Ladislav Fuks PALACZ ZWŁOK Przełożyli Janusz Anderman i Tadeusz Lis Diabeł najbardziej przebiegły jest wówczas, gdy sam o sobie twierdzi, że go nie ma. Giovanni Papini 1 - Moja delikatna - powiedział pan Karol Kopfrkingl do swej pięknej czarnowłosej żony na progu pawilonu z drapieżnikami, a lekki przedwiosenny wietrzyk musnął mu włosy - więc znowu jesteśmy tutaj. Tutaj, w tym drogim, błogosławionym miejscu, gdzieśmy się przed siedemnastu, laty poznali. Jeśli sobie, Lakme, w ogóle jeszcze przypominasz, przy którym to było? - A gdy Lakme przytaknęła, uśmiechnął się czule w przestrzeń pawilonu i rzekł: - tak, przy tamtym leopardzie. Chodź, pójdziemy tam popatrzeć.- I gdy przekroczyli potem próg pawilonu, i szli w dość ciężkim zwierzęcym zaduchu w kierunku leoparda, pan Kopfrkingl powiedział: - Tak mi się wydaje, Lakme, że się tu nic nie zmieniło przez te siedemnaście lat. Spójrz, nawet tamten wąż w rogu tak jak wówczas - wskazał na węża w kącie, który patrzył z gałęzi na młodziutką różanolicą dziewczynę w czarnej sukni, stojącą przed klatką - ja się wtedy, przed siedemnastu laty dziwiłem, że umieścili węża z drapieżnikami, gdyż dla węży jest specjalny pawilon... i popatrz, nawet ta balustrada jest tutaj... - wskazał na balustradę koło leoparda, do którego się zbliżyli, a potem, gdy byli już przed nim, zatrzymali się - wszystko jak wtedy, przed siedemnastu laty - powiedział pan Kopfrkingl - chyba tylko z wyjątkiem tego leoparda. Tamten jest już pewnie w niebie. Już go pewnie dawno łaskawa natura wyzwoliła ze zwierzęcych okowów. No i widzisz, droga - rzekł, obserwując leoparda, który mrużył za kratą oczy - ciągle mówimy o łaskawej naturze, miłosiernym losie, dobrotliwym Bogu... szacujemy i osądzamy innych, wytykamy im to i owo... że są podejrzliwi, rozplotkowani, zawistni i już nie wiem co, ale jacy sami jesteśmy, czy my sami jesteśmy łaskawi, miłosierni, dobrzy... stale mam uczucie, że robię dla was strasznie mało. Ten artykuł w dzisiejszej gazecie o ojcu, który uciekł od żony i dzieci, by ich nie utrzymywać, to straszne. Co teraz pocznie ta biedaczka z dziećmi? Chyba jest jakaś ustawa, która ją ochroni. Przynajmniej prawo powinno być po to, by chronić ludzi. Na pewno są takie przepisy, Romanie - cicho rzekła Lakme z pewnością nie dadzą umrzeć z głodu tej kobiecie z dziećmi. Sam mówisz, że żyjemy w przyzwoitym ludzkim państwie, w którym panuje sprawiedliwość i dobro, sam to przecież powtarzasz. A nam się chyba, Romanie... - uśmiechnęła się - źle nie powodzi... Masz przyzwoitą pensję, mamy duże, piękne mieszkanie, ja się opiekuję domem, dziećmi... - No, tak - powiedział pan Kopfrkingl - dzięki tobie. Bo miałaś posag. Bo nas wspomagała twoja błogosławiona matka. Bo nas wspomaga twoja ciocia ze Słatinian, która, gdyby była katoliczką, zostałaby ogłoszona po śmierci świętą. Ale co ja zrobiłem? Chyba tylko urządziłem to nasze mieszkanie, no i choć jest ono ładne, to wszystko, co zrobiłem. Nie, droga - pan Kopfrkingl pokręcił głową i popatrzył na leoparda. - Zinka ma szesnaście, Miliwoj czternaście, właśnie są w wieku, kiedy najwięcej potrzebują, i ja się muszę wami opiekować, to jest mój święty obowiązek. Wpadłem na to, jak pomnożyć dodatkowe dochody. - A gdy Lakme spojrzała na niego w milczeniu, zwrócił do niej oblicze i powiedział: - Wezmę agenta i będę mu dawał jedną trzecią swojej prowizji. Będzie nim pan Strauss. Pomogę wam, aniele, i jemu także. To dobry uczciwy człowiek, jego życie było tragiczne, tyle ci powiem. Kto by nie pomógł dobremu człowiekowi? Zaprosimy go do restauracji „Pod Srebrną Szkatułą”. Lakme przytuliła się do męża, jej oczy się uśmiechały, patrzyły na leoparda, który jak wielki dobrotliwy pies ciągle mrużył oczy za kratą, pan Kopfrkingl także patrzył na leoparda i jego oczy się uśmiechały, a potem powiedział: - Widzisz, delikatna, jak łagodne usposobienie mogą mieć zwierzęta? jak potrafią być miłe, gdy człowiek umie się do nich zbliżyć i pojąć ich smutne, zamknięte dusze? Ilu złych ludzi zamieniłoby się w dobrych i miłych, gdyby się znalazł ktoś, kto by ich zrozumiał, trochę tę ich wyjałowioną duszę pogładził... przecież chyba każdy człowiek łaknie miłości, nawet i ta policja, która tępi prostytucję, potrzebuje miłości, źli ludzie są złymi tylko dlatego, że nikt ich nigdy nie obdarzył odrobiną miłości... Ten dzisiejszy leopard jest już inny od tego sprzed siedemnastu lat, ale i ten, gdy przyjdzie na to czas, będzie wyzwolony. I on kiedyś przejrzy, gdy mur, który go otacza, runie i olśni go światło, którego dziś jeszcze nie widzi. Czy prześliczna dostała dziś mleka? - spytał i myślał o kotce, którą mieli w mieszkaniu, a gdy Lakme milcząco przytaknęła, pan Kopfrkingl po raz ostatni uśmiechnął się do leoparda, a potem w dość ciężkim zwierzęcym zaduchu wracali powoli z tego drogiego błogosławionego miejsca przed klatką leoparda, gdzie się przed siedemnastu laty poznali, w stronę wyjścia. Pan Kopfrkingl spojrzał w kierunku węża, który ciągle obserwował z gałęzi różanolicą dziewczynę w czarnej sukni, stojącą przed klatką, i powiedział: - ciekawe, że umieścili płaza wśród drapieżników, może jest tu tylko dekoracją lub dodatkiem... - potem przez próg pawilonu ostrożnie wyprowadził Lakme na drogę obramowaną krzewami, a wtedy ona uśmiechnęła się i odezwała: - Tak, Romanie, zaproś pana Straussa do restauracji. Ale podaj mu właściwą nazwę, by jej nie szukał. A pan Kopfrkingl zatrzymał się w lekkim przedwiosennym wietrzyku, który muskał mu włosy, zatrzymał się na drodze obramowanej krzewami, łagodnie przytaknął, a w jego duszy był spokój, jaki bywa w ludziach, którzy właśnie dokonali obrządku przed ołtarzem. Spojrzał na jasne słoneczne niebo, rozprzestrzeniające się szeroko, chwilę na nie spoglądał, a potem podniósł rękę i nieznacznie je wskazał, jakby zwracał uwagę na gwiazdy, których w dzień nie widać, albo na wspaniały obraz czy zjawisko... A następnej niedzieli w południe... Następnej niedzieli w południe „Pod Srebrną Szkatułą” na obiedzie, za który płacił, rzekł pan Kopfrkingl do niskiego, krępego, dobrotliwie wyglądającego mężczyzny: - Panie Strauss, nie szukał pan długo tej restauracji? - A gdy pan Strauss, niski, krępy mężczyzna dobrotliwie pokręcił głową, pan Kopfrkingl odetchnął, zdawało się też, że odetchnęła Lakme. - Tak się cieszę, że pan nie szukał tej restauracji - rzekł pan Kopfrkingl - wie pan, gdy się powie Boa... - wzrok pana Kopfrkingla leciutko musnął szyld z tą nazwą za koronami drzew - jeśli się powie Boa, jest to jasne. Czego się można spodziewać po boa, każdy wie od razu, bo przecież jego nazwa mówi sama za siebie, chyba że jest to boa oswojony i tresowany. Niedawno czytałem w gazecie o tresowanym boa, który liczył, dzielił przez trzy. Ale srebrna szkatuła to tajemnica. Do ostatniej chwili nikt nie wie, co taka szkatuła zawiera, aż do momentu, gdy ją zupełnie otworzyć i popatrzeć... a więc, panie Strauss, miałbym skromną propozycję. Pan Strauss, niski, krępy mężczyzna, skromnie uśmiechnął się do pięknej czarnowłosej Lakme i do Ziny, która także była czarnowłosa i piękna, był widocznie ich pięknością uradowany, siedziały przy stole wdzięcznie, ba, delikatnie, jeżeli da się delikatnie siedzieć, uśmiechnął się także do Miliwoja, który też był czarnowłosy i śliczny, ale chyba jeszcze dość głupi, siedział spłoszony, a pan Kopfrkingl wesoło zawołał kelnera, by ten podał jeszcze napoje i słodycze. Słońce z wierzchołków drzew w to ciepłe niedzielne przedwiosenne południe zaświeciło na stół restauracji „U Boa”, inaczej „Pod Srebrną Szkatułą” - była to bowiem restauracja ogrodowa, w której grała też orkiestra, a przed orkiestrą był parkiet, gdzie można było tańczyć, i w tę zadrzewioną przedwiosenną jasność wniósł kelner napoje i słodycze. Pan Strauss i Zina dostali po szklance czerwonego wina, Lakme dostała herbatę... - wie pan, panie Strauss - uśmiechnął się pan Kopfrkingl i spojrzał teraz w kierunku najbliższego drzewa, gdzie na haku wisiała tabliczka: Zasłony i kotary naprawia Józefa Chrząszczyk. Praga- Hłoubietin, Katarzyny 7- wie pan, panie Strauss, moja droga pochodzi właściwie z niemieckiej rodziny, spod Słatinian; u nich w domu piło się herbatę, ona lubi herbatę... - Miliwoj dostał lemoniadę i słodycze - Milik, panie Strauss, lubi słodycze - uśmiechnął się pan Kopfrkingl i znowu spojrzał na tabliczkę z reklamą Józefy Chrząszczyk na drzewie obok - Milik szczególnie lubi lody, to jest strasznie łakomy zwierzak - spuścił wzrok na swoją dłoń z ładną obrączką, obok dłoni znajdowała się tylko mała filiżanka kawy, i powiedział: - No, a ja jestem abstynentem, nie piję. Nie piję, a jeśli, to tylko kropelkę, tylko symbolicznie, nie lubię też papierosów. Nie przyzwyczaiłem się do nich nawet w czasie wojny, gdyśmy walczyli za Austrię. Nie lubię alkoholu ani nikotyny, jestem abstynentem. - Pan Kopfrkingl upił kawy, spojrzał ku orkiestrze, gdzie na krzesłach rozsiedli się muzycy, przy stole, w pobliżu parkietu, zauważył siądzącą nad szklanką piwa z pianą jakąś starszą kobietę w okularach i powiedział: - A więc, panie Strauss, pan jest komiwojażerem w branży cukierniczej. Ma pan kontakt ze sprzedawcami i właścicielami cukierni i to samo już musi być niezwykle przyjemną pracą. Ludzie z tej branży muszą być delikatni, łagodni, dobrzy, wie pan, panie Strauss, prawdę mówiąc, aż mi ich żal. Co by było, gdyby pan tym miłym ludziom, poza słodkim towarem swej firmy, coś jeszcze zaproponował? Nie chodziłoby o towar, ale o nich samych. O tych delikatnych, łagodnych, dobrych ludzi... ale proszę się nie obawiać - uśmiechnął się szybko - żadne ubezpieczalnie, żadne polisy, coś zupełnie innego. Gdy już im pan zaproponuje słodycze, sięgnąłby pan jeszcze raz do teczki i wyjąłby zgłoszenia do krematorium. Pięć koron prowizji od każdego abonenta kremacji. Orkiestra zaczęła grać coś skoczniej szego, klarnety i skrzypeczki rozśpiewały się, i kontrabas, a na parkiet weszły trzy pary. Jedną z par stanowili: starszy gruby człowieczek z czerwoną muszką, w białym sztywnym kołnierzyku i młodziutka różanolica dziewczyna w czarnej sukni. Człowieczek schwycił ją w ramiona i zaczął się z nią kręcić w jednym miejscu, jakby był w klatce. Przy stole w pobliżu parkietu siedziała nad szklanką piwa z pianą starsza kobieta w okularach i z jakimś cierpkim uśmiechem potrząsała głową. Potem zdmuchnęła pianę na ziemię i napiła się. - Wie pan, panie Strauss - pan Kopfrkingl z uśmiechem zwrócił się.w stronę stołu oświetlonego słońcem zza korony drzewa - Pan Bóg urządził to wszystko z ludźmi bardzo dobrze. To, że” niektórzy nawet cierpią, to inna sprawa - zwierzęta też cierpią. Mam w domu taką jedną przepiękną książkę w żółtym płótnie, jest to książka o Tybecie, o tybetańskich klasztorach, o ich najwyższym władcy, dalajlamie, o ich fascynującej wierze, czyta się ją jak Biblię. Cierpienie to zło, które powinniśmy eliminować albo chociaż pomniejszać, skracać, ale tego zła dopuszczają się ludzie dlatego, że ich osacza mur, z powodu którego nie widzą światła. Ale Pan Bóg urządził to dobrze. Dobrze, gdyż powiedział człowiekowi, pamiętaj, iż prochem jesteś i w proch się obrócisz. Ponieważ stworzył go z prochu i miłosiernie mu przyzwala, by po tych wszystkich zgryzotach i mękach, które mu żywot przyniósł i obdarzył nimi, po wszystkich tych zawodach i niedostatkach miłości... - spojrzał na starszą kobietę w okularach siądzącą nad szklanką piwa koło parkietu - ponieważ mu miłosiernie przyzwala, by się na powrót w proch obrócił. Takie krematoria, panie Strauss, to właściwie sprawa bardzo Bogu miła. Przecież ono pozwala Panu Bogu tę przemianę człowieka w proch przyspieszyć. Proszę sobie wyobrazić, że człowiek jest z jakiejś ognioodpornej materii. Gdyby był, proszę - pan Kopfrkingl wzruszył ramionami, patrząc w kierunku starszej kobiety w okularach - zakopujcie go wtedy w ziemi, ale człowiek, na szczęście, ognioodporny nie jest. Wie pan, jak to długo trwa, zanim się człowiek w ziemi stanie prochem? Dwadzieścia lat i przy tym cały szkielet się nie rozpadnie. W krematorium, kiedy zaprowadzili zamiast koksu gaz, trwa to i ze szkieletem tylko siedemdziesiąt pięć minut. Jednakże ludzie czasami nadmieniają, że Chrystus Pan też nie był spalony, ale pogrzebany w ziemi. No tak, panie Strauss - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - ale to było coś innego. Ja zawsze tym miłym ludziom powtarzam: Zbawiciela zabalsamowali, owinęli w płótno i pochowali w skalnym grobie w jaskini. Was nikt nie będzie chował w jaskini, balsamował i pakował w płótno... Taki argument, panie Strauss, że trumna w ziemi pęknie pod ciężarem gliny, a jak to potem boli, gdy ziemia spadnie na głowę - taki argument oczywiście nie wytrzymuje, przecież ten człowiek jest... - pan Kopfrkingl pokiwał głową - martwy, on tego już nie czuje... Ale jest tu następny argument na kremację. Niech pan popatrzy, panie Strauss, gdyby ludzie nie dawali się spalać, ale grzebać w ziemi, na co by właściwie były te piece... - Po chwili ciszy pan Kopfrkingl spojrzał w stronę parkietu i powiedział: - Żyjemy w dobrym ludzkim państwie, które krematoria buduje i wyposaża... po co? Tylko tak sobie, żeby ludzie tam chodzili jak do muzeów? Przecież im prędzej człowiek się obróci w proch, tym szybciej się wyzwoli, przemieni, oświeci, wcieli, zwierzę w końcu też. Są kraje, panie Strauss, gdzie jest w zwyczaju palić po śmierci nawet zwierzęta. Na przykład w Tybecie. Ta nasza żółta książka o Tybecie jest zachwycająca - pan Kopfrkingl spojrzał na drzewo, gdzie na haku wisiała tabliczka: Zasłony i kotary naprawia Józefa Chrząszczyk, Praga-Hloubietin, Katarzyny 7, i dodał: - Nawet nie wiem, że w Hloubietinie jest ulica Katarzyny. Wiem tylko, że Katarzyny jest w Pradze II. Orkiestra skończyła grać, klarnety i skrzypki umilkły, i kontrabas, a pary zeszły z parkietu. Także starszy krępy człowieczek z czerwoną muszką na białym sztywnym kołnierzyku odszedł z różanolicą dziewczyną w czarnej sukni, a nie opodal starsza kobieta w okularach napiła się. Pan’ Kopfrkingl zawołał kelnera, zapłacił i wszyscy się podnieśli. - Pan lubi muzykę, panie Strauss - powiedział z uśmiechem pan Kopfrkingl, kiedy wychodzili z restauracji „U Boa”, inaczej „Pod Srebrną Szkatułą”. - Wrażliwi ludzie kochają muzykę. Ubodzy są ci, czytałem, którzy umierają nie poznawszy piękna Schuberta czy... Liszta. Nie jest pan przypadkiem spokrewniony z Johannem albo Richardem Straussem, nieśmiertelnym autorem Kawalera srebrnej róży i Dyla Sowizdrzała} - Niestety nie, panie Kopfrkingl - powiedział teraz pan Strauss dobrodusznie, patrząc na szyld restauracji, pod którym rozmawiała z jakimś młodzieńcem różanolica dziewczyna w czarnej sukni, a od drzewa zbliżała się w ich kierunku starsza kobieta w okularach - nie jestem, ale muzykę Straussa lubię. Ale nie z powodu nazwiska - uśmiechnął się - lubiłbym ją też prawdopodobnie, gdybym się nazywał na przykład Wagner. A państwo w którą stronę?... - Idziemy się jeszcze przejść - uśmiechnął się pan Kopfr12 kingl przyjaźnie - jest przedwiosenna niedziela i chciałbym, żeby rodzina trochę się rozerwała. Trochę się rozruszała, pomyślała o czymś innym, prowadzę tych swoich drogich do madame Tussaud...- uśmiechnął się. - Ach, madame Tussaud - powiedział pan Strauss. - Co prawda - rzekł usprawiedliwiająco pan Kopfrkingl - to nie jest ona, tylko taka jej jarmarczna imitacja, ale cóż. Lepiej zobaczyć małą jarmarczną imitację niż nic. Jest to - powiedział i pokazał za drzewa i krzewy - tam... Panie Strauss, jak się cieszę... - Miły i dowcipny człowiek - powiedziała Lakme, gdy pan Strauss pożegnał się z uprzejmym podziękowaniem, a oni szli później powoli w słoneczne niedzielne przedwiosenne południe pod drzewami i krzewami do madame Tussaud - jeżeli uważasz, że się to wam opłaci... - Opłaci, kochana - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - mam od abonenta piętnaście koron, ale nie mogę chodzić po ludziach jak domokrążca, jestem długo zajęty, niekiedy wieczorami mam różne obowiązki, skąd bym wziął czas dla dzieci, dla ciebie... Pan Strauss ma daleko większe możliwości, odwiedzając cukiernie może zabijać dwie muchy jednym uderzeniem. Żałuję tylko, że mu zaproponowałem jedną trzecią prowizji, a nie połowę. Nie chciałbym go oszukiwać. Obym nie był jak ten tresowany boa, który umiał dzielić przez trzy, ale przez dwa to już nie. Ile się też ten pan Strauss wycierpiał - powiedział - tego wy naprawdę, moi kochani, nawet nie wiecie. Najpierw go jakiś zły człowiek pozbawił miejsca w portierni, wyrzucając na emeryturę; siedział tam dlatego, bo miał coś z wątrobą - uśmiechnął się smutno do Ziny, która szła obok - to jest naprawdę smutne. Nasz pan Wrona, który jest w portierni na podwórzu, też ma coś z wątrobą i dlatego tam jest. Potem pan Strauss stracił żonę, zmarła na gruźlicę krtani - smutno uśmiechnął się do Lakme - potem stracił syna, umarł na szkarlatynę - uśmiechnął się do Miliwoja, który szedł powoli za nimi - co się już nacierpiał. Ja się w ogóle dziwię, że jeszcze od tego nie zwariował. No, ale, dzięki Bogu, przetrzymał wszystko. A ja mu tę prowizję podwyższę pod pretekstem dobrych wyników - powiedział pan Kopfrkingl zdecydowanie - wyniki z pewnością będzie miał. - Tak - przytaknęła Lakme - to na pewno dobry handlowiec. To Żyd. - Tak myślisz, kochana? - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - ja nie wiem. Nazwisko o tym nie świadczy. Straussowie nie są Żydami. Strauss to struś. - Nazwiska o niczym nie świadczą - uśmiechnęła się Lakme - przecież sam wiesz, jak się dają zmieniać. Nazywasz Boa „Pod Srebrną Szkatułą”, dobrze że pan Strauss nie musiał szukać... Mnie nazywasz Lakme zamiast Maria, a sam chcesz, żebym ci mówiła Romanie, zamiast Karolu. - Dlatego że jestem romantykiem i jestem rozmiłowany w pięknie, moja droga - uśmiechnął się pan Kopfrkingl do swojej czarnowłosej, delikatnie ujął ją pod pachę i uśmiechnął się także do Ziny. - Nie wiedziałam - powiedziała Zina - że już będzie można siedzieć w restauracji na dworze pod drzewami, przecież jeszcze nie ma wiosny. Nie wiedziałam też, że tańczy się tam w południe, podczas obiadu. Myślałam, że tańczy się tylko wieczorami. - „Pod Srebrną Szkatułą” tańczy się także w południe, a na dworze już się siedzi, ponieważ jest ciepło - wyjaśnił pan Kopfrkingl spoglądając na drzewa i krzewy, pod którymi przechodzili, a potem obejrzał się za Miliwojem, który ciągle szedł wolno za nimi, i z delikatnym uśmiechem rzekł: - Abyśmy się zabawili choć raz, rozerwali i zaczęli myśleć o czymś innym... już jesteśmy na miejscu. Byli właśnie przy namiocie z drewnianą kasą i kolorowym szyldem, na którym było napisane: PANOPTIKUM A LA MADAME TUSSAUD WIELKIE UMIERANIE, CZYLI CZARNA ŚMIERĆ W PRADZE 1680 2 W drewnianej kasie przy namiocie siedział starszy grubawy człowieczek w białym sztywnym kołnierzyku i czerwonej muszce i sprzedawał bilety. Przed wejściem do namiotu, zasłoniętym purpurową kotarą z frędzlami, stała grupka ludzi, którzy czekali widocznie, aż zostaną wpuszczeni. Pan Kopfrkingl kupił w drewnianej kasie bilety, a potem ruszył wraz ze swoimi drogimi w kierunku grupy. - Czy to będzie coś strasznego? - zapyta! niepewnie Milik, spoglądając w stronę namiotu, na którego ścianach namalowane były kościotrupy, a wejścia zasłonięte purpurową kotarą z frędzlami, pan Kopfrkingl smutno kiwnął głową. - Cierpienie - powiedział cicho do chłopca - ale cierpienie, przeciwko któremu człowiek posiada już dzisiaj broń. Chyba się nie boisz - powiedział - przecież to tylko taka jarmarczna atrakcja. Zza kotary z frędzlami wysunęła się ręka z wielkimi lśniącymi pierścieniami... przez chwilę bez ruchu spoczywała na purpurowej materii z palcami rozstawionymi, jakby je kazała podziwiać, potem rozsunęła kotarę i pojawiła się starsza śniada kobieta w lśniącej czerwono- zielono-niebieskiej sukni, z ogromnymi kolczykami i koralami, wyglądała jak stara Indianka albo Greczynka i z francuska wymawiała „r”. - Phoszę, panie i panowie, phoszę wejść - zapraszała i kłaniała się głęboko - cała rodzina zwiedzanie zaczyna. - To chyba właścicielka - rzekł pan Kopfrkingl do Lakme i delikatnie skierował ją w kierunku wejścia do namiotu. Wraz z pozostałymi widzami znaleźli się w oddzielnym miejscu, które prawdopodobnie przedstawiało aptekę. W słabym żółtym świede wisiało godło ze skręconym wężem, dookoła stały malowane regały, półki i szafy z glinianymi dzbankami i naczyniami z cyny i blachy, pozłacane pudełka, beczułki z mieszkami, na ladzie leżała potężna księga, wagi, wanienki, patelnie, lejki i sitka. Za ladą stał stary wąsaty mężczyzna z długimi włosami, miał czarny płaszcz z wyświechtanym futrem i biret, policzki czerwone jak róże i oczy niebieskie niczym chabry, w rozchylonych ustach zęby białe jak perły, dzierżył wagi czymś wypełnione. Przy okienku, rzucając spojrzenia w kierunku widzów, pochylała się nad moździerzem kobieta w kaftanie i fartuchu. Przed ladą stało dwóch mężczyzn w średnim wieku, z których jeden, pięknie wystrojony, w rękawiczkach i kapeluszu z długim piórem, obserwował, jak aptekarz waży, drugi, w czarnym wytartym kapturze i habicie, trzymał w ręku monetę i spozierał w stronę kobiety przy oknie. Z tyłu, między regałami, znajdowała się jakaś nisza zakryta siatkową zasłoną, a za nią rysował się nieruchomy cień. - Panowie i panie, to co tu państwo zobaczą, jest straszne - powiedziała właścicielka szybko - jest rok 1680 i Pragę obiega straszna wieść, nastaje wielkie umieranie, czarna śmierć, okrutna udręka ludu, której nie uniknie żadne stworzenie. Ponieważ zła konstelacja gwiazd nastąpiła i zatrute studnie były - to ów natury i wrogów ludzkości podstęp, ale ludzie jeszcze żyli. Nad Pragę nadciąga dopiero nieszczęście, jesteśmy właśnie w aptece, na staromiejskim rynku. Ciągnęła dalej, kalecząc „r”: - Na regałach i w szafach widzą państwo korzenie przeciw różnym chorobom i boleściom. Tu można zobaczyć cynamon, muszkat, szafran i beczułkę pieprzu - wskazała właścicielka na miski, garnce, dzbanki, a pierścienie na jej ręce lśniły - tu znowu tatarak, imbir, siarka i zęby wieprza. Tutaj jest cukier biały, cukier czarny, mydło weneckie i kminek, tu guma, nafta, włoski koper i butelki wina. Tutaj zechcą państwo zwrócić uwagę na suszone żaby, skórki kurzych żołądków, wilczą wątrobę, kość słoniową i raczę oczy, tu w tej szkatule znajdują się perły, rubiny, korale, alabaster, ałun i płetwy smocze. Tutaj w szafie są oleje, suszone zioła, kora, skorupy ślimaków i chleb świętojański - wskazała na szafę - tu amulety, ocet, kamfora i foremka marcepanu, tutaj na rany i pęcherze maści, a tutaj na myszy paści. Tu kości z serc jelenich, a tu się rozmaryn zieleni, tutaj są kości pająka morskiego, tutaj... - wskazała na kobietę przy oknie - aptekarka tłucze jałowiec w moździerzu. Tutaj jest psie sadło, tłuszcz z kocura, bociana, zająca, królika, którego choróbsko jak ognia unika, tu zaś niedźwiedzie sadło, co leczy jak popadło, tu sadło węża, które siły natęża, tu w tym garnku mielona piszczel kościeja, a tam znów wisi zeschnięta ręka złodzieja. Na ladzie stoi wag siedem jak owe szlaki biegnące niebem - właścicielka na chwilę umilkła, by odetchnąć, gdyż mówiła dość szybko, potem wskazała na wąsatego mężczyznę z długimi włosami, czerwonymi policzkami, niebieskimi oczyma i białymi zębami i rzekła: - A teraz, panie i panowie, widzicie aptekarza. Trzyma wagi: waży rozmaryn, aloes, rutę, kadzidło, aby się człowiek z dżumy lekko podźwignął. A tu stoją klienci - wskazała na dwóch przed ladą - przyszli szukać lekarstwa na starszne schorzenie, przed którym się nie ukryje najmniejsze stworzenie. Ten pierwszy w rękawiczkach, w czarno-purpurowym aksamicie, skórzniach i kapeluszu z długim piórem - wskazała - jest to najwyższy pisarz, któremu oddaje się cześć, wzrokiem mierzy na ladzie wag sześć i też aptekarza mierzy, kupi korzenie, lecz potem do felczera bieży, gdyż bardziej w krwi puszczenie wierzy. Ten drugi obok niego w czarnym kaftanie i habicie - wskazała - to hycel, który zawsze miasto czyści i liczy, że jego nadzieja właśnie się ziści. No i tam ktoś się czai, śledzi - wskazała na cień, który się zarysował w niszy za siatkową zasłoną, i krzyknęła: Światło! - Na zasłonę rzucono światło i cień zmienił się w chłopca o długich jasnych włosach, w zielonej szpiczastej czapce, skórzanej kamizelce i czerwono-żółtych pludrach. W jednej ręce trzymał wagę, drugą wznosił z wyciągniętym palcem i wyglądał jak z reklamy kawy. Właścicielka skłoniła się głęboko i powiedziała: - To jest nasz miły dobry skrzacik Wacio, który wszystko widzi. Nad Pragę nadciąga nieszczęście, wyjdźmy z pisarzem i hyclem z apteki na staromiejskim rynku, widzą państwo wszystko jak żywe. Ciemność. - Światła w aptece zgasły, obraz pogrążył się w mroku, gdzieś w tyle na deskach słychać było kilka szybkich kroków, jakby ktoś tam skakał... a właścicielka wskazała inną kotarę i zawołała: - Tędy proszę, panowie i panie, bo oto dalsze zwiedzanie. - To było naprawdę jak żywe - powiedziała kobieta z długim piórem na kapeluszu i sznurem korali na szyi. - To są figury z wosku - warknął grubawy mężczyzna z laską, i w twardym kapeluszu, który z nią szedł - figury z wosku, to oczywiste. Pan Kopfrkingl ujął Lakme pod rękę i razem ze wszystkimi wstąpili do następnego pomieszczenia. Było ono pełne książek, misek, wanienek, kociołków, tygli, lejków, kaganków i retort, na stole stał globus i czaszka, ale nie była to apteka. Za stołem siedział stary wąsaty mężczyzna, inny niż aptekarz, miał jedwabną bluzę, biret ze złotym sznurem i nie był nawet tak różowy jak aptekarz, był bledszy, nieco sterany i zatroskany, nie miał też tak niebieskich oczu i białych zębów, w zadrapanej ręce trzymał szklaną bańkę i nożyk. Na ścianie wisiał sczerniały obraz z dwoma trójkątami, gwiazdami, kometami i mnóstwem linii i znaków. Opodal rozebrani do pasa stali pisarz i hycel, byli w najprzeróżniejszy sposób pokręceni i zniekształceni, bardziej żółci i bladzi niż w aptece, oczy mieli nieco wytrzeszczone i wyzierała z nich niemal groza. Za niebiesko oświetlonym oknem, za jakąś firanką, rysował się nieruchomy cień. Tak, panie i panowie - krzyknęła właścicielka - to nasz pisarz i hycel, dwóch dopadniętych przez dżumę ludzi, te bulwy i pęcherze na ich ciałach, ból pod pachą, za uchem i gorączkę każdy na nich widzi. Spadł na nich okrutny mór, w mękach strasznych umieranie, nie ujdzie mu żaden stwór, zostało im dzwonów granie. Pili z jałowca oleje, ale kto im nadzieję w serca wleje? Wykadzali domy kadzidłem, rozmarynem, ogniem z sosnowego drzewar jedli struganą kość słoniową, perły, rubiny, nie pomogło, ciało ich boli, dżuma w nich dojrzewa. Wznoszenie modłów, postów, pokut przestrzeganie i na nic to wszystko, bo śmierć jest blisko, a obawa przed skonaniem do lekarzy ich pogania. Panie i panowie, jesteśmy u lekarza, na Starym Mieście praskim, na Rynku Włoskim. - Jak w teatrze - powiedziała kobieta z piórem na kapeluszu, w napięciu obserwując wydarzenia, a tęgi mężczyzna z laską i w twardym kapeluszu szturchnął ją. - To nie jest teatr - powiedział ponuro i pewnie - to panoptikum. Wszystko z wosku - zdecydowanie machnął ręką. Pan Kopfrkingl uśmiechnął się do Lakme, Ziny i Milika, który oszołomiony patrzył dookoła, i powiedział: - Gdyby tak widział to wszystko nasz dobry doktor Bettelheim, co by też na to powiedział? Ten by sobie dał z tym radę. On to tak. - Panie i panowie - ciągnęła szybko właścicielka - zobaczycie, jak rodziła się dżuma, jak ludzie wtedy wierzyli, gdy straszną chorobę zwietrzyli. Uczone księgi pisały, że ze studni zatrutych i gwiazd położenia złego wyszedł fałsz trucicieli i nieba podstępnego. Medyk zbadał pisarza i hycla - wskazała - przepisał im: mirt, rutę, majeranek wąchać, do łaźni iść, a tam się różaną wodą, kamforą i octem myć. I dalej wykadzać dom i wznosić modlitwy i przestrzegać posty, bo to zniszczy zarazą i dżumy wszystkie mosty. Jeść także cytryny i wszystko, co kwaśne, bo to przepędza chorobę właśnie - właścicielka wskazała na nożyk, który lekarz trzymał w ręku, a na jej palcach błysnęły pierścienie - za pomocą tego noża po rozcięciu żyły, gdy krwi trochę odejdzie, może wrócą siły. A tu nagle za oknem jak żywy... światło - krzyknęła i światło rozjaśniło niebieskie okno z siatkową zasłoną, gdzie z cienia powstał chłopiec w czapce, kamizelce i pludrach - nasz skrzacik Wacio roześmiany, krzywy. Wszystko widzi, obserwuje, czas mierzy na zegarze piaskowym - wskazała z głębokim ukłonem na ręce chłopaka, w których trzymał teraz klepsydrę, wyglądał jak z reklamy herbaty - pilnie mierzy godziny, które trzebią rodziny. I dokąd ci dwaj nieszczęśnicy udali się w bojaźni? Gdy wyszli od medyka, ruszyli do łaźni! Dzieci, panowie i panie, zapraszam na dalsze zwiedzanie. Ciemność - klasnęła w dłonie. Światło w gabinecie medyka zgasło, z tyłu w ciemności słychać było na deskach szybkie kroki, skoki i wszyscy podeszli do następnej kotary. - Do łaźni - zawołała kobieta z piórem na kapeluszu, zwracając się do ludzi - czy będzie tam woda i para? - Nie bądź głupia - obruszył się tęgi, który jej towarzyszył, i szturchnął ją - patrz i siedź cicho, nie jesteś w pralni. Jesteś w panoptikum, wszystko tutaj jest z wosku. Przeszli pod kotarą i znaleźli się w komórce z drewnianymi skopkami, kadziami, wiadrami i wannami. W wannach siedziało dwóch ludzi, pisarz i hycel, teraz byli śmiertelnie bladzi, mieli rozchylone usta i wybałuszonymi oczami patrzyli na widzów, wyzierała z nich groza. Z kadzi wystawała głowa jakiejś kobiety, oczy miała zwrócone na sufit, jakby się modliła. Nad kadzią pochylał się lekko różanolicy młodzieniec i mył szczotką głowę kobiety. Przy oknie stała gruba niewiasta w kaftanie, fartuchu i czepcu, z wiadrem w ręku, za siatkową zasłoną rysował się w półmroku cień, był to chyba skrzat. Stał na szeroko rozstawionych nogach, a rozłożonymi rękami wskazywał ludzi w wannach, śmiejąc się wyglądał jak z reklamy mydła. - Łazienka - uśmiechnął się pan Kopfrkingl do Lakme, Ziny i Milika - stare łaźnie. O ile łazienka w naszym mieszkaniu jest wspanialsza. Ach, ta nasza piękna, miła łazienka z lustrem, wanną, wentylatorem i motylem na ścianie - uśmiechnął się. - Jesteśmy w łaźni, niedaleko jest hycla zagroda - ciągnęła właścicielka szybko - tłumnie się gromadzą goście, by rozkwitła ich uroda. Ten człowiek - wskazała na młodzieńca pochylonego nad głową kobiety w kadzi - jest cyrulikiem, łaziebnym posługaczem, a także golibrodą, lekarzem i miejskim trębaczem. Jego dziad lał świece z wosku i łoju, potem założył buty i ruszył do boju, jego ojciec był szlifierzem, który ostrzy, robił też garnki i miał długie wąsy. Ta kobieta ze skopkiem, w jubce i fartuchu, jest garderobianą, sprzątaczką i wierną służącą, niejednemu, co ją odwiedzał, było z nią gorąco. Ta kobieta w kadzi to małżonka, uciekła mężowi, który był balwierzem, za to stała na rynku pod ciężkim pręgierzem, teraz jest w łaźni, pełna strachu i bojaźni. A tu w tych wannach jużeście naszego pisarza i hycla poznali, co się medykowi do dżumy przyznali. Teraz się kąpią w różanej wodzie, pełnej octu i kamfory, już ich nie pociągają wczorajsze honory. A któż jest w oknie tutaj, co to wszystko widzi? Światło - krzyknęła właścicielka, a gdy blask oświetlił chłopca za siatkową zasłoną, który wskazywał na ludzi w wannach i śmiał się, ukłoniła się głęboko i powiedziała - to nasz skrzacik Wacio, najlepszy z ludzi. Twarz w uśmiechu krzywi i jest jak żywy. Chętnie by pomógł w nieszczęściu - dobry - gdyby nie był tak biedny. A teraz, panie i panowie, patrzcie, jak się okrutne życie ku śmierci nagina, jak ta delikatna i wiotka roślina. Tych, co za mną stale, poprosimy dalej. Ciemność! - klasnęła. Obraz łaźni utonął w ciemnościach, w tyle odezwały się szybkie skoki i kroki na deskach... i wszyscy przeszli za następną kotarę. Znaleźli się w zupełnej ciemności, ale trwało to tylko chwilę. Z sufitu trysnęło światło, kilka kobiet z grupki widzów krzyknęło, kobieta z piórem na kapeluszu zawołała: groza, pan Kopfrkingl ze smutnym uśmiechem przycisnął Lakme i obejrzał się za Ziną i Milikiem. Przed widzami, na czarnym siatkowym tle, dyndał hycel powieszony na haku, miał czarny kaptur i habit, opuszczone ręce i nogi, twarz żółtą, wywalony język i wybałuszone oczy, sznur, na którym wisiał, lekko się z nim kołysał. - Tak - krzyknęła właścicielka i błysnęła pierścieniami - powiesił się nasz hycel hardy, bo mimo strachu przed dżumą był to człowiek twardy. Nie chciał nieść zarazy dalej, trapić się i męczyć, wolał gwałtownie swój żywot zakończyć, jego ciało na tym haku wisi i żadna siła nigdy go nie wskrzesi. - Jak żywy - z przejęciem potrząsała głową kobieta z piórem, które się chwiało. - Jak żywy - tęgi mężczyzna westchnął i wściekle warknął: - martwy, ty! Wisi, słyszałaś chyba. Jesteśmy w panoptikum. To z wosku. - Odcięli go - ciągnęła szybko właścicielka - za miastem, na cmentarzu Świętego Rocha, we wspólnym grobie zakopali, a grób przeciw zarazie wapnem polewali. Światło - i blask oświetlił chłopca na tle siatkowej zasłony, stał tam w czapce, bluzie i pludrach, ustawiony profilem, z jedną nogą wysuniętą, jakby rozpoczynał marsz, a w ręku trzymał żerdź z krzyżem, wyglądał jak z reklamy dobrych butów czy spodni. - Nasz miły skrzacik Wacio grzebie - powiedziała właścicielka, skłaniając się głęboko - twarz ma smutną i purpurową, chce pomóc biednym, ale sam jest tak ubogi, nie może się nawet bawić jak wasze dzieci, nie rosną dla niego kwiatki na tym świecie, nie ma nawet butów... panie i panowie, raczcie dalej ruszyć, byście się przekonali, jak śmierć życie kruszy... - i właścicielka podeszła do następnej kotary, wisielec i chłopak zniknęli w ciemności, gdzieś w tyle na deskach odezwały się szybkie skoki, kroki... i do1 kotary podeszli również widzowie, a kobieta z piórem zawołała do zebranych: - Jak śmierć życie kruszy, to będzie coś jeszcze straszniejszego, cała się trzęsę. Co tam zawsze słychać z tyłu w ciemnościach, cb to za rumor? Jakby tam ktoś skakał. Uważaj - powiedziała do tęgiego z laską - spadnie ci ten twój kapelusz. - Nie gadaj jak głupia - obruszył się na nią tęgi - zachowujesz się, jakbyś była w jakiejś katowni. Kto by tam skakał, jesteś w panoptikum! No! - krzyknął na nią - kro by tam skakał na deskach, tu wszystko jest z wosku. Rusz się... - popchnął ją i poprawił sobie twardy kapelusz. Znaleźli się w nowym pomieszczeniu. Był to jakiś korytarz, sień czy piwnica z drzwiami przesłoniętymi siatkową zasłoną, na kamiennej podłodze ustawione były czarne stoły i trumny, a między nimi... między nimi stał blady, wykrzywiony pisarz w kapeluszu z długim piórem i w wysokich butach, w ręku trzymał jakiś kij czy laskę i z całej siły zamachiwał się na niską dziewczynę, która klękała na jedno kolano i rozpaczliwie zasłaniała głowę i twarz. - Tego mogłam się spodziewać, kostnica - jęknęła kobieta i pióro na jej kapeluszu poruszyło się, a tęgi z laską potrząsnął głową z wściekłością ją szturchając. - Diabła mogłaś się spodziewać - zasapał ze złością - głupia jesteś. To nie kostnica, to panoptikum. Wszystko tu jest z wosku. Powtarzam ci to po raz setny i ostatni. Patrz i nie gadaj albo... uniósł laskę. - Poznajecie pisarza - mówiła właścicielka szybko, a pierścienie na rękach, korale i kolczyki błyszczały - to nie do uwierzenia, przykład takiego zezwierzęcenia. Nieszczęśliwy pisarz stoi na rozstawionych nogach, unosi kij, chce zabić dziewczę, by nie szerzyła dżumy i mogła umrzeć spokojnie. Aby nie była pomocnicą diabła i nie opętał ją zły duch, ale by jej duszę wziął do raju Bóg. Czy powiedzie się pisarczykowi ten zamiar, czy też jest pisane żyć dziewczynie? Oczywiście, łaskawe panie i panowie, dla waszej przyjemności szczęście ich nie minie. I dlatego niech się teraz pojawi nasz wesoły dobry skrzacik Wacio... światło - klasnęła komediantka w dłonie i ukłoniła się głęboko - tak, światło... - krzyknęła ponownie, gdyż dało się słyszeć pstryknięcie, ale światło nie zapaliło się, potem jednak zrobiło się widno, ukłoniła się znowu głęboko przed widzami, za siatkową zasłoną pojawił się chłopak. Z pochyloną głową i lekko podkurczoną nogą, przy której leżała jakaś dziecięca piłka, uśmiechał się figlarnie, jedną ręką groził pisarzowi, w drugiej trzymał pstrokato malowaną miskę, wyglądał jak z kolorowej reklamy sklepu zabawkarskiego. - Panie i panowie, widzieliście okrutne ciosy dżumy, czarną śmierć w Pradze 1680, czyli wielkie umieranie - mówiła właścicielka - ciała straszne konanie. To, co zobaczycie dalej, to kości z cmentarza Świętego Rocha, z którym się czarna śmierć kocha. Ale zanim kości zobaczycie, na pewno się ucieszycie, gdyż skrzat ocali dziewczynie życie. Panie i panowie, teraz nastąpi finał i pojawienie się dobrej wiły, która nadprzyrodzoną mocą pozbawi skrzata złej siły. Ożywi naszego skrzata, biedną figurynkę z wosku, która nie może się bawić i weselić jak wasze dziatki, na świecie ma tylko biedę i nie kwitną mu kwiatki, nie ma nawet butów... Zobaczycie teraz rzeźbę ożywioną i szczęśliwą, jeśli ją wspomożecie ręką szczodrobliwą, bowiem wspaniałomyślni są ludzie szlachetni... Komediantka podeszła do chłopca, podniosła nad nim ręce z pierścieniami i krzyknęła: - Czary mary, podnieś głowę, niech się zacznie życie nowe. O pieniążek poproś miłych gości, niech sprawią biednym trochę radości. Poproś o pieniążek na płaszczyk i buciki, goście z datkiem na pewno pospieszą, byś i ty także mógł się słonkiem cieszyć - i komediantka ukłoniła się głęboko, dotykając palcem czapki chłopca, a kilka kobiet z grupy widzów krzyknęło. Woskowa figurka chłopca zamrugała oczami, poruszyła ustami, drgnęła i ożyła. Z ukłonem i uśmiechem chłopiec wyciągnął kolorową miskę... - Przecież to nie jest panoptikum - krzyknęła kobieta z piórem do tęgiego z laską i chwyciła się za korale - coś ty gadał, że to wszystko z wosku. Przecież widzisz, że się rusza, co ty masz w głowie. Boże, on ma piłkę, nic z tego nie rozumiem... Tęgi zacharczał i nagle podniósł laskę, kobieta krzyknęła i, przytrzymując korale i kapelusz z piórem, rzuciła się do ucieczki za kotarę. - Chyba zwariowała - powiedział usprawiedliwiająco do pozostałych pełen wściekłości mężczyzna - jest głupia. Ciągle mi to robi. Nigdzie jej już nie zabiorę. Komediantka szybko podziękowała gościom za datki, życzyła im szczęśliwej drogi i odsunęła kotarę, by się mogli dostać do ostatniego pomieszczenia, gdzie w głębi, na tle zrobionym z czarnego papieru, stało kilka nędznych ludzkich szkieletów, a na ziemi leżały rozsypane korale i pióro. Co się stało tej pani? - zapytał Milik - ona uciekła? Uciekła - odparł pan Kopfrkingl, patrząc smutno w kierunku szkieletów - to był chyba dla niej szok. - Ten chłopak, skrzat, jest tu zatrudniony? - zapytał Milik. - To chyba wnuk tej pani właścicielki - przytaknął pan Kopfrkingl. - Biedna kobieta - rzekł pan Kopfrkingl, kiedy wyszli z namiotu w to świeże niedzielne popołudnie, i rozejrzał się, przed namiotem stał tęgi z laską, kapelusz trzymał w ręku i z wściekłością ocierał sobie czoło chustką. - Biedna kobieta, ale może nie będzie to nic poważnego. Przecież to było tylko panoptikum, taka jarmarczna atrakcja. Dzisiejsza wiedza wydobędzie ją z tego. Wystarczyłoby, żeby ją zbadał nasz filantrop z kamienicy, doktor Bettelheim, i byłaby uratowana. Widziałaś kiedyś, moja droga, gabinet doktora Bettelheima?- uśmiechnął się do Lakme - raz mnie tam zaprosił. Ma na ścianie piękny stary obraz, ale mniejsza... To naprawdę straszne, co ci ludzie wtedy wycierpieli, byli bezradni wobec dżumy, to średniowiecze. - Średniowiecze, Romanie - powiedziała Lakme, gdy wyszli na ulicę - dziś ludzie cierpią inaczej. Kiedyś cierpieli z powodu dżumy, dziś znowu z innych przyczyn. - Tak - przytaknął pan Kopfrkingl - dzisiaj cierpią z powodu głodu, nędzy, wyzysku, różnych prześladowań i nowych chorób, które nie były wtedy znane, na przykład trądu. Gdy sobie znowu przypomnę pana Straussa i innych ludzi od nas - pan Kopfrkingl opuścił wzrok - jak gorzkie chwile wielu z nich przeżyło lub przeżywa. Tak naprawdę, to te wszystkie męki są tymczasowe, każdy się z nich kiedyś wyzwoli, wyrwie... Przecież ci, co wtedy umarli na dżumę... - pan Kopfrkingl spojrzał na wystawę jakiejś różowej cukierni, którą właśnie mijali - przecież ci również wydostali się z tego cierpienia. Dawno są już martwi, przemienieni, ale co to pomoże? To będzie kiedyś. Chodzi o to, by cierpień było jak najmniej już teraz, gdy każdy tylko raz przeżywa to swoje jedyne własne życie. To dokładnie tak jak w naszej pięknej książce o Tybecie. Potem powiedział: - W średniowieczu chowali martwych w publicznych grobach - ona miała na myśli zbiorowe mogiły - i posypywali ich wapnem, by się zaraza nie szerzyła! O ile by było mądrzej, gdyby ich palono. Epidemia byłaby wykluczona, a umęczone ciała biednych zamieniałyby się w popiół o wiele wcześniej... Jaki ja jestem szczęśliwy, moja droga - uśmiechnął się pan Kopfrkingl do Lakme - że mogę wam zapewnić przynajmniej lepsze mieszkanie od tych, jakie wtedy były, choć ten przedpokój, pokój gościnny z fortepianem, jadalnię z radiem, łazienkę, jeżeli już nic innego, no, może’ i ta reszta się teraz trochę zmieni dzięki dobremu panu Straussowi. Dam mu połowę prowizji pod jakimkolwiek pretekstem. - Pan Kopfrkingl uśmiechnął się łagodnie do Ziny, która szła obok, a potem obejrzał się jeszcze za Miliwojem, który znajdował się teraz daleko za nimi, zatrzymał się chyba przed jakąś wystawą, może koło tej różowej cukierni, obok której przed chwilą przeszli. Pan Kopfrkingl przystanął, Lakme i Zina także przystanęły, by zaczekać na Milika, a gdy Milik dołączył wreszcie do nich, pan Kopfrkingl odezwał się: - No co, Miliku, cóż porabia teraz Jan, bratanek pana doktora Bettelheima? A co z Wojtkiem Bogaczem z trzeciego piętra? Co? - spytał przyjaźnie i zanim usłyszał odpowiedź Milika, powiedział: - Nie zostawaj tak w tyle, Miliku, pośpiesz się. 3 - Kupiłem ci, aniele, obrazki - powiedział pan Kopfrkingl do żony, niedługo po odwiedzeniu panoptikum, w ich przepięknej jadalni, w której poza innymi rzeczami była biblioteka, szafka, lampa stojąca, małe lustro i radio - obrazki kupione z pierwszego dodatkowego dochodu. Aby nasz dom był jeszcze piękniejszy. - I przekazałeś już prowizję panu Straussowi? - zapytała Lakme. - Oczywiście, że tak - powiedział wzruszony jej troskliwością - przekazałem, ale nie jedną trzecią jak mu obiecywałem „Pod Srebrną Szkatułą”, ale połowę, nawet nie czekałem na rezultaty jego pracy. Pozbyłem się wrażenia, że go oszukuję, a jeszcze zrobiłem mu chyba przyjemną niespodziankę. Dzieci w domu? - Zina jest na lekcji fortepianu, a Milik z Janem Bettelheimem. - To bardzo się cieszę - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - Jan Bettelheim to grzeczny, dobrze ułożony chłopiec, a kiedy Milik z nim przebywa, może być tylko gdzieś w pobliżu. Jan oddala się jedynie do mostu. A uczy się także dobrze, lubi muzykę, chodzi często do opery... nie pije, nie pali... no tak, moja droga - pan Kopfrkingl uśmiechnął się, gdy Lakme spojrzała na niego zaskoczona - nie dziw się. To, że skończył jak Milik czternaście, nic nie znaczy. Popatrz, Wojtek Bogacz z trzeciego piętra ma piętnaście i jego ojca prawie mi żal. - A gdy Lakme znowu spojrzała zaskoczona, pan Kopfrkingl powiedział, nieco zakłopotany: - Nie jest naszą rolą oceniać i sądzić innych, nie wolno nam podejrzewać, każdy z nas, choć jest nawet jak ja abstynentem, ma dość własnych wad, ja to naprawdę tak nie myślę, ale pani Bogaczowa skarżyła mi się wczoraj na klatce schodowej, że jej mąż pije. - A potem, spoglądając na pakunek, powiedział: - Że jej mąż pije niestety i im dalej, tym gorzej. Jeśli tak dalej pójdzie, to zostanie nałogowym alkoholikiem. Była przy tym Zina i na nieszczęście to słyszała, bardzo mi przykro i żal mi tego pana Bogacza, a jeszcze bardziej żal mi pani Bogaczowej i ich Wojtka. Boję się, żeby ten chłopiec nie odziedziczył tego po ojcu. Są odchylenia, które się dziedziczy. Boję się, że Wojtek Bogacz już nawet i pali i że też ma skłonności do włóczęgi jak nasz Milik. Bóg wie, po kim to odziedziczył, po mnie nie, po tobie także, z nas obojga nikt się nigdy nie włóczył. Gdy przypomnę sobie sprawę z tym Suchdolem... ale ja wiem - powiedział szybko i czule, kiedy Lakme spojrzała na niego z wyrzutem - ja wiem, skłonności do papierosów i alkoholu nasz Milik nie ma, dzięki Bogu to wrażliwy chłopak, a jeżeli jest z Janem Bettelheimem, to się cieszę. Może być najdalej przy moście. Potem powiedział: - Jeżeli chodzi o tego pana Bogacza, muszę zapowiedzieć Zinie, żeby nikomu o tym nie mówiła, szczególnie nie przy Wojtku, ten chłopak mógłby być wstrząśnięty taką wiadomością o ojcu. Ale teraz, moja droga - pan Kopfrkingl uśmiechnął się - rozwiesimy podarunki. Pozwól, że zanim wypakuję obrazki, opowiem ci, jak je zdobyłem. - Pan Kopfrkingl wziął z szafki nożyczki, by przeciąć sznurek, którym był zawiązany pakunek, i powiedział: - Było to tak: po drodze z poczty przyszło mi do głowy, by kupić do mieszkania jakiś dodatek. Chociaż mamy piękne mieszkanie, nie możemy zaniedbywać jego wyposażenia, musimy je ciągle upiększać, jak by powiedziała ciocia ze Słatinian, ta nasza przedobra dusza, która już dziś jest prawie świętą, a poza tym możemy mieć różne handlowe wizyty, mam zamiar pozyskać z czasem prócz pana Straussa jeszcze kogoś innego, ale zostawmy to teraz. A więc, po drodze z poczty - powiedział pan Kopfrkingl, rozwiązując sznurek - zaszedłem na Niekazankę do ramkarza, pana Pustego - ty go chyba nie znasz - i ja go widziałem dzisiaj pierwszy raz... to taki starszy samotny człowiek, wdowiec, żona mu umarła, powiedział mi, przed ośmiu laty u Panien, ma córkę, gdy wszedłem do sklepu, mierzyła listwy przy ladzie, bardzo ładnie z tym wyglądała - jest to taka ładna młoda różanolica dziewczyna w pięknej czarnej sukni... Pan Pusty miał tam tylko tanie brzozy, bzy i maki - powiedział pan Kopfrkingl i rozwiązywał sznurek - krótko mówiąc, niewiele wszystkiego razem, tylko jeden jedyny obraz, ale ten zamierzał właśnie oprawiać, listwy, które dziewczyna mierzyła, były właśnie do niego. Te obrazki - pan Kopfrkingl wskazał na pakunek - stały w rogu, nawet nie zamierzał ich sprzedawać, chciał je chyba tylko oprawić, są to dwa oleodruki, oddał mi je oba za osiem koron, taki miły... - i pan Kopfrkingl z uśmiechem rozpakował obrazki. Na jednym było miasto z pagórkiem, zamkiem, kościołem, z górami w tle. - Myślałem - uśmiechnął się pan Kopfrkingl do żony - że to Salzburg albo Lubiana, te dwa miasta są do siebie podobne jak dwie krople wody, obydwa mają w środku wzgórza, dach kościoła, góry w tle, znam przecież je z wojny, ale to jest Maryborough, stolica irlandzkiego hrabstwa Queen’s County, nazwana od królowej Marii. Są w nim ruiny zamku z roku 1560, sąd i dom wariatów. Gdzie go powiesimy? - W łazience? - uśmiechnęła się Lakme, a on był wzruszony. Łazienkę bowiem uważał za najpiękniejsze pomieszczenie w mieszkaniu i najbardziej ją lubił. Szli z obrazem Maryborough do łazienki, była rzeczywiście piękna, znajdowało się w niej wielkie lustro, umywalka, wanna, u sufitu na ścianie bielił się ładny wentylator ze sznurkiem zaczepionym na haku, pod wentylatorem wisiał na szpilce, w czarnej ramce pod szkłem, ogromny żółty motyl. - Wiesz, moja droga - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - rzeczywiście uważam łazienkę za najpiękniejszą i lubię ją, ale tutaj, moja droga, prędzej by się nadawał jakiś bukiet albo kwiat, Maryborough nie. Ze względu na to, że ludzie w Maryborough zajmują się tkactwem - uśmiechnął się - powiesimy obraz w przedpokoju, koło wieszaków. Tam, nad tą ładną półką, w której chowa się buty... A ten drugi obraz - powiedział, gdy wrócili z powrotem do jadalni - to portret. Doskonały oleodruk doskonałego gentlemana. Jest to Louis Marin, profesor w College des Sciences Sociales, późniejszy generalny pełnomocnik budżetowy i poseł. W rządzie Poincarego był ministrem do spraw emerytur... - Ale tu jest inne nazwisko - Lakme nachyliła się nad passe-partout, a potem spojrzała pytająco na męża. - Owszem - pogłaskał ją po czarnych włosach - to prezydent Nikaragui Emilian Chamorro z roku 1916. Ale to nic, moja droga. Będzie to Louis Marin. Nazwisko na passe- partout zakryjemy paskiem papieru. Piękne egzotyczne oblicze może być ozdobą jadalni. Gdy człowiek widzi przy jedzeniu szlachetne twarze, lepiej mu smakuje. Powiesimy go... - pan Kopfrkingl rozejrzał się po ścianach jadalni i powiedział: - powiesimy go tu przy oknie. Tu, koło tej naszej miłej, delikatnej tabelki. Ten obraz, do którego ubrana na czarno różanolica córka pana Pustego mierzyła listwy, do naszej miłej, delikatnej tabelki koło okna pasowałby lepiej, to jakiś orszak weselny. No ale cóż, mogę jeszcze kiedyś zajść do pana Pustego i kupić ten obraz. Potem Marina przewiesimy gdzie indziej - powiedział i poprawił trochę tę miłą, delikatną tabelkę przy oknie, która wisiała tam na czarnym sznurku. - Ojcze, kupiłeś obrazy - powiedziała Zina, gdy po chwili wróciła z lekcji fortepianu, a pan Kopfrkingl pogładził ją po włosach i twarzy i powiedział: - Kupiłem obrazy, moja piękna, z naszego pierwszego dodatkowego dochodu. Kupiłem je, by nasze mieszkanie było jeszcze wspanialsze. Byśmy nie zaniedbywali jego urządzenia, jak by powiedziała nasza słatiniańska święta - uśmiechnął się nieco smutno do Ziny i Lakme - jest to nasz dom. - A potem spytał: - Jak tam było dziś na lekcji, Zinko? - Ach - westchnęła Zina, patrząc w kierunku okna na egzotyczną twarz koło tabelki - etiudę musiałam powtarzać, o mało mnie babka nie tłukła linijką po palcach. - Ależ Zinko, nie mów tak - powiedział pan Kopfrkingl łagodnie. - Nie nazywaj pani profesorki babcią. To starsza dama. Gdy będziesz mieć tyle lat, co ona, a jakaś szesnastoletnia panienka nazwie cię babcią, też nie będzie to dla ciebie przyjemne. Kobiety są na to uczulone, szczególnie piękne kobiety, moja ślicznotko. Nie wolno nam nikogo skrzywdzić, nawet w myślach, Zino - powiedział pan Kopfrkingl poważnie. - Proszę cię, żebyś nigdzie nie mówiła tego, co usłyszałaś o panu Bogaczu od jego żony. Proszę cię, nie daj nic po sobie poznać, szczególnie przed Wojtkiem, mogłoby go to bardzo dotknąć - ja się w ogóle dziwię, że pani Bogaczowa poskarżyła się tak publicznie... - i gdy Zina cicho przytaknęła, pan Kopfrkingl cicho ją pogłaskał i powiedział do Lakme: - Aniele, dzieci mogłyby kiedy zajrzeć do cioci w Słatinianach, zanieść jej jakieś kwiaty, na przykład piękne białe lilie, przynajmniej by sobie trochę wypoczęły. Jakże, Lakme, żałuję, że twojej błogosławionej matki nie ma już wśród nas, tak dobrze gotowała, piekła... - Potem uśmiechnął się do kotki w rogu jadalni i poszedł sprawdzić, czy ma pełen talerz mleka - kotka jadała w stołowym. - Wczoraj czy kiedy to było - rzekł pan Kopfrkingl, patrząc na talerz kotki - czytałem, że aresztowano jakąś kobietę, która sprzedawała na placach oprawione króliki, a w rzeczywistości były to koty. Biedną kobietę zmusiła do tych oszustw nędza. Żyjemy co prawda w dobrym ludzkim państwie, ale nie wszędzie jeszcze uporaliśmy się z tą biedą. Potem przed małym lustrem w jadalni Zina poprawiła sobie lekko włosy, pan Kopfrkingl poszedł robić porządek w bibliotece, gdzie z przyjemnością wyrównał swoją najukochańszą żółtą książeczkę o Tybecie, potem spojrzał na szafkę, lampę stojącą i radio i poszedł pomóc Lakme w przygotowaniu kanapek. Wieczorem oczekiwali państwa Reinke. Reinke należeli do starych przyjaciół Kopfrkinglów, mimo że przez lata nie spotykali się zbyt często. Byli to energiczni, eleganccy ludzie. Willi miał popielate ubranie, niebieski krawat i zielony myśliwski kapelusz ze sznurem, a jego żona wypielęgnowaną głowę i duże kolczyki. Lakme nalała wina, wszyscy stuknęli się, pan Kopfrkingl i Lakme tylko skromnie umoczyli usta, Zina napiła się kroplę więcej, chyba tak, jak pani Reinke. Potem pan Kopfrkingl poprosił gości, by się poczęstowali kanapkami i solonymi migdałami. Pani Reinke położyła sobie na talerzyku kanapkę, Willi także się poczęstował i prawie jednocześnie wyjął z kieszeni gazetę i podał ją, odwróconą pierwszą stroną do góry, przyjacielowi. - Żonaci mężczyźni według statystyki - czytał pan Kopfrkingl, gdy przeglądnął środek - żyją dłużej. Mamy więc dobrze Willi i za to musimy podziękować naszym drogim damom. Gdyby nie one, umieralibyśmy szybciej. - A tymczasem, gdy wszyscy się śmiali, pan Kopfrkingl szukał następnej smakowitej wiadomości, którą mógłby przeczytać. - Tutaj - rzekł i uśmiech na jego twarzy przygasł nieco - rozbitek życiowy mieszka w chlewie. Dzięki pomocy gminy... A tutaj: korek wybuchł chłopcu w ustach. Ośmioletni... To powinien usłyszeć nasz Milik - westchnął pan Kopfrkingl - ma co prawda czternaście, ale lubi się wałęsać. Nie wiem, czy o tym wiecie, bo dawno nie byliście u nas - pan Kopfrkingl spojrzał na Williego i panią Reinke - raz nawet nie wrócił do domu i musiała go szukać policja. Znaleziono go w nocy, w pohi pod Suchdolem, chciał tam zanocować w stogu, bo było to latem. Teraz też nie ma go w domu. - Ciągle jest na dworze? - uśmiechnął się do Lakme. - Jest z Janem Bettelheimem co najwyżej koło mostu - odpowiedziała. - Bettelheim - Willi podniósł wzrok - ciekawe nazwisko. Nie jest to ten lekarz, co ma tabliczkę na dole, na domu? - a gdy pan Kopfrkingl przytaknął, Willi wstał i, obserwowany niepewnie przez pana Kopfrkingla, podszedł do okna i spojrzał na tabelkę, która tam wisiała na czarnym sznurku. I II 1 8,00-8,30 8,30-9,45 - 2 8,30-9,00 9,00-10,15 3 9,00-9,30 9,45-11,00 4 9,30-10,00 10,15-11,30 5 10,00-10,30 11,00-12,15 6 10,30-11,00 11,30-12,45 7 14,00-14,30 14,30-15,45 8 14,30-15,00 15,00-16,15 9 15,00-15,30 15,45-17,00 10 15,30-16,00 16,15-17,30 Willi popatrzył na tę tabelkę i milczał. Potem spojrzał na obraz z egzotyczną twarzą, który wisiał obok. - Przepraszam, Karolu, kto to jest? To jakiś wasz przodek? - To były francuski minister do spraw emerytur, Louis Marin - powiedział pan Kopfrkingl z lekkim zakłopotaniem - kupiłem go dzisiaj u pana Pustego na Niekazance. Pan Pusty ma zakład oprawy obrazów, jest to starszy samotny człowiek, wdowiec, żona mu zmarła przed ośmiu laty u Panien, żyje z córką, to taka ładna młoda różanolica dziewczyna w pięknej sukni... W przedpokoju wisi jeszcze jeden obraz od pana Pustego, Maryborough, to miasto w Irlandii, nazwane od królowej Marii, założyła je w roku 1560. Ale pan Pusty ma jeszcze jeden obraz, który, by do tej tabelki pasował najlepiej - orszak weselny. Ach, Willi - rzekł pan Kopfrkingl już jakoś spokojniej, gdy Willi znowu usiadł - tak sobie wspominam, jak szliśmy na wojnę, śpiewali przed dworcem praskim Heil dir im Siegeskranz i In der Heimat, in der Heimat, walczyliśmy na froncie, umierali... Ale wojnie jestem teraz przeciwny, nie lubię jej. Wojna niesie ludziom o wiele więcej cierpienia niż cywilne życie. Sprowadza biedę, rozbija rodziny, niszczy małżeństwa, przynosi krew, ból, zagładę nie tylko ludziom. Gdy sobie przypomnę, czego doświadczyły w marszu i te biedne konie... Na świecie powinien panować pokój, sprawiedliwość i szczęście. - To z nieba nie spadnie - rzekł Willi - o to trzeba walczyć. Pobożne życzenia i gadanina do niczego nie prowadzą. Tylko czyny. A tych mogą dokonywać tylko stuprocentowi ludzie. Potem rzekł: - W ich rękach spoczywa sprawiedliwe urządzenie Europy, nie w rękach małowartościowych słabeuszy. Popatrz: Austria - wziął gazetę i odwrócił ją pierwszą stroną do góry - jej przyłączenie do Rzeszy, to wstępny krok. Hitler to genialny polityk, który pozbawia stumilionowy naród jego kłopotów, biedy, bezrobocia, zapewnia im sprawiedliwe miejsce w świecie... nie widzieliście ulotek, które wydała SdP - Partia Niemców Sudeckich? - Ale mnie się wydawało, że ty jesteś agrariuszem! - Owszem - rzekł Willi - ale niemieckim. W styczniu połączyliśmy się z SdP. Mogę skromnie dodać, że w tym zjednoczeniu miałem pewien udział. W Czechosłowacji tworzy się zjednoczony niemiecki front. Po wojnie wyrządzono naszemu narodowi ogrom krzywd i my musimy to naprawić. Kto ma w sobie niemiecką krew, walczył w czasie wojny przeciwko niemieckiemu wrogowi, chce pokoju sprawiedliwości i szczęścia, ten staje w szeregach SdP. Jeszcze jest czas, pisze w ulotce, w deklaracji... zostań członkiem. Bez Hitlera bylibyśmy na dnie. Pan Kopfrkingl spojrzał w zakłopotaniu na Williego, po czym rzekł: - Poczęstuj się migdałami. - Pani Reinke dość twardo popatrzyła na pana Kopfrkingla, wzięła gazetę, przekartkowała ją i zaczęła czytać: - Rozbitek życiowy mieszka w chlewie, korek wybuchł chłopcu w ustach... jakie są tu jeszcze ważne wiadomości... - kartkowała dalej - a, tutaj: wpadł do gotującej się wody. W Berechowie, podczas srebrnego wesela... Pan Kopfrkingl patrzył teraz na panią Reinke, po czym odezwał się: - To są tragedie, pani Erno. Pan Strauss został przesunięty z portierni na emeryturę przez jakiegoś złego człowieka, potem stracił żonę, umarła na gruźlicę krtani, i syna, ten na szkarlatynę, teraz jest zastępcą handlowym w branży cukierniczej, a także oferuje ludziom zgłoszenia do krematorium... Albo ten niedawny wypadek z kobietą - rzekł - którą zamknęli dlatego, że z biedy i głodu sprzedawała zamiast królików koty; żyjemy co prawda w przyzwoitym ludzkim państwie, ale nie wszędzie jeszcze wytrzebiliśmy biedę. Albo kobiety - rzekł - które nagle doznają wstrząsu... niedawno taki wypadek widzieliśmy na własne oczy... na przykład, gdy oglądają dżumę - rzekł, patrząc na panią Reinke - na przykład w panoptikum. Proszę się poczęstować migdałami - powiedział do niej. - Ja nie wiem, z tą SdP - Lakme napiła się w zakłopotaniu herbaty, która stała na stole obok butelki wina - dzieci chodzą przecież do czeskich szkół, w domu mówi się tylko po czesku, jak na przykład teraz... - Nigdyśmy u nas po niemiecku nie mówili - przytaknął pan Kopfrkingl - mam też jedynie czeskie książki... nasza niemiecka krew, to przecież tylko kropla... - Kropla - zaśmiał się Willi twardo i spojrzał na przyjaciela - kropla. Ale człowiek z sumieniem i sercem czuje nawet tę kroplę. Gdyby nie Hitler, bylibyśmy, powtarzam, na dnie. Zniszczyłoby nas bezrobocie, zdechlibyśmy z głodu, zagrzebaliby nas w ziemi jak psy, to jest tragedia - powiedział Willi dobitnie - tutaj nie chodzi o jednego czy dwóch ludzi, o jakąś kobietę, która sprzedawała koty albo zwariowała w jakimś panoptikum, tutaj chodzi o naród. Tutaj cierpi i bieduje sto milionów ludzi! Ty z powodu jednej głupiej drzazgi w oku nie widzisz lasu. Dlatego że jakiegoś pana Straussa wyrzucili z portierni, nie widzisz całości! - Willi spojrzał na zegarek i powiedział, że o ósmej ma jeszcze spotkanie w niemieckim Kasynie z Boehrmannem. On jest w kierownictwie SdP i jedzie do Berlina na naradę z ministrem Goebbelsem - rzekł dość sucho - ta republika stoi na przeszkodzie naszemu zbawieniu. Ale o tym długo bym ci musiał opowiadać - powiedział do przyjaciela - to byłby dość długi wykład, a teraz musimy już pójść z Erną. Gdybyśmy nie mieli samochodu przed domem, bylibyśmy już spóźnieni. Państwo Reinke podnieśli się i w tym momencie ktoś zadzwonił. Zina pobiegła otworzyć i po chwili nieśmiało wszedł do jadalni Milik. W drzwiach zdejmował beret dwoma rękami. - Gdzie byłeś, Miliku?- poklepał go Willi po plecach. - Z Janem Bettelheimem? Przy moście? - Tylko przed domem - odpowiedział chłopak - oglądaliśmy samochody. - Milik lubi samochody - powiedziała Zina. - Ma ciekawą teorię - uśmiechnęła się Lakme - dzieli samochody na kolorowe, zielone i białe. Kolorowe samochody to wszystkie cywilne, na przykład samochód pana doktora Bettelheima i wasz... zielone to wojskowe i więzienne, a samochody białe... - A samochody białe są niebiańskie - uśmiechnął się pan Kopfrkingl z lekkim zakłopotaniem - niebiańskie dla aniołów. Małżonkowie Reinke zaśmiali się, Willi wziął swój zielony myśliwski kapelusz ze sznurem, potem pożegnali się i poszli. - Willi nigdy nie był żadnym małowartościowym słabeuszem - rzekł potem pan Kopfrkingl do swej ciemnowłosej przy oknie pod tabelką na czarnym sznurze i portretem ministra do spraw emerytur - był to zawsze stuprocentowy człowiek. Teraz ma przed domem samochód i wysoką funkcję w partii Henleina. Słyszałeś, Miliku - rzekł do synka, który dziobał przy stole migdały - szkoda, że cię tu nie było, ta miła rozmowa, która tu miała miejsce, była interesująca. Pan inżynier Reinke też musiał najpierw chodzić do gimnazjum, tak jak ty, zanim przejął fabrykę chemiczną, i nie włóczył się, jego policja nigdy nie szukała, tak jak ciebie. Ma spotkanie z jakimś Boehrmannem, który jedzie do Berlina, do ministra Goebbelsa, przed domem stoi jego samochód, a ty kulejesz w niemieckim. U nas co prawda mówi się po czesku, ale politykierstwo Williego nie podoba mi się ani trochę, nie mówiąc o tych kontaktach z SdP, ale po niemiecku, drogi chłopcze, powinieneś mówić, przynajmniej dla własnej przyjemności, no trudno, jest to stumilionowy naród. Jan Bettelheim na pewno zna niemiecki, a Wojtek Bogacz chodzi na jakieś lekcje. Ale ktoś inny też nie zna niemieckiego - rzekł Milik - na przykład ten z panoptikum, ten wnuk skrzat... - Ależ - zaśmiał się pan Kopfrkingl zaskoczenie, jeśli jest możliwe, by zaśmiać się zaskoczenie - to przecież coś innego. Tamtemu to niepotrzebne - zaśmiał się - on jeździ po jarmarkach. Potem pan Kopfrkingl powiedział: - Włączymy radio, jest właśnie piękny koncert. Jak się miewa prześliczna - rzekł idąc po raz drugi w ciągu tego wieczoru do kąta, by rzucić okiem na talerz kotki, a potem dodał: - Zinko! Popatrz, nie pozwól temu zwierzęciu tak cierpieć. Ma przecież w misce tylko trochę na dnie... Aaa, Preludia Liszta... - rzekł, gdy radio zaczęło grać, i delikatnie pogładził kotkę. 4 Dzisiaj jest piątek i staruszka, widząc przechodzącego pana Kopfrkingla, już kiwała. Stawała tu każdego piątku rano i w sobotę po południu, także gdy padało, i zimą, gdy sypał śnieg. Teraz jednak było lato, nie miała nawet chustki i wyglądała jak szara wróżka. Pan Kopfrkingl dał jej monetę i wszedł do portierni. Spojrzał na ramowy program dzisiejszego dnia, było w nim pięciu mężczyzn i pięć kobiet, a między nimi trzydziestoletnia pani Strunna. Pan Kopfrkingl przywitał się z panem Wroną, który był chory na wątrobę i robił sobie w portierni herbatę, i powoli kroczył przez opustoszałe podwórze do budynku. Piętnaście lat wchodzę koło pana Wrony i jego portierni do Świątyni Śmierci - myślał sobie, przyglądając się na przemian kostkom bruku i błękitnemu, przejrzystemu niebu nad budynkiem - piętnaście lat w ten sposób wchodzę i nie przestaje mnie opuszczać świąteczny nstrój. Jest to coś podobnego jak w moim małżeństwie. Siedemnaście lat jestem z Lakme - spojrzał na rękę, na której miał obrączkę - i wzrusza mnie tak samo jak pierwszego dnia, gdyśmy się poznali w ogrodzie zoologicznym koło leoparda, szczęśliwa miłość ludzka. Biedni ci, co jej nigdy nie zaznali... Potem wszedł do budynku, gdzie w drugiej portierni siedział pan Suczek. Pan Suczek był starym zatroskanym dziwakiem z długim paznokciem na małym palcu. Za portiernią miał komórkę z kanapą, szafką i krzesłem. Gdy pan Kopfrkingl mijał go, pan Suczek pochylił głowę i poruszył gazetą, którą trzymał w ręku i może przedtem czytał, a pan Kopfrkingl uśmiechnął się i skinął głową. Potem przeszedł kawałek korytarza i wszedł do szatni. Baran i Zając byli już w ubraniach roboczych. - Już czytałeś o tym - rzekł Zając - Anglicy nas zmuszają, żebyśmy ustąpili henleinowcom. Żeby nas tylko razem z tą Francją nie zostawili Niemcom na pożarcie. - Nie oddamy im tego - rzekł Baran porywczo, Baran był dość gwałtowny - w rejonie przygranicznym ogłoszą stan wyjątkowy. Pan Kopfrkingl z uśmiechem wyjął drugie śniadanie i książkę o Tybecie, którą czytał tutaj w przerwach. - Tylko się nie bój, Józiu - powiedział łagodnie do Zająca. Dlaczego mieliby nas zostawić Niemcom na pożarcie. Wszystko będzie dobrze. Mówię to, choć sam mam kroplę niemieckiej krwi, a moja kochana jest nawet Niemką po nieboszczce matce ze Słatinian, za pochodzenie nikt nie odpowiada, dla mnie jest to przecież obojętne. Ja się polityką nie zajmuję - powiedział do Barana - mnie wystarczy, jak zobaczę, że nie ma biedy, niesprawiedliwości i nikt niepotrzebnie nie cierpi. Niestety nie jest jeszcze tak dobrze. Ach, pan Dworzak - zauważył teraz młodzieńca, spokojnie stojącego w kącie szatni przy wieszaku - no więc niech się pan nie boi, panie Dworzak. Wydaje mi się, że ma pan tremę. Ale to nic, panie Dworzak, wytłumaczę panu wszystko delikatnie. Może pani też chce pójść, pani Liszkowa? - uśmiechnął się w kierunku lustra, przed którym pani Liszkowa, młoda sprzątaczka, zawiązywała sobie chustkę szykując się do wyjścia - nie chce pani? Przecież pani właściwie nawet porządnie nie zna tych wszystkich urządzeń tutaj. Pani Podzimkowa je zna. - Pani Podzimkowa jest tutaj, panie Kopfrkingl, piętnaście lat, a ja ich do sprzątania korytarzy znać nie muszę - odrzekła pani Liszkowa z przygnębieniem i skończyła wiązać chustkę. A pan Kopfrkingl, przyglądając się jej z zainteresowaniem, z drugim śniadaniem i książką o Tybecie w ręku, uśmiechnął się i pomyślał: co też tej pani Liszkowej jest, że taka przygnębiona. Na dworze jest tak ładnie, a ona nosi chusteczkę. Przecież chustki nie nosi nawet ta staruszka na dworze. Potem pomyślał: nigdy nie byłem w piekarni mechanicznej. Ale te paleniska u nas zawsze mi przypominają piece do pieczenia naszego chleba powszedniego... Kiedy pani Liszkowa odeszła, pan Kopfrkingl przebrał się w strój roboczy; a potem skinął w kierunku pana Dworzaka, który ciągle stał w kącie przy wieszaku. - Że też się pan za to zabrał, panie Dworzak - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - pan jest jeszcze, jak widzę, bardzo młody, chyba pan niedawno skończył naukę. Ale tak, panie Dworzak, wszyscy zaczynaliśmy, i pan Baran, i pan Zając, tylko głowa do góry i żadnych strachów. Strach to poza biedą, zawiścią i pomówieniem największy wróg ludzkości. Gdyby się ludzkość wyzbyła strachu, żyłaby o wiele szczęśliwiej. Z powodu strachu człowiek nie może nawet posmakować piękna natury, która go otacza. Więc chodźmy. Wyszli na korytarz, a pan Dworzak nieśmiało zapytał, czy może zapalić papierosa. - Oczywiście - przytaknął pan Kopfrkingl - dlaczego miałby pan nie móc. Nie jesteśmy w kinie ani w szpitalu. Jeśli tylko ma to panu pomóc, to niech pan pali. Dziękuję - odmówił grzecznie proponowanego papierosa - ja nie palę. Także nie piję, jestem abstynentem. Ale gdyby pan uważał, że na początek szklanka czegoś mocnego pomogłaby panu, niech się pan spokojnie napije, panie Dworzak. My abstynenci musimy mieć rozsądek i być wyrozumiali - uśmiechnął się pan Kopfrkingl łagodnie, a potem zaczaj tłumaczyć Dworzakowi funkcjonowanie Świątyni Śmierci. - Ten głośnik - powiedział, wskazując głośnik, który czerniał na białych kafelkach, jest tu po to, byśmy słyszeli z sali obrzędowej przebieg ceremonii. Przebieg ceremonii, panie Dworzak, wolno panu słuchać, usłyszy pan piękne mowy i wzniosłą muzykę. Lubi pan muzykę, panie Dworzak? - zapytał, a gdy młodzieniec, strzepując na dłoń popiół z papierosa, przytaknął, pan Kopfrkingl rzekł - to dobrze, panie Dworzak. Wrażliwi ludzie zazwyczaj kochają muzykę. Ubodzy ci, którzy umierają, nie zaznawszy piękna muzyki Schuberta czy Liszta. Nie pochodzi pan przypadkiem z rodziny Antoniego Dworzaka, autora Czarta i Kań, Chłopa szelmy, Rusałki... - a gdy pan Dworzak pokręcił głową, pan Kopfrkingl usprawiedliwiająco powiedział: - U nas często może pan usłyszeć Largo z symfonii Z Nowego Świata Dworzaka, Fibicha Poemat, Zaświeć nń ty, sionko złote, Czechy piękne, Czechy moje... Więc to jest ten głośnik. Ten guzik - pan Kopfrkingl wskazał guzik na białym kafelku - otwiera żelazną kurtynę w sali obrzędowej i wypuszcza ludzi w przestworza. Ale teraz, za nowego dyrektora, otwieramy ją tylko czasami. Zwykle uruchamia nam ją na górze pan Pelikan. Pan Pelikan i dyrektor to przyzwoici ludzie, dobrze nam się z nimi układa, sprząta u nich pani Podzimkowa... A teraz niech pan spojrzy na tę tabelkę - rzekł pan Kopfrkingl i podszedł z Dworzakiem do ściany, na której na czarnym jedwabnym sznurku wisiała tabelka. - Chyba wydaje się to panu skomplikowane - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - to się tylko tak wydaje. W rzeczywistości jest to bardzo proste. Pierwszy obrządek - wskazał na pierwszą linijkę cyfr i obrączka na jego ręku błysnęła - zaczyna się o godzinie ósmej, każda ceremonia trwa pół godziny, są dwa paleniska i doskonała przemiana jednego nieboszczyka w popiół teraz, gdy wprowadzono zamiast koksu gaz, trwa godzinę i piętnaście minut. I II 1 8,00-8,30 8,30-9,45 - 2 8,30-9,00 9,00-10,15 3 9,00-9,30 9,45-11,00 4 9,30-10,00 10,15-11,30 5 10,00-10,30 11,00-12,15 6 10,30-11,00 11,30-12,45 7 14,00-14,30 14,30-15,45 8 14,30-15,00 15,00-16,15 9 15,00-15,30 15,45-17,00 10 15,30-16,00 16,15-17,30 Można sobie wiec wyliczyć, że pierwsze dwie trumny znikną w palenisku zaraz po obrzędzie, po otwarciu kurtyny, i tutaj, na tych cyfrach - wskazał na cyfry - może pan to zobaczyć. Ale już trzecia trumna - wskazał na trzecią linijkę - musi czekać na ślepym torze piętnaście minut, ponieważ w pierwszym palenisku nie ma dla niej jeszcze miejsca, a piąta i szósta muszą czekać nawet trzydzieści minut, jak pan widzi tutaj... W południe mamy jakąś godzinną przerwę, jeżeli jest ładnie, może pan iść się przejść na cmentarz Winogradzki; nawet nie musi pan przechodzić koło portierni pana Wrony na podwórzu. Jeśli są po południu cztery pogrzeby, znajdziemy się pod bożym niebem o szóstej - pan Kopfrkingl wskazał na sufit, jakby wskazywał na niebo, i chwilę patrzył w górę, jakby tam widział gwiazdy, potem uśmiechnął się do Dworzaka, który przygnębiony patrzył na tabelkę, palił i strzepywał popiół na dłoń, pan Kopfrkingl ciągnął dalej: - Tabelki, panie Dworzak, niech się pan nie boi, to jest nasz taki czasowy rozkład, taki rozkład jazdy śmierci. Przecież to właściwie jest najważniejszy rozkład jazdy, jaki istnieje na tym świecie. Rozkład jazdy, którego nikt nie uniknie, chyba że się da pochować w ziemi. Tam jest trochę inny rozkład, mniej doskonały, bardziej powolny, bo nie jest zależny od techniki, ale od wód podskórnych i różnych stworzeń. Ten - wskazał na tabelkę - mógłby być ozdobą komnaty królewskiej albo pałacu władcy Himalajów... No i teraz to - podszedł do paleniska. - Widzi pan tu dwa termometry. Ten pierwszy - pan Kopfrkingl wskazał na pierwszy termometr - informuje o temperaturze powietrza, które opuszcza rekuperator, to znaczy urządzenie, w którym palący się gaz zamienia się w czyste rozżarzone powietrze. Spalamy bowiem, panie Dworzak, rozżarzonym powietrzem, trumny ani też ciała nie mogą mieć kontaktu z płomieniami. To jest ważne, na to jest nawet taki przepis. Przepisy, panie Dworzak - uśmiechnął się pan Kopfrkingl łagodnie - są tu po to, żeby chronić ludzi... Ten drugi - wskazał na drugi termometr i obrączka na jego ręku błysnęła - określa temperaturę wprost w palenisku. Ma to być temperatura powyżej 950 stopni. Utrzymujemy ją na tysiącu stopniach, bo wtedy się dobrze sprawdza. Maksimum, na jakie się zezwala, to 1020 stopni. Gdyby pan tę granicę przekroczył, kości zamienią się panu, panie Dworzak, w szklistą poczerniałą materię, i po popiele. To by było wielkie nieszczęście, panie Dworzak - rzekł pan Kopfrkingl - celem całego mechanizmu jest to, by człowiek się przemienił w proch. Żeby w spokoju i szybko wrócił tam, gdzie powstał. W temperaturze około tysiąca stopni kości zostaną olśniewająco białe, a przy napełnianiu urny rozpadną się panu w popiół, i tak powinno być. Właściwy przebieg procesu sprawdzamy sobie przy pomocy tych termometrów, ale możemy także inaczej. Wejdziemy na to rusztowanko - pan Kopfrkingl wskazał jakieś małe rusztowanie - i zajrzymy do pieca przez tamto okienko w drzwiczkach na górze. Jest ono, panie Dworzak, z ogniotrwałego przydymionego szkła. To, panie Dworzak, najświętsze okno świata. Gdy pan przez nie popatrzy, zajrzy pan wprost do kuchni śmierci, do warsztatu samego Pana Boga, w chwili gdy dusza oddziela się od ciała i wznosi się w przestworza. Ale na początku pan się nie musi na to patrzeć, my to zrobimy za pana. No i jeszcze panu powiem, co się dzieje, kiedy nieboszczyk jest przemieniony. - Pan Kopfrkingl przeszedł kilka kroków i powiedział: - Gdy nieboszczyk jest przemieniony, jego popiół wsypuje się tam, do tych blaszanych pojemników. Są to takie trochę zwężone walce, wysokość wynosi 23 cm, a średnica 16 cm, jest to znormalizowane, czyli i na to jest jakiś przepis. Ale dusza się tam nie dostanie - pan Kopfrkingl uśmiechnął się - nie powstała po to, by była w blasze, ale w przestworzach. Pozbawiona okowów cierpienia, wyzwolona, oświecona podlega innym prawom niż prawa tych blaszanych walców, wędruje do następnego ciała. No i cóż jeszcze - pan Kopfrkingl uśmiechnął się zachęcająco do Dworzaka - cóż jeszcze, może to, że do paleniska jest bezpośrednio dostęp z zewnątrz, z sali obrzędowej, po szynach, także z tego ślepego toru. Otwór na trumnę, czyli jak mówimy wejście, ma rozmiary metr dwadzieścia razy metr dwadzieścia, też jest znormalizowany. Człowiek przeszedłby przezeń wygodnie, gdyby się tylko trochę pochylił, ale nikt tak nie robi... Jeśli już tu jesteśmy, panie Dworzak, to chodźmy, pokażę panu jeszcze salę przygotowań... - pan Kopfrkingl skinął łagodnie na pana Dworzaka, który zgasił papierosa, i poprowadził go korytarzem za paleniska i blaszane walce, do bardziej oddalonych drzwi. - Tak więc, panie Dworzak, to jest sala przygotowań - pan Kopfrkingl otworzył drzwi - tutaj sprząta pani Liszkowa. Wygląda to trochę jak piwnica albo korytarz z kamienną podłogą, tam w kącie, za tą siatkową zasłoną, jest taka nisza, wisi tam tylko jakaś reklama, nic poza tym... no i tu, na tych stołach, są trumny. Są, jak pan widzi, otwarte i mają numery i nazwiska. To po to, by nie doszło do zamiany. Teraz jest ich tu akurat pięć, przedpołudniowa ilość. Ta szósta, właśnie ta, która przyjdzie do sali obrzędowej pierwsza, o ósmej, jest już teraz w sali wystawowej, by żałobnicy mogli się pożegnać. Ale co jest ważne, panie Dworzak - rzekł pan Kopfrkingl i uśmiechnął się - nie każda trumna idzie do sali wystawowej. Są trumny - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - które idą stąd prosto do sali obrzędowej, bo albo bliscy nie chcą jej widzieć, albo nie wolno jej pokazywać, gdyż chodzi o śmierć od zarazy lub ciało nie jest już w takim stanie, by można je było wystawiać. Te trumny są już, panie Dworzak, zamknięte na stałe; to jest dziś przypadek numer trzy... - pan Kopfrkingl wskazał na zamkniętą trumnę z numerem trzecim i z nazwiskiem Oswald Rzeźniczek, a potem się trochę rozejrzał, w kącie koło niszy z zasłoną zauważył żelazny łom, chciał o nim coś powiedzieć panu Dworzakowi, ale potem jego spojrzenie spoczęło na piątej trumnie. - W piątej trumnie chowamy dziś panią Strunną - rzekł i skinął na pana Dworzaka, by podszedł bliżej. W trumnie leżała niezwykle piękna kobieta. - Widziałem ją już wczoraj - rzekł pan Kopfrkingl z lekko opuszczonym wzrokiem, podczas gdy pan Dworzak stał gdzieś za nim i straszliwie blady wpatrywał się w trumnę - nie ma bladych wpadniętych policzków, sterczącego nosa i kości policzkowych jak zazwyczaj miewają martwi, gdy ich dotknie ręka śmierci i gdy sprawiają wrażenie zagłodzonych. Tak, panie Dworzak, wrażenie zagłodzonych - pan Kopfrkingl pokiwał głową - to zagłodzenie jest następstwem śmierci. Nawet ta jej cera nie jest jak z wosku, z jakiego są na przykład te postacie w panoptikum - wskazał pan Kopfrkingl i obrączka błysnęła na jego ręku - cera jest różowa, a oczy lekko przymknięte, jakby spała. Tylko się przebudzić i wstać... - Może panu przyszło do głowy, że mogłaby nie być martwa - rzekł po chwili pan Kopfrkingl, widząc, jak się pan Dworzak przypatruje - to byłaby błędna myśl, panie Dworzak. Zgon tej kobiety stwierdzono i w tym wypadku naszym obowiązkiem jest spalić ją według obrządku. Stwierdzenie zgonu to ten najodpowiedzialniejszy, ale i najwznioślejszy akt urzędowy, jaki ma miejsce na tym świecie, jest to akt decydujący, a my tutaj pełnimy swoje obowiązki dokładnie. Tak więc widział pan, panie Dworzak, te nasze urządzenia i mechanizmy, i to by było, panie Dworzak, na razie wszystko. O godzinie dziesiątej, kiedy rozpoczynały się obrzędy przy pani Strunnej, pan Kopfrkingl zwrócił się do pana Dworzaka, który znowu palił: - Ta kobieta została uznana za zmarłą i to zadecydowało. Potem to już jest jak przepis, przepisy są tu na to, by ludziom służyły, a my musimy je szanować. Możemy jej wyświadczyć tylko jedną ostatnią przysługę, podarować jej po obrzędzie jeszcze trzydzieści minut na ślepym torze, ona jest piąta i dlatego jestem szczęśliwy, panie Dworzak. Ale potem, za siedemdziesiąt pięć minut, zostanie z niej tylko rozżarzony do białości szkielet, a i on się potem rozpadnie - powiedział patrząc na głośnik - za siedemdziesiąt pięć minut zostanie zamieniona w postać z jakiej powstała, w proch, w ziemi by to trwało dwadzieścia lat i jeszcze kości by zostały. Gdyby pani Strunna była rzeczywiście żywa, byłoby to dla niej wielkim nieszczęściem. Nieszczęściem dlatego, że miała życie przed sobą. Nie byłoby to nieszczęściem tylko w wypadku - rzekł pan Kopfrkingl i uśmiechnął ^się do pana Dworzaka - w wypadku, gdyby wiele w życiu wycierpiała. A takie wypadki istnieją i niestety jest ich dosyć. Cierpienie to zło i my musimy robić wszystko, co w naszej mocy, by je przynajmniej złagodzić lub skrócić... Ale proszę się nie obawiać, panie Dworzak - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - pani Strunna jest naprawdę martwa. Takie pomyłki już się dzisiaj nie zdarzają. Pan Kopfrkingl słuchał potem przez głośnik z sali obrzędowej drugiej części Niedokończoną Schuberta, piękność w trumnie nie miała nawet trzydziestki, potem uruchomił za pomocą guzika żelazną kurtynę i wywiózł piękność na ślepy tor. Pan Wilk na pierwszym palenisku nie był jeszcze całkowicie przemieniony, pozostało mu jeszcze tych trzydzieści minut. Chwilami pan Kopfrkingl czytał sobie książkę o Tybecie i dalajlamie, o jego wierze, wcieleniu, chwilami obserwował termometr pana Wilka, by nie przekroczyć 1020 stopni, w pewnym momencie przypomniał sobie o tym, co mówił przyjaciel Willi, kiedy niedawno z Erną był u nich z wizytą, i co dzisiaj mówił Baran i Zając o sytuacji politycznej, słuchał mowy z następnego pogrzebu o tym, czym jest jedno życie ludzkie... potem zjawiła mu się w myślach córka pana Pustego, ładna młoda różanolica dziewczyna w czarnej sukni, mierząca w zakładzie listwy do obrazu z orszakiem weselnym, potem myślał o młodej pani Liszkowej, która tutaj sprzątała i była dzisiaj jakaś przygnębiona, potem była dziesiąta trzydzieści i ze smutnym uśmiechem wprowadził do paleniska trumnę piękności. - Ach tak, Józiu - odezwał się do Zająca, ale także i do Dworzaka, który patrzył w milczeniu i widocznie nadal był osłupiały - przed chwilą słuchałem mowy pogrzebowej o tym, czym jest jedno życie ludzkie, i myślałem o córce pana Pustego, jak w zakładzie na Niekazance mierzy listwy, o naszej pani Liszkowej, która sprząta i była dziś jakaś przygnębiona... o tym wszystkim, co śmierć nam, ludziom, zabierze. Gdyby ludzkość była tak silna, aby przemóc i naturę! Gdyby się wyzbyła cierpienia. I uważnie obserwował termometr pierwszego paleniska, by powstał popiół najczystszy i najdelikatniejszy. 5 Doktor Bettelheim mieszkał ze swoją starszą piękną małżonką, bratankiem Janem i gospodynią Agnieszką Zieloną nad Kopfrkinglami, nad jadalnią Kopfrkinglów stary lekarz miał gabinet, ale należało do niego także mieszkanie obok. Gdyby sufity w naszej kamienicy były cieńsze - myślał sobie pan Kopfrkingl siedząc w gabinecie doktora na białym okrągłym stołku, na wpół obnażony i trochę zgarbiony - gdyby były cieńsze... Ale jak by moja dobra Lakme mogła poznać przez sufit, że te kroki tutaj na górze są moje? Idę tutaj po godzinach przyjęć, gdy w poczekalni tego dobrego lekarza nie ma już żywej duszy, a właściwie nawet nie idę tutaj, lecz na ulicę, do cukierni, kupić mojej najdroższej coś słodkiego, lubi to czasem, choć nie tak bardzo jak Milik, a poza tym - pomyślał - moja dobra Lakme nigdy nie była podejrzliwa. Wierzy tak samo jak ja, że nasze małżeństwo jest wzorowe i że nigdy w ciągu siedemnastu lat jego trwania nie padł na nie ani jeden cień. Nasze małżeństwo - pomyślał pan Kopfrkingl i spojrzał na obrączkę na swojej ręce - jest czyste jak niebo nad Świątynią Śmierci, kiedy się w niej nikogo właśnie nie spala. Doktor Bettelheim ujął pana Kopfrkingla za rękę i podczas gdy szukał żyły, a potem przecierał ją watą, pan Kopfrkingl spoglądał z taboretu na stół lekarza, pa którym leżały słuchawki, lusterko do ust, okrągłe lusterko na czoło, doktor Bettelheim miał te lusterka, chociaż nie był laryngologiem, potem znowu patrzył w kąt, gdzie stała biała oszklona szafka z kolbami, probówkami, lekarstwami i palnikiem, który był obok, ale przede wszystkim patrzył pan Kopfrkingl na wielki poczerniały obraz w czarnej ramie, który wisiał tu, w gabinecie, latami. Blady młodzieniec z płomiennym wzrokiem, zaciętą twarzą i wypielęgnowanymi wąsami, w ciemnoczerwonych aksamitnych pludrach, ciemnobrązowej koszuli i ze złotym kordzikiem przy pasie ciągnął właśnie przez próg skąpo oświetlonego pokoju do ciemnego korytarza piękną kobietę, właściwie nawet nie kobietę, ale prawie dziecko, jakąś młodą różanolicą dziewczynę w czarnej sukni. Pokój, z którego ją tak gwałtownie wlókł, był chyba sypialnią, gdyż w tle, za jakąś przezroczystą zasłoną, rysował się kształt starodawnego łoża, symbolu wszystkich sypialni. W korytarzu czaił się do skoku na młodzieńca dostojny mężczyzna ze szpakowatą brodą, czarnym czepkiem i bladą, wykrzywioną bólem twarzą. Pan Kopfrkingl wbijał wzrok szczególnie w osłabłą różanolicą dziewczynę i bezskutecznie starał się pojąć, co ta scena właściwie znaczy. Gdyby ten młodzieniec wlókł dziewczynę do sypialni, myślał sobie zawsze pan Kopfrkingl, spoglądając na ten obraz, dałoby się to wytłumaczyć, ale on nie ciągnął jej do sypialni, tylko z sypialni, i to zawsze wydawało mu się dość dziwne. Wpijał się wzrokiem w różanolicą dziewczynę w czarnej sukni także wtedy, gdy lekarz przyłożył do jego ręki strzykawkę, wpijał się jeszcze mocniej, gdy lekarz wbił igłę, pobrał krew i przyłożył watę. Potem lekarz odszedł w kąt, gdzie stała biała oszklona szafka, wstrzyknął tam krew do probówki, zbliżył się do palnika, potrzymał probówkę nad płomieniem, a kiedy pan Kopfrkingl oderwał się od obrazu, lekarz ogłosił wynik. - Ujemny, panie Kopfrkingl. Jest pan zdrów. Powtarzał to już panu Kopfrkinglowi od kilku ładnych lat i za każdym razem panu Kopfrkinglowi kamień spadał z serca. Gdyby zliczyć te kamienie, pomyślał pan Kopfrkingl, musiałby się pod ich ciężarem zawalić sufit naszej jadalni. - Czy nadal uważa pan te próby za konieczne, panie Kopfrkingl?- zapytał lekarz, sprzątając instrumenty, a pan Kopfrkingl odwrócił się w stronę obrazu i przytaknął głową. Twierdzę, myślał w duchu i spojrzał na obrączkę na swojej ręce, że nie spotykam się z innymi kobietami, prócz mojej najdroższej, a przy tym obawiam się, czy nie jestem zarażony, żebym nie wyglądał wobec tego szanownego doktora na oszusta lub hipochondryka... A zawsze go przekonywał, że boi się zarażenia dlatego, bo jest pracownikiem krematorium. - Wie pan, panie doktorze - powiedział mu także teraz - stale powtarzam, że się nie stykam z innymi kobietami, prócz swojej żony, a przy tym obawiam się, czy nie jestem zarażony. Boję się, by nie wyglądać w pana oczach na oszusta lub hipochondryka. Boję się zarażenia, ponieważ jestem zatrudniony w krematorium. - Ale przecież nie ma pan kontaktu ze zmarłymi - rzekł mu lekarz - nie mówiąc o tym, że zarażenie nie jest możliwe. - Wiem, panie doktorze - odpowiedział mu pan Kopfrkingl - ale jestem czuły na tym punkcie. Musiałbym się zastrzelić, gdybym stwierdził, że zaraziłem żonę. Robię to dla spokoju sumienia... - Robię to dla spokoju sumienia - powiedział mu także teraz pan Kopfrkingl i spojrzał na swoją obrączkę - byłoby to straszne, gdybym stwierdził, że zaraziłem żonę. Jestem abstynentem, nie piję, nie palę i jeżeli miałbym skrzywdzić żonę w ten sposób, musiałbym się zastrzelić - rzekł i przypomniał sobie pana Bogacza z trzeciego piętra, który niestety pije, jego żonę, panią Bogaczową, której żałował, ich syna Wojtka, który mógłby tę skłonność ojca odziedziczyć. Potem szybko powiedział: - Nasz Milik, panie doktorze, ciągle się włóczy. Bóg wie, po kim to ma, nikt z nas na to nie cierpiał. Boję się, byśmy znowu nie musieli go szukać z pomocą policji, tak jak wtedy, gdy zawędrował do Suchdola i chciał tam zanocować w stogu. Jak się cieszę, panie doktorze, że przyjaźni się z pena Janem. Gdy z nim przebywa, wiem, że jest najwyżej koło mostu albo że przygląda się samochodom gdzieś przed domem. Ma taką ciekawą zabawę: dzieli samochody na kolorowe, zielone i białe, zielone to wojskowe albo więzienne, a białe to samochody sanitarne, Czerwony Krzyż, zawsze powtarzam - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - auta niebiańskie dla aniołów. Pana samochód jest niebieski, czyli kolorowy - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - naprawdę się cieszę, że przyjaźni się z Janem. Włóczęgi takiego chłopca są dzisiaj niebezpieczne. Jak słyszałem, w strefie przygranicznej ogłoszono stan wyjątkowy, w Norymberdze odbył się podobno zjazd narodowych socjalistów i przemawiał na nim Hitler, ponoć napadał na nas... kto wie, co będzie. Mam obawy, panie doktorze... - dodał i w duchu pomyślał: mam obawy tak samo jak ten nasz pan Zając i nawet się tego boję. Może z tego wyniknąć piekło dla wielu ludzi. - Tylko proszę ‘ się nie bać, panie Kopfrkingl - uśmiechnął się lekarz - przemoc nikomu się na dłuższą metę nie opłaca. Tym się daleko nie zajedzie i historii nie da się tworzyć w ten sposób. A gdy pan Kopfrkingl odetchnął nieco, lekarz powiedział: - Ludzie nie zniosą trwałej przemocy. Ludzi można zagłuszyć, zastraszyć, stłamsić, ale nie na długo... żyjemy przecież w cywilizowanym świecie, w dwudziestowiecznej Europie. Potem rzekł: - Napastnicy zawsze są w końcu pokonani, panie Kopfrkingl. Niech pan popatrzy na strefę przygraniczną. Rząd czechosłowacki ogłosił stan wyjątkowy i nagle całe te machinacje sudeckie runęły... Przygląda się pan obrazowi? - uśmiechnął się lekarz. - Latami na niego patrzę - uśmiechnął się pan Kopfrkingl już teraz spokojnie - latami, i fascynuje mnie ciągle tak samo, jak za pierwszym razem. Emocjonuję się nim tak jak przed laty, gdy przyszedłem do pana’po raz pierwszy... - i myślał: tak samo jak moje małżeństwo z Lakme albo te odczucia, gdy wchodzę do Świątyni Śmierci, czas na moje wrażenia, co ciekawe, nie ma wpływu. - Co ten obraz właściwie przedstawia, panie doktorze? - zapytał - kim jest ta piękna różanolica dziewczyna w czarnej sukni... a poza tym ciągle nie rozumiem tej sceny... mężczyzna wlecze dziewczynę z sypialni. - To musiałby być dłuższy wykład, panie Kopfrkingl - uśmiechnął się lekarz siedząc za stołem - ten obraz przechodzi u nas z pokolenia na pokolenie. My pochodzimy z Węgier i mieszkaliśmy w Pressburgu, dzisiejszej Bratysławie. Według legendy jeden z naszych przodków w osiemnastym wieku miał - to właśnie on, ten z brodą w czarnym czepku - niezwykle piękną młodą żonę, a węgierski hrabia Bethlen chciał mu ją porwać. On jednak uchronił żonę przed porwaniem. To właśnie ta scena. To jest porwanie. Dlatego ten mężczyzna wlecze kobietę z sypialni... - uśmiechnął się lekarz. - Uchronił ją - kiwnął pan Kopfrkingl - porwanie się nie powiodło... - Nie powiodło - przytaknął doktor - to jest to, o czym właśnie rozmawialiśmy. Napastnicy są zawsze pokonani. - Jest to na pewno znakomity obraz - rzekł z uznaniem pan Kopfrkingl - który mistrz... - Malarz jest nieznany - lekarz pokręcił głową - nie podpisał się. Chciał widocznie zostać anonimowym, dlatego że jako porywacza sportretował hrabiego Bethlena, a jako wybawcę Żyda. A my, Bettelheimowie, jesteśmy przecież, panie Kopfrkingl, rodziną żydowską. Sam pan wie, zawsze byliśmy prześladowani... Malarz przez takie potraktowanie tematu mógłby mieć wówczas nieprzyjemności. Podczas gdy doktor Bettelheim wypełniał kartę chorobową, pan Kopfrkingl przyglądał się piękności z obrazu, teraz rozumiał już scenę porwania, które się nie udało... i nagle sam nie wiedział, kogo więcej żałuje, czy pięknej różanolicej dziewczyny, jej starego męża wybawcy albo jej hrabiowskiego porywacza, któremu się nie powiodło, ale był to tylko taki nagły impuls. Przypomniał sobie panią Strunną, którą spalił niedawno, panią Liszkową, młodą sprzątaczkę, która jest w ostatnich dniach trochę przygnębiona, córkę pana Pustego, ramkarza, młodą różanolicą dziewczynę w czarnej sukni... przyszła mu także na myśl pani Bogaczowa, żona nieszczęsnego pana Bogacza z trzeciego piętra, potem pomyślał jeszcze o kilku innych znajomych kobietach, spojrzał na lekarza. - A więc proszę, panie Kopfrkingl - lekarz podał mu uprzejmie kartę - jeżeli pan będzie uważał to za konieczne, proszę mnie znowu odwiedzić. Pański Miliwoj - rzekł lekarz i wstał - jest bardzo grzecznym chłopcem, a z tym wałęsaniem się, to nic poważnego. Rozumie pan, taki wiek. W tym wieku chłopcy lubią różne romantyczne przygody i trzeba się z tym liczyć. Ja sam, gdy miałem piętnaście lat, bardzo lubiłem chodzić za żołnierzami, gdy maszerowali koło nas, za Bratysławę, na ćwiczenia. A jak tam pańska małżonka, panie Kopfrkingl? Czasami, gdy ją spotykam, wydaje mi się trochę smutna. Nic iej nie dolega?... - A pan Kopfrkingl w tym momencie prawie zdrętwiał. Żeby Lakme była smutna i coś jej dolegało, nigdy o tym nie słyszał, ba, nigdy w życiu nie przyszło mu to do głowy. - Nic jej nie dolega - powiedział zatrwożony - słyszę to pierwszy raz w życiu, nigdy nic takiego nie przyszło mi do głowy... wydaje się panu smutna, panie doktorze? - To nic, to nic - uspokoił go szybko lekarz, widząc jego zaskoczenie - to było tylko takie wrażenie, na pewno się pomyliłem. Proszę tędy, panie Kopfrkingl - rzekł i poprowadził pana Kopfrkingla przez drzwi do pokoju - Agnieszka nie musi pana widzieć, myje w poczekalni podłogę. Gdy pan Kopfrkingl otwierał drzwi mieszkania piętro niżej, z torebką pralinek w kieszeni dla Lakme, powątpiewał w duchu i myślał sobie: Lakme wydaje się teraz dobremu doktorowi Bettelheimowi smutna, Boże, Boże, cóż to znaczy, co jej może być, albo to naprawdę takie wrażenie, złudzenie, przecież ja nic po niej nie poznaję, powinienem ją ostrożnie zapytać. A potem myślał sobie: szczęście, że mamy w domu tak dobrego lekarza. Szczęście, że jest taki ludzki. Szczęście, że zawsze mnie przyjmie poza godzinami i tak dyskretnie. Kiedy wszedł do przedpokoju, przypomniał sobie, co usłyszał o przemocy i napastnikach, którzy zawsze są w końcu pokonani, o Żydach, którzy zawsze byli prześladowani, i jakoś mu te obie wypowiedzi dobrego lekarza nie pasowały do siebie. Też czasami słyszę, przypomniał sobie, że Hitler prześladuje Żydów w Niemczech. Dlaczego? Przecież to tacy poczciwi i ofiarni ludzie. Potem wyjął z kieszeni torebkę pralinek i wszedł do zachwycającej jadalni. 6 Obecny rząd ustąpił i na czele następnego stanął jednooki generał, potem ogłoszono mobilizację. Życie zamieniło się w szalony wir, ale wszystko trzymało się razem, biegło, pędziło naprzód, byle dolecieć, uderzyć i dobyć broni. W kilka dni po ogłoszeniu mobilizacji pan Suczek przyszedł do krematorium ze szczególnym przedmiotem. - Widzi pan to, panie Kopfrkingl - narzekał w portierni i podsuwał panu Kopfrkinglowi przed oczy jakąś oszkloną gablotkę - widzi to pan? Tu na tych papierowych kwadracikach są przyklejone muszki. Te tutaj nazywają się owocowe, czyli drozofile, owady dwuskrzydłe, panie Kopfrkingl, przeprowadzają na nich eksperymenty związane z dziedzicznością. Ta, panie Kopfrkingl - pan Suczek wskazał długim paznokciem na małym palcu, ta ma dwieście gatunków, a ta nazywa się drosophila funebris. Nie chciałby pan tej gablotki? Tanio bym ją panu oddał. Za odrobinę... - pan Suczek ściszył głos i podniósł swoje załzawione oczy - za odrobinę morfiny... - To dekoracja - rzekł pan Kopfrkingl, patrząc na gablotkę, i myślał tak naprawdę - ja się, panie Suczek, na takich muchach wyznaję. Kiedyś były to żywe istoty, bzykały, latały, na tych, jak pan mówi, nawet eksperymentowali, a teraz są naklejone na papierki. W łazience mamy na szpilce motyla. Ale - dodał potem - skąd ja bym wziął, panie Suczek, morfinę? Przecież ja nawet nie palę papierosów. - Ale pan zna jakiegoś inżyniera chemika... - lamentował dziwak. - Inżyniera Reinke nie ma teraz w Pradze - odparł pan Kopfrkingl - jest mobilizacja, wszystko zawirowało, wszystko gna, leci, byle dolecieć... on jest chyba gdzieś w terenie... - Więc załatwi mi pan to, kiedy on wróci - rzekł pan Suczek i wpychał panu Kopfrkinglowi gablotkę - odrobinę jeszcze mam, niech pan to weźmie choćby dla tej muchy ścierwicy - wskazał czarną muchę - niech pan to weźmie, panie Kopfrkingl - a pan Kopfrkingl przytaknął, podziękował i wziął gablotkę. Korytarze pachniały lizolem, pani Liszkowa z chustką w ręku stała na końcu korytarza przed salą przygotowań, zbierając się do odejścia, Barana i Zająca nie było tu jeszcze. - Jestem dziś wcześniej - powiedział pan Kopfrkingl do pani Liszkowej, gdy zbliżył się do niej z gablotką pod pachą - by móc panią zobaczyć. - Pan to widuje lepsze rzeczy - powiedziała niepewnie i nie patrząc wiązata chustkę. - Ma pani na myśli tych rozpadających się biedaków - pan Kopfrkingl wskazał do tyłu głową, ponieważ pod pachą trzymał gablotkę, a w ręku jeszcze teczkę - kochana, jestem człowiekiem porządnym i to mnie może wzruszyć. Ale pani jest żywa. Jak długo w ogóle pani tak żyje? Czy sens pani życia polega na sprzątaniu tu każdego ranka? Na wstawaniu każdego rana, jazdy tutaj, a potem sprzątaniu i powrocie do domu?... Wie pani, pani Liszkowa, ja o pani często myślałem w ostatnich dniach, nawet w gabinecie lekarza. Potem powiedział: - Pani wie, jakie są czasy. Jest mobilizacja. Powinna się pani połączyć z kimś, kto by panią chronił, a nie żyć w samotności. Chodźmy sobie o rym pogadać dziś wieczorem. Trochę się zabawić, rozerwać, pomyśleć o czymś innym - rzekł i patrząc na jej odsłoniętą szyję, podszedł do niej bliżej. Wytrzeszczyła oczy, krzyknęła i powoli zaczęła się oddalać korytarzem koło palenisk, w kierunku szatni. Z przodu odezwał się głos pani Podzimkowej: „co się dzieje?” - Morderstwo w krematorium - zawołał pan Kopfrkingl z gablotką i teczką w ręku - pani Liszkowa przelękła się mnie. Pani Podzimkowa podeszła, pan Kopfrkingl uśmiechnął się do niej i ona także się uśmiechnęła. - Panie Kopfrkingl, pan żartuje, a mnie ciarki chodzą po plecach. Przy paleniskach nie powinno się żartować. - Ma pani rację - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - ale przecież pani wie, pani Podzimkowa, że nie miałem na myśli nic złego. Pani Liszkowa jest ładną samotną kobietą, nikogo nie ma, czasy są złe, mobilizacja, chciałem sobie z nią troszkę pogawędzić, gdzieś ją zaprosić, na przykład do nas... - rzekł - biedactwo chyba się zlękło. No, może ją będę mógł zaprosić kiedy indziej... - Wiesz, Józiu - powiedział w szatni do Zająca, gdy rozmawiali o mobilizacji i Niemczech, i patrzył też na Barana i Dworzaka, który cichutko stał w kącie przy wieszaku i zapinał ubranie robocze - czasy są rzeczywiście złe, jest mobilizacja. Ale to wszystko jest polityką, a to mnie nie interesuje. Jestem przeciwko prześladowaniom, cierpieniom, biedzie i przede wszystkim przeciwko wojnie. Ja jedną przeżyłem i mam jej dosyć do końca życia. Wiem, ile ludzie doświadczyli. Rozpadające się małżeństwa, rozbite rodziny, krew, cierpiały też konie... jestem przeciwko wojnie, to moja polityka. A mówię to, choć mam tę kroplę niemieckiej krwi, a moja żona jest po matce Niemką; nikt nie decyduje o pochodzeniu. Więc już trochę przeszła panu trema, panie Dworzak? - skinął w kierunku kąta, gdzie przy wieszaku pan Dworzak ciągle jeszcze zapinał ubranie - teraz już pan mniej pali, za niedługo będzie się pan tu czuł jak w domu i może całkiem rzuci pan palenie. Nasza Zina - uśmiechną] się wyjmując z teczki drugie śniadanie - będzie miała urodziny, nawet nie wiem, oo by temu dziecku kupić. Właśnie dowiedzieliśmy się, że poznała jakiegoś pana Miłka, znamy go na razie ze zdjęcia, wydaje się być grzecznym, przyzwoitym chłopcem z najlepszej rodziny. Ale nawet gdybyśmy go już znali, nie mógłbym go zapytać o prezenty, boby się wygadał. No i nie wiem, co by jej kupić - powtórzył i spojrzał na gablotkę z muchami, którą postawił wcześniej w kącie - nie wie pan, panie Dworzak, co byłoby najodpowiedniejsze dla siedemnastoletniej dziewczyny? Pan się w tym chyba lepiej orientuje niż ja, pan chyba wie, co lubią takie dziewczyny. - Nawet nie wiem - uśmiechnął się niepewnie młodzieniec i spojrzał na gablotkę w kącie - może bombonierkę. - Może materiał na sukienkę - powiedział Zając i spojrzał na gablotkę. - Psiakość - powiedział Baran - dlaczego materiał! Gotową suknię, żeby mogła zaraz włożyć. Mobilizacja to nie jest - dodał i spojrzał na gablotkę - żadna polityka, to jest obrona! To jest walka! - Mobilizacja to nie jest żadna polityka, to jest obrona. To jest walka - rzekł pan Kopfrkingl do Lakme w domu, w pokoju gościnnym, gdy wszedł na krzesło, by zawiesić nad fortepianem gablotkę z muchami - to powiedział mi dziś w szatni pan Baran. Niedawno spotkałem przed domem pana doktora Bettelheima, właśnie wysiadał z samochodu i porozmawialiśmy chwilkę. Przemoc nikomu nie popłaca na dłuższą metę, powiedział mi, ona wystarcza tylko na krótko, historii nie da się nią pisać. Ludzi można zagłuszyć, zastraszyć, stłamsić, ale na jak długo, powiedział do mnie, żyjemy przecież w cywilizowanym świecie, w dwudziestowiecznej Europie, i podkreślił to za pomocą obrazu, który ma w gabinecie, jest na nim namalowane porwanie kobiety przez hrabiego Bethlena, które się nie udało. Ale Żydzi zawsze byli prześladowani, powiedział do mnie, a to mi się z tą jego teorią o krótkim żywocie przemocy nie za bardzo zgadza. Pan Kopfrkingl stojąc na krześle, spojrzał na gablotkę z muchami, którą trzymał w ręku, i powiedział: - Z tym, że o szczęście, sprawiedliwość i pokój trzeba walczyć, nasz niemiecki Willi ma chyba rację. Zresztą, to chyba powszechnie znane, żaden jego wymysł, ten nasz pan Baran z pewnością twierdziłby tak samo. Ale, być może, Willi ma rację i z tym, że szczęście mogą wywalczyć tylko silni, stuprocentowi ludzie. Słabi nie są raczej w stanie znieść prześladowania, wyzysku, biedy, oni, biedacy, potrafią tylko cierpieć - pan Kopfrkingl przytrzymał gablotkę z muchami przy ścianie, a potem powiedział - gdy sobie pomyślę o tym biedaczysku, panu Suczku... ale cóż - spojrzał smutno, gdy Lakme podniosła na niego oczy - to pewnie morfinista. Zażywanie morfiny, to zupełna zagłada, moja droga - pokiwał głową i znowu przyłożył do ściany gablotkę z muchami - o wiele większa, niż jeśli ktoś pije i pali. Biedny pan Suczek, jak on miałby niby z tym swoim długim paznokciem na małym palcu i z tą budą, którą ma za plecami, znosić wyzysk albo walczyć o pokój, sam ledwo zipie, nie jest nawet w stanie pogadać sensownie z dyrektorem. Biedny ten pan Bogacz z trzeciego piętra, cóż on by mógł zdziałać, już dawno nie spotkałem pani Bogaczowej, żeby się tylko nie wdał w niego ten chłopiec, to naprawdę można odziedziczyć... - pan Kopfrkingl spojrzał na muchy w gablotce - fakt dziedziczności potwierdziły nawet muchy. Jest u nas jeden młody człowiek - rzekł pan Kopfrkingl i przyłożył gablotkę do ściany - pan Dworzak. Gdy zaczynał pracę, niemal nie gasił papierosa, tyle palił, dziś go trema trochę opuściła i dzięki Bogu pali już mniej. Może kiedyś całkiem to rzuci, z całego serca bym mu tego życzył... Pan Strauss - rzekł potem pan Kopfrkingl, gdy zszedł z krzesła i sprawdzał, czy równo zawiesił gablotkę - pan Strauss ma sukcesy ze zgłoszeniami do kremacji. Ludzie z branży cukierniczej są delikatni, łagodni, dobrzy, mają w tych sprawach wyczucie, myślę o tym, jak by dla kremacji zdobyć następnych agentów. Sądzę, że nadawaliby się komiwojażerowie z branży zabawkarskiej i kosmetycznej, możliwe nawet, że z jubilerskiej. Rozumiesz, moja droga - uśmiechnął się do Lakme, przecierając szmatką siedzenie krzesła - muszę się starać o was jeszcze więcej, mam wyrzuty sumienia. Doktor Bettelheim ma piękny obraz, samochód, Willi także, no, nie zazdroszczę im, życzę im tego - powiedział szczerze - to są dobrzy, przyzwoici, pracowici ludzie - my nie mamy samochodu, ale za to mamy to błogosławione ognisko domowe - wskazał na pokój gościnny - i swoją miłość. To znaczy więcej. Nie jesteś przypadkiem, Lakme, jakaś smutna ostatnio - powiedział niepewnie i wziął obcążki, którymi wcześniej przybijał gwóźdź - nie boli cię coś, nie trapi, nie masz jakichś zmartwień? - a kiedy się Lakme uśmiechnęła i położyła mu rękę na ramieniu, pokiwał głową, pogładził ją po czarnych włosach i powiedział: - Nasza prześliczna będzie miała urodziny, musimy jej podarować coś ładnego. Pan Zając doradzał materiał na sukienkę. Pan Baran mówił, żeby kupić gotową suknię, by mogła zaraz ją włożyć, coś w tym jest. Muszę się za czymś rozejrzeć. Będę musiał za niedługo pójść do pana Kadnera na Targ Owocowy i przy okazji rozejrzeć się za czymś ładnym. Co też ten jej Miłek - rzekł patrząc na obcążki, które trzymał w ręku - według zdjęcia wydaje się być dobrym, przyzwoitym chłopcem, studentem z dobrej rodziny, czy aby lubi muzykę? Po pięciu dniach pani Podzimkowa powiedziała panu Kopfrkinglowi na korytarzu w Świątyni Śmierci, że ubyła im jedna siła. - Pani Liszkowa odeszła - powiedziała na korytarzu, w pobliżu sali przygotowań - bała się zostać tutaj. Ja też zaczynam być tu w strachu. - Pani Liszkowa odeszła? - zapytał pan Kopfrkingl z niedowierzaniem - i właśnie teraz? Właśnie teraz słyszałem w tramwaju, że na granicy stoi armia niemiecka, zbiera się jakaś konferencja w Monachium, może być wojna, a ona odeszła? No, naprawdę mi żal - powiedział patrząc w stronę drzwi sali przygotowań - biedactwo, to już nigdzie jej nie zaproszę. Właściwie była jeszcze - westchnął, patrząc na drzwi sali przygotowań - dzieckiem. Ale pani, pani Podzimkowa - uśmiechnął się - pani by nas chyba nie zostawiła. Przecież jest tu pani już piętnaście lat. Czemu tak nagle? Czytała pani w dzisiejszej gazecie o tej kobiecie z Łysej, co zgubiła trzy tysiące? Biedna matka dwojga dzieci zgubiła trzy tysiące i zamiast pójść do komisariatu zgłosić zgubę, skoczyła do Łaby - pan Kopfrkingl smutno spojrzał na drzwi sali przygotowań, potem na panią Podzimkowa i rzekł - skoczyła do Łaby, podczas gdy jej trzy tysiące leżały na posterunku, oddał je uczciwy znalazca.. To jest przerażające. O dwie nieszczęśliwe biedne sieroty więcej. W szatni, pochyleni nad gazetami, Baran i Zając rozmawiali o tym, że na granicy stoi armia niemiecka, a w Monachium zbiera się konferencja, by pertraktować w sprawie strefy przygranicz-*nej. W rogu przy wieszaku stał Dworzak i grzebał w teczce. - Coś taki wściekły - uśmiechnął się pan Kopfrkingl do Barana - czego się obawiasz? Czemu mieliby nas zajmować? Czemu mieliby nas niszczyć? Przecież to byłaby przemoc... - przypomniał sobie doktora Bettelheima - przemoc nikomu nie popłaca. Ona wystarcza tylko na krótko, historii nie da się nią pisać. Żyjemy w cywilizowanym świecie, w Europie, w dwudziestym wieku. Potem pan Kopfrkingl uśmiechnął się, przypominając sobie o Willim. - Przecież ci Niemcy to biedacy - uśmiechnął się - sami są na dnie. Wydobywają się z biedy i bezrobocia, jak tylko potrafią. To, że chcą być silni, to jeszcze nic nie znaczy. Tam gdzie jest siła, nie musi być jeszcze zła. Ale to jest polityka - machnął ręką, gdy wszyscy patrzyli na niego - a polityka mnie nie interesuje. Czy wiecie, że pani Liszkowa odeszła? Właśnie mi o tym powiedziała pani Podzimkowa. Podobno bała się tutaj... Potem pan Kopfrkingl wziął gazetę, rozłożył ją i powiedział: - Czytaliście o tej kobiecie z Łysej? Gdyby ta kobieta z Łysej trochę zapanowała nad sobą i zamiast topić się, poszłaby do komisariatu, to wszystko byłoby w porządku. A w ten sposób osierociła dwoje małych dzieci. Która z kolei jest dzisiaj panna Linkówna...? - uśmiechnął się do Dworzaka, który w kącie przy wieszaku nadal grzebał w teczce, a Dworzak odparł: - Siódma. - Siódma - rzekł pan Kopfrkingl - to tragedia. Jest to pierwszy popołudniowy pogrzeb i w związku z tym nie będzie czekała na ślepym torze nawet minuty. Pójdzie do paleniska prosto z sali obrzędowej, nie możemy oddać hołdu jej piękności nawet sekundą oczekiwania, biedna panna Linkówna. Wczoraj widziałem ją w sali przygotowań, wygląda, jakby spała, nie ma na niej nawet cienia tego śmiertelnego wygłodzenia, ma czarną jedwabną suknię, w ręku trzyma przepiękny różaniec. Ja wiem, że gdy ją wystawimy, sala będzie pełna ludzi. Właśnie miała brać ślub. - Czasem wydaje mi się, że wolałbym pracować w kotłowni - powiedział pan Dworzak spod wieszaka, dość przygnębiony - albo przy katafalkach w sali, gdzie pan Pelikan. - Ależ panie Dworzak, pan także - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - co się tu dzieje? Przecież już się pan chyba pozbył tej tremy? Właśnie niedawno opowiadałem mojej drogiej żonie, jak też pan przywykł, że nawet mniej pan pali i może całkiem pan przestanie, a tu coś takiego. Kotłownia - rzekł pan Kopfrkingl - to nie dla pana, panie Dworzak, to by się pan poniżył. Już prędzej przy tych katafalkach z panem Pelikanem. Przed godziną czternastą pan Kopfrkingl odłożył książkę o Tybecie, włączył głośnik i oddał się słuchaniu mowy, dochodzącej z sali obrzędowej, nad trumną panny Linkówny. Przemawiał jakiś dobry mówca. - Słyszy pan, co on mówi? - rzekł pan Kopfrkingl do pana Dworzaka, który stał obok niego - to jakiś dobry mówca. Życie ludzkie nie jest niczym innym, jak byciem do śmierci i że właśnie teraz, tutaj, w tym miejscu to sobie uświadamiamy; to z jakiegoś filozofii i tak jest. Tutaj, w tym miejscu, panie Dworzak, ludzie uświadamiają sobie to i owo. Wszystkim istotom sądzona jest po krótkim okresie życia śmierć. Z prochu powstaliśmy, prochem jesteśmy i w proch się obrócimy. Przed nami jest ciemność i po nas jest ciemność, to życie jest tylko chwilą między dwoma mrokami nieskończoności. Niech pan weźmie ludzi, którzy żyli przed stu czy pięciuset laty, dziś już dawno żaden z nich nie żyje. To samo mogli oni mówić o tych, którzy żyli przed nimi, a ci, co przyjdą po nas za sto, dwieście lat, będą tak mówić o nas. Ciągle się rodzą nowi ludzie i ciągle umierają, by potem na wieczność być martwymi. Tak się to przynajmniej wydaje niektórym z nas. Byłby to smutny los żywych, myślących istot, gdyby tak naprawdę było. Przez miliony lat rodziliby się ciągle nowi ludzie, by po chwili znów pogrążyć się w nieświadomości na wieczne czasy, w takim razie jednak życie ludzkie nie miałoby większego sensu. - Ale przecież - rzekł pan Dworzak z przygnębieniem i było to pierwszy raz, gdy w ogóle coś takiego powiedział - ale przecież może życie miałoby jednak jakiś sens. W tym, że ludzie robią coś dla swych potomków. - Panie Dworzak - uśmiechnął się pobłażliwie pan Kopfrkingl i było w tym uśmiechu raczej współczucie i smutek niż wyższość - panie Dworzak, przecież ci potomkowie także umrą. Kiedyś, za miliony lat na przykład, nasza ziemia wygaśnie, a razem z nią wszelkie życie. Gdzie będzie wtedy cała ta ludzka praca, te wysiłki i troski? Gdzie jest sens życia istot, które przez miliony lat żyły na jakiejś planecie? Wie pan, panie Dworzak, jak kocham rodzinę i że robię dla niej wszystko. Ale w tym nie ma jeszcze sensu życia. To tylko jedno zadanie, mój święty obowiązek. Teraz grają Largo Dworzaka - wskazał na głośnik - słyszy pan ten płacz i lament, ach tak. Jeszcze przed tygodniem panna Linkówna chodziła do biura, pisała, rachowała, szykowała się do ślubu, a teraz... Widzi pan, ona nie miała rodziny, dzieci, żyła krótko i to, że żyła, miałoby nie mieć sensu? - I pan Kopfrkingl znowu pomyślał z żalem: nawet chwilki nie mogę ci darować, prześliczny aniele, w spokoju, na torze, i nawet głośno to powiedział do pana Dworzaka: za siedemdziesiąt pięć minut przemienisz się w swej czarnej jedwabnej sukni w bielejący szkielet i różaniec w twoich rękach zniknie całkowicie. A potem już tylko twój olśniewający szkielet rozpadnie się w popiół i wypełni blaszany walec, później urnę... - Ale dusza jej nie wypełni - rzekł potem - dusza się wyzwoli, wydobędzie, wzięci w przestworza, wcieli się w inną postać, ona się do urny nie dostanie. Ona nie jest stworzona do tego, by być w blasze. Tak, życie ludzkie jest niczym innym, jak byciem do śmierci, panie Dworzak - powiedział pan Kopfrkingl - z tym musimy się liczyć, zresztą zwierzęta także, tylko że one o tym nie wiedzą, ale w tym byciu do śmierci sensu życia nie ma. Każdy żyje rad, niektórzy boją się śmierci, widzą śmierć jako zło, kres, a przedwczesna śmierć, choć kresem nie jest, rzeczywiście jest zła. Przedwczesna śmierć jest wielkim dobrem tylko wtedy, gdy oszczędzi człowiekowi wielkiej udręki. - Chociaż - rzekł pan Kopfrkingl po chwili, gdy obrzęd panny Linkówny zbliżał się do końca - gdybyśmy przemogli naturę i pozbyli się śmierci, nie byłoby ucieczki od cierpienia. Tylko wtedy cierpienie nie mogłoby istnieć. Ale także wtedy ludzie musieliby być aniołami, dlatego że cierpienia powodują ludzie. Z tego wynika, że na ziemi życie wieczne nie jest możliwe, że życie wieczne bez śmierci jest możliwe tylko tam, gdzie nie ma cierpienia, a więc to jest możliwe tylko w jakimś raju. Tu pan widzi, że wieczne piekło, jak się o nim uczy, jest zupełnym bezsensem, wieczne piekło istnieć nie może, ale z drugiej strony może istnieć wieczne niebo, nirwana, jak mówią Tybetanie. Śmierć na ziemi jest więc błogosławieństwem. Błogosławieństwem, ponieważ na ziemi są ludzie i cierpienia, a nie raj i aniołowie. Gdyby nie było śmierci, panie Dworzak - rzekł pan Kopfrkingl i wytężył słuch - obrzęd przy trumnie panny Linkówny skończył się i pan Pelikan na górze rozsuwał kurtynę - gdyby nie było śmierci, nie moglibyśmy zmieniać się w proch, jak napisano, nie moglibyśmy znowu rodzić się z prochu, jakieś wcielanie się w inne postacie przestałoby mieć sens... rzeczywiście, w raju, w niebie, w nirwanie tego już nie trzeba. Nie byłoby nawet pogrzebów, a wtedy te nasze piece nie byłyby do niczego potrzebne. W takim razie państwo nie musiałoby ich tworzyć. Wtedy nawet to najbardziej ludzkie państwo, jakie w ogóle istnieje, mogłoby zlikwidować krematoria. Biedna panna Linkówna - powiedział pan Kopfrkingl - a teraz właśnie wiozą ją do pieca. Do paleniska numer jeden, a niech pan patrzy, właśnie miała mieć ślub. Urodzi się znów, ale jakie to ma znaczenie. Jej śmierć jest przedwczesna i to jest złe. Przedwczesna śmierć - powtórzył pan Kopfrkingl i spojrzał na termometr - przedwczesna śmierć jest dobrem tylko wtedy, gdy oszczędzi człowiekowi wielkiej udręki. Jakoś mi się wydaje, że w przypadku panny Linkówny - spojrzał na termometr - tak nie jest. Kiedy później, po południu, pan Kopfrkingl przechodził koło portierni pana Suczka, dziwak wylazł ze swojej nory i zagadnął go o morfinę. - Mówiłem panu, że pana inżyniera nie ma w Pradze - odparł pan Kopfrkingl - musi pan być cierpliwy. Nie można myśleć o morfinie, na granicy stoi armia niemiecka i zbiera się konferencja w Monachium. Może być wojna, a pan myśli o morfinie, panie Suczek 1 pan Suczek wycofał się. Zaraz, zaraz, zdziwił się pan Kopfrkingl, okazałem trochę więcej stanowczości, a biedak zupełnie się przestraszył. - Idę teraz do introligatora dać coś do oprawy, panie Suczek - powiedział do niego, by trochę go udobruchać - i rozejrzeć się także za jakąś sukienką. Córka będzie miała urodziny... - i wyszedł z budynku na podwórze, przy bramie przywitał się z portierem, panem Wroną, który siedział tam dlatego, że miał coś z wątrobą, a potem pojechał tramwajem na Targ Owocowy, do introligatora, pana Kadnera. - Panie Kadner - powiedział pan Kopfrkingl do starszego, grubego człowieczka w białym sztywnym kołnierzyku z czerwoną muszką, który stał za ladą, i wyjął z teczki jakieś papiery - panie Kadner, chciałbym oprawić te kartki. To moja druga najukochańsza lektura, którą od lat trzymam w swojej bibliotece. Od lat w bibliotece, zaraz przy książce o Tybecie, którą mi pan swego czasu również oprawiał. Są to przepis y... - rzekł - kremacyjnez7 XII 1921 r. i przepisy wykonawcze z 9 X 1923. To cienkie, tylko parę kartek, ale może dałoby się oprawić w ładne czarne okładki z jakąś srebrną obwódką i gałązką cyprysową, zmieściłaby się taka ozdoba i na grzbiecie? - Cienka obwódka na pewno - odpowiedział pan Kadner w sztywnym białym kołnierzyku i czerwonej muszce, patrząc na grubość kartek - ale cyprys i tekst już nie, to musimy dać na okładkę. Będzie to jednak trwać, panie Kopfrkingl, tydzień. Jest mobilizacja i otrzymaliśmy zamówienia z Czerwonego Krzyża. Łucjo... - za ladą pojawiła się jakaś starsza kobieta w okularach, rękę, którą miała widocznie mokrą, wytarła szmatką, ciepło się uśmiechnęła, a pan Kadner powiedział: - Łucjo, pokaż panu Kopfrkinglowi jakiś ładny poważny wzorek na okładkę. Z Targu Owocowego skierował się pan Kopfrkingl na ulicę Rycerską i tam zatrzymał się przed wystawą sklepu odzieżowego, by się rozejrzeć za jakąś suknią dla Ziny. Na wystawie pełno było wyłożonych białych koronkowych kołnierzyków i było tam też kilka damskich manekinów ubranych w piękne jasne suknie w kwiaty. W rogu stała figurka różanolicej dziewczyny w czarnej sukni, była to czarna jedwabna suknia i pan Kopfrkingl pomyślał: że tę suknię Zina mogłaby ubierać na spotkania towarzyskie, do teatru, na spotkania z panem Miłkiem, na spacery z nami, rodzicami, ta jest jak stworzona dla niej, jutro przyjdzie ją tu ze mną przymierzyć. Potem pan Kopfrkingl zwrócił uwagę na białe koronkowe kołnierzyki i powiedział sobie: a może bym coś kupił dla Lakme, chociaż teraz właśnie mój anioł nie ma żadnych imienin, na pewno by się ucieszyła z białego koronkowego kołnierzyka, pięknie by pasował do jej ciemnej świątecznej sukni... i wszedł do sklepu. Pięknie się będzie ten kołnierzyk prezentował przy jej ciemnej sukni, będzie się cieszyć, pomyślał z zadowoleniem, gdy wyszedł ze sklepu, a potem pomyślał o tym, co by tu jeszcze kupić Zinie, dla tego słodkiego, dobrego stworzenia, a potem przypomniał sobie o obrazie z orszakiem weselnym w warsztacie pana Pustego na Niekazance. Powinienem tam wpaść, jeśli już tutaj jestem, pomyślał, ten orszak weselny też byłby pięknym.prezentem, dziewczyny lubią wesele, pięknie by się prezentował w jadalni przy oknie zamiast portretu ministra do spraw emerytur, którego moglibyśmy przewiesić nad drzwi, może pan Pusty ma jeszcze ten obraz... i rzeczywiście, pan Kopfrkingl poszedł na Niekazankę i wstąpił do pana Pustego. Za ladą stała piękna różanolica córka w czarnej sukni i mierzyła jakąś listwę. - Ten orszak weselny na urodziny - uśmiechnęła się do pana Kopfrkingla, i był to uśmiech piękny, delikatny - ach tak, on tu jeszcze gdzieś jest. Niech pan chwilę zaczeka, zawołam ojca... - Piękny ślub, panie Kopfrkingl - powiedział pan Pusty, gdy przyniósł obrazek - tak sobie przypominam swoją żonę, gdy myśmy brali ślub, to już będzie dwadzieścia lat, to już nawet nie jest prawdą. Dziewięć lat biedactwo jest tam... - machnął ręką gdzieś za siebie, jakby w kierunku dworca Masaryka - rośnie przy jej grobie brzoza... No, to jest oleodruk - rzekł, patrząc na. obraz - policzę tylko za ramy i szkło. Dziewięć koron. Ładnie panu zapakujemy, jeśli to na urodziny. Martusiu - powiedział do różanolicej córki - przynieś ten srebrny papier w maki. - Ojcze, co to za muchy wiszą nad fortepianem - zapytała Zina wieczorem, gdy wróciła do domu. - Ależ Zinko, przecież wiszą tam już tydzień - uśmiechnął się czule pan Kopfrkingl - są od jednego biedaczyny. Zauważyłaś je dopiero teraz? Tak mi się wydaje, moja czarnulko, że jesteś czymś bardzo przejęta - uśmiechnął się, ponieważ wpadło mu do głowy, że chyba wszystkie myśli ma zaprzątnięte swoim panem Miłkiem, którego znali na razie tylko ze zdjęcia. - Myślisz chyba o panu Miłku, ślicznotko - uśmiechnął się - no, nie ma w tym nic złego. Tak, jak go znamy ze zdjęcia, wydaje się być grzecznym, przyzwoitym chłopcem, studentem z najlepszej rodziny. Potem powiedział: - Te muchy wiszą nad fortepianem już tydzień i są interesujące. Jedna z nich nazywa się funebris, pogrzebowa, to jest ta wielka czarna kosmata mucha, gdyby mieć trumnę i postawić ją koło niej, wyglądałaby jak pan Szpak, gdy ubierze się w uniform, pan Szpak jest grabarzem. Ta reszta much, to owocowe, na nich przeprowadza się badania dotyczące dziedziczności. Zinko - pan Kopfrkingl uśmiechnął się łagodnie do Miliwoja, który stał w kącie z kotką, jadł ciastko i gapił się - zbliżają się twoje urodziny. Chcę ci kupić jakąś ładną jedwabną suknię do teatru, kina, na spacery z nami, oczywiście także z panem Miłkiem... jutro musimy pójść ją przymierzyć, mam już jedną upatrzoną na Rycerskiej. Dla naszej nadniebnej kupiłem w tym sklepie śliczny biały koronkowy kołnierzyk do ciemnej świątecznej sukienki. Miliku - uśmiechnął się do siedzącej w kącie kotki i ruszył w stronę Milika kończącego jeść ciastko, i pogłaskał kotkę. - Ależ ta nasza dobra Rosana jest czyściutka - powiedział - ależ jej smakuje. Dzisiaj ma dosyć mleka. 7 Było już po zajęciu Sudetów, a mieszkanie Kopfrkinglów błyszczało. - Jak ta nasza jadalnia miło wygląda - rzekł pan Kopfrkingl do Lakme w kuchni przy stole, układając kanapki na wielkiej tacy - w tej naszej miłej jadalni jest jak podczas wesela. Na honorowym miejscu siedzi nasza prześliczna, tutaj... - pan Kopfrkingl wskazał na jedno z kuchennych krzeseł - pan Miłek, tutaj dwie koleżanki szkolne prześlicznej, Lenka i Lala, tu Jan Bettelheim, a tu Wojtek, syn nieszczęsnego pana Bogacza z trzeciego piętra. Wiesz, moja maleńka - powiedział do Lakme, która delikatnymi palcami sypała teraz na talerzyki solone migdały - wiesz, gdy tak patrzę, jak tam, w tej naszej miłej jadalni, wszyscy siedzą, przypomina mi to scenę z jakiegoś starego pięknego obrazu, który namalował sławny malarz. Ten pan Miłek zrobił bardzo rozsądnie, że zabrał ze sobą aparat. Jeśli mu obrazki wyjdą, będzie to piękna pamiątka na całe życie. - Pan Kopfrkingl układał potem na innej tacy ciastka i torty i powiedział: - rzeczywiście ta nasza Zina jest piękna, po tobie, aniele, także po twojej błogosławionej matce. A jak jej dobrze w tej nowej czarnej jedwabnej sukni! Może ją śmiało nosić do teatru, na wizytę, na przechadzki z rodzicami... - pan Kopfrkingl uśmiechnął się - gdyby miała zamiast czarnych włosów jasne, jak te jej dwie miłe koleżanki szkolne, byłaby jak anioł. Gdyby się dostała panu Miłkowi... i ja bym mu tego życzył - uśmiechnął się - to naprawdę grzeczny chłopiec, zdjęcie nie kłamało, jest z dobrej rodziny. Jego ojciec, pan inżynier Janaczek, to wielki specjalista z dziedziny maszynowej, ma też jakąś funkcję w Sokole, a pan Miłek wydaje mi się bardzo szczęśliwy z Ziną, zauważyłem jego spojrzenie podczas toastu. Tylko to imię, Miłosław, mógłby mieć inne, na przykład Świętobór albo Złotan, Miłosław jest za bardzo przejrzyste, ale to nic. Imiona nic nie znaczą, jak ty mówisz, moja droga. Pan Miłek lubi fizykę, elektryczność, maszyny, ja właściwie też zawsze lubiłem te sprawy, muszę go jeszcze zapytać, czy lubi muzykę... - To są jeszcze dzieci... - uśmiechnęła się Lakme, poprawiając sobie biały koronkowy kołnierzyk przy ciemnej sukni - przecież to studencka miłość. Wszystko się jeszcze może zdarzyć... - Pewnie - rzeki pan Kopfrkingl, patrząc na biały koronkowy kołnierzyk - wszystko się jeszcze może zdarzyć. Przyszłość jest zawsze niepewna. Nikt nie wie, co nas czeka, a co nas ominie, jedyna pewność, jaką w życiu mamy, to śmierć. Ale miłość studencką człowiek zawsze sobie chętnie wspomina. Nasza prześliczna będzie miała z niej wspomnienia na całe życie. Czy aby te dwie butelki wina wystarczą - rzekł pan Kopfrkingl i przygotowywał małe łyżeczki. - Chyba tak, ja jestem abstynentem, mam tam kawę, ty, moja droga, masz herbatę, Milik jest łakomczuchem, a Jan Bettelheim także, wolą raczej ciastka i torty, zauważyłaś, że podczas toastu niewiele wypili, z nich, dzięki Bogu, nie będą alkoholicy... butelki zostaną właściwie dla obu dziewcząt, dla panny Lenki i Lali, no i też dla Ziny, pana Miłka i synka nieszczęsnego pana Bogacza. Ten Wojtuś już dość wypił, żeby tego nie odziedziczył po ojcu, byłoby go szkoda. Jednak nie wolno tak myśleć, także z tym paleniem, pani Bogaczowej dawno już nie widziałem, nie wolno nam nic pokazać po sobie, szczególnie Zinie. Jestem ciekaw, jak nas pan Miłek sfotografuje. Bóg da, że się uda. Byłaby to piękna pamiątka z dzisiejszego dnia. - Chyba ci, Romanie, jeszcze nie mówiłam - uśmiechnęła się Lakme, wyjmując talerzyki z kredensu - że pisał Willi. Spójrz, tutaj jest kartka od niego - wyjęła z kredensu kartkę - chyba nic się nie stało, że zapomniałam ci powiedzieć, przyszła dziś rano. Zaprasza ciebie i Milika na mecz bokserski w przyszłym tygodniu. Pisze, że chciałby, abyście i wy zobaczyli kiedyś coś porządnego. Pan Kopfrkingl wziął kartkę, przeczytał ją i patrząc wesoło na kredens, oddał ją Lakme. - W następną środę w Klubie Młodych - uśmiechnął się, - No, chyba - możemy się wybrać, jeśli Willi nas zaprasza. Od tych Sudetów właściwie nie rozmawialiśmy porządnie. Ale że zaprasza do Klubu Młodych, to jest przecież jakiś czeski klub i że zaprasza właśnie na boks! Nie wiedziałem, że jest zwolennikiem bqksu, czyżby? - Potem powiedział: - Milik się chyba zdziwi, gdy mu o tym powiem. Nigdy w życiu nie oglądał boksu, będzie to dla niego nie lada zjawiskiem. Żeby go to jakoś nie zepsuło, to dobry chłopiec, boks wydaje mi się dość brutalny. Zawołaj, moja miła, Zinę... Lakme oddaliła się i zawołała Zinę, Zina przyszła zaraz, miała nową czarną jedwabną sukienkę, było jej w niej bardzo ładnie, wzięli ze stołu półmiski, migdały, talerzyki, łyżeczki i poszli. W drzwiach Zina powiedziała: - Nie wiedziałam, że będziemy podawać kanapki i słodkie dopiero teraz. Myślałam, że będzie to na stole od razu, przy toaście. - Lepiej nosić po kolei - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - jeżeli wszystko od razu jest na stole, nie ma żadnej niespodzianki. Tak jak z tą szkatułką, w której za każdym otwarciem pojawiają się nowe rzeczy. Lepiej oglądać po kolei niż naraz. W jadalni rzeczywiście wszyscy wyglądali jak na pięknym obrazie, było tak może dlatego, że wszyscy siedzieli przy stole razem, poza tym była teraz z nimi także kotka. Milik trzymał ją za brzuch, nad brzegiem stołu, Jan Bettelheim kręcił jej ogonem, a Wojciech przysuwał jej pod nos kieliszek z winem. Lenka i Lala śmiały się, były rzeczywiście jasnowłose, Lenka była szczupła, Lala dość tęga, Miłek się śmiał, kręcił głową, odwracał się w stronę aparatu, który leża! koło gazety na szafce za jego plecami. - Częstujcie się, drogie dzieci - zachęcił pan Kopfrkingl łagodnie, gdy półmiski pojawiły się na stole - to wszystko trzeba zjeść. Panienki... - uśmiechnął się do Lenki i grubawej Lali - panie Janaczek, chłopcy... - zwrócił się do Jana Bettelheima i Wojtka, a potem powiedział - nie męcz biednej niewinnej. Puść ją na ziemię. Możemy ją zawołać, gdy będziemy się fotografować. - Ach, to jeden francuski minister - rzekł pan Kopfrkingl w chwili, gdy Miłek spojrzał nad drzwi, gdzie wisiał portret prezydenta Nikaragui, na jego miejscu przy oknie koło tabelki wisiał teraz obraz z orszakiem weselnym - były profesor w College des Sciences Sociales, późniejszy minister do spraw emerytur... Dotąd był tutaj przy oknie, koło tabelki - wskazał - teraz na jego miejscu wisi obraz z orszakiem weselnym. Ten orszak weselny - pan Kopfrkingl wstał i zdjął obraz z orszakiem weselnym - kupiłem Zince u pana Pustego na Niekazance. Pan Pusty jest starszym samotnym człowiekiem, wdowcem, stracił żonę przed dziewięcioma laty, ma piękną różanolicą córkę Martę. Ślub, drogie dzieci - uśmiechnął się pan Kopfrkingl, patrząc na obraz, który ciągle trzymał w rękach - to wielkie wydarzenie. Zdarza się tylko raz w życiu, nie powtarza się nigdy, człowiek zabiera go właściwie ze sobą do grobu. Owszem, są takie wypadki, kiedy się ludzie rozwodzą - pan Kopfrkingl potrząsnął głową i na powrót zawiesił obraz na ścianie - rozwodzą się i znów się żenią, takie wypadki zdarzają się w życiu również... Ale czy to jest rozsądne i dobre - pan Kopfrkingl pokręcił głową - to jest pytanie. Ja akurat się z tym nie zgadzam. Człowiek powinien być wierny swojej żonie, a żona wierna swemu mężowi. Ślub to święty obrządek - pan Kopfrkingl spojrzał na swoją obrączkę na ręku i siadł do stołu - tak, święty obrządek powinien mieć miejsce tylko raz w życiu. Jest to coś takiego, jak stwierdzenie zgonu - pan Kopfrkingl uśmiechnął się - najbardziej odpowiedzialny i najważniejszy akt urzędowy, który się na tym świecie dokonuje, albo jak pogrzeb, który także jest tylko raz w życiu. Więc zabrał pan ze sobą, panie Janaczek, także aparat fotograficzny - spojrzał na chłopca - uważa pan, że uda się przy tym świetle? - Uda się - odpowiedział pewnie Milek - już mam spróbować? - Może jeszcze zaczekamy, aż coś zjecie - rzekł pan Kopfrkingl - gdy człowiek jest syty, wygląda lepiej. Wygląda bardziej prawdziwie, żywotniej. A wy naprawdę jeszcze nic nie zjedliście - wskazał na stół - proszę zobaczyć, ile tego jest, panienki - zwrócił się do Lenki i grubawej Lali - też nic nie jedzą, może dbacie o linię... - i w duchu powiedział sobie: dobra linia jest godna pochwały, przynajmniej wymaga mniej drewna... i głośno powiedział: - Jesteście przecież jeszcze młode. - A potem zachęcił Wojtka i Jana, a Zina nalała wina, płowowłose i Wojciech napili się, wzięli kanapki, Jan i Milik nałożyli sobie tortu, a Wojciech wpatrzył się w bibliotekę. - To jest taka moja mała biblioteczka - uśmiechnął się pan Kopfrkingl, są w niej książki, które można czytać w kółko i ciągle są tak pociągające i fascynujące, jak czytane za pierwszym razem, nigdy się nie sprzykrzą... Zinko - pan Kopfrkingl zwrócił się do Ziny - włącz radio, jest teraz piękny program operowy, będzie to taka ilustracja albo dopełnienie zabawy... - Potem powiedział: - W bibliotece są też dwie książki, które lubię najbardziej ze wszystkich. Ta żółta - wskazał z daleka - jest o Tybecie i dalajlamie, ta druga obok, w tych czarnych okładkach, właściwie nawet nie jest książką, to tylko parę zwykłych kartek, ledwo można je było oprawić, ale są to strony drogocenne. To przepisy... Ale tak mi wpadło do głowy, że nie zajrzeliśmy jeszcze dzisiaj do gazety - rzekł pan Kopfrkingl, podczas gdy z radia było już słychać muzykę, pełną świeżości sicilianę z Nieszporów sycylijskich Verdiego, wykonywaną przez znakomitą śpiewaczkę... - nawet nie zajrzeliśmy do gazety, a żyjemy w tak niespokojnych czasach, zwłaszcza teraz, po tym zajęciu Sudetów. Dzieją się wielkie rzeczy - rzekł, sięgnął po gazetę, która leżała na szafce obok aparatu pana Miłka, rozłożył ją i czytał: - Nieletni prowadził samochód... Murarz, który ciągnął wózek, został potrącony... woźnica spadł z kozła, ale odniósł tylko lekkie rany. Jak się okazało, samochód prowadził siedemnastoletni chłopiec. Jechał przez Pragę samochodem swojego ojca... Tobie nie może się to zdarzyć, Miliku - uśmiechnął się pan Kopfrkingl do Milika, który jadł ciastko - my nie mamy samochodu. Ty tylko masz to swoje dzielenie samochodów na kolorowe, zielone i białe... Janowi prędzej ten wypadek z samochodem mógłby się przytrafić, oni mają samochód - pan Kopfrkingl uśmiechnął się do Jana Bettelheima, który, jak się wydawało, słuchał teraz muzyki - ale Jan jest dobrze ułożonym, przyzwoitym chłopcem, który woli raczej muzykę, odwiedzanie opery i sal koncertowych od zabierania samochodu stryjkowi. Twój stryjek - pan Kopfrkingl odłożył na chwilę gazetę i łagodnie spojrzał na Jana - to zacny człowiek. Świetny lekarz. Znakomity specjalista. W ogóle, to piękne być lekarzem. Lekarz to taki anioł wśród ludzi, jak kiedyś czytałem, pomaga ubogim, cóż może być piękniejszego od pomagania ubogim? Lekarz pozbawia ludzi bólu i cierpienia... - powiedział wolno... a potem, po chwili ciszy, w której śpiewaczka kończyła swoją sycylijską arię, rzekł: - Pan doktor Bettelheim jest też znakomitym znawcą obrazów... To była siciliana z Nieszporów sycylijskich Verdiego. Potem znowu wziął gazetę do ręki i czytał: - Antena uśmierciła kobietę - czytał i patrzył na Lakme, która poprawiała sobie właśnie biały koronkowy kołnierzyk na ciemnej sukni - jak nieostrożne są te kobiety. Nie uważają na siebie ani trochę. Jeżeli ta kobieta zostanie spopielona, po godzinie z kwadransem zostaną po niej tylko dwa kilogramy proszku. Miliku... - spojrzał na chłopca, z radia rozlegała się pieśń Mignon o kraju, gdzie kwitną cytryny - ty także miewasz przeróżne pomysły, żeby tylko nie wpadło ci kiedyś do głowy pakować do ust wybuchający korek. Takie żarty mogą nie popłacać. Korek w ustach wybuchnie i człowiek do śmierci może być kaleką. Także dość dużo się włóczysz, Miliku - potrząsnął głową pan Kopfrkingl, szukając w gazecie następnej wiadomości - powinieneś już z tym skończyć. Popatrz na Jasia - wskazał Jana Bettelheima - jeżeli gdzieś się wybiera, idzie najdalej do mostu. Jemu nigdy by nie wpadło do głowy iść gdzieś do Suchdola i chcieć tam spać w stogu, a szczególnie w tych czasach - pan Kopfrkingl podniósł głowę. - Dzisiejsze czasy nie nadają się na romantyczne włóczęgi, wiesz przecież, co się stało, zabrali Sudety, żyjemy jak w koszarach, policja nie lubi dziś za bardzo chłopięcego romantyzmu. To śpiewa Marta Krasowa - pan Kopfrkingl wskazał na radio - to pieśń Mignon o kraju, gdzie kwitną cytryny... - a potem, po chwili milczenia, w której, jak się wydawało, Jan Bettelheim słuchał Mignon, pan Kopfrkingl znów pochylił się nad gazetą i rzekł: - Tutaj jeszcze coś jest. Poważny wypadek w łóżku. J. Kaszpar z Kosmonosów spał w łóżku stojącym obok stołu. Wieczorem położył na stole wielki kuchenny nóż. W nocy miał straszny sen i we śnie chwycił nóż, po czym z całej siły uderzył się nim w prawą rękę. Widocznie był mańkutem - pan Kopfrkingl pokręcił głową - całe szczęście, że biedak nie wbił go sobie w serce albo w brzuch. Coś podobnego - odłożył na chwilę gazetę - i sny mogą być śmiertelne. No, dzieci, jedzcie - zachęcał wszystkich łagodnie - mamy rodzinną uroczystość, a tego jakoś nie ubywa. Aniele... - A Lakme się uśmiechnęła i zachęcała do jedzenia i picia i wszyscy jedli. Zina, Miłek, Wojciech, Lenka, grubawa Lala napili się, a potem Milek wpatrzył się w tabelkę koło okna. - Pan Janaczek patrzy na tę naszą miłą, delikatną tabelkę - uśmiechnął się pan Kopfrkingl, podczas gdy w radio solista zaczął śpiewać kawatynę Mefista z Fausta Gounoda - pewnie pan nie wie, co ta tabelka oznacza. Więc to, panie Janaczek, taki nasz rozkład jazdy śmierci - rzekł. - Pan lubi elektryczność, maszyny, fizykę, w tym jest przyszłość, świat ma opanować automatyzacja. Ja osobiście lubię różne automaty i mechanizmy, chociaż dużo na te tematy nie rozmawiam. Możliwe, że i ten rozkład jazdy śmierci będzie kiedyś jeszcze bardziej zautomatyzowany niż dotąd, zmechanizowany - pan Kopfrkingl wstał i zdjął tabelkę ze ściany, podczas gdy w radio nadal śpiewał Mefisto - bardziej niż dotąd, wtedy to wszystko pójdzie jeszcze sprawniej i szybciej. To się wydaje skomplikowane na pierwszy rzut oka - pan Kopfrkingl uśmiechnął się w kierunku stołu - w rzeczywistości tak skomplikowane to jednak nie jest. Te cyfry oznaczają numery pogrzebów - wskazał, a na ręku błysnęła mu obrączka - te tutaj czas obrzędów w sali, te cyfry oznaczają pierwsze i drugie palenisko, a te czas przemiany. Są też w tym godziny oczekiwania na ślepym torze, przy dwóch paleniskach nie mogą być inne. Gdyby było tylko jedno palenisko, jak to bywa gdziekolwiek na prowincji, choćby w Chrudimiu koło Słatinian, czas oczekiwania na ślepym torze wzrósłby o kilka godzin. Przy dwóch paleniskach może wynosić najwyżej trzydzieści minut. Gdybyśmy mieli trzy paleniska, oczekiwanie odpadłoby w ogóle. Ślepe tory byłyby zbędne. Wszyscy z sali obrzędowej szliby prosto... Śmierć - pan Kopfrkingl wskazał tabelkę i obrączka na ręku znowu błysnęła - śmierć jest jedyną pewnością, jaką człowiek ma w życiu, poza pewnością, że umrze, nie ma w życiu człowieka nic pewnego i dlatego to, co po niej następuje, trzeba dobrze przygotować i wyposażyć. To właśnie zapewnia kremacja. Pogrzeb za pomocą kremacji jest wygodniejszy od zakopywania w ziemi - rzekł pan Kopfrkingl z powrotem wieszając tabelkę na ścianie. - Właśnie dlatego, że jest bardziej zautomatyzowany i zmechanizowany, przyśpiesza proces obracania się w proch, z którego człowiek powstał, i w ten sposób właściwie pomaga Bogu. Ale przede wszystkim pomaga samemu człowiekowi. Śmierć wyzwala człowieka z bólu i cierpienia... - spojrzał na Jana Bettelheima - burzy ścianę, która go za życia otacza i zasłania mu widok, oświeca go. Pogrzebu przez kremację, drogie dzieci, nie ma się co bać - pan Kopfrkingl uśmiechnął się łagodnie i wszyscy uśmiechnęli się za nim - to jest pieśń Mefista z Fausta Gounoda, już się kończy... - wskazał na radio. - A zdarzyło się kiedyś, żeby ktoś ożył w trumnie? - zapytał Miłek, a Lenka, grubawa Lala i Wojciech roześmiali się, tylko Jan Bettelheim był bardziej poważny, słuchał radia, w którym teraz odezwał się słodki duet sopranu i tenora z ostatniego aktu Don Pasquala Donizettiego... a pan Kopfrkingl, uradowany widocznie tym zainteresowaniem chłopca, uśmiechnął się łagodnie i powiedział: - Ale skądże, panie Janaczek, nie. Jeszcze nigdy się to nie zdarzyło w mojej praktyce. Nawet pani Strunna nie ożyła, chociaż w trumnie wyglądała jak żywa, nawet panna Linkówna, choć miała trzydzieści lat i była w przeddzień ślubu... - Ale kiedyś się tak stało, że człowiek ożył w trumnie - sprzeciwił się Wojciech - czytałem raz... - Ja też - rzekła grubawa Lala. - Zdarzyło się to kiedyś - przerwał im pan Kopfrkingl łagodnie - zdarzyło, ale tylko dlatego, że ten człowiek nie był naprawdę martwy. Bo gdy go kładli do trumny, był właściwie żywy, ale oni tego nie poznali... Tylko dwóm ludziom w historii, którzy byli naprawdę martwi, było dane, aby ożyli w trumnie, a to była córka Jaira i Łazarz. Ale to wyjątki, to był cud. Poza tym córka Jaira nie była właściwie w trumnie, ale w domu na łóżku, a Ijazzrz. w płótnie w skalnym grobie. Ale zupełnie jest niemożliwe, aby ktoś ożył, jeżeli spędzi godzinę i kwadrans w palenisku i jego popiół zapełni urnę - rzekł pan Kopfrkingl popijając kawę, podczas gdy w radio brzmiał słodki duet z Pasquala. - Gdy popiół zapełni urnę, to koniec, nawet gdyby człowiek miał wielką ochotę poskładać się w całość, wyskoczyć i chodzić po tym bożym świecie parę dni, choćby na przykład biedna pani Strunna albo panna Linkówna. Pogrzeb przez kremację jest całkowicie pewny i doskonale pozbawia człowieka lęku przed ożyciem. Człowiek, który zdecyduje się na kremację, ma całe życie pewność, ze się nie musi niczego bać i może umierać zupełnie spokojnie. Kremacja oszczędzi mu wszelkich zmartwień, jeśli wierzylibyśmy, że przypadki ożycia zdarzają się i dzisiaj. Ale naprawdę nie musicie się bać, drogie dzieci - pan Kopfrkingl z uśmiechem pokręcił głową patrząc na stół. - Dzisiaj się to nie zdarza. Jeśli ktoś jest uznany za zmarłego, jest martwy doskonale. Nauka jest dzisiaj pewna, jeśli idzie o stwierdzenie śmierci, pan doktor Bettelheim potwierdziłby to najlepiej, gdyby tu był, a na krematorium można polegać całkowicie. Ożyć mogli ludzie tu i tam w średniowieczu, ale wtedy nie dawano sobie rady ze sprawami bardziej prostymi od tak odpowiedzialnego i wzniosłego aktu urzędowego, jakim jest stwierdzenie zgonu, nie dawali sobie rady na przykład z dżumą. To jest duet - uśmiechnął się pan Kopfrkingl do Jana, który nadal słuchał muzyki z Don Posquala Donizettiego. - Ale chyba może się pomieszać popiół dwóch ludzi, którzy nie mają z sobą nic wspólnego... - powiedział teraz dziwnie Jan Bettelheim, pewnie słuchał nie tylko radia, ale i pana Kopfrkingla, a pan Kopfrkingl widocznie uradowany znowu pokręcił głową. - Nawet to nie może się zdarzyć. Nie ma takiej możliwości. Tak się mogło dziać w średniowieczu, gdy zbiorowo palono na stosach kacerzy. W krematorium każdy spala się osobno, i to w rozpalonym powietrzu, ciało ani trumna nie może się zetknąć z ogniem - to zasada i na to jest nawet jakiś przepis... a przy każdej przemianie popiół mechanicznie opada poprzez ruszta. Gdyby się to jednak zdarzyło - pan Kopfrkingl zamyślił się trochę - gdyby się to zdarzyło, nie byłoby to taką wielką tragedią, jak się może wydawać. Ludzki popiół niczym się nie różni. Premier ma taki sam popiół jak kelnerka, dyrektor naszego krematorium będzie miał ten sam popiół co żebrak... Nieważne nawet, jaką kto ma krew, czy jest w niej kropla niemiecka, czy nie, to zupełnie bez znaczenia - pan Kopfrkingl uśmiechnął się - wszyscy mamy tych samych prarodziców, wszyscy pochodzimy z tego samego prochu i do niego powracamy, wszyscy mamy ten sam początek. A o tym drugim początku, o tym doczesnym, teraźniejszym, nikt nie decyduje, nie ma on żadnej wartości. W końcu po wszystkich jest ten sam szarobiały popiół. Potem kotka ruszyła w kierunku stołu, pan Kopfrkingl uśmiechnął się i powiedział: - W niektórych humanitarnych krajach palą po śmierci także zwierzęta. Prawa są tam także dla zwierząt, nie tylko dla ludzi. Zwierzęta są naszymi braćmi i my nie powinniśmy sprawiać bólu nawet im. Kto ma zrozumienie dla ich smutnych i zamkniętych dusz, tego nie skrzywdzi nawet najgroźniejszy drapieżnik. Nawet leopard... - pan Kopfrkingl uśmiechnął się do Lakme, która właśnie popijała herbatę, i do jej koronkowego kołnierzyka, który pięknie się bielił na ciemnej sukni - w naszej pięknej książce o Tybecie jest na ten temat jeden wspaniały ustęp. Ustęp o tym, jak w dżungli chłopiec zetknął się twarzą w twarz z leopardem. Wieczorem, w ciemności, chłopiec położył się wśród zarośli, a gdy się rano obudził, zobaczył leżącego o kilka kroków dalej leoparda. Patrzyli na siebie i leopard nie zrobił chłopcu krzywdy. Później ten chłopiec został mnichem, a w końcu dalajlamą. To wymaga czystego serca, delikatne, braterskie dusze wyczuwają to. Idź, aniele - pogłaskał kotkę - zawołamy cię, kiedy będziemy robić sobie zdjęcia. Żeby i twój obecny wizerunek został uwieczniony... kiedyś sama siebie nie poznasz... - dodał cicho, a potem powiedział: - W radio grają teraz wielką arię z Normy Belliniego, wykonuje ją sławna włoska śpiewaczka, myślę, że jest jeszcze coś w gazecie, czego nie czytaliśmy, teraz, po tym zajęciu Sudetów, żyjemy jak w oblężonym obozie - a potem, podczas gdy w radio Casa, włoski sopran, śpiewała arię z Normy, pan Kopfrkingl jeszcze raz sięgnął po gazetę: - Tak, tutaj - rzekł - nauka o dwugłowej dziewczynie. Nauka o dwugłowej dziewczynie... - uśmiechnął się patrząc na stół i czytał: - Zrośnięte dziewczynki miały samodzielne głowy, szyje, górne kończyny i klatki piersiowe z właściwymi organami, ale wspólny brzuch i jedną parę dolnych kończyn. Miały dwa samodzielne kręgosłupy, a więc podwójny system nerwowy, podwójny rdzeń i podwójny mózg. Życie duchowe dziewczynek było zupełnie samodzielne. Każda samodzielnie zasypiała i budziła się. Stwór potrafił przeżyć cały rok. Wyobraź sobie, Jank - pan Kopfrkingl z uśmiechem zwrócił się do Jana Bettelheima - jeżeli ten stwór został spalony, a popiół zmieszany, nic się nie stało. Tutaj nawet nie dało się go oddzielić... Wyobraź sobie, Zinko - z uśmiechem zwrócił się do Ziny - wyobraź sobie, że gdybyś miała dwie głowy, mogłabyś równocześnie wykonywać dwie różne prace, mogłabyś równocześnie myśleć o dwóch różnych rzeczach, równocześnie podwójnie odczuwać, to jest dwa razy dłuższe życie. Życie naprawdę błogosławione. No więc, drogie dzieci, napijmy się. Aniele, nalej jeszcze dziewczynkom i chłopcom, Janowi i Milikowi chyba nie, nie piją. Są jeszcze młodzi, w radio nadal grają arię z Normy. - Potem pan Kopfrkingl upił trochę kawy, spojrzał na wpój opróżnione półmiski z kanapkami, ciastkami i tortami, na talerzyki z migdałami i rzekł: - Więc podjedliście sobie przynajmniej trochę, przynajmniej trochę nasyciliście się... to może by się pan, panie Janaczek, pokusił o jakieś zdjęcie. Utworzyli grupkę, pan Kopfrkingl wziął kotkę na kolana i siadł z Lakme w środku, obok nich stanęli Zina i Milik, reszta dziewcząt i chłopców stanęła za nimi. A Miłek żartobliwie strzeli! palcami, poprosił, by się chwilę nie ruszali i przy akompaniamencie boskiej muzyki z Normy pstryknął im zdjęcie. - Fotografia - rzekł pan Kopfrkingl, gdy wszystko było gotowe - jest taką wieczną konserwą istniejącego właśnie czasu. U nas w krematorium też się fotografuje, tylko nie trzeba żartobliwie strzelać palcami i mówić ludziom, by byli przez chwilę bez ruchu, ponieważ uwiecznia się ludzi w trumnach. Dla nich to strzelanie jest już niepotrzebne i bez ruchu są już na stałe... Ludzie kupują sobie to na pamiątkę. Oczywiście ci, którzy pozostają... - dodał. Pan Kopfrkingl potrzymał kotkę na kolanach, a Miłek sfotografował go powtórnie tylko z rodziną - z Lakme, Ziną i Miliwojem, tym razem już nie strzelał palcami, sami pozostali przez chwilę bez ruchu. - Ludzie chętnie przypomną sobie pogrzeb z rodzinnego albumu, tak samo jak ślub - rzekł pan Kopfrkingl, gdy było to już gotowe - dwa najświętsze obrzędy w życiu. Jest to pamiątka na wieczne czasy. Potem syn nieszczęsnego pana Bogacza zaproponował, że on teraz pstryknie, by Miłek mógł sobie stanąć z resztą, a pan Kopfrkingl przytaknął. Znowu siedział z kotką na kolanach, Lakme obok niego, a reszta stała za nimi. - A teraz jeszcze pan z Ziną - uśmiechnął się pan Kopfrkingl do Miłka, gdy i następne zdjęcie było gotowe - teraz ja was sfotografuję, tylko niech mi pan nastawi aparat z łaski swojej. - A gdy Miłek nastawił aparat i stanął przy Zinie, pan Kopfrkingl nacisnął wyzwalacz i powiedział: - Nic nie jest pewne w życiu ludzkim. Przyszłość też jest zawsze niepewna i ta niepewność jest zawsze źródłem wszelkiego strachu. Ale przynajmniej jedyna rzecz w życiu jest pewna - to śmierć. Tak, że właściwie naprawdę... dzięki Bogu za nią... W radio skończyła się wielka aria z Normy i w jadalni na chwilę zapadła cisza. - Może Bóg da, że się udadzą - uśmiechnął się pan Kopfrkingl i myślał jeszcze o tych zdjęciach. - Będzie to wspomnienie na całe życie. Proszę odłożyć aparat, panie Janaczek, by się nie uszkodził... - Chciałam jeszcze o coś zapytać - rzekła grubawa Lala patrząc na Miłka, który wkładał aparat do futerału, i na Milika, który dziobał migdały, a gdy pan Kopfrkingl skinął z łagodnym uśmiechem, powiedziała: - Jak to jest właściwie z tym balsamowaniem. Jeżeli się kogoś balsamuje, jak to robiono w starożytnym Egipcie... - To by musiał być dłuższy wykład, panno Lalu - uśmiechnął się pan Kopfrkingl i lekko machnął ręką - jest to właściwie przeciw naturze. Przeciw naturze, ponieważ się człowiek potem nie obraca w proch, z którego powstał, albo to, zanim się rozpadnie, trwa całe tysiąclecia. Balsamować można tylko świętych albo wyjątkowe postacie historyczne, którym obracanie się w proch nie jest już potrzebne. W Egipcie mogli balsamować niektórych faraonów, balsamowanym mógł być Zbawiciel, może też Mojżesz... balsamowany może być dzisiaj dalajlama w Tybecie... ale taka pani Strunna albo panna Linkówna, to byłby grzech. Im by to nie pomogło, wprost przeciwnie. - Potem pan Kopfrkingl zwrócił się do Ziny: - No, a teraz, ponieważ masz siedemnaste urodziny i tak zacnych gości, powinnaś także coś zagrać na fortepianie. Pani z pewnością, panno Lalu - zwrócił się do grubawej Lali - lubi muzykę. Pan Janaczek też... - a gdy oboje przytaknęli, pan Kopfrkingl rzekł: - Wrażliwi ludzie kochają muzykę. To dobrze. Nie jest pan przypadkiem, panie Janaczek krewnym... - ale potem znowu zwrócił się do Ziny: - Nacieszmy się fortepianem. Nie masz tu, Zino, tej pieśni o martwych dzieciach Mahlera? Przeszli do bawialni, gdzie stał fortepian, nad nim wisiały muchy, Zina zaczęła grać jakąś skoczną melodię, a pan Kopfrkingl przypomniał sobie, iż musi powiedzieć Milikowi o wyprawie z Willim na boks. 8 W sali siedzieli przy samym ringu, a Milika umieścili między sobą, jak różę między cierniami. Publiczność schodziła się, siadała, jadła lody, tu i tam piła nawet piwo z butelek albo z kufli, w sali można było bowiem pić piwo z kufli lub butelek, jeżeli człowiek postawił je pod krzesłem, była tu młodzież, dorośli i wiele kobiet, więcej kobiet, niżby ktoś przypuszczał. Pan Kopfrkingl zauważył w pierwszym rzędzie jakąś starszą kobietę w okularach, właśnie pociągała z kufla, a kawałek dalej jakąś młodą różanolicą dziewczynę w czarnej sukni obok młodzieńca. Potem spojrzał za siebie i przy wejściu zobaczył czarnowłosą kobietę, która profilem i biustem kogoś mu przypominała. Po śmiechu, wstrząsaniu ramionami i mocno umalowanych ustach określał ją jako podrzędną prostytutkę. Potem pomyślał sobie, że przypomina Malutką z „Malwaza”. - Widzisz tamtą panią - rzekł do Milika i sięgnął do kieszeni. - Nie tę czarną przy wejściu, co potrząsa ramieniem, tę w przejściu, która sprzedaje lody, idź i kup sobie, kup też program - a Willi go uprzedził i sam dał chłopcu pieniądze, ponieważ byli jego gośćmi. - Tamta czarna przy wejściu z profilu i biustu przypomina mi jedną znajomą - rzekł do Williego, gdy Milik odszedł po lody i program - Malutką z „Malwaza”, podrzędną prostytutkę. Może to ona. Mój anioł o mało co nie zapomniał mi dać twojej kartki z zaproszeniem - rzekł pan Kopfrkingl - miała ją zatkniętą za spodki w kredensie. - Za spodki w kredensie - zaśmiał się Willi patrząc na ring, a potem powiedział: - żebyście raz wreszcie zobaczyli męski sport. Męski sport od czasu do czasu dobrze jest zobaczyć. Nie jesteśmy muchami w cieplarni. Jesteśmy starymi frontowymi żołnierzami, a czasy są złe. Popatrz, ile tu ludzi. I kobiet... - wskazał głową. - Niektóre lubią boks - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - jak je to bawi, niech się bawią, życzę im tego. To zawsze lepsze od picia, palenia czy zażywania morfiny... myślę o piciu nałogowym. Ale boks zawsze wydawał mi się brutalny - pokręcił głową z uśmiechem. - Dlaczego brutalny - powiedział Willi - raczej twardy. A to właśnie jest w nim dobre. Czasy są złe i trzeba silnych, stuprocentowych mężczyzn. Mówiłem ci już, że słabi nie dadzą ludzkości szczęścia i sprawiedliwości, i chyba się z tym zgadzasz, zawsze tak było. Przecież widzieliśmy to już na froncie, gdy biliśmy się za niemiecki honor. W słabości jest często więcej zła niż w sile. - Potem spojrzał na Milika, który wracał z lodami. - Masz program? - spytał go pan Kopfrkingl, a gdy Milik zaprzeczył, rzekł: - Więc idź i kup go, żebyś wiedział, kto boksuje. - Milik odszedł znowu. - Milikowi trzeba czasami powtarzać wszystko po dwa razy - uśmiechnął się pan Kopfrkingl i spojrzał w, kierunku wejścia, gdzie ciągle stała ta podobna do Malutkiej z „Malwaza” i gdzie właśnie teraz dało się zauważyć jakieś poruszenie, ludzie zakołysali się, ale nie było widać, dlaczego. - Przy wejściu jest jakieś poruszenie - rzekł pan Kopfrkingl - ludzie się tam zakołysali, więc mówisz, twardy... Ale w takim razie nie jest to sport dla młodzieży. Boks mogą więc uprawiać żołnierze frontowi albo policja, ale nie tacy chłopcy. Podobno jest to Klub Młodych. - Właśnie - rzekł Willi - właśnie młodzież musi być silna. Także Czesi to rozumieją, przecież to widzisz... - wskazał ręką na przepełnioną salę, a potem zwrócił się do Milika, który wrócił już z programem, i rzekł: - No to masz już program, więc siedź, bo właśnie się zaczyna. Pan Kopfrkingl spojrzał na starszą kobietę w okularach z piwem w pierwszym rzędzie i na młodą różanolicą dziewczynę w czerni nie opodal, a potem znów się rozglądnął, podobna do Malutkiej stała ciągle przy wejściu, a poruszenie, które było tam przedtem, powoli przenosiło się poprzez publiczność w ich kierunku. Teraz było widać, że wywołuje je jakaś dwójka widzów, która szuka swoich miejsc. Potem zabrzmiał gong, na ring rzucono snop światła, a publiczność ogarnęło podniecenie. - Teraz uważaj, Miliku, i nie bój się - powiedział Willi do Milika, który ciągle jeszcze lizał lody, oszczędzając je chyba, a w drugiej ręce trzymał program - nieładnie jest się bać. Strach to największy nieprzyjaciel ludzkości. Tak twierdzę... - uśmiechnął się do przyjaciela... a potem wszyscy obejrzeli się, ta dwójka widzów, która wywoływała poruszenie, znalazła miejsce właśnie w rzędzie przed Willim. Potem na ring weszli dwaj juniorzy. - Boks jest bojowym sportem, ein Kampfsport - rzekł Willi po niemiecku, cicho, żeby nie było tego za bardzo słychać - Kampf Mann gegen Mann. Boks jest nie tylko dia silnych i dla tych, którzy umieją już wszystko, ale właśnie dla chłopców, którym brakuje odwagi i pewności siebie. W walce mężczyzny przeciw mężczyźnie uczymy się używania swoich sił i bezpiecznego, spokojnego odpierania ataków nieprzyjaciela. Atak i obrona, to dwa największe zadania boksu. Pokaż - spojrzał na program, który Milik trzymał w ręku, a potem wskazał na dwa nazwiska, oznaczone jedynką i rzekł: - To są ci dwaj. Jeden z Jedności, a ten z AC Praga, uczeń. Potem zadrgały liny, zadrgały jak pajęczyna, przełaził pod nimi mały gruby sędzia w sztywnym białym kołnierzyku z czerwoną muszką i zaczepił o nie szpicem buta. Sala zagrzmiała śmiechem. Pan Kopfrkingl zauważył teraz tych dwoje, którzy przyszli w ostatniej chwili i siedzieli przed Willim. Był to jakiś mężczyzna i kobieta. - Przecież mógł sobie złamać nogę - powiedziała kobieta. Sędzia oswobodził się z lin, poprawił twardy kołnierzyk i muszkę, stanął na środku ringu i zdecydowanym ruchem ręki przywołał zawodników. Wyglądał jak wściekły krasnoludek. - Tu poleje się krew - przeraził się Milik. - Może - wzruszył ramionami Willi - to bojowy sport. Na wojnie też leje się krew. Ale właściwie w boksie nie powinna. Brutalne uderzenia są zabronione, przynajmniej u nas. W Hitlerjugend uczy się boksu w szkole podstawowej i trenuje tylko uderzenia proste, hak jest zabroniony... der Haken darf im Ubungsbetrieb des Jungvolks nicht angewandt werden... możliwe, że w czeskim Klubie Młodych w Pradze jest inaczej. - Żeby sobie nie wybił zęba - powiedziała kobieta przed Willim, gdy sędzia rozłożył ręce, by posłać obu zawodników do narożników, a pan Kopfrkingl już się jej teraz lepiej przyjrzał. W ręku miała program, na głowie jakiś kapelusz z piórem, a na szyi sznur korali. Mężczyzna obok niej był niski, gruby, na kolanie trzymał twardy kapelusz, a między kolanami laskę. * A potem zaczęło się i Milik patrzył jak oniemiały. - Przecież to nic takiego - rzekł Willi - jeszcze nie było ani jednego porządnego ciosu. Potem padło parę ciosów, zabrzmiał gong. Walka była remisowa. Gruby sędzia w kołnierzyku i muszce wściekle podniósł ręce i za tupał. - To ori tańczy trepaka? - zapytała kobieta z piórem - dlaczego nie przygrywają do tego basy? - Dlaczego miałyby przygrywać do tego basy - zawarczał jej gruby sąsiad i popchnął ją - nie jesteś w żadnej tancbudzie. Jesteś na boksie! Zabrzmiał gong i na ring weszła następna dwójka. - Ten jest z Jedności - pokazał Willi w programie, który Milik trzymał w ręku - ten niebieski, to uczeń z AC Praga. Sędzia tupnął i machnął ręką, dwójka rozpoczęła walkę. Była ona teraz żywsza, padało więcej ciosów i Milik gapił się jeszcze bardziej oniemiały. - Tego trzeba się uczyć - powiedział do niego Willi - bez nauki nie ma w tej dziedzinie wyników. Oni muszą trenować prawidłowe uderzenia i co najważniejsze, właściwe trzymanie gardy i obronę. Bez przygotowania nie da się boksować. Nie wiem, jak w tym Klubie Młodych, ale w Hitlerjugend każdy chłopiec zaczyna od indywidualnego szkolenia. Jeder neue Bewegungsablauf - rzekł po niemiecku cicho, żeby nie za bardzo było słychać - muss zuerst ohne Partner in der Gemeinschaft geiibt werden... - W tej chwili dwójka w ringu weszła w zwarcie, gruby sędzia wbiegł między nich i począł ich rozdzielać. - Żeby go nie trzepnęli - rzekła kobieta z piórem. - Czemu mieliby go trzepać - zawarczał gruby obok niej i popchnął ją - nie jesteś w kinie, to boks. Tak, boks - huknął na nią - tutaj się nie trzepie. Tutaj się boksuje! Potem w ringu zaczęła się ostrzejsza walka, juniorzy obdzielali się ciosami, sędzia podskakiwał dookoła nich, sala huczała i gwizdała, starsza kobieta w okularach z pierwszego rzędu pociągnęła z kufla, różanolica dziewczyna w czerni odwracała się do młodzieńca, który siedział obok niej. Potem sędzia znów zaczął rozdzielać obu zawodników. - Że też nie ma rękawic - rzekła kobieta z piórem. - To sędzia - oburzył się gruby i popchnął ją - on nie boksuje, patrz na tych dwóch w spodenkach. Potem ten niebieski zagonił przeciwnika do rogu, zabrzmiał gong i był koniec. Sędzia skoczył ku niebieskiemu, podniósł jego rękę i sala zawrzała. - Niebieski wygrał - rzekł Willi - dobrze się bronił. Die richtige Deckung und Abwehr der Stósse sind grosse Aufgaben. Gdybyśmy potrafili się tak bronić - powiedział do Milika - nikt by ci nigdy nie zagroził. Gdyby ktoś napadł na ciebie, spokojnie byś się obronił... Sędzia wychylił się przez liny i machał w kierunku wejścia, chyba na następnych zawodników. - Żeby nie wypadł - rzekła kobieta z piórem. - Ty masz problemy - zerwał się gruby, teraz już dosyć rozjuszony - dlaczego miałby wypadać? Macha na następnych zawodników, to sędzia. Milcz i nie gadaj - syknął. Na ring weszła trzecia para. - To są ci tutaj - wskazał Willi na program - ten w czarnych jest z Jedności, ten w czerwonych to uczeń rzeżnika... - Przecież tutaj jest rzeźnik - jęknęła kobieta z piórem pokazując na program, który miała w ręku - ten w czerwonych. Krew się poleje. - Nie gadaj głupstw - popchnął ją gruby. Dlaczego miałaby się lać? Nie jesteś w jatkach, ale na boksie. Milcz już, proszę cię, i gap się, bo... Zabrzmiał gong, sędzia tupnął i rozpoczęła się trzecia walka. Była zacięta od samego początku i Milik był z tego powodu zupełnie oszołomiony. - Nie bój się - śmiał się Willi - patrz, to jest cios prosty, der gerade Stoss - cicho rzeki po niemiecku - to ten z Jedności. Gdybyś to umiał, wygrałbyś z każdym. - Potem uczeń rzeżnika otrzymał następny cios od tego z Jedności i zatoczył się na liny. - To był hak, der Haken - rzekł Willi. Widownia huczała, gwizdała, starsza kobieta w okularach w pierwszym rzędzie pociągnęła z kufla, różanolica dziewczyna w czerni odwróciła twarz, gruby sędzia wściekle tupał i rozrzucał ramiona, aż muszka skakała mu na szyi, a gruby popchnął kobietę z piórem i syknął: - Nie wariuj. Co wyprawiasz? Patrz się! - Czemu się ten w muszce nie broni - krzyknęła podniecona, zwracając się do publiczności - żeby go nie trafiła apopleksja. To jakiś zbieracz. Że też nie ma tej zielonej siatki... - Nie bredź - zawarczał wściekle gruby mężczyzna i laską, którą trzymał między kolanami, walnął o ziemię. - Jaki zbieracz? Jaką zieloną siatkę, mówię, że to sędzia. On nie boksuje. A potem w ringu rozpoczęła się wielka bijatyka, wrzało tam jak w kotle, ciosy fruwały i dopadały, inne były w powietrzu, tylko dopaść i uderzyć... gruby sędzia w białym sztywnym kołnierzyku i czerwonej muszce biegał, skakał, tupał, rozrzucał ręce i nagle... ...nagle ten z Jedności sprężył się, napiął mięśnie i łydki, ruszył... i nim się ktokolwiek spostrzegł, sędzia jak motyl wyleciał na metr w górę, zatrzepotał rękami i jak długi zwalił się na ziemię... i zaraz potem ten z Jedności ruszył znowu i na ziemię padł także uczeń rzeżnika... Połowa sali zagrzmiała śmiechem, kobiety zerwały się z miejsc, ta starsza w okularach wyrzuciła kufel w powietrze, a z drugiej połowy sali odezwał się wrzask, gwizd, krzyki... - On jest martwy - krzyknął w tę straszną burzę Milik i drżał jak owca. - No, a gdyby nawet - uśmiechnął się Willi - was denn... - Coś ty gadał, że nie boksuje - krzyczała na grubego kobieta z piórem, stojąc i wskazując na sędziego w ringu - coś ty gadał, że to sędzia, przecież wyleciał w powietrze, a teraz leży! Coś ty gadał, że to boks i krew nie będzie się lać, że to nie są jatki, przecież się leje... - wrzeszczała i tłukła grubego po plecach - gadał, że idziemy na mecz bokserski, ktoś tu mówi po niemiecku... - a gruby rozjuszył się i potrząsnął nią, aż pióro na kapeluszu i korale na szyi podskakiwały. - To pomyłka - wrzeszczał - napatoczył się pod rękawicę, ty głupia, siadaj i milcz, kto by tu mówił po niemiecku, nie jesteś w Rzeszy, w Pradze jesteś, idiotko... - szarpał ją za spódnicę. - To nk - śmiał się Willi - napatoczył się. Boks jest piękny, ein schóner Kampfsport - powiedział po niemiecku - hartuje ciało i ducha. Wyrabia refleks, szybkie reakcje i odwagę. Wódz uważa go za najlepszy ze sportów... Tymczasem sędzia się podniósł, podskoczył jak gdyby nigdy nic, ale kipiała w nim wściekłość, gryzł się w rękę, tupał, podniósł się też uczeń rzeżnika, ale zaraz znowu upadł. Publiczność wskakiwała na krzesła, część pędziła do ringu, kobieta z piórem uderzyła grubego w plecy i krzyknęła: - Gadasz, że jesteśmy w Pradze - a potem wybiegła z rzędu, zaś gruby w kapeluszu i z laską, wyskoczył i pędził za nią, tłukł ją po plecach, krzyczała, publiczność się śmiała, dopingowała go, a gruby odkrzykiwał: - To wariatka, widzi boks pierwszy raz, już jej nigdzie nie zabiorę, ciągle mi to robi, pójdzie do domu wariatów. Przy wejściu panowała wrzawa i zamieszanie, była tam starsza kobieta w okularach z pustym kuflem i mokrymi rękami, była tam też młoda różanolica dziewczyna w czerni i młodzieniec, była tam też ta podobna do Malutkiej z „Malwaza”, wstrząsała ramionami, śmiała się i wysoko w powietrzu machała jakimiś przerwanymi koralami. Pan Kopfrkingl uśmiechnął się do niej z tłumu, a ona zrobiła grymas w jego kierunku. Nieco dalej jakiś człowiek wpychał ludziom formularze czy ulotki, ale pan Kopfrkingl nie dopchał się do niego, tylko Willi, który wziął sobie jedną. Potem przedostali się wreszcie na ulicę. Był już wieczór. Pod latarnią, otoczony przez kilku wyrostków, stał gruby, laskę miał opartą o ścianę, a chustką wycierał wnętrze twardego kapelusza. - Chodź, chodź - rzekł pan Kopfrkingl do Milika, który podekscytowany patrzył na niego i chciał coś powiedzieć - żona mu uciekła, to chyba jakiś wstrząs, lekarz wydobędzie ją z tego, chodź... - i kroczyli ulicą schodzącą lekko w dól... - No więc widzieliście męski sport - uśmiechnął się Willi do swego przyjaciela pana Kopfrkingla i do Milika, który szedł za nimi tą schodzącą w dół ulicą, a później spojrzawszy na formularz czy ulotkę, którą wziął^ przy wyjściu, znowu zwrócił się do Milika i powiedział: - Popatrz Miliku, to jakaś ulotka i zgłoszenie, pisze tu o treningu w Klubie Młodych, wstąpcie w nasze szeregi, napisali... masz... co? - spytał, gdy Milik wziął ulotkę i coś powiedział...- ten uczeń rzeźnika? Ten, co przegrał? Czy jest tam zatrudniony... ale skąd. To uczeń i w klubie tylko boksuje, przecież masz o tym w ulotce...- potem skręcili w inną ulicę, dobrze oświetloną latarniami, a Willi rzekł: - No więc widzieliście męski sport, złotą czeską młodzież, myślę, że się to wam podobało. Dobrze jest czasem zobaczyć coś takiego, nie jesteśmy muchami. Więc co mówiłeś o Sudetach? - uśmiechnął się do przyjaciela - przecież myśmy właściwie od czasu tych Sudetów nie rozmawiali ze sobą. Było trochę roboty - rzekł - ale udanej. Sudety odetchnęły już swobodnie - ściszył trochę głos, bo właśnie mijali jakichś ludzi - prawo niemieckie i sprawiedliwość zwyciężyły, bo były niesione przez czystego, silnego ducha. Hitler nigdy nie może upaść. Jeżeli on ma w ręku naszą przyszłość, jest to gwarancją sukcesu. - W życiu nie ma nic pewnego - pan Kopfrkingl z uśmiechem pokręcił głową - przyszłość jest zawsze niepewna. Jedyne, co w życiu jest pewne, to śmierć. - Nie bój się - rzekł Willi, ciągle jeszcze łagodnie i z uśmiechem - Hitler musi odnieść sukces, bo walczy o wzniosłe cele. O wybawienie stu milionów ludzi z biedy i głodu i o sprawiedliwy porządek, w którym ludzie będą się czuć jak w raju. Znikną krzywdy, strach, cierpienie... - To jest możliwe tylko po śmierci - uśmiechnął się pan Kopfrkingl i lekko machnął ręką - tylko po śmierci, w żywocie wiecznym. Kiedy człowiek nie może się już dalej przeobrażać, ale jest u celu. Dalej już się nie może przeobrażać, cel osiągnie najwyżej jakiś faraon, święty, dalajlama... - pan Kopfrkingl uśmiechnął się - na ziemi w tym wcieleniu nie jest to możliwe. W tym życiu cierpienie możemy tylko ograniczać, skracać, nic więcej. Prochem jesteśmy i w proch się obrócimy - uśmiechnął się do jakiejś kobiety, którą właśnie mijali - zauważyłeś tę młodą różanolicą dziewczynę, która tam była... - Przecież idzie o życie wieczne - przerwał mu Willi, teraz już trochę bardziej zdecydowanie - o życie wieczne naszego narodu. O wieczną niemiecką Rzeszę powołaną po to, by zbawiła ludzkość i ustanowiła nowy, szczęśliwy porządek. Dzisiaj decydujemy o szczęśliwym losie Europy i nie wiem, komu mogłoby to być obojętne. Niemieckim ojcom i matkom z pewnością nie - obejrzał się za idącym powoli z tyłu Milikiem z ulotką w ręce. - Miliku - obejrzał się także pan Kopfrkingl i z uśmiechem rzekł: - Decydujemy o szczęśliwym losie Europy? - Owszem - rzekł Willi, teraz już nieco wzburzony - ty oczywiście nie. Ty nie czujesz w sobie tej kropli niemieckiej krwi. Dla ciebie nie ma ona sensu. My walczymy - powiedział wrogo - my, tchórze nie. Przez strach człowiek zapomina o swoich powinnościach... no tak - rzekł ostro, gdy pan Kopfrkingl chciał się sprzeciwić - o innych powinnościach, o tych najwyższych. Zapomina o innych ludziach, p narodzie, o ludzkości... Dać jakiejś kobiecie przed krematorium każdego piątku czy soboty parę groszy, to łatwe. Wetknąć coś czasami jakiemuś zgrzybiałemu żebrakowi, to każdy potrafi, tak robią nawet kurwy - rzekł i dyskretnie obejrzał się na Milika. - Natomiast walczyć o szczęście i sprawiedliwość dla stu milionów ludzi, ot co! Likwidować bezrobocie, biedę i upokorzenia narodu, w które był wepchnięty przez nieprzyjaciela, oczyszczać go z pasożytów i pluskiew, wywalczyć przestrzeń życiową, to jest coś innego. - Przestrzeń życiowa - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - coś ci powiem, Wilhelmie. Ja wiem sporo rzeczy, choćby i to, jak się robi trumny. Gdy zamkniesz wieko takiej trumny, jej przekrój tworzy taki sześciobok, to jest kształt, który człowiekowi zapewnia najwięcej miejsca. Powinna być na tyle wysoka, by wieko nie leżało na twarzy i piersiach, czym wyższa trumna, tym większa wygoda. Najlepsze są trumny na tyle przestronne, by się w nich zmieściło dwóch. Jedyna przestrzeń, która ma wartość - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - to przestrzeń trumny. A także przestworza, nieskończoność, ku którym wzięci dusza - uśmiechnął się. Doszli do skrzyżowania, gdzie jeździły tramwaje i samochody, a Willi odwrócił się i zawołał Milika, który szedł ciągle za nimi z ulotką w ręce. - Z tego może powstać piekło - rzekł pan Kopfrkingl, ponieważ wydawało mu się, że Willi milczy znacząco - piekło. Przez Hitlera... - Dlatego że walczy o szczęście i sprawiedliwość dla stu milionów ludzi? - rzekł Willi ostro - o wieczny żywot naszego narodu? O lepszą, szczęśliwą Europę? Owszem - przytaknął - powstanie z tego piekło. Dla tych, którzy chcą nas pozbawić życia, zabrać nam je; dla naszych wrogów. Dla przyzwoitych, uczciwych ludzi - nie. Przez skrzyżowanie jeździły tramwaje i samochody, wyłącznie kolorowe samochody, nie jechał ani jeden zielony, wojskowy czy więzienny, także ani jeden biały, ambulans dla aniołów. - To chyba przez ten boks - rzekł Willi do Milika i spojrzał na ulotkę w jego ręce - dzisiaj nie zaśniesz. Nie ma się co dziwić. Widziałeś to pierwszy raz. Po paru razach przyzwyczaisz się jak ci uczniowie. No to - wskazał głową - jesteście już w domu. Byli przed domem, na którym obok drzwi wisiała tabliczka: Doktor Jakub Bettelheim, lekarz chorób skórnych i wenerycznych. Na skraju jezdni stało kilka kolorowych samochodów, z których jeden należał do doktora Bettelheima. - Gdzie masz dziś samochód - spytał pan Kopfrkingl Williego. - Ma go Erna - rzekł Willi - pojadę do domu taksówką. 9 - Ach, te tegoroczne święta - uśmiechnął się pan Kopfrkingl w jadalni do Lakme, która przecierała właśnie siedzenia krzeseł, a potem spojrzał w kąt, gdzie stała ogromna choinka, i powiedział: - Jakie są błogosławione. Nowi abonenci kremacji aż się garną, każdy ucieka od ziemi do palenisk i popiołu. Prezenty dla obu naszych słoneczek - rzekł, mając chyba na myśli dzieci - zakupiłem właściwie dzięki prowizji. Pan Strauss ma rzeczywiście sukcesy, ten dobry, sumienny człowiek, gdzie też on może znajdować się teraz, wieczorem. Z portierni musiał odejść - pan Kopfrkingl spojrzał nad szafkę, gdzie wisiała fotografia rodzinna z urodzin Ziny - żona zmarła mu na gruźlicę krtani, syn na szkarlatynę... a ja znalazłem następnego. Ale kogo - uśmiechnął się na pytanie Lakme, która nadal przecierała siedzenia krzeseł - także dobrego człowieka, sumiennego i uczciwego, jakiegoś pana Rubinsteina. Ten to chyba jest Żydem - uśmiechnął się - Rubinsteinowie są Żydami. Był zastępcą w Libie, która prowadziła bieliznę pościelową, ale Liba zbankrutowała. Wydaje się, że ludzie kupują coraz mniej bielizny pościelowej. Pan Rubinstein oferował bieliznę pościelową, a teraz będzie oferował kremację - uśmiechnął się - to właściwie to samo. Obie oferty dotyczą posłania i legnięcia, raz doczesnego, do łóżka, na jedną noc, innym razem wiecznego, do trumny, po wsze czasy. Pan Rubinstein lubi muzykę, szczególnie Mozarta i Frimla... Ale jedna rzecz przeszkadza mi u pana Rubinsteina, to że jest rozwiedziony - podszedł do Lakme i delikatnie pogładził ją po włosach - wolałbym, gdyby nie był. Albo jeżeli już, to żeby był przynajmniej wdowcem jak pan Strauss albo pan Pusty - znowu pogładził Lakme - ale trudno. To jego sprawa i nie do nas należy ocenianie i sądzenie, kto wie, jakie były powody. Nie każde małżeństwo, aniele - westchnął - może być tak piękne i szczęśliwe jak nasze. Szkoda - rzekł - i podszedł do choinki w kącie - szkoda że twoja błogosławiona matka nie przyjdzie już do nas. Mogłaby się zjawić już tylko jako duch, gdy będę wieczorem zapalał świeczki. Natomiast o piątej zjawi się tu Willi... - Ty mówisz o nim jak o widmie - uśmiechnęła się Lakme patrząc na krzesło. - Erna też przyjdzie? - Erna nie przyjdzie - rzekł pan Kopfrkingl. - Erna ma chyba pełne ręce roboty. Będą mieć gości, Niemców z praskiej SdP. Ale to nic - uśmiechnął się - Willi nie zabawi długo. Chce mi tylko coś powiedzieć, może to, że jestem odszczepieńcem i tchórzem - uśmiechnął się - że nie mam poczucia własnej krwi, że nie spełniam swych powinności. Ale tego chyba nie mówiłby mi w dzień wigilijny - uśmiechnął się znowu - przyjdzie chyba tylko życzyć radosnych świąt. No, niech przyjdzie - rzekł potem - mamy upieczone ciasto, migdały... Boskie są już tutaj - powiedział szybko, ponieważ dało się słyszeć otwieranie drzwi. W przedpokoju, pod obrazem Maryborough, Zina i Milik zdejmowali buty, na podłodze koło regału stała torba na zakupy, która sama lekko się poruszała. - Mieli bardzo duże - zawołał Milik cały rozpalony - o, takie. Takie olbrzymy. Ale ona kupiła dwa mniejsze - wskazał na Zinę. - Pani Agnieszka także kupiła dwa mniejsze - rzekła Zina - dwa mniejsze są lepsze niż jeden większy, głuptasie. - No to szybko, kochani, idźcie napuścić wody do wanny - popędzał pan Kopfrkingl łagodnie, patrząc na torbę pod regałem, która sama się poruszała - ja wiem, że otwierają skrzela i chwytają powietrze, pod wieczór pani Agnieszka je zabije. Pobiegli do łazienki, pan Kopfrkingl wyjął karpie z torby, ostrożnie położył je na dnie białej pięknej wanny i puścił wodę. Potem stał nad wanną z głową pochyloną jak nad katafalkiem, obok niego Zina i Milik obserwowali, jak karpie rzucają się na dnie, jak woda wypełnia powoli wannę i karpie ożywają, a potem, gdy wody było już dosyć, jak spokojnie zaczynają pływać. - Słodkie - pan Kopfrkingl podniósł głowę i spojrzał na wentylator, od którego zwisał sznurek przywiązany do haka, a pod którym umieszczony był na ścianie żółty motyl - karpikom już nic nie grozi. Karpiki są już w swoim żywiole. Możemy spokojnie opuścić naszą miłą łazienkę. - A dlaczego pani Agnieszka je nam zabije? - spytał Milik i też spojrzał na wentylator - ty tego nie potrafisz? - Ależ dziecko - uśmiechnął się pan Kopfrkingl łagodnie - dlaczego miałbym nie potrafić. Tyle tylko, że nic lubię tego robić. Pani Agnieszka ma doświadczenie. Robi to dla nas od lat. Czy ty nie wiesz, dlaczego? No przecież dlatego, byśmy mieli pretekst do dania jej czegoś na Wigilię - uśmiechnął się i dodał: - Jest to stara dobra dusza. Pod wieczór przyszła pani Agnieszka, by zabić karpie. Pan Kopfrkingl słyszał, jak w przedpokoju rozmawia z Lakme. Wyszedł do przedpokoju, miło przywitał się z tą starą dobrą duszą i zawołał w kierunku kuchni: - Chodźcie do jadalni, moi drodzy, pani Agnieszka jest tutaj. A w duchu pomyślał: mówię to, jakbym anonsował kata. - Teraz nie wchodźcie do kuchni - rzekł do Ziny i Milika, stojąc w kącie jadalni przy choince. - Zostańcie chwilkę tutaj. Na to nie trzeba patrzeć. To nie jest żaden - uśmiechnął się do Milika - boks. Gdzie jest Rosana? - spytał. - W kuchni - odpowiedział Milik. Pan Kopfrkingl stanął koło szafki i patrzył przez chwilę na zdjęcie rodzinne. Siedział tam w środku przy Lakme, z kotką na kolanach, po bokach stali Zina i Milik. Potem chwilę patrzył na stojącą lampę, która była zgaszona, i na krzesło pod nią, a potem sięgnął na szafkę po gazetę. - Zginał dziewięcioletni chłopiec - czytał po rozłożeniu gazety - wyszedł z domu trzy dni przed Wigilią i do tej pory nie powrócił. Rodzice i policja poszukują go bezskutecznie... - Milik odwrócił się do okna i pan Kopfrkingl musiał się uśmiechnąć. Potem słychać było stuknięcie drzwi kuchennych i pan Kopfrkingl odwrócił się: - Karpie są już w kuchni - kiwnął na dzieci - na stole jest już miejsce i pani Agnieszka pizygotowuje deskę, nóż i pałkę...- potem z kuchni odezwało się uderzenie. - Jeden jest już martwy - pokiwał pan Kopfrkingl i spojrzał na tabelkę koło okna, na najwznioślejszy rozkład jazdy - który też to mógł być. Ten mniejszy czy ten większy? Ściana, jaka go otaczała, runęła, a on przejrzał. Jego dusza - wyprostował gazetę, którą miał w ręku, i powoli poszedł w kierunku biblioteki - jest już w przestworzach. - Potem znowu spojrzał na gazetę i zaczął czytać: - Kobieta popełniła samobójstwo, rzekomo z głodu. Dzisiaj rano o godzinie 8 w willi doktora S. policja znalazła... - Pan Kopfrkingl doczytał wiadomość i spojrzał na Zinę, właśnie poprawiała sobie włosy przed małym lustrem. Potem z kuchni odezwało się drugie uderzenie i pan Kopfrkingl skinął głową. - Już i ten drugi jest martwy - rzekł i spojrzał na tabelkę koło okna, najwznioślejszy rozkład jazdy - który to był? I jego ściana runęła, a jego dusza jest w przestworzach. Ty sobie weźmiesz te ich dusze - uśmiechnął się do Milika i wyjął z biblioteki książkę o Tybecie - będziesz się nimi bawił, tak jak to robiłeś od dziecka. Ale to nie są te właściwe dusze karpi, to się tylko tak mówi. To są pęcherze. Ich właściwe dusze może już wcieliły się w coś innego. Możliwe, że w koty - pan Kopfrkingl otworzył książkę - to są nasi młodsi bracia, właściwie nie powinniśmy ich zabijać i zjadać, to jest okrucieństwo. No, ale widzicie. Za chwilę wasza anielska matka położy je na kuchennym piecu, na tym naszym małym palenisku, by się smażyły - rzekł i wstawił książkę o Tybecie z powro, tem, a wyciągnął czarne okładki z przepisami o kremacji - o godzinie siódmej znajdą się na naszym stole wigilijnym. Ale tak to urządził Bóg i jest to dobre. Tym, że jemy je w dzień wigilijny, przyśpieszamy ich odrodzenie. Zbawiciel także je jadł - rzekł pan Kopfrkingl i wstawił przepisy o kremacji z powrotem na półkę - i jadł także baranka... - Potem uśmiechnął się, włożył gazetę do szafki i podał ręce Zinie i Milikowi. - Chodźcie, kochani - rzekł - damy dobrej pani Agnieszce jakiś prezent. Tu jest piękny czerwony fartuch. Gdy pani Agnieszka odeszła, przyszedł Willi. W przedpokoju przywitał się z Lakme i dziećmi, zdjął płaszcz, miał nowe eleganckie ubranie, a potem wszedł do jadalni. Na stole była przygotowana butelka wina. - Macie ładną choinkę - rzekł Willi. - A karpia macie? - Dwa - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - mój anioł usmaży je za chwilę. Za chwilę położy je na tym naszym małym palenisku. Jej błogosławiona matka nie smażyła karpi, przygotowywała je na słodko, na jakiś obcy sposób. My robimy je po czesku. Przyszedłeś mi powiedzieć, że jestem odszczepieńcem i tchórzem - uśmiechnął się pan Kopfrkingl. - Tego nigdy nie mówiłem - odwrócił się od choinki Willi - mówiłem tylko, że nie czujesz niemieckiej krwi i że o szczęście i sprawiedliwość my walczymy. My - zaśmiał się siadając do stołu - silni, stuprocentowi ludzie. Mówiłem - rzekł i nalał sobie do kieliszka trochę wina - że walka o wzniosłe cele nie zamienia się w piekło dla przyzwoitych ludzi, lecz dla naszych przeciwników. Dla podżegacz^ wojennych. Ty kochasz przemoc? - uśmiechnął się Willi uważnie, jeśli można się uśmiechać uważnie, i podniósł kieliszek do ust, a gdy pan Kopfrkingl nie odpowiedział od razu, rzekł: Kochasz tych, którzy są winni naszej biedy? Trzymasz za nich kciuki? Żeby nas jeszcze bardziej pogrążyli? Żeby zrobili z nas żebraków? Widziałeś już kiedyś puszczanie krwi? - spytał. - Tutaj na ręku nacina się żyłę i przystawia pijawkę, w średniowieczu stosowano to przeciwko dżumie... Zawsze myślałem - rzekł i znów napił się trochę wina - że jesteś przeciwko przemocy. Że chodzi ci o pokój, sprawiedliwość i szczęście wszystkich. Więc popatrz - rzekł i uderzył palcami o stół - żebyś się raz wreszcie dowiedział. Zawsze myślałem, że jesteś przeciwnikiem wojny, że nie zapomniałeś, jak cierpią ludzie w czasie wojny, a i nie tylko ludzie. Kiedyś mówiłeś też o koniach... a więc ta republika jest olbrzymią beczką prochu. Źródłem nowej wojny światowej. Szańcem naszych nieprzyjaciół. - To jest humanitarne państwo - oponował pan Kopfrkingl - humanitarne państwo z dobrymi prawami. - Te przepisy o kremacji - przerwał mu Willi - mamy również. Ma je każde humanitarne państwo, może poza Watykanem, który nie uznaje kremacji. Ale dlaczego to humanitarne państwo nie dało nam, Niemcom, prawa do samostanowienia? Dlaczego zabrania Niemcom w Sudetach posyłana dzieci do niemieckich szkół? Dlaczego napadało na ludzi w strefie przygranicznej i strzelało do nich? Co... - odrzekł na pytanie pana Kopfrkingla, czy jest to prawdą - co, czy jest prawdą? Ty tego nie wiesz? A ta bieda tutaj, to co. Sam kiedyś przyznałeś, że nie wszędzie jeszcze ten problem jest rozwiązany. Są tu żebracy, są tu kobiety, które sprzedają na targach oprawione koty zamiast królików... To w Rzeszy już dziś jest nie do pomyślenia, chociaż nie rozwiązaliśmy jeszcze wszystkich problemów. Ręczę ci głową, że dzisiaj w Sudetach nie ma jednego jedynego żebraka, a jak długo to trwało, dokąd Wódz ich nie wyzwolił - rzekł i napił się - nie, Karl, żeby wszystko było jasne. Do wojny nie może dojść. Przemoc musi być stłumiona, i to wszędzie. Ta republika jest stracona. Polska nie kiwnie nawet palcem dla niej. Beck określił z Goringiem część, jaką otrzyma po likwidacji republiki, a Mała Ententa jest w rozkładzie. To koniec. - Rzeczywiście tak daleko to zaszło? - pokręcił głową pan Kopfrkingl i chciał jeszcze coś powiedzieć, ale Willi przerwał mu zdecydowanie. - Jeszcze dalej - rzekł - ta republika to tylko jedna z twierdz wrogów. Są także inni wrogowie, ale Wódz i z nimi się policzy. My, Niemcy - powiedział i uśmiechnął się - jesteśmy powołani do zrobienia porządku. Ustanawiamy w Europie nowy, szczęśliwy, sprawiedliwy ład. - Willi wstał, przeszedł przez jadalnię i zatrzymał się koło szafki. - Jesteśmy nosicielami silnego, dumnego ducha - rzekł i spojrzał na rodzinną fotografię, na której, w środku, siedział pan Kopfrkingl z kotką - w naszych żyłach płynie czysta germańska krew. Krew, która jest naszym największym honorem i nie da się zrównoważyć ani wykształceniem, ani złotem. Jest to dar niebios... tak - Willi spojrzał na przyjaciela - nikt, kto ją ma w sobie, nie może się jej wyprzeć. - Jesteśmy nosicielami światłej kultury - kontynuował i patrzył na obraz z orszakiem weselnym i na tabelkę koło okna, najwznioślejszy rozkład jazdy, na rozkład jazdy śmierci - wiemy, co to jest życie. Rozumiemy to jak żaden inny naród i to jest nam dane. Ty też... - zwrócił się do przyjaciela - ty przede wszystkim, ale dlaczego! Dlatego, że masz niemiecką krew, której się nie wyprzesz. Myślisz, że to przypadek? - uśmiechnął się Willi do obrazu z orszakiem weselnym - to nie przypadek. To przeznaczenie. - Ustanowimy wyższą, wszechludzką moralność - rzekł i podszedł do choinki, na której było wiele świeczek przygotowanych do zapalenia - nowy porządek świata. Jesteś jednym z nas. Masz honor, jesteś wrażliwy, odpowiedzialny i najważniejsze... - Willi odwrócił się - jesteś silny i dzielny. Czysta germańska dusza. Tego, rrein lieber Karl, nikt ci nie odbierze. Tego nie możesz nabyć, gdybyś nie wiem jak chciał, nawet ty sam. Dlatego że masz to dane. Jest to i twój dar. Twoje przeznaczenie. Jesteś wybrańcem - Willi wskazał na sufit jak na niebo. Pan Kopfrkingl siedział za stołem, na którym stała butelka wina i jeden na pól opróżniony kieliszek, patrzył na Williego, który stał przed choinką i spokojnie się uśmiechał. Chwilę było cicho, a potem ktoś stuknął w drzwi. Weszła Lakme z talerzykiem migdałów. - Willi nie weźmie dziś migdałów - rzekł pan Kopfrkingl - dziękuję ci, szlachetna. Za chwilę przyjdziemy do ciebie. Kiedy Lakme odeszła, Willi siadł przy stole i ze smakiem dopił wino. Pan Kopfrkingl nalał mu następny kieliszek. - Będę musiał pójść - rzekł Willi łagodnie - Erna czeka. Spędzamy Wigilię w Kasynie. W niemieckim Kasynie na ulicy Różanej - skinął ręką - tam gdzie jest to wejście z trzema schodami ozdobione białym marmurem. Będzie tam wspaniałe towarzystwo. Fabrykanci, posłowie, profesorowie niemieckiego Uniwersytetu Ka87 rola, oczywiście tylko niektórzy... Coś tam załatwię z Boehrmannem, przewodniczącym praskiej SdP. W Pradze, Karl - rzekł - nie znajdzie się bardziej luksusowego lokalu od naszego niemieckiego Kasyna. Jego urządzenie jest zupełnym cackiem - rozejrzał się po ścianach. - Poczynając od dywanów, luster i obrazów, a na umywalniach i łazienkach kończąc. Poczynając od jedzenia, a na obsłudze kończąc. Są tam znakomite kelnerki, barmanki i damy. Wspaniałe, porywające kobiety, aż dech zapiera - uśmiechnął się - są to oczywiście Niemki. Do Kasyna mają wstęp tylko swoi. Narodowości niemieckiej. Czesi nie. Nie możemy tolerować wywrotowców i kapusiów we własnym domu. No, w styczniu jadę do Wiednia i Berlina - Willi wstał - wszystko polega na zdolności ogarnięcia całości. Na myśleniu o przyszłości. O lepszym życiu naszych dzieci. O radośniej szych losach ludzkości. Wydaje mi się, że lepiej jesteś poinformowany o tym, co się dzieje w Tybecie niż u nas w domu - uśmiechnął się - no to wesołych świąt i wszystkiego najlepszego w Nowym Roku. Macie tam trochę obluzowaną zasłonę - wskazał głową nad okno, rzeczywiście róg zasłony obluzował się i spadał za konsolę. - No więc miej się dobrze. Jeszcze tylko uścisnę ręce rodzinie - rzekł. Przed siódmą Lakme z Ziną nakryły do stołu, obie były świątecznie ubrane, Zina miała czarną jedwabną suknię, którą dostała na urodziny, Lakme ciemną jedwabną z białym koronkowym kołnierzykiem, pan Kopfrkingl zapalił świeczki na choince i włączył radio. Potem wszyscy zasiedli do stołu. - Myślałam - rzekła Zina - że zapalimy świeczki dopiero wtedy, gdy będą prezenty. - Lepiej już przed wieczerzą - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - przecież palą się tak rzadko, tylko raz w roku. Na katafalkach i grobach częściej. Więc teraz są naprawdę święta - wskazał na radio, z którego płynęły kolędy - i my musimy pomyśleć o tych wszystkich dobrych duszach, których z nami nie ma albo które, nas nie rozumieją. Nasza prześliczna - uśmiechnął się w kierunku kąta, w którym kotka wylizywała talerz - nasza wierna Rosana. Ciocia ze Słatinian, ta nasza wierna dobra dusza, zawsze skora do niesienia pomocy, która^gdyby była katoliczką, z pewnością po śmierci byłaby ogłoszona świętą, jest święta już za żywota. Nasze delikatne - rzekł i miał na myśli dzieci - powinny ją znowu kiedyś odwiedzić z bukietem lilii. Twoja błogosławiona matka, aniele - uśmiechnął się do Lakme - jej karp na słodko, no, może nie widać, że tu jest, że naprawdę przyszła, gdy zapaliłem świeczki, i stoi tam, koło choinki, ale możliwe, że jest już w innym ciele. Nie wolno nam tak zarozumiale wierzyć, że dalej się nie przemieniła, że już doszła do celu, to są wyjątki, niektórzy faraonowie, niektórzy święci, dalajlama... - pan Kopfrkingl z uśmiechem spojrzał w kierunku biblioteki. - A co też z panem Miłkiem Janaczkiem, moja śliczna - uśmiechnął się do Ziny. - Jest pewnie w domu z rodzicami i myśli o tobie, dał ci piękny prezent i napisał śliczne życzenia, to grzeczny chłopiec, lubi muzykę, fizykę i maszyny, jest z najlepszej rodziny i zasłużył sobie na szczęście w życiu. A te dwie panny, Lenka i Lala, twoje płowowłose koleżanki? U Bettelheimów - pan Kopfrkingl spojrzał na Milika - także jest teraz wigilia, obchodzą święta z nami. Nawet nie wiem, czy obchodzą kiedyś jakieś żydowskie święta. A przy tym ten nasz szlachetny filantrop doktor Bettelheim pochodzi z Węgier, z zacnego żydowskiego rodu. Kiedyś zaprosił mnie do swojego gabinetu i opowiadał mi o tym - rzekł patrząc na obraz z orszakiem weselnym - opowiadał w związku ze starym pięknym obrazem, który tam wisi. Jest na nim namalowane porwanie kobiety przez hrabiego Bethlena, które się nie powiodło...- Pan Kopfrkingl rozejrzał się po ścianach jadalni, potem wpatrzył się w sufit, jakby tam widział rozgwieżdżone niebo, a potem znów spojrzał na Milika i rzekł: - A co tam Bogaczowie. Nieszczęśliwa kobieta, dawno jej nie widziałem, nieszczęśliwy Wojtek, synek pana Bogacza. W radio zabrzmiały nowe kolędy, pan Kopfrkingl patrzył przez chwilę na choinkę i na kotkę, która do niego podeszła, a potem powiedział: - Moi drodzy, jest Wigilia i dziś Świątynia Śmierci próżnuje. Dzisiaj jest w niej pusto. Nie ma tam ani pana Dworzaka, ani pana Wrony z portierni, który tam zawsze siedzi, bo ma coś z wątrobą, ba, nawet tego biednego pana Suczka z paznokciem na małym palcu nie ma w portierni, jest gdzieś w domu, jak też on spędza Wigilię... A pani Strunna, panna Linkówna - rzekł słuchając radia, z którego dochodziło Lulajże, Jezuniu - gdyby były w ziemi, wyglądałyby już dzisiaj, biedne, strasznie... Na szczęście nie ma ich w ziemi, ale są prochem w urnie, a ich dusze w następnych postaciach. W Świątyni Śmierci leży dziś w sali przygotowań tylko paru martwych, którzy czekają, aż będzie po świętach. Wigilia nie jest dniem śmierci, ale narodzin - rzekł, patrząc na radio, z którego właśnie było słychać Do szopy, hej pasterze... - a więc dzisiaj się nie spala. Tak samo jak w sobotę po południu - uśmiechnął się do Milika - w sobotę po południu także się nie spala... Ale w Wigilię powinno 89 się. Właśnie dlatego, że Wigilia jest dniem narodzin. W tak radosnym dniu powinno być dużo pogrzebów, żeby jak najwięcej dusz wyzwoliło się, wzleciało w przestworza, spotkało nowe ciała. Wigilia powinna być szczodra i dla martwych. Przynajmniej te miłe smażone karpie mają coś z tego... - dodał, w radio zaczęli właśnie śpiewać Wesołą nowinę. Gdy zjedli smażone karpie, pan Kopfrkingl położył na stole gazetę i butelkę wina, w radiu grali właśnie Przybieżeli do Betlejem pasterze; napełnili kieliszki, stuknęli się, ale on sam zamoczył tylko usta. - Tylko symbolicznie - rzekł - jestem abstynentem. Ale za to jestem czystą germańską duszą. Tak... - uśmiechnął się do Lakme, która podniosła głowę - to powiedział mi dzisiaj Willi. Jestem wybrańcem - uśmiechnął się patrząc na kieliszek - on je kolację z Erną w niemieckim Kasynie, Kasyno jest na Różanej, ma wejście z trzema schodami ozdobione białym marmurem, Willi jest w najlepszym towarzystwie. Żebym nie zapomniał - uśmiechnął się do Lakme, która jakoś posmutniała - w gazecie znowu jest pełno nieszczęść. Kobieta popełniła samobójstwo, rzekomo z głodu - spojrzał w gazetę, przeczytał wiadomość, a potem czytał dalej: - Wściekły pies pokąsał pięcioletnią dziewczynkę. Wczoraj po południu pies Karola B. zerwał się z łańcucha, wybiegł przez furtkę na drogę, gdzie bawiły się dzieci, i... a tu jeszcze coś - pan Kopfrkingl uśmiechnął się - zupełnie tego nie zauważyłem, ogłoszenie: Zasłony i kotary naprawia Józefa Chrząszczyk, Praga-Hloubietin, Katarzyny 7... - czytał, podczas gdy w radio chór dziecięcy śpiewał Wśród nocnej ciszy... - Józefa Chrząszczyk, Praga-Hloubietin, Katarzyny 7... żebym nie zapomniał - uśmiechnął się do Lakme - tam jest uszkodzona zasłona. Naprawimy ją przed rozdaniem prezentów. Żeby nasze boskie mieszkanie było bez skazy, niczym raj. Lakme wstała i podeszła do okna, pan Kopfrkingl odłożył gazetę, wziął swoje krzesło i postawił je pod oknem. Lakme weszła na nie, stanęła na palcach i poprawiła sznur do rozsuwania zasłony.- Może być - uśmiechnął się potem pan Kopfrkingl, gdy pomógł Lakme zeskoczyć i sprawdzał zasłonę. Potem objął Lakme i pogładził jej biały koronkowy kołnierzyk. - No - powiedział - teraz przyniesiemy słodycze dla łakomczuchów i rozdam prezenty. Nie każda rodzina ma tak bogatą gwiazdkę jak my. Ciągle jeszcze jest u nas i na świecie sporo biedy. Willi powiedział mi dziś także - uśmiechnął się - że wszystko polega na tym, by ogarnąć całość. By myśleć o przyszłości, o lepszym życiu naszych dzieci i tych, co przyjdą po nas. O szczęśliwym życiu ludzkości. Tak mi się wydaje - pan Kopfrkingl uśmiechnął się gdzieś w kierunku biblioteki - że Willi mówił jak z książki... Potem w radio zaczęli śpiewać Bóg się rodzi, a pan Kopfrkingl przyniósł podarunki, które miał schowane w bawialni. Lakme dostała pończochy, duży słoik jakiegoś pachnącego kremu z czarno-złotą etykietką i bombonierkę. Zina dostała torebkę, bombonierkę i nuty Marsza żałobnego Szopena. Milik koszyczek ciastek, mały biały samochodzik z czerwonym krzyżem i czarną poduszkę zdobioną złotymi i srebrnymi frędzlami. Potem jeszcze książkę przygodową Śmierć w puszczy. 10 - Willi dał mi w lutym paczkę i patrzcie, dzisiaj już napisał - rzekł pan Kopfrkingl w jadalni do swojej ciemnowłosej Lakme, do Ziny i Milika, w trzy miesiące po świętach - a więc do dzieła. Uczynię to w pomieszczeniu, które lubię w całym mieszkaniu najbardziej, w łazience, i nie wyjdę, dopóki nie będę całkiem gotowy. Zachwycające - powiedział i miał na myśli wszystkich - nie pukajcie do drzwi i nie wołajcie mnie, żebym mógł się skupić. Stańcie sobie z dala od drzwi, byście się nie przestraszyli gdy wyjdę. Pierwsze wrażenie może być wstrząsające. - Przytaknęli dosyć niepewnie, nawet z obawą, pan Kopfrkingl wziął pakunek i zniknął w łazience. - Tak się zastanawiałem, gdy wróciłem od tego naszego doktora Bettelheima, dlaczego ten Hitler tak prześladuje Żydów w Niemczech - powiedział do siebie w łazience i spojrzał na piękną białą wannę, na biały lśniący wentylator i na żółtego motyla na ścianie - dlaczego ich tak prześladuje. Przecież to mili, przyjaźni i ofiarni ludzie. A teraz już to wiem. Willi mi wytłumaczył. Prześladuje ich dlatego, że są przeciwko niemu. Bo są przeciwko narodowi niemieckiemu. Dlatego że to jest nieszczęśliwy, zbłąkany naród, który nie rozumie... - Pan Kopfrkingl smutno pochylił głowę i rozwiązał pakunek. Spodnie były zbutwiałe, wystrzępione, sweter ciemny, brzydki, dziurawy. Koszula koło kołnierzyka obrzydliwie brudna. - Willi ostrzegał przed praniem - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - powiedział, że żebracy nie piorą. Chodzą wie eine Schlampe. - Szary płaszcz był wąziutki, złachmaniony, luźno zwisały połamane guziki. - Willi polecił - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - żebym go nie zapinał. Żebracy zostawiają taki płaszcz rozpięty, by było widać, co mają pod spodem. Ten dziurawy sweter i brudną koszulę... Na głowę Willi nic mi nie przyniósł, żeby się rzucała w oczy ta peruka...- Wyjął perukę ze szpakowatych, rozczochranych kłaków, na ciemieniu była łysa, ze sterczącymi koło uszu pożółkłymi kosmykarni. - Nie czesać - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - żebracy, jak mówił Willi, chodzą den ganzen Tag wie sie vormittags aus dem Nest kriechen. - Potem wyjął z pakunku parę krzaczastych brwi i dwa bladożółte paski wstrętnej szczeciny, które przykleja się wzdłuż uszu na policzkach. Były w celuloidowym opakowaniu z naklejką Made in Germany. Potem wyjął słoik z trzema rodzajami barwników...- a, to jest ten szarobiały, czyli brudny, jak mówił Willi - pan Kopfrkingl uśmiechnął się - to jest ten różowy, czyli cielisty, a to ten niebieskawy jak twarz wynędzniałego suchotnika. Podobno najtrudniej jest wetrzeć je w skórę, mam sobie potem wysuszyć skórę tak jak kobiety za pomocą puszku z puderniczki. Mit einem Puderzeug... To są te okularki - pan Kopfrkingl wyjął ostrożnie okulary - są to takie dwa szkiełka po pól dioptrii na pogiętych drucikach. Willi nie zaleca zwykłych szkieł dla fałszywych okularów, a to jest ta cudowna masa. Eine Wundermaterie. Trochę podgrzać jak wosk, mówił Willi, jak wosk... - pan Kopfrkingl uśmiechnął się i przetarł czoło dłonią, na której coś błysnęło - zrobić z niej garbek na chrząstce, zmieni mi nos nie do poznania, jest szarobiałożóta jak brudna skóra, brakuje w niej fioletu, tego zwykłego znaku pijaków. Willi mówił, że żebracy alkoholicy wzbudzają raczej wstręt niż współczucie, a tego mi nie wolno. Stwierdził to podobno, po przeprowadzeniu badań w Berlinie, pewien profesor... Ale to dobrze - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - przecież ja sam w rzeczywistości także nie piję. Nie piję, nie palę, jestem abstynentem - uśmiechnął się do lustra - biedny pan Bogacz z trzeciego piętra... A, są tu jeszcze te sznurowane buty z oderwanymi podeszwami. Pan Kopfrkingl sprawdził, czy drzwi w łazience są dobrze zamknięte i powoli zaczął się przebierać i charakteryzować. - Ach tak, dokąd pójdę i dlaczego - uśmiechnął się do lustra, gdy miał już na sobie zbutwiałe spodnie i koszulę, i przypomniał sobie, dokąd pójdzie i dlaczego i co mu mówił Willi... - Nic szczególnego - śmiał się w lutym Willi w jadalni, gdy przyniósł mu paczkę, Lakme i dzieci nie było wtedy w domu - w tym pakunku jest przebranie. Strój żebraka. Szóstego marca przebierzesz się i pójdziesz w nim najpierw pod nasze Kasyno na Różaną, wiesz, tam pod to wejście z trzema schodkami ozdobione białym marmurem, ja cię tam spotkam o wpół do piątej, zatrzymam, dam ci parę groszy i cicho powiem, czy jesteś rozpoznawalny. Od Kasyna pójdziesz powoli na ulicę Maisla przed ratusz żydowski i tam chwilę postoisz. Dlaczego? - zaśmiał się Willi - nic szczególnego. Szóstego marca o szóstej w ratuszu na Maisla Żydzi mają uroczystość. Postoisz tam chwilę przy wejściu, vor dem Ausgang, vor dem Tor, możesz sobie przy tym przeczytać tabliczkę w gablotce, wiesz, obok wejścia do ratusza wisi taka gablotka... Jest tam akurat latarnia, tak że o szóstej wieczorem możesz spokojnie udawać, że czytasz. No i potem wrócisz do domu. Otworzysz mieszkanie tak samo ostrożnie jak podczas wychodzenia i znów wejdziesz w normalną skórę pana Karla Kopfrkingla, pracownika praskiego krematorium. To wszystko. Będzie to taka próba twojej siły i dzielności, so eine vortreffliche Exerzierung, a prościej mówiąc, jak tym biednym, straconym, zbłąkanym Żydom, którzy są przeciwko dobru i szczęściu naszego narodu, można trochę pomóc. Jak się im przez to pomoże? To ci jeszcze powiem. Gdy spotkamy się szóstego marca koło Kasyna na Różanej... Mam nadzieję, że cię to interesuje - dodał jeszcze Willi - zawsze byłeś przeciwko przemocy i wojnie, przeciwko wyzyskowi, biedzie i cierpieniu, zresztą zatrudniasz tam przecież jako agentów jakichś dwóch Żydów, pana Straussa i pana Rubinsteina, dwóch przyzwoitych, dobrych, układnych ludzi, dlaczego więc miałbyś im nie pomóc. Czy sens twojego życia polega na wiecznym regulowaniu drogi trumien do paleniska?- A po chwili ciszy Willi sięgnął do kieszeni i podał przyjacielowi jakąś karteczkę - To jest deklaracja do SdP - podał mu karteczkę - jeszcze jest czas, zostań jej członkiem. Ale czas jest najwyższy. Proszę - rzekł potem na odchodnym i spojrzał na portret prezydenta Nikaragui nad drzwiami - ten błazen wisi tu jeszcze... tu bardziej by się nadawał doskonały portret doskonałego gentlemana, portret Wodza i Kanclerza Rzeszy, a nie taki błazen... - Willi pożegnał się i poszedł. To było w lutym, Lakme i dzieci nie było właśnie wtedy w domu, a teraz był szósty maizec, pan Kopfrkingl stał w zamkniętej łazience, miał już na sobie zbutwiałe spodnie i koszulę, ucharakteryzował się i potem... spojrzał w lustro i o mało sam się nie przeraził. Ten w łazience, to nie był już on, pan Roman Kopfrkingl, małżonek swojego anioła i ojciec swoich dwojga prześlicznych, tutaj stał zupełnie inny człowiek, tu stał prawdziwy żebrak, eine menschliche Ruinę... - Dziad proszalny, którego nigdy w życiu nie widziałem i nie znałem - powiedział w duchu pan Kopfrkingl - jak doskonale może się człowiek zmienić, przeistoczyć, a w jaki sposób? Za pomocą przebrania Williego... - Potem powiedział do siebie: - Moje śliczne stoją przy oknie w jadalni i czekają, czekają na mnie, a ja natomiast, gdy otworzę drzwi i wejdę, to właściwie w ogóle nie wejdę! To wejdzie ten oto... - wskazał na siebie w lustrze - ten oto... - Potem powiedział do siebie: - Żeby się rzeczywiście za bardzo nie przeraziły. Żebym ich za mocno nie przestraszył. Nie wolno mi ich za bardzo przestraszyć, nie wolno - powiedział i spojrzał na wentylator i na żółtego motyla pod nim - za bardzo ich kocham, żebym mógł ich straszyć... - Potem wreszcie oderwał się od lustra, podniósł wzrok na wentylator, jakby prosił niebiosa o siłę, i przyszło mu do głowy: - Gdyby mnie tak widział ten nasz pan Suczek, biedaczysko, albo pan Dworzak... - A potem stanął pod drzwiami, sięgnął za klamkę, ale w ostatniej chwili przypomniał sobie jeszcze, że Willi polecił, by będąc w przebraniu powłóczył trochę lewą nogą, den Fuss ein wenig nachschleppen... a tułów miał lekko pochylony... Pochylił się lekko, nogę przygotował do utykania i wyszedł... Pierwsze, co spostrzegł w jadalni: palce przy półotwartych ustach Lakme znajdującej się obok stojącej lampy, zdziwienie Ziny i wytrzeszczone oczy Milika, a także kotki. Chwilę postał na progu, pochylony do przodu z nogą z tyłu, pod portretem Nikaraguańczyka, który ciągle tam jeszcze wisiał, potem zrobił dwa kroki w stronę Lakme, Ziny, Milika i kotki, a potem zniżył głos, wyciągnął dłoń i zabeczał: - Dobrzy ludzie, nie macie kawałka chleba, od rana nie jadłem, zlitujcie się. Było to straszne. Zina otrząsnęła się pierwsza. Zawołała: - Ojcze, zapomniałeś zdjąć obrączkę. Rzeczywiście. Na lewej ręce pana Kopfrkingla błyszczała obrączka. - Taka drobnostka, a jak mogłaby człowieka zdradzić - pan Kopfrkingl uśmiechnął się i wyprostował - muszę cię bardzo pochwalić, Zinko. Trzeb0, zdjąć obrączkę. Będzie to, jak wiesz, moja droga, będzie to po raz pierwszy w życiu - zwrócił się do Lakme - przez dziewiętnaście lat naszego małżeństwa nie zdjąłem jej z palca ani na chwilę... - I lekko ściągnął obrączkę z palca, podszedł do niespokojnej Lakme, ujął jej dłoń i delikatnie wsunął weń obrączkę. - Pilnuj jej, droga, i strzeż jak oka w głowie, jak mojego własnego serca, bym po powrocie z obchodu mógł ją wziąć z twojej czystej dłoni i znowu nałożyć na palec ten symbol naszej wierności i miłości... Czy jako nędzny żebrak śmiem cię pocałować? Lakme objęła go i chciała pocałować, ale on cofnął się w ostatniej chwili. - Tylko symbolicznie, moja droga, żeby się nie mmaala farbka ani nie spadł garbek z nosa. Gdy wrócę, wszystko ci wynagrodzę. Lakme ustąpiła, była nadal dość niespokojna, a w końcu powiedziała:, - Dlaczego musisz to robić, Romanie, wyjść tak na ulicę, po co to potrzebne? I dokąd właściwie masz pójść? - Pod niemieckie Kasyno, kochana - uśmiechnął się pan Kopfrkingl, uśmiechnął się też do Ziny, Milika i kotki - spotka mnie tam o wpół do piątej przy wejściu Willi, a potem pójdę na ulicę Maisla, na Stare Miasto. Jest to związane, kochana, z Żydami - uśmiechnął się delikatnie - zrozumiałabyś to na pewno... ale musiałby to być dłuższy wykład... - machnął lekko ręką i powiedział: - Chodzi o to, by udzielić im jakiejś pomocy. Są to nieszczęśliwi, zabłąkani ludzie, walczą przeciwko Hitlerowi, narodowi niemieckiemu, nie wiedzą, co czynią... to jest taka próba mojej siły, dzielności, takie ćwiczenie, zresztą, gdy wrócę, powiem wszystko, nie bój się... Zinko - pan Kopfrkingl zamrugał pod biednymi okularkami i mimo woli dotknął swoich kłaków - Zinko, przecież ty miałaś spotkanie, dochodzi czwarta. O której się umówiliście? - O wpół do czwartej - odpowiedziała Zina. - O wpół do czwartej - zawołał pan Kopfrkingl - to ten dobry pan Miłek na pewno już odszedł - ale Zina pokręciła głową. - Jaka wiara w człowieka - zamrugał i znowu mimo woli dotknął kłaków - złoty chłopiec ten pan Miłek. Więc idź i pięknie go pozdrów od nas. Ja wyjdę z domu za pięć minut. - Młodość, ech, młodość - uśmiechnął się pan Kopfrkingl do małego lustra w jadalni, gdy Zina odbiegła - myśmy też nie byli inni, Lakme. To już dziewiętnaście lat od naszego poznania w ogrodzie zoologicznym przed tym leopardem - uśmiechnął się do małego lustra - leopard jest już dawno w niebie... No, ale pójdę pomału, czas ucieka, muszę pamiętać o obowiązku. Muszę uważać, by nikt w kamienicy nie zauważył, że wychodzę z mieszkania. Gdy wrócę, aniele, wszystko ci wynagrodzę, tak jak Bóg... Pan Kopfrkingl pogładził Lakme, która nadal była niespokojna i zakłopotana, uśmiechnął się do kotki i do Milika, który stał w kącie i spłoszony patrzył, potem zgarbił się, wykręcił nogę, zamrugał do obrazu prezydenta Nikaragui i wyszedł do przedpokoju. Zamrugał do Maryborough nad regałem, chwilę nasłuchiwał za drzwiami i patrzył przez judasza, potem się odwrócił do Lakme i Milika, którzy drżeli, zanim powiedział, że nikt nie idzie, w domu panuje spokój; cicho otworzył drzwi i wyszedł. Gdy schodził zgarbiony, przytrzymując się balustrady, pomyślał, co by było, gdyby jednak ktoś zauważył go wychodzącego, mogłoby mu przyjść do głowy, że pan Kopfrkingl przyjmuje w domu żebraków. - Gdyby mnie tak zobaczył na przykład ten dobry doktor Bettelheim, do którego chodzę potajemnie na badania - pomyślał, zstępując po schodach, zgarbiony - gdyby właśnie on zobaczył wyjście tego wstrętnego żebraka od Kopfrkinglów. Albo jego starsza piękna żona, albo ich bratanek Jan, albo ich gospodyni Agnieszka w czerwonym fartuchu, ta dobra, wierna dusza... - i nagle omal nie stanęło mu serce, właśnie weszła do domu pani Bogaczowa, której tak dawno nie spotkał, a obok niej Wojciech. Z szacunkiem ich ominął, przysunął się do ściany... minęli go spoglądając ze zdziwieniem i chyba się jeszcze za nim obejrzeli... dowlókł się do drzwi. - Nie poznali - rzekł do siebie - jak by zresztą mogli, przebranie jest znakomite, jak doskonale potrafi człowieka zmienić, przeobrazić... biedna pani Bogaczowa, biedny Wojtek, żeby tego nie odziedziczył po ojcu. - Wyszedł na ulicę, zmieszał się z ludźmi, którzy właśnie przechodzili koło domu, ale jeszcze się obejrzał i wtedy mu się wydawało, że na drugim chodniku, w oddali, stoi Zina i patrzy. Nieco dalej mały pinczerek załatwiał swoją potrzebę. Niemieckie Kasyno na Różanej, pod które kulejąc dowlókł się zgarbiony pan Kopfrkingl, miało wejście z trzema schodami i ozdobione było białym marmurem. - Białe marmurowe wejście z trzema schodami kocham - myślał sobie pan Kopfrkingl i powoli przechodził na przeciwległy chodnik - wyglądają jak wejście do willi jakiegoś bogacza. Mogłoby to być też wejście do jakiejś wzniosłej sali obrzędowej. Willi jest w środku - myślał - Willi jest tam, nigdy tam jeszcze nie byłem, ale znam to z jego opowiadań, dywany, lustra, obrazy... umywalnie, łazienki... pierwszorzędne niemieckie towarzystwo z Pragi, posłowie, fabrykanci, profesorowie niemieckiego uniwersytetu, oczywiście nie wszyscy... pan Boehrmann, który jeździ do Berlina na narady z ministrami, i znakomite kelnerki, barmanki i damy... - pan Kopfrkingl doszedł do przeciwległego chodnika i mimo woli oparł się o ścianę kamienicy... i potem zamrugał przez swoje okularki, przestawił trochę nogę i zgarbił się, żeby Willi, gdy ukaże się w tym białym wejściu z trzema schodami, znalazł go we właściwej pozycji, a podczas gdy tak stał przy ścianie kamienicy i patrzył w kierunku białego wejścia, przeszło koło niego kilka osób, których nawet nie zauważył. Ale na jedną kobietę zwrócił uwagę. Była szczupła i miała spore piersi, nie znał jej, nigdy w życiu jej nie widział. Sięgnęła do torebki i zanim pan Kopfrkingl się spostrzegł, w jego dłoni znalazła się moneta. Nawet nie uświadomił sobie, że na moment wcześniej wyciągnął dłoń, tak samo jak wtedy, gdy wychodził w domu z łazienki. O mało co nie stanęło mu serce po tym datku. - Jaka dobra piękność - pomyślał, gdy się opamiętał - jaki dowód na moje świetne przebranie...- i w tej samej chwili zobaczył, że od wejścia do Kasyna zdecydowanym krokiem idzie w jego kierunku przyjaciel Willi. - Fantastyczne - zaśmiał się Willi i spojrzał za kobietą, była już daleko - fantastisch, tadellos. Przecież ty jesteś zupełnie odmieniony. Grasz zupełnie jak Chaplin. Chodź, pójdziemy kawałek - zaśmiał się - nebeneinander... Zgarbiony, powłócząc jedną nogą, pan Kopfrkingl idzie powoli obok Williego i patrząc na jego elegancki płaszcz mówi: - Nie rzuca się to w oczy, że idziesz ze mną? - Dlaczego - zapytał Willi - dlaczego obywatel w tej republice nie mógłby przejść kawałek z żebrakiem? Jest to przecież wolne, demokratyczne państwo, nie? Ausgezeichnet - zaśmiał się patrząc pod nogi - du schleichst wie echter Bettler. - Potem Willi włożył ręce w kieszenie eleganckiego płaszcza, pochylił głowę i cicho powiedział: - Chcesz udokumentować swój honor. Jesteś zrodzony do wielkich zadań - uśmiechnął się do jego wynędzniałej twarzy, kłaków i szczeciny - to ci dobrze wychodzi. Potrafisz to znakomicie. Nie jesteś żadnym słabeuszem, jesteś stuprocentowym mężczyzną, masz czystą niemiecką duszę. Jeszcze się trochę poszwendasz po ulicach, byś sobie umocnił wewnętrzną postawę, a potem śmiało na ulicę Maisla. Jeżeli dokuśtykasz tam przed szóstą, to będzie jeszcze czas. Kręć się koło wejścia, wyciągnij też rękę. Patrz na tabliczkę przy bramie, mówiłem ci, że przy bramie wisi gablotka z tabliczką, musisz ją sobie przeczytać, obok jest latarnia uliczna... A potem... staraj się złapać... parę słów. Einige Worte auffangen. Parę słów, które się mówi, gdy się dokądś wchodzi. Namlich - zaśmiał się Willi - jak mówią Żydzi, gdy wchodzą do ratusza żydowskiego 6 marca 1939 na Chewra Soda, to jest święto... Jutro cię zapytam. - Potem powiedział: - Wiesz, że to jest biedny naród, który niczego nie rozumie. Jest już tak stary, że ma sklerozę. Ale możesz im pomóc - rzekł - pomóc, jeżeli się dowiemy, o czym rozmawiają, co myślą. Zresztą, to tylko taka twoja mała próba, takie małe ćwiczenie, jak ci już u was mówiłem. Jeżeli jesteś od zeszłego miesiąca członkiem SdP, trzeba się poddać takiemu małemu ćwiczeniu. Cały naród niemiecki poddał się próbie, próbie o wiele cięższej, w mundurach, w polu, wśród wyrzeczeń, młodzież z Hitlerjugend w boksie, co to jest takie pełzanie - kiwnął do przyjaciela, który wlókł się obok niego - przecież to pełzanie naprzeciw tego wszystkiego jest zwykłą błazenadą. No i już niedługo musisz wejść do Kasyna... Pan Kopfrkingl uśmiechnął się łagodnie, jeżeli da się łagodnie uśmiechnąć w takim nędznym, żebraczym przebraniu, i powiedział: - Piękne dywany, obrazy, łazienki, mówisz... piękne kobiety? - Piękne kobiety - zaśmiał się Willi - fantastyczne! W całej Pradze nie ma wspanialszych, przystępniej szych, und doch die Eleganz. Nie jakieś te twoje Malutkie z „Malwaza”, jakieś te twoje Liszkowe, Strunne, Linkówny... z tymi musisz skończyć. Nie będzie ci to potrzebne. Czy sens twojego życia polega na wiecznym regulowaniu drogi trumien do palenisk i mierzeniu temperatury? - Potem powiedział: - Jesteś zrodzony do wielkich celów i musisz mieć odpowiednie towarzystwo. Idź na Maisla pod ratusz, do tych zbłąkanych, wytęż słuch. Dzisiaj poleziesz tam jako żebrak, ale kiedyś możesz tam przyjechać mercedesem. Pięknym zielonym, wojskowym samochodem... Więc idź teraz, jutro cię wypytam. Geh... Willi Reinke oddalił się, a pan Kopfrkingl powiedział sobie: - Nawet nie dał mi tych paru groszy, które niby miał mi dać, okazały się niepotrzebne. Mało brakuje i od tej przedziwnej sytuacji dostanę temperatury. Jest to dziwniejsze od srebrnej szkatuły, ta moja przemiana. Jest prawie tak interesująca i dziwna, jak przemiana dalajlamy w mojej książce o Tybecie, chociaż nie ma to z tym nic wspólnego, to przecież tylko zwykłe przebranie, nic więcej. Gdyby mnie tak widział ten nasz pan Suczek, biedaczysko, albo biedny pan Dworzak - przypomniał sobie znowu - ale to nic. Moje czoło jest chłodne jak metal, moja ręka pewna, a moje serce jak z germańskiej stali, to jest próba! Z żelaznym spokojem, w swoim przebraniu, zmieszał się z tymi ubogimi, nieszczęśliwymi ludźmi na ulicy... Przed ratuszem żydowskim na Maisla stała niebieska osobowa tatra i pan Kopfrkingl zaczął kuśtykać, najlepiej jak potrafił, w jej kierunku. Widział zapaloną latarnię, za nią oszkloną tabliczkę i wejście obok. - Jak to wejście wygląda - rzekł w duchu i kuśtykał jak umiał najlepiej - tutaj nie ma nawet śladu po marmurze i schodach, jest tu tylko szary tynk i czarna brama z okuciami, oczywiście, 99 to nie jest niemieckie Kasyno, to żydowski ratusz... - Chwilę się kręcił koło tatry, przez okularki oglądał jej niebieski kolor, zerkał na lewo i na prawo, nadawał twarzy wyraz bezsilności... do ratusza zbliżało się kilku ludzi, którzy go zauważyli. - Muszę do tej tabliczki przy wejściu - rzekł sobie i pociągnął nogę w tym kierunku, dotknął okularów i nawet nie prostując się, zaczął czytać: CHEWRA SODA Praska Chewra Kadysza* urządza w dzień urodzin i śmierci naszego nauczyciela Mojżesza dnia 7 adara, to znaczy 6 marca 1939, wspólną kolację „Chewra Soda”. Soda odbędzie się po modlitwie mincha w sali Bractwa Pogrzebowego o godzinie 18, w tutejszym ratuszu. Podczas kolacji przemówią duchowni, a wyżsi kantorzy zaśpiewają religijne pieśni. Uczestnicy będą ugoszczeni zgodnie z tradycją. - Wieczerza - wyszeptał pan Kopfrkingl trzymając jedną nogę cofniętą do tyłu - rocznica urodzin i śmierci Mojżesza, urodził się tego samego dnia, co umarł, jaka fantazja, jaki mit... - uśmiechnął się, a potem uśmiechnął się ponownie i powiedział sobie: - Sala Bractwa Pogrzebowego! Jakież jest to Bractwo Pogrzebowe i jak też ta sala wygląda. Dywany, lustra, obrazy... łazienki... jak w Kasynie... - uśmiechnął się - na pewno tam tego nie ma. Będzie to chyba coś takiego jak nasza sala przygotowań w krematorium albo sala obrzędowa, oczywiście bez krzyżyka - i powiedział sobie, że ci biedni nie pozwalają się spalać, idą do ziemi, gdzie trwa to dwadzieścia lat, zanim obrócą się w proch, z którego powstali, i rzekł sobie: - Zbłądzili i w tym, nie rozumieją. Tak stary naród, że już ma sklerozę... - Potem słyszał, że przychodzi więcej ludzi, odwrócił się, podniósł ramiona nad pochylonym ciałem, zgarbił się jeszcze bardziej, prosząco podniósł wzrok spod okularów i wyciągnął dłoń. Zatrzymywali się przy nim przed wejściem, sięgali do kieszeni i torebek i na dłoni pana Kopfrkingla, który drżał, mrużył oczy i trząsł nogą, pojawiają się monety, a jego usta dziękują jękliwie drżącym głosem... niech wam Bóg wszystko wynagrodzi... I nagle przed panem Kopfrkinglem pojawiają się jakieś znajome twarze... * Bractwo kultywujące żałobny śpiew rytualny - Kadysz (hebr.) (wszystkie przypisy od redakcji). Oczywiście cud, że po raz drugi nie staje mu serce, przecież to pan Strauss i pan Rubinstein, jego agenci, którym daje połowę, ani grosza mniej, ci dwaj dobrzy, przyzwoici, porządni ludzie, a na dłoni pana Kopfrkingla zjawiają się następne monety, biedacy, nikogo nie mają, myśli sobie pan Kopfrkingl, pan Rubinstein jest rozwiedziony, żona pana Straussa zmarła na gruźlicę krtani, a synek na szkarlatynę, gdyby wiedzieli, komu dali... i potem nagle stoi przed nim... tak, cud, że mu nogi nie odmówiły posłuszeństwa, to on, doktor Bettelheim, lekarz chorób skórnych i wenerycznych, z ich domu, ten szlachetny filantrop... - przemoc - przebiegło panu Kopfrkinglowi przez myśl - nikomu nie opłaci się na dłuższą metę, historii przy jej pomocy nie można pisać... ludzi można zagłuszyć, zastraszyć, stiamsić, ale na jak długo... żyjemy przecież w cywilizowanym świecie... - a za doktorem Bettelheimem stoi jego starsza piękna małżonka, na dłoni pana Kopfrkingla pojawiają się następne monety... a tutaj jest ich Jan... idzie z odchyloną głową, jakby słuchał muzyki... nie domyśla się nawet, ten dobry grzeczny chłopiec, tak samo jak jego stryjek i ciocia, gdyby tak wiedzieli... ale Agnieszki z nimi nie ma, Agnieszka jest chrześcijanką, ma czerwony fartuch... wszystko to było jak we śnie. A potem już przestali chodzić, już byli w środku, już byli w ratuszu, a pan Kopfrkingl znalazł się przed wejściem sam, tylko z niebieską tatrą, i jeszcze raz odwrócił się do gablotki mówiąc do siebie: - Bractwo Pogrzebowe, wieczerza, uczestnicy będą ugoszczeni, dzisiaj narodził się i zmarł Mojżesz. Co by było, gdybym i ja wszedł do środka? Co prawda nie jestem Żydem, jestem czystą germańską duszą, ale jestem takim doskonałym żebrakiem, że talerz daliby mi na pewno. Takiej ruinie Żydzi, jak widać, z pewnością dają, chociaż to jest, jak się mówi, goj... - Pan Kopfrkingl uśmiechnął się, policzył pieniądze i stwierdził, że ma sześć koron, z tymi paroma groszami spod Kasyna dawało to sześć dwadzieścia. - Sześć dwadzieścia zarobiłem w przebraniu żebraka - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - sześć od Żydów, którzy idą na Chewra Soda, a dwudziestkę od aryjskiej kobiety... Gdyby mi dał parę groszy także Willi przed Kasynem, miałbym sześć czterdzieści... - A potem poszedł. Był już wieczór, świeciły wszystkie latarnie... Gdy dowlókł się do Wieży Jindrzicha, zatrzymał się. - Przecież ja właściwie koło tego ratusza żydowskiego nic nie usłyszałem - rzekł sobie - ich habe kein Wort aufgefangen, przecież ja słyszałem tam tylko siebie, te swoje dzięki, tylko to swoje własne jęczenie! Co powiem Williemu, gdy jutro zapyta? - powiedział sobie - coś powinienem powiedzieć Williemu. Zawsze dokładnie wypełniałem swoje obowiązki, a to była taka próba, ćwiczenie, jestem od zeszłego miesiąca w SdP. Gdybym mu powiedział, że wchodząc do ratusza mówili: Hitler to morderca, Goebbels zbrodniarzem, ten pan Boehrmann, ten z Pragi, co jeździ do Berlina do ministrów, jest zwyrodnialcem, który będzie zniszczony, zlikwidowany... - pan Kopfrkingl uśmiechnął się smutno i potrząsnął głową. - Tobym tym ubogim, zabłąkanym, zestarzałym, którzy nic nie rozumieją - smutno potrząsnął głową - chyba za dużo nie pomógł. Raczej odwrotnie. Hitler mógłby ich potem prześladować - powiedział sobie - tym bardziej... - Potem dodał: - Muszę wymyślić coś innego. Potem musnęła go myśl o obrączce ślubnej, którą zostawił w domu, u swojego ciemnowłosego anioła, który był jakiś smutny i nieswój, i zaczął biec. Za wieżą na skrzyżowaniu, gdzie jeździły tramwaje i samochody, spotkał jakąś młodą różanolicą dziewczynę w czarnej sukni, wspartą na młodzieńcu. Zauważył ją tylko w przelocie, potem biegł dalej i spotkał jakąś starszą kobietę w okularach, ona chyba mieszkała gdzieś tu w pobliżu, bo niosła piwo w dzbanku... potem, za skrzyżowaniem, natknął się na jakiegoś starszego grubego człowieczka w białym kołnierzyku z czerwoną muszką, palcami jednej ręki liczył jakieś karteczki, drugą rękę miał zaciśniętą w pięść... biegł dalej, ale na jednej ulicy, przed rogiem, zwolnił na moment, pod latarnią stała jakaś piękność. Zauważył, że jest jasnowłosa, usłyszał, jak mówi do kogoś, kogo źle widział: Ktoś pije z sodą, ktoś z lodem... Potem znowu przypomniał sobie o Kasynie i zaczął biec tak szybko, jak tylko pozwalały mu na to poodrywane podeszwy. 11 A po tygodniu, po kolacji w ratuszu żydowskim, przyszedł 15 marzec, a z nim wszystko, co się tego dnia zdarzyło i od tego dnia zaczęło dziać, siły zbrojne Rzeszy wtargnęły do kraju, Wódz przyjechał do Pragi, flaga Rzeszy załopotała nad zamkiem praskim, domami, a może i nad krematorium... a pan Karl Kopfrkingl... Pan Kopfrkingl, którego właśnie nie było w miejscu pracy, stawał na praskich ulicach i przyglądał się armii, czytał niemieckie szyldy nad sklepami, może zaszedł i na Targ Owocowy przeczytać sobie szyld’nad zakładem introligatorskim pana Kadnera i na Niekazankę przeczytać szyld nad zakładem oprawy obrazów pana Pustego, na pewno często zachodził na ulicę Różaną, by przynajmniej patrząc z przeciwległego chodnika nacieszyć się białym marmurowym wejściem do Kasyna z trzema schodami, które przypominało mu willę bogacza czy szczególnie uroczystą salę obrzędową albo też pałac porywających zagadek, taką srebrną szkatułę... A później, w kwietniu, gdzieś blisko urodzin Wodza, dostąpił wreszcie zaszczytu otrzymania zaproszenia do Kasyna. W pełnej przepychu sali, z dywanami, żyrandolami, lustrami i obrazami siedział z przyjacielem, Wilhelmem Reinkem, czołowym funkcjonariuszem praskiego Sicherheitsdienstu i jego żoną Erną, która miała wypielęgnowaną głowę i duże kolczyki, a także z oficerami i funkcjonariuszami, i nie tylko z nimi. Były tam znakomite kelnerki, barmanki i damy, płowowłose piękności. Pan Kopfrkingl był zachwycony ich urodą, przystępnością i elegancją, zachwycony wszystkim, co widział i słyszał, i tym, co jadł, i... - Nie, dziękuję, ale pić jednak nie będę - uśmiechnął się do panów i dam przy stole - jestem abstynentem. Nawet nie palę. Willi i Erna wiedzą o tym. Żałuję pana Bogacza z naszej kamienicy, to alkoholik, jego syn Wojciech może to po nim odziedziczyć, to jest zwyrodnienie. Tacy słabi ludzie są ciężarem, do walki o jutro nie mogą być przydatni. Oczywiście tutaj to co innego - powiedział szybko i wskazał kieliszki na stole - to nie jest żaden alkoholizm. A poza tym, nie powinniśmy nikogo zbytecznie podejrzewać i osądzać, sami mamy dość własnych wad. Lustra i obrazy są tu piękne - uśmiechnął się - jest to, powiedziałbym, raj. W przyszłym szczęśliwym sprawiedliwym porządku cały świat powinien tak wyglądać - uśmiechnął się i w końcu utkwił wzrok w jasnowłosych pięknościach. - Jest to w naszej mocy - uśmiechnął się Willi - w naszej mocy, jeżeli wszyscy spełnimy swój obowiązek. Zależy od każdego z nas - powtórzył - od każdego z nas, by ze świata zniknęły wojny, bieda, głód, rozbite rodziny, zniszczone małżeństwa, jak mówisz... wyzysk, cierpienie - uśmiechnął się Willi - dlaczego nie miałoby to być możliwe w tym ziemskim żywocie, dlaczego dopiero w życiu wiecznym... czy ty widzisz, by ktoś tu teraz cierpiał... - Willi rozłożył ręce i spojrzał na blondynki, które zaczęły się śmiać, pani Erna także się roześmiała - widzisz, nikt tu nie cierpi, a jeżeli jest to możliwe teraz i tutaj, w niemieckim Kasynie w Pradze, dlaczego nie byłoby to możliwe na trwałe gdziekolwiek indziej, w Warszawie, Budapeszcie, Paryżu, Brukseli, Londynie, Nowym Jorku... ale to Wódz musi wywalczyć. Dopiero wtedy będzie tak wszędzie, i nawet konie nie będą cierpiały... - Willi pochylił się do przyjaciela i zaśmiał się - siły zbrojne Rzeszy - zaśmiał się - nie potrzebują koni jak armia austriacka podczas pierwszej wojny, siły zbrojne Rzeszy są zmechanizowane, zautomatyzowane... Ale mamy wrogów, mein lieber Karl - rzekł Willi. - Każde wielkie dzieło rodzi się wśród oporu wrogów - rzekł Willi - z tym trzeba się liczyć. Ludzie są tylko ludźmi, a nie aniołami, a zło, jak mówisz, czynią ludzie... Wódz zlikwidował jeden bastion wojny, tę byłą republikę^ ale to nie znaczy, że nie ma tu już szkodników. Żebyśmy mogli już spocząć na laurach. Że moglibyśmy spokojnie zamknąć oczy i spać. Szkodniki mogą się ukrywać we wszystkich warstwach, mogą to być naukowcy, artyści, pisarze... mogą to być też zwykłe sprzątaczki, mechanicy, ale także kupcy i dyrektorzy, ludzie, którzy podżegali, podżegają i będą podżegać... są niebezpieczni, dopóki o nich nie wiemy, nie możemy ich przesunąć na inne miejsce pracy, zarejestrować, obserwować... dopuścilibyśmy się zbrodni na naszym narodzie niemieckim i ludzkości, gdybyśmy bezczynnie siedzieli i przyglądali się ich dziełu zniszczenia... u was, w krematorium, jesteś naszym jedynym człowiekiem, jedynym Niemcem, jedynym nosicielem kultury i jedynym przedstawicielem nowego porządku, teraz już nawet członkiem NSDAP, musimy na tobie polegać, no więc, jak to tam u was wygląda... - rzeki Willi swobodnie, a wzrok Erny, blondynek, oficerów i funkcjonariuszy utkwił w panu Kopfrkinglu... - No więc, jak to tam u nas wygląda - pan Kopfrkingl pokiwał w zadumie głową i odsunął nieco kieliszek wina, który ktoś przed nim postawił... - to tragedia... Są tam tacy, którzy niczego nie rozumieją... Teraz, od tego piętnastego marca, są niestety jeszcze gorsi... - Pan Kopfrkingl podniósł głowę, widział, jak wszyscy na niego patrzą, jeszcze dalej odsunął kieliszek... i powiedział: - Na przykład Zając, Baran. Są wrogami Rzeszy i nowego sprawiedliwego porządku, byli zresztą przeciwni już zajęciu Sudetów. Wrona w portierni na podwórzu, siedzi tam dlatego, że ma coś z wątrobą, za wiele z nim nie rozmawiam, ale z tego, co widzę, niestety nie jest z nim najlepiej; pani Liszkowa, która kiedyś u nas sprzątała, ale potem odeszła, jej adresu nie znam niestety, ale to się da odszukać... pan Pelikan, który otwiera żelazną kurtynę w sali obrzędowej i wypuszcza ludzi w przestworza... ten ujdzie, z nim na razie jest w porządku, za to dyrektor, dyrektor krematorium, mojej Świątyni Śmierci - rzekł, a Willi i reszta śmiała się, czuł, że przez to porównanie urósł w oczach wszystkich... - więc dyrektor też nie ma właściwej postawy w stosunku do Rzeszy, wszystkich Niemców by w tych piecach spalił, powiedział to kiedyś, po tym piętnastym marca, nazywa się Sarna... nie wiem, czy powinien dalej być dyrektorem... - rozejrzał się, a Willi i reszta skinęli, czuł, jak się zgadzają z jego zarzutem; Willi powiedział: - Wydaje się wykluczone, by mógł pozostać. Nie ma takiej potrzeby, by go trzymać, jeżeli ty tam jesteś i świetnie się na tym znasz... Karl Kopfrkingl, panowie - Willi zwrócił się do oficerów i funkcjonariuszy - pracuje w krematorium od dwudziestu lat... - a gdy wszyscy kiwnęli z uznaniem i pan Kopfrkingl widząc to uśmiechnął się łagodnie; Willi rzekł: - A co ci z twojego najbliższego otoczenia, ci dwaj biedni, nieszczęśliwi Żydzi, którzy tym bardziej nic nie rozumieją, zestarzały naród, cierpiący na sklerozę, dwóch z nich nawet zatrudniasz...- a pan Kopfrkingl potrząsnął głową i powiedział: - Wiem. - A potem jeszcze raz odsunął kieliszek z winem i rzekł: - Pan Strauss, mój agent, to dobry przyzwoity człowiek, wrażliwy, lubi muzykę, pracuje dobrze, musimy osądzać sprawiedliwie... ale możliwe, że tak dobrze pracuje dla zysku, jest to komiwojażer z branży cukierniczej. Na Protektorat i Niemców nie zgadza się, jest przeciwko. Pan Rubinstein, ten drugi, też jest dobry, przyzwoity, wrażliwy i on lubi muzykę, i on dobrze pracuje, ale chyba też dla zysku, to były zastępca w branży pościelowej, no, a Wodza oraz Rzeszy nie lubi... Kto? - uśmiechnął się pan Kopfrkingl na pytanie Williego i przetarł dłonią czoło - ach, doktor Bettelheim z naszego domu. To poczciwiec - przetarł czoło dłonią - owszem, też nie rozumie. Pewnego razu twierdził, że Niemcy dopuszczają się przemocy i że przemocą nie da się tworzyć historii. Ludzie mogą milczeć tylko do czasu, żyjemy, powiedział... - pan Kopfrkingl popatrzył po mężczyznach i damach - w cywilizowanej Europie, w dwudziestym wieku... tak, jego żona także nas nie lubi, a możliwe, że przesiąknął tym także ich bratanek Jan, bardzo dobry chłopiec, lubi muzykę... Ich gospodyni Agnieszka nie jest Żydówką, to stara dobra dusza, ale i ona jest tym przesiąknięta, zabijała nam karpia na święta, ja bym tego... - pan Kopfrkingl otarł serwetką dłonie - ja bym tego nie robił... - a Willi przytaknął, kazał przywołać do stołu adiutanta czy kogoś takiego, polecił przynieść wino i koniaki, dla przyjaciela, Kopfrkingla, kawę, homara i migdały i zaprosił do stołu jeszcze jedną piękność. - Gdy już jesteśmy przy tych Żydach - rzekł Willi Reinke i spojrzał na Ernę i resztę dam i panów przy stole - sam teraz widzisz, dlaczego Wódz ich nie lubi. Nie lubi ich dlatego, że nie rozumieją, są przeciwko nam i szerzą swoją nienawiść. Sam mówisz, że gospodyni Agnieszka nie jest Żydówką, ale i ona jest przesiąknięta, przeńąknięta to jest właściwe słowo, jak by mogła nie być. Jak by mogła nie być, jeśli przez lata żyje z nimi we wspólnym domu. To nieszczęśliwy, zabłąkany naród, który nas nie zrozumie nawet w przyszłości, nie wierz, że dadzą się wychować, nakłonić, przekonać, nie mają do tego warunków... - Willi wskazał na czoło - mają sklerozę ze starości, to jest dziedziczne. Gdy jako żebrak stałeś w marcu koło ratusza żydowskiego i tak bezwzględnie byłeś ponad nimi. Gdy odłożyłeś to żebracze przebranie, znów byłeś Karlem Kopfrkinglem, Germanem, aryjczykiem, czystą germańską krwią, podczas gdy oni, odkładając swoje wierzchnie odzienie, dalej zostawali tymi samymi nieszczęśliwymi, ubogimi Żydami. Tak samo jest z tą muzyką, jak powiadasz. Są ludzie ubodzy, którzy umierają, nie poznawszy muzyki Liszta czy Schuberta. Ci biedacy znowu umierają nie poznawszy siły i piękna wielkoniemieckiej Rzeszy. W przeszłości dosyć cierpieli, byli prześladowani. Myślisz, że prześladowano ich tylko tak, bez powodu? Słyszałeś kiedy o dżumie? - uśmiechnął się Willi pijąc koniak - o tej miotle średniowiecza, od której umierały setki tysięcy ludzi? A wiesz, co tę dżumę wywoływało? - uśmiechnął się Willi, a pan Kopfrkingl rozejrzał się po obecnych i zatrzymał wzrok na Ernie dość niepewnie i niezdecydowanie...- a więc - rzekł Willi - zatrute studnie. Żydzi zatruwali studnie, by wyplenić chrześcijan, nie wiesz tego? Ale nas nie powinna interesować przeszłość ani przyczyna - Willi machnął ręką i śmiał się - było, minęło. Twierdzisz, że wszyscy powstaliśmy z tego samego prochu i do tego samego powracamy, że w ludzkim popiele nie ma różnicy, jesteś przecież fachowcem w tej dziedzinie... A dyrektorem powinieneś zostać. Przecież sens twojego życia nie polega na regulowaniu drogi trumien do palenisk i mierzeniu temperatury... Nas więc nie interesuje przyczyna, ale rezultaty. A te są takie, że Żydzi są przeciwko Wodzowi, przeciw nam, przeciw wielkoniemieckiej Rzeszy. Przeciwstawiają się naszemu szczęściu, zagrażają europejskiemu porządkowi Wodza, powołaniu, naszemu prymatowi i twojemu także. Jednostki są dobre tylko na pozór, na przykład ten twój pan. Strauss czy Rubinstein, sam o nich zawsze mówiłeś, że to dobrzy, przyzwoici ludzie, a dzisiaj widzisz, że się na nich nie poznałeś. I na tym doktorze Bettelheimie, którego zawsze tak chwaliłeś. Dziś rozumiesz, jak podjudzał i zaraził bratanka, no cóż, to jego potomek, ale zaraził i służącą, która Żydówką nie jest. W Sparcie, panie i panowie - rzekł Willi, zwracając się do obecnych - zabijano dzieci. Niektórym wrażliwcom mogło się to wydawać okrutne. Ale to było przecież olbrzymie dobrodziejstwo dla tych dzieci; jak one by cierpiały w życiu... A poza tym było to zdrowe dla narodu. Jakże się to przyczyniło do uzdrowienia Sparry i jak daleko zaszła Sparta w historii! Dopuszczalibyśmy się zbrodni na narodzie i ludzkości - zwrócił się Willi do swojego przyjaciela - gdybyśmy się nie pozbyli niepożądanych elementów. Jesteśmy odpowiedzialni za szczęście narodu niemieckiego i całej ludzkości. Za powodzenie ogółu. Detale to tylko zwykła dekoracja albo dodatek, nic więcej. Willi zamilkł, jakby wygłosił właśnie jakieś głębokie przemówienie, oficerowie i funkcjonariusze przy stole uśmiechali się i patrzyli na pana Kopfrkingla, jakby to, co właśnie powiedział Willi, sami wygłosili, a pan Kopfrkingl popijał kawę i patrzył na nich, na Ernę i płowowłose piękności, i na tę nową, która zjawiła się przed chwilą, była piękna jak anioł, wyglądała jak najlepsza aktorka, potem rozejrzał się trochę po sali, po lustrach, obrazach... a Willi rzekł: - Ludzkości można się przysłużyć tylko siłą, ale musi to być ludzkość czysta i zdrowa... napij się - Willi przysunął przyjacielowi kieliszek, a gdy ten odmówił, sam napił się z uśmiechem i rzekł: - Słabeusze nic nie zdziałają, pokaż im siłę i zobaczysz. Z niemieckim honorem nie licują spotkania z Żydami. Tutaj... - zatoczył ręką po sali, lustrach i obrazach... - są tylko czyści, stuprocentowi ludzie, nosiciele niemieckości, powołani do tego, żeby złożyć ofiarę w interesie nowego porządku... nie ma tu nawet Czechów, Słowian... słuchaj, Karl... - Willi stłumił nagle głos i popatrzył na pozostałych...- matka twojej Marii, twojej Lakme, przyrządzała ryby na słodko, na obcy sposób, jak mówiłeś, wiesz, co to za sposób? To jest sposób żydowski... - a gdy pan Kopfrkingl zaniepokoił się nieco, Willi rzekł: - Matka twojej Lakme była przecież Żydówką! Karl Kopfrkingl zdrętwiał.; - Lakme - powiedział Willi i napił się - twoja czarnowłosa Lakme, po której każdy to pozna, mówiła kiedyś, że u was rozmawia się tylko po czesku, gdy jej przypomniałem twoją niemiecką krew. Twoja czarnowłosa Lakme była bardzo zakłopotana i nieswoja, gdy byłem u was i przypomniałem ci o twojej niemieckości. Twoja Lakme zawsze twierdziła, że nazwiska o niczym nie świadcz ą... oczywiście, jeżeli jako panna nazywała się S t e rn o w a. Twoja Lakme chciała przed tobą zataić moją kartkę z zaproszeniem na boks, miała ją wetkniętą za spodki w kredę ns i e, oczywiście, chciała uniemożliwić tobie i Milikowi obejrzenie sportu Wodza. Nie była zachwycona twoim wstąpieniem do SdP w lutym tego roku, a to był najwyższy czas, bo w marcu przyszedł Wódz. To, że u was mówiło się zawsze po czesku, nie jest twoją winą, ale jej, ponieważ jest Żydówką. To, że nie czułeś w sobie niemieckiej krwi, też nie jest twoją winą, ale jej, tłumiła ją w tobie, ponieważ jest Żydówką. Co mogła mówić, gdy w marcu, w przebraniu żebraka, szedłeś na ulicę Maisla, tego nie wiem, co mówiła, gdy zostałeś przyjęty do NSDAP, tego raczej nawet nie chcę wiedzieć. Interesowałoby mnie, co też powie, gdy będziesz posyłał dzieci do niemieckich szkół. Dzisiaj widzę już przynajmniej jedno, jaki fatalny wpływ ma na Milika. Ten chłopiec jest taki miękki, prawie zniewieściały, czy ty tego nie zauważyłeś? Oczywiście, oni działają tak skrycie, osłabiają już dzieci... interesowałoby mnie, co by też powiedziała, gdybyś został... pozwól... - Willi Reinke powstał nagle i inni także się podnieśli... - pozwól, że cię przedstawię... - Herr Kopfrkingl, dziękujemy panu za dotychczasowe usługi - rzekł twardo przybyły dostojnik - ma pan doświadczenie, mógłby je pan wykorzystać ku chwale... panu, Niemcowi czystej krwi, nie może być obojętne... wie pan, co to jest Anforderung an die Reinheit des Blutes? Obawiam się, że nie mógłby pan zajmować wysokiego stanowiska, które chcemy panu ofiarować, wypełniać swojej zaszczytnej misji, którą pan sobie zamierzył, zostać... gdyby w pana własnej rodzinie była... jak długo właściwie, Herr Kopfrkingl, jest pan żonaty? - uśmiechnął się dostojnik i skinął wszystkim, by usiedli, sam usiadł również... a pan Kopfrkingl... - Dziewiętnaście lat trwa nasze małżeństwo - rzekł pan Kopfrkingl. - Poznaliśmy się w ogrodzie zoologicznym, koło leoparda, w pawilonie z drapieżnikami. W tym pawilonie jest też klatka z wężem - powiedział - zawsze wydawało mi się dosyć dziwne, że umieścili tam węża, jest w tym miejscu do dzisiaj, to chyba tylko taka dekoracja, ilustracja, zwykły dodatek... - Herr Kopfrkingl - skinął dostojnik - my musimy, w interesie ogółu i naszej misji, składać ofiary. Chcę w następnym tygodniu rozmawiać z szefem praskiego Sicherheitsdienstu i sekretarzem pana protektora, Boehrmannem... Obawiam się jednak, co powie... Obawiam się naprawdę, że w tym wypadku nie mógłby pan pełnić wysokiej funkcji... - i dostojnik uśmiechnął się do Erny i blondynek, i do tej, która była jak anioł i pierwszorzędna aktorka, a pan Kopfrkingl także uśmiechnął się do Erny i blondynek, ta, która była jak anioł i pierwszorzędna aktorka oparła się nagle o jego ramię i wtedy... pan Kopfrkingl powiedział: - Mogę się przecież rozwieść, panowie. Potem powiedział: - Czeka ją mnóstwo kłopotów, Karl... Wrócił z Kasyna do domu dopiero nad ranem, wszyscy spali. W jadalni, gdzie nad drzwiami wisiał jeszcze prezydent Nikaragui, a przy oknie tabelka na czarnym sznurku, najwznioślejszy rozkład jazdy, i obraz z orszakiem weselnym, spokojnie odpędził kotkę, która zbudziła się i zbliżyła do jego nóg... chwilę patrzył na zdjęcie rodzinne nad szafką, potem wziął z biblioteki książkę o Tybecie, siadł pod stojącą lampą i chwilę czytał. Potem zaczęły mu opadać powieki i wydawało mu się, jakby z książki, która osunęła mu się na kolana, ktoś wychodził, takie ulotne złudzenie; poszedł spać. Gdy podnieśli się z foteli, Willi i Erna zatrzymali się z panem Kopfrkinglem przed przepięknym obrazem z nagą kobietą, który wisiał po innej stronie sali niż bar z koniakami i winem, a Willi, któremu lokaj podał zielony kapelusz ze sznurem, rzekł: - Tak, to byłoby najrozsądniejsze. Rozwieść się. Możesz się przecież ponownie ożenić. Jeszcze raz, prawda? - powiedział i spojrzał na Ernę, która przytaknęła - ale przede wszystkim Lakme powinna zrozumieć, że nie zasługuje na życie z tobą. Że to nie licuje z twoim honorem. Z honorem nacjonalistycznego socjalisty. Pamiętasz, jak kiedyś ten wasz doktor Bettelheim... - rzekł i spojrzał na obraz z nagą kobietą - interesował się jej zdrowiem... sam mi to mówiłeś, oczywiście teraz już chyba rozumiesz. To wynaturzenie, Karl - rzekł i spojrzał na swój zielony kapelusz ze sznurem - wszystko to jest wynaturzeniem, wynaturzeniem i niczym więcej. Słabi i mniej wartościowi, Karl... 12 - Jesteśmy na miejscu - rzekł pan Kopfrkingl pod zielonymi rozłożystymi drzewami i dyskretnie nabrał powietrza w płuca, jakby chciał je sobie potajemnie oczyścić - jesteśmy na miejscu. - Potem poprawił sobie włosy, które muskał mu słaby wietrzyk, podniósł rękę do góry i rzekł: - Jakaż to jest wysokość. Gdy tam wejdziemy, będziemy o sześćdziesiąt metrów bliżej nieba. No, ale to nic - uśmiechnął się do Lakme w ciemnej sukni i w białym koronkowym kołnierzyku, do Ziny w czarnej jedwabnej sukni z urodzin i do Milika w berecie, który lizał loda - to nic. Dzieją się wielkie rzeczy, a my musimy je pojmować. Jeżeli nie odbywają się loty wycieczkowe i jeśli nie możemy zobaczyć Pragi z samolotu, wjedziemy przynajmniej tam i zobaczymy ją z sześćdziesięciu metrów. Lepiej jest oglądać Pragę z sześćdziesięciu metrów niż wcale - rzekł, a w duchu pomyślał: niż wcale albo z ziemi, albo z jeszcze większej głębokości. Potem skinął, popędzając swoich drogich do wejścia. Weszli do westybulu z wieloma żelaznymi kolumnami, był tam przyjemny chłód, weszli między żelazne balustrady, a potem znaleźli się przy murowanej kasie. Za okienkiem stał jakiś pusty kufel, a obok niego starsza kobieta w okularach, która z cierpkim uśmiechem sprzedawała bilety. Pan Kopfrkingl kupił bilety i ze swoimi drogimi skierował się do windy. - To pojedziemy windą? - zapytał Milik niepewnie kończąc jeść lody, a pan Kopfrkingl przytaknął. - Pojedziemy windą, chyba nie będziesz się bał? Przecież to nic takiego. - Potem znowu spojrzał na Milika i powiedział: - Wtedy, przed tym namiotem madame Tussaud i na tym boksie z Willim, też się bałeś, wiedząc, że to nic takiego. Czemu miałbyś się bać? Winda zjechała w dół, otworzyła się, wyszedł z niej jakiś starszy gruby człowieczek w białym sztywnym kołnierzyku z czerwoną muszką, wziął od pana Kopfrkingla bilety, a pan Kopfrkingl wszedł z drogimi do środka. W windzie był taboret, a na ścianie małe lusterko.- Ładnie tu jest - uśmiechnął się pan Kopfrkingl, gdy winda ruszyła - taka piękna mała klatka. Gdyby były tu jeszcze kraty - uśmiechnął się do Lakme, która jakaś przygnębiona stała obok niego - brakuje tu jeszcze tylko leoparda... - Winda zatrzymała się, starszy gruby człowieczek w sztywnym białym kołnierzyku z czerwoną muszką otworzył drzwi, a pan Kopfrkingl z najbliższymi wyszedł na okrągły taras. Taras był oszklony białymi i kolorowymi taflami. Wiele z nich było uchylonych i na taras przenikał wietrzyk. - Jesteśmy - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - w najwyższym punkcie naszego błogosławionego miasta. Za chwilę będzie się nam wydawać, że stoimy na jakiejś wysokiej górze i obserwujemy świat pod nogami. Milik i Zina rzucili się do szyb, ku krużgankom, skąd był widok na główną część miasta, na fragment Wełtawy, Stare Miasto, Teatr Narodowy, Winogrady... a pan Kopfrkingl z Lakme stanęli za nimi. Na lewo, po północnej stronie krużganka, skąd był widok na Małą Stranę, zamek, katedrę Świętego Wita i Dejwice, stała piękna młoda różanolica dziewczyna w czarnej sukni, a przy niej jakiś młodzieniec... za załomem krużganka, na zachód, po przeciwległej stronie tarasu, skąd nie było widoku, bo środkiem tarasu kursowała winda, stała widocznie grupka ludzi. Słychać było stamtąd jakiś szept. - Więc to jest Praga - rzekł pan Kopfrkingl, odwracając wzrok od młodej różanolicej dziewczyny w czarnej sukni - jest pod nami jak na dłoni. Jakbyśmy stali na wysokiej górze i obserwowali świat rozpościerający się pod nami. Tam jest Wełtawa, Most Karola, Teatr Narodowy - rzekł - tamte dwie wieże, to kościół Tyński, ta wieża bliżej nas, to ratusz na Starym Mieście, ta stożkowata za nią, to Brama Prochowa... tam jest Muzeum Narodowe, ten wielki biały nowoczesny budynek tam, z tyłu, na Winogradach, to kościół Najświętszego Serca Jezusowego. Popatrz Miliku - zwrócił się do Milika - przez tę szybkę... - i wskazał na taflę żółto przydymionego szkła, a gdy Milik zerknął, rzekł: - To szkiełko ma podobny kolor do tych, które mamy u nas w okienkach do palenisk. W najświętszych oknach świata, dlatego że zagląda się przez nie wprost do kuchni Pana Boga, gdzie się dusza odłącza od ciała i ulatuje w przestworza. Popatrz, jak przez to szkło wygląda nasza Praga - pochylił się i spojrzał, a potem znów podniósł głowę i rzekł: - Rzeczywiście. Piękna jest ta nasza Praga. Przeszli na lewo, na północ, do miejsca, z którego był widok na Małą Stranę, zamek, katedrę Świętego Wita i Dejwice, młoda różanolica dziewczyna w czarnej sukni i młodzieniec, którzy tam przedtem stali, także przesunęli się dalej, na zachód, skąd był widok na stadion i Koszirze. A grupka ludzi za załomem, po przeciwległej stronie tarasu, której nie było widać, przesunęła się pewnie, bo znowu była niewidoczna, była znów po przeciwległej stronie tarasu, za załomem, po stronie południowej. - Więc tam są Hradczany, katedra Świętego Wita - pan Kopfrkingl wskazał przez szybkę, która była otwarta na oścież - zamek czeskich królów i prezydentów. Popatrz na niego przez to szkiełko - rzekł do Milika i wskazał na przydymione żółte szkiełko, a gdy Milik patrzył, rzekł: - A tamten jasny szeroki budynek z tymi kolumnami na lewo, przed którym jest tyle samochodów, to pałac Czerninów, byłe Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Dziś jest tam siedziba pana protektora, pana von Neuratha. Widzisz, moja droga, jak nad pałacem - pan Kopfrkingl uśmiechnął się do Lakme, która, przygnębiona, stała koło niego - widzisz, jak nad pałacem powiewa ten sztandar Rzeszy? Nasz sztandar - uśmiechnął się do Lakme i potem rzekł do Milika: - Popatrz przez szkiełko. - Tam są Alpy - za załomem po przeciwległej stronie tarasu słychać by to dość głośny szept - tam jest Salzburg... - Co ty wygadujesz - odpowiedział jakiś wściekły męski głos - jakie Alpy, jaki Salzburg! To nie Alpy, to skała w Podolu. To nie Salzburg, to Branik! Nie jesteś w kinie, jesteś na wieży... Pan Kopfrkingl przez otwarte okienko wysunął rękę na zewnątrz, pomachał i rzekł: - Na zewnątrz jest piękny, rześki wietrzyk. - Potem zapatrzył się na wieżę katedry Świętego Wita. - Tam jest Rzip? - zapytał Milik, a pan Kopfrkingl przytaknął.- Tak, Rzip - przytaknął - Rzip, gdzie według czeskiej legendy stanął praojciec Czech. Ale to tylko legenda - uśmiechnął się i cofnął.rękę z uchylonego okienka do środka - mit, fantazja. Coś takiego, jak ten dzień narodzin i śmierci Mojżesza siódmego marca... - uśmiechnął się do Lakme i chwilę patrzył na jej czarne włosy... - Te pagórki w oddali za Rzipem to Karkonosze - powiedział - a za nimi jest Rzesza. Potem znów przesunęli się w lewo, na zachód, do miejsca, z którego był widok na stadion i Koszirze, młoda różanolica dziewczyna w czarnej sukni i młodzieniec także przeszli dalej, na południe, skąd był widok na Smichow, Branik, Podole. Grupa ludzi za załomem po przeciwległej stronie tarasu też się chyba przesunęła, bo znów była po przeciwległej stronie, za załomem. - Tam jest stadion Masaryka - rzekł pan Kopfrkingl - teraz są tam pustki. Pustki jak wczesnym rankiem na podwórzu mojej Świątyni Śmierci zanim zacznie się ruch. W zeszłym roku był na stadionie ruch, odbywał się zlot Sokoła, kiedy to znowu będzie... - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - wiem, że ten stadion już się nawet tak nie nazywa, jest przemianowany. Co zrobić - uśmiechnął się - są nazwiska, które nie pasują do każdego czasu, ale nazwiska o niczym nie świadczą, jak mówisz... - uśmiechnął się do Lakme.- Możliwe, że stadion nosi dziś imię Baldura von Schirach. O! - pan Kopfrkingl podniósł głowę, wydawało mu się, że.przez otwarte okienko słyszy jakąś oddaloną muzykę, a potem wskazał w kierunku Strahowa, gdzie na jednej z ulic, między kamienicami i ogrodem było czarno, czerń, która jak mały wężyk posuwała się do przodu. - Pogrzeb - rzekł pan Kopfrkingl i przez otwarte okienko wysunął rękę na zewnątrz - tam idzie pogrzeb, widzicie, boskie... Widzisz, niebiańska - rzekł do Lakme - popatrz lepiej... widzisz? Wiozą ją chyba na Malwazinki, tam jest cmentarz. Biedna, będzie w ziemi... - Nie wiedziałam - powiedziała Zina - że muzykę może być słychać na taką odległość. Że muzykę z dołu można słyszeć aż tutaj. - Jest spokojnie, jasno - pan Kopfrkingl zatoczył ręką w otwartym okienku - ten piękny, rześki wietrzyk na zewnątrz wieje w naszym kierunku. Jeżeli wietrzyk wieje w naszym kierunku, to wtedy można usłyszeć. Szkoda, że nie widać dokładniej - pan Kopfrkingl cofnął rękę z okienka i osłonił oczy - tej trumny. Widzę tylko jakichś karawaniarzy i konie z pióropuszami... - Tam jest jak w Splicie - odezwał się zza załomu kobiecy głos - widzę tam morze. - Co ty pleciesz - zasyczał męski głos - przecież nigdy tam nie byłaś. To nie jest Split, to Hloubietin. Nie jesteś w panoptikum, jesteś na wieży. Znów przesunęli się w lewo, na południe, pan Kopfrkingl, Lakme, dzieci, do miejsca, skąd był widok na Branik, Podole, Smichow, młoda różanolica dziewczyna i młodzieniec także przesunęli się dalej w kierunku wyjścia, skąd był widok na główną część miasta, grupa za załomem, po przeciwległej stronie tarasu, widocznie przesunęła się także. Pan Kopfrkingl rzekł: - Tam jest Branik, Podole, bliżej Smichow. Widać stąd browar smichowski, ten budynek z kominem. Ale ja nie piję - rzekł - jestem abstynentem. Tamto, to Barrandow - wskazał w kierunku skały, a drugą ręką przesłonił sobie oczy, ponieważ stał właśnie pod słońce - tam znajdują się skamieliny. Skamieliny tak bardzo stare - uśmiechnął się do Lakme - że gdyby jeszcze dzisiaj żyły, miałyby sklerozę... Przeróżne żuki, motyle i trylobity - uśmiechnął się i przez otwarte okienko wysunął rękę na zewnątrz, pod słońce - popatrz tam lepiej, aniele, nie bój się. Na zewnątrz jest piękny, rześki wietrzyk - machnął w powietrzu ręką, na której błysnęła w słońcu obrączka. - A tam Góra Święta - zawołał kobiecy głos za załomem - a tamta zielona wieża kościelna między domami to Jerozolima, a tam, jak te białe chmury, to raj... - Zwariowałaś - obruszył się na nią męski głos - co za Święta Góra, to jest przecież Rzip, jaka znowu Jerozolima, to są Bohnice. Bohnice, dom wariatów - syknął rozwścieczony - jeżeli zaraz nie przestaniesz, to... - Znowu jesteśmy tutaj - uśmiechnął się pan Kopfrkingl, kiedy wszyscy na tarasie znów przesunęli się w lewo i pan Kopfrkingl ze swoimi drogimi ponownie znalazł się w miejscu, z którego był widok na główną część miasta, na fragment Wełtawy, Stare Miasto, Teatr Narodowy, Winogrady... - znowu jesteśmy tutaj. Jakbyśmy stali na najwyższej górze i obserwowali świat, który rozpościera się pod nami. Pod naszymi stopami... - uśmiechnął się pan Kopfrkingl, a potem znów wskazał i rzekł: - Tam jest Teatr Narodowy, Muzeum Narodowe. Tamten olbrzymi biały budynek na Żiżkowie, wyłożony kafelkami, to dom starców... Gdyby tak widział to ten nasz Marin z jadalni nad drzwiami, ten nasz miły późniejszy minister do spraw emerytur... tam gdzieś, za tymi wieżami kościelnymi, jest Targ Owocowy... Tam za Bramą Prochową, bliżej nas, będzie Niekazanka... tam jest rynek staromiejski, Franciszek, praski rynek, pręgierz... - wskazał przez szybę, a obrączka na ręku błysnęła... - tam, za Muzeum, jest gdzieś ulica Różana... a za tamtymi dwoma złoconymi baniastymi kopułami, które tak błyszczą... no tam, na Winogradach - wskazał i obrączka błysnęła mu na ręku - ty nie wiesz - uśmiechnął się do Lakmeco tam jest? Tam jest przecież winogradzka synagoga, największa w Pradze, czy ty tego naprawdę nie wiesz - uśmiechnął się do jej czarnych włosów - tyś tam jeszcze nigdy nie była... a więc gdzieś za tymi złoconymi baniastymi kopułami jest - moja Świątynia Śmierci. Nie można jej niestety stąd zobaczyć, ale najważniejsze, że tam jest. Popatrz przez szybkę, Miliku - zachęcił chłopca. - Jakoś to wszystko drży - rzekła kobieta za załomem - przecież to jakaś huśtawka. - Oszalałaś? Co by tu miało drżeć - huknął na nią męski głos - to wszystko jest z żelaza. Nie jesteś na jarmarku, jesteś na wieży widokowej. - Chodźcie jeszcze tutaj - rzekł pan Kopfrkingl i przesunął się krok w lewo, jakby w kierunku zamku, ale niedokładnie, piękna różanolica dziewczyna w czerni z młodzieńcem także znowu się przesunęli, jakby w kierunku Strahowa, a pan Kopfrkingl znów wysunął rękę przez otwarte okienko na zewnątrz. - Jakoś się to chwieje - rzekła kobieta za załomem - ja to czuję. Jakoś się to chwieje. Żeby się tylko nie przewróciło! - Akurat - warknął męski głos - akurat się przewróci, właśnie jak ty tu jesteś. Sto lat to stało i właśnie dzisiaj, jak ty tu jesteś, przewróci się. Takie szczęście mnie nie spotka. - Potem syknął: - To wszystko jest z żelaza, a nie z wosku, głupku, nie jesteś na meczu bokserskim! Jesteś na wieży! - No, a tam - rzekł pan Kopfrkingl i wskazał ręką - tam załamuje się rzeka. Tam jest Hloubietin. Gdzieś tam jest ulica Katarzyny...- rzekł i wskazał ręką - nie można jej stąd zobaczyć. Jest chyba za mała, nigdy tam nie byłem. Znam tylko ulicę Katarzyny w Pradze II... - No, i jeszcze kawałek - rzekł pan Kopfrkingl po chwili i jeszcze kawałek przesunął się w lewo, skąd był widok na Hradczany, a różanolica dziewczyna w czerni z młodzieńcem przesunęli się jeszcze kawałek, w stronę stadionu... - znowu Hradczany, katedra Świętego Wita, zamek królów czeskich i prezydentów... a tamten jasny szeroki budynek z tymi kolumnami, przed którym jest tyle samochodów, to pałac Czerninów, byłe Ministerstwo Spraw Zagranicznych, obecna siedziba pana protektora, pana von Neuratha. Widzisz, droga, jak nad pałacem - uśmiechnął się pan Kopfrkingl i wskazał ręką przez otwarte okienko - powiewa sztandar Rzeszy... przyjrzyj się lepiej, nie bój się - wskazał ręką - jaki ten wietrzyk jest rześki. Tym ptaszkom - spojrzał na Lakme - to się w nim lata... - Ja na dół nie będę mogła zejść - rzekła głośno kobieta za załomem - zakręciłoby mi się w głowie. - A na co byś miała schodzić na dół - odszczeknął mężczyzna - zjedziesz windą. - Czy tu jeździ jakaś winda? - rzekła kobieta - co ty wygadujesz. Jaka winda miałaby tu jeździć, nie jesteś w Nowym Jorku, jesteś w Rzeszy. - Przestań wreszcie pleść - krzyknął wściekle mężczyzna i rąbnął czymś o podłogę - dlaczego miałaby nie jeździć? A nie wjechałaś nią tutaj? Czy nie wiozła cię tutaj? Wyłaziłaś na piechotę? - Ten pogrzeb już przeszedł - rzekł pan Kopfrkingl, gdy się jeszcze trochę przesunęli na zachód, skąd był lepszy widok na Strahow, różanolica dziewczyna w czerni i młodzieniec także przesunęli się jeszcze kawałek, na południe... - pogrzeb już przeszedł. Ta ulica między domami i ogrodem, gdzie było tak czarno, jest już pusta, zbliżają się do cmentarza. Ale nie idą na Malwazinki, idą chyba do Brzewnowa. Biedna kobieta - powiedział - to mogło być samobójstwo. - Skąd wiesz, ojcze - zapytała Zina - że to była kobieta? - To się już tak wie - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - to się wyczuwa. Także po muzyce, którą słyszeliśmy przedtem - uśmiechnął się. - Biedaczka, długo będzie trwać, zanim się rozpadnie. Przynajmniej dwadzieścia lat. W palenisku osiągnęłaby to w ciągu siedemdziesięciu pięciu minut. - Skręcę sobie nogę, a ty się zabijesz - jęknęła kobieta za załomem - te schody są kręcone. Popraw sobie lepiej kapelusz, bo ci sfrunie na dół. - Co ty ciągle bredzisz - zawołał wściekle mężczyzna i znowu rąbnął czymś o ziemię, aż zadudniło - mówię przecież, że tu jest winda, tutaj... - rąbnął - pojedziesz na dół windą, tak jak tu wjechałaś, i koniec. I nie pleć już - krzyknął - bo wiesz, co mamy za plecami. Ta twoja Jerozolima... - powiedział groźnie. W środku tarasu zaskrzypiało, winda wjechała właśnie na górę i wysiadła z niej następna grupa. Potem ukazał się starszy gruby człowieczek w białym twardym kołnierzyku z czerwoną muszką i zawołał w kierunku tarasu: - Winda na dół nie kursuje, proszę skorzystać ze schodów numer dwa - i zatrzasnął drzwi. - No proszę - krzyknęła kobieta za załomem - no proszę! Coś ty plótł, pójdziemy na piechotę, ty... - i potem zza załomu ukazała się kobieta w kapeluszu z długim piórem i sznurem korali na szyi i biegła, biegła dookoła tarasu, a za nią gnał mały gruby mężczyzna w twardym kapeluszu z uniesioną laską, obiegła dwukrotnie taras, aż się wszystko trzęsło, a on za nią także dwa razy, potem wbiegła na schody numer dwa i z łomotem pędziła w dół... Gruby zdjął kapelusz, wyjął chusteczkę i odezwał się do ludzi na tarasie: - To wariatka. Widziała stąd Jerozolimę i jakiś raj. Myślała, że jest tutaj na górze w niebie. Zawsze mi to robi. Już jej nigdzie nie zabiorę - otarł sobie czoło chusteczką, podczas gdy na schodach słabł odgłos mocnych uciekających nóg - pójdzie do domu wariatów. Tam... - wskazał ręką w kierunku Bohnic... - To nic, to nic - rzekł szybko pan Kopfrkingl, gdy Milik odwrócił się do niego, chcąc widocznie coś powiedzieć, może także Zina i Lakme, która była dość przygnębiona - ta pani dostała chyba zawrotów głowy. To się może zdarzyć, gdy człowiek stoi za wysoko. Ale tutaj nie może być nieba - uśmiechnął się smutno - wtedy nie mogłoby tu istnieć cierpienie i musieliby tu być aniołowie. Wtedy nie byłoby tu nawet śmierci i nie byłoby też reinkarnacji. To jej minie - to jej minie, gdy się znajdzie na dole. Na dole... - pan Kopfrkingl spojrzał w dół, w sześćdziesięciometrową głębię, a potem wskazał gdzieś za Dejwice i rzekł: - tam gdzieś jest Suchdol... - Potem obejrzał się w kierunku pięknej różanolicej dziewczyny w czerni z młodzieńcem i powiedział: - No, moi niebiańscy, także pójdziemy powoli... Weszli na schody numer dwa i powoli zaczęli schodzić. Pierwsza szła Zina w czarnej jedwabnej sukni z urodzin, potem Milik, kurczowo trzymając się jedną ręką balustrady, a drugą przytrzymując beret, wlókł się noga za nogą. Potem szła Lakme w ciemnej jedwabnej sukni z białym koronkowym kołnierzykiem, trzymała się także... a ostatni pan Kopfrkingl. - Ściana, która nas otacza i zasłania nam widok - uśmiechnął się przed siebie do czarnych włosów Lakme - na tej wysokości jakby nie istniała. Jest tu jak na najwyższej górze, gdzie cały świat jest pod naszymi stopami. - Potem rzekł: - Śmierć jest piękna i cenna, ale musi być zapewniona kremacja. Nie jak ta biedna kobieta, której pogrzeb widzieliśmy na Strahowie. Kto ma zapewnioną kremację, nie musi się niczego bać, może umrzeć bez obaw - uśmiechnął się do głowy Lakme, którą miał przed sobą, i potem poprzez żelazne belki spojrzał w dół, w głębię niewiele mniejszą niż sześćdziesiąt metrów, byli dopiero na początku schodów, wysunął rękę na zewnątrz, ku rześkiemu wietrzykowi, j rzekł: - Tu by się skakało. Na dole, w westybulu, przy balustradzie w pobliżu kasy, starsza kobieta w okularach podnosiła z ziemi jakieś połamane pióro i porwany sznur korali. 13 - Nie mogłem przyjść na czas - rzekł pan Kopfrkingl smutno ale niezbyt wrogo do dyrektora Sarny w kilka dni po wizycie w Kasynie i na wieży widokowej - zdarzyło się coś nieprzewidzianego Miałem naradę. - Dyrektor spojrzał na pana Kopfrkingla i nie odezwał się, na jego twarzy nie zadrgał żaden mięsień, nie drgnęła nawet powieka, pan Kopfrkingl lekko się ukłonił i wyszedł -Dyrektor - powiedział do siebie na schodach w drodze do szatni - jest nieswój, jakby wyczuwał, że coś się święci. Że się o nim myśli mówi. Że już tu długo nie zostanie. - Nie jest to zły człowiek, ale trudno. Nie można tolerować szkodników na takich stanowiskach Szkodników na takich stanowiskach nie ścierpiałby przecież nikt, to oczywiście, ludzkie. To, co powiedział o tym spaleniu Niemców w piecach, to jest... - pan Kopfrkingl pokręcił głową, zasłonił dłonią oczy i przyśpieszył kroku, by szybciej znaleźć się w szatni! Dotarł do szatni przebrał się. Koło palenisk uśmiechnął się do Zająca i Barana, którzy chłodno i w milczeniu obserwowali termometry, poprzez głośnik z sali obrzędowej dochodziło Czechy piękne, Czechy moje, spytał ich o pana Dworzaka, a Zając wskazał głową na koniec korytarza w kierunku sali przygotowań - Poprawa jej pan suknię - uśmiechnął się w sali przygotowań do pana Dworzaka, który stał nad jedną otwarła trumną i układał na zmarłe, bukieciki, a potem podszedł bliżej, zajrzał i rzekł. Ma piękna suknie, powabną, czarną jedwabną z kołnierzykiem owszem Do trumny ludzie zabierają zazwyczaj te najlepsze ubrania, jakie mają. Zabierają na przykład tylko to ubranie, panie Dworzak, które mieli na sobie tylko parę razy w życiu, W trumnie, panie Dworzak, każdy chce być piękny. Potem powiedział: - To jest panna Sosówna. Sprzedawała w bufecie wino i alkohol, nieszczęsna panna... Za chwilę będzie w Sali obrzędowej, pan Pelikan ją odwiezie. Ta trumna - pan Kopfrkingl wskazał na trumnę, zamkniętą, numer siedem - jest zamknięta, jej się nie wystawia i zabiera się ją prosto do obrzędu, był to przypadek choroby zakaźne). Pan Sowa... Już prawie pan nie pali, panie Dworzak, prawda?- pan Kopfrkingl uśmiechnął się i spojrzał na żelazny łom, który leżał na ziemi w sali przygotowań, koło niszy zasłoniętej firanką - no, już pan przywykł. Pan Pelikan nadchodzi - wskazał na drzwi, a gdy pan Pelikan wszedł z wózkiem, pan Kopfrkingl jeszcze raz spojrzał na kobietę w trumnie, ozdobioną kwiatkami, skinął na pana Pelikana i rzekł: - Może pan. Sosówna jest gotowa... Gdy pan Kopfrkingl wychodził z budynku, z portierni wylazł pan Suczek. - Panie Kopfrkingl - podniósł swoje łagodne załzawione oczy, a głos i ręka z długim paznokciem na małym palcu drżały mu - co z tą morfiną... - Panie Suczek - rzekł pan Kopfrkingl dosyć ostro i zatrzymał się - jeżeli pan nie przestanie męczyć, zamelduję sprawę na policji. Pan wie, ze używanie morfiny jest karalne. To zwyrodnienie, które nie licuje z honorem człowieka. Nie chcę już słyszeć ani słowa, bo każę pana zabrać do domu wariatów. - Potem spojrzał na pana Suczka, który o mało nie zatoczył się, i powiedział trochę łagodniej: - Nie dam panu nic, panie Suczek. Chronię pana zdrowie. Jeśli pan nie ma rozumu, ja go muszę mieć. Nie chcę pana mieć na sumieniu. Jestem uczciwym i zdrowym człowiekiem. Sam nawet nie piję alkoholu. I nie palę, jestem abstynentem i, jak pan widzi, także żyję. Niech się pan już nie naprzykrza. Pan Suczek wrócił do portierni zupełnie zdruzgotany. - No proszę - pomyślał sobie pan Kopfrkingl i wyszedł z budynku na podwórze - znowu mu okazałem trochę siły i przeraził się. No i proszę, jak siłą, charakterem, można się przysłużyć ludzkości. Słabi, mniej wartościowi są uciążliwi i nieużyteczni w walce o jutro. W portierni na podwórzu zauważył pana Wronę, który tam siedział, bo miał coś z.wątrobą, i wydawało mu się, że pan Wrona odwrócił się, kiedy go zobaczył... Gdy wszedł do domu, do jadalni, jego anioł stał przy oknie, pod obrazem z orszakiem weselnym i tabelką, najwznioślejszym rozkładem jazdy, uśmiechnął się tylko do jej czarnych włosów i uczuł przy tym żal. Potem przyłapał Milika, jak koło małego lustra, wiszącego w jadalni, chował coś szybko. Zauważył, że to fotografia, i wtedy powiedział sobie, oto życie. Nie tylko Zinka i ten jej pan Milek, już nawet Milik, no oczywiście, dzieci dojrzewają, rosną. Podszedł do radia i włączył je. - Biedny ten nasz pan Suczek - rzekł - znowu chciał ode mnie morfiny. To słaby, miękki, skończony człowiek... co za zwyrodnienie. A ten pan Bogacz ze swoim piciem i ten jego nieszczęśliwy synek Wojtek. Pani Bogaczowćj nie widziałem już chyba z rok...- Potem z radia odezwała się słodka kawatyna Almawiwy z Cyrulika, śpiewana Rozynie, pod balkonem... a pan Kopfrkingl odwrócił się, podszedł do Milika i wyciągnął rękę. - No więc pokaż mi tę swoją miłość - wyciągnął rękę - tę swoją pierwszą miłość, niech my też ją poznamy... - Po krótkim wahaniu Milik podał mu zdjęcie. Ale nie była to dziewczyna. Był to uczeń rzeżnika. - To ten uczeń rzeżnika - zająknął się Milik i spojrzał na zdjęcie - no, ten bokser. Po chwili ciszy pan Kopfrkingl uśmiechnął się i rzekł: - Jak to zdobyłeś? Wy się znacie? - Przecież ty sam posłałeś mnie po program, żebym wiedział, kto boksuje... - rzekł Milik i potem wydobył z siebie, że był dwa razy w tym Klubie Młodych, gdzie odbywają się treningi. - Przecież tam było napisane, przyjdźcie do nas... No, wiesz, na tej ulotce - powiedział - na tym zgłoszeniu, które mi dał pan inżynier Reinke... - Ależ to wspaniałe, Miliku, przyjaźnić się z bokserem - rzekł po chwili pan Kopfrkingl i pomyślał, przyjaźni się z bokserem, może jednak nie będzie taki miękki i zniewieściały, jak mówi Willi, może się z tego wydobędzie, a głośno powiedział: - Musisz być twardy, Miliku, dzielny, stuprocentowy, masz przecież niemiecką krew. Po mnie... - dodał ze ściągniętymi brwiami - po wakacjach przejdziesz do niemieckiego gimnazjum. No tak - uśmiechnął się do przygnębionej i zrezygnowanej Lakme, a potem znów zwrócił się do Milika, który patrzył na kartkę, i rzekł: - Znajomość z bokserem na pewno jest korzystna, boks to bojowy sport, ein Wettkampf, Wódz uważa go za jeden z najlepszych. Tylko żebyś się tak ciągle nie włóczył, Miliku. Nie powinieneś chodzić nawet do miasta. Ten twój bokser pilnie trenuje? - uśmiechnął się oddając chłopcu zdjęcie, a gdy Milik przytaknął, rzekł: - Co on właściwie mówi, o czym razem rozmawiacie... A potem ze zgrozą dowiedział się, o czym mu bokser opowiada. Dlaczego tak pilnie trenuje. Dlaczego się tak pilnie uczy boksu. Dlaczego jego ciosy muszą trafiać. Dlatego że Niemcy wtargnęli do naszego kraju. Dlatego że stosują przemoc. Dlatego że za123 brali nam wolność... Milik, gdy to mówił, patrzył jak owca i spoglądał na kotkę, a pan Kopfrkingl opanował się i smutno pokiwał głową. Jeszcze jest czas na to, by mu wszystko wyjaśnić, myślał i patrzył na Milika, wkrótce mu to wytłumaczę, wyjaśnię mu, przekonam go. Podszedł do radia, w którym Almawiwa kończył śpiewać Rozynie swoją słodką pieśń, i lekko odsunął kotkę, która plątała mu się pod nogami. Przed Świętem Zmarłych gestapo aresztowało w krematorium Józefa Zająca i Barana, potem przyszła kolej na dyrektora Sarnę. - To, co zrobiło gestapo - powiedział sobie pan Karl Kopfrkingl, członek NSDAP z prawą niemiecką duszą - wydaje mi się dość bezwzględne. Ale chyba nie można było postąpić inaczej, trudno. Chodzi przecież o szczęście milionów ludzi. Dopuścilibyśmy się zbrodni na narodzie - powiedział sobie pan Kopfrkingl - zbrodni na ludzkości, gdybyśmy nie potrafili się pozbyć szkodników, gdybyśmy się biernie przyglądali ich dziełu zniszczenia. - Gestapo aresztowało więc w krematorium Zająca, Barana i dyrektora Sarnę. Milik i Zina pojechali na Święto Zmarłych do dobrej cioci, do Słatinian, która gdyby była katoliczką, zostałaby po śmierci ogłoszona świętą, a która była świętą już teraz, pojechali do niej z bukietem lilii, a w tych dniach miano zadecydować o bardzo ważnej sprawie dla pana Kopfrkingla: o jego awansie. - Aniele - rzekł pan Kopfrkingl do Lakme w jadalni - dzieci pojechały na Święto Zmarłych do cioci do Słatinian, do tej naszej dobrej duszy, która już teraz jest świętą... a my jesteśmy sami. Aresztowali u nas pana Zająca, Barana i dyrektora Sarnę... Bóg wie dlaczego, widocznie z powodu ich wrogości do Rzeszy, do narodu niemieckiego, do ludzkości... Czego - uśmiechnął się do Lakme, która się przeraziła - czego się boisz? Że aresztowali Zająca, Barana i dyrektora? Bądź spokojna, nic im się nie stanie, przeniosą ich tylko na inne miejsce pracy... - Potem powiedział: - Dyrektorem na miejsce pana Sarny mam zostać ja. Mam zostać dyrektorem, dlatego że jestem specjalistą... Co, gdybyśmy się, moja droga, gdy tak sami jesteśmy, ubrali odświętnie i urządzili sobie takie małe, ładne przyjęcie? Oczywiście bez wina, jestem abstynentem... a potem się wykąpiemy w naszej pięknej łazience, jak powinno być po takiej rzymskiej uczcie. Czy nie ma przypadkiem także rocznicy naszego boskiego ślubu? - uśmiechnął się czule - albo przynajmniej rocznicy naszego szczęśliwego poznania się w ogrodzie zoologicznym, przy leopardzie... nie ma, dobrze, ale myślimy sobie, że tak... chodź... - Pan Kopfrkingl ujął Lakme pod rękę i zaprowadził do kuchni, by przygotować jedzenie. Pod wieczór, gdy jedzenie było już gotowe, pan Kopfrkingl zaproponował Lakme, by włożyła ciemną jedwabną świąteczną suknię z białym koronkowym kołnierzykiem, a gdy ją włożyła, zaprowadził ją do jadalni, posadził za stołem, przyniósł kanapki, migdały, kawę i herbatę, włączył radio, a potem sam także usiadł do stołu. - Słyszysz, aniele - uśmiechnął się czule - to, co właśnie teraz grają, to chór i bas z Łucji z Lammermooru Donizettiego. Jest to tak doskonała muzyka pogrzebowa, a tak rzadko się ją u nas gra. Ten, komu by ją grano w sali obrzędowej, miałby rzeczywiście wyjątkowy pogrzeb. Pani Strunnej grali kiedyś Niedokończoną, pannie Linkównie Largo Dworzaka, a niedawno pannie Sosównie pieśń Friedricha von Flotowa o ostatniej róży. Problem jest w tym, że muzyki dla siebie nie wybierają zazwyczaj nieboszczycy, ale wybierają ją ich najbliżsi! A ci nie wybierają według gustu zmarłych, ale według własnego. Ci nie wybierają tego, co się podoba ich niebogim, ale to, co się podoba im. - Potem powiedział: - To jest wielka aria Łucji z trzeciego aktu. Śpiewa ją jakaś znakomita Włoszka. A podczas gdy jedli, a z radia dochodziła wielka aria Łucji, pan Kopfrkingl rzekł: - Mamy życie przed sobą, moja najczystsza, mamy, niebiańska, otwarty świat. Jest dla nas otwarte niebo - wskazał i spojrzał na sufit, jakby zwracał uwagę na gwiazdy, przepiękny obraz albo jakieś wspaniałe zjawisko - niebo, na którym przez tych całe dziewiętnaście lat nie pojawiła się ani jedna jedyna chmurka, niebo, jakie czasami widuje się nad moją Świątynią Śmierci, gdy właśnie nikogo się w niej nie spala. Ale zauważyłem, że w łazience mamy rozbity wentylator, muszę go jutro oddać do naprawy. Założyłem tam na razie sznur z pętlą, żeby można było otworzyć wentylator stojąc na krześle. Ta zasłona, tam w kącie... - wskazał w kierunku okna - na którą Willi zwrócił uwagę w Wigilię, znów się nie trzyma. Słyszysz ten piękny śpiew - wskazał na radio, z którego niosła się wielka aria Łucji - jaka to prawda, że umiera ubogim ten, kto nie poznał piękna muzyki, gdzie też jest Rosana... Po kolacji pan Kopfrkingl pocałował anioła i rzekł: - Chodź, niewyslowiona, wcześniej, zanim się rozbierzemy, przygotujemy łazienkę. 125 Wziął krzesło i poszli, spoglądała na nich kotka. - Gorąco tu - powiedział pan Kopfrkingl w łazience i postawił krzesło pod wentylatorem - chyba przesadziłem z tym paleniem. Otwórz wentylator, moja droga. Gdy Lakme weszła na krzesło, pan Kopfrgingl pogładził jej łydkę, zarzucił jej pętlę na szyję i z czułym uśmiechem powiedział: - Co by było, gdybym cię powiesił, moja droga? Uśmiechnęła się do niego z góry, chyba go dobrze nie zrozumiała, on także się uśmiechnął, kopnął krzesło i stało się. W przedpokoju włożył płaszcz, poszedł do biura niemieckiej policji kryminalnej i do protokołu podyktował: - Zrobiła to najprawdopodobniej z rozpaczy. Miała żydowską krew i nie potrafiła żyć u mego boku. Może przypuszczała, że wezmę z nią rozwód, że życie z nią nie licuje z moim niemieckim honorem. - A do siebie rzekł w duchu: - Żal mi cię było, droga, żal. Byłaś przygnębiona, milcząca, trzeba to przyznać, ale ja tę ofiarę, jako Niemiec, ponieść musiałem. Uratowałem cię, droga, przed cierpieniem, które by cię czekało. Jak ry byś, aniele, z tą swoją krwią cierpiała w nowym, szczęśliwym, sprawiedliwym świecie... Lakme została spopielona w Chrudimiu koło Słatinian... A pan Karl Kopfrkingl po tym Święcie Zmarłych - został mianowany dyrektorem praskiego krematorium. Pana Wronę, który siedział w portierni na podwórzu i miał coś z wątrobą, wysłał na emeryturę, jest już stary, myślał sobie, jest tu już od czasu mojego rozpoczęcia pracy, od bez mała dwudziestu lat, niech sobie odpocznie, sprzątaczce, pani Podzimkowej, dał wypowiedzenie, przecież się tu właściwie bała, powiedział sobie, niech ją pozbawię strachu, tej klątwy... Ale pana Dworzaka zostawił sobie - wie pan, panie Dworzak, mnie się w panu podoba to, że pan nie pali i nie pije - rzekł do niego - że jest pan abstynentem... - i zostawił sobie też pana Pelikana, i pana Suczka także sobie zatrzymał. Powinienem go uratować, myślał czasami w gabinecie dyrektorskim, ledwo się trzyma na nogach. Gdy przechodził koło portierni, pan Suczek płakał i chował się jak pies. 14 Tak, to, co uczyniła matka, było dla dzieci wstrząsem, ale w życiu trzeba się pogodzić z niejednym. - Dzisiaj, najdrożsi - rzekł pan Kopfrkingl w jadalni do dzieci, stojąc pod lampą z gazetą w rękach - dzisiaj życie jest wielką walką, żyjemy w wielkich, przełomowych czasach i dzielne znoszenie wszystkich ofiar i zmartwień jest koniecznością. Nasz anioł jest już błogosławiony, tak jak jej matka. Łaskawa natura wyrwała ją z pęt tego świata, w spokoju powróciła tam, gdzie powstała, w proch, przestworza otwarły się przed nią, a możliwe, że już w tej chwili wstąpiła w nowe ciało, kremacja przyśpiesza... Była to łagodna, dobra kobieta - rzekł trzymając w rękach gazetę - wierna, cicha, skromna, światłość wiekuista już jej świeci, jest już w świętym spokoju. - Potem patrząc w gazetę, rzekł: - W życiu ludzkim nie ma nic pewnego. Przyszłość jest niepewna i dlatego ludzie często się jej boją. Jedyne, co jest pewne w życiu, to śmierć. Teraz jednak jest pewne także to, że w Europie zostanie wprowadzony nowy, szczęśliwy porządek. Nowa, szczęśliwa Europa Wodza oraz śmierć, to dwie pewności, które dzisiaj my, ludzie, mamy... Tutaj w gazecie... - rozłożył gazetę - jest jeden piękny wiersz, wydaje mi się, że został napisany na cześć naszej błogosławionej. Przeczytam wam z niego przynajmniej pierwszą linijkę - powiedział i zaczął czytać: - Kiedy w szarości z wieczorem dzień się zaślubia... Potem spojrzał na obraz z orszakiem weselnym koło tabelki, rozkładu jazdy śmierci, i zatroskany rzekł: - Płomienie już nie mogą boleć... Następnie odłożył gazetę, wyjął z biblioteki książkę o Tybecie i powiedział: - Teraz, gdy straciliśmy matkę, muszę się dla was, moje delikatne, poświęcać jeszcze bardziej. Zinko... - uśmiechnął się do córki, a potem popatrzył na książkę o Tybecie, którą trzymał w ręku - masz urodę po matce. Spotykasz się z panem Miłkiem, ale trzeba będzie, byś po wakacjach przeniosła się do niemieckiej szkoły. Milik również - spojrzał na chłopca przeciągle, badawczo, a potem znów na książkę o Tybecie i trochę się zachmurzył, ten chłopiec ze swoją delikatną, zniewieściałą duszą przysparzał mu coraz więcej zmartwień. Nie wrodził się we mnie, myślał, patrząc na książkę, nie wrodził się we mnie, a włóczy się teraz jeszcze więcej niż dawniej. Żeby się znowu gdzieś w nocy nie zabłąkał i żeby nie musiała go szukać policja, jak wtedy, w tym Suchdolu. Ten jego uczeń bokser zamiast go hartować, jeszcze go zwodzi i sprowadza na złą drogę... Żeby tylko nie skończył tak, jak ten nieszczęsny Wojtuś Bogacz z kamienicy. A pewnego razu... A pewnego razu w Kasynie, w obecności płowowłosej Marii, która wyglądała jak anioł albo pierwszorzędna aktorka i którą nazywał Marlen, rozmawiał o nim z Willim. - Milik przysparza mi coraz więcej zmartwień - westchnął patrząc na dywany, obrazy i rozjarzone żyrandole - coraz częściej mi się wydaje, że jest jeszcze bardziej miękki i zniewieściały, w ogóle się we mnie nie wdał i włóczy się jeszcze więcej niż przedtem. Boję się, żeby znów kiedyś nie spał w jakimś Suchdolu. A ten boks, na którym byliśmy wtedy - spojrzał na kieliszki koniaku na stole - niestety, za bardzo go nie pasjonuje. Sam nie boksowałby za nic, a przecież mogłoby mu się to kiedyś przydać, jak mówiłeś. Z tego boksu wtedy skorzystał tylko tyle, że zaznajomił się z uczniem rzeźnika. Ten jego uczeń bokser jeszcze go zwodzi i sprowadza na złą drogę, zamiast hartować i umacniać w nim świadomość tej niemieckiej krwi, którą ma po mnie, jestem tym zasmucony. Żeby nie skończył tak - spojrzał na kieliszki koniaku - jak ten nieszczęsny Wojtuś Bogacz z naszej kamienicy... - Matka była pół-Żydówką - rzekł Willi i spojrzał na płowowłosą Marlen, która oparła się o ramię pana Kopfrkingla - to są widocznie tego przejawy. Miliwoj jest mieszańcem drugiego stopnia. Według przepisów obywatelskich Rzeszy z 14 listopada 1935, paragraf 2, jest żydowskim mieszańcem drugiego stopnia, tak zwanym ćwierć - Żydem... Vierteljude derjenige, der von einem volljiidischen Grosselternteil abstammt. Jest to przepis - rzekł, patrząc na Marlen opartą o pana Kopfrkingla - przepisy są po to, by ludziom służyły, jak mówisz, a my musimy je szanować. Obawiam się, Karl, że go do naszego gimnazjum nie przyjmą. Obawiam się, że nie przyjmą go nawet do Hitlerjugend. Naprawdę nie napijesz się koniaku? wskazał kieliszki na stole, ale pan Kopfrkingi pokręcił głową i jeden z nich lekko odsunął. - Zbliżamy się do Warszawy - zaśmiała się Marlen. W sobotę po południu tego tygodnia, w którym nad Warszawą zaczęła powiewać swastyka i siły zbrojne Rzeszy posuwały się dalej na wschód, pan Karl Kopfrkingl włożył nowe czarne wysokie buty i zielony kapelusz ze sznurem i piórkiem, który kupił sobie dopiero niedawno u niemieckiego kapelusznika na Mostku, włożył do kieszeni marynarki małe ładne obcążki i poszedł pokazać Milikowi krematorium, było to możliwe, bo w sobotę po południu już się nie spalało. Na dworze było pięknie. Przed domem spotkali Jana Bettelheima i Wojciecha Bogacza. Stali tam oparci o ścianę i patrzyli na parkujące samochody. Kiwnęli do Milika i zapytali, dokąd idzie. Pan Kopfrkingl zatrzymał się, uśmiechnął się przyjaźnie i odpowiedział, że na spacer. Milik patrzył na chłopców, a ci na niego, jakby w duchu coś knuli, a pan Kopfrkingl rzekł: - Musicie, chłopcy, znowu kiedyś do nas wpaść. Już dawno nie byliście u nas. Tylko, gdy jesteście na dworze, nie powinniście chodzić za daleko. Niestety, dziś nie jest pora na wałęsanie.- Potem uśmiechnął się znowu w kierunku parkujących samochodów i rzekł: - Więc to są Miliku, według twojej teorii, samochody kolorowe, tak? Zielone to wojskowe i więzienne, a białe, sanitarne. Dla aniołów. - Skinął na chłopca i poszli... Gdy uszli kilka kroków, pan Kopfrkingl powiedział: - Możliwe, Miliku, że niedługo też będziemy mieli ładny kolorowy samochód i będziesz jeździł, tak jak jeździł Jaś Bettelheim. Jeździlibyśmy w niedzielę na wycieczki. Oczywiście gdzieś dalej niż do Suchdola, na przykład gdzieś na jakiś zamek. Myślę, że to by ci się podobało. Niestety, doktor Bettelheim nie ma już samochodu. Potem doszli do jakiejś różowej cukierni i Milik się zatrzymał. - No, zaczekaj że, ty łakomy zwierzaku - uśmiechnął się pan Kopfrkingl i sięgnął do kieszeni, w której miał obcążki - masz i kup sobie loda. - Potem sięgnął do kieszeni jeszcze raz: - Masz jeszcze, kup sobie też ciastko. Milik kupił loda i ciastko i poszli dalej. W pobliżu winogradzkiego cmentarza wisiała jakaś reklama, pod nią stał starszy gruby człowieczek i czytał ją. Gdy podeszli bliżej, pan Kopfrkingl zauważył, że człowieczek ma sztywny biały kołnierzyk z czerwoną muszką, a gdy to zauważył, podniósł nieco głowę. - Szkoda - rzekł do Milika i głos mu nieznacznie zadrżał - szkoda, że twojej anielskiej matki nie ma z nami. - Potem zauważył reklamę i miał wrażenie, jakby z niej parę liter chciało wyskoczyć: Zasłony i kotary naprawia Józefa Chrząszczyk Praga-Hloubietin Katarzyny 7 - Pójdziemy przez cmentarz - powiedział do Milika - od tyłu jest ładniejsza droga niż przez podwórze. Zanim zostałem dyrektorem, chadzałem tu w południe na spacer. Szkoda, że twoja matka jest już w Panu. Gdy przechodzili przez bramę cmentarza, za pierwszymi nagrobkami usłyszeli jakiś łomot i hałas, jakby ktoś tam skakał i syczał, a potem wypadła na nich jakaś kobieta ze sznurem korali i w kapeluszu z piórem, wskazywała za siebie i piszczała, za nią gnał jakiś mały gruby mężczyzna w twardym kapeluszu z laską i wołał: - Gdzie lecisz, ty... tu nie ma żadnej wieży, to jest cmentarz. Byłaś na cmentarzu... - zatrzymał się i z wściekłością przekręcił głowę w stronę pana Kopfrkingla, popatrzył na jego czarne wysokie buty i zielony kapelusz ze sznurem i piórkiem i powiedział: - to wariatka, ciągle mi to robi. Myślała, że ją tu prowadzę na jakąś masakrę... - Na pewno jej to minie - rzekł pan Kopfrkingl łagodnie, a gruby zdjął kapelusz i zaczął sobie ocierać czoło. - Chodź - rzekł pan Kopfrkingl do Milika, chłopiec patrzył oszołomiony - chyba jakiś atak, to jej minie, ten anioł wśród nas - lekarz, pomoże jej. Miliku - rzekł - żeby ci nie przyszło kiedyś do głowy brać do ust jakiś wybuchowy korek. Mogłoby być wielkie nieszczęście. Smakowało ci to ciastko? Potem przeszli przez cmentarz, między grobami, na których leżały wieńce, i znaleźli się przed budynkiem krematorium. W portierni trząsł się piesek z długim paznokciem na małym palcu, zobaczył pana dyrektora w wysokich butach i kapeluszu z piórkiem i ukłonił się, oczy miał podbite i załzawione. - Jeżeli go uratuję - myślał pan Kopfrkingl - będę go musiał zwolnić albo pomóc mu dostać się do domu wariatów - skinął mu ręką i poszedł dalej. Zaprowadził Milika na korytarz prowadzący do szatni i do wygasłych palenisk, było tam czuć lizolem, chłopiec drżał jak jagnię. - To są piece - drżał i zerkał niepewnie. - To one - pan Kopfrkingl uśmiechnął się - chyba się nie boisz. Przecież są puste, dziś przecież się nie spala. Ty, Miliku, zawsze się boisz - uśmiechnął się - gdy gdzieś idziemy, po kim ty to masz. Bałeś się wtedy przed panoptikum, bałeś się na boksie, bałeś się przed wieżą... czy coś ci się stało? - Potem powiedział: - Tutaj są guziki do żelaznej kurtyny w sali obrzędowej, tutaj termometry, tutaj głośnik, żeby pracownicy mogli słuchać muzyki... więc to są te nasze mechanizmy, automaty... Tam, na tym rusztowaniu, są te przydymione okienka do pieców, ale ich naprawdę nie musisz oglądać... Tutaj wisi tabelka, znasz ją, zaczekaj, popatrzę...- Potem przeszli koło magazynu blaszanych pojemników na popiół o przekroju 16 cm i wysokości 23 cm, było tam czuć lizolem, i chłopiec drżał jak jagnię... - to jest magazyn pojemników na popiół - rzekł pan Kopfrkingl - są znormalizowane... - a potem poszli do sali przygotowań, ku trumnom. - Tutaj widzisz pana Daniela - uśmiechnął się pan Kopfrkingl - tutaj doktora Wiewiórkę, ma biedak dość ciasną trumnę, gdy założę wieko, będzie mu leżało na czole, tutaj jest pan Piskorz... zmarł na anielską chorobę... ale to nic. Pokażę ci tę trumnę - uśmiechnął się pan Kopfrkingl i podszedł do jednej zamkniętej trumny z numerem 5 i z nazwiskiem Wagner - jest zamknięta dlatego, że już nie będzie się jej otwierać. Nie będzie się jej wystawiać, w poniedziałek pójdzie wprost do sali obrzędowej. - Pan Kopfrkingl wyjął z kieszeni obcążki i otworzył wieko. W trumnie pojawiła się ostra blada wychudzona twarz, zielony paradny mundur. Na piersiach był krzyż żelazny, czapka wojskowa i białe rękawiczki. W dziurce od guzika gałązka wawrzynu. Inna gałązka, chyba mirtu, leżała na rękach skrzyżowanych na brzuchu. - To jest pan Ernst Wagner - rzekł pan Kopfrkingl do chłopca, który drżał jak jagnię i rozpaczliwie gniótł sobie ręce - Sturmbannfuhrer SS... kochał naród i muzykę, zostanie pochowany przy dźwiękach Parsifala Wagnera. Więc ten twój bokser będzie tłukł Niemców - pan Kopfrkingl uśmiechnął się smutno do przerażonego syna - tyranów, intruzów. Tyś mu chyba powiedział, że lubisz słodycze, jeżeli cię zaprasza do cukierni, prawda?... Popatrz, ten pan - Wagner jest Niemcem czystej krwi. Żadna miękka, zniewieściała dusza... Czyste pochodzenie. Ohne Riicksicht auf den Dienstgrad muss jeder SS-Angehorige den Abstammungsnachweis erbringen, wenn er sich verloben oder verheiraten will, tak brzmi prawo Rzeszy, wiesz, co to znaczy po czesku?... A więc: każdy członek SS musi bez względu na swoją rangę wykazać się pochodzeniem, jeżeli chce się zaręczyć albo ożenić... przepisy są po to, by pomagały ludziom... - pan Kopfrkingl uśmiechnął się, a potem rzekł: - Ma odpowiednią trumnę, wystarczająco wysoką i szeroką, co Miliku, gdybyś się tak położył obok niego? Położył się obok niego, a w poniedziałek przy dźwiękach Parsifala rozpłynął się razem z nim? - I z niewesołym uśmiechem ujął żelazny łom, który leżał w kącie obok niszy z zasłoną, powalił chłopca na kolana, rozkraczył się nad nim w tych swoich czarnych wysokich butach i zielonym kapeluszu ze sznurem i piórkiem i zatłukł go łomem. Potem podniósł go z ziemi, wepchnął do trumny obok esesmana, trumna była odpowiednia, wysoka i szeroka, zmieścili się tam obaj jak przyrodni bracia, przybił wieko obcążkami, sprawdził, czy łom i posadzka są czyste, poprawił kapelusz... i poszedł. - Śmierć zbliża - powiedział do siebie, z ręką na obcążkach w kieszeni - w ludzkim popiele nie ma różnicy. Obojętne, czy to popiół niemieckiego bannfuhrera, czy też ćwierćżydowskiego chłopca. Biedny chłopiec - powiedział sobie - jakże by on cierpiał w życiu, ile oszczędziłem temu dobremu dziecku. Teraz już by go nie przyjęli do niemieckich szkół i do Hitlerjugend, a co dopiero, gdy nastąpi nowy szczęśliwy ład. Szkoda tylko, że go jeszcze nie mogłem sfotografować...- ...Miliku, nie uciekaj, zaczekaj na mnie - zawołał przed portiernią pana Suczka tak, by było to słychać w środku, w tym barłogu, gdzie się właśnie znajdował pan Suczek, kulił się tam z ustami na własnej dłoni, jakby ją całował, i miał mętne oczy. - Panie Suczek - powiedział do niego - pan sobie liże rękę! Pan się musi leczyć, panie Suczek, tak dłużej być nie może, przecież nie będzie pan sobie niszczył życia. To jest Abartigkeit, co pan robi, potworność, może do psychiatry? - a pan Suczek podniósł głowę, rozpłakał się i złożył dłonie. Pan Kopfrkingl wyszedł potem z budynku, przeszedł przez podwórze, w następnej portierni głębokim ukłonem przywitał go następca pana Wrony, przed bramą dał parę groszy starej żebraczce, która stawała tutaj poza piątkami także w sobotę, latem i zimą, wyglądała jak biała piastunka, skierował się do tramwaju. Stała tam jakaś młoda różanolica dziewczyna w czarnej sukni z jakimś młodzieńcem, który miał aparat fotograficzny na pasku przewieszonym przez ramię. Po czterech dniach zaszedł pan Kopfrkingl do biura niemieckiej policji kryminalnej i zameldował o zaginięciu szesnastoletniego syna. - To już czwarty dzień, a jeszcze nie wrócił - rzekł - robił to od dziecka, raz musiała go nawet szukać policja, znaleziono go dopiero koło Suchdola, chciał tam przenocować w stogu. Miał różne romantyczne pomysły, boję się, czy nie wybrał się za naszą armią do Polski. W ostatnim czasie spotykał się także z jakimś bokserem. - A tymczasem Milik już cztery dni był zmieszany z popiołem esesmana czystej krwi, a wszystkie czynności przeprowadził sam pan dyrektor, który z asystą wyrozumiałych i służalczych uśmiechów tych dwóch, którzy nastali po Zającu i Baranie, odświeżał sobie przy palenisku swoją znajomość fachu i równocześnie okazywał im, jak docenia ich pracę, od której sam zaczynał, jako synek dość prostych rodziców, grano przy tym marsza pogrzebowego z Eroiki Beethovena. Przedtem Parsifala Wagnera. 15 A potem, po zwycięskim marszu wojennym na Polskę, pan Kopfrkingl został wezwany do najwyższego szefa praskiego Sicherheitsdienstu i sekretarza pana protektora Rzeszy, Boehrmanna, do Boehrmanna, do tego jasnego budynku z kolumnami, przed którym było tyle samochodów i nad którym powiewał sztandar Rzeszy, do gabinetu, w którym słodko pachniało drzewem sandałowym i gdzie poza pięknymi firankami, grubym dywanem i wielkim portretem Wodza wisiało też kilka innych wspaniałych obrazów, i tutaj, w tym gabinecie najwyższego szefa praskiego Sicherheitsdienstu, został poufnie poinformowany, jaki szykuje się eksperyment, było to jesienią 1939. - W celu uszlachetnienia narodu niemieckiego i dla jego honoru. Dla zwycięskiej walki o nową, szczęśliwą Europę. Dla sprawiedliwego porządku świata, nowego porządku Wodza - powiedzieli i podnieśli kieliszki z błyszczącego stołu, za którymi leżała jakaś książka, a był tam też Willi Reinke, który mu powiedział: - Mogę cię czymś poczęstować, koniak, czeska śliwowica... - A potem powiedzieli mu: - Pan ma doświadczenie. Pan lubi mechanikę, automatykę, jest pan dumnym nosicielem niemieckości. Chcemy wypróbować takie gazowe paleniska, wie pan, so eine treffliche Gaseinrichtung fur die Zukunft. Ale konieczna jest absolutna dyskrecja, to jest tajne. Powstała propozycja uhonorowania pana. Mógłby pan zostać szefem technicznym. - Takie gazowe paleniska dla przyszłości - powtórzył Willi i lekko dotknął książki na lśniącym blacie stołu - dla przyszłości, która nie daje żadnej pewności, poza śmiercią i naszym zwycięstwem. Nie będą cierpiały nawet konie - uśmiechnął się - proponuje ci się zaszczyt. To - rzekł - co obiecywałem ci, gdy byłeś żebrakiem na ulicy Maisla, nastąpiło tutaj: otrzymasz samochód osobowy mercedes. Będziesz mógł wozić - uśmiechnął się - rodzinę na wycieczki... - Potem uśmiechnął się, podniósł kieliszek i rzekł: - Jesteś wybrańcem. Naprawdę nie pijesz jeszcze?... A pan Kopfrkingl z uśmiechem, odetchnąwszy słodkim zapachem, słodki zapach drzewa sandałowego, którym gabinet najwyższego szefa praskiego Sicherheitsdienstu był przesycony, spojrzał na książkę leżącą za kieliszkami i położył ręce na kolanach. - Panowie, dziękuję - rzekł i pokręci! głową - nadal nie piję. Nie piję alkoholu, jestem abstynentem. - I przyjął proponowany mu zaszczyt. A potem chodził do Kasyna cudownym wejściem, z trzema schodami, ozdobionym białym marmurem, miał płowowłose kochanki, szczególnie Marlen, która właściwie miała na imię Maria i była jak anioł albo pierwszorzędna aktorka, miał ich chyba z dziesięć lub dwadzieścia i chodził za nimi także gdzie indziej, nie tylko do Kasyna, ale do „Malwaza” nie, tam nie chodził już od dawna, niektóre z nich przychodziły z rewanżem do jego mieszkania, miał ich tyle, że prawie się w nich gubił, ale za to nie pił i nie palił, był abstynentem, żałował tych, którzy nie mieli takich piękności, żałował pani Bogaczowej, której męża zabił alkohol, i żałował ich nieszczęsnego synka Wojtka, który mógł to po nim odziedziczyć, i żałował też innych, na przykład doktora Bettelheima z rodziną, który nie miał już samochodu ani praktyki: a w jadalni patrzył w kierunku okna na obraz z orszakiem weselnym, który kupił kiedyś Zinie na Niekazance, w warsztacie ramkarskim pana Pustego, i na tabelkę na sznurku obok, najwznioślejszy rozkład jazdy istniejący na ziemi, rozkład jazdy śmierci, patrzył ponad drzwi jadalni, gdzie już dawno zamiast prezydenta Nikaragui wisiał Wódz, doskonały oleodruk doskonałego gentlemana, i mówił sobie: - wkrótce otrzymam dekret nominacyjny na szefa eksperymentu z paleniskami gazowymi i samochód, mercedes... - i patrzył też na portret rodzinny nad szafką, na którym wśród dzieci siedział obok Lakme z kotką na kolanach... chodził do bawialni i patrzył na fortepian, koło którego wisiała gablotka z muchami, gablotka z drosophilą funebris i muszkami owocowymi, na których przeprowadza się doświadczenia dotyczące dziedziczności, a kiedyś, było to pod wieczór, przypomniał sobie o cioci ze Słatinian, o tej dobrej duszy, która gdyby była katoliczką, zostałaby po śmierci świętą, a która była świętą już teraz, i powiedział sobie: - Muszę iść do tej naszej pięknej, miłej łazienki, którą tak lubię... - i poszedł tam, pod wentylatorem, kob motyla, zapalił świeczką... Potem wrócił do jadalni i ponieważ było już szaro, zapalił stojącą lampę, z biblioteki wyjął przepisy kremacyjne i kartkował je przez chwilę, a potem już chyba po raz setny wyjął książkę o Tybecie... tę powabną, zachwycającą książkę o Tybecie, o tybetańskich klasztorach, dalajlamie i jego wcieleniach, i rzekł sobie: - Przecież ją znam już prawie na pamięć... - i poszedł usiąść z nią pod zapaloną lampą, a gdy rozłożył książkę, powiedział sobie jeszcze: jednak przesłodką, śliczną opiekuję się, dzięki Bogu, że ją przyjęli do niemieckiej szkoły, ale ma jakieś rysy swojej błogosławionej matki, ta moja osiemnastoletnia czarnowłosa... a potem ktoś zadzwonił. Pan Kopfrkingl wstał spod lampy, tybetańską książkę położył na stole. - Mogę mówić z panem dyrektorem Kopfrkinglem? - zapytał przybysz za drzwiami po niemiecku - zostałem przysłany, to jest poufne... - Pan Kopfrkingl ukłonił się i odsunął, by przybysz mógł wejść, a potem zaprowadził go do jadalni. Gość miał dość żółtawą twarz, ale mogło to być wywołane przez zapaloną lampę. Był jednak dość dziwnie ubrany, w coś, co przypominało czarny habit. - Proszę usiąść - skinął pan Kopfrkingl, nie dając po sobie poznać zdziwienia - proszę wybaczyć... - zabrał książkę, która tam leżała - właśnie czytałem książkę. Mogę panu coś zaproponować? Koniak, czeska śliwowica... - powiedział uprzejmie. - Dziękuję - uśmiechnął się gość i położył ręce na kolanach - nie piję alkoholu. Ani nie palę. Jestem abstynentem... - A potem znów się uśmiechnął i rzekł: - Jeżeli mógłbym prosić, to trochę herbaty z kawałkiem masła...- A gdy potem pan Kopfrkingl szybko wybiegł do kuchni, przygotował herbatę z kawałkiem masła i wrócił z nią do jadalni, gość spojrzał na niego i rzekł: - Kuszog*. Jestem tulku** z klasztoru Mindoling. Umarł nam dalajlama. Przez lata... przez siedemnaście, dziewiętnaście lat, Tybet, nasza błogosławiona ziemia, poszukuje jego inkarnacji. Tego wielkiego mężczyzny, którego sobie Budda wybrał, w którego się wcielił, i wreszcie po latach poszukiwań, prawie po dwudziestu latach, znalazł go. Zostałem wysłany w tę daleką drogę, bym pana odszukał i poinformował, że to pan. Oczekuje na pana tron w Lhasie, rimpocze***. * Panie (tyb.). * Wyższy w hierarchii lama (inkarnacja) (tyb.). *** Dosł. „drogocenny” (tyb.): tytuł łamów wysokiej rangi. Potem powiedział: - Jest jednak potrzebna absolutna dyskrecja. To jest tajne... Przyjdę jeszcze kilka razy, żeby pana wprowadzić. Potem odejdziemy w Himalaje, do naszej rajskiej, błogosławionej ojczyzny... - Ojcze, miałeś wizytę? - rzekła Zina, gdy wróciła do domu - tutaj na stole są dwie filiżanki, na dnie jednej jest jakieś masło. - Miałem szczególną wizytę, droga - odrzekł pan Kopfrkingl i przyglądał się jej - nie mów jednak o tym, nie daj nic po sobie poznać, to jest tajne. Konieczna jest absolutna dyskrecja. Jak ci się podoba w szkole, prześliczna? W twojej nowej niemieckiej szkole? - Straciłam przyjaciółki - rzekła Zina z przygnębieniem - nie wiedziałam, że je stracę. Myślałam, że wszystko będzie dalej jak przedtem. Z Lenką i Lalą już się nie spotykam... - To były dobre, miłe koleżanki - przytaknął pan Kopfrkingl - ale co robić, człowiek niejedno traci. Ile ja już tragedii poznałem w życiu - - rzekł - pani Strunna, panna Linkówna, Sosówna, pani Liszkowa, pani Podzimkowa. Pan Pusty, który stracił żonę, pan Rubinstein, który się rozwiódł, pan Strauss, któremu żona umarła na gruźlicę krtani i syn na szkarlatynę... człowiek właściwie ciągle traci, taki już los. A co tam pan Miłek Janaczek... - Na razie nic nie mówi, ale myślę, że się rozstaniemy. - Że się rozstaniecie - pokiwał głową pan Kopfrkingl i spojrzał na portret rodzinny nad szafką - no widzisz. Był to dobry, miły chłopiec, z dobrej, przyzwoitej rodziny, jego ojciec był inżynierem mechanikiem, on sam lubił fizykę, maszyny, lubił muzykę i różne mechanizmy i automaty, tak jak ja miał przed sobą przyszłość. Szkoda go. Będziesz miała po nim na pamiątkę przynajmniej zdjęcie - wskazał na zdjęcie nad szafką, a Zina też tam spojrzała i rzekła: - Ciągle nie ma żadnych wiadomości o Miliku? - Żadnych, dziewczynko, żadnych, Boże, gdzie on się podziewa... - pan Kopfrkingl zmarszczył czoło i usiadł. Ze smutkiem pogładziła go po włosach, a on ujął ją za rękę i rzekł: - Żyjemy w wielkich, przełomowych czasach i jak dotąd mamy dużo zmartwień. Tracimy wszyscy. Pan doktor Bettelheim - wskazał na sufit, nad którym lekarz miał gabinet - też już nie może praktykować. Nach der... durch die... vom 25 VII 1938 sind Juden von der Ausiibung der arztlichen Tatigkeit im Deutschen Reich grundsatzlich ausgeschlossen, Żydzi w Niemczech są zdecydowanie wykluczeni z prowadzenia praktyk lekarskich... jest to przepis, a przepisy, jak chyba wiesz, musimy szanować... co prawda jeszcze tu, nad nami, mieszka, w dwóch mieszkaniach, ze swoją piękną żoną, Agnieszką i bratankiem Janem, w dawnym gabinecie ma stary przepiękny obraz jakiegoś porwania kobiety przez hrabiego Bethlena, ale to wszystko, co posiada. Jego samochód już nie stoi przed domem. Wkrótce będzie tam stał inny samochód, piękny mercedes, a ten będzie nasz, a tu, na tej ścianie... - wskazał na jedną ze ścian jadalni - będzie wisiał pewien stary przepiękny obraz. Ale to drobnostka - powiedział szybko - to właściwie bez znaczenia, co tutaj będzie wisiało, a co nie, człowiek nie może być niewolnikiem swoich rzeczy. Żyjemy, piękna, w wielkich, przełomowych czasach i trzeba myśleć o całości. O narodzie, o ludzkości, co wobec tego znaczy jednostka... A tamtym - czule pogładził Zinę po włosach i myślał widocznie o rozstaniu z panem Miłkiem - w ogóle się, aniele, nie przejmuj. Czesi będą zlikwidowani. Tak, dziecko, tak jest - rzekł, gdy Zina się wzdrygnęła - musimy dzielnie i otwarcie spojrzeć prawdzie w oczy. Nie ma sensu, moja droga, cokolwiek przed sobą ukrywać. Jeżeli potrafiliśmy znieść śmierć naszej błogosławionej, a teraz to nieszczęście z Milikiem, musimy i to umieć znieść. Likwidacja Czechów jest w interesie naszego narodu i ludzkości. W interesie nowego, szczęśliwego i sprawiedliwego porządku, który tworzy Wódz. Nie zginą fizycznie, nie - pan Kopfrkingl pokręcił głową i podniósł ręce - fizycznie nie zginą, nie jesteśmy mordercami. Ale zostaną zniemczeni. Jest to w interesie naszego narodu i szczęśliwej Europy. Tutaj jest nasz najwłaściwszy obszar i stąd będziemy kierować światem - zatoczył ręką po jadalni i spojrzał na kotkę, która się właśnie pojawiła - gdy się to dokona, nastąpi raj. Na wieczne czasy. Po kilku dniach pan Kopfrkingl rzekł do Ziny, szykującej się do wyjścia na lekcję fortepianu. - Moja śliczna! Otrzymałem dekret. Jestem mianowany szefem olbrzymiej rzeczy. Odchodzę z krematorium na wyższe stanowisko. Chodzi o projekt Rzeszy, który na zawsze zabroni, by ludzkość mogła być wykorzystywana, by cierpiała głód i biedę, wyeliminuje on cierpienie wszelkiego rodzaju, możliwe że nawet i konie... Niestety nie mogę ci nic bliższego powiedzieć, to jest tajne. Absolutna dyskrecja jest niezbędna. Ale co byś powiedziała, gdybym tak przed swoim odejściem z krematorium pokazał ci miejsce, w którym dwadzieścia lat pracowałem. Co, gdybyś zobaczyła, gdzie twój ojciec zaczynał, pracował, uczciwie spełniał swoje obowiązki, rósł i dojrzewał? Jutro jest sobota, po południu się nie spala, dopiero w poniedziałek... co byś powiedziała na włożenie tej pięknej czarnej jedwabnej sukni, którą ci kiedyś kupiłem, i wizytę tam... Zdobędę jakiś aparat fotograficzny... - powiedział. Gdy Zina wyszła miał wizytę tybetańskiego wysłańca. Przygotował herbatę z masłem. - Rimpocze - mnich uklęknął przed nim na dywanie w jadalni. - Już czas. Tron czeka na pana. Tybet, nasz błogosławiony kraj, czeka na swego arcykapłana, lud oczekuje swojego władcy. Oto szata ostatniego lamy... - mnich wskazał ręką w próżnię, jakby wskazywał na niewidoczne gwiazdy w jadalni - oto złoty tegag i ciemnoczerwony szamthab. Ściana, która zasłania przestrzeń przed panem, runęła. Niebo rozwarło się, nad nami nieskończoność gwiazd... - wskazał na sufit... - pan zbawi świat. Kyab su cziwo, kvabgon rimpocze* - mnich dotknął czołem ziemi - pan jest Buddą! - Powstań, synu - pan Kopfrkingl skinął mnichowi dobrotliwie i miał prawie łzy w oczach, a potem stanął za stołem, podniósł ręce ku niebu, w kierunku sufitu... i powiedział: - Niebo się rozwarło, nad nami nieskończoność gwiazd. Lags so**. Tak jak to czytałem przez lata w książce pani David - Neel, w książce o Tybecie, którą mi oprawił w piękne żółte okładki pan Rudolf Kadner, introligator na Targu Owocowym, w tym oto mieście Pradze. Niech wszystkie istoty będą szczęśliwe. W imię szczęścia przyszłej ludzkości żadna ofiara nie jest dla mnie dość wielka. Pan Pusty z Niekazanki też stracił żonę. Pan Strauss także stracił żonę, zmarła na gruźlicę krtani, i syna, ten na szkarlatynę. Ale muszę tu jeszcze roś zrobić - uśmiechnął się w kierunku swych nóg - zbawić jeszcze jedną dobrą duszę, jeszcze jedną dobrą duszę zdążyć wysłać tam, gdzie powstała, uratować przed cierpieniem, które czekałoby ją w tym przyszłym szczęśliwym świecie, jutro, w sobotę po południu. Włoży ciemną jedwabną suknię i położy się w niej obok największej praskiej pianistki, jaka w ogóle istniała, obok pani Herminy Sikorowej. Niebiańskie ptactwo będzie jej śpiewać drugą część koncertu fortepianowego Szopena, tak postanowił wdowiec. Zaczekaj do jutrzejszego wieczora, synu. Mnich uśmiechnął się i w tej chwili świat pana Kopfrkingla przesłoniła mgła, ale była to mglistość w jego własnej duszy. Gdy przyszedł trochę do siebie, usłyszał dźwięki wspaniałej muzyki, była to wielka aria z Łucji Donizettiego, koncert fortepianowy, Opiekunie stworzeń, najdroższy opiekunie (tyb.). Tak jest (tyb.). Niedokończona, Parsifal i Eroica... a potem jakąś skoczniejszą muzykę, klarnet, skrzypki, także kontrabas, a potem jakieś bębenki, kociołki i młynki... i widział, że w jadalni, w pobliżu kotki i drzwi z portretem Wodza i Kanclerza Rzeszy, stoją mężczyźni w bieli, trzej aniołowie, z których jeden nazywał się Piskorz... a potem anielsko, delikatnie wyprowadzają go po schodach z mieszkania, gdzie ustępuje z drogi jakaś przerażona kobieta i jej syn... przed dom, przed dom, gdzie stał samochód, biały samochód, samochód dla aniołów, ozdobiony czerwonym krzyżem i niemiecką tablicą rejestracyjną. Gdy pochylił głowę, by wsiąść, lekki jesienny wietrzyk musnął mu włosy. W połowie maja 1945 - po wojnie - pan Kopfrkingl widział przez okno pociągu sanitarnego na jakiejś stacyjce niemieckiego miasta gromady wynędzniałych ludzi powracających do domów. Wydawało mu się, że rozpoznaje między nimi jakieś znajome twarze, twarz jakiegoś pana Straussa i Rubinsteina i starą twarz doktora Bettelheima, jakiegoś młodzieńca, pewnie jego Jana, a także jakąś kobietę, która wydawała mu się znajoma. Uśmiechnął się, chętnie by im pomachał, ale właśnie miał rękę w kieszeni i właśnie w tej kieszeni coś poczuł. Był to kawałek jakiegoś sznurka i kostka cukru. Więc tylko odwrócił się do przedziału i rzekł do bezrękich i beznogich: - Szczęśliwa ludzkość. Zbawiłem ją. Z pewnością już nigdy nie będzie na świecie prześladowań i cierpienia. Już na pewno nie, nawet konie... Panowie, właśnie nastaje ten nowy ład. Z komina praskiego krematorium szedł żółtawy dymek, w tej chwili spalali tam właśnie morfinistę. Posłowie „Nikt dotąd nie był u niego zwycięzcą. Istnieją aspekty życia, o których Ladislav Fuks chyba nigdy nie napisze” - pisał w recenzji z Palacza zwłok czeski krytyk, Miloś Pohorsky („Impuls”, 1967, nr 10). Była to, jeśli nie liczyć wydanej w 1958 r. monografii zamku Kynzvart, czwarta książka Fuksa. Późny to debiut urodzonego w 1923 r. pisarza, z wykształcenia filozofa i psychologa. Pan Teodor Mundstock (1963; wydanie polskie 1966) przyniósł mu światowy rozgłos. Do prozy czeskiej, wedle opinii Hany Hrzalovej, książka ta wniosła nowy ton, polegający na „szczególnym, nieredukowalnym sposobie wyrażania atmosfery okupacyjnej i człowieka wydanego na pastwę ciemnych sił” („Impuls”, 1967, nr 3). W 1964 r. wydał Fuks tom opowiadań Moi czarnowłosi bracia, następnie Wariacje na najniższej strunie (1966; wydanie polskie 1970), Palacza zwłok (1967) i Śledztwo prowadzi radca Heumann (1971; wydanie polskie 1976). Centralną problematykę tych książek można ująć jako stosunek jednostki do zła i przemocy, analizowany przez autora zarówno od strony mechanizmów obronnych, jak i walki, przystosowania i wreszcie aktywności w czynieniu zła. Człowiek, metaforycznie określony jako harfa, jest dla niego strukturą powstałą na skrzyżowaniu wpływów zewnętrznych i pewnych predyspozycji, które przez te wpływy mogą być akcentowane lub przytłumiane. „Człowiek jest jak harfa, na której gra wiatr, ale także on sam - pisze w Wariacjach... - On sam na sobie, czy to nie nadzwyczajne? To przecież nadzwyczajne, życie... jest jak taniec. No, i tak samo jak harfa ma różne struny - uśmiechnął się z filiżanką przy ustach - są też różne struny w człowieku. Są struny najwyższe, ale te są najsłabsze, jak w harfie, tak że ich człowiek czasem nie dosłyszy i przez całe życie sam ich nie dotknie, nie zadźwięczą w nim ani razu albo też tylko niekiedy zadzwonią cichutko, ale odgłos ten natychmiast ginie w dźwiękach strun niższych. W człowieku są jednak i struny głębsze, i bardzo głębokie, no i... - Katz lekko uniósł brwi i spojrzał na tort, który powoli odkrawał łyżeczką- ...no i potem w człowieku jest również jedna struna najniższa, ciemna, ponura. (...) I tej struny człowiek nie powinien dotykać. Na wszystkich może grać, tylko na tej jednej nie”. Nie jest to jednak konstrukcja fatalistyczna: człowiek u Fuksa nie jest automatycznie oddany na pastwę owych ciemnych sił, może im zaprzeczyć lub zgodzić się z nimi, ulec im lub zwyciężyć je. I mimo że zwycięstwo należy do tych „aspektów życia, o których Ladislav Fuks chyba nigdy nie napisze”, jest ono w jego konstrukcjach zawarte. Ściślej: w pytaniu o autonomię jednostki, granicę, do której może zwycięsko doprowadzić swój opór wobec przemocy i zła. Bohaterem Fuksa jest więc człowiek poddany ciśnieniu okoliczności zewnętrznych. Widzimy go jakby od środka, pierwszoplanowym bowiem problemem jest dla pisarza ludzka psychika, w której osadzają się i przełamują wpływy zewnętrzne. Powstały w ten sposób obraz świata jest wieloznaczny i metaforyczny, zależny od okoliczności, w jakich jest konstruowany. „Ten człowiek idący od wsi zbliżał się do mnie, a ja widziałem, że nie ma dziurawej kapoty, zakurzonych butów ani bladej, wymizerowanej twarzy, że natomiast obok niego idzie ogromny pies, czworonóg, i że to jest miejscowy organista. Kiedy podszedł bliżej, zaczęła się nad ziemią unosić czarno-biała mgła i ujrzałem, że to nie organista, lecz pasterz z psem i prętem w ręku, a za nim idzie wielkie stado owiec. Kiedy jednak doszedł aż na skraj lasu i zatrzymał się przede mną, spostrzegłem, że to nie jest pasterz z psem, tylko młody Szkaba, który mieszkał teraz z rodzicami w chacie pod lasem, ma w ręku pręt, a za nim ciągnie białe stado łabędzi. Wtem powiał wiatr, łabędzie rozpięły skrzydła, biegiem ruszyły na nas, a w drzewach i gałęziach rozległ się ponury szum. Ale to było tylko złudzenie, moja imaginacja. Nie był to ponury szum, to śpiewały drzewa i gałęzie, jak śpiewają od początku świata, ilekroć zawieje wiatr... i jak będą śpiewały wiecznie”. Ten monolog Michała, bohatera i narratora Wariacji... jest modelowym przykładem dla metody Fuksa i charakteryzuje nie tylko powieść, z której pochodzi. Inni bohaterowie, ich przeżycia i nastroje istnieją jedynie w swoich wypowiedziach, i to tych tylko, które dostępne są narratorowi - jedynie w Śledztwie... narrator jest jakby postawiony ponad światem, o którym opowiada, choć daleko mu do wszechwiedzy tradycyjnego narratora powieści realistycznej. Tutaj pierwszoplanowość psychiki podkreślona jest przez umieszczenie bohaterów w nieokreślonym miejscu i nieokreślonych bliżej czasach, których wyznaczniki jawią się mgliście w tle: nowoczesne metody pracy policji, telewizja, irp. Dla ścisłości zauważmy, że pierwszoplanowość nie znaczy u Fuksa pierwotności: jego konstrukcja, mimo że formalnie przypomina pomysły Fichtego, podział świata na „Ja” i „Nie-Ja”, na podmiot i jego dopełnienie, nie jest konstrukcją subiektywistyczną. U Fichtego dopełnienie podmiotu jest wytworem „Ja”, u Fuksa porządek ten jest jedynie metodą relacjonowania. Obraz świata jest wynikiem oddziaływań zewnętrznych, a jednocześnie strukturą racjonalizującą chaos doznań; Fuks śledzi poszczególne, powstałe pod naciskiem okoliczności zewnętrznych, transformacje tej struktury - jej rozpad jest identyczny, jak w przypadku bohatera Palacza zwłok, pana Kopfrkingla, z szaleństwem lub śmiercią, co przydarzyło się Teodorowi Mundstockowi. Zwraca uwagę staranny dobór bohaterów, nosicieli owych struktur poznawczych. Pan Teodor Mundstock jest historią biednego Żyda praskiego, który oczekuje na zawiadomienie o włączeniu go do transportu do obozu koncentracyjnego. Jest on uwikłany w wartości humanistyczne, a więc niezdolny do zrozumienia świata faszyzmu z jego ideą wyższości rasy na czele. Wariacje... można zaliczyć do typowej powieści o dojrzewaniu, zaś Śledztwo... wykorzystuje schemat powieści kryminalnej. Los Żydów, narodu - wedle własnego mniemania - wybranego, który został wybrany również jako pierwszy do zagłady, zawiera w sobie czynnik apokaliptycznego tragizmu, a jednocześnie wyraża cały absurd faszyzmu. Absurd ten podkreśla jeszcze postawa Mundstocka. Nie przeciwstawia się on złu, lecz stara się je oswoić, wintegrować weń w taki jednak sposób, by ocalić tradycyjne, biblijne wartości, w których został wychowany, by nie pomagać mu, ale przeżyć. Szansę widzi w zbudowaniu systemu, który, ujawniając szczeliny w systemie ciemięzcy, podsuwałby sposoby na przetrwanie. Dlatego odbywa imaginacyjną drogę do obozu, ćwiczy noszenie walizki, prowokuje bicie w twarz (co przychodzi mu najciężej), nawet otwiera kurek swej gazowej kuchenki. System w jego przekonaniu jest bardziej efektywny niż ucieczka w iluzję, realizowana przy pomocy bagatelizowania komunikatów z frontu jako nieprawdziwych (w 1941 r., roku szybkiego pochodu wojsk niemieckich) czy pocieszanie się, że Niemcy szybko przegrają, „byle tylko wytrwać kilka miesięcy”. W rezultacie opracował system, który spokojnie pozwolił mu udać się na miejsce zbiórki przed odjazdem do obozu, i który rozleciał się pod wpływem zwykłego przypadku: śmierci Mundstocka pod kołami niemieckiej ciężarówki. Powieść o dojrzewaniu zaś czy schemat kryminału dostarczają niejako naturalnych uzasadnień dla transformacji obrazu świata swoich bohaterów: dzięki procesowi gromadzenia informacji o świecie lub konstruowaniu kolejnych hipotez, których celem jest odkrycie, w przypadku Śledztwa... mordercy dzieci. Michał, bohater i narrator Wariacji... syn wysokiego urzędnika policji, urodzony mniej więcej w tym samym roku, co autor (1923), tworzy sobie kolejne racjonalizacje świata, w których traktuje przedmioty martwe na równi z ludźmi: rozmawia z portretem babci, która - z pozycji byłej damy wiedeńskiego dworu - udziela mu komentarzy o współczesności i która nie rozumie współczesnego świata: Hitler jest dla niej nieistotnym epizodem, a porządek zaprowadzi następca tronu, Otto. Podobne rozmowy prowadzi Michał z porcelanową figurką tancerki i pluszowym misiem - chwyt ten odpowiada zastosowanemu w Panu Teodorze... rozbiciu Mundstocka na człowieka i jego cień, który pojawia się w momentach zagrożenia, obalając fałszujące racjonalizacje Mundstocka. Michał dosłownie „nasiąka” niezrozumiałymi początkowo informacjami o wyjazdach ojca do III Rzeszy, groźnych doniesieniach z tego kraju, wchłania gazetowe i radiowe wieści o niepokojach w Austrii, anschlussie, nastrojach wśród mniejszości niemieckiej, mobilizacji i rozwiązaniu Partii Niemców Sudeckich, Monachium, wreszcie przeżywa 15 marca 1939 r., na której to dacie powieść się kończy. Kolejne etapy racjonalizacji obcego świata, podobnie jak w Panu Teodorze... ulegają tu rozbiciu: radość z powodu ogłoszenia mobilizacji i rozwiązania Partii Niemców Sudeckich pryska w obliczu Monachium, wróżby siostry Michała, Ru-żenki, która głosi, że Hitler popełni samobójstwo głęboko pod ziemią, nie wytrzymują fizycznego wkroczenia hitlerowców do Pragi w dniu 15 III 1939 r. Zarazem jednak Michał przyjmuje wobec faszyzmu postawę, jeśli nie przeciwną w porównaniu z postawą. Mundstocka, to wykluczającą możliwość wintegrowania się we wrogi system: jeszcze nie wie, co będzie robił, by mu nie ulec, ale instynktownie czuje, że jest to system obcy, wrogi. W Palaczu zwłok natomiast pokazany jest proces omotywania klasycznego mieszczanina przez nazistowską strukturę światopoglądową, wraz z wszystkimi płynącymi stąd konsekwencjami. Pan Kopfrkingl, szeregowy pracownik praskiego krematorium, człowiek rozmiłowany w pięknie i muzyce, przykładny ojciec rodziny, pod wpływem swego przyjaciela, wobec którego chce być „w porządku”, zabija żonę (bo jest półkrwi Żydówką), potem syna (bo ulega wpływom czeskim), donosi do gestapo na swych współpracowników, wysługując sobie awans na szefe krematorium. Jego ideologia, głosząca wyższość kremacji nad „naturalnym” grzebaniem (w ten sposób szybciej osiąga się stan określony w Biblii: „z prochu powstałeś i w proch się obrócisz”) szczególnie odpowiada potrzebom jego aktualnych szefów. Dlatego polecają mu oni opracowanie metody szybkiej kremacji wielkich ilości zwłok. Nie przedstawiają mu przy tym celu owej metody, jej ewentualnych zastosowań, lecz apelują do jego wąsko rozumianej solidności zawodowej, samej dla siebie, bez względu na cele, jakim służy. Pan Kopfrkingl głoszący piękne frazesy o potrzebie miłości i zrozumienia, subtelny esteta, okazuje się istotą bezwolną, dającą, się przez swoje pasywne nastawienie wykorzystać jako narzędzie zła i przemocy. Szaleństwo, w jakie wpada, jest jedyną skuteczną metodą zniwelowania narastającej przepaści między światem norm a rzeczywistością. Transformacja następujących po sobie obrazów świata, mitów sprawia, że świat jest dla bohaterów Fuksa tajemnicą, której towarzyszy strach. Jest on zarazem elementem utrzymywania napięcia, autonomicznym w stosunku do fabuły. Ta ostatnia, mimo iż sama w sobie dość skomplikowana, niekiedy, jak w Śledztwie... zaskakująco rozwiązana(jednym z zabójców, i to własnego syna, okazuje się sam radca prowadzący śledztwo), przerywana jest licznymi, szczegółowymi relacjami spraw, które pozornie nie mają nic wspólnego z analizowanym problemem. Przerwy te potęgują jednak napięcie, stwarzają sytuacje grozy, powiększają tajemniczość otaczającego bohaterów świata. Autorowi w gruncie rzeczy nie idzie o rozwiązania - idzie mu głównie o sytuacje, w których umieszcza swoich bohaterów. Strach i cierpienie wydają się być w jego przekonaniu nieodłącznym elementem egzystencji jednostki, choć nie są, jak u egzystencjalistów, jej istotą. „Cierpienie - powiada w Wariacjach... wygnany z Rzeszy sławny dyrygent - to z jednej strony wielkie nieszczęście, ale z drugiej strony łaska i doskonała szkoła. Oczyszcza człowieka, otwiera w nim wrażliwość na muzykę, której zwykły człowiek nie zna, odkrywa mu sens życia. Uczy człowieka panowania nad sobą, twardości wobec samego siebie, żeby nie dał poznać po sobie, czy mu jest źle, czy dobrze, uczy nigdy nie ulegać w duchu żadnemu gwałtowi, nie ustępować...” Cierpienie i strach jest u Fuksa niezbędnym narzędziem prawdziwego czy fałszywego oswajania świata. O tym zaś, czy owo oswojenie jest prawdziwe, czy fałszywe, decyduje to, na jakich strunach swojej harfy gra człowiek lub pozwala grać innym. Jeśli będą to struny jasne, oswojenie będzie prawdziwe, jeśli ciemne - fałszywe, prowadzące do tragedii. Kluczem do zrozumienia twórczości Fuksa jest jego logicznie pierwsza, choć historycznie trzecia książka, Wariacje... ściślej, zawarte w niej imaginacyjne rozmowy Michała z portretem babki. Była dama wiedeńskiego dworu, zakochana w wojsku, najbarwniejszej ówcześnie armii świata, która wedle złośliwych opinii bardziej przypominała inny specjał Wiednia, operetkę niż armię, nienawidząca policji, w komentarzach swych reprezentuje punkt widzenia starego porządku stanowego, który na terenie byłej Monarchii rozpadł się w wyniku wojny światowej. Symbolicznym wyrazem przeciwstawności porządku przedwojennego i powojennego jest ojciec i dziadek Michała: dziadek, generał armii cesarskiej, w czasie wojny walczył przeciwko swemu późniejszemu zięciowi, którego zasady okazały się zwycięskie. Zarazem jednak uwolniły one siły, nad którymi, jak się ówcześnie wydawało, zapanować mogła jedynie policja, stając się tym samym czymś w rodzaju symbolu nowego porządku. Fuks przez pryzmat psychiki Michała śledzi rozwój tych sił. W Panu Teodorze... ów konflikt dwu porządków wyraża się w starciu biblijnych reguł działania Teodora Mundstocka i ustaw norymberskich, pod których presją bohater powieści konstruuje swój kontrsystem. I wreszcie Śledztwo... przynosi bardziej obiegową wersję wspomnianego konfliktu, obraz „zepsucia obyczajów” młodzieży, który nie podoba się Heumannowi i z którym radca walczy. Z książek Fuksa zdaje się promieniować przekonanie, że porządek późniejszy stwarza, w swoich ramach, szczególnie sprzyjające okoliczności dla rozwoju zła i przemocy. Okoliczności te polegają na wytrąceniu społecznej całości z poczucia stabilności, pojawianie się tajemnic, wobec których jednostka okazuje się bezbronna. Istniejące sugestie, ze możliwa jest obrona kolektywna, nie zostały przez Fuksa rozwinięte. Autor bowiem, jak dotychczas, dawał pierwszeństwo analizie procesów destrukcyjnych, nie zamykając sobie zarazem drogi do podjęcia analizy warunków zwycięskiego przeciwstawiania się złu i przemocy. Bohaterowie Fuksa działają w świecie, który odczuwają jako obcy - poczuciem obcości charakteryzują się nawet stosunki rodzinne. Zarówno Michał, jak i Viki, bohater Śledztwa... mówią o swych ojcach per „on”, obaj ojcowie zaś charakteryzują się szczególnym chłodem emocjonalnym w stosunku do synów. Przezwyciężenie obcości możliwe jest w dwojaki sposób: przyjęcie reguł świata lub narzucenie reguł swoich. Pan Kopfrkingl wybrał sposób pierwszy, Micha) i Viki znajdują się w momencie wyboru - Viki już nie wybierze, Michał prawdopodobnie opowie się za drugim sposobem. Propozycje reguł, jakie mógłby światu przedstawić, zawarte są zarówno w Wariacjach... jak i Palaczu zwłok. Zarazem jednak w tej ostatniej powieści Fuksa powiedziane jest więcej: że nie wystarczy najlepszy, najbardziej doskonały system reguł „życia prywatnego”, że dla przetworzenia świata trzeba czegoś więcej, by reguły owe, jak w przypadku pana Kopfrkingla, nie przerodziły się w puste, zaprzeczone przez rzeczywistość deklaracje. Czego? - jak na razie Fuks nie powiedział. Jest to bowiem kwestia bardzo trudna i łatwo się tutaj ześliznąć w moralizatorstwo. A jak dotychczas, jedną z najbardziej sympatycznych cech pisarstwa Fuksa jest nieobecność moralizatorskiej perspektywy, pokazywanie bez pouczania. Pisarz wydaje się być wiernym wobec sformułowanego pod swoim adresem postulatu „tworzenia tekstów o bogato rozwarstwionej skali znaczeń”, „wielopłaszczyznowych metafor” („Impuls”, 1966, nr 12). Jego realizacja pozwala zaliczyć autora Palacza zwłok do najciekawszych pisarzy współczesnej literatury czeskiej. Bogusław Sławomir Kunda