Danuta Tyszyńska-Kownacka ZIOŁA I ZIÓŁKA z mojego ogródka Warszawa Projekt okładki i ilustracje < Krzysztof Duczek ???•?» *- :tv.;:-'. .. t ISBN 83-86257-33-4 Copyright by Oficyna Wydawnicza „Ostoja" \ Nakładem Oficyny Wydawniczej „Ostoja" *5 «y ul. Targowa 15 03-727, Warszawa s ? tel. (022) 18-49-81, fax (022) 618-73-88 Skład i łamanie w wydawnictwie Druk: Drukarnia Kolejowa Warszawa, ul Felińskiego 2a wstęp Ostatnie kilkadziesiąt lat przyniosło wiele zmian w dziedzinie, która jeszcze tak niedawno traktowana była z pewnym lekceważeniem. Był to bowiem okres dominacji leku syntetycznego nad naturalnym. Obecny nawrót do zielarstwa wpływa na wzrost zainteresowania roślinami zielarskimi, ich cechami, budową, wartością i możliwością ich pozyskania, a więc również uprawą. Ta ostatnia szybko wzrasta pod wpływem zwiększającego się zapotrzebowania i stanowi obecnie poważną dziedzinę wiedzy rolniczej. Surowiec w ten sposób otrzymywany jest w większej części przerabiany na gotowe leki roślinne. Zioła pochodzące z masowej uprawy, ze zrozumiałych przyczyn posiadają niekiedy niższą wartość, co wiąże się z mechanicznym sprzętem (pewien udział chwastów), warunkami masowego przechowywania i suszenia, a także z koniecznością stosowania chemicznych preparatów chwastobójczych, owadobójczych czy grzybobójczych. Na obniżenie wartości takiego surowca mają wpływ także długie transporty i okres przechowywania. Jest to szczególnie istotne przy korzystaniu z ziół nie poddawanych dalszej obróbce (jednorodnych ziół paczkowanych). Zioła paczkowane są przy tym znacznie tańsze, niż otrzymywane z nich leki roślinne, wobec czego jako mniej opłacalne są często mniej chętnie sprzedawane. Niezależnie od tego wiele ziół nadaje się do wykorzystania w stanie świeżym - nie wysuszonym, ponieważ wówczas zawierają dodatkowe wartości w postaci ginących przy suszeniu czy przerobieniu składników (np. witamin) oraz walorów smakowych. Uprawa ziół na własny użytek daje na ogół surowiec lepszy, ponieważ może być staranniej przygotowany i wyselekcjonowany. Nie należy także zapominać o tym, iż uprawa tych roślin tak w ogrodzie, a szczególnie w domu wpływa niekiedy na organizm człowieka dodatnio, poprzez wdychanie wydzielanych przez te rośliny olejków, na co zwraca uwagę coraz bardziej dziś doceniana aromatoterapia. Nie można pominąć tu również faktu poznawania przez zainteresowanych nowych gatunków roślin, co poszerza zasób wiedzy botanicznej. Jest to szczególnie istotne w wypadku młodzieży. Wszystko to skłania do propagowania uprawy ziół do celów własnych na działkach i we własnych ogrodach czy choćby w doniczkach. Niniejsza książeczka powinna być pomocą w przygotowaniu amatorów do uprawy ziół we własnym zakresie. Ogólne wiadomości o uprawie ziół Od niepamiętnych lat człowiek nie tylko zbierał dziko rosnące zioła, ale również próbował je uprawiać. W Polsce szczególnie znana była uprawa ziół w ogródkach przyklasztornych i w ogrodach ludzi możnych w okresie średniowiecza. Dotyczyło to głównie roślin obcego pochodzenia, przydatnych zarówno jako przyprawy, jak i leki. Tradycje te odżywają szczególnie wyraźnie w dzisiejszych czasach. Rośnie stale zainteresowanie zielarstwem, a wraz z nim roślinami dostarczają-4 ________«-.^^ cymi surowców zielarskich. Są i tacy, którzy uprawiają je z ciekawości lub na użytek własny. Własne zioła mają tę przewagę nad kupnymi, że są świeższe, nie przechodzą przez wiele magazynów i rąk, są więc bardziej cenne, a więc skuteczniejsze w działaniu. Można je wówczas używać również w stanie świeżym, nie wysuszone, wprost z ogródka. Toteż coraz liczniejsi obecnie hobbyści pragną je uprawiać i mieć we własnej kolekcji ze względów praktycznych lub estetycznych. Czasem potem pragną je uprawiać na szerszą skalę. Podobnie na wsi, gdzie prowadzona jest kontraktacja upraw zielarskich dla „Herbapolu" lub innego odbiorcy, dobrze bywa, gdy plantator przed przystąpieniem do szerszej uprawy wypróbuje nowy gatunek w małym ogródku, sprawdzając w ten sposób wymagania rośliny, konieczne nakłady i otrzymywane stąd korzyści. Czasem amatorzy uprawy roślin zielarskich uważają, że nie nastręcza ona żadnych trudności. Jednak różniące je cechy gatunkowe oraz odmienne pochodzenie wpływają na konieczność zwrócenia szczególnie bacznej uwagi na sposób uprawy. Stosunkowo krótki okres od wprowadzenia ich do uprawy w porównaniu z roślinami zbożowymi czy okopowymi, a nawet ogrodniczymi, wpływa na mały zasób doświadczenia w tym zakresie, a co za tym idzie brak wyczerpujących wytycznych agrotechnicznych. Jako młoda gałąź rolnictwa, uprawa roślin zielarskich dysponuje bardzo niewielką jeszcze ilością odmian. Natomiast posiadane populacje cechuje duża niejednolitość pokrojowa, co jest charakterystyczne dla roślin dziko rosnących. Bardzo wiele roślin, ze względu na swe pochodzenie, stwarza trudny problem przezimowania w gruncie w naszych warunkach klimatycznych. Szczególnie dotyczy to wieloletnich krzewinek, pochodzących z rejonu śródziemnomorskiego, takich jak szałwia, tymianek czy lawenda. Wszystkie te pro- blemy uprawowe są znacznie prostsze do rozwiązania w małym ogródku lub w doniczce, niż w uprawie wielkoarea-łowej. W latach powojennych rozwijający się stale przemysł zielarski w ramach ogólnej gospodarki socjalistycznej całkowicie zmonopolizował uprawę ziół i objął ją kontraktacją, wykluczając wolną produkcję surowca. Wynikało to również z braku możliwości zagwarantowania odpowiedniej ilości materiału wyjściowego, sprzedawanego na wolnym rynku, jak również ograniczania produkcji surowca, na który zapotrzebowanie było objęte planem państwowym. Niezależnie od tego argumentem wykluczającym indywidualną uprawę był także fakt, iż niektóre z tych roślin posiadają właściwości trujące lub parzące. Obecnie, gdy w państwie istnieje wolna gospodarka rolna i nie ma już ograniczeń dotyczących uprawy roślin u indywidualnych plantatorów czy amatorów, problem ten przestał istnieć. (Wyjątek stanowią tu rośliny narkotyczne, odznaczające się m.in. właściwościami leczniczymi, jak np. mak.) Warunkiem uprawy jest jedynie możliwość nabycia materiału wyjściowego, co jednak obecnie jest również znacznie łatwiejsze niż poprzednio. Materiał siewny roślin zielarskich można obecnie często nabyć w sklepach nasiennych lub zielarskich, a sadzonki na różnych kiermaszach lub od znajomych, uprawiających te rośliny dawniej. W przyszłości rozmnażać je można także z własnego materiału siewnego. Uprawa ziół w skrzynkach czy doniczkach w domu lub na balkonach, a także w ogródkach przydomowych na całym świecie nie jest już nowością. W ostatnich czasach, w krajach europejskich i pozaeuropejskich prowadzi się ją często. Warto więc, aby również i u nas szerzej się rozwinęła. Do uprawy roślin zielarskich w ogrodzie czy doniczce nie są w zasadzie potrzebne specjalne urządzenia czy narzędzia 6 — i ——,—,, , „ ..... ..... —. poza tymi, którymi dysponuje każdy właściciel ogrodu. Jedynym, a bezwzględnym warunkiem dodatkowym jest posiadanie właściwego miejsca przeznaczonego do wysuszenia otrzymanych plonów. Niektóre z nich mogą być suszone w warunkach pokojowych (pomieszczenie czyste, przewiewne, suche), z ewentualnym wyposażeniem w sita. Do suszenia w podwyższonej temperaturze potrzebny jest dodatkowy dopływ ciepłego powietrza. W domu wystarczy w tym wypadku rozłożenie surowca cienką warstwą na sitach lub na papierze w pobliżu źródła ciepła, jakim może być piec lub kaloryfer. Najczęściej wymagana jest tu temperatura w granicach 25-4CTC. Należy przyjąć, iż na wysuszenie ziela z 1 m2 uprawy przeznaczyć trzeba około 1/2 m2 powierzchni, gdy jest bujne i soczyste, a o połowę mniej, gdy jest drobne i suche. Ziół nie wolno suszyć na słońcu, ponieważ w tych warunkach na ogół tracą swe wartości. Niezależnie od tego, jakie specjalne wymagania glebowe i klimatyczne mają poszczególne rośliny, w zasadzie wszystkie je można uprawiać na glebie ogrodowej, to jest pulchnej, zyżnej, zasobnej w próchnicę, no i naturalnie starannie oczyszczonej z wieloletnich chwastów. Nawożenie organiczne i mineralne należy stosować jak pod inne rośliny ogrodnicze. Szczególnie jest jednak istotne coroczne kompostowanie stanowisk przeznaczonych pod zioła, w celu wprowadzenia do gleby większej ilości próchnicy i składników pokarmowych, a wraz z tym poprawienia jej struktury. Kompost może być dawany na jesieni przed przekopaniem, podobnie jak obornik, lub u roślin wieloletnich w międzyrzędzia. Istotne jest jednak, aby był dobrze przygotowany, przesypywany wapnem i przerabiany. Najlepiej w tym celu wykorzystywać kompost dobrze przetrawiony, a więc co najmniej trzyletni. W warunkach płodozmianowych zioła powinny przychodzić w ogrodzie w drugim roku po oborniku, a więc po warzywach korzeniowych. Nie należy przy tym powtarzać po sobie tych samych roślin lub uprawiać gatunków pokrewnych, pochodzących z tej samej rodziny, na przykład pieprzu tureckiego (papryki) po pomidorach, lub tymianku po szałwii. Jest bowiem wówczas większe prawdopodobieństwo wystąpienia chorób lub szkodników, jak również jednostronnego wyjałowienia gleby ze składników pokarmowych istotnych dla dobrego rozwoju danego gatunku oraz mikroelementów. Rośliny zielarskie, z małymi wyjątkami, upodobały sobie na ogół stanowiska otwarte, słoneczne, lecz osłonięte od północnych i wschodnich wiatrów. Większość z nich nie lubi gleb tzw. „kwaśnych", to jest odznaczających się odczynem kwaśnym, a dobrze rośnie na glebie o odczynie zasadowym lub obojętnym, czym w zasadzie powinny odznaczać się wszystkie gleby ogrodowe. Pod rośliny szczególnie wrażliwe na wapń, jak np. szałwia czy tymianek, należy stanowisko przed założeniem uprawy zasilić wapnem. Jako regułę przyjmuje się wapnowanie stanowiska pod zioła raz na trzy lata w ilości 1,5-3 kg wapna na 10 m2. Do uprawy roślin zielarskich w domu najlepiej nadają się doniczki gliniane (nie polewane) lub skrzynki drewniane, ponieważ dobrze przepuszczają do korzeni powietrze. Szczególnie, o ile chcemy je w ten sposób uprawiać dłużej niż jeden sezon napełniamy je zwykłą, znajdującą się w sprzedaży ziemią do kwiatów, zawierającą dobrze przesianą ziemię kompostową z domieszką piasku. Stosunek zawartości piasku zależy od wymagań rośliny. Dla roślin wymagających więcej wapnia na dnie doniczki można umieścić pokruszone skorupki z jaj. Zasadą jest, iż rośliny takie przesadzamy lub trzymamy w tej samej ziemi przez rok, po czym ziemię wymieniamy. Nie poleca się stosowania nawozów chemicznych, ponieważ większość z tych roślin używana jest w stanie świeżym w gospodarstwie jako przyprawa lub lek. Ważnym elementem w uprawie niektórych roślin zielarskich odznaczających się dłuższym okresem wegetacji jest produkcja rozsady. Zakładanie uprawy z rozsady przydatne jest także z racji lepszego wykorzystania miejsca w ogrodzie lub ułatwionej walki z chwastami, co najtrudniejsze staje się w okresie długotrwałych wschodów, czym te gatunki zwykle się odznaczają. W uprawie doniczkowej produkcja rozsady jest konieczna z uwagi na pojedyncze sadzenie dla lepszego rozwoju i dobrego rozkrzewienia poszczególnych roślin. Do produkcji rozsady służy rozsadnik lub okna inspektowe, rzadziej szklarnie. W warunkach domowych zastępuje je skrzyneczka wypełniona ziemią inspektową, nakryta szybą lub folią dla zmniejszenia nadmiernego parowania. Produkcja rozsady w inspekcie czy na rozsadniku ma na celu nie tylko wydłużenie okresu wegetacji, ale również stworzenie jak najlepszych warunków tak w okresie trudnego u roślin zielarskich kiełkowania i rozwoju siewek w pierwszym okresie wzrostu, w celu przyspieszenia plonowania, jego zwiększenia oraz skrócenia okresu uprawy w gruncie. Taki sposób zakładania uprawy jest jednak pracochłonniej-szy i powinien być wykorzystywany właśnie przy mniejszych powierzchniach. Rozsadnikiem nazywamy miejsce specjalnie wydzielone, o szczególnie dobrych warunkach glebowych i klimatycznych o ziemi ogrodowej, lekkiej, próchnicznej, osłonięte od wiatrów i silnie nasłonecznione. Osłonięcie takiego miejsca namiotem foliowym lub chociażby przykrycie w okresie kiełkowania folią sprzyja również szybszym wschodom. Nasiona na rozsadniku, podobnie jak w gruncie, wysiewa się w rzędy, lecz znacznie bliższe od siebie (co 15-20 cm). Rozsadnik w ramach pielęgnacji starannie się odchwaszcza i podlewa Czas trwania rozsadnika (od siewu do wysadzenia rozsady) trwa około 2 miesięcy, po czym miejsce na niego przezna- czone można wykorzystać do innych celów. Przy zbyt gęstych wschodach rośliny po pełnym zwarciu przerywamy. Ze względu na szczupłą objętość książeczki oraz rzadkie zakładanie inspektów pod rośliny zielarskie w małych ogródkach, pomijamy w tym miejscu technikę zakładania okien inspektowych oraz ich pielęgnację. Zaznaczyć jedynie w tym miejscu warto, że wobec ponoszonych w tym wypadku wysokich nakładów, nasiona wysiewa się tu najczęściej rzutowo, w ilościach podawanych w części szczegółowej, a po zwarciu w celu otrzymania silniejszych roślin można je jeszcze pikować (czyli pojedynczo przesadzać do doniczek z ziemią lub do innego okna inspektowego). Do produkcji rozsady roślin zielarskich wystarczają całkowicie okna ciepłe, a nawet zimne na podkładzie 30 cm obornika lub innego materiału grzejnego, jak kurz bawełniany czy sieczka przygotowana metodą Grzymały. Rozsadę roślin wrażliwych na zimno (papryka, bazylia) wysadza się po wiosennych przymrozkach (po 15 maja), a pozostałe w zależności od wzrostu i rozwoju rozsady, a więc wówczas, gdy już posiada dobrze rozwinięty system korzeniowy i 2-3 pary liści. Podobne warunki obowiązują przy produkcji rozsady w skrzyneczkach pod folią lub szkłem w domu. Warto również w tym miejscu wspomnieć, że szereg roślin zielarskich w naszych warunkach nie zawiązuje nasion i wobec tego tą metodą nie mogą być rozmnażane. Posiadają jednak większą lub mniejszą zdolność rozmnażania wegetatywnego. Sadzonką nazywamy każdą część pędu, części podziemnej czy nawet liścia, która całkowicie oddzielona od rośliny matecznej i umieszczona w korzystnych dla niej warunkach rozwija się jako roślina samodzielna. Rozmnażanie wegetatywne znalazło zastosowanie w zielarstwie u takich roślin, jak w pierwszym rzędzie mięta pieprzowa czy kędzierzawa, estragon, boże drzewko, konwalia, aloes i geranium 10 -———-———-—--—-—-^ oraz rozmaryn. Technika sadzonkowania w zależności od gatunku rośliny będzie tu inna i podana zostanie każdorazowo w części szczegółowej. ? ?; '-.*< .r. . ?.;;.? ',>?'?.• Wio>r \jU Ochrona Ważnym problemem będzie także ochrona roślin przed chwastami, szkodnikami i chorobami. Ze względu na zdrowie domowników warto zrezygnować z chemicznych preparatów, używanych w szerszej uprawie. Z chwastami należy walczyć mechanicznie, usuwając je starannie w okresie wegetacji i stosując właściwe zmianowanie roślin oraz niezbyt długie trzymanie roślin wieloletnich w tym samym miejscu, a także właściwe kompostowanie chwastów. 0 ile chodzi o tępienie szkodników i chorób, to trzeba zwrócić baczniejszą uwagę głównie na zmianowanie roślin, nie uprawianie gatunków pokrewnych po sobie, palenie resztek pożniwnych lub ewentualnie używanie jedynie zaprawianych nasion do siewu oraz stosowanie selekcji i niszczenie roślin chorych lub opanowanych przez szkodniki. Niezależnie od tego spróbujmy w naszym ogródku, a nawet w uprawie doniczkowej zastosować podane poniżej sposoby działania biologicznymi środkami odstraszającymi szkodniki lub niszczącymi choroby. Stanie się to przydatne jedynie w początkach inwazji. Należy także pamiętać o tym, że tylko mocna roślina, właściwie nawożona i pielęgnowana, jest odporna na szkodniki 1 choroby. W dużym stopniu zależy to także od uprawianych odmian, które mogą niekiedy gwarantować odporność na różne choroby i szkodniki, na co przy kupnie materiału wyjściowego nasion czy sadzonek warto zwrócić baczniejszą uwagę. 11 Nasze zbiory Każdy posiadacz choćby skrawka ziemi pragnie, by jego trud uprawy się opłacił. O ile jest to mały ogródek czy doniczka, nie chodzi zwykle o korzyści handlowe, lecz o możliwość wykorzystania plonów do potrzeb własnych w domowym gospodarstwie. W niniejszej książeczce przewiduje się 25 gatunków roślin uprawianych w gruncie lub doniczce, bezpiecznych przy właściwym ich stosowaniu w warunkach domowych. Jedne z nich wykorzystujemy wyłącznie po uprzednim wysuszeniu, inne w stanie świeżym lub zarówno w stanie świeżym, jak i po wysuszeniu. Przy zbiorze ważna jest część rośliny zbieranej, okres zbioru związany z dojrzałością surowca, a nawet pora dnia. Sprzyja temu właściwa technika zbioru lub możliwość szybkiego dosuszenia. Liście i kwiaty zbieramy zwykle ręcznie. Ziele ścina się nożem lub sierpem. Korzenie i kłącza wykopujemy szpadlem lub widłami amerykańskimi. Zbiór nasion lub suchych owoców przeprowadza się najczęściej przez cięcie całych roślin i dosuszanie ich tak, by nasiona w pełni dojrzały na roślinie, lecz przed zbiorem nie osypały się. Większość zbiorów zielarskich dla zabezpieczenia przed zepsuciem wymaga wysuszenia. Suszy się zioła w cieniu, rozłożone cienką warstwą na papierze lub sitach umieszczonych w miejscu suchym, czasem w podwyższonej temperaturze w granicach 20-4CTC, w zależności od rodzaju surowca. Wyduszone zioła przechowuje się w woreczkach tkanych lub papiei owych, w miejscu suchym i przewiewnym, nie rozdrabniając do momentu wykorzystania. Niektóre z racji dominującego zapachu dobrze jest po starannym wysuszeniu przechowywać w szczelnych słojach szklanych (lubczyk, ko-zieradka). 12 ~-~«--~--~^^ Niektóre zioła w stanie świeżym lub wysuszonym poddajemy domowej przeróbce, np. robimy z nich nalewkę (zawsze na wódce, a nie na spirytusie, by białko się nie wytrącało); maści, napary, nastoje sporządzamy tuż przed użyciem. Surowce i leki trwałe powinno się przechowywać w obszernej, specjalnej apteczce ziołowej, po dokładnym podpisaniu (nazwa i rok zbioru). Zioła przechowuje się zwykle około roku, ponieważ po tym terminie tracą większość własności. Trzeba pamiętać o tym, iż w uprawie doniczkowej najlepiej jest wykorzystywać świeże zioła, ponieważ posiadają dodatkowo duże ilości witamin, których brakuje nam szczególnie w okresie zimowym. Jak już wspomniano, zioła mogą być w naszym domu użyte zarówno jako proste leki, jak również przyprawy. Jak zaobserwowano, obie te dziedziny mają ze sobą wiele wspólnego, ponieważ właściwe, odpowiednio przyprawione pożywienie dzięki zawartym w nim składnikom zapobiega wielu schorzeniom, a czasem nawet uodparnia cały organizm. Są one bowiem źródłem zarówno licznych mikroelementów, jak też witamin i innych składników mineralnych oraz substancji takich jak gorycze, flawonoidy, śluzy czy garbniki, których w naszym codziennym pożywieniu jest stosunkowo niewiele. Wszystkie przyprawy ziołowe poprzez swój smak, zapach czy wygląd wpływają korzystnie na apetyt i lepsze trawienie doprawianych nimi pokarmów. Zioła lecznicze to te, które stosujemy na już zaobserwowane zmiany chorobowe. Zawsze jednak pamiętać trzeba o tym, iż samolecznictwo wchodzi w grę jedynie w wypadku niektórych niedomagań i dolegliwości, takich jak zaziębienie czy zwykłe zaburzenia żołądkowe, skaleczenia, stłuczenia itp. Poważniejsze schorzenia wymagają diagnozy i leczenia ambulatoryjnego u lekarza lub choćby uzgodnienia z nim słuszności stosowania kuracji ziołowej. ____»____»^^----------,----.—— ....... 13 i Wszechstronny lek domowy panaceum naszych czasów drzewiasty (Aloe arborescens Mili) 14 jest to roślina pochodząca z klimatu znacznie cieplejszego niż nasz, gdzie tworzy formy drzewiaste. Stąd wzięła się nazwa botaniczna. Na świecie występuje około 200 jego gatunków. U nas znany jest aloes jako roślina ozdobna i lecznicza, uprawiana wyłącznie w doniczkach. W warunkach pokojowych kwitnie bardzo rzadko i nie wytwarza nasion, wobec czego rozmnażana jest wyłącznie wegetatywnie. Liście posiada lancetowate wydłużone, opatrzone po bokach kolcami, grube, o powierzchni skórzastej, soczyste, osadzone pochwiasto. Łodyga ku dołowi staje się włóknista i drewniejąca, a u nasady zdolna jest do tworzenia odrostów. System korzeniowy ma płytki. Należy do roślin coraz rzadziej w naszych domach uprawianych, choć jest rośliną łatwą w uprawie i bardzo przydatną. Aloes najlepiej sadzić do doniczek glinianych, do ziemi gliniasto—p iaszczystej. Wymagań glebowych nie ma wysokich i w zasadzie rośnie na każdej ziemi. Podlewać należy go tylko wówczas, gdy ziemia jest już na powierzchni wyschnięta, ponieważ nie lubi nadmiaru wilgoci. Lepiej rośnie, gdy ma temperaturę otoczenia w granicach 14-20"C. Powyżej 50°C rozwój swój hamuje, a poniżej 0°C ginie. Nie lubi nadmiaru słońca, wówczas zmienia zabarwienie liści żółknie, a nawet czerwienieje. Aloesy można rozmnażać poprzez odsądzanie do osobnych doniczek małych odrostów tworzących się tuż nad korzeniem lub z kawałków pędów ukorzenianych w mieszaninie piasku z ziemią kompostową, przy ograniczonym podlewaniu i naświetleniu. Sadzonkę umieszcza się w ziemi na głębokość 1-2 cm. Sadzonki takie przyjmują się stosunkowo łatwo i szybko, bo już po 2 tygodniach. O ile nie posiada zbyt wilgotnego podłoża, które ułatwia gnicie, roślina ta wykazuje dużą odporność na wszelkie choroby i szkodniki. Jako roślinę ozdobną można ją sadzić w misach lub doniczkach razem z innymi sukulentami. • . ? .......................... . ... — 15 Liście aloesu wykorzystywać najlepiej, gdy roślina w uprawie doniczkowej ma już co najmniej 3 lata, ponieważ wówczas zawiera odpowiednią ilość składników potrzebnych w lecznictwie, tzw. „ciał czynnych". Liście takie obrywamy kolejno od dołu, pozostawiając dla dalszego rozwoju rośliny liście szczytowe, mniejsze. Aloes ma działanie przeczyszczające, bakteriobójcze i regenerujące. W warunkach domowych jest często bardzo przydatny. Szczególnie cenne są tu właściwości gojące. Jego liście po umyciu w przegotowanej wodzie i przecięciu mogą być przykładane na skaleczenia, rany, oparzenia i owrzodzenia. Przy zmęczeniu wzroku, na powieki można przykładać tamponiki z gazy nasączonej wyciśniętym świeżym sokiem. Przy ogólnym osłabieniu organizmu często używa się tzw. winko aloesowe, sporządzane w domu w stosunkowo prosty sposób. Liście z rośliny co najmniej 3—letniej, nie podlewanej przez kilka dni, a potem przechowywane przez 5 dni w ciemności, miele się w maszynce do mięsa. Na każdą szklankę miazgi daje się 1 szklankę miodu pszczelego i 1-2 szklanki czerwonego wina (najlepiej Bicaver) lub innego, o wyższej mocy. Mieszaninę pozostawia się w ciemności do przema-cerowania przez następne 5 dni, po czym cedzi i zlewa do butelek, nie korkując zbyt mocno, i przechowuje w chłodnym i ciemnym miejscu. Wino takie stosuje się przez 5 dni, 3 razy dziennie po łyżeczce deserowej na 2 godziny przed posiłkiem. Dawki można zwiększać do 1 łyżki stołowej jednorazowo. Kuracja trwa do 2 miesięcy w ciągu roku. Stosowanie „winka" wpływa na poprawę apetytu i ogólne wzmocnienie organizmu. Nie należy aloesu jedynie stosować w czasie ciąży, przy wysokim nadciśnieniu i dużej kruchości naczyń. Dłuższe stosowanie aloesu może czasem powodować zaburzenia gospodarki sodu i potasu w organizmie. 16 ——-—«——-—-.^^ Sok z aloesu stanowi także dobrą odżywkę dla włosów. Liście w tym celu miksuje się z wodą i wciera w skórę głowy. Przy skaleczeniach lub spękanej skórze dobrze jest po umyciu nawilżać ją świeżym sokiem z aloesu. Szczególnie korzystnie na skórę działa sok z aloesu u osób starszych. Obecnie sporządza się z aloesu wiele cennych preparatów farmaceutycznych, takich jak biostymina, altra, antacido-ten-fix. Lekarski arcyspeciał (Archangelica otncinalls) Niekiedy mylnie nazywany bywa dzięglem. Pochodzi z klimatu umiarkowanego, w którym znajduje się również Polska. U nas występuje jeszcze dziko w niewielkiej ilości, lecz jest ogólnie znany w uprawie. Należy do roślin dwuletnich. W pierwszym roku wytwarza rozetę długoogonkowych, pierzastych liści oraz walcowaty, głęboko sięgający, mięsisty korzeń. W drugim roku wybija w wysoki, pusty w środku, często rozgałęziony pęd. Na końcach tworzą się okrągłe, duże baldachy nikłych, żółtawych kwiatków, przechodzących w zewnętrznie żebrowane owocnie, które traktujemy jako materiał siewny, ponieważ samo nasionko jest silnie zrośnięte z owocnią, od której nie daje się oddzielić. Surowcem jest tu korzeń, który jednak po przekwitnięciu rośliny próchnieje i ginie. Przyprawą bywają młode ogonki liściowe. Arcydzięgiel nadaje się do uprawy wyłącznie w gruncie. Dla potrzeb własnych wystarczy kilka roślin. O ile korzenie nie zostaną w porę wykopane i zakwitnie, łatwo się z roku na rok wysiewa samorzutnie. Lubi ziemię głęboko uprawioną, choć rośnie na każdej. Dobrze rośnie na miejscach nasłonecznionych, a także w półcieniu. Ponieważ jest to wysoka, lecz krucha roślina, dobrze ją sadzić w miejscu, gdzie będzie miała _M__^_^_......„o,.............???„,_——-------____-»—_______ 17 Arcydzięgiel-likwor (Archangelica ollicinalisj 18 ————--—--—_-__ oparcie, np. przy płocie. Arcydzięgiel najlepiej siać tuż po zbiorze nasion (w końcu lipca lub w sierpniu) do skrzyneczki lub do gruntu. Nasiona wysiewamy w doniczce, rozmieszczając je na powierzchni co 1-2 cm pojedynczo, lekko wciskając do ziemi. W gruncie po 2-3 nasiona w odległości od siebie co 1-2 cm, po wschodach usuwając zbędne rośliny. Nasiona kupne łatwo tracą zdolność kiełkowania i lepiej ich nie przechowywać, lecz od razu wysiewać. Rozsadę wysadza się na miejsce przeznaczenia, gdy ma już dwa liście i co najmniej kilka centymetrów wzrostu. Sadzić trzeba „pod kołek", by uniknąć zawijania korzeni i zasypania stożka wzrostu, ukrytego między ogonkami liściowymi i dobrze ugnieść ziemię przy roślinie. Jest to gatunek w zasadzie nie opanowywany przez choroby czy szkodniki i nie musi być poddawany ochronie. Ważne jest staranne odchwaszczenie miejsca przed sadzeniem i dalsze niszczenie chwastów do czasu zwarcia się roślin ze sobą, ponieważ wówczas dobrze sama sobie radzi. Korzenie wykopuje się w 1 roku zasadniczej uprawy, najlepiej w jesieni lub wczesną wiosną w marcu, gdy roślina jeszcze nie odbija. Wówczas posiada bowiem najwięcej leczniczych składników. Kopie się głęboko widłami amerykańskimi tak, aby wydostać korzenie w całości, a część naziemną usuwa. Oczyszczone z ziemi korzenie starannie myje się pod bieżącą wodą i, o ile są duże, kraje na kilka kawałków i suszy w podwyższonej temperaturze (30-40°C). Można je na papierze rozłożyć na stygnącej blasze kuchennej lub na kaloryferze. Dobre wysuszenie poznaje się po tym, że korzeń traci giętkość i łamie się z trzaskiem. Przechowywać je należy w miejscu suchym i przewiewnym. Ogonki liściowe wycina się w maju przed wybiciem w pęd kwiatowy, obcinając blaszki. Stosuje się je jako przyprawę i dodatek do ciasta w stanie świeżym, myjąc i krając na sko-—--------—--------->_-_-__--------______-------«__ 19 śne 1-centymetrowe kawałki lub smażąc w syropie sporządzonym z cukru (syrop do nitki). Przed smażeniem, dla utrzymania zielonej barwy, należy potrzymać je pokrajane w wodzie zakwaszonej kwaskiem cytrynowym lub octem. Usmażoną anżelikę przechowuje się w syropie, lekko podsuszając przed wykorzystaniem. Arcydzięgiei pobudza soki trawienne i przyspiesza trawienie oraz przemianę materii. Dla pobudzenia apetytu można podawać napar z korzeni. W tym celu 1 łyżkę rozdrobnionych suszonych korzeni zalewa się 1 szklanką wrzątku i parzy pod przykryciem lub w termosie 15 minut. Pić należy po 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie przed posiłkiem dla pobudzenia apetytu, a po posiłku dla lepszego trawienia i jako środek wiatropędny. Przy zaburzeniach trawiennych można także używać u osób dorosłych nalewkę, sporządzoną ze 100 g suchego korzenia i 100 ml spirytusu 70-proc. Nalewka taka nadaje się do użycia po 14 dniach, w dawkach po 20-30 kropli 2-3 razy dziennie. Macerat z 10 g korzeni w 1 szklance wody, pity w ciągu dnia, pomaga przy zatruciach alkoholem i nikotyną. W przypadku nerwicy wegetatywnej można stosować wino arcydzięglowe, pijąc je po kieliszku po posiłkach. Przyrządza się je, dając 1 I wina białego gronowego, 50 g rozdrobnionego korzenia lub 80 g łodyg albo ogonków liściowych, 5 g cynamonu i 15 g liścia melisy. Po przemacerowaniu przez 14 dni przesącza się i zlewa do butelki. Arcydzięgiei jest używany jako składnik mieszanek ziołowych, wykorzystywanych wielokierunkowo. Stosowany również bywa jako przyprawa do ryb, sosów i sałatek. Roślina po zetknięciu ze skórą może wywoływać jej podrażnienie. 20 Wonna przyprawa Dalekiego Wschodu: (Ocimum Basilicum L.) Bazylia pospolita Bazylia to w zasadzie roślina klimatu znacznie cieplejszego, pochodząca z Indii. Uprawiana obecnie w południowej Europie na większą skalę, lecz jak się okazało, znosząca dobrze również warunki uprawy w naszym kraju, szczególnie w małych ogródkach czy w doniczkach lub skrzynkach. W tym zakresie ma u nas duże tradycje, już w starych księgach Syneniusza wspomina się o jej uprawie doniczkowej. Miała ona zawsze opinię szczególnie ciekawej przyprawy. Znacznie rzadziej używana bywa jako lek. Należy do roślin jednorocznych o wysokości około 30 cm, pędach rozgałęzionych, kanciastych, liściach ogonkowych kształtu owalnego, mięsistych, o silnie zarysowanym, wklęsłym żyłkowaniu na spodzie. Dzięki licznym gruczoł-kom olejkowym są one jaśniejsze górą, zielone, gładkie. Kwiatki umieszczone na szczytach pędów są nikłe, bladoróżowe lub żółtawe. Cała roślina odznacza się intensywnym zapachem. Istnieją różne formy i odmiany bazylii, charakteryzujące się różnym kształtem, wielkością i barwą liści oraz różnym zapachem. Dla uprawy w doniczce może być ciekawa forma antocjanowa, o liściach czerwonych. Odmian krajowych dotąd nie ma, a nasiona głównie są importowane. W uprawie ogrodowej bazylia potrzebuje, z racji wysokich wymagań cieplnych, miejsca zacisznego i dobrze nasłonecznionego, a gleby zasobnej w składniki pokarmowe, próchnicznej, wiosną szybko nagrzewającej się. Najlepiej rozwija się w temperaturze 20-30°C, a więc warunki szklarniowe i pokojowe całkiem jej odpowiadają. Na suszę jest stosunkowo odporna, choć lepiej rośnie przy właściwym podlewaniu. Lubi obojętny odczyn gleby. 21 J ł .!• ;: .ł1. ... i.. i~ . Bazylia pospolita (Ocimum Basilicum L.j 22 —?...... ???' Bazylię można siać wprost do gruntu, jednak lepiej wysiewać ją najpierw do skrzyneczki, by potem rozsadę przesadzić do gruntu. Na 10 m2 uprawy wystarczy 1-2 g pełnowartościowych nasion. Nasiona przykrywa się kilkumilimetrową warstwą ziemi. Najlepiej kiełkują w temperaturze 20-30°C. Do skrzyneczki dobrze jest wysiewać nasiona rzutowo, stosunkowo rzadko, a gdy rośliny mają już kilka par liści, wysadzać do gruntu punktowo w rozstawie 20 x 30 lub 40 cm, uszczykując przy sadzeniu szczyty pędów dla lepszego roz-krzewienia. Robi się to dopiero po przymrozkach majowych, ponieważ roślina jest na nie wrażliwa. Wprost do gruntu bazylię sieje się w rzędy co 30 lub 40 cm na początku maja, tak by wschody ukazały się po 15-tym. Do doniczki sadzimy bazylię do ziemi kompostowej z małą domieszką piasku, po 2-3 rośliny w jedną, by tworzyły gęsty krzaczek. Podlewanie powinno być umiarkowane. O ile sadzi się do doniczek rośliny pojedynczo, należy szczyty pędów przycinać, by lepiej się krzewiła, nie doprowadzając do szybkiego kwitnienia. Surowcem są liście lub ziele. Te ostatnie ścina się, pozostawiając 2 pary liści dolnych, aby umożliwić odrastanie. W ten sposób w gruncie można przeprowadzić dwa lub nawet czasem trzy zbiory ziela. W uprawie doniczkowej obrywamy poszczególne liście w miejscach, gdzie jest ich więcej. Ziele lub liście można zarówno suszyć lub używać w stanie świeżym. Suszy się bazylię w temperaturze nie wyższej niż 30°C, rozłożoną na sicie lub papierze cienką warstwą. Surowiec nadaje się do przechowania, gdy jest zupełnie kruchy. Przechowywać go należy w całości, a rozkruszać tuż przed użyciem, aby nie tracił olejków. Przy uprawie prowadzonej na małych poletkach rzadko występują na bazylii choroby lub szkodniki. W wypadku sporadycznego występowania należy egzemplarze porażone od razu usuwać i palić. Dla zabezpieczenia przed szarą pleśnią ^^—^——^—^-——,------___-___--___--_^--------_ 23 trzeba ograniczać podlewanie. W tym celu, w miarę możliwości dobrze jest nabywać nasiona zaprawiane. Przy pojawieniu się mszycy, zwłaszcza w uprawie doniczkowej, można rośliny opryskiwać naparem z łusek cebuli (20 g łusek na 1 I gorącej wody, odcedzonych po 5 dniach). O ile w rozsadzie pokaże się „czarna nóżka", można podsypać rośliny prażonym piaskiem lub opryskać zimnym odwarem z ziela kwitnącej aksamitki (3 części ziela aksamitki na 10 części wrzątku). Bazylia w domu używana jest głównie jako przyprawa do wielu potraw, takich jak zapiekanki czy pizza. Pasuje dobrze w połączeniu z pomidorami do sosów i sałatek, a także można nacierać nią mięso. Nie pozbawiona jest przy tym właściwości leczniczych. Pobudza apetyt i trawienie oraz działa uspokajająco w stanach nerwicowych. - > Zapomniana przyprawa do pieczywa Czarnuszka siewna Czarnuszka siewna jest rośliną nieco u nas zapomnianą, choć od dawna już w Polsce uprawianą. Należy głównie do roślin przyprawowych, choć w mniejszym stopniu również leczniczych. Niekiedy myli się ją z uprawianą u nas także czarnuszką damasceńską - rośliną ozdobną, nie mającą wartości przyprawowych ani leczniczych, a odznaczającą się ładnym wyglądem. Czarnuszka siewna jest rośliną jednoroczną, niewielką (około 20 cm wysokości), o liściach pierza-stodzielnych, równowąskich, jasnozielonych, pędach sztywnych, wzniesionych, kwiatach nikłych, niebieskawo-żółta-wych, torebkach nasiennych małych, twardych, zawierających nasiona trójkanciaste, czarne, kształtem podobne do cząstek pomarańczy, o smaku gorzkawym i piekącym. 24 Czarnuszka siewna (Nigelb sativa 1.) .................—— 25 Choć pochodzi z klimatu cieplejszego, jest rośliną u nas dobrze zaaklimatyzowaną. Nie jest także zbyt wymagająca co do gleby. Dobrze rośnie na ziemi ogrodowej. Nie lubi jedynie miejsc podmokłych i zbyt jałowych oraz zacienienia. Należy do roślin uprawianych wyłącznie w gruncie. Czarnuszkę wysiewa się w rzędy co 30 lub 40 cm na głębokości 1 cm. Kiełkuje około 2 tygodni. Ważne jest wówczas utrzymanie uprawy w czystości, tym bardziej, że w pierwszym okresie wzrost jej jest powolny. Na 10 m2 wysiewa się około 15 g nasion, przy odpowiednim nawilgoceniu gleby kiełkuje równomiernie. Sieje się ją w kwietniu, gdy tylko ziemia się ogrzeje. Kwitnie w końcu lipca, w sierpniu. Owocnie zbiera się, gdy są już wyschnięte - we wrześniu, wyrywając lub ścinając całe rośliny; dosusza w miejscu przewiewnym, wykrusza z torebek nasiona, doczyszcza i przesusza dla lepszego przechowania, ponieważ bez tego łatwo pleśnieją i tęchną. Rośliny bywają opanowywane przez choroby zgorzelowe, z tego względu dobrze jest zaprawiać materiał siewny. Nasiona czarnuszki siewnej mają właściwości moczo- i żół-ciopędne, zapobiegające wzdęciom oraz przeciwreumatyczne. Na ogół stosuje się je w całości lub mielone, albo roztarte z masłem, jako dodatek do potraw. Niezależnie od tego czarnuszka jest znaną przyprawą kuchenną, nadającą się jako dodatek do pieczywa, marynat i tłustych mięs. 26 Cząber to nie comber, ale warto mieć ao w kuchni (SafureiahortensisL.) Choć cząber należy do roślin ciepłolubnych, pochodzących z rejonu Morza Śródziemnego, w naszych warunkach udaje się bardzo dobrze. Uprawiany jest w ogrodach na terenie całej Polski już od dawna. Można go także wysiewać w doniczce lub skrzynce na balkonie. Cząber należy głównie do roślin przyprawowych, stosowanych w naszej kuchni. Jest to roślina jednoroczna, o licznych rozgałęziających się pędach, liściach wąskich, zakończonych lancetowato, na powierzchni lekko punktowanych, czasem czerwonawych. Jasnoróżowe nikłe kwiatki umieszczone są w kątach liści. Zakwita w lipcu. W ogrodzie przychodzi najczęściej po warzywach korzeniowych na oborniku. Lubi glebę lekką, próchniczną o odczynie zasadowym i miejsca nasłonecznione. W uprawie doniczkowej można pod cząber dać zwykłą ziemię kompostową z domieszką piasku, kładąc na dnie doniczki kawałek skorupki z jajka. Wysiewa się cząber na zagonie w kwietniu, w rzędy co 25 lub 30 cm na powierzchnię, lekko jedynie przyprószając ziemią i przyklepując zasiew deseczką. Do skrzyneczki w domu można siać cząber w marcu, a następnie rozsadę wysadzać do gruntu lub doniczek. Wschody są stosunkowo oporne i w dużym stopniu zależą od wilgotności podłoża. Dlatego aby otrzymać szybsze i równomierne wschody, w okresie suszy warto zasiew podlewać. Siewki pokazują się po około 2 tygodniach. W miarę możności do siewu warto wykorzystywać nasiona jedynej polskiej odmiany „Saturn". Nasiona lepiej kiełkują na świetle niż w ciemności. Na 10 m2 wysiewa się około 6 g nasion. Ponieważ wschody pojawiają się stosunkowo Cząber ogrodowy (Satureia hortensis i j późno, można dodać przy siewie trochę nasion sałaty jako wyznacznika. W pierwszym okresie rozwoju roślin ważne jest staranne odchwaszczanie. Zakwita zwykle w lipcu. Przez cały okres wegetacji można ciąć ziele, używając go w stanie świeżym. Natomiast do suszenia najlepiej ścinać je w okresie zakwitania, ponieważ wówczas posiada najwięcej aromatu. Tnie się wtedy na wysokości około 8 cm nad ziemią, tak aby odrosło i zbiera się jeszcze po raz drugi we wrześniu. Ziele cząbru dobrze schnie w warunkach domowych w przewiewie, rozłożone na papierze lub sicie. Susząc w podwyższonej temperaturze należy pamiętać, by nie przekroczyć 30°C. Uprawy doniczkowe prowadzi się głównie w tym celu, aby korzystać w razie potrzeby z ziela świeżego. Choroby i szkodniki rzadko atakują cząber. Z chorób najczęściej spotykana jest zgorzel siewek, występująca w okresie kiełkowania, którą zwalcza się przez posypywanie ziemi wyprażonym piaskiem rzecznym. Chroni przed tym także zakup nasion wcześniej zaprawionych. Po wysuszeniu, dla lepszego aromatu ziele przchowuje się w naczyniach zamkniętych; przedtem można je pozbawić pędów zdrewniałych, całkowicie jednak nie rozkruszając. Robi się to dopiero tuż przed wykorzystaniem, również dla zachowania większej ilości olejków. W kuchni stosuje się cząber jako przyprawę do potraw mdłych, takich jak groch, fasola czy kartofle. Znacznie rzadziej jako lek. Ma on działanie przeciwzapalne, antyseptyczne i wiatropędne. Stosowany bywa w nieżytach przewodu pokarmowego, przy nie-strawności i wzdęciach. Stosuje się w formie naparu z 10 g ziela cząbru na 1 szklankę wrzątku, 3 razy dziennie po 1/2 szklanki. 29 Czarodziejskie ziele (Hipericum perforatum L) ??? 30 Jest to roślina ogólnie znana, występująca u nas w dzikim stanie na skrajach lasów, porębach i nieużytkach. Należy do roślin leczniczych, bardzo przydatnych w apteczce ziołowej. Warto go uprawiać nie tylko z tego powodu, ale również dlatego, że zbierany ze stanu naturalnego - obecnie bywa skażony opryskami lasów i pól. Uprawę dziurawca prowadzi się wyłącznie w ogrodzie, w gruncie. Pod tę uprawę najlepiej wykorzystać działki rekreacyjne w pobliżu lasów, o glebie jałowej, zbielicowanej, nie nadającej się pod inne uprawy. Jest to roślina wieloletnia - choć w uprawie traktowana na ogół jako dwuletnia, ponieważ w dalszych latach uprawy znacznie obniża plon ziela. Lubi gleby lekkie, o odczynie obojętnym lub lekko zakwaszonym, stanowiska odsłonięte i nasłonecznione. Dziurawiec można wysiewać jako pod-siew po wzruszeniu gleby kultywatorem i starannym zagrabieniu - rzutowo lub w ogrodzie - normalnie, w rzędy co 40 cm na powierzchnię, nie zasypując ziemią, a jedynie zasiew przyklepując, gdyż są to nasiona światłolubne. Do momentu wschodów dobrze jest zasiew, o ile nie ma deszczu, podlewać. Dziurawiec wysiewa się w październiku w ilości 2 g na 10 m2. Dla równomiernego wysiewu najlepiej jest mieszać drobne jego nasiona z piaskiem (1 część nasion na 2 części piasku). Przez okres jesienny nasiona pęcznieją i pobudzone są do kiełkowania, co następuje najczęściej dopiero wiosną. Lekiem jest kwitnące ziele (początek kwitnienia). Poza od-chwaszczaniem specjalnej pielęgnacji nie wymaga. Groźnych chorób ani szkodników nie posiada. O ile jednak pojawiłyby się nietypowe i chore egzemplarze, należy je wyrywać i palić (np. mączniak). Ze szkodników czasem pojawiają się gąsienice zwójek, które należy usuwać ręcznie lub o ile zjawi się ich więcej - usuwać całe rośliny wraz z nimi. Przy masowym pojawieniu się gąsienic, można także same- — ---------i--------— 31 mu sporządzić płyn do oprysku (pół wiadra kwitnącego ziela bylicy na pół litra wody, pozostawić przez dobę, odcedzić i tym pryskać po zachodzie słońca trzykrotnie co 7 dni). Surowcem leczniczym jest ziele dziurawca, które zbiera się w momencie zakwitania. Tnie się na wysokości 7-8 cm i suszy w przewiewie, w cieniu, po czym odrzuca grubsze i zdrewniałe pędy i przechowuje w miejscu suchym i ciemnym, w torbach. Ziele dziurawca stanowi wielostronny, cenny lek ziołowy. Szczególnie często używany w niedomaganiach żołądka i wątroby. Działa rozkurczowo na naczynia krwionośne, żół-ciopędnie, przeciwbakteryjnie, ściągająco, uspokajająco, a także pobudzająco. Zewnętrznie czasem używa się go na odmrożenia i oparzenia, trudno gojące się rany, egzemy, liszaje Wchodzi w skład wielu leków ziołowych. W domu najczęściej stosujemy go przy niestrawności i zaburzeniach żołądkowych, w postaci naparu z 1 łyżki ziela na szklankę wrzątku, parzy się 10 minut i pije 3 razy dziennie po 1/2 szklanki. Można w tym celu parzyć mieszankę ziela dziurawca i mięty, po 1 łyżeczce i pić jak wyżej. Odwary z dziurawca poprawiają apetyt. Odwaru lub naparu z dziurawca można używać także do płukania jamy ustnej perzy niemiłym zapachu, stanach zapalnych gardła i do przemywania skóry przy stanach ropnych. Uwaga: zielem dziurwca nie należy karmić zwierząt wystawionych na działanie słoneczne. Podobnie człowiek używający nalewek na dziurawcu nie powinien przebywać na słońcu, ponieważ może to spowodować poparzenie słoneczne. Zapachowy kamelo?n 32 Estragon lub bylica-estragon (Artemisia dracunculus L.) Istnieją dwie formy tej rośliny, spotykane w uprawie. Jedna -rozmnażana przez nasiona, jest u nas mniej znana i druga -powszechnie w naszym kraju uprawiana, wyłącznie wegeta-tywnie, przez sadzonki. Estragon należy do roślin wieloletnich, używanych prawie wyłącznie jako przyprawa. Bylina ta ma silnie rozbudowany system korzeni i kłączy podziemnych. Pędy wzniesione ku górze, wysokie do ponad metra, u podstawy drewniejące; liście wąskie, wydłużone, lancetowate, siedzące, delikatnie owłosione. Kwiaty nikłe, zielonkawo-żółte, zebrane w wiechę na szczytach łodyg. Pochodzi z Azji Środkowej, skąd w czasie wojen krzyżowych zawędrował do Europy. Można go sadzić w ogrodzie w miejscu, w którym pozostaje przez kilka lat. Lubi glebę ogrodową żyzną o odczynie obojętnym, oczyszczoną starannie z chwastów, szczególnie wieloletnich, stanowisko odkryte i nasłonecznione. Lf nas rozmnaża się go przez wysadzanie rozłogów podziemnych wczesną wiosną lub przez podział starej rośliny wówczas, gdy pojawi się już część nadziemna, to jest w maju lub we wrześniu w jesieni. Sadzonki rozłogowe powinny mieć 2-3 oczka zdolne do odbicia. Sadzi się je na głębokość 5-8 cm w bruzdy poziomo, całkowicie zasypując ziemią. Na zagonie najlepiej sadzić w rozstawie 50 x 30 cm. Przy sadzeniu sadzonek otrzymanych z podziału rośliny matecznej sadzi się również w tej samej rozstawie, na tej głębokości, na jakiej znajdowały się rośliny poprzednio. Po posadzeniu dobrze jest ziemię ucisnąć i miejsce sadzenia podlać. Sadzonki rozłogowe przyjmują się nieco dłużej, choć w większym procencie, niż te z podziału rośliny matecznej. Nim rośliny się rozkrzewią, 33 ?";};%- ..?(?> Estragonlub bylica-eslragon (Artemisia dracunculus L) 34 należy dbać o ich staranne odchwaszczenie. W następnych latach uprawy estragon nie wymaga już specjalnej pielęgnacji, poza usuwaniem chwastów, ponieważ bujnie się rozrasta. Zimy w naszym klimacie znosi dobrze. Estragon w zasadzie nie posiada groźniejszych chorób i szkodników. W wypadku intensywniejszego opanowania roślin przez rdzę, należy poszczególne egzemplarze usuwać. Estragon można wysadzać w domu lub na balkonie. Jednak ze względu na spore potrzeby pokarmowe lepiej jest corocznie przesadzać go do nowej ziemi. W tych warunkach należy estragon podlewać umiarkowanie, a po posadzeniu i odbiciu przycinać pędy tak, aby rośliny lepiej się rozkrzewi-ły i nie wyrastały nadmiernie wzwyż. Ziele estragonu do użytku domowego w stanie świeżym ścina się w miarę potrzeby. Do wysuszenia natomiast lepiej je ciąć gdy kwitnie, wówczas posiada najwięcej aromatu, na wysokości 7-10 cm nad ziemią, umożliwiając w ten sposób otrzymanie jeszcze w okresie letnim i jesiennym drugiego, a nawet trzeciego pokosu. Do suszenia rozkłada się na sitach lub papierze cienką warstwą w miejscu przewiewnym i ciepłym (do 35°C), ale w cieniu. Po wysuszeniu oddziela się części kruche od pędów zdrewniałych. Suche ziele przechowuje się w naczyniach szczelnych, aby nie traciło właściwego sobie aromatu. Należy zaznaczyć, iż dopiero po wysuszeniu aromat ten staje się przyjemny i intensywny. Suche ziele powinno mieć barwę zbliżoną do świeżego, a smak ostry i korzenny. Estragon pobudza wydzielanie soków trawiennych i bywa używany jako środek na apetyt oraz ze względu na zawarte w nim witaminy (A i C) jako lek przeciwszkorbutowy. Najszersze jednak zastosowanie ma jako przyprawa do potraw mięsnych, rybnych, sosów, zup, sałatek oraz marynat, jak również octu i musztardy estragonowej. Kwaszonym czy marynowanym ogórkom nadaje pożądaną jędrność. -------------:------—----— 35 Kto ia wdycha, ten mniei kirhn Geranium. Pelargonia szorstka (Pelargonium multifidum Salisb. Pelargonium roseum Wlld.) 36 Jest to roślina uprawiana wyłącznie w doniczkach, zwana czasem anginką lub zdrawcem, pochodząca z południowej Afryki i tam uprawiana w gruncie. U nas należy głównie do doniczkowych roślin ozdobnych. Jej właściwości lecznicze i przyprawowe są u nas znane od niedawna. Jest to bylina 0 pędach gałęzistych, dołem drewniejących. Liście posiada długoogonkowe, pierzastodzielne, jasnozielone. Młode pędy 1 liście pokryte są gruczołkowatymi włoskami. Kwiaty są drobne, nikłe, różowawe, lecz roślina na ogół nie wiąże nasion i rozmnażana jest wegetatywnie. Zapach całej rośliny bywa różane—cytrynowy. Ponieważ u nas w temperaturach minusowych wymarza, uprawia się ją głównie w doniczkach, w ziemi ogrodowej o odczynie zasadowym. Geranium rozmnaża się z sadzonek zielnych, otrzymywanych ze szczytowych pędów roślin matecznych przechowywanych w domu. Sadzonki takie powinny mieć 3 węzły i długość 7-12 cm, z dwoma-trzema wykształconymi liśćmi szczytowymi. Dolne liście należy usunąć. Sadzonki umieszcza się w ziemi na głębokość 4-5 cm, ugniatając ziemię dookoła. Można je także wstępnie ukorzenić w wodzie lub wilgotnym piasku, a dla przyspieszenia tego procesu zaprawić roztworem 0,01-procentowym hetero-auksyny. Dla zmniejszenia parowania dobrze jest doniczkę lub skrzynkę nakryć folią lub szkłem. Po 10-15 dniach zaczynają się tworzyć korzenie i wówczas można zdjąć przykrycie. W pierwszym okresie dobrze jest sadzonki cieniować. Po 20 dniach rośliny powinny być już całkiem ukorzenione. Należy pamiętać o tym, że geranium nie lubi nadmiaru wilgoci ani dłuższego przesuszenia, gdyż wówczas dolne liście łatwo żółkną i opadają. O ile chcemy rośliny wysadzić do gruntu i traktować je jako jednoroczne, robimy to dopiero po majowych przymrozkach, aby nie przemarzły i nie zginęły. W uprawie spotyka się różne formy i mieszańce tej rośli- 37 ny, jednak do celów leczniczych czy przyprawowych najlepsze są te, które mają intensywny zapach różany lub cytrynowy (zawierające najwięcej olejku eterycznego). Do celów leczniczych używa się zwykle świeżych liści rośliny, obrywanych w miarę potrzeby, a dla celów przyprawowych liści świeżych lub uprzednio wysuszonych. Olejek otrzymywany w innych krajach z tej rośliny ma właściwości antyseptyczne i uśmierzające bóle reumatyczne. Ze świeżych liści można także robić okłady na miejsca zreumatyzmowane, a także nacierać te miejsca uprzednio przygotowaną na spirytusie nalewką z pociętych świeżych liści. W lecznictwie ludowym, w zapalnych stanach uszu, wkłada się do nich świeże liście geranium lub waciki nasączone olejkiem geraniowym. Korzystne są inhalacje przez wdychanie olejku wydzielającego się z potrącanej rośliny. Łagodzi to stany zapalne dróg oddechowych. Niektórzy sugerują również, iż systematyczne 10-minutowe wdychanie wydzielanych przez roślinę olejków obniża ciśnienie krwi. Stosowanie takich inhalacji wieczorem działa na ogół nasennie. W celach przyprawowych używa się suchych, pokruszonych lub świeżych liści geranium przy parzeniu herbaty, jako dodatku dla dodania jej ciekawszego aromatu. ?TA W Hyzop lekarski 38 Święte ziele izraeia .. # , (Hyssopus officinalis L) Hyzop lekarski należy do roślin słynących na świecie z tradycji, choć u nas jest mniej znany. Jego ojczyzną jest południo-wo-zachodnia Azja i południowa Europa. Należy do roślin leczniczych, jak i przyprawowych, które mogą być u nas uprawiane zarówno w gruncie, jak i w doniczkach. Do Polski sprowadzili go benedyktyni i uprawiali w przyklasztornych ogrodach. Jest to krzewinka zimotrwała, o wysokości 20-60 cm, wzniesionych pędach, dołem drewniejących. Listki ma drobne, lancetowate, siedzące, ciemnozielone. Kwiaty fioletowo-nie-bieskie, osadzone na szczytach pędów w formie Wosków. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Cała roślina odznacza się cierpkim smakiem i kamforowym zapachem. Hyzop u nas zaaklimatyzował się stosunkowo dobrze i rzadko wymarza. Roślina ta lubi stanowisko nasłonecznione i glebę ogrodową o odczynie obojętnym lub zasadowym, starannie odchwaszczoną, ponieważ pozostaje w gruncie na tym samym miejscu przez szereg lat. Na potrzeby jednego gospodarstwa wystarcza zaledwie kilka roślin. Hyzop wysiewa się z nasion w marcu do skrzyneczki rzutowo, a następnie w maju wysadza do gruntu w rozstawie 40 x 30 cm lub pojedynczo do doniczek czy skrzynek (co 30 cm). W ogrodzie można go też wysiewać wprost do gruntu w końcu kwietnia, w rzędy odległe od siebie co 30 cm na głębokość 0,5-1 cm w ilości 5-6 g na 10 m2. Przy sadzeniu rozsady należy zwracać uwagę na właściwe umieszczenie korzeni (sadzenie pod kołek) i starannie ugnieść ziemię przy roślinach, a następnie obficie podlać. W późniejszym okresie należy usuwać chwasty. Hyzop jest stosunkowo odporny na suszę i w dalszym okresie rozwoju nie musi być podlewany. Sadzony do doniczek może być pozostawiony w warunkach pokojowych przez cały rok. Doniczki zmienia się co rok na --------------— 39 39 ! > ;? ? J .'i- I Hyzop lekanki (Hyssopus oflidnaiis i.) 40 ~—- ?...... —?—— większe. W uprawie doniczkowej po posadzeniu dobrze jest przyciąć szczyty pędów dla spowodowania lepszego krzewienia się. Największą wartość ma ziele hyzopu w początkowym okresie kwitnienia i z tego względu powinno być wówczas zbierane. Jednak do celów przyprawowych można je zbierać sukcesywnie w miarę potrzeby. W uprawie gruntowej nie należy ścinać ziela w jesieni (po 15 września), aby nie osłabiać roślin przed zimą. Ziele ścina się na wysokości 5-10 cm nad ziemią, tak aby umożliwić dalsze odrastanie. W ogrodzie, w drugim i dalszych latach uprawy, można otrzymać po dwa zbiory w ciągu sezonu. Ziele jako lek używa się wyłącznie po wysuszeniu, natomiast jako przyprawy zarówno w stanie świeżym, jak i suchym. W zasadzie na hyzopie nie występują typowe szkodniki ani choroby. Wspomnieć jedynie należy, że przed występowaniem zgorzeli siewek można się zabezpieczyć poprzez zakup zaprawionych nasion. Zebrane ziele hyzopu suszy się w cieniu na sitach lub papierze w warunkach pokojowych lub w podwyższonej temperaturze, nie wyższej jednak niż 40°C, a przechowuje się w miejscach suchych, w szczelnych naczyniach. W lecznictwie hyzopu używa się rzadko, głównie jako środka przeciwpotnego, wykrztuśnego, żołądkowego, ściągającego i przeciwrobaczego. Czasem używa się go w formie naparu do płukania gardła i jako środka zmywającego przy ranach. Napar sporządza się z 1 łyżeczki ziela na 1 szklankę wrzątku, pijąc 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki. Napar działa przeciw-potnie, na apetyt lub używany jest do płukania i przemywania. Jako przyprawa pobudza wydzielanie soków trawiennych. Używany bywa w niewielkiej ilości do sałat, surówek, sosów, mięs i potraw z warzyw, a także do zupy fasolowej i ziemniaczanej. Jest częstym składnikiem mieszanek przyprawowych. _----____—__—_------_-_____».----__-__. 41 Pr7Yprawa praojców Kminek zwyczajny 42 Kminek zwyczajny to jedna z nielicznych roślin zielarskich naszego pochodzenia. Do dziś rośnie jeszcze na łąkach i miedzach. W ogrodach uprawiany był od dawna. Należy do roślin dwuletnich, w pierwszym roku wytwarzających rozetę pierzastodzielnych, podobnych do marchwi liści i wrzecionowaty, gruby korzeń, a w drugim tworzy rozgałęzione, dorastające do 1,5 m pędy kwiatowe. Kwitnie na początku czerwca. Kwiaty są drobne, białe, ułożone w baldachach. Pod koniec czerwca dojrzewają suche owoce, nazywane często nasionami. Ze względu na dwu-, a nawet niekiedy trzyletni cykl uprawy, dla lepszego wykorzystania ziemi w ogrodzie, kminek można wysiewać wraz z inną rośliną, tzw. współrzędną, która plonuje już w pierwszym roku i zbytnio nie wyczerpuje ziemi, np. z czarnuszką lub makiem. Obecnie istnieją już odmiany kminku krajowego, których należy się dopominać przy kupnie nasion. Do najlepszych należy „Kończewicki". Kminek lubi glebę żyzną, zasobną w wilgoć, głęboko uprawioną i nasłonecznione stanowisko. Najlepiej siać go po warzywach na oborniku. Kminek należy do roślin miododajnych i z tego powodu warto go wysiewać przy pasiekach. Niekorzystnie wpływa na niego sąsiedztwo fasoli. Kminek wysiewa się w kwietniu w rzędy co 30 lub 40 cm, rzadko (5-7 g na 10 m2), na głębokość 1-1,5 cm. Przy siewie współrzędnym z makiem ilość tego ostatniego nie powinna być duża (około 1 g na 10 m2). Wschody ukazują się po 2 tygodniach. Pielęgnacja polega na starannym odchwaszczaniu w pierwszym okresie wzrostu i przerywce kminku tak, aby pozostawić go w odstępach co 5 cm. W czasie suszy warto kminek obficie podlewać. Kminek bywa opanowywany przez tzw. „bakteriozę", w związku z tym należy do siewu używać nasion zaprawionych. Przy gniazdowym pojawieniu się chorób lub szkodników należy je usuwać i palić, jak również zwracać uwagę na ----------- .. - ? .......................................??? ??»- 43 właściwy płodozmian, tak by kminek nie przychodził po innych baldaszkowatych. Ponieważ wiele chorób kminku przenoszonych jest przez mszyce i pluskwiaki, warto je zwalczać metodą biologiczną, opryskując „Albarepem" lub naparem na roztartym czosnku (1/2 kg czosnku roztartego zalać wrzątkiem i pozostawić na 2 doby, następnie odcedzić i uzupełnić wodą do 10 I. Do naparu można dodać nieco rozgotowanego mydła dla uzyskania lepszej przyczepności). Myszy i nornice należy tępić poprzez wpuszczanie do ich nor spalin z motocykla (1-2 minut na pojedynczą norę), zakrywając szczelnie otwory. Pędy nasienne kminku wybijają w drugim roku uprawy. Ścina się je na wysokości 7-10 cm nad ziemią, gdy pierwsze baldachy posiadają już nasiona brunatnawe, a pozostałe są czerwonawo zabarwione. Moment właściwego terminu zbioru jest tu bardzo istotny ze względu na łatwość osypywania się nasion w okresie pełnej dojrzałości. Kminek można dosuszać w małych snopkach ustawionych na płachtach lub po prostu na czystym klepisku. Następnie po dokładnym wysuszeniu młóci się go lub wykrusza i doczyszcza na sitach. Przechowuje się nasiona w woreczkach lub naczyniach szczelnych dla lepszego zachowania aromatu. Zbiory jak również zimujące uprawy należy zabezpieczać przed gryzoniami, ponieważ kminek stanowi ich przysmak. Kminek ma właściwości lecznicze i jest cenioną u nas przyprawą kuchenną. Wpływa na pobudzenie apetytu i lepsze trawienie. Odznacza się działaniem wiatrc—, żółcie— i mlekopęd-nym. Zmniejsza procesy gnilne w przewodzie pokarmowym. Podobnie jak anyż stosowany bywa jako środek wykrztuśny. Lekiem jest tu głównie napar z nasion. Z 1 łyżki zmielonych nasion na 1 szklankę wrzątku parzy się 15 minut i pije 3 razy dziennie po 1/2 szklanki po posiłku. Przy niestrawności można stosować mieszankę w równych częściach z kwiatu rumianku 44 __»_—___>__,«-------------------—— — pospolitego, ziela mięty i nasion kminku, biorąc do parzenia 1 łyżkę mieszanki na szklankę wrzątku. Parzy się i pije jak poprzednio. Zmielone nasiona kminku można też przyjmować po 1 g razem z miodem, dżemem lub w mieszance z majerankiem i otrębami, posypując ser czy twaróg. Kminek stanowi składnik pieprzu ziołowego i jest powszechnie znany jako dodatek do wędlin, mięs, jarzyn, pieczywa i serów. W polskiej kuchni jest niezbędną przyprawą. Bergamutowa przyprawa Kolendra siewna lub kolender (Coriandrum sativum L.) Jest to stosunkowo dobrze u nas znana obecnie roślina przyprawowa, zaliczana również do leczniczych i olejkowych. Jest to gatunek jednoroczny, stosunkowo dobrze nadający się do uprawy w naszych ogrodach, choć przywędrował do nas z rejonu Morza Śródziemnego i Azji Mniejszej. Ceniony w starożytności i średniowieczu. Pierwsze liście są tu inne od pozostałych: mają kształt okrągławy i są brzegiem ząbkowa-ne, następne przechodzą w pierzastodzielne, podobnie jak to ma miejsce np. u pietruszki. Po wytworzeniu małej rozetki roślina wybija w rozgałęziający się pęd o wysokości 70-80 cm. Na szczycie tworzą się baldachy różowawo-białych drobnych kwiatków, wydających w okresie pełni kwitnienia nieprzyjemny, pluskwiany zapach, którym odznacza się także cała roztarta roślina. Jest to gatunek wybitnie miododajny, który chętnie wysiewany bywa w pobliżu pasieki. Korzeń posiada stosunkowo mały i cienki. Kolendra może być uprawiana w każdym ogrodzie. Lubi glebę lekką, lecz zasobną w składniki pokarmowe, łatwo nagrzewającą się, zasobną w wapń, a stanowisko po warzywach na oborniku silnie na-?— ...... —— - ...... —-———-__--__?___ 45 Kolendra siewna lub kolender (Coriandrum salivum L.) 46 - słonecznione, otwarte. Nie należy uprawiać jej w miejscach wilgotnych i stanowiskach po innych z rodziny baldaszkowa-tych, jak kminek, anyż, marchew czy koper, ponieważ wówczas łatwiej porażana bywa przez tzw. bakteriozę. Do siewu używa się nasion uprzednio zaprawionych odmian drobnoziarnistych, najczęściej importowanych z Ukrainy. Wysiewa się je w kwietniu na zagonku w rzędy co 30 cm, na głębokość 1-1,5 cm w ilości 1 g na 1 m2. Wschody ukazują się po 2-3 tygodniach i dlatego można wysiewać kolendrę z wyznacznikiem takim, jak np. sałata, tak aby można było odchwaścić międzyrzędzia. Ważne jest tu staranne odchwa-szczenie w pierwszym okresie wzrostu, ponieważ wzrost ten jest powolny i roślina łatwo bywa zagłuszana przez chwasty. W dżdżyste, wilgotne lata kolendra często choruje w okresie kwitnienia na bakteriozę, co odznacza się czernieniem i marnieniem kwiatków lub zawiązków owoców. Choroba ta łatwo roznosi się przez szkodniki typu mszyce i pluskwiaki, które tępić należy dostępnymi środkami biologicznymi lub po prostu usuwać egzemplarze chore, gdy się je zauważy i palić. Surowcem leczniczym, przyprawowym i olejkodajnym są suche, okrągłe owocki, łatwo rozpadające się na dwie połowy. Zbiór kolendry przeprowadza się, gdy pierwsze balda-chy brunatnieją - w sierpniu. Ścina się wówczas całe rośliny tuż nad ziemią, dosusza na plandekach lub papierze i młóci. Doczyszcza się z zanieczyszczeń organicznych i mineralnych na sitach i przechowuje w suchym i przewiewnym miejscu. Niekiedy we wschodniej kuchni używane bywają jako przyprawa świeże liście kolendry, obrywane w trakcie wegetacji wprost z rośliny. Kolendra ma działanie wiatropędne, przeciwskurczowe i przeciwbakteryjne, pobudzające trawienie żółcio - i mleko- — — 47 . w warunkach domowych najczęściej używana jest jako dobry środek likwidujący niestraw-ność czy wzdęcia i niedokwaśność na tle nerwowym. Stosuje się w postaci naparu z łyżeczki zmielonych owoców na szklankę wrzątku. Parzy się 10-15 minut i pije po 1/2 szklanki 3 razy dziennie. Wchodzi w skład mieszanek ziołowych, maści, przeciwreumatycznych. Świeże i suche owoce używane w zbyt dużych ilościach zmniejszają zawartość witaminy Bi, a także wywołują czasem bóle głowy, nudności i senność. W kuchni używana bywa zarówno jako przyprawa do wędlin, marynat, tłustych mięs, sosów, pasztetów, jak również w postaci domieszki do pieprzu ziołowego czy przyprawy piernikowej. Niekiedy po rozgnieceniu dodawana jest do herbaty dla nadania specyficznego zapachu. 48 I koza chętnie bv ia ziadła (Trigonella foenum graecum L.) Kozieradka to jedna z mniej znanych roślin leczniczych i przyprawowych, które mogą być uprawiane w naszych ogródkach. Jest to jednoroczna roślina z rodziny motylkowatych pochodząca z Azji Mniejszej lub południowej Europy. Dorasta 60 cm wysokości, budową nieco przypomina koniczynę. Łodygę ma prostą, wzniesioną lub pokładającą się. Liście wydłużone jajowate, trójdzielne, brzegiem drobno ząbkowane. Kwiatki są niepozorne bladożółte lub bladolilio-we umieszczone w kątach liści. Kwitnie stopniowo od czerwca do końca lipca. Korzeń ma cienki, rozgałęziony, typowy dla roślin motylkowych. Owocem jest strąk o długości 8 cm, wąski, w przekroju okrągławy, zawierający zwykle kilkanaście nasion, zakończony ostrym dziobkiem. Nasiona mają kształt romboidalny i są bardzo twarde. Barwa ich bywa różna - od oiiwkowo-zielonej przez żółtą do brunatnej. Dojrzewają w końcu sierpnia i we wrześniu. Cała roślina odznacza się typowym intensywnym zapachem. Lubi glebę lekką, żyzną, łatwo nagrzewającą się w dobrej kulturze i bogatą w wapń i składniki pokarmowe. Sama jest dobrym przedplonem, wzbogacającym glebę w azot. Nie lubi nadmiaru wilgoci, szczególnie w okresie kwitnienia i dojrzewania strąków, ponieważ wówczas łatwo choruje. Kozieradka opanowywana bywa przez choroby grzybowe (Fusarium) i dlatego do siewu należy używać nasion zaprawianych. Ko-zieradkę wysiewa się wprost do gruntu w kwietniu w rzędy co 30 cm na głębokość 1-2 cm w ilości 15 g na 1 m2. Wschody ukazują się po 1-2 tygodniach. W pierwszym okresie wymaga starannego odchwaszczania. Kwitnie długo i dojrzewa nierównomiernie, a ponieważ dojrzałe strąki łatwo się otwierają i wysypują nasiona, dobrze jest je zbierać ręcz- ——------—------,-_-____,------_------_-»____, 49 Kozieradka pospolita fTrigonella loenum graecum L.) ?5O -------------------'-----------—-------------------------- nie, sukcesywnie w miarę brunatnienia i dosuszać na płachcie lub papierze. Surowcem leczniczym są dojrzałe nasiona kozieradki. Dosuszać strąki najlepiej w pokojowej temperaturze, potem omłacać czy łuskać, doczyszczać i przechowywać w pokojowej temperaturze, w naczyniach zamkniętych, ponieważ zapach ich jest tak intensywny, że łatwo przenika do innych produktów. Tak dla celów leczniczych jak i przyprawowych nasiona kozieradki powinny być możliwie drobno zmielone, co sprawia pewną trudność ze względu na ich twardość oraz intensywny zapach. Zmielone nasiona kozieradki posiadają właściwości zmiękczające, osłaniające, przeciwzapalne, odżywcze, mlekopędne, witaminowe, a także w pewnym stopniu przeciwcukrzycowe. Stosowana była także w stanach zapalnych skóry, oparzeniach, ranach i czyrakach, a wewnętrznie w rekonwalescencji jako środek pobudzający apetyt osłaniający i przeciwwrzodowy. W warunkach domowych używana jest najczęściej na pobudzenie apetytu w postaci przyprawy oraz przy stanach zapalnych, owrzo-dzeniach przewodu pokarmowego i rekonwalescencji. Odwar sporządza się z łyżeczki mielonych nasion na I szklankę wody, gotując 30 min. Pije się 3 razy dziennie po pół szklanki. Jako środka tuczącego można używać sproszkowanych nasion zmieszanych w równych częściach z oliwą i miodem przyjmując 3 razy dziennie po łyżeczce. Zewnętrznie używa się przy ropniach, czyrakach i owrzo-dzeniach żylakowych w postaci okładów z rozgotowanych zmielonych nasion przykładanych na półtnie lub gazie. Niekiedy rozgotowanych, zmielonych nasion używa się także do wlewek przy stanach zapalnych jelita grubego. Kozieradka jest do dziś za mało znana jako przyprawa w kuchni polskiej, choć doskonale się do tego nadaje dodawana w niewielkich ilościach do sałatek, serów, sosów i przypraw ziołowych. Zapachowy lek dla nerwowych (LavandulaveraDC) Lawenda należy do roślin od dawna u nas znanych i lubianych, sadzonych jeszcze w średniowiecznych ogódkach zakonnych. Pochodzi z klimatu cieplejszego - z wybrzeży Morza Śródziemnego i stosunkowo dobrze zaaklimatyzowała się w naszych warunkach. Wymarza jedynie w zimy mroźne i bezśnieżne. Może być uprawiana zarówno w ogódku jak i w doniczce w domu. Jest to krzewinka w naszych warunkach dorastająca do 60 cm. Pędy ma wzniesione, w dolnej części drewniejące, liście ułożone są na łodydze naprzeciwległe, gęsto. Sam liść jest owalnie wydłużony, o brzegach podwiniętych, szaro omszony kutnerowatymi włoskami. Nie-biesko-fioletowe kwiatki w niby okółkach tworzą Woskowate kwiatostany na szczytach pędów. Kwitnie w lipcu, sierpniu, a owocem jest owalna, błyszcząca, czarna niełupka z wyraźnym białym znaczkiem. Korzenie z biegiem lat drewnieją i są silnie rozgałęzione. Lawenda w tym samym miejscu może pozostawać w gruncie do 5 lat. Cała roślina, a szczególnie kwiaty, wydzielają intensywny, przyjemny zapach. Należy do roślin miododajnych chętnie oblatywanych przez pszczoły. Odmian hodowlanych obecnie jeszcze w Polsce nie ma. Jest to roślina zarówno lecznicza jak ozdobna, olejkodajna i w pewnym stopniu przyprawowa. Lawenda nadaje się dobrze do uprawy w ogrodzie, ponieważ lubi glebę żyzną, pulchną, próchniczną, szybko nagrzewającą się o odczynie zasadowym. Powinna zajmować stanowisko po okopowych na ziemi dobrze odchwa-szczonej (szczególnie z chwastów wieloletnich) w miejscu nasłonecznionym, lecz osłoniętym od wschodnich i północnych wiatrów. Nasiona lawendy kiełkują opornie i nierównomiernie. Aby je pobudzić do dobrego kiełkowania, konieczny jest bodziec w postaci niskich temperatur. Z tej racji można lawendę wysiewać na rozsadniku tuż przed zimą ________----_—------- ---------- 53 lub wiosną po specjalnym zabiegu zwanym stratyfikacją, a polegającym na pozostawieniu nasion przez 2 miesiące w wilgotnym, gruboziarnistym piasku w temperaturze od 0 do 3°C. Najlepiej przetrzymując je w lodówce, w foliowym woreczku, zmieszane z wilgotnym piaskiem w proporcji (1 część nasion na 3 części piasku). Tak przygotowane nasiona wysiewa się na rozsadniku lub w doniczce. W gruncie sieje się w rzędy co 20 cm, w donicze wraz z piaskiem starając się robić to równomiernie, przykrywając 1 cm warstwą ziemi. Tak przygotowane nasiona lawendy wschodzą do 3 tygodni. Gdy roślinki posiadają już 8 cm, można je wysadzać na miejsce stałe w ogrodzie w odstępie 40 do 60 cm w kwadrat lub pojedynczo do doniczek. W ogrodzie po posadzeniu lawenda wymaga szczególnie starannego od-chwaszczenia i podlewania. Później staje się odporna na suszę. Między roślinami w 1 roku uprawy można wysadzać inne rośliny jednoroczne dla lepszego wykorzystania gruntu. Sadząc do doniczek lub skrzynek, należy lawendę nieco przyciąć na szczycie, aby się lepiej rozkrzewiała. Na zimę, w gruncie dobrze jest lawendę przykryć łęcinami lub gałązkami świerkowymi, ponieważ zdarza się, że wymarza na skutek raptownej zmiany temperatur, szczególnie na wiosnę. W dalszych latach uprawy można lawendę zasilać mieszanką nawozową przeznaczoną pod warzywa lub co lepiej przetrawionym kompostem. Lawenda na ogół nie podlega masowym chorobom i szkodnikom. W wypadku pojawienia się takowych, poszczególne rośliny należy usuwać i palić. Surowcem leczniczym jest kwiat. Jako przyprawy używa się czasem młodych liści. Kwiaty ścina się w pełni kwitnienia i suszy w przewiewnym, zacienionym miejscu. Suche kwiaty po oddzieleniu od pędów przechowuje się w szczelnych naczyniach w ciemnym miejscu, tak aby nie traciły aromatu. 54 —........_______________________ Kwiat lawendy ma własności uspokajające, przeciwskurczo-we, wiatropędne i w pewnym stopniu żółcio- i moczopędne. Olejek działa dezynfekująco i podrażniająco na skórę. Jako środek uspokajający i nasenny wykorzystać można lawendowy kwiat w formie naparu z 1 łyżeczki na szklankę wrzątku trzymając pod przykryciem lub w termosie przez 15 min, przecedzić i pić 3 razy dziennie po 1 szklance. W kuchni niektórych krajów młode liście lawendy w stanie świeżym używane są jako przyprawa do mięs, zup, galaret i ryb oraz jako dodatek do sałatek. W gospodarstwie domowym niekiedy wykorzystywany bywa suszony kwiat lawendy do odstraszania moli lub jako dodatek do kadzidła. Lebiodka, to nie lebioda LebiOdka pOSpOlita (OnganumvulgareL) Lebiodka stosunkowo u nas mało znana, jest rośliną rosnącą w Polsce, choć w naturalnym stanie już stosunkowo rzadko. Głównym rejonem jej występowania jest jednak pobrzeże Morza Śródziemnego. Należy do roślin przyprawowych i w pewnym stopniu także leczniczych chętnie oblatywanych przez pszczoły. Jest to bylina do 80 cm wysoka o płożących się kłączach i rozłogach. Pędy ma cienkie, czterokanciaste, sztywne, czerwonawo nabiegłe. Liście ogonkowe, drobne, owalne całobrzegie lub ząbkowa-ne, delikatnie owłosione i punktowo gruczołkowane. Na szczytach pędów umieszczone są kwiatostany w postaci baldachogroniastej wiechy z drobnymi różowymi lub białymi kwiatkami. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Owocem jest drobna, sucha, niełupka. Należy do roślin aromatycznych, zapachem przypominających macierzankę. Surowcem przyprawowym i leczniczym jest ziele lebiodki u nas czasem ---------——— ............... —— 55 iii)!-. Lebiodka pospolita fOriganum vulgare Lj 56 —-—--— pozyskiwane ze stanu naturalnego lub częściej z upraw. Wymaga gleby raczej lekkiej, przepuszczalnej, stanowiska ciepłego i dobrze nasłonecznionego. Nasiona ma drobne. Odmian nie posiada. Nasiona wysiewa się w kwietniu do skrzyneczki lub wprost do gruntu płytko na głębokość kilku milimetrów. Wschodzi po 2 tygodniach. Wysiewa się wprost do gruntu w rzędy co 30-40 cm. Na 10 m2 potrzeba 2-3 g nasion. Lebiodkę można także rozmnażać przez podział starszych roślin wysadzając podobnie jak rozsadę w rozstawie 40 x 40 lub 50 x 50 cm. W pierwszym okresie wymaga podlewania i starannego odchwaszczania, potem rozrasta się bujnie, nie pozwalając na zagłuszenie przez chwasty. Szerszego występowania chorób i szkodników nie zaobserwowano. W drugim i dalszych latach uprawy warto ją zasilić mieszanką nawozową dla roślin warzywnych lub kompostem. Ziele lebiodki ścina się tuż przed pełnią kwitnienia. Są to uli-stnione, kwitnące wierzchołki pozbawione części zdrewniałych. Zbiór najlepiej prowadzić w godzinach rannych. Suszyć w cieniu w miejscu przewiewnym, w temperaturze nie przekraczającej 30° C. Pozostałe zdrewniałe części rośliny należy ponownie przyciąć na kilka centymetrów nad ziemią tak, aby ułatwić drugi odrost, który można także zebrać i dołączyć po dosuszeniu do ziela kwitnącego. Przechowywać w miejscu suchym i przewiewnym. Do uprawy doniczkowej ze względu na wysoki wzrost rośliny raczej się nie nadaje. Ziele lebiodki ma działanie moczopędne, przeciwskurczowe, przeciwbakteryjne, przeciwfermentacyjne, poprawiające trawienie i wiatropędne. Używane jest także przy zapaleniu dróg oddechowych, chorobach płucnych i w stomatologii. W warunkach domowych lebiodkę można wykorzystać jako środek przy niestrawności i przy kaszlu jak również utru- __--------— -------i-------—-?------------.....?:?:------------___________ 57 dnianym odkrztuszaniu. W tym celu parzy się 1 łyżeczkę ziela na szklankę wrzątku, cedzi i pije 2 razy dziennie po pół szklanki przed posiłkiem przy zaburzeniach trawiennych lub po posiłku jako środek wykrztuśny. Jako przyprawy używa się w kuchni do potraw z pomidorami, cukinią, do pizzy, mięsa duszonego i zapiekanek, sałat i zup. Lubczyk ogrodowy Miłosna przyprawa (Levisficum off officinalis L) Lubczyk należy do roślin u nas ogólnie znanych. Od dawna jest uprawiany w ogrodach przydomowych. Łączy się z nim wiele zabobonów i legend. Jest to tzw. ziele miłosne, do działania którego przywiązywano na wsi wiele znaczenia. Dziś uprawa lubczyku w ogrodach jest rzadko prowadzona, a szkoda, ponieważ jest on bardzo przydatny w każdej kuchni (magii) jak również wykorzystywany bywa w lecznictwie. Jest to bylina wytwarzająca w pierwszym roku uprawy rozetę odziomkowych, ogonkowych, podwójnie pierzastych dużych liści. Poszczególne listki są gładkie, owalnie wydłużone, grubo ząbkowane. System korzeniowy ma silnie rozwinięty. Składa się z krótkiego, grubego kłącza, od którego odchodzą walcowate, mięsiste korzenie szare na powierzchni, na przełomie białe o słodkawym, piekącym, korzennym smaku, wydzielające żółtawy, lepki sok. W drugim i dalszych latach uprawy lubczyk wytwarza długie walcowate i gładkie pędy kwiatowe wysokie do 2 m z osadzonymi na nich mniejszymi, krótkoogonkowymi liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Na szczytach pędów wytwarza kwiaty w formie baldachów z niepozornymi, żółtawymi kwiatkami. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Suchy owoc to rozłupka rozpadająca się na dwie brunatne, owaine, z jednej strony żeberkowane połówki. Cała 58 Lubczyk ogrodowy (Leytsticum o/f ollicinalis L) ___-_-____-_-^^ 59 W roślina odznacza się intensywnym zapachem maggi. Lubczyk należy do roślin miododajnych, chętnie oblatywanych przez owady. Dobrze nadaje się do uprawy w każdym ogródku. Dla jednej rodziny wystarczą 2-3 rośliny. Można go również uprawiać w donicach lub skrzynkach w pokoju. Lubi glebę żyzną, śre-dniozwięzłą, lecz przepuszczalną zasobną w wilgoć i wapń, głęboko przekopaną po uprawach warzywnych lecz nie korzeniowych, po oborniku. Miejsce to powinno być starannie odchwaszczone z wieloletnich chwastów, ponieważ pozostaje on na tym samym stanowisku 2-5 lat. Wysiewa się lubczyk po zbiorze własnych nasion w sierpniu lub wiosną z kupnych nasion w kwietniu na rozsadniku lub w doniczce. Nasiona przechowywane w niekorzystnych warunkach, przy dużej wilgotności powietrza łatwo tracą zdolność kiełkowania i nie należy ich z tego względu dłużej przechowywać. Nasiona wysiewa się: 3 g na 10 m2 na głębokość 1 cm. Wschodzą podobnie jak selery po 2-3 tygodniach. Rozsadę wysadza się do gruntu, gdy ma już 2-4 właściwe liście, najlepiej wiosną - w marcu lub kwietniu w rozstawie 50 x 50 cm. Zbyt długie korzenie przed sadzeniem należy nieco skrócić, by ich nie zawijać. Dla lepszego przyjmowania się można korzenie moczyć przed sadzeniem w mieszance gliny z kro-wieńcem. W pierwszym okresie należy rośliny starannie od-chwaszczać, potem bujne liście zagłuszają chwasty. Lubczyk zimuje u nas dobrze bez przykrycia. Tworzy on liczne odrosty korzeniowe oraz daje samosiejki, z których może być dalej rozmnażany. Lubczyk jest rośliną w zasadzie odporną na choroby. Jedynie niekiedy podlega tzw. „zgorzeli", co wiąże się zwykle z pojawieniem mszyc. W tym wypadku należy egzemplarze zarażone (o zdegenerowanych, ciemnych baldachach) usuwać i palić, a mszyce zwalczać metodami biologicznymi. 60 ——-——-—-—-———--------.......... Surowcem są liście lub korzenie używane tak do celów leczniczych jak przyprawowych. Korzenie kopie się widłami amerykańskimi, sięgając głęboko, jesienią drugiego roku uprawy lub wiosną następnego przed ruszeniem wegetacji. Liście do celów kulinarnych zbiera się sukcesywnie w miarę potrzeby jeszcze przed zawiązaniem pąków kwiatowych. Liście można używać świeże lub podobnie jak korzenie suszyć w temperaturze nie przekraczającej 35° C. Korzeń lubczyku posiada właściwości moczopędne, żółcio-pędne, pobudza tworzenie się soków trawiennych. W zaburzeniach żołądkowych, szczególnie przy wzdęciach można pić napar sporządzony z suszonych rozdrobnionych korzeni: 1 łyżka na szklankę wrzątku parząc 15 min. Pije się go po pół szklanki 3 razy dzienie. Zarówno liść jak i korzeń lubczyku jest znaną w kuchni przyprawą dodawaną do zup, sosów i mięs, nazywaną czasem „maggi". Przyprawa ta musi być zawsze stosowana z umiarem, ponieważ posiada niezwykle intensywny zapach. 61 Z nim nawet tłustości nie zaszkodzą OgrOdOWy (Onganum ma/orano L.) 62 Majeranek należy do najpospolitszych, stosowanych w naszej kuchni przypraw. Niezależnie od tego jak większość roślin przyprawowych posiada również pewne właściwości lecznicze. Jest rośliną od dawna uprawianą w naszych ogrodach. U nas należy do roślin jednorocznych. Jest to mała krzewinka o pędach wzniesionych, licznych, dołem drewniejących 20-30 cm wysokich. Listki owalne, całobrze-gie, ogonkowe podobnie jak cała roślina są omszone szarawym kutnerem drobnych włosków. Na szczytach pędów tworzy kłoskowate główki, na których osadzone są niepozorne, białe lub liliowobiałe kwiatki. Kwitnie od lipca do jesieni. Owoce stanowią drobne, jajowate jasnobrązowe orzeszki stanowiące materiał siewny. W czasie kwitnienia chętnie jest oblatywany przez owady i może być traktowany jako roślina miododajna. Do chwili obecnej krajowych odmian tej rośliny nie posiadamy i głównie posługujemy się nasionami pochodzącymi z importu. Majeranek wymaga gleby pulchnej, dobrze upawionej, próchnicznej, zasobnej w składniki pokarmowe, stanowiska po warzywach na oborniku, dobrze nasłonecznione, otwarte, osłonięte od zimnych wiatrów. Surowcem zarówno przyprawowym jak i leczniczym jest tu ziele, dlatego w uprawie na mniejszą skalę opłaca się majeranek wysiewać do skrzyneczki, by potem wysadzać na grządki w ogrodzie lub do doniczek dla uprawy pokojowej. Rzadziej wysiewa się go w ogrodzie wprost do gruntu w końcu kwietnia lub na początku maja w rzędy co 25 lub 30 cm. Do skrzyneczki wysiewa się nasiona rzutowo, lekko jedynie przyprószając ziemią i przyklepuje zasiew deseczką umiarkowanie podlewając. Skrzyneczkę do momentu wschodów najlepiej jest przykryć szklaną szybką lub plastikową folią dla zmniejszenia parownia. Wschody ukazują się po 7-10 dniach. O ile pojawiłaby się w pierwszym okresie wzrostu siewek tzw. „czarna nóżka" (czernienie szyjki podli- - — 63 ścieniowej i marnienie roślin) należy roślinki podsypać na powierzchni uprzednio wyprażonym i wystudzonym rzecznym piaskiem. W zależności od sposobu wysiewu na 10 m2 uprawy potrzeba 0,5-1 g nasion. Rozsadę wysadzamy do gruntu lub doniczek, gdy ma już 8-10 cm wysokości, najczęściej w maju, gdy miną już wiosenne chłody, w rozstawie 30 x 20 cm lub do doniczek po 2 do 3 roślin dbając o to, by nie zawijać korzeni. Przed sadzeniem można korzenie moczyć w mieszaninie krowieńca z gliną 1:1. Po posadzeniu należy dobrze obcisnąć ziemię wokół roślin i podlać je, a jednocześnie przyciąć ich szczyty o 1 cm, aby spowodować lepsze krzewienie. W pierwszym okresie uprawy majeranek, który rośnie powoli, wymaga stałego odchwaszczania i spulchniania ziemi. W okresie wegetacji w gruncie lub z uprawy doniczkowej można pozyskiwać ziele świeże i używać jako przyprawy, natomiast na zimę zbiera się majeranek po raz pierwszy, gdy zaczyna kwitnąć, ścinając 5-6 cm nad ziemią tak, aby umożliwić odrastanie. W ten sposób otrzymuje się 2 lub nawet 3 zbiory. Ostatnim razem wyrywa się go z korzeniami. Przed suszeniem należy rośliny starannie oczyścić z piasku i pyłu, zwłaszcza wówczas, gdy w dniach poprzedzających zbiór padały obfite deszcze. Suszy się wiążąc w luźne pęczki zawieszając w przewiewnym miejscu w cieniu lub po prostu rozkładając na sitach czy papierze w temperaturze nie przekraczającej 35° C. Wysycha stosunkowo łatwo. Następnie usuwa się zdrewniałe pędy i przechowuje w suchych szczelnych naczyniach rozkru-szajac ostatecznie przed użyciem. Majeranek jest bardzo przydatny w gospodarstwie domowym. Używany bywa w kuchni jako przyprawa do tłustych mięs, ciężko strawnych potraw np. kołdunów czy niektórych zup jak np. fasolowa, grochowa lub flaki. Wiąże się to ściśle z jego właściwościami leczniczymi, ponieważ działa pubu- 64 dzająco na wydzielanie soków wienie. Używany bywa w różnych schorzeniach przewodu pokarmowego nawet kolce jelitowej, ma bowiem działanie przeciwzapalne, wiatropędne i przeciwfermentacyjne. Przy niestrawności parzy się (rozdrobnione ziele suszone majeranku) 1 łyżeczkę na szklankę wrzątku i pije 2-3 razy po pół szklanki. Wchodzi w skład pieprzów ziołowych. Bywa używany dla lepszego trawienia w mieszance z otrębami i kminkiem. Cytrynowy lek na uspokojenie Melisa lekarska Melisa należy do roślin pochodzących z cieplejszego klimatu lecz stosunkowo dobrze zaaklimatyzowanych u nas mających zastosowanie głównie w lecznictwie, rzadziej w kuchni. Należy do roślin silnie oblatywanych przez pszczoły - miododajnych. Jest rośliną wieloletnią odznaczającą się typowym cytrynowym aromatem. Może być uprawiana w każdym ogrodzie, gdzie pozostaje na tym samym stanowisku 3-4 lata. Lubi glebę starannie od-chwaszczoną zwłaszcza z wieloletnich chwastów, żyzną, próchniczną, po warzywach na oborniku o odczynie zasadowym, stanowisko odsłonięte i nasłonecznione. Jest to krzewinka dochodząca do 60-80 cm wysokości. Pędy posiada wzniesione, czterokanciaste, owłosione. Liście na pędach osadzone są naprzeciwległe, delikatne, jasnozielone, jajowato-sercowate, brzegiem wyraźnie ząbkowane, silnie karbowane. W kątach liści na szczytach pędów tworzą się w okółkach (po 3-5) drobne białawe kwiatki. Kwitnie od czerwca do września. System korzeniowy choć silnie rozgałęziający się, jest stosunkowo płytki. Melisy nie 65 należy mylić z odznaczającą się podobnym do niej zapachem kocimiętką, która posiada liście bardziej zaostrzone na końcu i wydłużone, znacznie ciemniejsze. Melisa jest rośliną, którą można z dobrym wynikiem uprawiać w doniczce. Nasiona wysiewa się w końcu marca lub kwietniu do skrzyneczki lub inspektu podobnie jak u majeranku rzutowo lub na małym rozsadniku w ogrodzie rzędowo w rzędy co 25 cm, w kwietniu. Na założenie uprawy 10 m2 potrzeba około 3-4 g nasion, przykrywając je kilkumilimetro-wą warstwą ziemi. Gdy rośliny mają już 3 pary liści, można je wysadzać na miejsce stałe w rozstawie 30 x 40 cm lub do doniczek pojedynczo usuwając stożek wzrostu dla pobudzenia lepszego krzewienia się. Lepiej przyjmuje się, gdy korzenie moczone są w mieszance gliny z krowień-cem, a rośliny po posadzeniu zostaną obficie podlane. Szczególnie w pierwszym okresie w gruncie konieczne jest staranne odchwaszczenie i wzruszanie ziemi między roślinami. Surowcem leczniczym i przyprawowym jest ziele, które ścina się na początku kwitnienia roślin, ponieważ wówczas posiada najwięcej aromatu i związków leczniczych. Rośliny ścina się na wysokości 8-10 cm, aby umożliwić dalsze odrastanie. Drugie cięcie przeprowadza się do końca sierpnia, aby ich zbytnio nie osłabiać przed zimą. W okresie pierwszych przymrozków, zwłaszcza gdy brak okrywy śnieżnej, dobrze jest rośliny zabezpieczyć przed niskimi temperaturami łęcinami, gałęziami świerkowymi lub słomą. Okrycie zdejmuje się, gdy tylko nadejdzie wiosenne ciepło. Melisa podlega chorobom, zwłaszcza rdzy miętowej lub tzw. septoriozie, która opanowuje zwykle uprawy starsze, a charakteryzuje się małymi brunatnymi plamkami na dolnych liściach. Często pomaga tu wcześniejsze cięcie ziela, usuwanie i palenie liści porażonych i zasilenie plantacji kompostem Melisa lekarska (Melissa officianalis L] -—_-_—-_-------— 67 lub mieszanką nawozową. Ze względu na występowanie niekiedy u melisy zgorzeli siewek lub korzeni, ciemnienie szyjki korzeniowej lub korzenia i zamieranie roślin, dobrze jest nabywać nasiona wcześniej zaprawione. Uprawy wieloletnie należy zasilać nie tylko nawozami dla roślin warzywnych lub lepiej kompostem, a rośliny w doniczkach corocznie przesadzać na wiosnę do nowej ziemi ogrodowej zmieniając doniczkę na o numer większą. Ścięte ziele suszy się w miejscu ciepłym i przewiewnym na sicie lub papierze w temperaturze nie przekraczającej 35° C luźno rozłożone, ponieważ po zgnieceniu łatwo ciemnieje. Suche ziele pozbawia się twardych pędów. Najlepiej przechowywać je w szczelnych opakowaniach szklanych rozkruszając przed użyciem. Jako przyprawy używa się czasem świeżych liści melisy pozyskiwanych w miarę potrzeby z ogrodowej lub domowej uprawy doniczkowej. Melisa ma w pierwszym rzędzie działanie uspokajające, przeciwskurczowe, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i wirusowe, pobudzające tawienie, hamujące fermentację. W kuchni może być traktowana jako smaczna namiastka herbaty. Świeże liście można użyć w formie dodatku do sałatek i twarogu nadającego im typowego, cytrynowego zapachu. Daje się ją do niektórych potraw już po ich ugotowaniu jak ryby, ryż i sosy. Można używać melisy w warunkach domowych jako środka uspokajającego i nasennego i w celu poprawienia trawienia. Parzy się jak poprzednio i pije 2-3 razy dziennie po pół szklanki. 68 Mięta pieprzowa Ta. która orzeźwi i ochłodzi (Menfha piperita L.) Choć wiele gatunków mięt rośnie u nas dziko, to jednak do celów leczniczych i przyprawowych w zasadzie używana jest wyłącznie mięta pieprzowa, o typowym mentolowym zapachu, pochodząca z krzyżówki otrzymanej w Anglii, sprowadzona do nas i rozpowszechniona już na szerszą skalę w uprawie. Jest to bylina o grubych, białawych kłączach podziemnych, od których odchodzą wiązki drobnych korzonków, pędach naziemnych czterokanciastych, zwykle nabie-głych czerwienią, wysokich do 60-70 cm, rozgałęzionych, silnie ulistnionych. Liście są ogonkowe, ciemnozielone, owalne, na końcu wydłużone, o brzegach ząbkowanych. Posiadają wyraźne wklęsłe żyłkowanie i gładką powierzchnię. W pierwszym okresie są także silnie nabiegłe czerwienią i prawie okrągławe. Na szczytach pędów tworzą się kwiatostany w postaci nibykłosków. Kwiatki w nich są lilio-wo-fioletowe, drobne, ułożone w okółkach. Mięta kwitnie od czerwca do sierpnia. Roślina ta nie zawiązuje nasion i rozmnażana jest jedynie przez sadzonki rozłogowe, które można nabyć od plantatorów uprawiających tę roślinę na większą skalę. Sadzonki takie stanowią co najmniej trzywęzłowe (10 cm) odcinki rozłogów, pozbawionych rdzawych plam, i grubości cienkiego ołówka, świeże, jędrne i sprężyste z niezaschniętymi, drobnymi korzeniami. Sadzonką tzw. zielną nazywamy wykształconą już roślinkę, otrzymaną z odrastających rozłogów. Mięta lubi stanowisko próchniczne, przepuszczalne, lecz zasobne w wilgoć, o odczynie obojętnym. Dobrze rośnie nad rzeczką lub stawem, lecz w miejscu osłoniętym i dobrze nasłonecznionym. Silnie reaguje na zawartość składników pokarmowych w glebie, toteż dobrym stanowiskiem będą tu -^^—^^^^—^-----———...... .....................?„??—----:-----_____ 69 70 Mięta pieprzowa (Mentha piperita L.j warzywa po oborniku lub obfite nawiezienie kompostem. Choć należy do roślin wieloletnich, to jednak w uprawie traktujemy ją jako dwu-, a najwyżej trzyletnią, ponieważ w dalszych latach wyradza się, degeneruje i choruje. Sadzonki rozłogowe mięty wysadza się, gdy tylko można pod nią przygotować miejce na zagonkach, w rzędy co 30 czy 40 cm, układając rozłogi w bruzdę poziomo, na głębokości 8 cm co 20 cm; mając więcej materiału sadzonkowego rozłogi układać linią ciągłą i całkowicie przykrywać ziemią, którą potem należy ugnieść i obficie podlewać. Sadzonki posiadające rozwiniętą już część nadziemną sadzimy punktowo 40 x 20 cm, podobnie jak rozsadę w późniejszym terminie (w maju). Mięta wymaga nie tylko starannego odchwaszcze-nia, ale również spulchniania gleby, tak aby do korzeni dochodziło powietrze. Dopiero przy pojawieniu się pierwszych rozłogów należy robić to ostrożnie, by ich nie zniszczyć i zachować do dalszego rozmnażania. O ile są niepotrzebne, należy je usuwać, otrzymując ich kosztem większe plony ziela. Dotyczy to naturalnie rozłogów nadziemnych. Podziemne należy pozostawić na zimę, nakrywając rośliny w jesieni łęcinami, słomą lub gałązkami świerkowymi, ponieważ w bezśnieżne i mroźne zimy wymarzają. Miętę można także uprawiać w pokoju, w doniczce, z zastrzeżeniem, że będziemy ją stale przycinać, tak aby nie gubiła dolnych liści i nie wykładała się. W doniczce w zasadzie uprawiać ją można 1 rok, przesadzając do nowej ziemi z rozłogów co rok. Lepiej rośnie w pomieszczeniach o wyższym nawilgoceniu powietrza. W ogrodzie, w drugim roku uprawy, dobrze jest zasilić ją w międzyrzędziach świeżym kompostem lub mieszanką nawozów stosowanych pod warzywa. Główną chorobą mięty jest rdza miętowa - liczne rdzawe punkty na spodniej stronie liści, pojawiające się zwłaszcza w lata suche, przy opóźnionym sprzęcie. Zapobiegać temu należy przez niepowtarzanie po sobie upraw mięty na tym samym miejscu, a także wczesne cięcie ziela, tuż przed kwitnieniem i po raz drugi przed wrześniem oraz obrywanie i palenie zaatakowanych już liści. Ze szkodników najczęstszym jest pchełka ziemna, pozostawiająca drobne otworki na liściach. Zwalczać ją można na kilka dni lub wcześniej przed zbiorem biologicznym środkiem „Albarep" lub posypując rośliny przesianym popiołem. Ziele takie po sprzęcie należy wypłukać pod bieżącą wodą, otrząsnąć i suszyć, lub używać świeże. Surowcem leczniczym i przyprawowym jest tu ziele lub sam liść w stanie świeżym lub suszonym. Ścina się miętę na wysokości kilku centymetrów nad ziemią, aby umożliwić jej odrost. Ciąć należy w godzinach przedpołudniowych w dni suche, gdy opadnie już rosa. Suszyć w cieniu i przewiewie. Przechowywać w workach papierowych, można także zamykać do szklanych pojemników, aby nie traciła na aromacie, a rozkruszać dopiero przed użyciem. Wysuszone ziele powinno mieć kolor szarawo-zielony. Mięta ma działanie przeciwskurczowe, uspokajające, prze-ciwwymiotne, dezynfekcyjne, przeciwbólowe, pobudzające wydzielanie soków żołądkowych, bakterio- i grzybobójcze oraz przeciwpasożytnicze. W warunkach domowych napar z mięty ma głównie zastosowanie w zaburzeniach trawiennych (bóle brzucha, wzdęcia, zgaga, odbijanie, nudności i brak łaknienia). Parzy się jak w innych wypadkach i pije 2-4 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu. W kuchni bywa używana jako dodatek do napojów chłodzących. Świeże posiekane liście dodaje się niekiedy do ryb, farszów, niektórych sosów i deserów. Przyprawowy brat oaórka Ogórecznik lekarski (Borago officinalis L) Jest to roślina pochodząca z cieplejszych rejonów Europy i Azji, tym niemniej od dawna w Polsce znana i uprawiana w ogrodach, stąd do dziś występująca niekiedy półdziko. Obecnie jest zapomniana i rzadko uprawiana w ogródkach, choć pojawia się na większą skalę w uprawach dla przemysłu farmaceutycznego (do produkcji boragoglandyny). Odmian ogórecznika do dziś nie posiadamy. Ogórecznik należy do roślin jednorocznych, dochodzących do 1 m wysokości. Cała roślina jest silnie owłosiona. Pędy ma grube, mięsiste, górą rozgałęzione. Liście posiada dłu-googonkowe, owalne, wydłużone, na końcu zaostrzone, do 10 cm długie, szarawo-zielone z powodu gęstego owłosienia. Na szczycie pędów tworzą się kwiaty zwisające na długich szypułkach w baldachogronach. Są one jasnoniebieskie, czasami białe. Kwitnie od czerwca do końca sierpnia. Duże, suche owoce łatwo się osypują i w naturalny sposób rozsiewają. Cała roślina odznacza się ogórkowym aromatem i smakiem. W okresie kwitnienia bardzo chętnie oblatują ją pszczoły. Jest to roślina zarówno przyprawowa, jak lecznicza. Może być uprawiana w doniczce jedynie do momentu zakwitania, ponieważ potem gubi dolne liście i nie wygląda efektownie. Surowcami zarówno leczniczymi, jak i przyprawowymi są: ziele i liście ogórecznika. Może być uprawiany w każdym ogrodzie z zastrzeżeniem, że ziemia pod jego uprawę będzie głęboko przekopana i że nie obawiamy się samosie-wów, pojawiających się w następnych latach. Nie jest wymagający co do gleby, potrzebuje jedynie dobrego nasłonecznienia. Najlepiej jednak rośnie na glebach zasobnych w składniki pokarmowe i wilgoć, a więc w drugim roku po 73 t Ogóreczmfe felcarslci (Borago officinalis LJ 74 ----------------------------------- warzywach na oborniku. Nasiona wysiewa się w kwietniu wprost do gruntu w rzędy co 40 cm na głębokość 2 cm, w ilości 10 g na 10 m2. Wschody ukazują się po 2-3 tygodniach i często są nierówne. Dlatego należy miejsce siewu podlewać. Ważne jest także staranne w tym okresie od-chwaszczanie międzyrzędzi. Ogórecznik jest stosunkowo odporny na choroby i szkodniki. Soczyste ziele ścina się w początkach kwitnienia na wysokości 8 cm nad ziemią, aby umożliwić odrastanie. Suszy się je raczej w podwyższonej temperaturze, jednak nie przekraczającej 40°C lub używa w stanie świeżym. W uprawie doniczkowej sieje się po 2 nasiona do jednej głębokiej donicy, podlewa obficie, trzymając na słonecznym parapecie i przycina tak, aby roślina nie rozwijała się zbyt bujnie i nie wyrastała wysoko. Ogórecznik ma działanie moczopędne, napotne, przeciwzapalne, osłaniające i zmiękczające. Wchodzi w skład niektórych mieszanek ziołowych, pojedynczo jako lek bywa rzadko stosowany. W gospodarstwie domowym używa się ogórecznika jako dodatku do sałatek. Kwiaty bywają kandyzowane w cukrze jako przysmak dla dzieci, a napar wykorzystywany jako namiastka herbaty. "?'