczekujące powrotu 
gospodarzy, którzy nabierali apetytu na fortach; jakaś kobieta na trzecim piętrze poświęciła 
cały dzień na szorowanie podłogi, przesuwając z kąta w kąt łóżko, roztrącając meble, nucąc 
przez parę godzin jedną i tę samą piosenkę o melodii cichej i rzewnej. W spokoju 
nieczynnych warsztatów, na środku podwó-
rza, pustego i dźwięczącego echem, Nana, Paulinka i inne starsze dziewczęta rozpoczynały 
partię wolanta. Było ich pięć czy sześć, razem wyrosły na królowe domu i dzieliły między 
siebie zalotne spojrzenia panów. Gdy przez podwórze przechodził jakiś mężczyzna, 
wybuchały piskliwym śmiechem, szelest ich nakrochmalonych halek przebiegał jak podmuch 
wiatru. Ponad nimi jarzyło się świąteczne niebo, piekące i ciężkie, przetrawione jak gdyby 
gnuśnością i zbielałe od kurzu spacerowych alei.
Ale partie wolanta stanowiły tylko pretekst, żeby umknąć. W całym domu zapadała nagle 
głęboka cisza. Właśnie przed chwilą dziewczęta czmychnęły na ulicę i znalazły się na 
zamiejskich bulwarach. Wówczas wszystkie sześć trzymając się za ręce, zagradzając drogę na 
całej szerokości, szły jasno ubrane i z odkrytymi głowami przepasanymi wstążką. Zerkając to 
na prawo, to na lewo, ruchliwymi oczkami ogarniały wszystko, wyginały szyje, gdy się 
śmiały, prezentując pulchne podbródki. Wśród hałaśliwych wybuchów wesołości, gdy 
przechodził jakiś garbus albo gdy jakaś stara kobieta czekała pod słupem ogłoszeniowym na 
swego pieska, linia ich się załamywała, niektóre zostawały w tyle, a inne porywczo ciągnęły 
tamte za sobą; kołysały biodrami, to zwierając się w sobie, to znów prężąc się całym ciałem, 
wszystko po to, by ściągnąć na siebie uwagę przechodniów i poprzez napięte staniki 
uwypuklić swe rozwijające się kształty. Ulica należała do nich; wyrosły na niej biegając z 
podkasanymi sukienkami; i teraz jeszcze potrafiły zadrzeć je aż po uda, żeby poprawić sobie 
podwiązkę. I tak to wśród powolnej i znużonej ciżby, między wątłymi drzewami bulwarów 
biegały stadem od rogatki Rochechouart do rogatki Saint-Denis, roztrącając ludzi, 
przeciskając się zygzakiem przez grupy idących, coraz to się odwracając, by wśród 
wybuchów śmiechu rzucić jakieś słówko. Rozwianymi sukniami znaczyły za sobą szlak 
młodzieńczej bezczelności; panoszyły się pod gołym niebem, w jaskrawym świetle, z 
plugawą gruboskórnością uliczników, ponętne i delikatne jak skromne panienki z mokrymi 
szyjami wracające z kąpieli.
Nana w swojej różowej sukience, rozpłomienionej przez słońce, szła w środku, pod rękę z 
Paulinką, której sukienka w żółte kwiatki na białym tle również płomieniała, jakby 
pocętkowana iskrami. One dwie, ponieważ były najgrubsze, najbezczelniejsze i najbardziej 
dorosłe, przewodziły całej bandzie, puszyły się, że na nie patrzą i rzucają im pochlebne 
słówka: Pozostałe dziewczęta, jeszcze smarkule, tworzyły świtę z prawej i lewej strony, 
próbując się nadymać, żeby je brano na serio. Każdy krok Nany i Paulinki, szczwanych 
kokietek, miał swój skryty, zawiły cel. Jeśli puszczały się pędem i biegły do utraty tchu, to po 
to, żeby odsłonić swe białe pończochy i żeby się rozwiały wstążki na ich włosach. Potem, gdy 
się zatrzymywały udając, że ledwie dyszą, i piersi zaczynały im gwałtownie falować, można 
było być pewnym, że gdzieś w pobliżu pojawił się jakiś ich znajomy, któryś chłopak z 
sąsiedztwa, i wtedy zaczynały iść noga za nogą, śmiejąc się i szepcąc coś do siebie, zerkając 
ukradkiem, choć oczy miały spuszczone. Najbardziej przepadały za przypadkowymi 
spotkaniami w tłumie przepychającym się ulicą. Rośli, odświętnie postrojeni chłopcy, w 
marynarkach i kapeluszach, zatrzymywali je na chwilę nad rynsztokiem, żartując sobie z nimi 
i usiłując je podszczypywać. Dwudziestoletni robotnicy w szarych bluzach, porozpinani, 
przystawali i skrzyżowawszy ramiona ucinali sobie z nimi pogawędkę dmuchając im w 
twarze dymem ze swych krótkich fajeczek. Nie było to nic poważnego: te andrusy razem z 
nimi wychowywały się na ulicy. Ale one wśród wielu tych chłopaków niektórych tylko 
wyróżniały. Paulinka spotykała się stale z jednym z synów pani Gaudron — 
siedemnastoletnim stolarzem, który fundował jej jabłka. Nana przez całą długość alei 
spostrzegała Wiktora Fauconnier, syna praczki, z którym całowała się po kątach. Na tym obie 
poprzestawały, były zbyt zepsute, żeby popełnić jakieś głupstwo niechcący. Ale opowiadano 
o nich niestworzone rzeczy.
Potem, gdy słońce się zniżyło, wielką uciechę sprawiało tym szelmom patrzenie na występy 
akrobatów. Przychodzili kuglarze, siłacze i rozkładali na środku alei wyniszczony dywan. 
Zbiegała się gromada gapiów, stawali kołem, a pośrodku linoskoczek w spłowiałych 
trykotach popisywał się grą muskułów. Nana i Paulinka wystawały godzinami w 
największym tłoku. Ich piękne, świeże sukienki mięły się między paltami i brudnymi 
roboczymi bluzami. Gorące, smrodliwe oddechy, wyziewy wina i potu owiewały im gołe 
ramiona, gołe szyje, odkryte włosy. A one śmiały się rozbawione, nie czując żadnego wstrętu, 
poróżowiałe, jakby to była dla nich swojszczyzna. Wkoło nich rozbrzmiewały rubaszne 
dowcipy, plugawe słówka, uwagi pijanych mężczyzn. Był to ich własny język, doskonale go 
znały, uśmiechnięte odwracały się z bezwstydnym spokojem, a ich atłasowa skóra 
zachowywała swą delikatną bladość.
Jedyną rzeczą, która nie szła im w smak, było spotkanie się z ojcami, zwłaszcza gdy ci byli 
pod gazem. Obie czuwały i uprzedzały się nawzajem.
— Spójrz, Nana! — wołała nagle Paulina. — Idzie twój ojciec.
— No więc co! nie jest pijany, to kicham sobie na niego! — odpowiadała Nana 
naburrnuszona. — Biorę nogi za pas, rozumiecie! Nie mam ochoty, żeby przetrzepał mi 
skórę... Patrzcie! gdzieś podział się w tłumie! Boże, Boże, niechby sobie wreszcie kark 
skręcił!
Innym znów razem, gdy Coupeau zmierzał prosto w jej stronę i był już tak blisko, że nie 
miała czasu dać drapaka, przykucała i szeptała:
— No, zasłońcież mnie!... On mnie szuka, zapowiedział, że mi tyłek obedrze ze skóry, jeśli 
jeszcze raz mnie przyłapie na wałęsaninie.
Potem, gdy pijak je minął, prostowała się i wszystkie patrzyły jego śladem, parskając 
śmiechem. Znajdzie ją! nie znajdzie jej! Była to prawdziwa zabawa w ciuciubabkę. Pewnego 
jednak dnia Boche natknął się na Paulina i zaciągnął ją za uszy do domu, a Coupeau zabrał 
Nanę nie szczędząc jej kopniaków.
Zapadał zmrok, dziewczęta po raz ostatni przemierzały aleję spacerową i o matowym 
zmierzchu wracały pośród zmordowanego tłumu. Kurzawa jeszcze się zgęściła pogłębiając 
bladość ociężałego nieba. Ulica Goutte-d'Or — można by rzec — jakaś głucha wieś: 
kumoszki na progach, wybuchy wrzawy zakłócające ciepłą ciszę dzielnicy, gdzie nie 
zaturkotał ani jeden wóz. Dziewczęta przystawały na podwórku, brały do rąk rakiety i starały 
się wywołać wrażenie, że nie ruszały się stąd ani krokiem. Potem szły każda do siebie 
wymyślając jakąś historię, z której często nie potrzebowały robić użytku, bo zastawały 
rodziców, jak właśnie trzaskali się po twarzach o to, że zupa była nie dosolona albo nie 
dogotowana.
Nana pracowała obecnie jako robotnica, zarabiając czterdzieści su u Titreville a w pracowni 
na ulicy Kairskiej, gdzie odbyła praktykę. Coupeau nie przenieśli jej, bo chcieli, żeby została 
nadal pod okiem pani Lerat, która od dziesięciu lat była tam pierwszą pracownicą. Rano, 
podczas gdy matka rzucała okiem na zegar, mała wychodziła grzecznie w swej starej, czarnej 
sukience, za ciasnej i za krótkiej; pani Lerat zobowiązała się sprawdzać, o której godzinie 
Nana zjawia się w pracowni, i następnie donosiła o tym Gerwazynie. Na drogę z ulicy Goutte-
d'Or na Kairską wyznaczono Nanie dwadzieścia minut: to wystarczy, te smarkate mają jelenie 
nogi. Czasem zjawiała się punktualnie, ale tak czerwona, tak zadyszana że z całą pewnością 
zagapiła się gdzieś po drodze, a ostatni odcinek od rogatki przebyła pędem. Najczęściej 
przychodziła z siedmio, ośmiominutowym opóźnieniem; aż do wieczora przymilała się 
wówczas do ciotki i spoglądała na nią błagalnie, próbując ją w ten sposób wzruszyć i nakłonić 
do milczenia. Pani Lerat, która wiedziała, co to młodość, nie mówiła prawdy braterstwu, ale 
Nanie prawiła sążniste kazania nadmieniając, jaką odpowiedzialnością jest obarczona i jakie 
niebezpieczeństwa grożą młodej dziewczynie na paryskim bruku. Ach! Boże, mój Boże, ona 
sama mało się to nacierpiała od mężczyzn? Nie spuszczała z bratanicy oczu rozognionych 
stale jakąś sprośną ciekawością, przejęta gorącym pragnieniem, by ochronić i jak najdłużej 
utrzymać w stanie niewinności to biedne, milutkie maleństwo.
— Widzisz — powtarzała jej — musisz mi mówić wszystko. Jestem do ciebie tak 
przywiązana, że gdyby zdarzyło ci się jakieś nieszczęście, nie pozostałoby mi nic innego, 
tylko rzucić się do Sekwany... Słuchaj, koteczku, gdyby jacyś mężczyźni coś ci mówili, 
powinnaś mi wszystko powtórzyć, wszystko, nie tając ani jednego słówka... — Jakże? żaden 
nic jeszcze do ciebie nie mówił, przysięgasz mi na to?
Nana śmiała się wówczas, zabawnie wykrzywiając buzię. Nie, nie, żaden mężczyzna nic jej 
nie mówił. Ona zbyt szybko zawsze chodzi. Zresztą, cóż by jej mógł powiedzieć? przecież 
ona nie ma. z mężczyznami nic do czynienia! Ze swoich spóźnień tłumaczyła się z miną 
naiwniątka: przystawała, żeby obejrzeć obrazki, albo też: odprowadzała Paulinkę, która wie 
tyle ciekawych rzeczy. Ciotka może za nią chodzić, jeśli jej nie wierzy: nigdy nawet nie 
zbacza z lewego chodnika i wieje, aż się kurzy, wyprzedza po drodze wszystkie inne panny, 
jak pojazd. Prawdę mówiąc, pewnego dnia pani Lerat przyłapała ją na ulicy Petit--Carreau: 
stała z nosem zadartym w górę, śmiejąc się wraz z trzema innymi szlajami-kwiaciarkami, bo 
jakiś mężczyzna golił się w oknie; ale mała rozgniewała się przysięgając, że właśnie szła do 
piekarni na rogu, żeby kupić sobie bułkę za su.
— Och! ja czuwam, nie bójcie się — mówiła wdowa-dragon braterstwu. — Ręczę wam za nią 
jak za siebie samą. Gdyby jaki świńtuch chciał ją choćby uszczypnąć, zasłoniłabym ją 
własnym ciałem.
Pracownia u Titreville a mieściła się na wysokim parterze, w obszernym pokoju z wielkim 
stołem wspartym na kozłach i zajmującym cały środek. Wzdłuż czterech gołych ścian, 
obitych szarą, zaplamioną tapetą, przez której rozdarcia prze-
świecał tynk, biegły piętrowe półki, zapełnione starymi tekturowymi pudełkami, paczkami, 
wybrakowanymi modelami, które leżały tu zapomniane i pokryte grubą warstwą kurzu. Od 
gazu — jakby kto machnął pędzlem — wytworzyła się na suficie smuga sadzy. Dwa okna 
otwarte były tak szeroko, że robotnice nie odchodząc od stołu widziały wszystkich ludzi 
defilujących po przeciwległym chodniku.
Pani Lerat, świecąc przykładem, zjawiała się pierwsza. Potem drzwi trzaskały przez 
kwadrans, schodziły się w nieładzie wszystkie kopciuszki--kwiaciarki, spocone i 
rozczochrane. Pewnego lipcowego ranka. Nana pojawiła się ostatnia, co zresztą stawało się 
już jej zwyczajem.
— No cóż! —powiedziała. —Nie będzie nieszczęścia, jak będę miała powóz!
I nie zdjąwszy nawet kapelusza, starego czarnego kapelusza, który nazywała swoim 
kaszkietem i który daremnie wciąż odświeżała, podeszła do okna, wychyliła się w prawo i w 
lewo, rozglądając się po ulicy.
— Czego ty tam tak wypatrujesz? — zapytała nieufnie pani Lerat. — Czy cię ojciec 
odprowadził? . .
— Ależ nie, skądby! —odpowiedziała Nana spokojnie. — Ja niczego nie wypatruję... Patrzę 
tylko, że skwar aż strach. Doprawdy, człowiek może się nabawić choroby, jak musi tak 
pędzić.
Ranek był tak upalny, że trudno było wytrzymać. Robotnice spuściły żaluzje i przez ich 
szpary śledziły ruch na ulicy; wreszcie zabrały się do roboty siadając rzędem po obu stronach 
stołu, którego szczyt zajmowała pani Lerat sama jedna. Panien było osiem i każda miała 
przed sobą garnuszek z klejem, obcążki, narzędzia i poduszeczkę do karbowania. Na stole 
poniewierały się stosy drutu, szpulek, waty, papieru zielonego i brązowego, liści i płatków 
powycinanych z jedwabiu, atłasu lub aksamitu. W szyjkę wielkiej karafki, stojącej pośrodku, 
jedna z kwiaciarek wetknęła bukiecik za dwa su, który od wczoraj wiądł u jej stanika.
— Ach! wy nic nie wiecie —powiedziała Leonia, ładna brunetka, pochylając się nad swoją 
poduszeczką, na której karbowała płatki róży. — Otóż ta biedna Karolina jest , nieszczęśliwa 
aż strach z tym swoim chłopcem, co tu po nią wieczorami przychodził. 
Nana, która cięła właśnie zielony papier na wąskie paseczki, wykrzyknęła:
— Ba! mężczyzna, który co dzień innej przyprawia ogon! Całą pracownię ogarnęła 
hamowana wesołość i pani Lerat musiała okazać się surowa. Zmarszczyła czoło i mruknęła:
— Przyzwoita z ciebie dziewczynka, moja droga, ładnych wyrażeń używasz! Doniosę o tym 
twojemu ojcu, zobaczymy, czy przypadnie mu to do smaku.
Nana wydęła policzki, jakby powstrzymywała głośny wybuch śmiechu. Dobre sobie, jej 
ojciec! czegóż on sam nie wygaduje! Ale nagle Leonia szepnęła bardzo cicho i bardzo 
spiesznie:
— Ej, uważajcie! Szefowa!
Rzeczywiście: weszła pani Titrevilłe, kobieta wysoka i chuda. Zwykle przesiadywała na dole, 
w magazynie. Robotnice bały się jej jak ognia, bo nie było z nią żartów. Okrążyła powoli stół, 
ponad którym wszystkie karki trwały teraz schylone wśród milczenia i zapracowania. Jedną z 
robotnic nazwała niezgułą i kazała jej robić stokrotkę od nowa. Potem wyszła tak samo 
sztywno, jak przyszła.
— Hop! hop! — wykrzyknęła Nana wśród powszechnego chrząkania.
— Panienki, naprawdę, panienki! — powiedziała pani Lerat usiłując przybrać ton jak 
najsurowszy. 
— Zmusicie mnie do tego, że użyję środków...
Ale nikt jej nie słuchał, nikt jej się nie bał. Okazywała za wiele pobłażliwości, rozkosznie się 
czuła wśród tych dziewcząt, którym oczy ciągle się śmiały, brała je na stronę, by wyśpiewały 
jej wszystko o swoich kochankach, stawiała im nawet kabałę, jeśli na końcu stołu znalazło się 
trochę miejsca. Jej szkielet żandarma, obciągnięty chropowatą skórą, podskakiwał jak 
tańcząca z radości kumoszka, skoro tylko rozmowa zeszła na temat kochania. Raziły ją 
jedynie ordynarne słowa; można było mówić przy niej wszystko, byleby nie używać 
ordynarnych słów.
Doprawdy, Nana w pracowni niezgorzej uzupełniała braki swego wychowania! O! miała 
wrodzone skłonności, to rzecz pewna. Ale tu ostatecznie się dokształciła wmieszana w 
gromadę dziewczyn, które nędzą i zepsuciem przetrawione już były do szpiku kości. 
Siedziały tu na kupie, zarażały się nawzajem zgnilizną; działo się z nimi to samo, co z 
koszykiem jabłek, w których znajdują się jabłka zepsute. Niewątpliwie, wobec drugich każda 
starała się trzymać język na wodzy, nie objawiać najgorszych cech swego charakteru i nie 
budzić wstrętu używanymi przez siebie wyrażonkami. Ot! każda udawała dobrze wychowaną 
panienkę. Ale świństwa szeptane do ucha, w jakimś ciemnym kącie, cieszyły się wielkim 
powo-
dzeniem. Skoro tylko znalazły się gdzieś we dwie razem, wnet zaczynały pękać ze śmiechu 
opowiadając sobie różne plugastwa. Wieczorem jedna drugą odprowadzała; następowały 
wówczas zwierzenia, historie, od których włosy mogły się zjeżyć na- głowie! Obie smarkule, 
zagadane do nieprzytomności, przystawały na chodniku, popychane przez tłum. Ponadto dla 
dziewcząt, które jak Nana nie strzeliły jeszcze żadnego głupstwa, niezdrowa była atmosfera 
panująca w pracowni, ten odór tancbudy i niezbyt moralnie spędzanych nocy, który 
robotnice-lafiryndy przynosiły tu ze sobą we włosach niedbale związanych, w fałdach 
spódnic tak zmiętoszonych, jak gdyby w nich spały. Gnuśne rozleniwienie, objawiające się 
zawsze nazajutrz po hulance, podsiniałe oczy (pani Lerat, jako kobieta uczciwa, te sińce pod 
oczami nazywała śladami po ciosach miłości), wyuzdane ruchy, chrypliwe głosy tchnieniem 
zepsucia owiewały stół i góry sztucznych kwiatów, połyskujących i kruchych. Nana 
rozdymała nozdrza, upajała się tą wonią bijącą od którejś z sąsiadek, dziewczyny, co już znała 
sztuczki z mężczyznami. Przez dłuższy czas sadowiła się koło wielkiej Lizy, o której 
mówiono, że jest w ciąży; ogarniała ją uporczywym spojrzeniem błyszczących oczu, jakby się 
spodziewała, że w pewnej chwili tamta nagle nadmie się i pęknie. Nauczyć ją czegoś nowego 
było, zdaje się, trudno. Wiedziała, hultajka, wszystko, wszystkiego się nauczyła na bruku 
ulicy Goutte-d'Or. W pracowni obserwowała tylko, jak się tę wiedzę stosuje w praktyce, 
nabierała zwolna chęci i czelności, żeby robić to samej.
— Duszno tu — mruknęła podchodząc do okna, jak gdyby po to, żeby jeszcze niżej spuścić 
żaluzję.
Ale wychyliła się, znów spojrzała na prawo i na lewo. W tej samej chwili Leonia 
przypatrująca się ukradkiem jakiemuś mężczyźnie, który przystanął na przeciwległym 
chodniku, wykrzyknęła:
— Co on tam robi, ten staruch? Już z kwadrans stoi na czatach.
— Jakiś stary zbereźnik — powiedziała pani Lerat. — Nana, usiądziesz ty czy nie? 
Zabraniam ci wystawać w oknie. 
Nana z powrotem ujęła w rękę ogonki fiołków, które właśnie skręcała, a uwagę całej 
pracowni zaprzątnął ów mężczyzna. Był to jegomość elegancko ubrany, w paltocie, lat chyba 
pięćdziesięciu; jego bladą twarz, pełną powagi i godności, okalała szpakowata broda 
przystrzyżona bez zarzutu. Od godziny sterczał przed sklepem zielarskim, spoglądając od 
czasu do czasu w okna pracowni ze spusz-czonymi żaluzjami. Wśród kwiaciarek rozległy się 
ciche śmiechy tłumione przez gwar uliczny; dziewczęta, niby to bardzo zapracowane, 
pochylały się nad robotą, zerkając wciąż w okno, żeby nie stracić owego jegomościa z oczu.
— Patrzcie go! — zauważyła Leonia. — Ma lornetkę. O! to jakiś szykowny gość... Ż 
pewnością czeka na Augustynę.
Ale Augustyna, wielka, brzydka blondynka, odparła z przekąsem, że nie lubi starych. Na to 
pani Lerat potrząsając głową mruknęła z uszczypliwym śmieszkiem pełnym niedomówień:
— Nie masz racji, moja droga; starzy są czulsi. W tym momencie sąsiadka Leonii, mała,
pulchna osóbka, szepnęła jej coś do ucha i nagle Leonia zaczęła się pokładać na krześle w 
przystępie wariackiego śmiechu; co spojrzała na tego jegomościa, śmiała się jeszcze głośniej. 
Wyjąkała:
— To właśnie to, ach! właśnie to!... Och! ta Zofia, co to za wstręciuch!
— Co ona powiedziała? Co ona takiego powiedziała? —dopytywały się wszystkie płonąc 
ciekawością.
Leonia otarła załzawione oczy i nic nie odpowiedziała. Kiedy się trochę uspokoiła, wzięła się 
z powrotem do karbowania oświadczając:
— To nie nadaje się do powtórzenia. Nalegano, odmówiła ruchem głowy, ogarnięta 
ponownym wybuchem wesołości. Wówczas Augustyna, sąsiadka z lewej strony, ubłagała ją, 
żeby powtórzyła jej to po cichu. Leonia raczyła wreszcie spełnić prośbę i przytknęła wargi do 
ucha tamtej. Teraz znów Augustyna zaczęła się pokładać i wić ze śmiechu. Powtórzyła 
powiedzonko następnej — i w ten sposób obiegło ono od jednej do drugiej wzniecając wkoło 
zduszone okrzyki i śmiechy. Gdy już wszystkie znały świństwo powiedziane przez Zofię, 
spojrzały na siebie i razem, wybuehnęły śmiechem, nieco jednak zaczerwienione i zmieszane. 
Jedną tylko panią Lerat pominięto. Bardzo ją to rozdrażniło.
— To niegrzecznie robić tak jak wy, moje panienki — powiedziała. — Nie rozmawia się 
nigdy szeptem, kiedy jest więcej osób... Coś nieprzyzwoitego, prawda? Ach! ładnie, nie ma 
co!
Nie śmiała jednak prosić, żeby powtórzono jej świństwo powiedziane przez Zofię, mimo że 
miała szaloną ochotę je usłyszeć. Ale schyliwszy się z miną matrony, przez chwilę 
rozkoszowała się rozmową kwiaciarek. Co tylko któraś rzuciła jakieś słówko, słówko 
najniewinniejsze, odnoszące się, na przykład, do jej roboty, wnet inne upatrywały w nim 
dwuznaczność; brały to słówko na opak, nadawały mu jakieś sprośne znaczenie, doszuki-
wały się zawiłych aluzji w powiedzeniach zwyczajnych, jak takie oto: „Obcążki mi pękły" 
albo też: „Kto grzebał w moim garnuszku?" I wiązały wszystko z tym jegomościem, który 
uparcie czekał na przeciwległym chodniku, jego osoba tkwiła na dnie każdej aluzji. Ach! to 
dopiero musiało dzwonić mu w uszach! Doszło do tego, że dziewczęta zaczęły mówić 
okropne głupstwa, tak bardzo chciały się popisać dowcipem i złośliwością. Mimo wszystko 
zabawa ta wydawała się im ogromnie zajmująca, były podniecone, miały błędne oczy, 
zagalopowywały się coraz bardziej. Pani Lerat nie miała o co się gniewać: w tym, co mówiły, 
nie było słów ordynarnych. Sama sprowokowała je do śmiechu mówiąc:
— Panno Lizo, zgasł mi palnik, proszę mi podać swój.
— Ach! ten wygasły palnik pani Lerat! — wykrzyknęła cała pracownia.
Chciała zapuścić się w wyjaśnienia.
— Gdy będziecie miały tyle lat, co ja, moje panienki...
Ale nie słuchały jej, mówiły, że warto by zawołać tego pana z ulicy, żeby z powrotem rozpalił 
palnik pani Lerat.
Jak świetnie bawiła się Nana podczas tych zawodów śmiechu — trzeba było widzieć! Żaden 
dwuznacznik nie był dla niej nazbyt zawiły. Sama wygadywała niestworzone rzeczy, 
podkreślając każdą ruchem brody, napuszona i strasznie z siebie rada. W tej atmosferze 
rozwiązłości czuła się jak ryba w wodzie. I bardzo udatnie skręcała ogonki fiołków, bez 
ustanku wiercąc się na krześle. Och! zręczność zdumiewająca, przez ten czas ledwie by się 
zdążyło skręcić papierosa. Brała wąski pasek zielonego papieru, potem siup! papier umykał i 
owijał drucik; potem kropla gumy, żeby go zlepić, i gotowe: oto świeże i delikatne źdźbło 
zieleni, można je było przypiąć do piersi wytwornej damy. Ta zręczność tkwiła w palcach, w 
tych drobnych paluszkach lafiryndy, jak gdyby pozbawionych kości, zwinnych i 
pieszczotliwych. Ze wszystkich umiejętności kwiaciarki potrafiła się nauczyć tylko tego 
jednego. Cała pracownia dawała jej do robienia ogonki kwiatów, tak dobrze je robiła.
Tymczasem jegomość z przeciwległego chodnika oddalił się. Robotnice ucichły pracując w 
straszliwym skwarze. Gdy wybiła dwunasta, godzina śniadania, wszystkie się otrząsnęły. 
Nana, która rzuciła się w stronę okna, krzyknęła do nich, że jeśli chcą, zejdzie po sprawunki. 
Leonia zamówiła sobie u niej porcję krewetek za dwa su, Augustyna torebkę smażonych 
kartofli, Liza pęczek rzodkiewek, Zofia — serdelek. Gdy już schodziła, pani Lerat, której 
wydało się to podejrzane, że tego dnia bratanica tak polubiła okno, rzekła doganiając ją na 
swych długich nogach:
—- Poczekaj no, wyjdę z tobą, muszę sobie coś kupić.
No i proszę! w alei spostrzegła jegomościa: sterczał tam jak świeca i oboje z Naną strzelali do 
siebie oczami! Twarz małej zalały pąsy. Ciotka chwyciła ją gwałtownie za rękę i puściły się 
kłusem przez ulicę, a facet szorował za nimi. Ach! więc stary zbereźnik przychodził tu dla 
Nany! To ładnie, nie ma co, mieć piętnaście i pół roku i tak ciągnąć za sobą mężczyzn u 
kiecki! I pani Lerat z żywością poczęła ją o wszystko wypytywać. Och! mój Boże, Nana nic 
nie wiedziała; chodził za nią dopiero od pięciu dni, nie mogła nosa wytknąć na ulicę, żeby nie 
zaczął jej zaraz deptać po piętach; miała wrażenie, że to jakiś przemysłowiec, tak, właściciel 
fabryki kościanych guzików. Na pani Lerat zrobiło to wielkie wrażenie. Odwróciła się, 
zerknęła z ukosa na jegomościa.
— Od razu widać, że siedzi na workach złota — mruknęła. — Słuchaj, koteczko, musisz 
powiedzieć wszystko. Teraz nie masz już czego się obawiać.
Rozmawiając biegały od sklepiku do sklepiku, do wędliniarza, do owocarki, do pasztetnika. 
Stosy sprawunków, pozawijanych w tłuste papiery, piętrzyły się im na rękach. Ale minki 
miały wciąż przyjemne, szły kołysząc się, rzucając poza siebie swawolne uśmieszki i 
roziskrzone spojrzenia. Nawet pani Lerat zaczęła się mizdrzyć, udawała młodą dziewczynę ze 
względu na fabrykanta guzików, który nadal podążał ich śladem.
— Bardzo wytworny człowiek — oświadczyła skręcając z powrotem w aleję. — Oby tylko 
zamiary miał uczciwe...
Potem, gdy wchodziły na górę, jakby coś sobie nagle przypomniała.
— Ale, ale! powiedzże mi, co takiego te panny mówiły sobie na ucho; no! wiesz, to świństwo 
powiedziane przez Zofię?
Nana wcale się nie wzdragała. Objęła tylko panią Lerat za szyję, zmusiła ją, by zeszła o dwa 
stopnie niżej, bo czegoś takiego naprawdę nie można było powtórzyć głośno, nawet na 
schodach. I szeptem powtórzyła dowcip. Był tak ordynarny, że ciotka zdobyła się tylko na to, 
by potrząsnąć głową, wybałuszając oczy i krzywiąc usta. No, ale dowiedziała się wreszcie, o 
co chodziło, już nie będzie jej to męczyć.
Kwiaciarki rozkładały śniadania na kolanach, żeby nie brudzić stołu. Pochłaniały je spiesznie, 
złe, że tracą czas na jedzenie; przerwę śniadaniową wolały poświęcić na przyglądanie się 
przechodniom albo na zwierzanie się sobie po kątach. Tego dnia usiłowały wybadać, gdzie się 
podział jegomość, którego widziały przed południem; ale jegomość gdzieś zniknął. Pani Lerat 
i Nana spoglądały na siebie pary z ust nie puszczając. Było już dziesięć po pierwszej, 
robotnice opieszale brały do ręki obcążki, gdy wtem Leonia szepnąwszy prrrt!, tak jak 
nawołują się malarze na budowie, dała znak, że nadchodzi szefowa. Wnet wszystkie siedziały 
na krzesłach, z nosami powtykanymi w robotę. Pani Titreville weszła i z surową miną 
okrążyła pokój.
Począwszy od tego dnia pani Lerat z rozkoszą zachłystywała Się pierwszą miłosną przygodą 
bratanicy. Nie puszczała jej od siebie ani na krok, przyprowadzała ją i odprowadzała 
tłumacząc się ponoszoną odpowiedzialnością. Nanie trochę się to przykrzyło; ale, bądź co 
bądź, pęczniała z dumy, że tak jej strzegą jak skarbu; rozmowy, które toczyły się na ulicy 
między nimi dwiema, podniecały ją i budziły ochotę, żeby sobie bryknąć. Och! ciotka jej 
wiedziała, co to jest miłość; fabrykant guzików, ten pan już starszawy i taki godny, rozczulał 
nawet ją, bo koniec końców, miłość u osób dojrzałych zawsze sięga korzeniami głębiej. Ale 
ona stała na straży. Tak, gdyby chciał zbliżyć się do małej, to chyba po jej trupie. Pewnego 
wieczora podeszła do natręta i wypaliła mu prosto z mostu, że to, co on robi, nie jest w 
dobrym tonie. Ukłonił się jej grzecznie, lecz nic nie odpowiedział, jako stary dziwkarz, 
przyzwyczajony do odpraw ze strony rodziców swych ofiar. Nie mogła się doprawdy 
gniewać, jegomość zachowywał się bardzo przyzwoicie. Następowały praktyczne rady 
dotyczące miłości i naszpikowane aluzjami do tych świńtuchów-mężczyzn, wszelkiego 
rodzaju historie
o ladacznicach, co to gorzko żałowały, że się puściły; Nana po ich wysłuchaniu była 
rozmarzona i tylko oczy w zbielałej twarzy błyszczały jej jak u zbrodniarki.
Ale pewnego dnia na przedmieściu Poissonniere fabrykant guzików ośmielił się wetknąć nos 
między bratanicę a ciotkę i szepnąć parę słówek bardzo niestosownych. Wówczas pani Lerat, 
przerażona, powtarzając, że teraz już nawet o siebie nie jest spokojna, jak z nut wyśpiewała 
wszystko przed bratem. Wtedy sprawa przybrała inny obrót. W rodzinie Coupeau wybuchł 
niezgorszy harmi-der. Przede wszystkim blacharz wyłoił Nanie skórę. Czegóż to on się 
dowiaduje? Ta łajdaczka zadaje się ze starymi! Niech no tylko przy łapie ją na tym, że wałęsa 
się po ulicach, może być z góry pewna, co ją spotka, urwie jej łeb na poczekaniu! Widział to 
kto; smarkula, która przykłada rękę do bezczeszczenia rodziny! I trząsł nią zapowiadając, że 
psiakrew! nie wolno jej nigdzie zbaczać po drodze, bo na przyszłość to już on będzie jej 
pilnował. Jak tylko wracała do domu, badał ją, pilnie oglądał jej twarz, żeby się przekonać, 
czy przypadkiem nie znajdzie u niej myszki na powiece, śladu jednego z tych całusów, co to 
cmoknąć tylko i po krzyku. Obwąchiwał ją, obracał na wszystkie strony. Pewnego wieczora 
znowu sprawił jej lanie, bo znalazł u niej czarną plamę na szyi. Ośmieliła się, szelma, 
twierdzić, że to nie ślad pocałunku! tak, mówiła, że to siniak, po prostu siniak, który Leonia 
zrobiła jej przez zbytki. Da on jej siniaki! Zatka jej pysk, jak będzie musiał połamać jej gnaty. 
Kiedy indziej, gdy był w dobrym humorze, wyśmiewał się z niej, brał ją na kawał. 
Rzeczywiście! smakowity kąsek dla mężczyzn — istna solka, taka płaska, a przy tym te 
solniczki nad obojczykiem, głębokie, że pięść można wsadzić! Nana, bita za brzydkie 
sprawki, których nie miała na sumieniu, zmieszana z błotem szkaradnymi oskarżeniami ojca, 
okazywała pozorną, a pełną buntu uległość tropionego zwierza.
— Daj jej spokój! — mawiała Gerwazyna, która była rozsądniejsza. — Przez tę twoją 
gadaninę dziewczyna w końcu nabierze ochoty do świństw.
Ach! tak, to prawda, nabierała na to ochoty! Ściśle mówiąc, całym ciałem czuła świerzbiącą 
oskomę, żeby dać drapaka i puścić się, jak to mówił ojciec Coupeau. Za jego przyczyną zbyt 
zżyła się z tą myślą; nawet uczciwa dziewczyna nabrałaby od tego chęci. Przez samą 
rubaszność swoich wymyślań nauczył ją nawet rzeczy, których dotąd nie znała, co było 
zadziwiające. Zwolna zaczęła przejawiać dziwaczne nałogi. Pewnego ranka Coupeau 
zauważył, że córka grzebie w jakimś papierku i czymś tam sobie oblepia gębusię. Był to 
puder ryżowy, którym dzięki przewrotnym gustom tynkowała sobie tę tak delikatną, atłasową 
skórę. Wytarł jej twarz tym papierkiem o mało że nie do krwi, wymyślając jej od córek 
młynarza. Któregoś innego dnia przyniosła parę czerwonych wstążeczek, żeby przybrać nimi 
swój „kaszkiet" — ten stary czarny kapelusz, którego tak się wstydziła. Coupeau zapytał ją z 
wściekłością, skąd ma te wstążki. Zarobiła sobie na nie w łóżku, co? Czy też kupiła je na 
cygańskim jarmarku? Łajdaczka albo złodziejka, a może i jedno, i drugie. I tak co pewien 
czas widywał w jej rękach jakieś ładne drobiazgi, pierścionek z krwawnikiem, parę 
mankiecików obszytych wąską koronką, pozłacane serduszko — jedną z owych maskotek, 
które dziewczęta wsuwają sobie między cycusie. Coupeau chciał wszystko potłuc na miazgę, 
ale broniła zażarcie swojej własności — że to są jej rzeczy, że podarowała jej to pewna pani 
albo że dostała to w pracowni w zamian za coś innego. Serduszko, na przykład, znalazła na 
ulicy Abukir. Kiedy ojciec zmiażdżył to jej serduszko obcasem, stała sztywno wyprostowana, 
ze zbielałą, wykrzywioną twarzą, a jakiś buntowniczy głos wewnętrzny podjudzał ją, żeby się 
rzucić na niego z pazurami. Od dwu lat marzyła, żeby mieć takie serduszko — i oto je 
rozdeptano! Nie, tego już za wiele, to musi się skończyć!
Jednakowoż Coupeau wkładał więcej przekory niż uczciwości w te metody wychowania 
Nany, jakie w jego rozumieniu były najwłaściwsze. Często nie miał słuszności i każda jego 
niesprawiedliwość rozjątrzała małą do żywego. Z rozpaczy nie poszła do pracowni; potem, 
gdy blacharz spuścił jej lanie, zakpiła sobie z niego: odpowiedziała, że nie chce dłużej 
pracować u Titreville a, bo sadzają ją stale przy Augustynie, która chyba połknęła własne 
nogi, tak jej cuchnie z ust. Wówczas Coupeau osobiście zaprowadził córkę na ulicę Kairską 
prosząc szefową, aby ją zawsze sadzała obok Augustyny za karę. Co rano przez dwa tygodnie 
zadawał sobie tyle trudu, że zapuszczał się za rogatkę Poissonniere odprowadzając Nanę do 
samych drzwi pracowni. Stał potem jeszcze pięć minut na chodniku, by się upewnić, że 
weszła. Pewnego jednak ranka, gdy zatrzymał się z jednym z kolegów w winiarni na ulicy 
Saint-Denis, po dziesięciu minutach spostrzegł, że szelma Nana trzęsąc kuperkiem szoruje 
ulicą w dół. Przez dwa tygodnie dzień w dzień kazała mu stać na chodniku, a sama, zamiast 
wejść do pracowni, szła na drugie piętro i siadała na schodach czekając, aż sobie pójdzie. Gdy 
Coupeau robił z tego powodu wymówki pani Lerat, odkrzyknęła mu bardzo szorstko, że 
morałów jej nie potrzeba, że powiedziała bratanicy wszystko, co tylko powinna była 
powiedzieć, by oczernić mężczyzn; to nie jej wina, że smarkuli w dalszym ciągu podobają się 
te świń-
tuchy; teraz ona umywa ręce od wszystkiego i przysięga, że już do niczego więcej się nie 
wtrąci, bo co wie, to wie, o plotkach krążących w rodzinie, tak, o osobach, które ważą się ją 
obwiniać, że traci głowę wraz z Naną i że brudną rozkosz jej sprawia, gdy widzi, jak tamta w 
jej oczach rzuca się w otchłań rozpusty. Zresztą, Coupeau dowiedział się od szefowej, że 
Nanę odciąga od roboty inna pracownica, ta mała ździra Leonia, która niedawno rzuciła 
kwiaciarstwo i zaczęła hulać. Niewątpliwie, dziewczynka, łasa tylko na jedwabne fatałaszki i 
uliczne świństwa, mogłaby jeszcze wyjść za mąż i brać ślub w pomarańczowym wianku. Ale, 
do licha, trzeba się śpieszyć, jeśli chcą ją oddać mężowi bez żadnego uszczerbku, czystą i 
nietkniętą, słowem: tak nienaruszoną jak szanujące się panienki z dobrego domu.
W kamienicy na Goutte-d'Or mówiono o starym gachu Nany jako o jegomościu, którego 
wszyscy znają. Och! był dalej bardzo grzeczny, nawet trochę nieśmiały, ale uparty i diablo 
cierpliwy, chodził o dziesięć kroków za nią niczym posłuszny piesek. Zdarzało się, że nawet 
zapuszczał się na podwórko. Pewnego wieczora pani Gaudron spotkała go na podeście 
drugiego piętra, jak właśnie czmychał schodami, ze spuszczonym nosem, podniecony a 
lękliwy. Lorilleux grozili, że się wyprowadzą, jeżeli ta hultajka, ich bratanica, będzie 
przywlekała za sobą jakichś mężczyzn, bo to już staje się wstrętne, na schodach ich pełno, 
człowiek nie może zejść, żeby nie stykać się z nimi co krok, jak za czymś węszą, na coś 
czekają; doprawdy, można by pomyśleć, że w tym zakątku domu jest jakieś gżące się bydlę. 
Boche'owie użalali się nad losem tego biednego jegomościa, człowieka tak szanownego, 
który stracił głowę z miłości dla tej małej puszczalskiej. O! był to przemysłowiec, widzieli tę 
jego fabrykę guzików na bulwarze Villette, mógłby stanowić znakomitą partię, gdyby trafił na 
dziewczynę uczciwą. Dzięki szczegółowym informacjom, udzielonym przez Boche'ów, 
wszyscy mieszkańcy dzielnicy, nawet małżonkowie Lorilleux, z najwyższym szacunkiem 
spoglądali na starego, kiedy tak deptał po piętach Nanie, z obwisłą wargą i bladą twarzą, którą 
okalała szpakowata broda przystrzyżona bez zarzutu.
Przez pierwszy miesiąc bawił Nanę aż miło ten jej staruch. Trzeba było widzieć, jak tańczył 
koło niej na dwóch łapkach. Korzystając z tłoku, z miną niewiniątka macał ją z tyłu przez 
spódnicę, niczym kuchcik. A jego nogi! wiązki chrustu u węglarza, istne zapałki! Ani źdźbła 
mchu na łysej pale, cztery gładko zaczesane włoski na karku, tak że stale ją korciło, by go 
zapytać o adres perukarza, który mu robi przedziałek. Och! co za stare dziadzisko! i jaka 
śmieszna z niego pokraka!
Później, gdy stale miała go za sobą jak cień, przestał się jej wydawać zabawny. Budził w niej 
głuchą trwogę, krzyczałaby, gdyby się zbliżył. Często, przystanąwszy przed witryną jubilera, 
słyszała, jak zaczynał nagle coś bełkotać za jej plecami. I to, co mówił, było prawdą; nie 
byłaby od tego, żeby mieć krzyżyk na aksamitce do zawieszenia na szyi albo też małe 
koralowe kolczyki, tak maleńkie, iż można by przypuszczać, że to
krople krwi. Już nawet nie marząc o klejnotach nie mogła doprawdy zostać na zawsze 
łachudrą, przykrzyło się jej odświeżać swój wygląd przy pomocy drobiazgów kradzionych w 
pracowni na Kairskiej, zwłaszcza dosyć już miała swojego „kaszkietu", tego kapelindra, na 
którym kwiaty buchnięte u Titreville a robiły wrażenie gruzełków gówna zwisających jak 
dzwoneczki u tyłka żebraka. Toteż kiedy dreptała po błocie, ochlapywana przez pojazdy, 
oślepiona rzęsistym światłem bijącym z wystaw, nachodziły ją różne zachcianki, od których 
kotłowało się jej w brzuchu tak samo jak od głodówki — żeby być dobrze ubraną, jadać w 
restauracjach, chodzić do teatru, mieć własny pokój z pięknymi meblami. Wówczas 
zatrzymywała się blednąc z pożądliwości, czując, jak bruk Paryża zapala ogień w jej żyłach, 
budzi w niej drapieżne pragnienie, by się wgryźć w tę rozpustę, o jaką ocierała się w tłumie. I 
zawsze w takich właśnie chwilach stary wsączał jej do ucha kuszące propozycje. Ach! jakże 
chętnie dobiłaby z nim targu, gdyby się go nie lękała, gdyby nie bunt wewnętrzny, który 
uparcie zmuszał ją do odmowy, pełną odrazy i gniewu na tego nieznajomego — mimo całego 
swego zepsucia.
Gdy jednak nadeszła wiosna, życie w rodzinie Coupeau stało się niemożliwe. Co wieczór 
Nana otrzymywała cięgi. Kiedy ojciec zmęczył się biciem, zaczynała ją szturchać matka, żeby 
ją nauczyć, jak ma się prowadzić. Wywiązywała się z tego często powszechna bijatyka; jak 
jedno ją waliło, drugie brało ją w obronę, tak że w końcu wszyscy troje staczali się na 
podłogę, między potłuczone naczynia stołowe. A przy tym nie jadali nigdy do syta i marzli 
śmiertelnie. Ilekroć mała kupiła sobie coś ładnego, jakąś kokardę, jakieś spinki, rodzice 
zabierali jej to i opylali. Nie miała nic swojego prócz porcji kuksańców przydzielanych jej co 
dzień, zanim się nie zaszyła między strzępy prześcieradła, gdzie dzwoniła zębami pod kusą, 
czarną spódniczką, którą miała za całe przykrycie. Nie, to diabelskie życie nie może trwać tak 
dalej, nie chce bynajmniej zostawić tu swojej skóry. Ojciec już od dawna przestał wchodzić w 
rachubę; jak czyjś ojciec upija się tak jak jej, to to nie jest ojciec, ale plugawe zwierzę, od 
którego człowiek chciałby się uwolnić. A teraz i matka traciła w jej oczach coraz więcej. I 
ona piła także. Lubiła chodzić po swojego chłopa do szynku ojca Colombe, żeby ją ktoś 
poczęstował wódką; i z wielką przyjemnością przesiadywała tam, nie robiąc ostentacyjnie 
min pełnych niesmaku, jak za pierwszym razem, wychylając duszkiem kieliszek po kieliszku, 
rozpierając się godzinami na stole i wychodząc stamtąd z oczami wysadzonymi na wierzch. 
Gdy Nana mijając szynk spostrzegała w nim matkę z nosem wetkniętym w wódę, ogłupiałą 
wśród wrzeszczących mężczyzn, ogarniał ją nieprzytomny gniew, gdyż młodość, mająca 
przed oczami zupełnie inne przysmaki, nie rozumie pijaków. W takie wieczory miała na co 
patrzeć: tatuś pijak, mama pijaczka, cała ta diabelska chałupa, w której nie było chleba i która 
cuchnęła alkoholem. Ot! w takim otoczeniu żadna święta by nie wytrzymała. Nie byłoby 
dziwne, gdyby jednego z takich dni dała stąd drapaka; rodzice mogliby sobie wtedy 
odprawiać swoje mea culpa i przyznawać, że sami wygnali ją na ulicę.
Pewnej soboty Nana wracając zastała ojca i matkę w stanie odrażającym. Coupeau leżał w 
poprzek łóżka i chrapał. Gerwazynie, rozwalonej na krześle, głowa się chwiała, a jej oczy, 
błędne i niepokojące, otwierały się w próżnię. Zapomniała
o odgrzaniu resztek potrawki na kolację. Świeca z nie przyciętym knotem oświetlała sromotę 
nędznej izdebki.
— To ty, poczwaro —wybełkotała Gerwazyna. — No, już ty dostaniesz za swoje od ojca!
Nana nie odpowiedziała, stała okropnie blada, patrząc na zimny piec, na stół bez talerzy, na 
całą tę ponurą izdebkę, której ogłupiałość tej pary pijaków nadawała piętno bladej grozy. Nie 
zdjęła kapelusza, okrążyła pokój; potem z zaciśniętymi zębami otworzyła drzwi i wyszła.
— Schodzisz znów na dół? — zapytała matka nie mogąc odwrócić głowy.
— Tak, zapomniałam czegoś. Zaraz będę z powrotem... Dobranoc.
I nie wróciła. Nazajutrz, gdy Coupeau otrzeźwieli, pobili się zrzucając wzajem na siebie 
odpowiedzialność za ucieczkę Nany. Ach! pofrunęła już pewnie daleko! Jak to mówi się 
dzieciom o wróblach: gdyby rodzice posypali jej soli na ogon, to może by ją pochwycili. Był 
to wielki cios, który jeszcze bardziej zgnębił Gerwazynę, gdyż mimo swego otępienia 
doskonale czuła, że przez zejście na psy jej małej, którą potrąca teraz każdy przechodzień, 
ona sama pogrążyła się jeszcze głębiej, samotna teraz, nie mając już dziecka, wobec którego 
musiałaby się powściągać, bezbronna wobec własnego upadku. Tak, ta wyrodna dziewka 
zabrała w fałdach swej brudnej spódnicy ostatni okruch jej uczciwości. Przez trzy dni 
Gerwazyna chodziła pijana z wściekłości, zaciskając pięści i mając usta pełne szkaradnych 
wymysłów na swoją łajdaczkę córkę. Coupeau obleciawszy zamiejskie bulwary, gdzie 
zaglądał pod nos każdej przechodzącej wydrze, palił znów fajkę, spokojny jak baptysta; tylko 
czasem, gdy siedział przy stole, wstawał z podniesionymi rękami i z nożem w garści, 
krzycząc, że odebrano mu honor, po czym siadał z powrotem i kończył zupę.
W kamienicy, gdzie każdego miesiąca parę dziewczyn ulatniało się jak czyżyki, którym 
klatkę zostawiono otwartą, wypadek w rodzinie Coupeau nikogo nie zdziwił. Ale Lorilleux 
triumfowali. Ach! oni przepowiadali, że mała pokaże, gdzie pieprz rośnie! To. było do 
przewidzenia, wszystkie kwiaciarki schodzą na złą drogę. Boche'owie i Poissonowie również 
szyderczo się śmieli, jakby ich domy były niezwykłym spichlerzem i wystawą cnoty. Tylko 
Lantier bronił wykrętnie Nany. Mój Boże, bez wątpienia — oświadczał z tą swoją purytańską 
miną — panienka, która zwiewa z domu, działa wbrew wszelkim prawom; później jednak 
dodawał z przelotną iskierką w oku, że smarkula była, „do kroćset! za ładna na to, żeby będąc 
w jej latach klepać biedę.
— To wy nie wiecie? — zawołała pewnego dnia pani Lorilleux w stróżówce Boche'ów, gdzie 
całe towarzystwo piło kawę. — Otóż to jasne jak słońce, które nam świeci, że wszystkiemu 
winna ta Kuśtyk-tyk, która sprzedała córkę... Tak, sprzedała ją, i mam na to dowody!... Ten 
stary, którego rano i wieczór spotykało się ,na schodach, przynosił jej zaliczki. To biło w 
oczy. A ot! wczoraj ktoś ich widział razem w „Ambigu", tę pannicę i jej starucha... Daję 
słowo honoru! zeszli się, sami widzicie!
Dopito kawy spierając się o to. Ostatecznie, wszystko możliwe, dzieją się jeszcze gorsze 
rzeczy. I skończyło się na tym, iż najznaczniejsze osobistości w całej dzielnicy powtarzały, że 
Gerwazyna sprzedała córkę.
Gerwazyna żyła teraz, jak się dało, gwiżdżąc sobie na wszystkich. Gdyby ktoś na ulicy 
nazwał ją złodziejką, nawet by się nie obejrzała. Od miesiąca już nie pracowała u pani 
Fauconnier, która musiała ją wyrzucić, żeby uniknąć ciągłych kłótni. W ciągu paru tygodni 
przyjmowała zajęcie u ośmiu praczek; pobyła dwa albo trzy dni u każdej, potem ją 
odprawiano, tak partoliła robotę, niestaranna, brudna, tracąc głowę do tego stopnia, że własny 
zawód stawał się jej obcy. W końcu zdając sobie sprawę, że jest partaczką, porzuciła 
prasowanie i zaczęła prać na dniówki w pralni na ulicy Nowej; brodzić w wodzie, borykać się 
z brudem, schodzić z powrotem na ten poziom umiejętności zawodowej, na którym jest ona 
prostactwem i łatwizną, to jeszcze potrafiła i to spychało ją coraz niżej na drodze powolnego 
upadku. Harowanie w pralni nie czyniło jej piękniejszą, o! bynajmniej! Wyglądała niczym 
zaszargany pies, gdy wychodziła stamtąd przemoczona, świecąc zsiniałym ciałem. A przy 
tym w dalszym ciągu tyła, mimo że kiszki stale grały jej marsza; noga coraz bardziej jej się 
przekrzywiała i temu, z kim by szła ramię w ramię, groziło, że go wywróci, tak mocno kulała.
Oczywiście, jak seszpetnieje się do tego stopnia, cała kobieca duma gdzieś się podziewa. 
Gerwazyna wzięła rozbrat ze wszystkim, czym się dawniej szczyciła, ze swoją kokieterią, 
potrzebą kochania, wygód i względów. Można jej było dać kopsa w którąkolwiek część ciała, 
z przodu czy z tyłu: nie czuła tego, stawała się zbyt flakowata i zbyt rozlazła. Toteż Lantier 
porzucił ją ze wszystkim; nie podszczypywał jej już nawet dla utrzymania pozorów, a ona jak 
gdyby nie dostrzegła, że nastąpił kres długoletniego związku, który już od dawna wygasał 
pośród ich wzajemnego znużenia. Znaczyło to dla niej mieć nad sobą o jednego pana i władcę 
mniej. Nawet stosunki Lantiera i Wirginii nie naruszały jej głębokiego spokoju, tak bardzo 
zobojętniała na wszelkie te głupstwa, o które niegdyś zażarcie walczyła. Trzymałaby im 
świecę nad łóżkiem, gdyby tego chcieli. Nie było teraz człowieka, który by nie wiedział, jak 
to ładnie się sprawują kapelusznik i sklepiczarka. Bo też wszystko im sprzyjało, ten rogacz 
Poisson miewał co drugi dzień dyżur nocny i musiał szczękać zębami na opustoszałych 
ulicach, a tymczasem w domu jego żona i sąsiad grzali sobie nawzajem nóżki. Och! nie 
gorączkowali się, słyszeli odgłosy jego powolnych kroków wzdłuż frontowej ściany sklepu, 
na ulicy ciemnej i pustej i nawet nie wytknęli nosa spod kołdry. Dla policjanta pierwszą 
rzeczą jest służba, nieprawdaż? — więc oni sobie spokojnie aż do białego rana naruszali dalej 
jego własność, gdy tymczasem ten surowy człowiek pilnował własności innych. Cała 
dzielnica Goutte-d'Ot bawiła się tą pyszną krotochwilą. Uważano, że to zabawne, kiedy pan 
władza zostaje rogaczem. Zresztą Lantier zjednał sobie w tym zapadłym kącie serca 
wszystkich. I sklep, i sklepiczarkę czekało to samo. Niedawno zżarł pralnię; teraz zabrał się 
do schrupania sklepu kolonialnego; gdyby się kolejno urządzał u boku handlarki 
norymberszczyzny, u właścicielki składu z papierem, u modystki, szczęki miał dostatecznie 
mocne, żeby pochłonąć je wszystkie.
Nie, nikt jeszcze nigdy nie widział, żeby jakiś mężczyzna tak ugrzązł w cukrze jak on. Lantier 
niezgorzej wiedział, co robi doradzając Wirginii handel łakociami. Nie byłby 
Prowansalczykiem, gdyby nie uwielbiał słodyczy; innymi słowy, mógł żyć samymi tylko 
karmelkami, pastylkami, drażetkami i czekoladą. Zwłaszcza od drażetek, które nazywał 
„migdałami z cukru", takie niebo robiło się w gębie, że aż pianka pokrywała mu wargi. Od 
roku żył cukierkami. Gdy Wirginia prosiła go. by popilnował sklepu, i został sam, otwierał 
szuflady i obżerał się do nieprzytomności. Często, rozmawiając, w obecności pięciu albo 
sześciu osób, zdejmował pokrywkę ze słoja na ladzie, zanurzał rękę, zaczynał coś chrupać; 
słój stał potem już nie przykryty i opróżniał się. Przestano już zwracać uwagę na tę jego 
manię, jak to sam nazywał. Potem wymyślił sobie chroniczny katar, podrażnienie gardła, 
które, jak twierdził, trzeba łagodzić. W dalszym ciągu nie pracował mając na widoku interesy 
coraz znakomitsze; podówczas obmyślał właśnie wspaniały wynalazek, kapelusz-parasol, 
kapelusz, który przekształcał się na głowie w wielki staroświecki deszczochron przy 
pierwszych kroplach ulewy; kapelusznik obiecywał Poissonowi połowę zysków, pożyczał 
nawet od niego po dwadzieścia franków na doświadczenia. Tymczasem zaś sklepik topniał na 
jego języku; działo się tak ze wszystkimi towarami nie wyłączając czekoladowych cygar i 
fajek z czerwonego karmelu. Gdy Lantier pękał już od łakoci i gdy ogarnięty czułością 
fundował sobie gdzieś na uboczu ostatni pyszny kąsek w postaci właścicielki sklepu, ta 
ostatnia uważała, że jest cały jak z cukru, a wargi ma niby praliny. Mężczyzna wcale 
przyjemny do całowania! Ani słowa, stawał się cały jak miód. Boche'owie mówili, że 
wystarcza, jak zanurzy palec w swojej kawie, by zrobiła się słodka jak syrop.
Lantier, przepełniony czułością pod wpływem tego nieustającego deseru, okazywał 
Gerwazynie ojcowskie uczucia. Dawał jej rady, beształ ją, że przestała lubić pracę. Co, u 
diabła! kobiecie w jej wieku nie powinno zbywać na obrotności! I zarzucał jej, że zawsze była 
łakoma. Ale że trzeba podać ludziom pomocną rękę, nawet gdy na to wcale nie zasługują, 
starał się dla niej o dorywcze zajęcia. Tak tedy namówił Wirginię, żeby kazała Gerwazynie 
przychodzić raz na tydzień do szorowania podłóg w sklepie i w pokojach; woda z chlorkiem 
to nie była dla niej pierwszyzna, a za każdym razem zarabiała trzydzieści su. Gerwazyna 
zjawiała się w sobotę rano z kubłem i szczotką; nie cierpiała, jak się zdaje, nad tym, że oto 
przychodzi robić brudną i skromną robotę, robotę pomywaczki, w tym mieszkaniu, w którym 
przedtem królowała jako piękna, jasnowłosa szefowa. Był to ostateczny upadek, szczyt 
upokorzenia. W pewną sobotę namozoliła się aż strach. Przez trzy dni padał deszcz, 
wydawało się, że klientki przyniosły do sklepu na nogach błoto z całej dzielnicy. Wirginia 
siedziała za ladą jak jaka dama, starannie uczesana, w koronkowym kołnierzyku i mankietach. 
Obok niej na wąskiej ławeczce, obitej czerwonym moleskinem, Lantier rozpierał się z miną 
pana domu, jak gdyby był naprawdę właścicielem tej całej budy, i sięgał niedbale ręką w głąb 
słoja z pastylkami miętowymi, ot, z przyzwyczajenia, byle chrupać coś słodkiego.
— Cóż to, pani Coupeau! — zawołała Wirginia, która z zaciśniętymi ustami patrzyła, jak 
praczka szoruje. — Zostawia pani brud tam w kącie. Niech no pani trochę lepiej wymyje 
tamten kawałek.
Gerwazyna usłuchała. Wróciła do kąta, zaczęła szorować od nowa. Klęczała na ziemi w 
kałuży brudnej wody, zgięta we dwoje, z głową wciśniętą w ramiona; ręce miała sine i 
skostniałe. Stara, zmoczoną spódniczka przylepiała się jej do pośladków. Wyglądała na 
parkiecie jak kupa czegoś brudnego, rozczochrana, ukazując przez dziury w kaftanie swoje 
rozdęte ciało, zwały mięsa, które wędrowały, przesuwały się i podskakiwały w takt wstrząsów 
przy szorowaniu; a pociła się tak, że po twarzy ściekały jej grube krople.
— Im więcej siły wkłada się w robotę, tym piękniej błyszczy — rzekł sentencjonalnie Lantier 
z ustami pełnymi pastylek.
Wirginia, przechylona w tył z miną królewny, na pół przymkniętymi oczami śledziła w 
dalszym ciągu, jak idzie praca, rzucając od czasu do czasu jakąś uwagę:
— Jeszcze trochę na prawo. A teraz proszę uważać na boazerię... Wie pani, ostatniej soboty 
nie byłam z pani zadowolona. Zostały plamy.
I oboje, kapelusznik i sklepiczarka, rozsiedli się jeszcze szerzej, jak na tronie, a Gerwazyna 
czołgała się u ich nóg w czarnym błocie. Wirginia cieszyła się widać, gdyż w kocich jej 
oczach zapłonęły na chwilę żółte iskierki; spojrzała na Lantiera nieznacznie się uśmiechając. 
Nareszcie doczekała się zemsty za tamte dawne cięgi w pralni, które zachowała w pamięci!
Jak tylko Gerwazyna przestawała szorować, z pokoju za sklepem dochodził cichy chrobot 
maleńkiej piły. Przez otwarte drzwi na bladawym tle światła z podwórza widać było profil 
Poissona, który nie miał tego dnia służby i korzystał z wolnego czasu, żeby oddać się swej 
namiętności do małych pudełek. Siedział przy stole i wyrzynał z niezwykłą starannością 
arabeski na mahoniowej skrzyneczce od cygar.
— Słuchaj pan, Badingue! — zawołał Lantier, który znowu przez przyjaźń zaczął nazywać go 
w ten sposób. — Zatrzymuję to pańskie pudełko na prezent dla pewnej panny.
Wirginia uszczypnęła go, ale kapelusznik nie przestał się uśmiechać i po rycersku oddał 
chlebem za kamień robiąc jej myszkę na kolanie pod ladą; wycofał rękę, jakby nigdy nic, 
kiedy mąż uniósł głowę prezentując swą napoleońską bródkę i rude wąsy zjeżone na ziemistej 
twarzy.
— Właśnie — rzekł policjant — pracowałem z myślą o panu, panie Auguście. To miała być 
pamiątka od przyjaciela.
— A! do licha, w takim razie zachowam to pańskie dzieło! — odparł Lantier ze śmiechem. — 
Wie pan, zawieszę je sobie na szyi na wstążce.
Potem nagle, jakby myśl ta nasunęła mu inną:
— Ale, ale! — wykrzyknął. — Spotkałem Nanę wczoraj wieczorem.
Z wrażenia, jakie na niej ta nowina wywarła, Gerwazyna przysiadła naraz w kałuży brudnej 
wody wypełniającej sklep. Trwała bez ruchu, spocona, zadyszana, ze szczotką w ręku.
— Aha! — mruknęła po prostu.
— Tak, szedłem w dół ulicą Martyrs, aż tu patrzę, idzie przede mną jakaś dziewuszka pod 
rękę z jakimś staruchem, wierci zadkiem... O, mówię sobie, ja ten zadeczek skądś znam... 
Przyspieszyłem kroku i znalazłem się nos w nos z moją kochasią Naną... Cóż! nie macie co 
nad nią ubolewać, brak jej chyba tylko ptasiego mleka, śliczna, wełniana sukienka na 
grzbiecie, złoty krzyżyk na szyi i minka przy tym bardzo zabawna!
— Aha! — powtórzyła głucho Gerwazyna. Lantier, który wyjadł już wszystkie pastylki,
sięgnął do drugiego słoja po lukrowaną pałeczkę.
— Ona ma spryt, ta dziewuszka! — mówił dalej. — Wyobraźcie sobie, dała mi znak, żeby iść 
za nią, to się nazywa mieć tupet, co? Potem odstawiła swojego starego do jakiejś kawiarni... 
Och! coś zadziwiającego, ten staruch! żywy trup, ten staruch!... I wróciła, żeby się znów 
spotkać ze mną pod bramą. Istny wąż! milutka i wtedy, jak robi własną ciocię i jak cię liże 
niczym mały piesek! Tak, ucałowała mnie, wypytała, co u wszystkich słychać... Słowem, 
bardzo byłem rad, żem ją spotkał.
— Aha!—powiedziała Gerwazyna po raz trzeci.
Siedziała jak wrośnięta w podłogę i wciąż czekała. A więc córka nie prosiła, żeby coś matce 
powtórzyć? W ciszy słychaćbyło znowu piłę Poissona. Lantier, rozweselony, z sykiem ssał 
łapczywie swój cukierek.
— No! ja, jakbym ją zobaczyła, to bym przeszła na drugą stronę ulicy — podjęła Wirginia, 
która przed chwilą znowu uszczypnęła kapelusznika, umyślnie bardzo mocno.—Tak, 
zaczerwieniłabym się aż po czubek głowy, że mi się kłania publicznie taka dziewczyna.. To 
nie dlatego, że pani tu jest, pani Coupeau, ale córka pani to ładny kawał ścierwa. Poisson 
dzień w dzień łowi dziwki, ale te są uczciwsze niż ona.
Gerwazyna nic nie mówiła, nie ruszała się, oczy miała utkwione w próżni. W końcu 
potrząsnęła zwolna głową, jakby w odpowiedzi na pytanie, które zachowała dla siebie, a 
kapelusznik mruknął z wyrazem rozłakomienia w twarzy:
— Od takiego ścierwa człowiek chętnie by się zgodził dostać niestrawności. Toż to świeże 
jak kurczak...
Ale sklepiczarka patrzyła na niego z miną tak groźną, że czym prędzej urwał i ułagodził ją 
żarcikiem. Spojrzał ukradkiem w stronę policjanta i korzystając z tego, że tamten miał nos 
wetknięty w swoje pudełko, wsunął Wirginii w usta lukrowaną pałeczkę; uśmiechnęła się 
łaskawie i cały swój gniew zwróciła teraz przeciwko szorującej:
— Niech się pani troszkę pośpieszy, dobrze? Robota nie posuwa się naprzód, jak kto siedzi 
bez ruchu, jak słup... No, niech się pani ruszy, nie mam chęci brodzić w wodzie do samego 
wieczora.
I ciszej, ze złośliwością dodała:
— Czy to moja wina, że jej córka się puszcza! Niewątpliwie Gerwazyna nie usłyszała. Wzięła 
się z powrotem do szorowania, z plecami zgarbionymi w kabłąk, przypłaszczona do ziemi, 
czołgając się sztywnymi ruchami żaby. Obiema rękami, zaciśniętymi kurczowo na drewnianej 
oprawce szczotki, popychała przed sobą czarną falę, która opryskiwała ją błotem aż po same 
włosy. Brudna woda wymieciona została do rynsztoka, teraz już pozostało tylko podłogę 
spłukać.
Tymczasem Lantier," który się nudził, po chwili milczenia odezwał się podnosząc głos:
— A wie pan, Badingue — zawołał — widziałem wczoraj pańskiego szefa na ulicy Rivoli. 
Chudy jest jak szczapa, wygląda na to, że nie pociągnie dłużej niż z pół roku... Ach! słowo 
daję: przy takim życiu, jakie on prowadzi!
Mówił o cesarzu. Policjant odpowiedział sucho, nie podnosząc oczu:
— Gdybyś pan był rządem, nie byłbyś pan taki tłusty.
— O! mój łaskawco, gdybym ja był rządem — odparł kapelusznik nagle niby to poważniejąc 
— wszystko by szło trochę lepiej, za to mogę panu ręczyć... Od tej ich polityki zagranicznej 
doprawdy poty na człowieka biją od pewnego czasu! Ja, który tu z panem rozmawiam, 
gdybym tylko miał jakiegoś znajomego dziennikarza, żeby podsunąć mu swoje pomysły...
Ożywiał się zwolna, a że skończył już chrupać lukrowaną pałeczkę, otworzył teraz szufladę, z 
której brał jedną ślazową pomadkę po drugiej i połykał je nie przestając gestykulować.
— To bardzo proste... Przede wszystkim przywróciłbym niepodległość Polsce i 
zorganizowałbym wielkie państwo skandynawskie, z którym musiałby się liczyć olbrzym 
Północy... Następnie złączyłbym w jedną republikę wszystkie drobne królestwa niemieckie... 
Co do Anglii, to jej się nie ma co obawiać; gdyby się ruszyła, posłałbym sto tysięcy wojska 
do Indii... Ponadto odesłałbym z powrotem pod konwojem sułtana do Mekki, a papieża do 
Jerozolimy... No co? Europa zaraz byłaby czysta. Proszę! popatrz pan, Badingue...
Przerwał nabierając w garść ślazowych pomadek.
— Otóż czasu nie potrzeba by na to więcej niż na połknięcie tego.
I otworzywszy usta zaczął sobie w nie wrzucać pomadki jedną po drugiej. 
— Cesarz ma inny plan — rzekł policjant po dwóch bitych minutach namysłu.
— Gadanie! — odparł porywczo kapelusznik.— Wszyscy znają ten jego plan! Europa 
gwiżdże sobie na nas... Dzień w dzień fagasy z Tuilern wygarniają tego pańskiego szefa spod 
stołu, z objęć ladacznic z wielkiego świata.
Ale Poisson wstał. Zbliżył się i kładąc rękę na sercu powiedział:
— Wyrządza mi pan wielką przykrość, panie Auguście... Niech pan dyskutuje bez osobistych 
przymówek.
W spór wdała się Wirginia prosząc, żeby dali jej święty spokój. Ona ma Europę gdzieś. Jak 
dwaj mężczyźni, którzy dzielili wszystko poza tym, mogli się tak bez przerwy brać za łby na 
punkcie polityki? Przeżuwali przez chwilę jakieś gniewne słowa. Potem policjant chcąc 
pokazać, że nie żywi urazy, przyniósł pokrywkę pudełeczka, które tylko co skończył; na 
wierzchu widniał napis z liter mozaikowej roboty: „Augustowi, na pamiątkę przyjaźni". 
Lantier, któremu bardzo to pochlebiło, rozparł się, rozsiadł szeroko, tak że prawie leżał na 
Wirginii. A mąż patrzył na to z tą swoją twarzą barwy starego muru, w której tkwiły 
zmętniałe, nic nie mówiące oczy; ale chwilami włoski rudych wąsów zaczynały mu drgać w 
sposób bardzo dziwny, co innego mężczyznę, mniej pewnego, siebie niż kapelusznik, 
mogłoby zaniepokoić. Ten zwierzak Lantier miał tę czelność na zimno, która się podoba 
kobietom. Gdy Poisson się odwrócił, kapelusznikowi przyszło na myśl, żeby spłatać figla i 
pocałować panią Poisson w lewe oko. Zazwyczaj okazywał skrytą przezorność; ale ilekroć 
posprzeczał się o politykę, ważył się na wszystko, żeby wobec kobiety postawić na swoim. Te 
łapczywe całusy, kradzione bezczelnie za plecami policjanta, były jego pomstą na Cesarstwie, 
które czyniło z Francji burdel pierwszej klasy. Ale tym razem zapomniał o obecności 
Gerwazyny. Przed chwilą spłukała i wytarła podłogę, a teraz właśnie stała przy ladzie 
czekając na swoje trzydzieści su. Na ów pocałunek w oko patrzyła z niezachwianym 
spokojem, jako na coś naturalnego, do czego nie powinna się wtrącać. Wirginii zrobiło się jak 
gdyby trochę nieprzyjemnie. Rzuciła trzydzieści su na ladę. Ale Gerwazyna nie poruszyła się, 
jakby w dalszym ciągu na coś czekała, wciąż jeszcze rozdygotana szorowaniem, przemoczona 
i szpetna jak pies wyciągnięty z kanału.
— A więc nic panu nie powiedziała? — zapytała w końcu kapelusznika.
— Kto taki? — wykrzyknął. — Ach! tak Nana!... Ależ nie, nic poza tym... A usteczka ma, 
łajdaczką! dzbanuszek poziomek!
I Gerwazyna odeszła ze swoimi trzydziestoma su w ręku. Jej powykrzywiane łapcie sikały 
wodą jak pompy, istne czarodziejskie trzewiki, które grały pozostawiając na chodniku mokre 
ślady szerokich podeszew.
Teraz w całej dzielnicy pijaczki tegoż pokroju co i Gerwazyna opowiadały, że pije ona na 
pociechę po puszczeniu się córki. Sama Gerwazyna, gdy złapała swój kieliszek przy bufecie, 
przybierała dramatyczne tony, z chlustem wlewała sobie wódkę w gardziel, wyrażając 
życzenie, żeby od niej zdechnąć. Zawsze, ilekroć wracała do domu opita jak oślica, bełkotała, 
że to wszystko ze zgryzoty. Ale ludzie uczciwi wzruszali ramionami; znamy takie, co to 
urzynają się samogonem w szynku na rachunek zgryzoty; w każdym razie powinno się tę 
zgryzotę nazywać zgryzotą w płynie. Niewątpliwie z początku Gerwazyna nie mogła się 
pogodzić z ucieczką Nany. Buntowała się całą resztką uczciwości, jaka w niej została; na ogół 
zresztą żadna matka nie lubi myśleć, że córunia w tej właśnie chwili jest za pan brat z 
pierwszym lepszym mężczyzną. Ale Gerwazyna była już zbyt ogłupiała, skłopotana i 
zgnębiona, żeby długo nosić tę hańbę w sobie. U niej było z tym tak: dziś przyszło, jutro 
sobie poszło. Często całymi tygodniami nie pomyślała nawet o tej swojej gałganicy, potem 
naraz ogarniała ją tkliwość czy gniew, raz na czczo, raz przy pełnym kałdunie. dzika ochota, 
żeby przyłapać Nanę w jakimś ustronnym kącie, gdzie może by ją wycałowała, a może zbiła 
na kwaśne jabłko, zależnie od chwilowego nastroju. W końcu przestała rozróżniać dokładnie, 
co uczciwe, a co nieuczciwe. Ale Nana należała do niej, nieprawdaż? No! więc, gdy człowiek 
ma coś własnego, nie lubi patrzeć, jak mu się to gdzieś ulatnia.
Jak tylko nachodziły ją takie myśli, Gerwazyna zaczynała rozglądać się po ulicach okiem 
żandarma. Ach! gdyby gdzieś wypatrzyła to swoje paskudztwo, odprowadziłaby je do domu, i 
to jeszcze jak! Tego roku wywracano całą dzielnicę do góry nogami. Przebijano bulwar 
Magenta i bulwar Ornano, które likwidowały dawniejszą rogatkę Poissonniere i sięgały 
wylotami do bulwaru zamiejskiego. Wszystko zmieniło się nie do poznania. Całą jedną stronę 
ulicy Poissonniers zrównano z. ziemią. Z ulicy Goutte-d'Or otwierał się teraz widok jak 
gdyby na olbrzymią polanę pełną słońca i wolnej przestrzeni, a na miejscu ruder, które 
zasłaniały widok z tej strony, wznosił się na bulwarze Ornano prawdziwy pałac, 
sześciopiętrowa kamienica pokryta rzeźbami jak kościół; z jasnych jej okien, przysłoniętych 
haftowanymi firankami, tchnęło zamożnością. Ten właśnie dom, bielutki, wybudowany ściśle 
na wprost ulicy, oświetlał ją jak gdyby amfiladą blasków. Wzniecał nawet co dzień kłótnie 
pomiędzy Lantierem i Poissonem. Kapelusznik jak zaczął mówić o burzeniu Paryża, to usta 
mu się nie zamykały; oskarżał cesarza, że buduje wszędzie pałace, bo chce wyprawić 
robotników na prowincję; policjant zaś, blady z hamowanego gniewu, odpowiadał, że 
przeciwnie: cesarz myśli przede wszystkim o robotnikach i że gdyby było tego potrzeba, 
zrównałby cały Paryż z ziemią, byleby tylko dać im pracę. Gerwazyna także okazywała 
niezadowolenie z powodu tych upiększeń, bo psuły jej to zapadłe przedmieście, do którego od 
dawna przywykła. Jej- niezadowolenie wynikało, ściśle biorąc, z tego, że dzielnica piękniała 
właśnie w chwili, kiedy ona sama chyliła się do ostatecznego upadku. Jak człowiek tkwi w 
bagnie, to nie lubi, żeby mu słońce świeciło prosto w oczy. Toteż w dni, gdy wyruszała na 
poszukiwania Nany, wściekała się, że musi przechodzić przez sterty materiałów 
budowlanych, brnąć po błocie, gdyż chodniki nie były jeszcze ułożone, obijać się o parkany. 
Piękne budowle, wznoszone na bulwarze Ornano, wyprowadzały ją z równowagi. Podobne 
wspaniałości to dla takich szychciar jak Nana. Jednakowoż miała parę razy wiadomości o 
córce. Nie brak nigdy miłosiernych osóbek, które przylecą do ciebie co tchu z żałobnym 
powinszowaniem. Owszem, opowiadane jej, że mała puściła niedawno kantem swojego 
starego, ot, nierozsądna, jak każda puszczalska bez doświadczenia. U tego starego miała jak w 
raju, rozpieszczana, uwielbiana, nawet swobodna, gdyby umiała się zabrać do rzeczy. Ale 
młodość jest głupia, dziewczyna zwiała pewnie z jakimś gogusiem, dokładnie nie wiadomo. 
Niewątpliwe było tylko, zdaje się, jedno: że któregoś popołudnia na placu Bastylii poprosiła 
swojego starego o trzy su na pewną małą potrzebę i że stary do tej pory na nią czeka. W 
lepszym towarzystwie to się nazywa siusiać po angielsku. Inne osoby zaklinały się, że 
widziały ją już po tym wszystkim, jak odprawiała tany w „Wielkim Salonie Zabawy" na ulicy 
Chapelle. Wtedy to właśnie Gerwazynie strzeliło do głowy, by zacząć uczęszczać do 
okolicznych tancbud. Nie przeszła koło żadnych drzwi, za którymi tańczono, żeby nie wejść 
do środka. Coupeau jej towarzyszył. Z początku okrążali po prostu sale zaglądając w twarze 
wszystkim podrygującym w tańcu lafiryndom. Potem pewnego wieczora będąc przy 
pieniądzach zasiedli przy stoliku i wypili salaterkę wina po francusku, ot, po prostu żeby się 
orzeźwić i poczekać, czy nie nadejdzie Nana. Po miesiącu zapomnieli o Nanie, fundowali 
sobie knajpę dla własnej przyjemności, bo lubili patrzeć na tańczących. Godzinami, nic do 
siebie nie mówiąc, przesiadywali oparci łokciami o stolik, otępiali od stałego drgania 
posadzki, w gruncie rzeczy szczerze się bawiąc, gdy tak wodzili bladymi oczami za ździrami 
spod rogatek, w zaduchu oświetlonej czerwono sali.
Pewnego grudniowego wieczora wstąpili właśnie do „Wielkiego Salonu Zabawy", żeby się 
rozgrzać. Na dworze chłodny wiaterek siekł przechodniów po twarzach. Ale sala była nabita. 
Ludzi do diabła i trochę, tłok przy wszystkich stolikach, tłok pośrodku, tłok na górze, 
człowiek na człowieku, jak kiełbasy u wędliniarza; owszem: ci, co lubili flaki takie, jakie 
podają w Caen, mogli się uraczyć. Okrążywszy dwa razy salę i nie znalazłszy stolika 
małżonkowie postanowili zaczekać na stojąco, aż jakieś towarzystwo sobie pójdzie. Coupeau 
w brudnej bluzie, w starej sukiennej czapce bez daszka, spłaszczonej na czubku głowy, 
przestępował z nogi na nogę. A ponieważ zagradzał drogę, ktoś przechodząc szturchnął go 
łokciem; blacharz stwierdził, że to jakiś mały, chudy młodzian, który potem zaczął wycierać 
sobie rękaw paltotą.
— Słuchaj pan! — krzyknął z wściekłością, wyjmując z usmolonej gęby swą krótką fajeczkę. 
— Nie mógłbyś pan powiedzieć przepraszam?... I taki struga jeszcze wykwintnisia, jako że 
ktoś jest w roboczej bluzie!
Młody człowiek odwrócił się, wzrokiem mierząc blacharza, który mówił dalej:
— Zapamiętaj sobie, ty alfonsiaku, że bluza to strój najpiękniejszy, tak — strój pracy!... Już ja 
cię wytrę, jeżeli chcesz, i na dokładkę dam ci jeszcze ze dwa razy w gębę... Widział to kto, 
żeby taki pupilek burdelmamy ubliżał robotnikowi!
Gerwazyna daremnie próbowała go uspokoić. Puszył się w swoich łachmanach, walił się w 
piersi wrzeszcząc:
— Tu, pod bluzą, bije serce człowieka! Młody człowiek zaszył się w tłum mrucząc:
— To ci dopiero wstrętny ordynus! Coupeau puścił się za nim w pogoń. Niech no
raz jeszcze odważy się zaświecić komu w oczy tym swoim paltotem! Tylko że taki to rzadko 
ma czym grzbiet przykryć. Wytrzasnął skądsiś jakieś paletko, żeby przyuważyć sobie 
dziewczynkę i groszem jej nie zadzwonić. Gdyby dostał go w swoje ręce, to kazałby mu 
klęknąć i schylić głowę przed roboczą bluzą. Ale ścisk był zbyt wielki, nie można było zrobić 
ani kroku. Gerwazyna i Coupeau z trudnością przeciskali się przez tłum, który otaczał 
tańczących; widzowie, stojący potrójnym rzędem, gnietli się nawzajem i twarze im pałały, 
ilekroć jakiś mężczyzna rozłożył się jak długi albo jakaś dama zadzierając nogę pokazała 
wszystko, co tylko ma; a ponieważ i blacharz, i praczka byli niskiego wzrostu, wspinali się na 
palce, żeby cośkolwiek widzieć, bodaj podskakujące koki i kapelusze. Orkiestra na swych 
popękanych, miedzianych instrumentach wygrywała wściekle jakiegoś kadryla, aż cała sala 
się trzęsła jak w czasie gromobicia, tancerze zaś przytupując obcasami wzniecali tumany 
kurzu, które przyćmiewały blask gazu. Upał był nie do wytrzymania.
— Popatrz no! — powiedziała nagle Gerwazyna.
— Co takiego?
— Widzisz ten stary pluszowy kapelusz? o! tam!
Stanęli na palcach. Po lewej strome sali kołysał się jakiś stary kapelusz z czarnego pluszu, 
przybrany dwoma obskubanymi piórami; istny pióropusz z karawanu. Ale oni ciągle widzieli 
tylko ten kapelusz, który podrygiwał w jakichś diabelskich pląsach, skacząc, kołując, 
pogrążając się i wypryskując. Tracili go z oczu pośród bezładnie stłoczonych głów i znów go 
odnajdowali: kołysał się
dzie wokoło bawili się samym patrzeniem na ten pląsający kapelusz, nie wiedząc, co kryje się 
pod nim.
— No i co? — zapytał Coupeau.
— Nie poznajesz tego koka? — szepnęła zdławionym głosem Gerwazyna. — Dałabym sobie 
głowę uciąć, że to ona!
Blacharz jednym zamaszystym pchnięciem rozgarnął ciżbę. U kaduka! tak, to była Nana! I to 
jeszcze w jakiej ślicznej toalecie! Tyłek okrywała jej tylko stara jedwabna sukienka, uwalana 
od góry do dołu od ciągłego wycierania knajpianych stolików, a jej poszarpane falbany 
szastały się na wszystkie strony. Nana wydekoltowana była przy tym do pasa, bez kawałka 
szala na ramionach, prezentując goły stanik z porozdzieranymi dziurkami od guzików. I 
pomyśleć, że ta łajdaczka miała niedawno starego adoratora, co gotów był ją nosić na rękach, 
i tak sobie mało wzięła to do serca, że poszła za jakimś sutenerem, co pewnie ją bija! Bądź co 
bądź, była dalej świeżutka i apetyczna, z kudłami nastroszonymi jak u pudla i różową buzią 
pod tym swoim wielkim, szelmowskim kapeluszem.
— Poczekaj, już ja ci zagram, to sobie potańcujesz! — powiedział Coupeau.
Nana oczywiście nie spodziewała się zaskoczenia. Warto było widzieć, jak się wierciła! 
Kręciła kuperkiem w lewo, kręciła kuperkiem w prawo, pochylała się do ziemi w ukłonach, 
wywijała nogami migając nimi tuż przed nosem swego kawalera, jakby miała rozpaść się w 
kawałki! Ludzie stali kołem, bili jej brawo, a ona, rozochocona, podkasywała spódnicę, 
zadzierała ją aż do kolan, trzęsąc całym ciałem w takt tańca i wirując jak biczem popędzany 
bąk, opadając w rączych podskokach i rozpłaszczając się na parkiecie, po czym przechodziła 
znów w niewinny taniec o rytmie powolnym i umiarkowanym, kołysząc biodrami i biustem z 
zadziwiającym wdziękiem. Miało się ochotę porwać ją i w jakimś ustronnym kącie zacałować 
na śmierć.
Tymczasem Coupeau, natrafiając akurat na pastorałkę, psuł tańczącym szyki i wszyscy go 
potrącali.
— Mówię państwu, że to moja córka! — krzyczał. — Proszę pozwolić mi przejść!
Nana cofała się właśnie tyłem, zamiatając parkiet swoimi piórami, wypinając zasięwzięcie i 
trzęsąc nim z lekka, żeby było ładniej. Dostała potężnego kopniaka w sam raz tam, gdzie 
trzeba, oprzytomniała i spostrzegając rodziców zbladła jak ściana. A to dopiero pech!
Ale Coupeau, który w, zalotniku córki poznał właśnie owego chudego młodziana z paltotem, 
gwizdał sobie na wszystkich.
— Tak, to my! — wrzeszczał. — Nie spodziewałaś się nas, co? Ach! więc tu cię nakryłem, i 
to w dodatku z niedorostkiem, który mi przed chwilą ubliżył!
Gerwazyna odepchnęła go i powiedziała przez zaciśnięte zęby:
— Cicho bądź!... Po co tyle gadania?
I podchodząc do Nany wymierzyła jej dwa siarczyste policzki. Od pierwszego z nich kapelusz 
z piórami przekrzywił się na bok, od drugiego zaś został czerwony ślad na policzku białym 
jak płótno. Nana, osłupiała, przyjęła razy bez płaczów, bez stawiania się. Orkiestra grała 
dalej, tłum złościł się i powtarzał popędliwie:
— Za drzwi! Za drzwi!
— Nuże, ruszaj! — podjęła Gerwazyna. — Idź przodem! a nie próbuj dać drapaka, bo cię 
każę wsadzić do kryminału!
Niski młody człowiek przezornie się ulotnił. Nana ruszyła przodem, sztywno wyprostowana, 
cała jeszcze pod wrażeniem swojego pecha. Gdy robiła ruch, jakby chciała zboczyć, 
kuksaniec z tyłu kierował ją znów w stronę drzwi. W ten sposób opuścili wszyscy troje salę 
wśród żarcików i szyderczych śmiechów publiczności, a orkiestra kończyła pastorałkę hucząc 
tak, jakby z puzonów leciały armatnie kule.
Rozpoczęło się na nowo życie. Nana, przespawszy dwanaście godzin w swojej dawniejszej 
alkowie, była przez tydzień bardzo milutka. Chodziła znowu w skromnej sukience na codzień, 
nosiła czepek, którego troczki związywała sobie pod kokiem. Przejęta szlachetnym zapałem 
oznajmiła nawet, że będzie pracować na własną rękę; u siebie w domu człowiek zarobi tyle, 
ile chce, a poza tym nie nasłucha się plugastw opowiadanych w pracowni; postarała się o 
robotę, zagospodarowała się przy stole rozłożywszy na nim swoje narzędzia, wstawała przez 
pierwsze dni o piątej z rana, żeby wziąć się za ogonki fiołków. Ale gdy wreszcie odniosła 
kilkaset sztuk gotowych, dała sobie spokój z dalszą robotą, jej zesztywniałe palce straciły 
wprawę; dusiła się przy tym z wściekłości, że tkwi tak w zamknięciu, ona, której przez sześć 
miesięcy udało się przewietrzyć wcale nienajgorzej. Toteż klej w garnuszku zesechł, na 
płatkach i na zielonym papierze zaroiło się od tłustych plam, pracodawca trzy razy 
przychodził osobiście z pretensjami, żądając zwrotu dostarczonych materiałów, które mu 
zmarnowano. Nana włóczyła się z kąta w kąt, brała stale w skórę od ojca, skakały sobie z 
matką do oczu od rana do wieczora, wzniecały kłótnie obrzucając się najokropniejszymi 
wyzwiskami. Dłużej tak pozostać nie mogło; dwunastego dnia dziwka czmychnęła zabierając 
ze sobą jako cały bagaż swoją skromną sukienkę, na tyłku i czepek na głowie. Lorilleux, 
nieco stropieni powrotem i skruchą dziewczyny, zaśmiewali się teraz tak, że ledwie mogli 
ustać na nogach. Drugie przedstawienie, zwiewantus numer dwa, panienki do świętego 
Łazarza, jazda! Me, to jest nazbyt komiczne. Giry wyciągać to już ta Nana umie że proszą! 
No! jeśli teraz Coupeau będą chcieli utrzymać dziewczyną w domu, to nic, tylko muszą jej 
zaszyć pewien interesik i wsadzić ją do klatki!
Przy ludziach Coupeau przybierali pozór zadowolonych, że niby to kłopot spadł im z głowy. 
W głębi duszy kipieli gniewem. Ale gniew zawsze po pewnym czasie wygasa. Niebawem 
otrzymali wiadomość, którą przyjęli nie mrugnąwszy okiem. że Nana szasta się po całej 
dzielnicy. Gerwazyna, która utrzymywała, że córka robi to umyślnie, aby okryć rodziców 
wstydem, zamykała uszy na plotki; choćby spotkała tę swoją śliczną córunię na ulicy, nie 
chciałoby jej się nawet brudzić ręki, żeby dać tamtej po papie; tak, skończyła z nią raz na 
zawsze, gdyby znalazła ją zdychającą na ziemi, wycierającą gołym ciałem bruk, przeszłaby 
obok, nie przyznając się do tego, że ta szlaja jest jej rodzoną córką. Nana byłą gwiazdą 
wszystkich sal tańca w okolicy; Znano ją od „Białej Królowej" do „Wielkiego Salonu 
Zabawy". Gdy zjawiała się w „Eliseum-Montmartre", ludzie wchodzili na stoły, żeby 
zobaczyć, jak w pastorałce „odstawia" pijanego raka. Ponieważ z „Czerwonego Zamku" 
dwukrotnie wyrzucano ją za drzwi, wałęsała się tylko w pobliżu wejścia, licząc na to, ze 
spotka kogoś ze znajomych. „Pod Murzyńskim Łbem! , na bulwarze, i w „Sułtanie", na ulicy 
Poissonniers, bywała tylko porządna publiczność i Nana przychodziła tam wtedy, kiedy miała 
ładną sukienkę. Ale ze wszystkich okolicznych tancbud najbardziej lubiła 
„Ermitaż!mieszczący się w wilgotnym podwórzu i „Roberta", na ślepej uliczce Cadran, dwie 
cuchnące małe salki, oświetlone paroma kinkietami, gdzie utrzymywał się nastrój domowy i 
wszyscy cieszyli się całkowitą swobodą do tego stopnia, że kawalerom i ich damom 
pozwalano bez przeszkód obcałowywać się po kątach. A Nana była raz na wozie, raz pod 
wozem, zupełnie jak na skinienie różdżki czarodziejskiej, to wystrojona jak wytworna dama, 
to znowu w brudnych gałganach jak jakiś kopciuszek. Piękne życie prowadziła, nie ma co!
Kilkakrotnie Coupeau, bawiąc w jakimś niezbyt przyzwoitym lokalu, odnosili wrażenie, że ją 
widzą. Wykręcali się wówczas na pięcie i czym prędzej zmiatali gdzie indziej, byleby się nie 
wydało, że to ich córka. Nie mieli już więcej ochoty narażać się na śmiech całej sali po to, 
żeby zabierać do domu podobną łachudrę. Jednak pewnego wieczora około dziesiętej, gdy 
kładli się spać, ktoś zastukał parę razy do drzwi. Była to Nana, która najspokojniej w świecie 
przyszła prosić o nocleg, i to w jakim stanie, mój Boże! z gołą głową, w postrzępionej 
sukience, w wykoślawionych bucikach, słowem: nic, tylko wziąć i zaprowadzić do paki. 
Oczywiście dostała wcieranie jak się patrzy; potem rzuciła się łapczywie na kawałek 
czerstwego chleba i zasnęła zmordowana, nie zdążywszy przełknąć ostatniego kęsa. I tak się 
już utarło: gdy mała czuła się nieco wzmożona na siłach, pewnego ranka znikała. Szukaj 
wiatru w polu, ptaszek sobie odleciał. Upływały tygodnie, miesiące, zdawało się, że 
bezpowrotnie zginęła, a tymczasem nagle się zjawiała nie mówiąc nigdy, skąd przychodzi, 
nieraz tak brudna, że za nic nie dotknąłbyś jej gołą ręką, i podrapana na całym ciele, kiedy 
indziej znów elegancka, ale tak zwiotczała i wyczerpana hulankami, że nie mogła się 
utrzymać na nogach. Rodzice musieli się przyzwyczaić. Ciągi nie odnosiły żadnego skutku. 
Katowali ją, a ona mimo to traktowała ich dom jak zajazd. Wiedziała, że ceną noclegu jest 
lanie, hulała i przychodziła brać lanie, jeśli to jej się opłacało. Zresztą—i bicie nuży. Coupeau 
pogodzili się w końcu z włóczęgami Nany. Wracała, nie wracała, byleby drzwi nie zostawiła 
otwartych, to wystarczało. Mój Boże! przyzwyczajenie niszczy uczciwość tak jak każdą inną 
rzecz.
Jedno tylko wyprowadzało Gerwazynę z równowagi. Kiedy córka zjawiała się w sukni z 
trenem i w kapeluszu pokrytym piórami. Nie, takich zbytków nie mogła strawić. Niech sobie 
Nana się puszcza, jeśli chce; ale jak przychodzi do matki to przynajmniej niech ubierze się 
tak, jak powinna być ubrana robotnica. Suknie z trenem wywoływały wstrząs w całym domu: 
Lorilleux szyderczo się śmieli; Lantier, bardzo podniecony, kręcił się naokoło małej, żeby się 
nawąchać jej ładnego zapachu; Boche'owie zabronili Paulinie odwiedzać tę lafiryndę z jej 
szmatkami. Drugą rzeczą, która złościła Gerwazynę, był kamienny sen Nany po każdej z jej 
eskapad; spała wtedy do południa, w rozchełstanej koszuli, z kokiem rozwiązanym-
i pełnym szpilek od włosów, tak blada, tak słabo oddychając, że wyglądała na umarłą. Matka 
potrząsała nią parą razy w ciągu przedpołudnia, groiąc, że chluśnie na nią garnkiem wody. Ta 
piękna hultajka-córka, na pół naga, cała zbrukana rozpustą, wyprowadzała ją z równowagi 
odsypiając tak swoje godziny miłości, którą całe jej ciało wydawało się nabrzmiałe, i to 
odsypiając tak dokumentnie, że niesposób jej się było dobudzić. Nana otwierała jedno oko, 
zamykała je i rozkładała się w łóżku jeszcze wygodniej.
Pewnego dnia Gerwazyna zaczęła . jej robić ostre wyrzuty z powodu jej trybu życia, 
wypytywać, czy zadaje się z żołnierzami, że jest potem taka rozbita, i wprowadziła wreszcie 
w czyn swoją groźbę, potrząsając nad nią ręką umaczaną w wodzie. Dziewczyna, wściekła, 
owinęła się w prześcieradło krzycząc:
— Mamo! już chyba dosyć tego, co? Lepiej nie . rozmawiajmy o mężczyznach. Tyś robiła, 
coś chciała, ja robię, co chcę.
— Co takiego? Co takiego? — wyjąkała matka.
— Tak, nigdy ci o tym nic nie mówiłam, bo to była twoja rzecz; ale wcale się nie krępowałaś, 
nieraz widziałam, jak paradowałaś w koszuli, tam aa dole, kiedy tatuś chrapał... Teraz takie 
rzeczy ci się nie podobają, ale podobają się innym. Odczep się więc ode mnie, nie trzeba było 
dawać mi przykładu!
Praczka zbladła jak płótno, ręce jej drżały; zaczęła kręcić się po mieszkaniu nie wiedząc, co 
robi, Nana zaś ułożywszy się na brzuchu i wyciągnąwszy nogi objęła rękami jasiek i zapadła 
z powrotem w ciężką drętwotę snu.
Coupeau zrzędził, ale nawet nie przychodziło mu na myśl, żeby brać się do bicia. Tracił 
głowę ze wszystkim. I doprawdy niesposób go było traktować jako ojca, któremu obce są 
wszelkie zasady moralne, gdyż trunek pozbawił go całkowicie świadomości dobra i zła.
Teraz wszystko szło jak w zegarku. Nie trzeźwiał przez sześć miesięcy, potem walił się z nóg 
i lądował u świętej Anny; ot! jakby robił wycieczkę na wieś. Lorilleux mówili, że jaśnie 
oświecony książę Moczygęba udaje się do. swych włości. Po upływie paru tygodni opuszczał 
zakład, wyreperowany, uodporniony, i od nowa zaczynał rujnować zdrowie, dopóki pewnego 
dnia nie zarył znów nosem w ziemię i nie musiał od nowa poddać się kuracji. W ten sposób w 
ciągu trzech lat gościł u świętej Anny siedem razy. Sąsiedzi opowiadali, że zarezerwowano 
mu tam na stałe jedną z separatek. Ale ciemną stroną całej historii było to, że ten nałogowy 
pijak za każdym razem nadwątlał swe siły coraz bardziej, tak że było do przewidzenia, iż po 
paru nawrotach choroby źle się to skończy, bo wreszcie rozpadnie się kiedyś ta przegniła 
beczka, której obręcze pękały jedna po drugiej.
Nie piękniał przy tym wcale: wyglądał jak cień: Trucizna drążyła go zawzięcie. Ciało, 
]przesycone alkoholem, kurczyło mu się niby poroniony płód w słoju, jakie widuje się u 
aptekarzy. Był do tego stopnia wychudzony, że gdy stawał na tle okna, przeświecały mu 
żebra. Policzki miał zapadnięte, oczy tak ropiejące, że w wosk, który z nich kapał, można by 
zaopatrywać jakąś katedrę; pozostał mu jedynie kwiecisty nochal, okazały i czerwony, 
podobny do goździka w pośrodku tej wyniszczonej, pijackiej mordy. Ci, co wiedzieli, ile ma 
lat, że mu idzie na piąty krzyżyk, z cicha wzdychali, gdy mijał ich zgarbiony, chwiejący się 
na nogach, zgrzybiały jak starzec. A przy tym ręce trzęsły mu się coraz bardziej, zwłaszcza 
prawa urządzała takie hocki-klocki, że bywały dni, iż chcąc przytknąć do ust kieliszek musiał 
go ujmować obiema rękami. Ach! ta przeklęta drżączka! To była jedyna rzecz, jaka jeszcze 
dawała mu się we znaki przy jego ogólnym otępieniu! Nieraz słyszano, jak mamrotał, dziko 
złorzecząc tym swoim rękom. Kiedy indziej znów widywano, jak godzinami wpatrywał się w 
ich taniec, przyglądał się, jak podskakują niczym żaby; nic nie mówił nie złościł się już, minę 
miął, jakby się zastanawiał, co za ukryta sprężyna zmusza je do takich igraszek; w tym stanie 
zastała go któregoś wieczora Gerwazyna: dwie grube łzy ściekały po jego wymizerowanej 
twarzy pijaka.
Ostatnie lato, w czasie którego Nana wetowała sobie u rodziców swe nie dospane noce, było 
dla Coupeau szczególnie ciężkie. Głos zmienił mu się zupełnie, jakby ta czarodziejka z 
kieliszka wstawiła mu nową muzyczkę w gardło. Ogłuchł na jedno ucho. Później w parę dni 
popsuł mu się wzrok; idąc po schodach musiał się trzymać poręczy, żeby nie stoczyć się w 
dół. Co do jego zdrowia, to — jak to się mówi — siedziało cicho. Miewał okropne bóle 
głowy, dostawał zawrotów, od których aż świeczki pokazywały mu się w oczach. Chwytały 
go ostre bóle w rękach i w nogach; bladł, musiał czym prędzej siadać i godzinami tkwił 
ogłupiały na krześle; po jednym z tych ataków ramię przez cały dzień miał sparaliżowane. 
Parę razy położył się do łóżka; kulił się, chował się pod prześcieradło, dysząc ciężko i 
nieprzerwanie jak jakieś chore zwierzę. Rozpoczynały się na nowo brewerie od świętej Anny. 
Nieufnie najeżony, niespokojny, udręczony pałającą gorączką, szamotał się w napadach 
obłędnej wściekłości, darł na sobie bluzę, gryzł meble konwulsyjnie wykrzywionymi 
szczękami albo też wpadał w nieutulone rozrzewnienie mazgając się jak baba, szlochając i 
lamentując, że nikt go nie kocha. Pewnego wieczora Gerwazyna i Nana, wróciwszy razem, 
nie zastały go w łóżku. Na miejscu, gdzie przedtem leżał, ułożył pościelowy wałek. Sam 
schował się pomiędzy łóżko a ścianę i gdy go odnalazły, szczękał zębami, opowiadał, że jacyś 
mężczyźni chcieli go zamordować. Musiały go położyć z powrotem i uspokajać jak dziecko.
Coupeau znał jedno tylko lekarstwo: wkropić półlitrowe gorzały, aż żołądek da dęba, i to go 
stawiało na nogi. Co rano zapobiegał w ten sposób swoim pijackim torsjom. Pamięć stracił 
już dawno, czaszkę miał pustą i skoro tylko poczuł się lepiej, zaczynał podrwiwać z choroby. 
On nigdy w życiu nie chorował. Tak, obstawał przy tym z uporem człowieka, co choćby 
dogorywał, gotów twierdzić, że czuje się dobrze. Zresztą władze umysłowe odmawiały mu 
posłuszeństwa także i we wszystkim innym. Gdy Nana wracała po sześciotygodniowym 
spacerze, zachowywał się tak, jakby myślał, że zeszła niedawno po sprawunki. Często, 
uwieszona u ramienia jakiegoś wytwornego pana, spotykała go i stroiła żarty, a on jej nie 
poznawał. W końcu przestał się dla niej liczyć, usiadłaby mu na głowie, gdyby zabrakło 
wolnego krzesła.
Zaczęły się właśnie mrozy, gdy Nana ulotniła się znowu, pod pozorem, że idzie zapytać się u 
owocarki, czy są smażone gruszki. Przewąchiwała zimę, nie chciała szczękać zębami przy 
wygasłym piecu. Coupeau orzekli po prostu, że jest z niej łotrzyca, bo czekali na owe gruszki. 
Na pewno wróci; którejś zimy zeszła na dół po garść tytoniu i trwało to aż trzy tygodnie. Ale 
tym razem upływały miesiące i mała się nie zjawiała: musiało ją gdzieś ponieść na całego. 
Nadszedł czerwiec, a wraz z nim słońce, ale i teraz nie powróciła również. No cóż, widocznie 
tym razem poszła już sobie na dobre, znalazła gdzieś smaczniejszy chlebek. Któregoś dnia, 
gdy była u nich bryndza, Coupeau sprzedali żelazne dziecinne łóżko po córce, a sześć 
franków żywą" gotówką przepili w Saint-Ouen. Co im po tym łóżku, zabierało niepotrzebnie 
miejsce.
Pewnego lipcowego ranka Wirginia zawołała przechodzącą właśnie Gerwazynę prosząc, żeby 
przyszła pozmywać talerze, bo poprzedniego wieczora Lantier sprowadził dwu swoich 
przyjaciół na ucztę; Gdy Gerwazyna zmywała talerze, które po wyżerce u kapelusznika lepiły 
się od tłuszczu aż strach, ten ostatni, jeszcze odpoczywając w sklepie po wczorajszym, 
krzyknął nagle:
-— Pewnie nie wiecie o tym, matka! widziałem któregoś dnia Nanę.
Wirginia, siedząc za ladą i spoglądając z zatroskaniem na prawie puste słoje i szafki, 
potrząsnęła wściekle głową. Panowała nad sobą, żeby nie wyrwać się z jakimś niepotrzebnym 
słówkiem, choć to wszystko pachniało już w końcu skandalem. Lantier widywał Nanę trochę 
za często. Och! nie włożyłaby ręki w ogień za niego, taki mężczyzna zdolny jest do 
wszystkiego, jak mu jakaś spódniczka wpadnie w oko. Weszła pani Lerat utrzymująca w tym 
czasie bardzo zażyłe stosunki z Wirginią, która się jej zwierzała; zrobiła, jak zwykle, 
swawolną minkę i zapytała:
— W jakim znaczeniu pan mówi, że pan ją widział?
— Och! w najwłaściwszym znaczeniu — odpowiedział kapelusznik śmiejąc się i podkręcając 
wąsy, gdyż bardzo mu to pytanie pochlebiło. — Ona jechała powozem, a ja zapychałem na 
piechotę... Naprawdę, przysięgam pani! Nie byłoby się czego wypierać, skoro bogatych 
paniczów diabelnie to uszczęśliwia, że są z nią namacalnie na „ty"!
Oczy mu zabłysły, odwrócił się do Gerwazyny stojącej w głębi sklepu i zajętej wycieraniem 
jednego z półmisków.
— Tak, siedziała w powozie, i to w sukni eleganckiej, że proszę!... W pierwszej chwili jej nie 
poznałem, prawdziwa dama z wyższych sfer, białe ząbki, buzia jak kwiat! Pierwsza siędo 
mnie uśmiechnęła machając mi na powitanie rękawiczką... „Poderwała" sobie jakiegoś 
wicehrabiego, słowo daję! Och! dziewczyna ma wzięcie! Może sobie gwizdać na nas, ma 
teraz w bród wszystkiego, ta szelma!... Kochany kociak! Nie, trudno sobie wyobrazić 
drugiego takiego kociaka!
Gerwazyna wciąż wycierała ten sam półmisek, choć już dawno aż lśnił czystością. Wirginia 
siedziała zamyślona, martwiąc się, co pocznie z dwoma wekslami, które miała nazajutrz 
wykupić: natomiast Lantier, gruby i tłusty, parujący słodkościami, którymi się obkarmiał, 
wypełniał swym entuzjazmem dla eleganckich kociaków sklep z wykwintnymi towarami 
kolonialnymi, który w trzech czwartych już przejadł i z którego zionęło ruiną. Tak, pozostało 
mu już tylko schrupać kilka pralinek, powysysać resztę lukrowanych pałeczek, żeby ogołocić 
ze wszystkim przedsiębiorstwo handlowe Poissonów. Nagle spostrzegł ha przeciwległym 
chodniku męża Wirginii, który miał służbę i właśnie przechodził zapięty na wszystkie guziki, 
ze szpadą obijającą mu się o udo. To jeszcze bardziej rozweseliło kapelusznika. Zmusił 
Wirginię, żeby spojrzała na męża.
— Nie ma co! — mruknął. — Wesołą ma dziś minę ten Badingue!... Baczność! za bardzo 
ściska
pośladki, widocznie wstawił sobie szklane oko w pewne miejsce, żeby kogoś przyłapać na 
gorącym uczynku.
Gdy Gerwazyna wróciła do siebie na górę, zastała Coupeau siedzącego na brzegu łóżka, 
zupełnie otępiałego, jak zwykle po przepiciu. Patrzył martwymi oczami w podłogę. Na ten 
widok nogi się pod nią ugięły, więc również siadła, a ręce opadły jej na brudną spódnicę. 
Przez kwadrans siedziała tak na krześle naprzeciwko niego, nic nie mówiąc.
— Mam dla ciebie nowinę — mruknęła wreszcie. — Widzieli twoją córkę... Tak, twoja córka 
jest bardzo elegancka i już wcale nie chce na ciebie patrzeć. Tej to jest jak w raju, daję 
słowo!... Ach! mój ty Boże! dużo bym dała, żeby być na jej miejscu.
Coupeau wciąż patrzył w podłogę. Potem uniósł swą wyniszczoną twarz, roześmiał się 
głupawo i wybełkotał:
— No cóż, kochasiu, ja cię nie trzymam... Jak się wypucujesz, to jesteś jeszcze wcale do 
rzeczy. Próbuj i ty szczęścia, każda potwora, jak to mówią, znajdzie swego amatora... Do 
licha! Skoro miałoby to poprawić nasze interesa!
XII
Było to chyba w sobotę po Nowym Roku, dwunastego albo trzynastego stycznia czy coś koło 
tego, Gerwazyna nie wiedziała dokładnie. Traciła ze wszystkim głowę, bo już wieki całe nie 
miała mc gorącego w ustach. Ach! co za piekielny tydzień! Golizna zupełna, we wtorek dwa 
czterofuntowe chleby, które dotrwały aż do czwartku, potem sucha skórka znaleziona wczoraj 
i ani kruszyny od trzydziestu sześciu godzin, istny taniec przed kredensem! To, co czuła 
namacalnie, co jej siedziało na karku, to była psia pogoda, podły chłód, niebo umorusane jak 
spód patelni, pękające od śniegu, który nie chciał ani rusz padać. Kiedy ma się mróz w 
gnatach i pusty brzuch, nie pomoże zaciskanie pasa, tym człowiek się nie naje.
Może wieczorem Coupeau przyniesie trochę pieniędzy? Mówił, że pracuje. Wszystko 
możliwe, nieprawdaż? i Gerwazyna, oszukana już tyle razy, zaczęła w końcu liczyć na te jego 
pieniądze. Jej samej po wielu najprzeróżniejszych historiach nikt już w całej dzielnicy nie 
chciał dać nawet ścierki do prania, pewna starsza dama, do której chodziła na posługi, 
wygnała ją niedawno na cztery wiatry, oskarżając ją o to, że wypija jej nalewki. Nigdzie nie 
chciano jej wziąć do pracy, jako osoby podejrzanej; w gruncie rzeczy było jej to na rękę, bo 
doszła już do takiego stanu otępienia, w którym człowiek woli zdechnąć niż palcem o palec 
stuknąć. Jeśli Coupeau przyniesie zarobione pieniądze, będzie można nareszcie zjeść coś 
gorącego. A tymczasem, ponieważ dochodziła dopiero dwunasta, leżała na sienniku, bo jak 
człowiek leży, mniej dokucza mu zimno i głód.
Gerwazyna nazywała to siennikiem; ale, prawdę mówiąc, była to tylko kupa słomy w kącie. 
Łóżeczko po kawałeczku umknęło do okolicznych handlarzy. Najpierw, jak przyszła bieda, 
Gerwazyna rozpruła materac i garściami wydzierała z niego włosie, które wynosiła w 
fartuchu i sprzedawała na ulicy Belhomme po dziesięć su za funt. Potem, gdy materac był już 
całkowicie wypatroszony, opyliła za trzydzieści su płótno, żeby sobie zafundować kawy. Za 
materacem powędrowały poduszki, później wałek. Pozostał drewniany szkielet łóżka, którego 
nie mogła wziąć pod pachę ze względu na Boche'ów, bo poruszyliby całą kamienicę, jakby 
zobaczyli, że ulatniają się rzeczy stanowiące zabezpieczenie należności gospodarza. 
Jednakowoż pewnego dnia wypatrzyła moment, kiedy Boche'owie pochłonięci byli jakimś 
żarciem, i najspokojniej w świecie przy pomocy Coupeau wyniosła łóżko kawałek po 
kawałku, szczyty, boki, ramę ze spodu. Opyliwszy całość za dziesięć franków, mieli za co 
ucztować przez całe trzy dni. Czyż siennik nie wystarcza? Nawet płótno siennika spotkał ten 
sam los co płótno materaca; w ten sposób przejedli łóżeczko do reszty, opchawszy się 
chlebem aż do bólu brzucha, po dwudziestu czterech godzinach głodówki. Słomę wystarczyło 
zgarnąć co dzień szczotką i posłanie było gotowe, wcale nie brudniejsze niż jakiekolwiek 
inne.
Leżąc na kupie słomy Gerwazyna, całkowicie ubraną, czuwała jak gdyby z ręką na kurku 
strzelby, podwinąwszy nogasy pod strzępy spódnicy, żeby jej było cieplej. Skulona, z 
rozwartymi szeroko oczami, myślała o tym i owym, lecz tego właśnie dnia nie były to rzeczy 
zabawne. Ach! nie, psiamać! nie podobna dłużej żyć tak bez jedzenia! Już nie czuła się 
głodna, ale jakiś kamień tkwił jej w żołądku, a głowę miała jak gdyby pustą. Prosta rzecz, 
jeśli miałaby znaleźć coś, co by ją rozweseliło, to nie w czterech ścianach tej nory! istna psia 
buda; te suki, co to w płaszczach uganiają po ulicach, nawet by słyszeć nie chciały, żeby w 
niej zamieszkać na stałe. Patrzyła bladymi oczami na ogołocony pokój. Już od dawna lombard 
pochłonął wszystko. Pozostała jeszcze komoda, stół i krzesło, a i to marmurowa płyta i 
szuflady komody ulotniły się również w ten sam sposób co i szkielet łóżka. Nawet pożar 
gruntowniej by tego nie wyprzątnął, wszelkie drobiazgi stopniały, poczynając od zegarka — 
grubej cebuli za dwanaście franków, a kończąc na fotografiach rodzinnych, których ramki 
kupiła od niej pewna kramarka, kramarka bardzo uprzejma, do której zanosiła to jakiś 
rondelek, to żelazko do prasowania, to grzebień, tamta zaś wypłacała jej na rękę pięć su, trzy 
su, dwa su — zależnie od przedmiotu; było za co kupić ćwiartkę chleba, z którą wracała na 
górę. Obecnie pozostały jeszcze tylko stare szczypce do przycinania knotów, ale za te 
szczypce kramarka nie chciała dać jej ani jednego su. Ach! gdyby Gerwazyna wiedziała, kto 
by u niej kupował śmieci, kurz i brud, czym prędzej założyłaby sklepik, bo w pokoju brudu 
było, że proszę! Wokół siebie widziała tylko pajęczyny po kątach; pajęczyny są może 
skutecznym środkiem na rany, ale nie urodził się jeszcze kupiec, który by je kupił. Tak tedy 
odwróciwszy głowę, wyzbywając się nadziei, że uda się coś przehandlować, jeszcze bardziej 
skurczyła się na swoim barłogu; wolała patrzeć przez okno na niebo napęczniałe śniegiem, na 
smutne światło dnia, które mroziło ją do szpiku kości.
Ileż utrapień! Po co się tym wszystkim rozjątrzać i fatygować mózg po próżnicy. Grdybyż 
choć mogła zasnąć! Ale ta jej przeklęta nora tkwiła jej w głowie jak gwóźdź. Pan Marescot, 
właściciel domu, przyszedł do nich wczoraj osobiście, zapowiadając, że ich wyrzuci, o ile w 
ciągu tygodnia nie uiszczą zaległych dwóch rat komornego. No to niech ich wyrzuca, na ulicy 
z całą pewnością nie będzie im gorzej! Widzicie go, tę małpę w paltocie i wełnianych 
rękawiczkach, co to przychodzi gadać im o komornym, jakby mieli pieniądze schowane w 
pończosze! Psiakrew! Zamiast morzyć się głodem, najpierw by sobie wytrzasnęła coś do 
włożenia do ust! Doprawdy, to już za wielkie łajdactwo ze strony tego brzuchacza, ma go 
tam, gdzie wiecie, i to na samym spodzie! Podobnie z tym jej bydlakiem mężem, który stale 
już teraz, jak wracał, dobierał się jej do skóry, ma go tam, gdzie i gospodarza. Musiała mieć 
„tam" diabelnie dużo miejsca, bo pakowała „tam" wszystkich — tak bardzo chciała pozbyć 
się ludzi i życia. Stawała się jak bęben, w który ciągle się bije. Coupeau miał kij, który 
nazywał oślim wachlarzem, i wachlował nim połowicę jak się patrzy, napędzając jej takiego 
pietra, że zmiatała, aż się kurzyło! Ona, też nie aniołek, gryzła i drapała. Tak więc młócili się 
nawzajem w tym swoim pustym pokoju, aż od tej młocki żyć im się odechciewało. W końcu 
Gerwazyna zaczęła sobie gwizdać na te wcierania, jak i na wszystko inne. Coupeau mógł 
przez całe tygodnie robić co dzień szewski poniedziałek, urządzać włóczęgi po knajpach, 
trwające po parę miesięcy, wracać do domu w stanie pijackiego szału, ona już do tego 
wszystkiego przywykła, ot! uważała po prostu, że jest nudny. I w takie właśnie dni mówiła 
sobie, że ma go gdzieś. Tak, ma gdzieś tego świńtucha męża; ma gdzieś tych Lorilleux, 
Bocheów i Poissonów! ma gdzieś wszystkich mieszkańców dzielnicy, którzy nią gardzą! Cały 
Paryż dostawał się „gdzieś", i to jeszcze upychała go kułakiem, gestem krańcowego 
zobojętnienia, jednakże uszczęśliwiona, że go z zemsty „gdzieś" zapakowała.
Na nieszczęście, o ile do wszystkiego człowiek może się przyzwyczaić, o tyle nie potrafi się 
jeszcze przyzwyczaić do tego, żeby nie jadać. I ta właśnie jedna jedyna rzecz rozczarowywała 
Gerwazynę. Kpiła sobie z tego, że była nędznicą nad nędznice,: na samym dnie rynsztoka, i 
że widziała, jak ludzie się otrzepują, ilekroć na ulicy o kogoś się otarła. Chamstwa 
przestawały już sprawiać jej przykrość, a głód dalej skręcał kiszki. Och! na zawsze pożegnała 
się ze smakołykami, upadła tak nisko, że żarła, co popadło, aż uszy jej się trzęsły. W dni 
biesiady kupowała teraz u rzeźnika, po cztery su za funt, okrawki sczerniałe, poniewierające 
się po talerzu, dodawała do nich garnek kartofli przetrząchnąwszy je w rondelku. Albo też 
przyrządzała duszone serce wołowe, danie, po którym aż się oblizywała. Kiedy indziej znów, 
gdy miała wino, fundowała sobie z niego polewkę z chlebowymi grzankami, która jej 
smakowała jak prawdziwa „papuzia zupa". Za dwa su siekanej wątróbki, góra kartofli z wody, 
kwaterka gotowanej fasoli na sucho, to już były specjały, na jakie rzadko mogła sobie 
pozwolić. Upadła- tak nisko, że jadała jakieś resztki w podłych garkuchniach, gdzie za jedno 
su dostawała stertę rybich ości, pomieszanych z ochłapami zepsutej pieczeni. Upadała nieraz 
jeszcze niżej wyżebrując od jakiegoś miłosiernego pasztetnika skórki chleba po klientach i 
robiła sobie z tych skórek wodziankę, trzymając garnek jak najdłużej na kuchni u któregoś 
sąsiada, żeby skórka rozgotowała się na . wolnym ogniu. Dochodziło do tego, że w głodowe 
ranki wałęsała się po społu z psami, myszkując u drzwi restauracyj, zanim nie nadeszli 
jeszcze miejscy sprzątacze, i w ten właśnie sposób dostawały jej się niekiedy królewskie 
kąski: zgniły melon, zaśmiardła makrela albo jakiś kotlet, który pieczołowicie oglądała w 
obawie, czy nie ma w nim robaków. Tak, aż na to jej przyszło; jakiś delikatniś poczułby 
wstręt na samą myśl o czymś takim; ale gdyby ów delikatniś nie wtrząchnął nic przez trzy 
dni, to dopiero byśmy zobaczyli, czyby nadal był taki wybredny; pełzałby na czworakach i 
pożywiał się ze śmietników wraz z innymi towarzyszami niedoli. Ach! ci półżywi nędzarze, 
którym z pustych kiszek krzyczy głód, którzy, szczerząc kły jak wygłodzone wilki, zażerają 
się byle łajnem w tym wielkim Paryżu, tak mieniącym się od złota i rozjarzonym światłami! I 
pomyśleć, że Gerwazynę stać było kiedyś na to, żeby objadać się tuczoną gęsię aż do bólu 
brzucha! Teraz mogła sobie za to pluć w brodę. Pewnego dnia, gdy Coupeau buchnął jej dwie 
kartki na chleb, żeby je komuś odprzedać i przepić, o mało go nie zabiła łopatą, zgłodniała, 
pieniąc się z wściekłości, że skradziono jej ów kawałek chleba.
Zmęczona wpatrywaniem się w matowe niebo, usnęła wreszcie czujnym, męczącym snem. 
Śniło jej się, że pęka nad nią to niebo napęczniałe śniegiem, tak dokuczało jej zimno. Nagle 
zerwała się na równe nogi, przebudzona głębokim dreszczem niepokoju. Boże mój! czyżby 
już umierała? Nieprzytomna, trzęsąc się z zimna, zobaczyła, że jest jeszcze widno. Chyba 
nigdy nie przyjdzie ta noc! Jakże dłuży się czas, gdy człowiek ma pusto w brzuchu! Żołądek 
Gerwazyny także się ocknął i zadawał jej męki. Padła na krzesło, spuściła głowę wtuliwszy 
ręce między uda, żeby było cieplej, i obmyślała zawczasu, co będzie na kolację, jak tylko 
Coupeau przyniesie pieniądze: chleb, butelka wina, dwie porcje pasztetu szpikowanego 
słoniną po liońsku. Na zegarze u ojca Bazouge wybiła godzina trzecia. A więc dopiero 
trzecia. Gerwazyna zaczęła płakać. Żadną miarą nie zdobędzie się na to, żeby czekać do 
siódmej. Zachwiała się całym swym ciałem, kołysząc się jak mała dziewczynka pragnąca 
ukolebać dojmujący ból, zgięta wpół, miażdżąc sobie żołądek, żeby go nie czuć. Ach! już 
lepiej rodzić niż być głodną! Nie mogąc zaznać ulgi, ogarnięta wściekłością, wstała, 
podreptała trochę w nadziei, że uda się jej uśpić głód, jak wodzone za rączkę dziecko. Przez 
pół godziny tłukła się po opustoszałym pokoju. Potem nagle przystanęła, oczy jej 
znieruchomiały. A, niech tam! co powiedzą, to powiedzą, będzie ich po nogach całować, jeśli 
zechcą, ale pożyczy dziesięć su od tych Lorilleux.
Zima na tej klatce schodowej, na schodach wszarzy, to było nieustanne pożyczanie od kogoś 
po dziesięć su, po dwadzieścia, drobne przysługi, które te głodomory oddawały sobie 
nawzajem. Ale każdy z nich wolałby paść trupem niż zwrócić się do małżonków Lorilleux, 
gdyż wiedziano,
że mają ciężkie ręce do dawania pieniędzy. Gerwazyna decydując się zapukać do 
szwagrostwa okazała nie lada odwagę. Tak się bała idąc przez korytarz, że w tej chwili 
odczuła nagłą ulgę, jak człowiek dzwoniący do dentysty.
— Proszę!—rozległ się kwaśny głos łańcuszkarza.
Jakże przyjemnie było tam wewnątrz! W małym kuźniczym piecu buzował ogień 
rozświetlając ciasną pracownię swym bladym płomieniem, a pani Lorilleux wkładała w żar 
kłębek złotego drutu, żeby go wyglijować. Lorilleux pocił się przy swoim warsztacie, tak mu 
było gorąco; właśnie przy pomocy dmuchawki lutował ogniwa. I tak przyjemnie pachniało, 
na blasze dogotywywał się kapuśniak buchając parą, od której Gerwazynie zrobiło się 
niedobrze, o mało nie zemdlała.
— Ach! to ty — mruknęła pani Lorilleux nawet nie zapraszając jej, żeby usiadła. — Po coś 
przyszła?
Gerwazyna nie odpowiadała.. W tym akurat tygodniu stosunki między nią a szwagrostwem 
były jakie takie. Ale prośba o dziesięć su nie mogła jej przejść przez gardło, bo właśnie przed 
chwilą zauważyła Boche'a który siedział bezceremonialnie rozparty przy piecu i w najlepsze 
plotkował. Minę miał, zwierzak, jakby nic sobie z nikogo nie robił! Śmiał się jak dupa, jego 
otwarte usta wyglądały jak okrągła dziura, a policzki miał tak nadęte, że wcale nie było mu 
widać nosa; ot! dupa, wypiszwymaluj!
— Po coś przyszła? — powtórzył Lorilleux.
— Nie widzieliście Coupeau? —wyjąkała wreszcie Gerwazyna. — Myślałam, że jest tutaj.
Łańcuszkarze i dozorca zachichotali. Nie, oczywiście, nie widzieli Coupeau. Za rzadko 
stawiają wódeczkę, żeby widywać Coupeau tak na codzień. Gerwazyna przymusiła się i 
podjęła jąkając się:
— Bo, widzicie, obiecał mi, że wróci do domu... Tak, ma mi przynieść pieniędzy... A że mi 
koniecznie czegoś potrzeba, więc...
Zapadło głębokie milczenie. Pani Lorilleux rozgarniała hałaśliwie żar na palenisku, Lorilleux 
wetknął nos w- koniec łańcuszka, który przewijał mu się między palcami, a Boche dalej 
siedział roześmiany niby księżyc w pełni, usta jego wyglądały jak dziura tak okrągła, że miało 
się ochotę wsadzić do niej palec, z samej ciekawości.
— Żebym miała choćby z dziesięć su — szepnęła cicho Gerwazyna.
W dalszym ciągu panowało milczenie. — Nie moglibyście pożyczyć mi dziesięć su?— Och! 
oddam je wam dziś wieczór! Pani Lorilleux odwróciła się i spojrzała na nią przeciągle. A to 
szczwana lisica! przychodzi, żeby ich naciągnąć. Dzisiaj próbuje ich nabrać na dziesięć su, 
jutro poprosi o dwadzieścia i niesposób przewidzieć, na czym to się skończy. Nie, nie, mowy 
nie ma. Na święty nigdy.
— Ależ, moja droga! —zawołała. —Wiesz dobrze, że jesteśmy bez pieniędzy! Patrz, w 
kieszeni nic, tylko podszewka. Możesz nas zrewidować... Oczywiście, pożyczylibyśmy ci z 
chęcią.
— Na dobrych chęciach nie zbywa w tym domu nigdy — mruknął Lorilleux. — Ale jak 
człowiek nie może, to nie może.
Gerwazyna z całą pokorą przytakiwała im głową. Jednakże nie odchodziła, kącikiem oka 
zerkała na złoto, na złote zwoje wiszące na ścianie, na złoty drut, który małżonka ciągnęła 
przez drutociąg z całej siły swoich wątłych ramion, na złote ogniwa, które małżonek sękatymi 
palcami nawlekał jedno na drugie. I myślała, że jedna kruszyna tego szkaradnego 
czarniawego metalu wystarczyłaby na to, żeby fundnąć sobie smaczną kolację. Tego dnia, 
choć pracownia była brudna, choć pełno tu było starego żelastwa, pyłu węgla, niedokładnie 
pościeranych plam po tłustych smarach, w jej oczach wszystko dokoła jaśniało bogactwem 
jak w kantorze jakiegoś bankiera. Toteż odważyła się powtórzyć cicho:
— Oddam je wam, oddam z całą pewnością... Dziesięć su, nie sprawi to wam kłopotu.
Miała wielką ochotę płakać nie chcąc się przyznać, że od wczoraj jest o czczym żołądku. 
Potem poczuła, że nogi się pod nią uginają, przestraszyła się, że wybuchnie szlochem, ale 
zdołała jeszcze wyjąkać:
— Będę wam taka wdzięczna!... Nie wiecie nawet, że... Tak, na to mi przyszło, mój Boże! na 
to mi przyszło...
Lorilleux zagryźli wargi i spojrzeli na siebie ukradkiem. Kuśtyk-tyk żebrze teraz! No! to już 
szczyt poniżenia. Takich rzeczy to oni nie lubią! Żeby byli wiedzieli, to by się 
zabarykadowali, bo zawsze trzeba się mieć na baczności z żebrakami, z ludźmi, którzy 
wkradają się do cudzych mieszkań pod lada pozorem i umykają cichcem, wynosząc z sobą 
kosztowne przedmioty. Tym bardziej że u nich było co kraść; można sięgnąć byle gdzie ręką i 
zagarnąć trzydzieści albo i czterdzieści franków, tak sobie, po prostu w garść. Już kilkakrotnie 
rodziły się w nich podejrzenia, zauważyli bowiem, że Gerwazyna na widok złota wrasta jakby 
w ziemię i robi dziwną minę. Tym razem nie ma co, już oni jej dopilnują! Gdy zrobiła parę 
kroków w przód i stanęła na drewnianej kracie, łańcuszkarz krzyknął do niej ostro, nic już 
więcej nie odpowiadając na jej prośbę:
— Słuchaj no! mogłabyś trochę uważać, bo gotowaś jeszcze wynieść na podeszwach parę 
kruszynek złota... Naprawdę, mógłby ktoś powiedzieć, żeś posmarowała je sobie tłuszczem, 
żeby były lepkie.
Gerwazyna cofnęła się powoli. Stała przez chwilę, oparta o jakąś półkę, a widząc, że pani 
Lorilleux przyglądała się pilnie jej rękom, rozprostowała dłonie, pokazała je i powiedziała 
swym miękkim głosem, bez gniewu, jak kobieta upadła, która na wszystko się zgadza:
— Nic nie wzięłam, możecie sprawdzić.
I wyszła, gdyż od mocnej woni kapuśniaku i przyjemnego gorąca panującego w pracowni 
zrobiło jej się niedobrze.
Ach! tym razem Lorilleux nie zatrzymali jej! Szczęśliwej podróży, zje diabła, jeśli jej jeszcze 
kiedykolwiek otworzą! Mieli jej już dość, nie chcieli widzieć u siebie nędzarzy, którzy byli 
nędzarzami z własnej winy. I wszyscy troje dali się ponieść niepohamowanej uciesze 
samolubów, co żyją w dostatku, jest im cieplutko i czeka ich smakowita zupa. Boche także się 
puszył nadymając jeszcze bardziej policzki, tak że śmiech jego stawał się nieprzyzwoity. 
Wszyscy troje uważali, że zostali ślicznie pomszczeni za dawniejsze zadawanie szyku przez 
tę Kuśtyk-tyk, za błękitny sklep, za sute biby i za wszystko inne. Dobrze jej tak, niech wie, do 
czego prowadzi zamiłowanie do żarcia. Precz z łakomczuchami, próżniakami i 
rozpustnicami!
— Jak toto skapcaniało! Przychodzi żebrać
o dziesięć su! —wykrzyknęła pani Lorilleux ledwie za Gerwazyna drzwi się zamknęły. — 
Tak. niedoczekanie twoje, już lecę pożyczyć jej dziesięć su, żeby mogła sobie pójść na 
jednego!
Gerwazyna człapała ociężale przez korytarz, kuląc ramiona. Znalazła się przed swoimi 
drzwiami, ale nie weszła do mieszkania, własny jej pokój budził w niej lęk. Jak sobie trochę 
pochodzi, będzie jej cieplej i szybciej zejdzie jej czas. Przechodząc obok zajrzała do komórki 
ojca Bru pod schodami; ten także ma pewnie niezły apetycik, bo od trzech dni obiady i 
kolacje jada tylko w wyobraźni; ale nie zastała go, w norze nie było nikogo
i Gerwazyna odczuła coś jakby zazdrość myśląc, że widocznie gdzieś go zaproszono. Potem, 
gdy już dochodziła do drzwi Bijardów, usłyszała jakieś pojękiwania, weszła, jako że klucz 
stale tkwił w zamku.
— Cóż tu takiego się dzieje? — zapytała.
W pokoju było bardzo czysto. Nie. ulegało wątpliwości, że Lalunia jeszcze z rana 
pozamiatała i posprzątała. Na próżno nędza owiewała tu wszystkich swym tchnieniem, 
porywając graty, hojną ręką piętrząc sterty śmieci; Lalunia szła jej śladem, przywracając 
porządek i nadając wszystkiemu przyjemny wygląd. Mieszkanko nie błyszczało wprawdzie 
od bogactw, lecz wszędzie widać tu było rękę dobrej gospodyni. Tego dnia jej dzieciaki, 
Henrysia i Julek, znalazły parę starych rycin, które sobie gdzieś w kącie spokojnie wycinały. 
Ale niezmiernie zdziwiło Gerwazynę to, że zastała Lalunię leżącą na tym jej wąskim 
polowym łóżeczku, z prześcieradłem podciągniętym aż pod brodę i bardzo bladą. Ona leży? 
No, to już musi być porządnie chora!
— Co ci jest? — zapytała ponownie Gerwazyna, zaniepokojona.
Lalunia na nic się nie uskarżała. Podniosła powoli blade powieki i spróbowała się 
uśmiechnąć, ale wargi wykrzywił jej skurcz.
— Nic mi nie jest — szepnęła cichutko. — Och! naprawdę nic a nic.
Potem zamknąwszy na powrót oczy dodała z wysiłkiem:
— W ostatnich czasach co dzień czułam się przemęczona, więc sobie leniuchuję, cackam się 
ze sobą, jak pani widzi.
Ale jej buzia dziecka, pokryta sinymi pręgami, przybrała tak jawny wyraz straszliwego bólu, 
że Gerwazyna zapominając o własnej męczarni złożyła ręce i padła na kolana przy łóżku. Od 
miesiąca widziała, że dziewczynka chodziła słaniając się, zgięta we dwoje od ciągłego kaszlu, 
który pobrzmiewał łopatą grabarza aż miło. Teraz mała nie mogła już nawet kaszlać. Czknęła, 
dwie strużki krwi pociekły jej z kącików ust.
— To nie moja wina, ale nie mam już zupełnie sił — szepnęła jakby z ulgą. — Połaziłam po 
mieszkaniu, posprzątałam troszeczkę... Jest tu dość czysto, nieprawdaż?... Chciałam jeszcze 
umyć okno, ale już nóg nie czułam. No, ale ostatecznie, jak człowiek swoje zrobił, to się 
kładzie.
Po tych słowach urwała i rzekła: 
— Może by pani zobaczyła, czy dzieci nie pokaleczyły się nożyczkami.
I umilkła drżąc na całym ciele, nasłuchując: ktoś ciężkim krokiem szedł po schodach na górę. 
Otworzyły się drzwi, brutalnie pchnięte ręką ojca Bijard. Widać łyknął swoje jak zwykle, 
oczy płonęły mu szaleństwem rozjuszonym przez gorzałę. Gdy spostrzegł, że Lalunia leży, z 
szyderczym śmiechem poklepał się po udach, zdjął z haka furmański bat mamrocząc:
— Ach! do stu piorunów, tego już za wiele! Śmiać się chce człowiekowi!... Pierwsze słyszę, 
żeby krowy kładły się na swojej słomie w biały dzień!... Kpiny sobie stroisz z uczciwych 
ludzi czy co, ty próżniacze nasienie?... No, hop! ale duchem!
Zdążył już świsnąć batem nad łóżkiem. Ale dziewczynka zaczęła powtarzać błagalnie:
— Nie, tatusiu, proszę cię, nie bij... Przysięgam ci, że będziesz tego żałował... Nie bij.
— Zaraz mi tu złaź z łóżka! —wrzasnął jeszcze głośniej. — Bo jak nie, to cię pogłaskam po 
żebrach!... Złaź z tego łóżka, ty stara kobyło!
Wtedy Lalunia powiedziała łagodnie: — Nie mogę, rozumiesz?... Umieram. Gerwazyna 
rzuciła się na Bijarda i wyrwała mu bat z ręki. Ślusarz, ogłupiały, stał bez ruchu przy łóżku 
córki. Co ona bajdurzy, ta smarkata! Któż to umiera w tak młodym wieku, skoro nie 
chorował! Jakiś wybieg, żeby tu skakać koło niej na czterech łapkach! O! już on ją nauczy, 
jeśli przekona się, że kłamała!
— Zobaczysz, że mówię prawdę — ciągnęła Lalunia. —Dopóki mogłam, oszczędzałam ci 
wszelkich zmartwień... Teraz odwdzięcz mi się za to i pożegnaj się ze mną, tatusiu.
Bijard stał zmarszczywszy czoło, podejrzewał, że dziewczynka bierze go na kawał. Jednakże 
to prawda, twarz jej się jakoś zmieniła, wydłużyła i zrobiła poważna jak u osoby dorosłej. 
Tchnienie śmierci, które wionęło przez pokój, otrzeźwiło pijaka. Potoczył wzrokiem wkoło, 
jak człowiek, który ocknął się po długim śnie, ogarnął oczami ład w całym gospodarstwie i 
czyściutko pomyte dzieci, roześmiane i rozbawione. Upadłszy na krzesło wyjąkał:
— Nasza mała mateczka, nasza mała mateczka...
Nie zdobył się na nic więcej, ale i to już było dla Laluni, której nigdy zanadto nie 
rozpieszczano, wyrazem wielkiej tkliwości. Zaczęła pocieszać ojca. Jej samej nie dawało 
spokoju zwłaszcza to, że umiera nie zdążywszy wykierować młodszego rodzeństwa na ludzi. 
Ojciec będzie się o nie troszczył, nieprawdaż? Dogorywającym głosem udzieliła mu 
szczegółowych pouczeń, jak ma się z nimi obchodzić i dbać, żeby były czyste. Ślusarz, 
ogłupiały, kołysał głową, do której uderzyły mu znowu opary wódki, i wytrzeszczonymi 
oczami spoglądał na umierającą córkę. Wzbudzało w nim to wszystko moc przeróżnych 
uczuć, nic już jednak nie był w stanie powiedzieć, a życie uczyniło go człowiekiem zbyt 
twardym, żeby mógł płakać.
— Aha! byłabym zapomniała — rzekła Lalunia po chwili milczenia. — Winni jesteśmy 
piekarzowi cztery franki i siedem su; trzeba to będzie zapłacić... U pani Gaudron jest nasze 
żelazko do prasowania, musisz się o nie upomnieć. Zupy na dziś wieczór ugotować nie 
mogłam, ale jest jeszcze chleb i zostało trochę kartofli do odgrzania...
Do ostatniej chwili życia to biedne kocię było wciąż małą mateczką dla całego swojego 
światka. Takiej nikt nie zastąpi, z pewnością! Umierała przez to, że choć jeszcze dziecko, 
miała rozum jak prawdziwa matka, ale serce jej było za wątłe i za malutkie, żeby mógł się w 
nim pomieścić ogrom równie dojrzałych macierzyńskich uczuć. I za to, że taki skarb ginął, 
wina spadała tylko na tego rozbestwionego wyrodka-ojca. Jednym kopnięciem zabił niegdyś 
matkę, a teraz, czyż właśnie nie uśmiercał córki? Jak już i drugi jego anioł opiekuńczy 
spocznie w grobie, nie zostanie mu nic innego, tylko zdechnąć gdzieś pod płotem, jak pies.
Gerwazyna powstrzymywała się, żeby nie wybuchnąć szlochem. Wyciągała ręce pragnąc 
temu dziecku w czymśkolwiek ulżyć; a że strzępy prześcieradła zsuwały się z łóżka, chciała 
przykryć chorą z powrotem i poprawić pościel. Oczom jej ukazało się wybiedzone ciałko 
umierającej. Ach! Boże! cóż za nędza, litości! Kamienie by zapłakały. Lalunia była cała naga, 
jedynie na ramionach miała zamiast koszuli szczątki starego kaftana; tak: cała naga 
skrwawioną i bolesną nagością męczennicy. Nie było to już ciało, ale sama skóra i kości. 
Boki pokryte były aż po uda cienkimi, fioletowymi pręgami, zupełnie jeszcze świeżymi 
śladami smagnięć bata. Sina smuga okalała lewe ramię, jak gdyby szczęka jakiegoś imadła 
skruszyła tę delikatną kończynę, nie grubszą od zapałki. Na prawej nodze widniała nie 
zabliźniona rana — na skutek jakiegoś ciosu z rąk ojca — która podczas dreptaniny przy 
gospodarstwie co dzień się rozjątrzała. Ciało małej od stóp do głów było jednym wielkim 
sińcem. Och! to niewiniątko zakatowane na śmierć, to najmilsze pisklę zmiażdżone ciężkimi 
łapami człowieka, to ohydne konanie istoty bezbrzeżnie słabej pod brzemieniem tak ciężkiego 
krzyża! Po kościołach oddaje się cześć świętym ubiczowanym, których nagość jest nierównie 
mniej czysta. Gerwazyna znowu przykucnęła zapomniawszy już o tym, że miała nakryć chorą 
prześcieradłem, przykuta odpychającym widokiem tej żałosnej kruszyny wtulonej w pościel; 
drżące jej wargi same składały się do modlitwy.
— Pani Coupeau — szepnęła mała — błagam panią...
Krótkimi rączynami próbowała naciągnąć na siebie prześcieradło przejęta dziewczęcą 
skromnością, wstydząc się za własnego ojca. Bijard osłu-
piały, nie mogąc oderwać oczu od tego kościotrupa, którym własnymi rękami córkę uczynił, 
bez ustanku kołysał głową powolnymi ruchami cierpiącego zwierzęcia. 
Przykrywszy nareszcie Lalunię Gerwazyna nie była w stanie zostać dłużej przy umierającej 
Mała słabła coraz bardziej, nie mogła już wcale mówić, chyba tylko spojrzeniem, tym samym 
co dawniej spojrzeniem czarnych oczu małej dziewczynki zrezygnowanej i zamyślonej, 
którym wpatrywała się teraz w dwójkę dzieciaków zajętych wycinaniem obrazków. Pokój 
napełniał się mrokiem, Bijard wyparowywał z siebie alkohol, ledwie zdając sobie sprawę, że 
Lalunia kona. Nie, nie, życie już i tak jest zbyt wstrętne! Ach! co to za obrzydliwa historia! 
ach! co za obrzydliwa historia! Gerwazyna opuściła pokój Bijardów, zeszła na dół sama nie 
wiedząc, co robi, straciwszy zupełnie głowę, przejęta takim bezbrzeżnym obrzydzeniem, że 
chętnie położyłaby się pod koła omnibusu, żeby już raz z tym wszystkim skończyć.
Biegła urągając przeklętemu losowi i znalazła się przed wejściem do warsztatu, w którym 
rzekomo pracował Coupeau. Nogi przywiodły ją tu same, żołądek na nowo rozpoczynał 
swoją starą śpiewkę, żałosną pieśń głodu, z niezliczoną ilością strofek, pieśń, którą umiała na 
pamięć. Jeśli złapie Coupeau, jak będzie wychodził, położy rękę na pieniążkach, zaopatrzy się 
w prowianty. Co najwyżej godzinka czekania, przełknie jakoś i to, ona, która od wczoraj ssie 
palce.
Było to na ulicy Charbonniere, na rogu ulicy Chartres, sakramenckie rozdroże, gdzie wiatr 
bawił się z przechodniami w czarnego luda. Psiakość! niegorąco człowiekowi, kiedy tak 
szlifuje bruki. Żeby to przynajmniej mieć jakie futro! Niebo było w dalszym ciągu szkaradnej 
. ołowianej barwy i śnieg, którego tyle nagromadziło się tam w chmurach, nakładał całej 
dzielnicy lodową jarmułkę. Nic nie padało, lecz jakaś martwa cisza wisiała w powietrzu 
szykując Paryżowi przebranie nie do poznania, śliczną balową suknię, białą i nową. 
Gerwazyna unosiła głowę i prosiła dobrego Boga, żeby sobie trochę jeszcze poczekał, zanim 
rozwinie swój welon. Przytupując nogami, spoglądała na sklep spożywczy naprzeciwko, 
potem okręciła się na pięcie, bo po co zaostrzać sobie apetyt na zapas. Skrzyżowanie ulic nie 
nęciło wzroku niczym interesującym. Rzadcy przechodnie drałowali co siły w nogach, 
opatuleni szalikami: no, bo oczywiście nie ma takich głupich, żeby się wałęsać, jak członki 
sztywnieją człowiekowi z zimna. Jednakże Gerwazyna zauważyła parę kobiet, które tak jak i 
ona zaciągnęły wartę pod drzwiami majstra blacharskiego; też jakieś nieszczęśnice, pewnie 
żony czatujące na mężowską tygodniówkę, żeby nie zdążyła się ulotnić gdzieś w winiarni. 
Była wśród nich jedna wielka i chuda jak szkapa, o twarzy żandarma, przyczajona pod 
murem, gotowa skoczyć mężowi na kark. Inna — mała, czarna, o wyglądzie skromnym i 
delikatnym, spacerowała po drugiej stronie ulicy. Jeszcze inna, nieboga, przyprowadziła 
swoich dwóch bąków, których ciągnęła za sobą z prawej i lewej strony, trzęsących się z 
zimna i popłakujących. Wszystkie, tak Gerwazyna, jak i jej towarzyszki z wachty chodziły 
tam i z powrotem, obrzucając się nawzajem kosymi spojrzeniami, nic jedna do drugiej nie 
mówiąc. Przyjemne spotkanie, o! tak, wrogom by życzyć! Nie potrzebowały zawierać ze sobą 
bliższej znajomości, i bez tego wiedziały, z jakiej są parafii. Mieszkały wszystkie pod jednym 
i tym samym szyldem z firmą: nędza i spółka. Od samego patrzenia na nie, gdy tak dreptały i 
wymijały się bez słowa w tym okropnym styczniowym chłodzie, robiło się człowiekowi 
jeszcze zimniej.
A tu tymczasem żadna żywa dusza nie wychodziła z warsztatu. W końcu ukazał się jakiś 
robotnik, potem drugi, potem trzeci; jednakże byli to zapewne poczciwcy, którzy wszystko, 
co zarobili, przynosili skrupulatnie do domu, bo gdy spostrzegli cienie czatujące u drzwi 
warsztatu, pokiwali głowami. Ta wielka, chuda szkapa jeszcze mocniej przywarła do muru 
obok bramy i znienacka rzuciła się całym ciałem na małego, bledziutkiego człowieczynę,- 
skoro tylko wytknął ostrożnie głowę. O! rzecz została załatwiona w mig! Obszukała mu 
kieszenie, oczyściła z pieniążków. Przyłapany, ani grosza przy duszy, nie będzie za co golnąć 
sobie jednego! Człowieczyna, zły i zrozpaczony, podążył za swoim żandarmem, płacząc 
rzewnymi łzami jak dziecko. Wciąż jeszcze wychodzili robotnicy; ledwo owa gruba baba ze 
swoimi dwoma bąkami podeszła bliżej, dostrzegł ją jeden z nich, brunet z miną cwaniaka, i co 
prędzej zawrócił, żeby uprzedzić męża; zanim więc ten ostatni wreszcie nadszedł chybocząc 
się na nogach, zdążył już sobie świsnąć dwa „tylne koła", dwie śliczne, nowe 
pięciofrankówki, i ukryć jedną w jednym, drugą w drugim bucie. Wziął jednego z bębnów na 
ręce i odszedł coś tam blagując swojej połowicy, która się z nim wykłócała. Wśród 
wychodzących byli i zabawni pasażerowie, co to jednym susem wyskakiwali na ulicę, byle 
jak najprędzej przejeść z przyjaciółmi swoje dwutygodniówkii Byli także ponurzy faceci z 
grobowymi minami, którzy, ściskając w garści pieniądze za trzy albo cztery dniówki z 
piętnastu przepracowanych, wymyślali sobie od wałkoniów i składali pijackie przysięgi. Ale 
najbardziej zasmucająca była rozpacz tej małej czarnuli, skromnej i delikatnej; mąż jej, 
przystojny chłopak, drapnął kobiecinie przed chwilą tuż sprzed nosa, i to tak po chamsku, że 
o mało jej nie przewrócił; chwiejnym krokiem wracała samotna, mijając sklepy i płacząc, 
jakby chciała wypłakać oczy.
Wreszcie korowód się urwał. Gerwazyna stała na środku ulicy na wprost wejścia do warsztatu 
i patrzyła w pustą bramę. Zaczynało jej to wszystko pachnieć jakimś świństwem. Pokazali się 
jeszcze dwaj zapóźnieni robotnicy, a Coupeau jak nie było, tak nie było. Na jej zapytanie, czy 
Coupeau ma zamiar nocować w warsztacie, maruderzy, z jednej zgranej ze sobą paczki, 
odpowiedzieli jej dla kawału, że kolega właśnie przed chwileczką wyszedł tylnymi drzwiami 
wraz z Lantimeche'em, żeby wyprowadzić na świeże powietrze kury, którym zachciało się 
siusiu. Gerwazyna zrozumiała. Jeszcze jedno łgarstwo Coupeau, mogła teraz szukać wiatru w 
polu! Tak więc człapiąc powoli w swoich wykoślawionych buciorach poczęła schodzić ulicą 
Charbonniere. Zamiast kolacji dostała figę z makiem, patrzyła na tę figę w żółtawym świetle 
zmierzchu, z lekka się wzdrygając. Tym razem to już koniec. Wszystko wzięło w łeb, żadnej 
nadziei, nic, tylko noc i głód. Ach! śliczna noc wyciągania kopyt, ta wstrętna noc uciskająca 
ramiona!
Szła ociężale pod górę ulicą Poissonniers, gdy wtem usłyszała głos Coupeau. Tak, siedział 
„Pod Piżmowym Szczurkiem", a Umarł-w-Butach stawiał mu wódkę. Ten filut Umarł-w-
Butach pod koniec lata zrobił taki jakiś hokus-pokus, że udało mu się poślubić na serio pewną 
damę, wprawdzie bardzo już nadwerężoną, ale z pokaźnymi resztkami dawnej urody; o! damę 
z ulicy Martyrs, nie żadne tam byle co spod rogatek. Trzeba było widzieć tego szczęśliwca 
Umarł-w-Butach przedzierzgniętego w burżuja, z rękami w kieszeniach, dobrze ubranego, 
dobrze wykarmionego. Wprost trudno go było poznać, taki zrobił się z niego tłuścioch. 
Koledzy mówili, że jego żona ma u znajomych panów tyle roboty, ile tylko chce. Taka, ot, 
kobieta i domek na wsi, to wszystko, czego można zapragnąć, żeby stworzyć sobie raj na 
ziemi. Toteż Coupeau z podziwem zerkał na Umarł-w-Butach. Bo też szczwany wyga miał 
wszystko, nawet złoty pierścionek na palcu.
Gerwazyna położyła rękę na ramieniu Coupeau w chwili, gdy wychodził spod „Piżmowego 
Szczurka". 
— Słuchaj no, przecież ja czekam... Jestem głodna. To tak wygląda twoja funda?
Ale jak jej odpowiedział, to zapomniała języka w gębie.
— Jesteś głodna, to odgryź sobie łapę!... A drugą zostaw na jutro!
Uważał, że to idioctwo urządzać podobne dramaty przy ludziach! No, bo co! choć on na chleb 
nie zapracował, to piekarze nie siedzieli przecież z założonymi rękoma. Ona bierze go może 
za rozpruwacza kas, że przychodzi go tu zawstydzać swoimi bajdurzeniami.
— A więc chcesz, żebym kradła — szepnęła głucho Gerwazyna.
Umarł-w-Butach gładził się po brodzie, przybierając minę pojednawczą.
— Co to, to nie, to wzbronione —powiedział. —Ale jak kobieta umie się zakrzątnąć...
Coupeau przerwał mu wołając: brawo! Tak, kobieta powinna umieć się zakrzątnąć. Ale z tej 
jego baby zawsze była fafuła, ciapa. Na jej głowę to spadnie, że zdychają na barłogu. Potem 
na nowo popadł w zachwyt nad Umarł-w-Butach. Wcale sobie elegancki ten zwierzak! 
Niczym jaki kamienicznik; ta biała koszula i te pantofelki prosto od szewca! Do diabła! to 
wszystko, to nie psu mucha! Ot! przynajmniej jeden się znalazł, którego baba umie chodzić 
koło interesów!
Obaj mężczyźni schodzili w stronę zamiejskiego bulwaru. Gerwazyna podążała za nimi. Po 
chwili: milczenia odezwała się za plecami Coupeau:
— Jestem głodna, słyszysz... Liczyłam na ciebie. Musisz mi wytrzasnąć coś do przegryzienia.
Nic na to nie odpowiedział, więc powtórzyła tonem przejmującym, jakby już umierała:
— Więc to tak wygląda twoja funda?
— Ależ, do kroćset! skoro nie mam złamanego grosza! — wrzasnął odwracając się z 
wściekłością. — Odczep się ode mnie, dobrze? Bo jak nie, to cię kropnę!
I podnosił już pięść, Gerwazyna cofnęła się i jak gdyby powzięła jakąś decyzję.
— Dobrze, idę, znajdę sobie chłopa jak nic! Coupeau naraz rozbawił się. Udawał, że całą 
sprawę bierze za dobry żart, począł namawiać żonę, ot! niby tylko dla pucu. A rzeczywiście! 
taki pomysł to złota żyła! Wieczorem przy świetle latami Gerwazyna może jeszcze zawrócić 
głowę niejednemu. Gdyby przyuważyła sobie jakiego chłopa, poleca jej restaurację „Pod 
Kapucynem", gdzie są gabineciki, w których jada się znakomicie. A gdy Gerwazyna 
odchodziła już w stronę zamiejskiego bulwaru na pół przytomna i blada. jeszcze za nią 
zawołał: 
— Słuchaj no, a przynieś mi co z deseru, najbardziej lubię ciastka... I jeżeli ten twój 
wytworny gość będzie miał pełną szafę garderoby, to poproś go o jaki stary paltot, niech i ja 
skorzystam na tym interesie.
Gerwazyna, ścigana tym jego diabelskim jazgotem, szła szybko. Potem, gdy znalazła się sama 
wśród tłumu, zwolniła kroku. Była zupełnie zdecydowana. Mając do wyboru: kraść albo robić 
to, wolała robić to, bo przynajmniej nikomu nie wyrządzi tym krzywdy. Tylko własnym 
dobrem się rozporządzi, a nie cudzym. Pewno, że iść na ulicę to nie jest uczciwy fach, ale to, 
co uczciwe, i to, co nieuczciwe, mieszało jej się teraz w mózgownicy; jak człowiek umiera z 
głodu, nie wdaje się w żadne filozofowania i je chleb z tego pieca, w którym już zdążył się 
upiec. Idąc stale pod górę , znalazła się na szosie Clignancourt. Nie mogła się doczekać, żeby 
wreszcie zapadła noc. Zaczęła więc spacerować wzdłuż bulwarów, niby dama, która wyszła 
zaczerpnąć świeżego powietrza przed kolacją.
Całą tę dzielnicę, która tak piękniała, że Gerwazyna aż czuła się zawstydzona, otaczał teraz 
wkoło pas wolnej przestrzeni. Bulwar Magenta, wiodący pod górę z samego serca Paryża, i 
bulwar Ornano, gubiący się w oddali wśród pól, przebiły ową dzielnicę tuż przy dawniejszej 
rogatce, pioruńskie zatrzęsienie domów, dwie przestronne, jeszcze białe od gipsu, aleje, 
mające po bokach przedmieścia Poissonniere i ulicę Poissonniers, które się ostały i których 
krańce zatracały się gdzieś w głębi, okrojone, okaleczałe, pokręcone niby ciemne czeluście 
jakichś jelit. Już dawno, dzięki zburzeniu murów urzędu akcyzowego, poszerzyły się bulwary 
zamiejskie, z dwiema jezdniami po bokach i aleją spacerową pośrodku, gdzie zasadzono 
cztery rzędy małych platanów. Było to skrzyżowanie olbrzymich arterii, które sięgało w dal, 
aż po widnokrąg, ujściami nieskończonych dróg rojących się od ciżby, tonących w 
nieprzebytym chaosie rusztowań. Lecz pośród nowych wysokich kamienic sterczało jeszcze 
sporo chwiejących się ruder; pomiędzy rzeźbionymi fasadami żłobiły się czarne wydrążenia, 
ziejące jamy z łachmanami wystawionymi na pokaz w oknach. Pod wzrastającym 
przepychem Paryża dogorywała nędza przedmieść i szpeciła tę kuźnię nowego miasta 
budowanego z takim pośpiechem.
Zagubiona w ciżbie na szerokim chodniku, idąc wzdłuż alei młodych platanów, Gerwazyna 
czuła się samotna i opuszczona. Te ujścia szerokich ulic, tam na samym dole, wytwarzały jej 
w brzuchu pustkę coraz większą; i pomyśleć, że wśród tego przepływającego tłumu, w 
którym byli przecież ludzie żyjący w dostatku, żadna miłosierna dusza nie odgadywała jej 
położenia i nie wsunęła z dziesięć su w rękę! Tak, to wszystko było za wielkie, to wszystko 
było za piękne, kręciło jej się w głowie i nogi spod niej uciekały pod niezmierzonym błamem 
szarego nieba, który się rozpościerał nad tym nieobeszłym przestworem. Zmierzch miał 
brudnożółtą barwę, jak zwykle paryskie zmierzchy, barwę, która napawa pragnieniem, żeby 
umrzeć natychmiast, tak brzydkie wydaje się życie miasta. Światło dnia mętniało, w dali 
wszystko zlewało się w jedną rozmazaną plamę. Gerwazyna, już znużona, trafiła akurat na 
porę, kiedy robotnicy wracali z pracy. O tej godzinie kapeluszowe damy, panowie dobrze 
ubrani i mieszkający w nowozbudowanych domach tonęli w zalewie prostego ludu, wśród 
korowodów mężczyzn i kobiet pobladłych jeszcze od zaduchu warsztatów. Bulwar Magenta i 
przedmieście Poissonisiere wypuszczały ich całymi gromadami, zdyszanych od wspinania się 
pod górę. Wśród głuchego turkotu omnibusów i dorożek, między dwukołowymi wózkami, 
ciężkimi wozami meblowymi i platformami towarowymi, które wracały galopem puste, 
jezdnię zalewało coraz rojniejsze mrowie bluz i kombinezonów roboczych. Wracali posłańcy, 
każdy ze swoją noszą na ramionach. Jacyś dwaj robotnicy ramię w ramię sadzili sążnistymi 
krokami, rozmawiając bardzo głośno, wymachując rękami, wcale na siebie nie patrząc; inni, 
samotni, w paltach i w czapkach, ze spuszczonymi oczami, szli brzegiem chodnika; inni 
nadchodzili w pięciu albo w sześciu, jeden za drugim, nie wymieniając między sobą ani 
jednego słowa, z rękami w kieszeniach, z wyblakłymi oczyma. Niektórzy trzymali w zębach 
fajki, choć już im wygasły. Jacyś murarze w krytej dryndzie, którą wynajęli w czterech i na 
której podskakiwały ich szafliki, przejeżdżali ukazując przez okienko swe ubielone twarze. 
Jacyś malarze kołysali swymi kubłami do farb; jakiś blacharz dźwigał długą drabinę, którą o 
mało nie powykłuwał przechodniom oczu, a jakiś zapóźniony poszukiwacz źródeł, ze swoją 
skrzynką na grzbiecie, wygrywał na trąbce melodię dobrego króla Dagoberta, melodię 
przejmującego smutku u schyłku dnia. Ach! smutna muzyka, która jak gdyby wtórowała 
tupotowi stada jucznych zwierząt ledwie człapiących ze zmęczenia! Ot, jeszcze jeden dzień 
się skończył! Zaiste, długie są dni i zbyt szybko świtają jeden po drugim. Ledwie zdążył 
człowiek opchać sobie brzuch i strawić
jadło, robi się jasno i trzeba dźwignąć na nowo swoje nędzne jarzmo. Jednakże, dziarskie 
chłopy, pogwizdywali sobie, tupiąc nogami, chyżo drałując przed siebie, wystawionymi 
nosami wietrząc z daleka zupę. I Gerwazyna poddała się płynącej ciżbie, nie zważając na 
zderzenia, szturchana łokciami z prawa, szturchana z lewa, niesiona środkiem nurtu; bo 
mężczyźni nie mają czasu popisywać się rycerskością, kiedy im gnaty trzeszczą z 
przemęczenia i kiedy drąży ich głód.
Nagle, podnosząc oczy, praczka ujrzała przed sobą dawniejszy hotel Boncoeur. Mały domek, 
gdzie mieściła się w swoim czasie jakaś podejrzana kawiarnia, którą później zamknęła 
policja, trwał w stanie opuszczenia, z okiennicami całymi w afiszach, ze stłuczoną latarnią, 
krusząc się od piwnicy do strychów i butwiejąc od deszczów, z plamami pleśni na murze 
szkaradnej pąsowej barwy. I wydawało się, że wokół nic się tu nie zmieniło. Skład papieru i 
sklep tytoniowy mieściły się tam, gdzie i dawniej. Z tyłu, ponad niskimi rusztowaniami, 
widać było odrapane fasady pięciopiętrowych kamienic, dźwigających się wielkimi, 
poszczerbionymi masywami. Tylko zabawy taneczne „Pod Wielkim Balkonem" już się nie 
odbywały; w sali o dziesięciu rozjarzonych oknach urządzono niedawno kruszarnię cukru, z 
której dobiegały bezustanne świsty. Jednakże to przecież tu, w tym ciasnym hoteliku 
Boncoeur, rozpoczęło się całe to przeklęte życie. Gerwazyna spoglądała w okno pierwszego 
piętra, w którym zwisała zerwana żaluzja, i przypominała sobie swą młodość z Lantierem, 
pierwsze kłótnie, niegodziwy sposób, w jaki ją porzucił. Głupstwo! była młoda, wszystko to, 
oglądane z daleka, wydawało jej się wesołe. Dwadzieścia lat zaledwie, mój Boże! i już jest w 
rynsztoku. Widok hotelu Boncoeur sprawiał jej ból, z powrotem poszła bulwarem w stronę 
Montmartre'u.
Na kupkach piasku, między ławkami, dzieci jeszcze się bawiły w zapadającym mroku. 
Gromadny przemarsz trwał, przechodzili robotnicy drepcząc, śpiesząc się, żeby nadrobić czas 
stracony przy wystawach; jakaś rosła dziewczyna już przystanąwszy, bo mieszkała o trzy 
bramy dalej, nie śmiała cofnąć ręki, którą trzymał w uścisku odprowadzający ją chłopiec; inne 
pary umawiały się przy rozstaniu na wieczorne spotkanie w „Wielkim Salonie Zabawy" albo 
„Pod Murzyńskim Łbem". Między grupkami przemykali śpiesząc do domów robotnicy w 
zwykłych garniturach, ze zwiniętymi ubraniami roboczymi pod pachą. Jakiś zdun, zaprzężony 
w tragarskie pasy, ciągnął wóz pełny gruzu; jeden z przejeżdżających omnibusów o mało go 
nie stratował. A tymczasem wśród rzednącego tłumu przebiegały z gołymi głowami kobiety, 
które roznieciwszy ogień zeszły z powrotem na dół, a śpiesząc się z kolacją potrącały 
przechodniów, wpadały to do piekarza, to do wędliniarni i nie zwlekając ruszały w drogę 
powrotną z zakupionymi prowiantami w ręku. Były tam i małe, ośmioletnie dziewczynki, 
wysłane po jakiś sprawunek, które przechodziły obok sklepów przyciskając do piersi wielkie 
czterofuntowe bochny chleba tej samej wielkości co i one; podobne do ślicznych żółtych 
laleczek, przystawały przed malowankami i przez pięć minut wpatrywały się w nie 
zapamiętale, z policzkiem opartym o wielkie dźwigane przez siebie chleby. Potem fala się 
wyczerpywała, grupki się rozpraszały, ludzie pracy byli już z powrotem w domach; a w 
gorejące światło gazu, po skończonej dniówce, milczącym . prawem odwetu wstępowała 
przebudzona fala próżniaków i birbantów.
O! tak, Gerwazyna skończyła swą dniówkę! Była bardziej zmordowana niż cały ten lud pracu 
jacy, którego powolny przemarsz przed chwilą nią wstrząsał. Mogła się teraz położyć i 
zdechnąć, gdyż praca wyrzekła się jej, a przy tym dostatecznie natrudziła się w życiu, żeby 
móc rzec: „Na kogo kolej? bo co do mnie, to mam już dość!" O tej porze wszyscy jedli. To 
był już koniec końca, słońce zdmuchnęło swą świecę, noc będzie długa. Mój Boże! 
wyciągnąć się jak najwygodniej i już więcej nie wstać, móc pomyśleć, że odłożyło się swoje 
narzędzia pracy na zawsze i że rozpocznie się teraz wieczyste leżenie do góry brzuchem! Oto, 
co się człowiekowi należy po dwudziestu latach mozołu! I Gerwazyna, targana kleszczami 
głodu, myślała mimo woli o dniach świąt, o wyżerkach i zabawach swojego życia. Raz nade 
wszystko w pieskim zimnie, w pewien czwartek półpościa, nahulała się do upadłego. Była z 
niej w owych czasach dziewuszka bardzo milutka, jasnowłosa i świeża. Koleżanki z pralni na 
ulicy Nowej wybrały ją na królową, mimo że była kulawa. No, i paradowało się po 
bulwarach, na umajonych pięknie wozach, wśród postrojonych ludzi, którzy ją po prostu 
zjadali wzrokiem. Panowie przykładali do oczu lornetki, jakby była prawdziwą królową. 
Potem wieczorem odchodziła pyszna zabawa i aż do białego rana . wszyscy wywijali nogami. 
Królowa, tak! królowa w koronie i z szarfą, przez dwadzieścia cztery godziny, przez dwa 
okrążenia małej wskazówki na tarczy zegara! I ociężała, w głodowych męczarniach, 
wpatrywała się w ziemię, jakby szukała tego rynsztoka, w którym zgubiła swój majestat 
królowej strąconej z tronu.
Znowu podniosła oczy. Znajdowała się na wprost rzeźni, którą burzono; przez wielkie dziury 
powybijane we frontowej ścianie widać było ciemne dziedzińce, cuchnące, jeszcze wilgotne 
od krwi. A kiedy zeszła na powrót bulwarem, ujrzała także szpital Lariboisiere z tym jego 
wielkim szarym murem, ponad którym na kształt wachlarza rozwijały się posępne skrzydła, 
poprzecinane w równych odstępach oknami; jedna z bram w murowanym ogrodzeniu budziła 
grozę w całej dzielnicy: brama umarłych, z masywnego dębu, bez jednej szczeliny, która 
miała w sobie niemą surowość grobowej płyty. Żeby się oderwać od tego widoku, 
powędrowała dalej. Zeszła aż do mostu kolejowego. Wysoka krata z grubej nitowanej blachy 
zasłaniała jej tory; na tle świetlistego paryskiego nieba rozróżniała tylko załom szerokich 
ścian dworca, rozległy dach, czarny od pyłu węgla; w tej rozległej, jasnej przestrzeni słyszała 
gwizdy lokomotyw, miarowe wstrząsy obrotnic, cały ten utajony ogrom działania. Potem od 
strony Paryża przejechał pociąg, który w miarę jak się zbliżał, przyśpieszał oddech i wzmagał 
łoskot pędu. Zdążyła dostrzec tylko biały pióropusz, raptowny wytrysk, który przelał się przez 
kratę i przepadł. Ale most zadrżał i długo jeszcze ów odjazd pod pełną parą wstrząsał nawet 
nią samą. Odwróciła się, jak gdyby chciała pogonić za niewidoczną już lokomotywą, której 
łoskot powoli ucichał. Czuła, że w tamtej stronie rozpościerają się szerokie pola, bezchmurne 
niebo, a sama znajdowała się w głębi kotliny z mnóstwem wysokich domów po prawej i lewej 
stronie, sterczących każdy osobno, porozmieszczanych bez żadnego ładu, prezentujących to 
fasadę, to znów nie otynkowaną ścianę szczytową, zamalowaną olbrzymimi reklamami, 
przyprószonych nalotem sadzy z parowozów, który nadawał im; jednakowy, żółtawy odcień. 
Och! gdyby tak mogła wyruszyć w drogę, pojechać kędyś daleko, gdzieby już nie widziała 
tych domów pełnych nędzy i cierpienia! Może tam zaczęłaby żyć od nowa. Potem odwróciła 
się i zupełnie bezmyślnie jęła czytać ogłoszenia porozlepiane na blaszanym słupie; były 
wszelkich kolorów, każde innego. Jedno małe, ślicznej błękitnej barwy, obiecywało 
pięćdziesięt franków nagrody za odnalezienie zaginionej suczki. Ot! zwierzę, które musiało 
być chyba kochane!
Gerwazyna znowu zaczęła powoli iść. W tumanach mglistego mroku, który zapadał, 
rozbłyskiwały języki gazu; i te długie aleje, które stopniowo zalewała czarność, póki ich nie 
zatopiła, ukazywały się z powrotem całe rozżarzone, jeszcze się wydłużając i przecinając noc 
aż po widnokrąg spowity w nieprzeniknione mroki. Zrywały się silne podmuchy wiatru, 
rozprzestrzenione ulice zagłębiały w ciemność sznury nikłych płomyków pod ogromnym, 
bezksiężycowym niebem. Była to pora, kiedy na bulwarach od końca do końca, we 
wszystkich po kolei winiarniach, tancbudach, knajpach, zaczynała gorzeć wesoła zabawa przy 
pierwszych kieliszkach i pierwszym tańcu. Dwutygodniówka w kieszeniach zapełniała 
chodnik tłumem nicponiów wędrujących od szynku do szynku. W powietrzu pachniało 
hulanką, hulanką na całego, ale na razie jeszcze przyjemną, lekkim podochoceniem, nic 
więcej. Po knajpach opychano się; przez oświetlone okna widać było ludzi jedzących, 
parskających śmiechem, zanim jeszcze zadali sobie tyle trudu, by najpierw przełknąć to, co 
mieli w ustach. W winiarniach rozgospodarowywali się już pijacy wrzeszcząc i gestykulując. 
W powietrze wzbijał się potężny hałas, głosy piskliwe, głosy zaflegmione, wpośród 
bezustannego tupotu butów na chodniku. „Słuchaj no! poszedłbyś coś przegryźć! Chodź no 
tu, ty spóźnialski! funduję lampkę butelkowego... Patrzcie ją... Paulina tutaj! nie, to będzie 
kupa śmiechu!" Drzwi trzaskały wywiewając na zewnątrz zapachy wina i fale melodii granej 
na kornecie. Tworzył się ogonek pod szynkiem ojca Colombe, oświetlonym rzęsiście jak 
katedra w czasie sumy; i, u kaduka! można było rzec, że to jakieś prawdziwe nabożeństwo, 
gdyż pijackie bractwo śpiewało tam wewnątrz z minami kościelnych kantorów, wydymając 
policzki, wypinając brzuchy. Obchodzono uroczystość „Świętej Wypłaty", ot! świętej bardzo 
miłej, która w niebie jest zapewne kasjerką. Już na sam widok zapału, z jakim to wszystko się 
zaczynało, drobni rentierzy, którzy obspacerowywali swoje małżonki, powtarzali kiwając 
głowami, w tę noc będzie w Paryżu diablo dużo ludzi pijanych. A noc była bardzo ciemna, 
martwa i lodowata, ponad całym tym rozgardiaszem, poprzecinana jedynie ognistymi 
smugami bulwarów w cztery strony świata.
Stercząc uparcie pod szynkiem Gerwazyna marzyła. Gdyby miała choć ze dwa su, weszłaby 
na kieliszeczek. Po tej jednej wódce może by przestała być głodna. Ach! Ileż to już ona tych 
kieliszków wypiła! A jednakże wydawało jej się, że wódka to rzecz wcale dobra. Z daleka 
wpatrywała się w maszynę do pędzenia spirytusu czując, że jej niedola tu właśnie ma swoje 
źródło, i rojąc sobie o tym, żeby zapić się na śmierć w dzień, kiedy będzie miała za co. Ale 
jakiś powiew musnął ją po włosach, stwierdziła, że jest czarna noc. No, cóż! nadchodziła 
odpowiednia pora. Musi się uzbroić w odwagę i miły nastrój, jeżeli nie chce zdechnąć
wśród tego powszechnego wesela, zwłaszcza że od samego patrzenia, jak inni się obżerają, 
brzuch nieszczególnie jej się napełniał. Znowu zwolniła kroku, rozejrzała się wokoło. Pod 
drzewami zalegał mrok jeszcze gęstszy. Ulicą mało kto przechodził, ludziom było pilno, 
przecinali bulwar bystrym krokiem. A na szerokim chodniku, ciemnym i opustoszałym, gdzie 
zamierały ostatnie pogłosy śmiechów dolatujących z sąsiednich ulic, stały jakieś kobiety, 
czekały. To trwały przez dłuższy czas nieruchome, cierpliwe, sztywne jak młode, wątłe 
platany, to znów poruszały się zwolna, człapały starymi pantoflami po zmarzłym gruncie, 
robiły parę kroków i na nowo się zatrzymywały wrastając w ziemię. Była tam jedna o 
kadłubie olbrzymim, z rękami i nogami jak U pająka, nadmiernie roztyła i zwalista, w jakimś 
czarnym jedwabnym łachu, w żółtej fularowej chustce na włosach; była też jakaś druga, 
wielka, sucha, z gołą głową, w kelnerskim fartuszku; i inne jeszcze, jakieś otynkowane na 
nowo staruchy, jakieś młódki okropnie brudne, tak brudne, tak szmatławe, że nie 
połaszczyłby się na nie żaden gałganiarz. Gerwazyna jednakowoż była zaledwie 
początkująca, dopiero próbowała się wszystkiego nauczyć robiąc tak jak i tamte. Trema 
zaciskała jej gardło niby małej dziewczynce; nie czuła, czy się wstydzi, wszystkie ruchy 
wykonywała jak w jakimś złym śnie. Przez kwadrans stała ani nie drgnąwszy. Mężczyźni 
przemykali nie odwracając głowy. Wreszcie więc i ona się poruszyła, ośmieliła się zaczepić 
jakiegoś mężczyznę, który szedł gwiżdżąc, z rękami w kieszeniach, i wyszeptała zduszonym 
głosem:
— Proszę pana, niech no pan posłucha...
Mężczyzna spojrzał na nią z ukosa i oddalił się gwiżdżąc jeszcze głośniej.
Gerwazyna nabierała odwagi. Zapamiętała się w pierwotności tych łowów, o pustym żołądku 
walcząc zażarcie o swoją kolację, która w dalszym ciągu umykała jej sprzed nosa. Dreptała 
już tak długo, że przestała sobie uświadamiać, gdzie jest i która to może być godzina. Wkoło 
niej pod drzewami kobiety nieme i czarne wędrowały wciąż tam i z powrotem niby zwierzęta 
po klatce. Wyłaniały się z cienia z jakąś nieokreśloną powolnością zjaw; przenikały znienacka 
w jaskrawe światło latarni, w którym wyblakłe ich maski objawiały się z całą wyrazistością; i 
na powrót zanurzały się w cień, huśtając białymi rąbkami halek, znów pod trwożliwym 
czarem ulicznych mroków. Niektórzy mężczyźni dawali się zatrzymać, dla kawału 
nawiązywali rozmówki, żartując ruszali dalej Inni, powściągliwsi, dyskretni, odchodzili z 
którąś z kobiet, o dziesięć kroków za nią. Słychać było porywcze szepty, kłótliwe duety 
stłumionych głosów, to znów zaciekłe targi urywające się nagle pod chwilowym naporem 
ciszy. Gerwazyna tak daleko, jak tylko mogła sięgnąć okiem, widziała porozstawiane te nocne 
kobiece warty, jakby na zamiejskich bulwarach, od krańca do krańca, zaflancowano kobiety. 
Ich szereg, o dwadzieścia kroków jedna od drugiej, gdzieś się zatracał, cały Paryż objęty był 
obławą. Gerwazyna, pogardliwie odepchnięta, uwzięła się, zmieniła miejsce, zaczęła chodzić 
od szosy Clignancourt do głównej ulicy w Chapelle.
— Proszę pana, niech no pan posłucha...
Ale mężczyźni mijali ją i szli dalej. Rozpoczynała marszrutę spod rzeźni, której rozwalmy 
cuchnęły krwią. Obrzucała okiem dawniejszy hotel Boncoeur, zamknięty i wyglądający 
podejrzanie. Przechodziła koło szpitala Lariboisiere, machinalnie licząc na jego frontowej 
ścianie okna, które płonęły jak oliwne lampki przy łóżku konającego, światełkami bladymi i 
spokojnymi. Przechodziła przez most kolejowy we wstrząsach pociągów huczących i 
przeszywających powietrze swym świstem jak rozpaczliwym krzykiem. Och! jakże smutne 
stawało się to wszystko nocą! Potem wykręcała się na pięcie i zawracała, syciła oczy 
widokiem wciąż tych samych domów stojących na tym krańcu ulicy szeregiem zawsze 
jednakowym; i tak w dziesięciu, dwudziestu nawrotach, bez przerwy, bez chwili odpoczynku 
na jakiejś ławce. Nie, nikt jej nie chciał. Ta pogarda jak gdyby wzmagała w niej wstyd. 
Znowu schodziła w stronę szpitala, wspinała się ku rzeźni. Był to ostatni jej spacer od tych 
krwawych dziedzińców, gdzie zadawano śmierć, do tych wyblakłych sal, gdzie ciała 
zmarłych sztywniały kolejno w prześcieradłach służących po społu wszystkim. Zawarło się w 
nim całe jej życie.
— Proszę pana, niech no pan posłucha... Naraz spostrzegła swój cień na ziemi. W miarę
jak przybliżała się do latarni, cień, zrazu rozchwiany, scalał się i nabierał wyrazistości, cień 
olbrzymi, przysadzisty, cudaczny: taka była pękata. Rozciągało się toto wzdłuż i wszerz, 
brzuch, piersi, biodra, wszystko równie płynne i falujące. Gerwazyna kulała tak mocno, że na 
ziemi cień wywijał przy każdym jej kroku koziołka; istny pajac! Potem, gdy zaczynała się 
oddalać, pajac rósł, osiągał wzrost wielkoluda, wypełniał cały bulwar bijąc wciąż niskie 
pokłony, przy których obtłukiwał sobie nos o domy i o drzewa. Mój Boże! jakaż ona była 
śmieszna i przerażająca! Nigdy jeszcze nie pojęła tak dobrze swego zbydlęcenia. Teraz nie 
mogła się już powstrzymać, żeby na to nie pa-
trzeć; mijając jedną latarnię pragnęła jak najszybciej znaleźć się przy następnej i znowu 
wodzić oczyma za swym podrygującym cieniem. Ach! śliczny kocmołuch czekał na nią pod 
każdą z nich, żeby jej towarzyszyć! Jakie wzięcie! Powinno toto zwabiać mężczyzn w te 
pędy. I zniżała głos ledwie śmiąc wyjąkać za plecami któregoś przechodnia:
— Proszę pana, niech no pan posłucha...
Jednakowoż musiało być bardzo późno. Ten cały interes już się nie opłacał w tej dzielnicy. 
Knajpy były pozamykane; w winiarniach, skąd dobiegały bełkotliwe krzyki pijaków, 
płomienie gazu poczynały czerwienieć. Zabawa przeobrażała się w kłótnie i pijatyki. Jakiś 
wielki, obszarpany . dryblas wrzeszczał: „Kaszę z ciebie zrobię, porachuj sobie zawczasu 
kości!" Jakaś dziewczyna szamotała się z kochankiem w drzwiach jednej z tancbud, 
wymyślając mu od sprośnych ryjów i parszywych świń, a on powtarzał wciąż jedno w kółko: 
„A twoja siostra to co?", nie zdobywając się na nic innego. Od pijaństwa ulice zionęły jakąś 
krwiożerczą żądzą, jakąś dzikością, która sprawiała, że twarze coraz rzadszych przechodniów 
były blade i kurczowo powykrzywiane. Rozgorzała jakaś bitwa, jeden z pijaków gruchnął 
swoją odwrotną stroną medalu na ziemię, z kopytami w powietrzu, drugi zaś sądząc, że 
należycie porachował się z koleżką, uciekał kłapiąc ciężkimi butami. Tam znów jakaś banda 
ryczała plugawe piosenki, po czym zapadała głęboka cisza, przerywana czkaniami i głuchymi 
łomotami ciał opojów walących się z nóg. Uroczystość „Świętej Wypłaty" zawsze kończyła 
się w ten sposób, wino lało się od szóstej tak obficie, że niedługo zacznie płynąć strugami po 
chodnikach. Och! te śliczne kaskady rozpościerające się, po opadnięciu, na kształt lisich 
ogonów na samym środku ulicy, przez które ludzie zapóźnieni a wrażliwi musieli dawać susa, 
żeby nie wdepnąć w nie nogą! Zaiste, cała dzielnica pachniała czystością! Cudzoziemiec, 
który chciałby ją zwiedzić nad ranem, wyprzedzając miejskich sprzątaczy, nabrałby o niej 
ślicznego wyobrażenia! Ale w tej chwili pijacy byli tu jak w domu i kichali sobie na całą 
Europę. Do kroćsetf z kieszeni zaczynały wyskakiwać noże i skromne święto dogorywało we 
krwi. Kobiety szły śpiesznym krokiem, mężczyźni włóczyli się zerkając spode łba, noc 
pęczniała wzdęta od okropieństw.
Gerwazyna wciąż jeszcze szła kuśtykając, to pnąc się na nowo pod górę, to schodząc w dół, z 
tą jedną myślą w głowie, żeby tak iść i iść. Chwilami ogarniała ją senność, zasypiała 
ukołysana przez własną nogę; potem nagle się ocknąwszy rozglądała się dokoła i 
spostrzegała, że uszła ze sto kroków wcale sobie tego nie uświadamiając, jak nieżywa. Nogi, 
ta jej kołyska kołysząca do snu na stojąco, rozklepywały się w starych, dziurawych 
pantoflach. Przestała czuć, że jeszcze żyje, taka była zmęczona i pusta. Ostatnim jej jasnym 
przebłyskiem świadomości była myśl, że jej szlaja--córka w tej samej chwili zajada się może 
ostrygami. Następnie wszystko się jej pomieszało, oczy nadal miała otwarte, ale żeby coś 
myśleć, musiałaby się zdobyć na wysiłek zbyt wielki. Jedynym uczuciem, które się w niej 
ostało w tym stanie unicestwienia całej jej istoty, było uczucie pieskiego zimna, zimna 
ostrego i zabójczego, jakiego nie zaznała jeszcze nigdy w życiu. Nawet umarłym nie jest tak 
zimno w grobach, z całą pewnością. Podźwignęła z trudem głowę, twarz jej przecięło 
lodowate smagnięcie. Był to śnieg, który wreszcie zdecydował się spaść z mglistego nieba, 
śnieg drobny, gęsty, który lekki wiaterek przywiewał całymi tumanami. Spodziewano się go 
od trzech dni. Zaczynał padać w samą porę.
Przebudzona tym pierwszym podmuchem zawiei, Gerwazyna zaczęła iść szybciej. Mężczyźni 
biegli śpiesząc do domów, z ramionami już obielonymi. Zobaczyła jednego, który właśnie 
nadchodził zwolna w cieniu drzew, zbliżała się więc jeszcze raz ze słowami: 
— Proszę pana, niech no pan posłucha... Mężczyzna zatrzymał się. Ale nie wydawało się, 
żeby usłyszał. Wyciągnął rękę, szepnął cichym głosem: — Co łaska, proszę... 
Spojrzeli na siebie. Ach! mój Boże! na to im przyszło, ojciec Bru dziadem żebrzącym, pani 
Coupeau zwykłą ulicznicą! Stali naprzeciw siebie z rozdziawionymi ustami. Teraz mogli 
sobie podać rękę. Stary robociarz włóczył się przez cały wieczór, nie śmiąc do nikogo 
przystąpić; i pierwszy człowiek, którego zaczepił, był takim samym głodomorem jak i on. 
Boże! czyż to nie godne litości? Przepracować pięćdziesięt lat i żebrać! być uważaną za jedną 
z najprzedniejszych praczek na ulicy Goutte-d'Or i skończyć nad rynsztokiem! Wciąż na 
siebie patrzyli. Potem bez słowa rozeszli się każde w swoją stronę, chłostani śnieżycą..
Była to prawdziwa zawierucha. Na tych wyniosłościach, wśród tych otwartych na przestrzał 
obszarów kołowały drobne płatki śniegu nawiewane jak gdyby ze wszystkich stron na raz. Na 
odległość dziesięciu kroków nic się nie widziało, wszystko tonęło w tym fruwającym pyle. 
Ulice poznikały, bulwar zdawał się wymarły, jak gdyby nawałnica uciszyła czkania ostatnich 
pijaków zarzucając na nich swe białe prześcieradło. Gerwazyna, choć z trudnością, ciągle 
jeszcze szła, oślepiona, zbłąkana. Dotykała drzew, żeby odzyskać świadomość, gdzie jest. W 
miarę jak posuwała się naprzód, przez zmatowiałe powietrze zaczynały przebijać światła 
latarni, podobne do żarzących się głowni. Potem nagle, gdy mijała jakieś skrzyżowanie, 
nawet owych światełek zabrakło; porwana, toczyła się w jakimś białawym wirze, nie mogąc 
złowić wzrokiem niczego, co by posłużyło jej za drogowskaz. Ziemia nieokreślonej białości 
uciekała jej spod nóg. Otaczały ją szare ściany. I gdy przystawała wahając się, rozglądając się 
dokoła, za tą lodowatą zasłoną czuła przestwór ulic, nieprzerwane sznury gazowych 
płomyków, cały ten ]nieobeszły, czarny i pustynny Paryż pogrążony we śnie. 
Była w. nim oto, u zbiegu bulwaru zamiejskiego oraz bulwarów Magenta i Ornano, marząc, 
żeby się położyć na ziemi, gdy wtem usłyszała odgłos czyichś kroków. Zaczęła biec, ale śnieg 
zasypywał jej oczy, a kroki się oddalały, ona zaś nie zdążyła ustalić, czy oddalały się w prawo 
czy w lewo. W końcu dostrzegła szerokie ramiona jakiegoś mężczyzny, ciemną, tańczącą 
plamę, która wsiękała w mgłę. O! tego musi złowić, tego już z rąk nie popuści! I poczęła biec 
szybciej, dogoniła go, schwyciła go za kurtkę.
— Proszę pana, proszę pana, niech no pan posłucha...
Mężczyzna odwrócił się. Był to Goujet
Oto „podrywała" sobie w tej chwili Złotą Mordę! Jakąż to zbrodnię popełniła, żeby być tak 
dręczoną? To był ostatni cios, zastąpić kowalowi drogę; żeby ujrzał w niej pierwszą lepszą 
ździrę spod rogatek, wybladłą i natrętną. A działo się to wszystko w pobliżu płonącej latarni,. 
dostrzegała swój bezkształtny cień, który wyglądał, jakby zbytkował sobie na śniegu, istna 
karykatura! Pomyślałby kto, jakaś baba-pijanica. Mój Boże! nie mieć od dawna w ustach ani 
okruszyny chleba, ani kropelki wina i być wziętą za kobietę pijaną! Sama była temu winna, 
po co się upijała? Goujet na pewno myślał, że sobie podchmieliła i teraz zachciało jej się 
pobawić z chłopami.
Tymczasem Goujet przypatrywał się jej, a śnieg płatkami stokrotek przyprószał jego, piękną 
płową brodę. Potem, gdy Gerwazyna spuściła głowę i zaczęła się cofać, zatrzymał ją.
— Niech pani pójdzie ze mną. 
I ruszył przodem, a Gerwazyna za nim. Wędrowali we dwoje przez nacichłe ulice, sunąc bez 
hałasu wzdłuż murów. Biedna pani Goujet umarła w październiku na ostry reumatyzm, 
Goujet w dalszym ciągu mieszkał w małym domku przy ulicy Nowej, ponury i osamotniony. 
Tego dnia zasiedział się czuwając przy łóżku pewnego kolegi, który uległ wypadkowi. Gdy 
otworzył już drzwi i zapalił lampę, odwrócił się do Gerwazyny, która stała pokornie w sieni. 
Cichutko, jak gdyby myślał, że matka może go jeszcze usłyszeć, powiedział:
— Proszę wejść.
Pierwszy pokój, pokój pani Goujet, był ż nabożeństwem zachowywany w stanie, w jakim go 
pozostawiła. Przy oknie leżał na krześle odłożony tamborek, obok wielkiego fotela, który jak 
gdyby czekał na starą koronczarkę. Łóżko było rozesłane i mogłaby się do niego położyć, 
gdyby opuściła cmentarz i przyszła pragnąc spędzić wieczór ze swym synkiem. "W pokoju 
utrzymywał się nastrój skupienia, wszystko tchnęło tu rzetelnością i dobrocią.
— Proszę wejść. — powtórzył kowal głośniej. Weszła zalękniona jak dziewczynka, która się 
wkradła do jakiegoś czcigodnego przybytku. Goujet był blady i cały drżący, że sprowadza 
kobietę do domu swej zmarłej matki. Przeszli przez pokój stąpając jak najciszej, bo byłoby im 
wstyd, gdyby ich posłyszała. Potem on wepchnąwszy Gerwazynę do swojego pokoju wszedł 
tam za nią i zamknął drzwi. Tutaj czuł się u siebie. Była to mała izdebka, którą Gerwazyna 
pamiętała, pensjonarski pokoik z wąskim żelaznym łóżkiem, przysłoniętym białymi 
firankami. Tylko ilość powycinanych obrazków na ścianach jeszcze się zwiększyła; sięgały 
już pod sam sufit. Gerwazyna wśród tej czystości nie śmiała zrobić ani kroku naprzód, 
usuwała się jak najdalej od lampy. Wówczas on bez jednego słowa, ogarnięty wściekłością, 
chciał ją porwać i zmiażdżyć w uścisku. Ale słaniała mu się w ramionach, szeptała:
— Och! mój Boże!... och! mój Boże!...
W piecyku ogień przysypany warstwą pyłu koksowego jeszcze się palił i z resztki mięsa w 
potrawce, którą kowal zostawił na ogniu przed wyjściem sądząc, że zaraz wróci, biła jeszcze 
para. Gerwazyna pod wpływem tęgiego gorąca trochę odtajała, miała ochotę rzucić się na 
podłogę i na czworakach wyjeść wszystko z rondelka. Było to coś silniejszego od niej samej, 
toteż schyliła się i westchnęła. Ale Goujet zrozumiał. Postawił rondelek na stole, ukrajał 
chleba, nalał jej wina.
— Dziękuję! dziękuję — mówiła. — Och! jaki pan jest dobry! Dziękuję!
Jąkała się, nie mogła dobyć z siebie głosu. Była cała tak rozdygotana, że kiedy wzięła widelec 
do ręki, upuściła go na stół z powrotem. Od głodu, który ją dławił, głowa zaczęła jej się 
trząść, jak staruszce. Musiała jeść palcami. Przy pierwszym
kartoflu, jaki sobie wpakowała do ust, wybuchnęła szlochem. Grube łzy toczyły się jej po 
policzkach, kapały na chleb. A ona dalej jadła, żarła chciwie ten swój chleb mokry od łez, 
ciężko dysząc, z wykrzywioną twarzą. Goujet zmusił ją, żeby napiła się wina, bo zaczęła się 
dławić; kieliszek cicho brzęknął o jej zęby.
— Dać pani jeszcze chleba? — zapytał półgłosem kowal.
Płakała, mówiła: „owszem", mówiła: „dziękuję", sama nie wiedziała, czy chce chleba czy nie. 
Ach! Boże! jaka to przyjemna i smutna rzecz: jeść, kiedy się zdycha z głodu.
Kowal stał naprzeciw niej, zapatrzony w jej twarz. Dopiero teraz mógł jej się dobrze 
przyjrzeć w jaskrawym świetle lampy. Jakaż była stara i wyniszczona! Od gorąca śnieg zaczął 
tajać na jej włosach i na ubraniu; ociekała wodą. Jej biedna, trzęsąca się głowa była zupełnie 
siwa; z tymi siwymi, porozwiewanymi kosmykami, z tą szyją wciśniętą w ramiona, rozparta 
tym zwalistym cielskiem, była szpetna i pękata, aż chciało się płakać. A Goujet przypominał 
sobie czasy, kiedy się kochali: była wtedy różowiutka, łomotała żelazkiem, ukazując ową 
niemowlęcą fałdkę, z którą wyglądała niby w jakimś ślicznym naszyjniku. Przesiadywał u 
niej w tamtych czasach całymi godzinami, ukradkiem na nią zerkając, rad, że ją widzi. 
Później zaczęła go odwiedzać w kuźni, on kuł to swoje żelazo, a ją pochłaniał bez reszty 
taniec jego młota i doświadczali oboje głębokiej rozkoszy. Ileż to razy wówczas gryzł po 
nocach poduszkę z żądzy, żeby mieć ją u siebie tak jak teraz! Och! pożądał jej tak, że byłby 
pogruchotał jej kości, gdyby ją wziął! A oto teraz była jego własnością, mógł ją sobie wziąć. 
Przełykała ostatnie kęsy chleba, wycierała na dnie rondelka swoje własne łzy, te ciężkie, 
milczące łzy, kapiące jej w dalszym ciągu na jedzenie.
Gerwazyna wstała. Zjadła już wszystko. Trwała przez dłuższą chwilę ze zwieszoną głową, 
zakłopotana, nie wiedząc, czy on jej chce. Potem, kiedy wydało jej się, że widzi jakiś płomień 
zapalający się w jego oczach, dźwignęła rękę do góry i zaczęła rozpinać kaftan. Ale Goujet 
ukląkłszy ujął ją za ręce mówiąc cichutko:
— Kocham panią, pani Gerwazyno, och! kocham panią wciąż jeszcze i mimo wszystko, 
przysięgami
— Niech pan tego nie mówi, panie Goujet! — krzyknęła w popłochu, widząc go na klęczkach 
u swoich stóp. — Nie, niech pan tego nie mówi. to dla mnie za wielka przykrość!
A gdy on zaczął powtarzać, że w jego życiu nie może być dwóch miłości, wpadła w jeszcze 
większą rozpacz.  — Nie, nie, ja już nie chcę, za bardzo mi jest wstyd... Na miłość boską! 
niech pan wstanie. To ja powinnam paść panu do nóg.
Goujet podniósł się z klęczek, dygotał na całym ciele, i urywanym głosem:
— Czy pozwoli mi się pani pocałować? Gerwazyna zaskoczona tym i wstrząśnięta nie
zdobyła się na odpowiedź. Kiwnęła przyzwalająco głową. Mój Boże! była jego własnością, 
mógł z nią robić, co mu się podoba. Ale on tylko złożył wargi jak przy pocałunku.
— Dla nas to dość, pani Gerwazyno — szepnął. — To cała nasza przyjaźń, nieprawdaż?
Pocałował ją w czoło, w kosmyk jej siwych włosów. Nie całował jeszcze nikogo, odkąd 
matka jego nie żyła. Pozostawała mu w życiu tylko jedna jego wierna przyjaciółka, 
Gerwazyna. Gdy więc złożył już na jej czole ten pocałunek pełen uszanowania, odszedł od 
niej cofając się tyłem i rzucił się w poprzek na łóżko, zanosząc się od łkania. Gerwazyna nie 
mogła już znieść tego dłużej, było to zbyt smutne i zbyt wstrętne zarazem odnaleźć się 
nawzajem w takich okolicznościach, skoro się kochają. Krzyknęła do niego:
— Kocham pana, panie Goujet, i ja także kocham pana bardzo...Och! to nie jest możliwe, 
pojmuję... Pożegnajmy się, pożegnajmy, bo to wszystko jest ponad nasze siły.
Przebiegła pędem przez pokój pani Goujet i z powrotem znalazła się na ulicy. Gdy nareszcie 
trochę ochłonęła, zadzwoniła do swojej bramy i Boche ją wpuścił. W całym domu panowały 
ponure mroki. Spowiły ją jak żałoba. O tej nocnej godzinie sień wejściowa, poszczerbiona i 
ziejąca, wyglądała jak jakaś rozwarta paszczęka. I pomyśleć, że niegdyś dokładała wszelkich 
starań, byłe dostać tu jakiś kącik w tej piętrzastej, koszarowej budzie! Czyżby jej kto 
wówczas korki w uszy powtykał, że nie słyszała tej potępieńczej muzyki rozpaczy, co 
warczała za tymi murami! Od dnia gdy po raz pierwszy stąpnęła tu nogą, poczęła staczać się 
coraz niżej. Tak, to chyba przynosi nieszczęście siedzieć tak jedni na drugich, w tych wielkich 
łajdackich domach robotniczych, zarażonych nędzą. Tego właśnie wieczora wszyscy jakby 
powyzdychali. Słyszała tylko z prawej strony chrapania Boche'ów, natomiast Lantier i 
Wirginia, po lewej, mruczeli niczym koty, które leżą sobie w cieple, z zamkniętymi ślepiami, 
nie śpiąc. Na podwórzu poczuła się jak na prawdziwym cmentarzu; śnieg na ziemi tworzył 
białawy kwadrat; wysokie ściany oficyn Y/znosiły się sinoszare, bez jednego światła, niby 
mury na pół zburzonej budowli; i ani westchnienia, jak w jakiejś wiosce wymarłej z głodu i 
zimna, ze zwłokami wszystkich mieszkańców pod jednym całunem. Musiała przekroczyć 
ciemną strugę — kałużę płynącą spod farbiarni, parującą i żłobiącą sobie bagniste koryto w 
bieli śniegu. Woda tym razem była koloru jej myśli. Dawno już przepłynęły piękne wody 
jasnoniebieskie i jasnoróżowe!
Potem wchodząc po ciemku na szóste piętro nie mogła się powstrzymać od śmiechu, złego 
śmiechu, który sprawił jej ból. Przypominała sobie, jaki to przyświecał jej kiedyś ideał: 
pracować w spokoju, mieć zawsze co do ust włożyć, mieć jaką taką norkę do spania, 
wykierować dzieci na ludzi, nie być bitą, umrzeć na własnym łóżku. Nie, doprawdy 
komiczne, jak to się wszystko urzeczywistniło! Nie pracowała już, nie miała już co jeść, spała 
na śmieciach, mąż garbował jej skórę, córka obijała się,po spelunkach; pozostawało jedynie 
zdechnąć na ulicy — a stanie się to natychmiast, jeżeli się zdobędzie na tyle odwagi, żeby jak 
tylko wróci do mieszkania, wyskoczyć przez okno. Myślałby kto, że żądała od losu 
trzydziestu tysięcy franków renty i jakichś wyjątkowych względów, no nie? Ach! doprawdy, 
na tym świecie skromność nie popłaca, może się przydać, ot, do chrzanu tarcia! Ni łyżki 
strawy, ni wyrka, oto wspólna ludzka dola. Ten zły śmiech jej jeszcze się wzmagał, gdy sobie 
przypomniała swoją błogą nadzieję, że na starość osiędzie gdzieś na wsi, po dwudziestu 
latach harówki z żelazkiem w ręku. Dobre sobie! już jechała, na tę swoją wieś! Oby ten swój 
kącik ze ździebłkiem zieleni miała choć na Pere-Lachaise.
Gdy szła korytarzem, była jak obłąkana. Kręciło jej się w tej biednej głowie. W gruncie 
rzeczy przyczynę jej ciężkiej boleści stanowiło to, że pożegnała się już na wieki z kowalem. 
Między nimi wszystko było skończone, nigdy więcej już się nie zobaczą. Potem to jedno 
nieszczęście przywiodło jej na myśl wszystkie inne i skołowało ją to do reszty. Przechodząc 
zajrzała do Bijardów, zobaczyła Lalunię; już martwa, leżała z takim wyrazem twarzy, jakby 
była rada, że sobie leży i że już wiecznie wolno jej będzie tak się że sobą cackać. No, pewnie! 
dzieci mają więcej szczęścia od dorosłych! A że zza drzwi ojca Bazouge przenikała smuga 
światła, bez namysłu weszła do niego uwziąwszy się, że i ona odbędzie tę podróż, w jaką 
wyruszyła Lalunia.
Ten stary kawalarz, ojciec Bazouge, wrócił owego wieczora do domu w nadzwyczaj wesołym 
nastroju. Popił sobie tak tęgo, że chrapał na podłodze, choć było zimno, i mimo wszystko 
musiało mu się śnić coś miłego, bo przez sen jak gdyby śmiał się w głębi brzucha. Łojówka 
paliła się do tej pory, oświetlając jego sfatygowany ubiór, czarny kapelusz, który leżał w 
kącie przyklapnięty, czarny płaszcz, który właściciel naciągnął sobie na kolana jak połę 
kołdry. 
Gerwazyna, gdy go zobaczyła, uderzyła nagle w lament tak głośny, że. się obudził.
— Do pioruna! zamykać drzwi! Wieje stamtąd jak licho!... Aha! to pani!... Co się stało? 
czego pani chce? 
Wówczas Gerwazyna wyciągnąwszy ręce, sama nie wiedząc, co bełkoce, zaczęła go 
namiętnie błagać:
— Och! niech mnie pan zabierze, mam już wszystkiego dość, chcę umrzeć... Proszę nie żywić 
do mnie urazy. Ja nie wiedziałam, mój Boże! Człowiek nigdy nie wie, dopóki nie jest 
gotowy... Och! tak: przychodzi dzień, kiedy chętnie pojechałby na tamten świat!... Niech 
mnie pan zabierze, niech mnie pan zabierze, będę panu stokrotnie wdzięczna!
I uklękła wstrząsana cała pożądaniem, które okrywało ją bladością. Nigdy jeszcze nie runęła 
tak do stóp żadnemu mężczyźnie. Ryło ojca Bazouge, z tą jego wykrzywioną jadaczką, i 
sukienne ubranie, uwalane przy tylu pogrzebach, wydawały jej się- piękne i jaśniejące jak 
słońce. Jednakże stary, jeszcze na pół śpiący, brał to wszystko za jakieś kiepskie żarty. 
Hola, paniusiu! — mruknął. —Proszę mi tu nie wyrabiać hec!
— Niech mnie pan zabierze! —powtórzyła Gerwazyna jeszcze żarliwiej. — Pamięta pan: 
pewnego wieczora zastukałam w ścianę; potem mówiłam, że to nieprawda; byłam wtedy 
jeszcze za głupia... Ale, proszę! niech pan da rękę, ja już się wcale nie boję! Niech mnie pan 
zabierze i utuli w łóżeczku, wyczuje pan, gdybym choć drgnęła... Och! chce mi się już tylko 
tego, och! tak bym pana za to lubiła!
Bazouge, zawsze uprzedzająco grzeczny dla pań, pomyślał, że nie wypada mu łajać damy, 
która ponoć kocha się w nim tak na zabój. Była już setnie nadwerężona, ale w tym stanie 
uniesienia wyglądała jeszcze wcale niczego. 
— Utrafiła pani w samo sedno — powiedział z głębokim przekonaniem. — I dziś 
wyprawiłem lulać jeszcze trzy takie, co to dałyby mi królewski napiwek, gdyby tylko mogły 
sięgnąć ręką do kieszeni... Ale, moja paniusiu, to się nie da załatwić tak na poczekaniu...
— Niech mnie pan zabierze, niech mnie pan zabierze! — wołała dalej Gerwazyna. — Chcę 
już umrzeć...
— Ba! trzeba jednak przejść najpierw pewną małą operacyjkę... Pani wie, kuik!
I wykonał grdyką sztuczkę taką, że wyglądało, jakby połykał język. Potem uważając kawał za 
udany zachichotał.
Gerwazyna podniosła się powoli z klęczek. Więc i on nie mógł nic dla niej zrobić? Wróciła 
ogłupiała do siebie do pokoju żałując, że brała cośkolwiek do ust. Ach! nie, co tu dużo gadać, 
nędza dobija człowieka za wolno.
XIII
Przez całą ową noc Coupeau wałęsał się po knajpach. Nazajutrz Gerwazyna otrzymała 
dziesięć franków od swego syna Stefanka, który pracował na kolei jako mechanik; malec od 
czasu do czasu przysyłał matce po pięć franków wiedząc, że w domu się nie przelewa. 
Gerwazyna ugotowała zupy na mięsie i zjadła ją sama, bo ten łajdak, Coupeau, nie wrócił też 
i nazajutrz. W poniedziałek — nikogo, we wtorek — wciąż nikogo. Upłynął tydzień. Ach! 
psiakość, jeżeli przyhołubiła go jąka dama, to można powiedzieć, że ma chłop szczęście. Ale 
w samą niedzielę otrzymała Gerwazyna jakiś urzędowy papierek, który zrazu bardzo ją 
przestraszył, bo wyglądał jak pismo z komisariatu policji. Potem uspokoiła się: po prostu 
zawiadamiano ją, że ten jej bydlak jest u świętej Anny i tylko patrzeć, jak zdechnie. W 
papierku stało to napisane grzeczniej, ale tak czy inaczej, wychodziło na jedno. Tak, więc to 
właśnie dama przyhołubiła Coupeau, a zwała się owa dama — Kostusia Gały-w-Słup, 
ostatnia, niezawodna przyjaciółka pijaków. Dalibóg, Gerwazyna nawet nie pokwapiła się do 
niego. Zna drogę, potrafi sam wrócić z zakładu do domu; tyle już razy go tam wyleczyli, że 
jeszcze raz spłatają mu głupiego figla i postawią go z powrotem na nogi. A bo to nie 
dowiedziała się tego samego dnia rano, że w ciągu ostatniego tygodnia ludzie wciąż spotykali 
Coupeau; z brzuchem jak bania szastał się po winiarniach w Belleville w towarzystwie 
Umarł-w-Butach! Tak jest, i owszem, Umarł-w-Butach sam nawet wszystko finansował; 
musiał widać położyć łapę na oszczędnościach swojej połowicy, której przynosił pieniążki 
śliczny procederek, już wiecie jaki. Ach! ładną to forsę przepijali, mogli się od niej nabawić 
wszystkich brzydkich chorób! Coupeau wyszedł z tego obronną ręką, bo naje się pietra i tyle. 
Największa wściekłość ogarniała Gerwazynę
na myśl, że tym dwom samolubom z piekła rodem do głowy nawet nie przyszło, żeby po nią 
wstąpić i fundnąć jej kieliszeczek. Widziane to rzeczy! hulać przez cały tydzień i nie 
wyświadczyć kobiecie choćby takiej jednej grzecznostki! Jak kto sobie popija sam, to i 
zdycha sam, ot co!
Jednakowoż w poniedziałek Gerwazyna, mając przygotowaną zawczasu skromną, ale 
smaczną kolacyjkę, składającą się z reszty fasolki i z półlitrówki, wmówiła w siebie, że 
powinna wybrać się na spacer, niby to dla zaostrzenia apetytu. Zawiadomienie z zakładu, na 
komodzie, nie dawało jej spokoju. Śnieg stopniał, nastała pogoda niepewna jak panieński 
humor, było szaro i ciepło, rześkie powietrze przenikał jakiś skryty dreszcz. Wyruszyła w. 
południe, bo czekała ją daleka wyprawa na przełaj przez cały Paryż, a kulas ciągle zostawał 
jej w tyle. Na ulicach ludzi było huk, ale widok ludzi bawił ją, zaszła na miejsce śpiewająco: 
Gdy wymieniła swoje nazwisko, opowiedziano jej niewiarogodną historię: podobno Coupeau 
wyłowiony został pod Nowym Mostem; rzucił się do wody przez balustradę, bo mu się 
przywidziało, że jakiś brodaty mężczyzna zagradza mu drogę. Niczego sobie skok, prawda? a 
gdy chciano się dowiedzieć, w jaki sposób znalazł się Coupeau na Nowym Moście, okazało 
się, że on sam nie mógł tego wyjaśnić.
Tymczasem dozorca poprowadził Gerwazynę. Szła po schodach na górę, gdy wtem usłyszała 
jakieś wrzaski, od których ciarki przeszły jej po grzbiecie.
— A co? to ci dopiero urządza muzyczkę! — odezwał się dozorca.
— Kto taki? — zapytała Gerwazyna.
— Mąż pani, któż by inny! Drze się tak już od onegdaj. A jak tańczył! za chwilę pani sama 
zobaczy.
Ach! mój Boże! co za widok! Oniemiała z wrażenia. Separatka wymoszczona była od- 
podłogi po sufit wojłokowymi poduszkami; na ziemi rozpościerały się dwie słomiane maty, 
jedna na. drugiej, w kącie zaś leżał rozłożony materac z wałkiem, nic więcej. Na tle takiego 
wnętrza Coupeau miotał się i wrzeszczał. W tej swojej bluzie, podartej na strzępy, machał 
rękami i nogami w powietrzu, prawdziwy zasraniec z Courtille; ale wcale nie zabawny, o! 
nie: zasraniec, którego pląsy tak są przerażające, że włosy jeżą ci się, człowieku, na całym 
ciele. Odstawiał rolę takiego typka trzy--ćwierei-do-śmierci. O! pieska-niebieska! co za 
błędny rycerz! nacierał na okno, potem cofał się tyłem, wywijając rękami do taktu, 
potrząsając dłońmi, jakby chciał poodrywać je sobie i cisnąć ludziom w twarz." Spotyka się 
po różnych tancbu-
dach żartownisiów, co próbują to naśladować; ale naśladują nieudolnie, trzeba zobaczyć, jak 
tego swojego gonionego wyfikują prawdziwi pijacy, jeśli chce się ocenić, ile ma on w sobie 
wykwintu, odtwarzany na serio. Wypróbowaną już markę posiada także sama melodia, 
nieprzerwana fala karnawałowego rozwrzeszczenia bijąca przez całe godziny z szeroko 
rozwartych ust, wciąż na jedną i tę samą nutę chrypiącego puzonu. Co do Coupeau, to 
wydawał on z siebie ryki zwierzęcia, któremu zmiażdżono łapę. I — kierunek: kapela, panie 
osobno, panowie osobno!
— Boże! co jemu jest?... co jemu jest?... — powtarzała Gerwazyna, przestraszona.
Dyżurny lekarz, tęgi blondyn, różowy na twarzy, w białym kitlu, siedział najspokojniej w 
świecie i robił jakieś notatki. Wypadek był ciekawy, lekarz nie opuszczał chorego.
— Może pani tu chwilę pobyć, jeśli pani chce — powiedziałdo praczki. —Ale niech siępani 
zachowuje jak najciszej... Gdyby nawet spróbowała pani do niego przemówić, to i tak pani 
nie pozna.
Istotnie, Coupeau jak gdyby wcale żony nie zauważył. Wchodząc nie mogła mu się dobrze 
przyjrzeć, tak szamotał się po całym pokoju. Teraz, kiedy zobaczyła go z bliska, ręce jej 
opadły. Na Boga, czyż możliwe, żeby to był on — z tą twarzą o przekrwionych oczach, z 
zaskorupiałymi całkiem ustami? Na pewno by go nie poznała. Z początku nie wiadomo 
dlaczego stroił wciąż jakieś miny, ni stąd, ni zowąd wykrzywiając gębę; nos mu się 
zmarszczył, policzki zaklęsły — istny zwierzęcy pyszczek. Ciało miał tak rozgorączkowane, 
że w powietrzu naokoło niego wytwarzała się para; po skórze,. jakby polakierowanej, ściekały 
mu grube krople potu. Po tych jego zawziętych pląsach arlekina można było jednakowoż 
poznać, że czuje się nieswojo, że głowa mu ciąży, że bolą go ręce i nogi.
Gerwazyna podeszła do lekarza, który ha oparciu krzesła wystukiwał palcami jakąś 
melodyjkę.
— Proszę pana, panie doktorze, więc tym razem to sprawa poważna?
W odpowiedzi lekarz kiwnął głową.
— Proszę pana, on tam chyba coś sobie mamrocze pod nosem?... Słyszy pan? co on takiego 
gada?
— Ma jakieś przywidzenia — odmruknął jej młody człowiek. — Cicho! niech mi pani nie 
przeszkadza słuchać.
Coupeau mówił urywanym głosem, ale jakieś figlarne ogniki błyskały mu w oczach. 
Rozglądał się po podłodze to na prawo, to na lewo i kręcił się w kółko, jakby buszował po 
lasku w Vincennes rozmawiając z samym sobą.
— Ach! a to jakie to ładne, jakie to cacane... Są i szałasy, prawdziwy jarmark... I ta 
muzyczka, coś milutkiego! To ci zabawa! tam w środku tłuką dzbanki... Co za szyki! O! jaka 
to iluminacja! w powietrzu pełno czerwonych balonów, a podskakuje toto, a umyka!... O! o! 
ile latarni wśród drzew!... Nie ma co, bardzo przyjemnie! Sika toto ze wszystkich stron, 
fontanny, kaskady, ta woda śpiewająca, oh!. śpiewająca głosem dziecka z kościelnego chóru... 
Te kaskady, coś nadzwyczajnego!
I wyprężał się całym ciałem, jakby po to, żeby lepiej słyszeć tę. rozkoszną piosenkę wody; 
pełną piersią wdychał powietrze, jakby pił wonny deszcz opadający znad fontann. Ale twarz 
jego na nowo przybierała zwolna wyraz trwogi. Schylił się i jak najszybciej począł przemykać 
pod ścianami separatki, wydając złowrogie pomruki:
— To wszystko to znowu jakieś szacherki-macherki!... Miałem się na baczności... Milczeć, 
hultaje! Tak, kpicie sobie ze mnie. Popijacie i gardłujecie tam w środku z tymi swoimi 
dziwkami, byleby tylko zrobić mi na złość... Ja was wszystkich rozniosę razem z tym całym 
waszym szałasem!... Do kroćset, dacie mi wreszcie spokój czy nie!
Zaciskał pięści; potem wydał chrapliwy okrzyk i zaczął biec pochylając się prawie do samej 
ziemi. Coś przy tym bełkotał szczękając zębami z przerażenia:
— To naumyślnie , żebym się zabił. Nie, nie rzucę się tam!... Z całą tą wodą, to chodzi tylko 
o jedno: żebym okazał się tchórzem. Nie, nie rzucę się!
Kaskady, które pierzchały, kiedy się do nich zbliżał, podpływały ku niemu, ilekroć zaczynał 
się cofać. Nagle powiódł dokoła osłupiałym spojrzeniem i ledwie dosłyszalnym głosem 
wyjąkał:
— To już niepodobieństwo, zmówili się przeciwko mnie z kuglarzami!
— Zabieram się stąd, proszę pana, do widzenia! — powiedziała Gerwazyna do lekarza. — 
Zanadto mnie to rozkleja; ja tu jeszcze wrócę.
Twarz miała zupełnie zbielałą. Coupeau w dalszym ciągu odbywał swą wędrówkę błędnego 
rycerza od okna do materaca i od materaca do okna, spocony, zmordowany, wybijając wciąż 
ten sam takt. Gerwazyna uciekła na korytarz. Ale na próżno zbiegała pędem ze schodów, i na 
dole wciąż jeszcze słyszała potępieńczy tan swojego męża. Ach! mój Boże! jak przyjemnie 
było na ulicy, człowiek mógł przynajmniej odetchnąć!
Wieczorem cała kamienica na Goutte-d'Or rozmawiała o przedziwnej chorobie starego 
Coupeau. Boche'owie, którzy tę Kuśtyk-tyk traktowali obec-
nie przez nogę, zaprosili ją jednak do stróżówki na kieliszek likieru z porzeczek, ot! żeby się 
dowiedzieć szczegółów. Przyszła pani Lorilleux, przyszła także pani Poisson. Nastąpiły nie 
kończące się komentarze. Boche znał niegdyś pewnego stolarza który rozebrał się raz do naga 
na ulicy świętego Marcina i który później umarł tańcząc polkę; sto larz ów zapijał się 
absyntem. Obie panie wiły się ze śmiechu, gdyż mimo wszystko wydawało im się to 
zabawne, choć smutne. Potem, ponieważ nie bardzo rozumiano, jak to właściwie z tym 
Coupeat jest, Gerwazyna odsunęła obecnych pod ściany wołając, by zostawili jej trochę 
miejsca, i pośrodku stróżówki na oczach wszystkich zaczęła naśladować Coupeau 
wrzeszcząc, skacząc, wysilając się na jak najwstrętniejsze grymasy. Tak, słowo honoru, to 
było całkiem tak samo! Wówczas wszyscy się zadziwili: niepodobieństwo! żaden człowiek 
nie potrafiłby przetrzymać trzech godzin podobnego tańca. Jakże! Gerwazyna poczęła się 
zaklinać n; wszystko, co ma najświętszego, że Coupeau przetrzymywał to od wczoraj, czyli 
już trzydzieści sześć godzin. Zresztą jeśli jej nie wierzą, mogą pójść się sami przekonać. - Na 
to pani Lorilleux oświadczyła, że pięknie dziękuje! Nasłuchała się dość o zakładzie świętej 
Anny i nie dopuściłaby nawet do tego, żeby mąż bodaj stąpnął tam nogą Co do Wirginii, 
której sklep coraz bardziej podupadał i która miała minę pogrzebową, to poprzestała ona na 
mruknięciu, że życie nie zawsze jest wesołe, o! do licha! nie zawsze! Wypito resztę likieru, 
Gerwazyna pożegnała się z towarzystwem życząc wszystkim dobrej nocy. Jak tylko 
przestawała mówić, natychmiast przybierała wyraz twarzy jakiegoś zahukanego 
pensjonariusza Chaillot, z otwartymi na ścieżaj oczami. Bez wątpienia widziała jeszcze wciąż 
tego swojego starego, jak tańcował. Nazajutrz wstając z posłania przyrzekła sobie, że już tam 
więcej nie pójdzie. Bo i po co? Nie chciała, żeby i jej z kolei klepki pomieszały się we łbie. 
Jednakowoż co dziesięć minut podejmowała na nowo poprzednie swoje rozważania wyłaziła 
ze skóry, jak to się mówi. Ciekawiło ją mimo wszystko, czy tamten dalej odrabia ten swój 
taniec z figurami. Gdy wybiła dwunasta, nie mogła już dłużej usiedzieć w domu; była tak 
zaprzątnięta żądzą nowego widowiska i lękiem przed tym, co zobaczy, że ani się spostrzegła, 
jak stanęła u celu swej długiej wędrówki.
Och! nie potrzebowała się pytać, jaki jest stan chorego. Ledwie zdążyła wstąpić na schody, 
usłyszała piosenkę Coupeau. Dokładnie ta sama melodia, dokładnie ten sam taniec. Mogło jej 
się wydawać, że to przed chwilą stąd schodziła, a teraz wraca znowu. Dozorca, ten co i dnia 
poprzedniego, szedł przez korytarz roznosząc w dzbankach ziółka i gdy ją wymijał, mrugnął 
okiem, żeby okazać się miłym.
— Jakże tam? wciąż to samo? — powiedziała.
— Ano wciąż — odparł nie zatrzymując się. Weszła do separatki, ale przystanęła w kąciku
koło drzwi, bo prócz Coupeau byli tu jeszcze jacyś ludzie. Lekarz dyżurny, ten różowy 
blondyn, stał ustąpiwszy krzesła jakiemuś starszemu jegomościowi z wstążeczką orderową w 
klapie, z łysiną i twarzą jak pyszczek kuny. Ani chybi, był to lekarz naczelny, bo spojrzenia 
jego małych oczek przewiercały na wskroś jak świdry. Wszyscy ci handlarze nagłej śmierci 
spoglądają na ciebie, człowieku, w ten właśnie sposób.
Gerwazyna nie przyszła zresztą tutaj dla tego pana i stanąwszy na palcach spoglądała ponad 
jego łysą głową, pożerając Coupeau oczami. Ten zawzięciuch tańczył i wrzeszczał jeszcze 
głośniej niż dnia poprzedniego. Widywała już nieraz, kiedyś na zabawach tanecznych w 
półpoście, krzepkich chłopaków z pralni, jak takie fiku-miku odstawiali przez całą noc; ale 
nigdy, przenigdy nie mogła sobie wtedy wyobrazić człowieka, który byłby w stanie zażywać 
podobnych rozkoszy równie długo, jak teraz Coupeau; jeżeli mówiła o zażywaniu rozkoszy, 
to bynajmniej nie brała tego dosłownie, bo to przecież nie żadna rozkosz wyczyniać wbrew 
samemu sobie takie karpie skoki, jakby człowiek połknął rożek z prochem. Z ciała Coupeau, 
mokrego od potu, buchało więcej pary — i tyle. Usta jak gdyby mu się powiększały od tego 
ciągłego krzyczenia. Och! kobiety w ciąży powinny unikać takich widoków. Coupeau tak 
długo już chodził tam i z powrotem od materaca do okna, że wydeptał sobie ścieżkę; od jego 
trzewików słomiana mata poprzecierała się na wylot.
Nie. doprawdy, nie było w tym wszystkim nic pięknego i Gerwazyna, drżąca, pytała się w 
duchu, po co tu znowu przyszła. Pomyśleć, że wczoraj wieczorem u Boche'ów zarzucano jej, 
że naśladując Coupeau popadała w przesadę! Skądże! nie zrobiła tego ani w połowie, tak 
jakby było trzeba! Teraz lepiej mogła się przyjrzeć, jak Coupeau się do tego zabierał, i już 
nigdy w życiu nie zapomni, jak w tej chwili wyglądał z tymi oczyma szeroko rozwartymi w 
próżnię. Niemniej chwytała piąte przez dziesięte, co mówili między sobą lekarz dyżurny i 
ordynator. Pierwszy z nich używając przy tym słów, których nie rozumiała, opisywał 
szczegółowo, jak przeszła choremu noc. Otóż przez całą n noc jej stary gadał do siebie i 
wyczyniał swoje łamańce: to zawierały, w gruncie rzeczy, te wszystkie uczone słówka. Potem 
ten starszy
łysy pan, zresztą nie nazbyt grzeczny, jak gdyby zauważył wreszcie jej obecność, i gdy lekarz 
dyżurny powiedział mu, że jest ona żoną chorego, począł jej zadawać pytania ze złowrogą 
miną komisarza policji: 
— Czy ojciec tego człowieka pił?
— Owszem, proszę pana, coś niecoś, jak i każdy... Zabił się spadając z dachu kiedyś po 
pijatyce.
— Czy matka jego piła?
— Cóż, proszę pana, tak jak i każdy; pan rozumie, kieliszeczek tu, to znowu kieliszeczek 
tam... O! to bardzo przyzwoita rodzina!... Był jeszcze i brat, umarł bardzo młodo, w 
konwulsjach.
Ordynator spoglądał na nią swym przenikliwym wzrokiem, po czym podjął znów brutalnym 
tonem:
— A pani: pani też pije?
Gerwazyna zająknęła się, poczęła się bronić, położyła rękę na sercu, dając najświętsze słowo, 
że nie kłamie.
— Pije pani! Niech się pani strzeże, oto, do czego prowadzi trunek... Wcześniej albo później 
umrze pani w taki sam sposób.
Przywarła plecami do ściany. Ordynator odwrócił się od niej. Przykucnął wcale nie troszcząc 
się o to, czy nie powyciera sobie surduta kurzem ze słomianej maty, i zaczął się bacznie 
przyglądać drgawkom Coupeau wyczekując, kiedy tamten będzie go mijał, i wodząc za nim 
oczyma. Tego dnia choremu drgały z kolei nogi, drgania z rąk przeszły niżej, w stopy; istny 
pajac na sznurku, za który ktoś pociąga, fikający nogami i rękami, z tułowiem sztywnym jak 
drewno. Choroba zwolna przybierała na sile. Rzec by można: jakaś podskórna muzyka; to 
„coś" szło w ruch co trzy albo cztery sekundy, toczyło się przez chwilę, potem ustawało i na 
nowo przechodziło w ruch, zupełnie jak lekki dreszcz wstrząsający ciałem bezdomnego psa, 
gdy przemarznie on zimą pod progiem. Brzuch i ramiona zaczynało już przenikać jakieś 
drganie, podobne do drgań wody na chwilę przed zagotowaniem. Swoją drogą, zabawne 
kipnięcie: jechać na tamten świat wijąc się całym ciałem, niby dziewczyna, która boi się 
łaskotek!
Tymczasem Coupeau głucho pojękiwał. Wydawało się teraz, że cierpi o wiele bardziej niż 
dnia poprzedniego. Urywane jego skargi pozwalały się domyślać, że trapią go wszelkiego 
rodzaju dolegliwości. Kłuły go tysięce szpilek. Każdy cal skóry przytłaczało jakieś brzemię; 
po udach łaził mu jakiś wyziębły, przemoczony zwierz i zanurzał kły w żywym mięsie. To 
znów jakieś inne bestie przywierały do jego ramion rozrywając mu szponami grzbiet. .
— Pić, och! pić! — pomrukiwał bez ustanku. Lekarz dyżurny sięgnął po dzbanek z limoniadą 
stojący na półeczce i podał mu go. Chory chwycił dzbanek oburącz i chciwie wchłonął jeden 
tęgi łyk wylewając połowę płynu na siebie; ale wnet z wściekłością i wstrętem wypluł 
wszystek napój wołając: 
— Do diabła! toż to wódka!
Wówczas lekarz dyżurny na skinienie ordynatora przytknął dzbanek, nie wypuszczając go z 
ręki, do ust chorego, żeby dać mu się napić. Tym razem Coupeau przełknął łyk wody wyjąc 
tak, jakby połknął płomień. 
— To wódka, do kroćset! to wódka!
Od poprzedniego dnia wszystko, czego się napił, było dla niego wódką. Wzmagało to w nim 
pragnienie, ale nie mógł już pić więcej, bo wszystko go paliło. Przyniesiono mu zupy, ale 
oczywiście usiłowano go otruć, bo zupa cuchnęła witriolem. Chleb był kwaśny i zakalcowaty. 
Wszędzie dokoła miał tylko truciznę. W separatce śmierdziało siarką. Skarżył się nawet na to, 
że ludzie pocierają umyślnie zapałki pod samym jego nosem, żeby go zapowietrzyć. 
Ordynator podniósł się przed chwilą i przysłuchiwał się wszystkiemu, co mówił Coupeau, 
przed którym teraz, w biały dzień, znów zaczęły się pojawiać upiory. Ho, ho! wydawało mu 
się, że widzi na ścianach pajęczyny wielkości okrętowych żagli! Potem te pajęczyny 
przeobrażały się w sieć, której oka to ścieśniały się, to rozszerzały: pocieszna zabaweczka! 
Poprzez te oka wędrowały jakieś czarne kule, prawdziwe kule magika, bo z początku 
rozmiarów kul bilardowych, potem rozmiarów kul armatnich; to pęczniały, to kurczyły się na 
przemian — ot! po prostu, byle mu nie dać spokoju. Nagle wykrzyknął: 
— O, szczury, teraz skądś znów wzięły się tu szczury!
Kule przedzierzgały się obecnie w szczury; wstrętne te zwierzaki zaczynały puchnąć, 
przedostawały się poprzez sieć, wskakiwały na materac i gdzieś stamtąd się ulatniały. Była 
tam też jakaś małpa, która to wyłaniała się ze ściany, to przenikała w głąb ściany z powrotem, 
a za każdym razem podchodziła do niego tak blisko, że zaczynał się cofać w obawie, żeby nie 
odgryzła mu nosa. Naraz wszystko przekształciło się znów w coś innego; ściany widocznie 
zaczęły się chwiać — bo dławiąc się ze strachu i z wściekłości powtarzał:
— Więc to tak, ajajaj! trzęście mną, gwiżdżę sobie na to!... Ajajaj! chałupa! ajajaj! zrównana 
z ziemią!... Tak, bijcie w dzwony, zgrajo kruków! grajcie sobie na tych waszych organkach, 
żebym nie mógł dowołać się straży!... Oni tam ustawili
jakąś machinę za murem, ta hołota! Słyszę, jak warczy, chcą nas tu wysadzić w powietrze... 
Gore! do diabła! gore! Krzyczą, że gore! jak toto pała gorącem. O! rozjaśnia się, rozjaśnia! 
Całe niebo płonie czerwonymi ogniami, zielonymi ogniami, żółtymi ogniami... Do mnie! na 
pomoc! gore!
Krzyki jego przeszły w rzężenie. Teraz już tylko mamrotał jakieś pojedyncze wyrazy bez 
związku, z pianą na ustach, z brodą mokrą od śliny. Ordynator tarł sobie palcem nos, ruchem, 
który wykonywał niewątpliwie z przyzwyczajenia w obliczu ciężkich przypadków choroby. 
Odwrócił się do lekarza dyżurnego i zapytał go półgłosem: 
— A jak z temperaturą: stale czterdzieści stopni, prawda? 
— Tak, panie doktorze.
Ordynator skrzywił się. Postał jeszcze ze dwie minuty z oczyma utkwionymi w Coupeau, po 
czym wzruszył ramionami i dorzucił:
— To samo leczenie, bulion, mleko, limoniada z cytryn; jako lekarstwo stosować 
rozcieńczony roztwór chininy... Proszę być stale przy chorym i wezwać mnie w razie czego.
Wyszedł; Gerwazyna poszła za nim chcąc go zapytać, czy jest jeszcze jaka nadzieja. Ale tak 
sztywno kroczył korytarzem, że nie śmiała do niego przystąpić. Przez chwilę stała bez ruchu, 
wahając się, czy wrócić jeszcze do swojego starego. Już i tak przedstawienie wydało jej się 
męczące aż strach. Słysząc, jak mąż krzyczy, że limoniadę czuć wódką, czmychnęła, słowo 
daję! rezygnując z dalszego ciągu widowiska. Turkot pojazdów i cwałujące ulicami konie 
napełniały ją takim uczuciem, jakby cały zakład świętej Anny gonił za nią trop w trop. I ten 
doktor ze swoimi groźnymi wróżbami! Naprawdę, zdawało jej się, że już nosi w sobie 
chorobę.
Oczywiście, na ulicy Goutte-d'Or Boche'owie i inni już na nią czekali. Jak tylko pokazała się 
w bramie, zawołano ją do stróżówki. No i jakże! ojciec Coupeau trzyma się jeszcze przy 
życiu? Mój Boże! tak, wciąż jeszcze się trzyma. Boche jak gdyby osłupiał i miał wygląd 
mocno strapionego: założył się o butelkę wina, że ojciec Coupeau nie pociągnie nawet do 
wieczora. Jak to! więc jeszcze się trzymał? I wszyscy goście dziwili się uderzając się 
pięściami po udach. Ot, chwat, co stawiał się śmierci okoniem! Pani Lorilleux obliczyła, 
przez ile już godzin: trzydzieści sześć godzin plus dwadzieścia cztery godziny, razem 
sześćdziesięt godzin. Psiakość sobacza! już sześćdziesięt godzin tak wywijał girami i darł 
gębę! Jak świat światem, nikomu jeszcze nie udało się dokazać czegoś podobnego. Ale 
Boche, wściekły w głębi duszy z powodu przegranej butelki, z miną pełną powątpiewania, 
jakby brał Gerwazynę na śledztwo, począł się dopytywać, czy jest tego pewna, że Coupeau 
nie odwalił kity zaraz po jej wyjściu. O! nie, nie zanosiło się na to, za tęgo fikał. No, więc 
Boche jeszcze bardziej nalegając poprosił ją, żeby na próbę odtworzyła z grubsza, co ten 
Coupeau tam wyprawiał. Tak, tak, jeszcze trochę! na ogólne żądanie publiczności! Wszyscy 
mówili, że to będzie bardzo miło z jej strony, bo akurat znajdowały się wśród obecnych dwie 
sąsiadki, które nie widziały jej popisu wczoraj i właśnie przyszły, żeby całą scenkę zobaczyć. 
Dozorca wołał, żeby goście się ustawili, ludzie rozsuwali się zostawiając wolne miejsce 
pośrodku stróżówki, popychając się łokciami, przejęci dreszczem rozciekawienia. 
Tymczasem Gerwazyną opuściła głowę: naprawdę, bała się, że i ona wpadnie w tę chorobę. 
Jednakże pragnąc dowieść, że nie dlatego się ceregieluje, żeby musieli ją prosić, spróbowała 
ze dwa, trzy razy podskoczyć; ale na próżno się wysilała, w końcu usunęła się na ubocze: 
słowo honoru, nie może! Wśród obecnych przebiegł szmer rozczarowania: szkoda, 
naśladowała to wszystko znakomicie. No, ale ostatecznie, skoro nie może! Ponieważ zaś 
Wirginia wróciła do siebie do sklepu, zapomniano o ojcu Coupeau i poczęto z ożywieniem 
rozmawiać o Poissonach, u których obecnie aż trzęsło się od awantur; wczoraj był u nich 
komornik z asystą, policjantowi groziło zwolnienie ze służby; co do Lantiera, to kręcił się 
koło córki restauratora z sąsiedztwa, noszącej się z zamiarem założenia własnej flaczarni. 
Dalibóg! żartowano sobie na ten temat, każdy zawczasu już widział, jak to flaczarka 
rozgospodarowuje się w sklepie; po łakociach — coś bardziej podstawowego. Ten rogacz 
Poisson grał w tym wszystkim najgłupszą rolę; jak to się działo, u diabła, że człowiek, który 
już choćby ze względu na swój fach powinien był być frantem kutym na cztery nogi, 
okazywał się u siebie w domu takim naiwniaczkiem? Naraz wszyscy jednak umilkli 
spostrzegając, że Gerwazyną, na którą nikt już nie patrzył, próbuje swych sił całkowicie 
odosobniona w głębi stróżówki, drygając rękami i nogami, odstawiając Coupeau. Brawo! o to 
im właśnie chodziło, dziękują, to im wystarczy. Gerwazyną stanęła ogłupiała, jakby ocknęła 
się z jakiegoś snu. Potem wymknęła się co prędzej. Dobrej nocy, kochani państwo! — i 
ruszyła do siebie na górę, żeby postarać się zasnąć.
Nazajutrz Boche'owie ujrzeli ją, gdy wychodziła w południe z domu, tak jak w oba 
poprzednie dni. Życzyli jej przyjemnej zabawy. Owego dnia u świętej Anny cały korytarz, 
drżał od wrzasków i tupań Coupeau. Jeszcze trzymała za poręcz, . gdy . usłyszała, jak. wył:
— O! już są i te jędze!... Doszlusujcie no tu trochę bliżej, to gnaty wam poprzetrącam!... Ach! 
chcą mnie zakatrupić, ach! jędze!... Bogacz ze mnie większy niż wy wszyscy. Zabierajcie się 
stąd, do pioruna!
Stała chwileczkę, zdyszana, pod drzwiami. Aha! więc teraz bił się z całą jakąś armią! Gdy 
weszła, wszystko to wzmagało się i stawało się coraz piękniejsze. Coupeau był teraz furiatem, 
zbiegiem z Charenton! Szamotał się pośrodku separatki miotając rękami we wszystkie strony, 
w siebie samego, w ściany, w podłogę, koziołkując, zamierzając się pięściami w próżnię; to 
usiłował odemknąć okno, to znowu krył się, bronił się, kogoś wołał, komuś odpowiadał i 
potrafił wywołać tyle tego piekielnego harmideru sam jeden, z wyrazem twarzy straceńca 
napastowanego przez całą jakąś zgraję. Gerwazyną połapała się, iż ma złudzenie, że jest na 
dachu i zakłada arkusze blachy. Ruchem ust naśladował miech, grzebał lutownikami na 
palenisku przenośnego piecyka, przyklękał przeciągając palcem po brzegach słomianej maty, 
jak gdyby ją lutował. Tak, teraz, gdy już miał zdychać, przypomniał mu się jego zawód, a 
jeśli przy tym ryczał wniebogłosy, jakby się ledwie już trzymał na dachu, to dlatego że jacyś 
hultaje przeszkadzali mu w robocie, którą chciał wykonać jak należy. Na wszystkich 
sąsiednich dachach roiło się od draniów, co mu się naprzykrzali. A przy tym ci kiepscy 
kawalarze puszczali mu pod nogi gromady szczurów. Ach! te brudne bestie, ciągle je miał 
przed oczami! Na próżno je rozdeptywał, z całej siły szorując stopą o ziemię, ledwie jedno 
stado pierzchało, nadciągały dalsze, na dachu aż czerniło się od tego plugastwa. Ba! mało 
tego: były tam także pająki! Blacharz obciskał na sobie porywczo spodnie, rozgniatając o udo 
pękate pająki, które zakradły mu się w nogawki. Do stu piorunów! chyba już nigdy nie upora 
się z tą swoją dniówką, chcieli go zgubić, szef ani chybi przepędzi go na. cztery wiatry. Toteż 
śpieszył się z robotą, gdy wtem wydało mu się, że ma w brzuchu parową maszynę; przez 
rozdziawione szeroko usta wypuszczał kłęby dymu, gęstego dymu, który napełniał cały pokój 
i ulatniał się oknem; blacharz, pochylony, bez ustanku dmuchając, spoglądał na wstęgę dymu, 
jak wywijała się na ulicę, wzbijając w niebo i przesłaniała słońce.
— Patrzcie! —wykrzyknął. —To ta banda z szosy Clignancourt,poprzebierani wszyscy za 
niedźwiedzie, sadzą się na nadzwyczajności. Trwał przysiadłszy. w kucki pod oknem, jakby 
ścigał oczami, z wysokości dachu, jakiś korowód przeciągający ulicą. 
— A to ci pochód, lwy i pantery strojące okropne miny... Są tam też jakieś pędraki 
poprzebierane, za psy i koty... Jest i ta wielka Klementyna, z tymi swoimi kołtunami pełnymi 
pierza. O! do kro set! fiknęła koziołka, pokazuje wszystko, co ma!... Słuchaj no, kochasiu, 
warto by nam tak drapnąć gdzieś sobie we dwójkę... Ejże! gliny przeklęte, zostawicie wy ją w 
spokoju czy nie!... Nie strzelajcie, do kaduka! nie strzelajcie...
Krzyczał głosem coraz donioślejszym, chrapliwym, pełnym przerażenia i porywczo schylając 
się powtarzał, że policja i wojsko jest na dole, jacyś ludzie, którzy celują w niego z 
karabinów. Ze ściany wystawała luf a pistoletu wymierzona w jego pierś. Przychodzili 
odebrać mu jego pannę.
— Nie strzelajcie, u licha! nie strzelajcie... Potem zaczęły się walić domy; naśladował hurgot, 
z jakim ulice rozpadały się w gruzy, a potem wszystko znikło, wszyscy pierzchli. Ale zanim 
jeszcze zdążył odsapnąć, jawiły się inne obrazy przemieniając się jeden w drugi z niebywałą 
szybkością. Chorobliwa potrzeba ciągłego mówienia napychała mu usta słowami, które 
wyrzucał z siebie niepowiązane, przy wtórze nieustannego bełkotu w krtani. Głos jego wciąż 
przybierał na sile. 
— Patrzcie ją! to ty, dzień dobry!... Tylko bez żadnych kawałów! nie pakuj mi tych swoich 
kudłów do gęby.
I przeciągając sobie dłonią po twarzy, dmuchał, żeby włoski nie dostawały mu się do ust. 
Lekarz zapytał go:
— Kogo pan tam widzi przed sobą?
— Żonę, do licha!
Wpatrywał się w ścianę, obrócony plecami do Gerwazyny.
Praczka poczuła nagle pietra aż miło i też wpatrzyła się uważnie w ścianę, żeby sprawdzić, 
czy przypadkiem nie spostrzeże tam siebie. Coupeau mówił dalej.
— Słuchaj, tylko mnie aby nie bujaj... Nie lubię, jak mnie tumanią... Do licha! zrobiłaś się na 
bóstwo, toaletę masz fest. Gdzieżeś sobie na to wszystko zarobiła, ty klempo! Przyszłaś ze 
swojej kurwiej szachty, stara wydro! Poczekaj, już ja cię urządzał... Co? masz tam swojego 
faceta, że go tak zakrywasz kiecką? Cóż to za jeden, ten tutaj? Nachyl no się porządnie, niech 
go zobaczę... Do cholery, znów on!
Jednym straszliwym skokiem znalazł się przy ścianie tryknąwszy w nią głową: ale obicie, 
podścielone czymś miękkim, osłabiło siłę uderzenia.
Rozległ się tylko łoskot ciała, które impet odrzucił od ściany i powalił na słomianą matę.
— Kogo pan tam widzi przed sobą? — zapytał powtórnie lekarz.
— Kapelusznika, kapelusznika!— wył Coupeau, Zapytana przez lekarza, o kogo tu mogło 
chodzić, Gerwazyna zaczęła się jąkać nie będąc w stanie odpowiedzieć; cała ta scena 
poruszała w niej bowiem najprzykrzejsze wspomnienia z jej życia. Blacharz podniósł 
zaciśnięte pięści.
— Rozprawimy się z sobą, mój zuchu! Zadam ja ci nareszcie bobu! Acha! przychodzisz jakby 
nigdy nic, w tym swoim tandetnym paltociku na grzbiecie, chcesz sobie robić ze mnie 
publiczne pośmiewisko. Dobra nasza! już ja ci ukręcę tę twoją główkę jak makówkę, tak, tak, 
ukręcę! i to gołą ręką, nie przez rękawiczki!... Nie strugaj mi tu junaka... Bierz za swoje. A 
masz! masz! masz!
Pięściami wymierzał ciosy w próżnię. Ogarnął go szał. Cofając się natrafił" na ścianę i 
wydało mu się, że to jakaś napaść od tyłu. Odwrócił się i z wściekłością wszczepił się w 
wojłokowe obicie. Podrywał się, skakał z kąta w kąt, tłukł brzuchem, pośladkami, ramieniem, 
padał, wstawał z powrotem. Ciało jego, coraz bardziej bezwładne, przy każdym z tych 
zderzeń wydawało łoskot coraz bardziej głuchy, jak mokre pakuły. Tym ślicznym zapasom 
wtórowały złowrogie groźby i dzikie, gardłowe ryki. Jednakże walka widocznie przybierała 
dla niego obrót niekorzystny, gdyż oddech jego stawał się coraz krótszy, oczy występowały z 
orbit; zwolna jak gdyby opanowywał go dziecinny lęk.
— Mordują człowieka! mordujączłowieka!... Wynoście mi się stąd oboje. Och, świńtuchy, 
obśmiewają się. Ot! nakryła się nogami, rogówka!... Pojedzie do lali, to jak amen w pacierzu. 
A! zbój, jak to ją katuje! obrzyna jej kulasa tym swoim majchrem. Drugi kulas leży już na 
ziemi, kałdun rozpłatany na dwoje, pełno krwi... O! mój Boże, o! mój Boże, o! mój Boże... 
Skąpany w pocie, ze zjeżonymi włosami, przerażający, wycofywał się tyłem, potrząsając 
gwałtownie rękami, jakby chciał odepchnąć od siebie tę straszliwą scenę. Z piersi poczęły mu 
się dobywać rozdzierające jęki, zwalił się na wznak na materac, o który zawadził nogami.
— Proszę pana, proszę pana, umarł! — powiedziała Gerwazyna złożywszy ręce.
Lekarz podszedł i wyciągnął Coupeau na środek materaca. Nie, nie umarł. Zdjęli mu buty; 
stopy zaczynały już sinieć od palców; i tańczyły,. tylko same te stopy, jedna przy drugiej, 
rytmicznie, jakby poruszały się w tańcu szybkim i miarowym.
W tej właśnie chwili wszedł ordynator. Przyprowadzał z sobą dwóch kolegów: jednego 
chudego,
drugiego tłustego, z wstążeczkami orderowymi tak jak i on sam. Wszyscy trzej pochylili się i 
nic nie mówiąc oglądali chorego ze wszystkich stron; potem z nagła zaczęli coś półgłosem 
mówić między sobą. Obnażyli pacjenta od ud po ramiona; Gerwazyna, wspiąwszy się na 
palcach, ujrzała ten obnażony tułów. No, i dla kompletu drżenie przesunęło się z ramion w 
dół, a z nóg w górę, i wesołość udzielała się teraz nawet kadłubowi! Co tu gadać, brzuch 
pajaca też sobie potrafi zbytkować. Wzdłuż żeber, jak przy śmiejących się ustach, tworzyły 
się drobne fałdki; „maciek" falował w tempie zadyszki, jak gdyby pękając ze śmiechu. 
Wszystko było w ruchu, nie ma co! Muskuły kojarzyły się w taneczne pary, skóra drgała jak 
na bębnie, a włoski na niej pląsały skłaniając się nawzajem jeden przed drugim. Musiał to być 
chyba wielki alarm bojowy, rzekłbyś, końcowy galop przed metą, kiedy już świta i wszyscy 
tancerze trzymają się za ręce przytupując obcasami.
— Śpi — szepnął lekarz naczelny.
I zwrócił się do pozostałych dwóch, żeby spojrzeli na twarz pacjenta. Twarzą Coupeau — 
oczy miał on zamknięte — wstrząsały lekkie, nerwowe dreszcze, które ją całą ściągały. 
Wyglądał jeszcze bardziej odrażająco, jakby rozdeptany, z wystającą żuchwą, ze 
zniekształconą maską jakiegoś nieboszczyka, którego w chwili śmierci dręczyły zmory. Ale 
doktorzy, przypadkiem rzuciwszy okiem na stopy, zwrócili się wnet w tę stronę i poprzytykali 
do nich nosy zdradzając oznaki głębokiego zaciekawienia. Stopy tańczyły dalej. Coupeau 
spał, a stopy tańczyły mimo to! Och! ich szef mógł sobie chrapać w najlepsze, nic je to nie 
obchodziło, one robiły w dalszym ciągu swoje, monotonnie, nie przyśpieszając ruchów ani też 
nie zwalniając. Istne stopy-automaty, stopy, które zażywały uciechy, jaka im się nadarzała.
Jednakże Gerwazyna, zobaczywszy, że doktorzy przyłożyli dłonie do nagiego tułowia jej 
męża, sama też zapragnęła go dotknąć. Zbliżyła się po cichutku, przyłożyła rękę do jego 
ramienia. I trzymała ją w ten sposób z minutę. Mój Boże! co tam działo się w środku? Aż po 
najgłębsze zakamarki ciała wszystko tańcowało; chyba nawet kości podrygiwały. Drgawki, 
falowania przenikały skądś z dala, przypływały jak gdyby nurtem jakiejś podskórnej rzeki. 
Jak tylko trochę mocniej nacisnęła ręką, czuła, że tam szpik w kościach zaczynał krzyczeć z 
bólu. Gołym okiem dostrzegało się tylko nikłe fale drążące dołki — niby na powierzchni 
jakiegoś wirującego leja; ale tam, wewnątrz, musiało następować spustoszenie nie lada. Co za 
diabelska robota! krecia robota! To właśnie trucizna szynku tak działa żądając gdzieś tam w. 
głębi owe ciosy motyki. Całe ciało było tą trucizną przesycone — i, u licha! robota ta musiała 
dopiąć wreszcie swojego celu rozkruszając, niwecząc do szczętu Coupeau wśród 
nieustającego dygotu całego jego ciała.
Doktorzy wyszli. Po upływie godziny Gerwazyna, która została z lekarzem dyżurnym, znów 
powtórzyła cicho:
— Proszę pana, proszę pana, umarł...
Ale lekarz, który przyglądał się stopom, potrząsnął przecząco głową. Gołe stopy poza 
brzegiem posłania wciąż jeszcze tańczyły. Bynajmniej nie były zanadto czyste, paznokcie 
miały z dawna nie obcinane. Upłynęło znów parę godzin. Nagle stopy zesztywniały, zastygły 
w bezruchu. Wówczas lekarz dyżurny odwrócił się do Gerwazyny mówiąc:
— Już po wszystkim.
Dopiero śmierć unieruchomiła te stopy.
Gdy Gerwazyna znalazła się z powrotem na ulicy Goutte-d'Or, zastała u Boche'ów gromadę 
kumoszek rajcujących podnieconymi głosami. Myślała, że czekały na nią żądne nowin — 
podobnie jak dni poprzednich.
— Kipnął — powiedziała otwierając drzwi; powiedziała to spokojnie, z miną znużoną i 
otępiałą.
Ale nikt jej nie słuchał. W całym domu panowało poruszenie. Och! to dopiero pyszna 
historia! Poisson przyłapał żonę i Lantiera na gorącym uczynku. Nikt nie wiedział dokładnie, 
jak to było, bo każdy opowiadał o tym na swój własny sposób — w każdym razie policjant 
spadł tamtym na kark w chwili, gdy oboje wcale się tego nie spodziewali; dorzucano jeszcze 
pewne szczegóły, które panie powtarzały sobie zagryzając wargi. Taki widok, oczywiście, 
pozbawił Poissona całej jego flegmy. Istny tygrys! Ten człowiek mało towarzyski, chodzący 
zawsze sztywno, jakby kij połknął, zaczął ryczeć i skakać jak zwierz. Potem wszystko 
ucichło. Widocznie Lantier wyjaśnił sprawę mężowi. Ale i tak z całym tym interesem daleko 
zajechać nie mogli. Boche oznajmił, że ostatecznie sklep obejmuje córka restauratora ż 
sąsiedniej kamienicy i że ma w nim urządzić flaczarnię. Ten cwaniak kapelusznik uwielbiał 
flaki.
Tymczasem Gerwazyna ujrzawszy, że nadchodzą pani Lorilleux i pani Lerat, powtórzyła:
— Kipnął... Mój Boże! cztery dni tak wywijać kulasami i tak wrzeszczeć...
Wobec tego obu siostrom nie wypadało nic innego, tylko sięgnąć po chusteczki. Brat ich 
popełnił w życiu wiele błędów, ale ostatecznie był to ich brat. Boche wzruszył ramionami i 
powiedział dostatecznie głośno, żeby wszyscy mogli usłyszeć:
— Phi! o jednego pijaczynę mniej!
Od tego dnia, ponieważ Gerwazyna coraz częściej traciła głowę, jedną z osobliwości 
kamienicy było widzieć ją naśladującą Coupeau. Nie potrzebowano prosić, dawała 
przedstawienie bezinteresownie, drygając nogami i rękami, mimo woli wydając ciche 
okrzyki. Ani chybi, nawyk ten przyswoiła sobie u świętej Anny zbyt długo przyglądając się 
swojemu staremu. Ale nie była z niej taka szczęściara, żeby umrzeć od tego jak on. 
Ograniczało się to u niej do strojenia nieudanych małpich grymasów, które sprawiały, że 
łobuzeria uliczna rzucała w nią kapuścianymi głąbami.
Bytowała w ten sposób jeszcze przez długie miesiące. Staczała się coraz niżej, godziła się na 
największe upokorzenia, dzień w dzień przymierając po trosze głodem. Jak tylko wpadło jej 
w ręce parę groszy, upijała się i łomotała w ściany. Wszyscy okoliczni mieszkańcy obarczali 
ją najplugawszymi zleceniami. Pewnego wieczora ktoś założył się, że nie zje ona czegoś, co 
we wszystkich wzbudzało wstręt; a jednak zjadła, żeby zarobić sobie dziesięć su. Pan 
Marescot zdecydował się w końcu wyeksmitować ją z pokoju na szóstym piętrze. Ale 
ponieważ niedawno znaleziono ojca Bru w jego norze pod schodami martwego, gospodarz 
był tak łaskaw, że zostawił jej ową komórkę. Odtąd mieszkała w komórce po ojcu Bru. Tam 
właśnie, na kupce starej słomy, trzęsła się z zimna. z pustym brzuchem i zlodowaciałymi 
członkami; ziemia najwidoczniej odżegnywała się od niej. Stała się głupkowata, nawet nie 
przychodziło jej na myśl, żeby rzucić się z szóstaka na bruk podwórza i raz wreszcie z tym 
wszystkim skończyć. Śmierć miała ją zabierać stopniowo, kawałek po kawałku, każąc jej się 
tak poniewierać po sam kres tej jej przeklętej egzystencji, jaką sobie sama
zgotowała. Nie dowiedziano się nawet nigdy dokładnie, od czego umarła. Mówiono o tym raz 
tak, a raz owak. Ale prawdę mówiąc, umarła z nędzy, od niechlujstwa i mozołów swego 
nieudanego życia. Zdechła ze zbydlęcenia, jak wyrazili się Lorilleux. Rankiem pewnego dnia, 
kiedy na korytarzu zaczęło czymś cuchnąć, przypomniano sobie, że nikt nie widział jej od 
dwóch dni, i znaleziono ją już zzieleniałą w tej jej komórce.
I to właśnie ojciec Bazouge przybył z trumną ubogich pod pachą, żeby ją zabrać. Był jeszcze 
owego dnia pijany aż miło, ale dziarski mimo wszystko i wesoły jak ptaszek. Kiedy rozpoznał 
klientkę, z którą miał do czynienia, począł snuć filozoficzne rozważania przysposabiając 
swoje skromne gospodarstwo: 
— Na każdego przychodzi kolej... Nie potrzeba się przepychać, miejsca jest tam dla 
wszystkich dosyć... I to niemądrze tak się śpieszyć, bo wtedy staje się u celu później... Co do 
mnie, to ja bardzo chętnie sprawię każdemu tę przyjemność. Jedni chcą, drudzy nie chcą. 
Otrzaskaj się trochę, człowieku, z tym wszystkim, a zobaczysz... Ta, na przykład, najpierw 
nie chciała, a potem znowu chciała. No, więc musiała poczekać... Wreszcie stało się i zaiste! 
Zarobiła sobie na to! Do roboty, raźno a wesoło!
I gdy brał Gerwazynę w swoje wielkie czarne ręce, ogarnęła go jakaś tkliwość: delikatnie 
uniósł tę kobietę, która tak długo w nim się kochała. Potem układając ją z ojcowską 
tkliwością na dnie trumny, wybełkotał między jednym a drugim czknięciem:
— A wiesz... posłuchaj... to ja, Cacuś-Wesołek, zwany pocieszycielem pań... W porządku! 
jużeś szczęśliwa. Lulaj sobie, moja ślicznotko!