Władysław Jan Grabski
Poufny dziennik Dominika Pola


Od dwóch tygodni borykam się z niepewnością: jak zacząć moją książkę? Tyle ich przeczytałem nie 
zauważając, jak się zaczynają. Przeprowadziłem parę badawczych rozmów. Kogoś, kto uważa się za 
literata, zagadnąłem:
—  Czy jest recepta na rozpoczęcie książki?
—  Zależy  od  rodzaju  — odpowiedział. — O   jaką   ci   chodzi? Poezja? Proza?
—  Wszystko  jedno.  Chodzi  mi  o  ogólną  zasadę.
—  W  tej   branży  nie  ma   zasad.   Możemy  mówić   o  zwyczajach.  Dla   poezji  —  dedykacja,   
dla   prozy  —  wstęp;   od wydawcy,   autora   albo   protektora.   Wybór   protektora   daje ogromne   
możliwości.    On   nie    musi    czytać.    Zdobądź    na obwolutę   traktatu   o   postach   fotografię   
kolanka   plus   litery B. B. albo M. M. i sukces zapewniony.
—  Nie  zależy mi  na  handlowym  sukcesie.
Spośród wielu sprzecznych rad i zdań jedno mnie przekonało. Wypowiedział je stary bibliotekarz:
—  O   wartości  książki  decyduje  jej   szczerość.
—  Na   przykład   Ezop   i  Andersen?  —  zażartowałem.   Bibliotekarz uśmiechnął się wyrozumiale:
—  Oczywiście!   Gdyby   Andersen   nie   był   szczery,   nigdy nie stałby się przyjacielem dzieci. 
Przecież szczerość to  nie to   samo,   co   prawda.   Szczerość   to   więcej   i   trudniej   niż prawda.   
Szczerość   jest   dokumentem   o   żywym   człowieku, a   prawda   zaledwie   statystyką   o   nim.   
To,   w   co   człowiek wierzy,  ważniejsze niż to,  co  człowiek wie,  bowiem wierzy całkowicie, a wie 
zawsze tylko cząstkowo.
Więc szczerość! Gdy postanawiałem ją sobie, wydawała mi się łatwa. Jeszcze gdy zakładałem papier 
na maszynę, wydawało mi się łatwo być szczerym w pisaniu. Elas! Ta pierwsza stronica jest już szóstą 
zaczynaną i nie wiem, czy jej jutro nie zniszczę, jak tamte.
Drugi dzień pisania, zawdzięczam go znajomemu literatowi. Zadzwonił do mnie, do prywatnego 
mieszkania. Zdziwiło mnie to, gdyż spotykamy się na mieście, occasionally.
—  Halo, Pol? Jak ci idzie pisanie?
—  Jakie pisanie? — byłem zaskoczony.
— Twojej książki. Rozmyślałem nad tymi pytaniami. Nie powiedziałem ci najważniejszego.
—  Słucham?
—  Żebyś   na   początku   nie   przywiązywał   wagi   do   początku. Rozumiesz?
—  Nie bardzo.
—  Żebyś   nie   niszczył   pierwszych   stron.   Na   to   zawsze przyjdzie czas. Grunt, żeby się 
rozpędzić. Co to kogo obchodzi, jaki był pierwszy krok, gdy rozpędzałeś się do przeskoku. Skok to 
skończenie dzieła. Gdy skończysz pisać książkę, wtedy możesz obcinać, ile chcesz, początku, dziesięć 
albo sto pierwszych   stron.   Nikt   tego   nie   zauważy.   Pamiętaj,   tylko ty, póki nie zapomnisz, 
będziesz wiedział o tym i nikt inny pod słońcem. Zrozumiałeś?
—  Dziękuję!  Pierwszy  krok  ważny  jest przez to,  że  jest pierwszy, a nie dla swej jakości. Czy tak?
—  Surę! Whisky dla mnie.
O szczerości z tym panem nie rozmawiałem. Był poniekąd jej ofiarą, ale o tym dowiedziałem się 
trochę później. W pogoni za oryginalnością wpadł na temat szczerości, napisał poemat o samogwałcie 
i zadedykował go rektorowi swego uniwersytetu. Nie wyszło mu to na zdrowie. Zainteresowali się 
nim przede wszystkim psychoanalitycy. Mnie jednak dobrze poradził z tą pierwszą stroną. Brnę 
naprzód, nie odczytując tego, co wczoraj nastukałem. Mimo to nie mogę wybrnąć z problemu 
szczerości. Mnóstwo dygresji i zagadnień. Na przykład: od którego miejsca w książce powinienem 
być szczery? Sprawa dyskrecji! Cudze tajemnice, cudze bezpieczeństwo nawet. Kwestia 
przyzwoitości. Można się z tego wykręcić maską pseudonimów. W takim razie należałoby zacząć od 
siebie, zmienić nazwy państw, miast, ulic, firm... Pełny kamuflaż odebrałby jednak książce jej wartość 
zamierzoną: dokumentu o sobie, o żywym człowieku. Kontratak na dyskrecję: prawda nie boi się 
światła! Ostrzeżenie: szczerość nie musi być prawdą. Roztropność radzi: nie pisać nic złego o ludziach 
żyjących i wymienionych pod prawdziwym nazwiskiem. Teoretycznie nie wybrnąłbym z tego. Trzeba 
i na tym polu być praktycznym. Przed dziesięciu laty, aby oderwać się od niewygodnego środowiska, 
zmieniłem nazwisko rodzinne. Nie żałuję tego. Ważniejsze od nazwiska jest imię na chrzcie 
otrzymane, a to zatrzymuję w oryginale. Określa ono w jakiś sposób moją osobę, pamiętającą własne 
przeżycia od niemowlęctwa, egzystującą aktualnie i warunkującą propozycje swej przyszłości. 
Szczerość niechaj dotyczy mych prywatnych przeżyć, wrażeń, a sceneria geopolityczna mniej ważna. 
Światowa publicystyka skondensowana w mikrofilmach i telerecordingu daje maksimum 
dokumentacji współczesnego życia. Co innego, że ten imponujący kompleks dokumentacji jest 
absolutnie unhandy, więc bezużyteczny dla żywego człowieka. Nie zastąpi mu hormonów szczerości, 
witaminy autentyczności.
Przezorna ciekawość: gdybym był kimś obcym sobie, a przeczytał parę powyższych stron, czy 
miałbym ochotę przeglądać książkę dalej? Nie jestem tego pewien. Chyba że zalecałaby ją jakaś 
niezwykła reklama. Musiałaby zalecać jej nadzwyczajną treść. Ale ja nie znam tej treści. Projektuję 
książkę o moim jutrze, którego przecież nie znam. La notion precede les faits. Chyba na tym polega 
tworzenie?
 
Muszę mojemu literatowi posłać na odczepne - butelkę whisky. Mógłby to jednak zrozumieć jako 
zachętę do dalszej poufałości i gotów mnie odwiedzić. A tego nie życzę sobie. My home is my castle, 
jak słusznie chełpią się Anglicy. Jednym ze szczególnych przywilejów naszego klubu Dziewięciu jest, 
że odwiedzamy się także prywatnie. Mój literat do klubu nie należy. Mimo to powtórnie zatelefonował 
do mieszkania.
—  Halo,   Dom!   —   powitał   mnie   poufale   skrótem   imienia. — Jak płynie, chłopie, twoja 
książka?
—  Dryfuje, brak paliwa — zażartowałem.
—  Myślę  o  tobie,   człowieku.  Zapomniałem  dać  ci ważną radę!   Jeżeli   nie   umiesz   inaczej,   to   
pisz   tak,   jak   zwykle mówisz.
—  Dlaczego jak zwykle?
—  Jak zwykle,  czyli tak, jak mówisz, gdy chcesz, by cię zrozumiano.
—  Alboż można inaczej? — zdziwiłem się.
—  Oczywiście!  Dojrzejesz i  do tego.  Jasne?
—  Mam wrażenie. Radzi pan,  abym pisał tak, jak myślę.
—  Nic podobnego!  Przecież   człowiek  nie  wie,   jak  myśli.
—  Nie wie? — zdumiałem się.
—  Proszę    przyłapać    swoje    myślenie    na    niemyśłeniu o tym, jak się myśli! Niemożliwe, 
prawda? Bo słowa i mówienie   to   już   gotowy   produkt.   Produkt,   a   nie   tworzywo. Ot,   co!   
Genialność   nowoczesnej   poezji   na   tym   polega,   że oddaje myśli nieskażone  konwencją mowy  
logicznej.  Whisky dla mnie!
—  Czy pan ma ulubioną? — zapytałem grzecznie.
—  Lubuję  się  tylko  we  własnej  poezji.
—  Myślałem o whisky.
—  I   w   cudzej   whisky!   —   odparł   ze   szczerością,   której mu pozazdrościłem.
Poślę butelkę szkockiej, a gdy jeszcze raz zadzwoni, powiem mu własnym głosem, że nie zastał mnie 
w domu, natomiast jestem uchwytny w klubie.
Korzystam z rady mego literata w ten sposób, że ,wyo-brażam sobie siedzącego przede mną za 
biurkiem Mr. No-body i opowiadam mu o sobie usiłując go nie uśpić. Nie obejdzie się bez 
usprawiedliwienia. A więc zaczęło się tak...
Sierpień ha przykład w Filadelfii, USA. Dzień miałem dobry. Finalizowałem transakcję importowo-
eksportową na towary japońskie, po której spodziewałem się wzrostu obrotów mojej firmy o 
kilkanaście procent. W dzisiejszym trudnym czasie byłoby to tęgim powodzeniem. W południe 
szedłem po ocienionej stronie ulicy w kierunku klubu, .gdzie garażowałem wóz. Byłem ożywiony. 
Perspektywa nowego zarobku skusiła mnie, by zboczyć z drogi i zajrzeć do antykwariusza. W ten 
sposób przypadkowo wszedłem na Independence Sąuare w chwili, gdy tuż przede mną zgrabny 
europejski wóz zjechał na chodnik i muskając błotnikiem umykającą dziewczynkę wsparł się o 
automat. Byłem pierwszym świadkiem tego wydarzenia. Podskoczyłem do wozu. Za kierownicą, 
nieruchomo, z opuszczonymi powiekami siedziała dama. Gdy dotknąłem jej policzka, otworzyła oczy 
i zdziwiona spytała: Co się stało? Uspokoiłem ją pogodnym „nic strasznego" i przywołałem potrąconą 
dziewczynkę. Była tylko trochę przestraszona, ale już gotowa mi pomagać. Poprosiłem, aby zajęła się 
damą, a sam sprawdziłem automat wrzucając centy, dla ustalenia, czy nie uszkodzony. Funkcjonował 
normalnie. Po krótkiej naradzie z przygodnymi świadkami, uważając, że nikt nie poniósł strat godnych 
odszkodowania, zaproponowałem damie, że ją odprowadzę do domu. Ustąpiła mi miejsca za 
kierownicą, a gdy wycofałem na jezdnię, poprosiła, abym ją podwiózł do lekarza. Zgodziłem się, 
miałem ochotę wypróbować rasowy wóz. Dama była raczej małomówna. Wyglądała na czterdziestkę, 
ale mogła mieć i siedemdziesiąt. Wyznała mi z westchnieniem, że pierwszy raz w życiu zdarzyło się 
jej podobne zamroczenie. Odwzajemniłem się sentencją: Do samej śmierci człowiek doświadcza 
czegoś po raz pierwszy. Nie zdała się tym pocieszona.
Do lekarza wstąpiliśmy razem. Był to jej znajomy, dobrze sytuowany specjalista kardiolog. Starsza 
dama przypominała mi w czymś moją nieboszczkę matkę, dlatego postanowiłem zaczekać na wynik 
badania, aby jej ewentualnie pomóc w dalszej drodze. Także chętka przejechania się jeszcze raz 
zgrabną Alfa Romeo ułatwiała mi to poświęcenie czasu obcemu człowiekowi. Po konsultacji lekarz 
zaprosił mnie na kawę, chcąc podziękować za opiekę nad jego pacjentką. Sądzę, że pragnęli wybadać, 
czy nie projektuję jakiegoś szantażu na swoje konto albo na rzecz potrąconej dziewczynki. 
Przedstawiliśmy się sobie. Dama nie ukrywała przygnębienia, gdy lekarz powtórzył jej przy mnie 
stanowczy zakaz prowadzenia wozu.
—  Gdyby „to"  przytrafiło  się na road,  już byśmy  się  tu nie widzieli — suponował groźnie.
—  Nie  nacieszyłam się moją Giuliettą — westchnęła  da—  Wóz jest prawie  nowy,  mógłbym 
kandydować  na  nabywcę,   oczywiście  za   cenę  bez  prowizji  handlowej   —  zaproponowałem.
Od  razu  spojrzeli  na  mnie  uważniej.   Dama  z  wdzięczną czułością,  a  lekarz  z  
zainteresowaniem.
—  Niestety,  pierwszeństwa nie mogę panu zarezerwować.. Dwóch wnuków zazdrości mi wozu. — 
Udałem zasmucenie. Czułem  się   podniecony  doskonałą  kawą.   Pytaniem  lekarza o stan mego 
serca nie przejąłem się.
—  Od   dłuższego   czasu   nie   zajęte   —   odpowiedziałem   ze śmiechem.  Lekarz  przyglądał  mi  
się  krytycznie.  Gdy  spróbowałem dolać sobie kawy,  zatrzymał moją rękę i z dziwnie   serio   miną   
zaproponował   bezinteresowne   sprawdzenie ciśnienia.   Zgodziłem   się   na   to   z   grzeczności,   
mimo   wewnętrznego   oporu.   Niewiele   rad   życiowych   przejąłem   od mego ojca, ale wśród nich 
taką mianowicie, żeby unikać lekarzy, gdyż póki nie dobiorą się do ciebie, masz szansę być zdrowym. 
Ojciec mój zmarł nagle na ulicy Detroit, przed własnym domem, pod kołami policyjnego wozu.
Lekarz celebrował zabieg. Gdy zdjąłem kurtkę, odwinął mi lewy rękaw powyżej łokcia i skrępował 
przedramię bandażem eleganckiego tastera. Elegancki, a więc cenny, a więc precyzyjny, ciekawe, ile 
kosztuje korzystanie z takiej aparatury u sławnego lekarza — rozmyślałem obserwując jego sprawne 
ruchy. Gdy zmarszczył brwi śledząc w skupieniu skalę, dostrzegłem, jak barwny słupek wzniósł się 
przy pompowaniu pod dwieście, aby następnie opaść w drgawkach do stu. Lekarz powtórzył próbę i 
złożył nie spiesząc się instrument. Dopiero gdy ubrany rozsiadłem się na foteliku, stanął nade mną z 
rękami w kieszeniach, aby w niefrasobliwej formie towarzyskiej rozmowy kontynuować konsultację. 
Zagadnął mnie, czy dużo palę i piję, kiedy ostatni raz byłem badany i kto się mną stale opiekuje.
—  Piję i palę, kiedy chcę, i tyle, ile mam ochoty —• odrzekłem   chełpliwie.   —   Z   chirurgią   
miałem   do   czynienia ostatni raz w szpitalu w czasie wojny.
—  Koreańskiej?
—  Nie,   hitlerowskiej.  Przed  piętnastu  laty.
Lekarz uśmiechem niedowierzania skwitował moją przechwałkę.
—  Wszystko zawsze kiedyś się zaczyna i jakoś kończy •— westchnęła dama. Domyśliłem się 
złośliwości. Lekarz zaatakował mnie powagą:
—  I'm  sorry,   jednak   muszę  pana   ostrzec,   że   lekceważenie high pressure z reguły źle się 
kończy.  Dwieście na sto może   być   stanem   przejściowym,   lecz   musi   być   sygnałem 
ostrzegawczym.
—  Czuję się doskonale! — wzruszyłem ramionami,  na  co dama z Alfa Romeo .skrzywiła się z 
dezaprobatą.
—  Mój mąż był może nieco starszy od pana i też czuł się doskonale. Póki mu po biurowym 
zdenerwowaniu nie  pękła żyłka w głowie. Wylew krwi do mózgu,  częściowy paraliż,  tydzień  
cierpienia  i rozstał  się biedak  z  naszym  światem.
Nie zrobiło to na mnie wrażenia. Spojrzałem na zegarek wstając.
—  Muszę i ja pomyśleć o rozstaniu — skłoniłem się leka rzowi. Pożegnał mnie raczej ozięble, choć 
nie omieszkał dopilnować, abym zapisał sobie w notesie numer jego telefonu pod hasłem: high 
pressure.
Odwiozłem starszą panią do jej mieszkania pod uniwersytet, okrężną drogą pojechałem do jej garażu, 
tam zostawiłem Alfa Romeo i pochwyconą taxi dobrnąłem do klubu. Mam słabość do sportowych 
wozów, toteż gdy wracałem do siebie moim Pontiakiem, czułem się w nim jak w autobusie. Myśli 
zaprzątała mi nowa transakcja i jej ewentualne konsekwencje. Gdyby udało mi się wykorzystać 
stosunki mojej firmy zadzierzgnięte z Berlinem, Pragą i Warszawą, aby prześliznąć artykuły 
japońskie, walczące o rynek amerykański, na Europę Wschodnią... przejąłbym całą marżę dumpingu 
plus różnicę kursów przy kredycie dolarowym...
Ho! Ho! Połowę kapitału warto zaangażować, aby cały kapitał w ciągu pierwszego roku podwoić. 
Pierwszy rok, póki głodna konkurencja na trop nie wpadnie...
O tej konkurencji myślałem paląc w łóżku ostatniego pfzed snem Camela. Gdy po zgaszeniu świateł 
przymknąłem powieki, ujrzałem nad sobą dwie twarze wpatrujące się we mnie: starszej pani i jej 
kardiologa. Przelotny osad na kliszy pamięci — pomyślałem przewracając się na prawy bok. Nie 
mogłem zasnąć. Nie umiałem oderwać uwagi od zauważonego i wciąż słyszanego pulsowania krwi w 
uszach. Próba narzucenia myślom fascynującego za dnia tematu transakcji japońskiej nie starczyła na 
długo. Układałem się z boku na bok wciąż słysząc poszum albo stukot pulsu w skroniach. Na wznak 
leżąc wiedziałem, że mam w piersi serce, moje serce, że pracuje nieustannie, monotonnie, dotkliwie 
skandując rytm w mózgu i kończynach. W podobnej świadomości pomysł, że ten mój serdeczny 
motor mógłby przestać działać, zrodził się jako konsekwencja kontemplacji aktualnego bytu. Uwaga 
zawężała się śledząc rytm serca niby grę cylindrów, czy aby który nie przerywa, czy... Parę razy 
zdawało mi się, że była luka, raz wyraźne zwolnienie, słabszy zapłon, ale bez żadnej fizycznej 
sensacji. Ktoś kiedyś mówił przy mnie, że człowiek jest poty zdrów i młody, póki nie wie, że ma w 
sobie serce. Jeszcze wczoraj praktycznie nie zdawałem sobie z tego sprawy, że posiadam serce i 
jestem od niego w jakiś sposób zależny. Tej nocy w pewnej chwili byłem skłonny uznać teoretycznie, 
że nie ja serce, ale ono mnie posiada. Zaczęło funkcjonować w mojej klatce piersiowej przedtem, nim  
wyłoniłem się na świat z łona matki. Matczyna krew uruchomiła najpierw moje serce, jej krew z jej 
serca nakazała memu, aby żyło dla mnie aż do śmierci. A zapłon, sprawca ruchu? Czyżby ojciec? 
Albo miłość?
Zanotowałem oto parę refleksji z czeredy myśli, jakie mnie osaczały w ciągu bezsennych godzin. 
Pierwszy raz w życiu nie mogłem zasnąć z powodu serca, a właściwie na skutek świadomości 
posiadania serca, gdyż nic mnie nie bolało. Pierwszy też raz dokuczyła mi samotność u siebie. We 
własnym mieszkaniu swego własnego domu byłem nie tylko sam, ale i samotny. Nie jest to gra słów. 
Dotychczas nigdy nie czułem tego, chociaż nieraz całymi miesiącami mieszkałem samiuteńki. Nawet 
w podróżach na tysiąckilo-metrowych szlakach sam prowadząc wóz też nie czułem się osamotniony. 
Zawsze byłem żywotnie związany z czasem i przestrzenią, z widzeniem i słyszeniem, wypełniając 
świat swymi zamiarami i dążeniami, emanowaniem, a choćby snopami świateł reflektorów w 
dłużyźnie autostrad albo walką z sennością. Tej nocy szum krwi w skroniach wyota-cowywał mnie, 
zwężał ku sobie, w głąb serca, a wstecz od zewnętrznego świata. Trudno być szczerym w opisywaniu 
czegoś, o czym nie czytało się dotychczas w książkach.
Zapaliłem światło, aby oderwać się od siebie, odnaleźć się zwyczajnym w widoku stworzonego przeze 
mnie i dla mnie otoczenia. My home is my hobby, a więc coś więcej niż business i konto bankowe. 
Patrzę na ściany, regały, gabloty, lecz serce nie bierze udziału w tym przeglądzie. Staram się je 
galwanizować wspomnieniami. Mam ładny zbiorek starych atlasów i dzieł geograficznych. Wielkiego 
Orteliusa nabyłem w Hamburgu za czterysta dolarów, a już po roku dawano mi w Princeton tysiąc. 
Dzisiaj daliby więcej, książka warta dobrego samochodu — snobizowałem się kiedyś takimi myślami. 
Tej nocy patrząc na pergaminowy grzbiet myślę z goryczą o. tym, co stałoby się z księgą, gdyby na 
przykład pękła mała żyłka w moim mózgu. Jestem trochę zażenowany tym, że lubuję się w podobnych 
wyobrażeniach. Czyż nie wszystko jedno, z jakiego powodu: bankructwa, pęknięcia żyłki, wojennego 
rabunku czy rewolucyjnej konfiskaty, wiekowy Ortelius któryś tam jeszcze raz zmieni właściciela?
Albo kolekcja moich afrykańskich masek. Dziś takie modne, niektóre już bezcenne. Rozpłynęłoby się 
wszystko wraz z masą spadkową. Moje obecne nazwisko jest dość pospolite na obu kontynentach: a 
imię Dominik cóż komu powie? Co ciekawego w ogóle można o mnie powiedzieć?
 astępnej nocy, po urodzinach u pani Angeli, spałem like a log. W dzień, jak co dzień, 
podporządkowany byłem swoim interesom. Obsługiwałem kompleks własnych poczynań, własnych 
dolarów poszczutych na sto punktów w pościgu za cudzymi dolarami, aby zapędzić je na moje konto. 
Wieczorem niby odpoczynek, a w rzeczywistości obowiązki towarzyskie, obcowanie z ludźmi 
potrzebnymi bossowi dobrze prosperującego businessu. W klubie piłem więcej niż zwykle licząc, jak 
po urodzinach Angeli, na dobry sen. Przeliczyłem się. Ta noc czwartkowa była gorsza nawet od 
wtorkowej. Właśnie kolekcja masek, w której poprzednio szukałem otuchy, tej nocy sprowokowała 
bezsenne medytacje. Szczerzyły do mnie obrzydliwe piękno deformacji kusząc, abym domyślał się ich 
wzoru. One coś czy kogoś zastępują? Coś czy kogoś? — Oto jest pytanie. Pogląd, iż nie ma ludzi 
niezastąpionych, brzmi banalnie. Dla kogo? Pionowa krecha odgradza mnie od całej reszty świata 
osobistą poprawką: dla siebie jesteś niezastąpiony. Oczywiście! Nowy węzeł szczerości. 
Egocentryzm? Nie, to osobista prawda, a jakaż inna mogłaby mnie obowiązywać? Jest jakiś 
konglomerat — wszechświat, i jestem ja, pewnik, który na swoim śmiertelnym finiszu wyplątuje się, 
wyodrębnia z całości ogniskując w kropkę albo kleks. Z kleksów może powstać mozaika, jeżeli śmierć 
nie wymazuje ich, nie wytrawia na amen.
Jestem katolikiem, głosuję, płacę składki i popieram, a jednak w tych bezsennych medytacjach nie 
umiałem uchwycić się sznurka wiary. Może dlatego, że I got my religion, w dzieciństwie otrzymałem 
wiarę jakby na wyrost, jako strój świąteczny, a podczas medytacji grzebałem się w sercu, oblegała 
mnie podszewka, rzeczywistość, a nie formuła. Religia mówi: jesteś nieśmiertelny! Brzmi to dla mnie 
podobnie do zdania, że jestem bogaty. Dla kogo? Dla biedniejszego ode mnie? Ale ja muszę wciąż 
walczyć, bronić tego, co mam, aby nie zbiednieć. Jesteś bogaty! A cóż mi z tego,  jeżeli mam chore 
serce i nie wolno mi pić, palić, kochać, podróżować? Jesteś nieśmiertelny! A cóż mi z tego, jeżeli boję 
się jutra?
Nie jest tak źle. Nie boję się, lecz pragnę jutra. Doktor mówił, że alkohol, nikotyna i czarna kawa 
sprzyjają nadciśnieniu, czyli przyspieszają finisz... Możliwe. Ileż to razy rodzice upominali mnie, 
abym szanował zdrowie. Na pewno mieli rację, ale to była tylko racja, a nie moja osobista prawda, 
czyli prawda w potrzebie. Alboż jestem w potrzebie ratpwania zdrowia? Te bezsenne medytacje to 
zapewne wirus hipochondrii. Czego mi brakuje? Jak na pięćdziesiąt pięć lat trzymam się doskonale, 
zdrowszy i żwawszy od wielu znajomych trzydziestolatków. Nic mnie nie boli, a mnóstwo spraw i 
rzeczy tego świata zaciekawia. Na trzeźwo mój casus można by i tak zreformować: przypadkowo 
napotkany lekarz przypadkowo zmierzył mi ciśnienie i być może, aby zyskać nowego klienta, 
postraszył go przypadkowo wzmożonym ciśnieniem krwi, a ja, niby zahipnotyzowane cielę, poddałem 
się postronkowi lęku. Zdając sobie sprawę ze swego stanu powinienem, choćby dla higieny 
psychicznej, udać się do dobrego lekarza, aby przebadał moje serce. Wszyscy Amerykanie, których 
stać na to, czynią podobnie zawierzając swe zdrowie specjalistom. Potrzebnym społeczeństwu 
ludziom świadectwo medycyny potrzebne jest dla złudzenia, że są normalnymi ludźmi. Coraz mniej 
zależy mi na opinii ludzkiej. Wolę iluzję, że własnowolnie reguluję stan zdrowia i tempo swego życia. 
Powiedzmy, że z własnej, nieprzymuszonej woli rezygnuję od dzisiaj z czarnej kawy. Tym aktem woli 
przedłużam sobie życie o trzydzieści trzy procent. Jeżeli zechcę, zredukuję picie alkoholu i zdobędę 
dalsze trzydzieści trzy procent życia, mając w rezerwie jeszcze trzydziestotrzyprocentową prolongatę 
nikotynową. W samotnym nocnym rozmyślaniu takie trzydzieści trzy procent miały poważną treść, 
lecz zapisane, jak tu, na papierze, wyglądają naiwnie, głupio nawet. Trzydzieści trzy procent czego? 
Trzech czy dwunastu lat? A może jutro już, gdy będę wyjeżdżał Pontiakiem na Independence Sąuare, 
nagle zemdleję za kierownicą i właduję się na automat, albo wnuk starszej pani z nadmiaru energii 
wpadnie na mnie z rozpędu prawie nową Alfa Romeo? I tak oto mogę nie zdążyć wykorzystać nawet 
dziewięćdziesięciodziewięcio-procentowej stawki dalszego życia. Ubiorą człowieka do krematorium i 
cześć!
!
Coś się we mnie rozkleja. Albo dlatego, że zacząłem pisać, albo... Oto nowa obsesja, chyba nie typu 
paranoidalne-go: imaginowanie sobie szczególnych zagrożeń życia. Lubowanie się albo cackanie z 
sobą. Tyle o życiu na tej stronie przy skrzętnym unikaniu słowa śmierć! O nią przecież chodzi. Śmierć 
to nie tylko brak życia, ale też coś nieadekwatnego z jego utratą. To coś indywidualnego, co można 
odczuć, do czego trzeba dojrzeć, aby dojrzeć. Widziałem mnóstwo trupów, oglądałem wiele umierań, 
ocierałem się o death na wojnie i w sporcie, może i zaglądała mi w oczy, a ja nie zdawałem sobie 
sprawy, czym ona jest. Huragan strząsa z drzew pąki i zielonki, ale ogrodnik zbiera do skrzyń tylko 
dojrzały owoc. Z ludźmi podobnie. Mogłem był zginąć niespodziewanie sto razy, od kuli, od wirusa, 
w kraksie, jednak to nie byłoby moją śmiercią... Dojrzały owoc oczekuje swego ogrodnika — śmierci. 
Będzie nim, gdy zgasi młodzieńca wykonującego zamach na dyktatora, a może go nie być przy 
konającym żmudnie tabetyku. Tajemnicze ma śmierć metody i twarz, jest zagadkowa jak każda z dusz 
ludzkich. Nie ma dla człowieka sprawy bardziej osobistej niż jego śmierć. Urodzenie do śmierci tak 
się ma jak osnowa do gobelinu. Musi być wykończony. Pojąłem to trzeciej bezsennej nocy, a dziesięć 
dni po spotkaniu mojej damy z Alfa Romeo. Pojąłem coś, jednak za mało, by to logicznie opisać. A 
może logika tu niepotrzebna? Są sprawy, które nie wymagają logiki, jednak są!
l rzeczytałem poprzednie strony i wydały mi się dreptaniem w miejscu. Dreptanie skoczka przed 
finiszem, aby trafić stopą na odskocznię. Czy wolno śmierć nazwać finiszem, skokiem? Przecież 
człowiek nie rodzi się w celu śmierci. Życie nie jest nonsensem. Wastefulness, maybe: but not 
nonsense! Poszczególny skok także nie jest celem życia sportowca ani jego istotą, a najwyżej 
szczególną miarą jego aktualnych możliwości. Podobnie śmierć jest miarą finiszu ludzkiego żywota, 
jego jakby pierwiastkiem nieziemskim. Zaczynam coś pojmować. Szczerość na przykład nie jest 
jakimś stałym dobrem, ani obiektywną prawdą, gdyż człowiek nie trwa jednakowy. Pisać szczerze to 
znaczy tak, jak naprawdę w danej chwili myślę o tym, co przeżywam.
Dlatego nie będę korygował wstecz tego, co napiszę, ani dbał o kompozycję tego, co z wielu 
zapisanych stron tworzy i składa książkę.
Piątej bezsennej, lecz nie kolejnej nocy, postanowiłem zbojkotować czwartkowy, uświęcony 
dziewięcioletnią tradycją, dinner naszego klubu. Załatwiłem to listem w ostatniej chwili. Nocą 
alarmowano mnie telefonicznie: Chory jesteś? Może przyjechać z kartami i z brandy do ciebie? — 
Gotowi pomóc, wyręczyć, nie dowierzając, aby jakieś komplikacje rodzinne usprawiedliwiały mnie 
dostatecznie.
Przed  dziesięciu  laty  nie  było  mnie  w  tym  mieście,  nie istniałem   dla   tutejszego   świata,   a   
teraz   żywe   zdziwienie, oburzenie  prawie,   że  moje   sprawy  rodzinne   mogą  kolidować  z  
uświęconymi  obyczajami  klubu,  którego  zresztą  byłem  współzałożycielem.   Musiałem  kłamać  
dalej.   Aż  z  tego kłamstwa   wylęgła   się   prawda.   Dla   mnie   prawda,   nie  dla nich, bo są i takie, 
jednostronne, dla innych kłamstwa, a dla siebie   prawdy.   Szczerość,   odkąd   ją   zauważyłem,   staje   
się coraz   uciążliwsza,   niemożliwa   prawie.   Każda  próba   postępowania   indywidualnego   
wyszczerbia   wzrok   przyzwyczajeń klubowych i obnaża nasze wzajemne zakłamanie. Stykamy  się  
na   płaszczyźnie  użytecznego  konwenansu.   Cóż   nas właściwie łączy? Złudzenie, że nic nie dzieli. 
A zbliża podobny poziom  zamożności  i przekonania,   że  nie  sprawimy sobie wzajemnie kłopotu, 
poważnego oczywiście,  finansowego nade wszystko: kłopociki towarzyskie są pożądane, urozmaicają 
współżycie, a w razie ich umorzenia dają zadowolenie   o   posmaku   altruistycznym.   Szczerość   
taka,   jakiej   domyślam  się  w pisaniu,  byłaby niedopuszczalna  w  naszych stosunkach    
towarzyskich.    Bezwstyd    zakłamania    graniczy z naiwnością. Jest to wygodne,  oczywiście, 
dopóki nas osobiście nie ugniata. W razie konfliktu przeraża różnica między   współczesną   
obyczajowością   a   pojęciami   moralnymi, w jakich wychowywała mnie matka w Michigan. Ja nie 
jestem   typowym   Amerykaninem,   nie   dlatego,   że   mam   krew słowiańskiego    pochodzenia,    
ale    dlatego,    że    w    młodości i   w   męskim   wieku   odskoczyłem   na   kilkanaście   lat   poza 
Atlantyk,   i   to   głównie   do   Francji,   pepiniery   wszelkiego rozkładu.   Matczyne   dziedzictwo   
(puritane   katolicyzm)   roztrwoniłem w czasie studiów paryskich, a wyświechtana dusza łatwo 
zrogowaciała w czasie długiej wojny. Komplikacje rodzinne i walka o byt, w zmiennych warunkach 
powojennego Życia, sprzyjały poddawaniu się powszechnym normom  stemplowanym jako styl 
amerykański. Do wczoraj byłem typowym Amerykaninem, do wczoraj, póki maszerując z prądem nie 
zastanawiałem się, nie oglądałem i nie zatęskniłem do siebie innego, może dawnego. Przyczyn wiele i 
różnych, a pretensja jedna: że od wczoraj przestałem uważać się za typowego i wysilam się, aby takie 
mniemanie usprawiedliwić. Tymczasem tak się to wyraża, że gdy siadam przy maszynie, piszę o nas 
jako o nich i nie dla nas, ale dla kogoś nieznanego, przeczuwanego znikąd. Wyobrażam sobie tego 
czytelnika, że ma ręce mojej matki, a oczy moich dzieci, których nigdy nie widziałem. To 
zobowiązuje. Do szczerości, do tej najtrudniejszej, nie usprawiedliwiającej. Aby uniknąć fałszu i 
właśnie tendencji usprawiedliwiającej, mam pisać o tym, co (będzie, posługując się przeszłością, w 
razie potrzeby najkrócej relacjonowaną.
Pora zacząć: Urodziłem się w USA, studiowałem w Eu-. ropie, ożeniłem się i rozwiodłem w USA, 
wojo,wałem w Europie, tam ranny w 1945 roku powróciłem do USA i wciągnąłem się do interesu 
zapoczątkowanego skapitali-zowaniem renty inwalidzkiej. W 1949 roku tragiczny splot okoliczności 
zmusił mnie do zmiany nazwiska i oderwania się od rodzinnego Michigan. Ostatnie dziesięć lat 
przeżyłem nieźle, prosperując w wielkim mieście USA nad Atlantykiem. W mieście tym pod koniec 
lata bieżącego roku spotkałem starszą damę w Alfa Romeo. Ojciec mój, urodzony we Lwowie, był 
przed pierwszą wojną światową konsulem austriackim w USA, w mieście mojej matki. Po wojnie był 
nadal konsulem, ale już państwa polskiego, czym matka moja z domu Cepansky bardzo się szczyciła. 
Wymieniłem jej nazwisko, ponieważ nikt już go nie nosi na świecie. Ojciec mię był człowiekiem 
interesu i za życia roztrwonił na reprezentację ten majątek, jaki mu moja matka wniosła do domu. 
Matka kochała swego męża i Polskę, dlatego nie potrafiła temu zapobiec.
Na wyższe studia wysłano mnie do Europy. Parę miesięcy przebywałem w Polsce i parę lat w Paryżu. 
W Londynie, jako prawnik, odbywałem praktykę handlową. Wróciłem z Paryża nagle, na pogrzeb 
ojca, który zginął w katastrofie samochodowej. Pozostałem w USA, by zająć się osieroconą matką, 
gdyż była słabego zdrowia. Dla jej dobra poniekąd i dla stabilizacji życiowej ożeniłem się z panną 
Łucją K., naszą daleką powinowatą. Moja- pierwsza żona opuściła mnie po dwu latach dość 
/trłsełftfega-j; pożycia.
'
2 — Poufny dziennik...
Opuściła też i moją matkę, która ż nami mieszkała. Matka bardzo kochała Łucję i w parę miesięcy po 
naszym rozwodzie  zmarła   ze   zmartwienia   na   serce.   Pracowałem  w   obcych firmach jako 
prawnik usiłując w dość trudnych przedwojennych czasach dorobić się paru tysięcy, aby móc 
otworzyć  własny   interes.  Wojna   w  Europie  przyniosła  znaczną poprawę   sytuacji   na   naszym   
rynku.   Po   Pearl   Harbour wstąpiłem do  wojska.  Zacząłem  od  sądownictwa,   zdobyłem parę   
stopni,   przeszedłem   do   transportu,   na   front,   znowu w Europie, ostatecznie rok 1945 przerzucił 
mnie do Francji i   Belgii,   tam   jako   pułkownik   zdobyłem   ranę,   skomplikowane  uszkodzenie  
barku  odłamkiem  bomby.  Leczono  mnie w   belgijskim    szpitalu.    Dzięki    niezwykłemu    
poświęceniu i   cierpliwości   oraz   umiejętnym   masażom   pewnej   siostry belgijskiego   
Czerwonego   Krzyża,   panny   Ewy   Nowickiej, emigrantki z 1939 roku,  ocaliłem rarnię. 
Dowiedziawszy się, że panna Ewa ma paroletnią córeczkę,  której  ojciec,  lotnik szkocki,   zginął,   
zanim   zdążyli   się   pobrać,   dałem   pannie Nowickiej   i  jej   córeczce  moje   nazwisko,   aby  po   
powrocie do Polski nie miały przykrości. Z mojej strony był to prosty   gest   wdzięczności   za   
okazywaną   mi   opiekę   w   czasie choroby.  O miłości nie było między nami mowy. Ona wróciła do 
Polski, a ja do USA, gdzie zakotwiczyłem się w D. Ojczyzna  solidnie opłaciła mi krew przelaną pod 
gwiaździstym   sztandarem.   Kilkadziesiąt   tysięcy   dolarów   starczyło na  szczęśliwy początek. W 
krótkim  czasie podwoiłem kapitał,   interesy   szły   dobrze,   przeniosłem   się   do   Kalifornii i   tarn    
założyłem    poważną    firmę    ze    wspólnikiem    N. W Oakland spotkało mnie pewne nieszczęście, 
o którym nie chcę  mójwić  bez  potrzeby.   Zlikwidowałem  ze  stratą  firmę, zmieniłem   nazwisko   i   
przeniosłem   się   nad   Atlantyk,   do naszego   miasta,   gdzie   dobrze   mi   się   po"wodzi.   Żyję   
sam we  własnym   domku,   który   prowadzi   mi  gospodyni   odziedziczona  po matce. Moja firma 
oceniana  jest na pół miliona, to znaczy,  że wart jestem połowę tego. Na tym kończę mój raport-
życiorys.
Zdawkowa, przez telefon podana wymówka, że ze względów rodzinnych nie wezmę udziału w 
pięćsetnym obiedzie klubowym (najcenniejsza, wymowna tradycja pokaźnych  f liczb), zrodziła 
powódź plotek na mój temat. Żyję samotnie, przezywają mnie nawet odyńcem, nikomu nie 
zwierzałem się z mojej przeszłości, toteż plotki są najczęściej czczymi domysłami. Podobno schodzę 
się z moją czwartą żoną, a ile ich miałem, sam nie pamiętam. Pani Angela, która nie kryje się z 
naszym flirtem, lansuje wieść, że żenię się z bardzo bogatą i niemniej brzydką, ale dzietną wdową, a 
ona nie ma nic przeciwko temu, bowiem źle jest żyć człowiekowi samotnemu. Skąd wzięła się na 
takim tle koncepcja likwidacji mojego dobrze prosperującego przedsiębiorstwa, nie rozumiem. 
Dotychczas nie szepnąłem o tym nikomu ani słówka. Zagadnął mnie o to Waza, przypadkowo 
napotkany w windzie, a ja, mimo zaskoczenia, nie zaprzeczyłem. Dziwaczna historia. Sprawa dopiero 
dojrzewała we mnie jako rezultat podskórnych fermentacji, nie poczyniłem najmniejszych zabiegów, a 
oto ktoś obcy podsuwa mi gotową decyzję: za ile odstąpiłbym moją firmę?
—  To   zależy,   od   kiedy   i   jak   płatne  —   odpowiedziałem z namysłem.
—  Co znaczy: od kiedy?
—  Wiele! — mruknąłem rad,  że  już  wysiadam  na  moim szesnastym piętrze. On jechał wyżej. Ale 
wysiadłby ze mną, gdybym   nie   zwlekał.   Więc   pytanie   było   poważne.   Waza nie interesował 
się głupstwami. Można by rzec, że jego zaskakujące   pytanie   odegrało   rolę   definicji,   która   
rozpętała lawinę   poczynań   zmierzających   do   likwidacji   mego   busi-nessu.
Kiedy zrodziła się we mnie pokusa ucieczki z USA, nie umiałbym dziś określić. Antycypując 
rozróżniam pewne etapy przygotowujące decyzję ostateczna, a więc przypadkowe spotkania z damą z 
Alfa Romeo, przypadkowo poznany jej lekarz, mój wykręt-blaga w telefonie do klubu, pytania Wazy 
w windzie. Gdyby nie te przypadki, życie moje kształtowałoby się innymi skokami, chociaż zapewne 
w tym samym kierunku. Przypadkowość podobnych etapów nie świadczy przeciwko wolnej woli 
człowieka. W idei „igraszki losu'1 czuję swąd impotencji. Uważam, że moja wola, chociaż nie zawsze 
uświadomiona w formacji słowno--pojęciowej, wybiera te, a nie inne przypadki jako podkład do 
ważnych poczynań. Gdybym nie zaopiekował się starszą damą na Independence Sąuare, gdzie 
zboczyłem, .aby więcej czasu zyskać dla antyk war iusza, nie poznałbym kardiologa, zjadłbym tego 
czwartku dinner klubowy, ale 2*                                                                                        to odwlekłoby 
najwyżej cała sprawę. Sprzeczne to z modną dziś, a bierną formuła, że byt określa świadomość 
człowieka. Już podczas studiów paryskich zrozumiałem, że słowami można dowieść wszystkiego, 
czego dusza zapragnie, tego nawet, że nie ma duszy pragnącej. Określenie świadomości przez byt 
usprawiedliwiałoby zbyt wiele. Chyba że zazdrości przypiszemy wszystkie twórcze zasługi tęsknoty. 
To byłoby prostactwem albo demonizmem. Hola! Cią-gotki filozoficzne spychają mnie na margines. 
A swoją drogą skłonność do filozofowania drzemie w każdym człowieku, podobnie jak i skłonności 
poetyckie. Longing do ładniejszego myślenia i subtelniejszego czucia. Albo pragnienie prawdy, która 
kokietuje nas absolutem, a wymyka się realistycznym pojęciom.
Podczas szóstej bezsennej nocy kilkanaście razy wyskakiwałem z łóżka do biurka, aby zapisać coś lub 
przekalku-lować. Przed świtem byłem już zbilansowany i z grubsza mógłbym odpowiadać na pytania 
Wazów dotyczące likwidacji mego businessu. Strickly speaking: dom, a właściwie plac pod nim — 
sześćdziesiąt tysięcy; firma, jak leci, na podstawie średniej z trzech ostatnich lat — osiemdziesiąt; 
papiery wartościowe — według wczorajszej giełdy —• około setki; nieruchomości, więc ri.eble, 
kolekcje, transport etc. warte ze dwadzieścia. W sytuacji being ur-gent dobrze, gdy pięć tysięcy 
przyniosą. Trzeź,wo przewidując, jeżeli wygospodaruję z tego przed zimą dwieście tysięcy, będę mógł 
sobie pogratulować. Nasza przyszłość gospodarcza nie zapowiada się różowo, chociaż tragedii nie 
przewiduję. Będzie ciężko na pewno, aktywizacja zbrojeń to zbyt jednostronne zastrzyki, zwalczają 
chorobę, ale nie przydają sił żywotnych gospodarce kraju. Mój interes aktualnie prosperuje na krzywej 
koniunkturze dumpingu japońskiego oraz lewych chodach za żelazną kurtyną. Gdybym był młodszy, 
miałbym szansę podwojenia mojego majątku w ciągu paru najbliższych lat. Niestety, młodszy nie 
będę. Przy wzrastających trudnościach muszę walczyć o byt, a nie o prosperity, walczyć kosztem 
zdrqwia i kapitału. To mnie nie zachwyca. Zbyt wiele widziałem ruin, kryzysów i katastrof 
powodowanych spóźnionym refleksem. Należy wiedzieć, kiedy i dlaczego zmienia się biegi w jeździe, 
oczywiście nie przy automatycznej skrzynce biegów, jak moja. Swoją drogą, człowiek to 
skomplikowana lalka. Myślałby kto, czytając, co napisałem, że trzeźwość  i doświadczenie 
gospodarcze powodują mną w kierunku wyskoczenia z nurtu amerykańskich interesów. Jeszcze 
pokusa likwidacji businessu nie weszła w fazę zdecydowania, a już, a raczej jednocześnie, zaprzątały 
myśl rozważania: co by się stało, gdybym zmarł tu, a nie gdzie indziej, w ojczyźnie mojej USA? Otóż 
nie życzę sobie tego. Gdyby po mojej śmierci zostało coś z moich kapitałów i kolekcji, przygarnęłaby 
to dla siebie moja pierwsza żona. Niestety, przeprowadzając rozwód byłem jeszcze żółtodziobem i 
zostawiłem jej furtkę-klauzulę, którą mogłaby wykorzystać w razie mego bezdzietnego zejścia. A 
przecież ja nie jestem bezdzietny, chociaż nikt o tym w USA nie wie. Gorzej, bo zmieniłem nazwisko 
i zatarłem ślady tak, że beze mnie nikt by nie rozplatał mojej przeszłości. W Europie może zdołałbym 
nawiązać żywotne kontakty. A więc atut dla Europy.
Exodus starszego pana z kapitalikiem nie skrzywdzi przecież mojej naprawdę potężnej ojczyzny. Nie 
powinniśmy mieć pretensji do siebie. Dałem jej w potrzebie wojny swą krew żołnierską, ściślej — 
oficerską; moja przedsiębiorczość wzmogła amerykańską prosperity, w zamian otrzymałem kapitał, 
który zamierzam przeflancować za Atlantyk. Ależ ',vp samo czynią inni obywatele i sam rząd USA, 
tylko nie w tysięcznej, ale miliardowej skali. To drugi atut pro Europa. Wysilam się, aby moje zamiary 
solidnie obmurować. Jednak te moje mobilizacyjne manewry mają, mimo pozorów aktywności, 
posmak goryczy, kształt zwijania skrzydeł... Rezygnacja, jednak rezygnacja z dotychczasowego 
rozpędu mnożenia dolarów. Markuję to sugestią, że w Europie czekają mnie nowe, niesamowite 
możliwości i nieznana koniunktura. Nie potrafię być szczery przed ludźmi swego środowiska, 
ponieważ wiem, że moja wewnętrzna prawda upokarzałaby mnie w ich oczach. W businessie rządzi 
nieubłagane prawo, wedle którego, kto nie idzie naprzód, ten się cofa, więc ginie. Osobę może 
uratować przed śmiercią głodową renta, ale przedsiębiorstwo, jeżeli nie będzie pożerało, musi samo 
zostać pożarte.
Ja na rentiera jeszcze nie wyglądam. Przeciwnie, winszują mi energii i kwitnącego wyglądu. Dziwią 
się, czemu nie wezmę sobie dwudziestoparoletniej żony. Są pewni, że knuję coś zadziwiającego, 
oczywiście pozytywnego. Robert Manger, szwagier naszego klubowca Leclerca, powiedział wczoraj: 
— Kupię twoją budę za pięćdziesiąt, a drugie  tyle kładę na ślepo w twój business europejski. — 
Trzeba znać tego rekina, by ocenić jego „ślepotę". Odpowiedziałem, żartując, że pomylił się w 
przymiotniku. —• Przeczuwałem, że fruniesz do garnka afrykańskiego! •— Ożywił się. — To nasza 
przyszłość. Trzeba tylko wyskrobać uprzednio galijsko-iberyjski nagar. — I wyprzedzić komunistów! 
— ostrzegłem.
Na to sposępniał. A obecny przy rozmowie Waza dodał ostrożnie: — Gdybym miał, po tym, co 
powiedziałeś, dorzuciłbym do twego interesu i moje pięć milionów centów.
Jak my się wszyscy nie znamy udając poufałość. Nie domyślają się we mnie srriutku bezsennych 
nocy. Wczoraj obmyślałem swoją pośmiertelną przyszłość. Normalny finał tu w USA jakże byłby 
jałowy. Spadek anonimowy. Trumna z prochami niewiele miejsca zajmie w wielomilionowej kolekcji 
podziemnego cmentarza. Był ktoś taki, umarł, nie ma go, kropka. Natomiast książka, gdybym jakąś 
napisał, już by mnie wyróżniła na po,wierzchni, uwieczniłaby moją osobę choćby w bibliotecznych 
katalogach. Książka zapobiegłaby nieodwracalnej zgubie Dominika Pola. Może czasem ktoś 
zamyśliłby się nad zdaniami przez niego zapisanymi, zadumałby się nie nad całą ludzkością, ale nad 
tym konkretnie człowiekiem, który dziś jest, a niedługo stanie się „był". Tylko że ja tę książkę 
obmyśliłem opacznie, warunkując jej atrakcyjność swoją przyszłością. Gdybym zamierzył pisać 
wspomnienia z własnej przeszłości, moja książka miałaby więcej szans, że ją jakoś zakończę i wydam. 
Jednak postawiłem na niewiadomą, na własną przyszłość, której nie umiem sobie wyobrazić. Zabawa 
w życie. Montowanie osobistego finiszu, aby go w ramach książki sprzedać potomności za cenę... 
Jaką cenę? Tymczasem wykorzystuję cały spryt i doświadczenie, aby spieniężyć swoje aktywa i 
przeflancować się na obczyznę. Zabiorę stąd z sobą tylko moje książki geograficzne, te najrzadsze, 
wydane przed wiekami w Europie. Niech wrócą do kolebki. Napisałem, że Europa jest dla mnie 
obczyzną, ale to nieprawda. Na meble mam już kupca. Na kolekcję murzyńskich masek czyha pani 
Angela. Ostatniej nocy u mnie, studiując przed mordami polinezyjskich kapłanów perwersyjne pozy, 
wyznała, że ją podniecają. A ona potrzebuje podniet. Przy pożegnaniu napomknęła, że mój zbiór 
doskonale udekorowałby północną ścianę jej drawing room w nowej willi. Ponieważ upoważniłem ją 
do pertraktowania na ten temat z mężem,  <» >
uważam, że Hamondowie nabyli już moją kolekcję za moją cenę. Daruję Angeli na dodatek zielony 
fotel, na którym tyle zbytkowała.
Wracając od maklera natknąłem się przed arabską owocarnią na Alfa Romeo. Sprawdziłem, że ta 
sama, gdyż miała porysowany nikiel na zderzaku. Kontemplację wozu przerwała mi starsza pani 
otwierając drzwiczki. Poznała mnie i zdawała się jakby spłoszona. Ośmieliłem się zaczepić ją żartem. 
Niby to zatrzymując wóz wyciągniętym ramieniem zażądałem:
—  Proszę  okazać  zgodę  lekarską  na  prowadzenie  sportowego wozu.
—• Proszę o okazanie elektrokardiogramu — odpaliła, dowodząc, że nie zbywa jej na refleksie i 
humorze. Rozłożyłem ręce poddając się. Zaprosiła mnie do środka.
—• Gdzie pan wędruje? Podwiozę  pana.
Gdy podziękowałem, usadawiając się w przyciasnym wnętrzu, powiedziała:
•— Chcę panu udowodnić,  że  jestem w kondycji.
—  Pewnie dzięki temu, że przestała pani słuchać swojego medyka.
—• A pan słucha?
—  Tamten  był   pani,   nie   zaś   moim   konsyliarzem.   Mimo to — odmieniłem swoje życie.
—  Przestał pan palić czy pić?
•—• Nic z tego, znacznie gorzej. Likwiduję się.
—  Samobójstwo  z  chorym  sercem?  Absurd!
—  Nie   samobójstwo,   tylko   wyzwolenie   się   z   dotychczasowych przyzwyczajeń.
—  Rozwód?
—  Albo wprost przeciwnie.
—  Co znaczy „albo"? Gdzie jedziemy?
—  Nie wiem.
—• Czego pan nie wie?
—  Tego,  gdzie pani  jedzie.
—  Przed siebie. A pan dokąd zmierzał?
—  Do garażu,  aby zabrać  swój  wóz i jechać do  centrum Richmond.
—  Jedziemy  do  centrum  Richmond.
Wlekliśmy się pół godziny gadając o wszystkim i o niczym, tak aby bawić się wzajem konwersacją 
nie dowiadując się o sobie niczego. Nie upewniłem się nawet, czy pewne akcenty dowcipu starszej 
damy miały charakter abstrakcyjny czy sklerotyczny. Wóz prowadziła ładnie, szanując przechodniów.
Gdy zaawizowałeim w Richmond zamówienie, wracając ze strapieniem, czy znajdę o tej porze 
godziwy środek lokomocji, zdumiałem się widokiem Alfa Romeo na tym samym miejscu, gdzie 
wysiadłem. Dama kiwnęła na mnie zapraszając za kierownicę.
—  A więc jednak... — chrząknąłem.
—  Niech   teraz   pan   się   pomęczy.   To   mordęga   wlec   się w korowodzie takim wozeim.
—  Gdzie jedziemy?
—  Do  pańskiego  garażu,  a  tam — adieu!  Cieszę  się,  bo zaczynam być głodna, a  córkę raduję, 
gdy mam apetyt.
Przy pożegnaniu dama pozwoliła pocałować się w rękę, a po good luck dodała:
—  Przydałam  się  panu,  nieprawdaż?
Miałem, z jej słów nowy wątek do rozmyślań o przypadku i przeznaczeniu. Moja bogobojna matka 
dopatrzyłaby się pewnie w drugim spotkaniu z Alfa Romeo dalszego ostrzeżenia, zaś starszą damę 
przybrałaby w skrzydełka Anioła Stróża, który nowoczesnymi środkami napędza krnąbrnego klienta 
na właściwą dlań drogę. Na drogę cnoty, jeżeli zdrowie uznamy za cnotę. Jakież to niedzisiejsze 
pojęcia: cnota, moralność, prawda, uczciwość, gdy wszystkie zastępują żywotne slogany w rodzaju: 
interes, interes i jeszcze raz interes. Kryteria chrześcijańskie obowiązują nas czasami zewnętrznie, 
względem mało znanych czytelników, uczniów, rzeszy podwładnych. W cztery oczy bywamy 
jaskiniowcami manewrującymi zręcznie zamiast maczugą i kamieniem — wekslami i czekiem. Po co 
trucizna, jeżeli jest paragraf?
Podpis na dokumencie jest przecież arnoralny, a ponieważ dokumenty regulują nasz żywot, przeto i 
życie nasze stało się amoralne, abstrakcyjne w swojej bezwzględności. Ja, na przykład, przeobrażając 
swoją egzystencję, operuję głównie podpisami. Toruję sobie ścieżkę do platformy, na której mógłbym 
zmienić tryb życia w nowym środowisku. Dwa działy: finanso,wy i towarzyski wymagają różnych  
sprawności. W finansowym: zlecenie, propozycja, zgoda, wszystko finalizowane podpisem. W 
towarzyskim: absencja i grzecznościwa blaga. Ominąłem już trzy czwartkowe zebrania klubu. Należę 
do klubu Dziewięciu, który nazywani po polsku dla mojej gosposi żartobliwie klubem „Trzy po tr'zy". 
Jest nas trzech żonatych, trzech kawalerów i trzech nijakich. Ja należę do tej ostatniej trójki, a jestem 
w niej w towarzystwie wdowca i jedynej naszej kobiety, zaprzysięgłej panny. Inaczej segregując jest 
nas trzech urzędników, trzech przemysłowców i trzech mieszanych, wśród których ja —• 
przedsiębiorca, jeden aktor i nasza panna, lekarz psycholog. Religijnie kwalifikujemy się następująco: 
trzech ze mną katolików, trzech protestantów i trzech mieszanych, a mianowicie: hebrajczyk, ateista i 
teozof — nasza panna lekarz. Klub nasz ma niedługo obchodzić dziewięciolecie istnienia. Na tę 
uroczystość właśnie ja ubywam. Po dziewięciu latach, zgadza się, lub Dziewięciu zmienia 
dziewiątego. Już im tę myśl poddałem, aby na wypadek zabraknię-cia któregoś z dziewiątki reszta 
dobierała nowego członka przez głosowanie jednomyślne i tajne. Warunki trudniejsze niż przy obiorze 
papieża. Czyli liberum veto! Jednym słowem ideał trzy po trzy. A jednak przez dziewięć lat poczciwie 
służyliśmy sobie towarzysko. Przywykliśmy do siebie. Może dzięki temu, że nie mieliśmy wspólnego 
mianownika profesjonalnego. Przynależność do klubu jest całkowicie bezinteresowna, a różnorodność 
upodobań, dzięki szczególnemu doborowi, wzbogaca nas, a nie zanudza. Szczególnym łącznikiem, 
owym granum salis, a powiedziałbym prościej — smaczkiem towarzyskim, jest nasza członkini, 
panna Ilona, niewiasta piękna, zazdrosna o swój tytuł „miss", dowcipna, o czynnym usposobieniu.
Dla naszych męskich afektów jest niedostępna, gdyż nie ukrywa, że bardziej interesują ją kobiety. 
Zgadza się z nami pod tym względem, więc wzdychamy do wspólnych ideałów. Jako lekarz 
psycholog udziela potrzebującym kolegom cennych rad. Cennych dlatego, że nie jednostronnych, lecz 
uwzględniających w konfliktach interesy kobie-ty-człowieka. Lubimy i szanujemy naszą doktor Ilonę. 
Nie Straciłaby naszej sympatii, nawet gdybyśmy dowiedzieli się w sekrecie, że jest agentem 
weryfikującym naszą amerykań-gką prawomyślność.                                             ;   J-tozpisałem się 
onegdaj o klubie i nie bez kozery. „Kozera" to ulubione słówko mojej matki, które przywiozła z 
podróży poślubnej do Europy, ściślej z Krakowa. Uważała je, nie wiem dlaczego, za bardzo polskie. 
Otóż nasza doktor Ilona, gdy zwierzyłem się jej z zamiaru wyjazdu na dłuższy czas z AJmeryki, 
zagadnęła, czy nie będę tęsknił do ojczyzny. Powiedziała: our country, ale w znaczeniu father-land. 
Takiemu człowiekowi jak ja wypadałoby zastanowić się nad słowem ojczyzna. Co ono znaczy? 
Pytanie z gatunku piłatowego: co to jest prawda?
Urodziłem się w USA, więc Ameryka jest moją macierzą. Matka — od trzech pokoleń Amerykanka 
polskiego pochodzenia. Natomiast ojciec urodził się w Polsce, przed wyjazdem do USA mieszkał w 
Austrii, w Wiedniu, po 1920 był ?konsulem polskim w USA, tedy wedle krwi ojca moją ojczyzną jest 
Polska, a paszportowe może i Austria. Tak przynajmniej zapisano moje urodzenie. Paszporty 
gmatwają sprawę. Żyje gdzieś w Polsce dzisiejszej, pewnie żyje, nie znana mi dziewczynka, której 
przed laty dałem moje nazwisko jako obywatel amerykański. Miała na imię Krystyna i powinna być 
dzisiaj dorosłą panienką. Krystyna przez swój paszport posiadałaby prawo do obywatelstwa 
amerykańskiego, bowiem po ojcu jej ojczyzną byłaby Ameryka. Po ojcu, lecz nie wedle jego krwi. 
Zaś chłopiec, może do mnie podobny, który urodził się w rodzinie francuskiej, mój syn wedle krwi, 
który mnie zna, jest Francuzem, ponieważ nie ma żadnych praw wypływających z mojego paszportu . 
. . Paszport to europejska „instytucja". I bez niego Ameryka jest my country nie tylko przez urodzenie, 
prawa i obowiązki obywatelskie, ale i przez majątek; z pozoru potężne więzi. Rozpatrzymy je do 
końca. Skapitalizo-wany i wywieziony stąd majątek przestanie być amerykańskim, nie przestaje być 
moim. Wystarczą trzy kablogra-my do trzech filii międzynarodowego banku w Paryżu, Londynie, 
Rzymie, aby otwarto tam rachunek, do pięćdziesięciu tysięcy dolarów w każdej, dla Dominika Pola. 
Tyle ojczyzny w majątku. W naszym klubie sprawa ojczyzny tak się przedstawia, że każdy z nas ma 
jakąś swoją ojczyźnianą słabość, czasem hobby, różnie przejawiające się lub  personifikujące. Wśród 
trójki katolików Gordon na przykład uwielbia królową Szkocji, Marię Stuart, zbiera dotyczącą jej 
bibliografię i ikonografię. Ja mam niezbyt ugruntowaną słabość do króla Jana Kazimierza, a Leclerc 
zbiera tylko francuskie znaczki pocztowe. Gordona uraziłoby nazwanie go choćby żartobliwie 
Anglikiem, natomiast lubi, gdy mu przymawiać, że ciągnie whisky jak przystało na Szkota. Nasz 
hebrajczyk nazywa się Waza, podobnie jak dynastia polsko-szwedzkich królów. Nasz Waza będąc 
pułkownikiem armii amerykańskiej w Europie w 1945 roku, nawiasem mówiąc jest w naszym klubie 
trzech ze mną pułkowników, •zdobył gdzieś stary dokument z podpisem i pieczęcią królowej 
szwedzkiej Krystyny, córki Gustawa Adolfa, i odtąd stał się zagorzałym szwedofilem. Fakt, że 
podstarzała Krystyna przeszła na katolicyzm, poważnie zbliża naszego Wazę do trójki katolickiej w 
klubie. Polskich Wazów nasz Waza nie lubi, może dlatego, że po polsku waza przez małe „w" oznacza 
po prostu flower-jpot, a jego ród wywodzi się bodajże z Lubelskiego. To, że mój pupil, Jan Kazimierz, 
był kuzynem Krystyny, zbliża nas o tyle, że zawsze sobie anonsujemy i ustępujemy antykwaryczne 
trouvailles z naszych specjalności. Oczywiście zbliża nas i fakt, że obaj nasi ulubieńcy, wzgardzili 
koronami abdykując. Nie to co Maria Stuart Gordona.
—• Chociaż . . . chociaż ten twój Johannes Casimirus też parę lat krwawo dobijał się do tronu! —'• 
wytknął mi kiedyś Gordon, który po to przeczytał Sienkiewicza, aby lepiej poznać moje historyczne 
hobby. Ech, ta nasza amerykańska demokracja! Jak to się mówiło w Polsce? Każdy szlachcic ma 
swojego pachciarza! My w Ameryce mamy ulubionych królów europejskich. Murzyńskich nie 
lubimy.
Więc nasze drugie ojczyzny, zamorskie, łączą nas, a nie dzielą, wzbogacając, a nie ograniczając, 
zespół klubowy. Taki na przykład Klein z trójki protestantów dlatego z nami czuje się najlepiej, 
ponieważ podzielamy z nim wiarę w mo-żlifwość uczciwej rehabilitacji pohitlerowskich Niemiec. Po 
dziesięciu latach dotarcia towarzyskiego dziś nawet ewentualna różnica polityczna nie zdołałaby 
roztrącić równowagi klubowej. Z tego chociażby powodu, że wiemy już, że nikt z nas nie jest zdolny 
do poświęcenia dla polityki więcej ponad konieczne składki.
Jest  jakaś  subtelna  granica  pomiędzy  cynizmem  a  opty mizrriem ojczyźnianym, może ukryta w 
takiej oto konstatacji: moja potężna i piękna ojczyzna da sobie radę i bez moich dolarów, ale ja sam 
przepadłbym bez nich.
Nasza doktor psycholog  nazywa  nas  klanem  optymistów. Czy  dlatego   jesteśmy  optymistami,   że   
nam  się  dobrze  powodzi,  czy wprost przeciwnie,  tego  nie  jestem pewien.  Ojczyzna mego ojca, 
Polska, była przed pierwszą wielką wojna w niewoli, a dzisiaj piszą poniektórzy, że brak jej 
suwerenności.  Wolność,   suwerenność . . .  tych  pojęć  w  sensie negatywnym   nie   sposób   
przyłożyć   do   Ameryki.   Różne   nasze Stany przechodziły różne koleje losu, ale Ameryka nie była 
inna, niż jest jako całość rosnąca i potężniejąca mimo wszystko   i . mimo   wszystkich.   Braliśmy   
udział   w  obu   wielkich wojnach,  ale  to  my,  poszczególni  wojacy,   cierpieliśmy,  nie zaś   nasza   
wielka,   potężna   ojczyzna.   Nie   wyobrażam   sobie cierpienia Ameryki,  chyba pod wpływem 
bomby atomowej, ale to  imaginacja  bezpodstawna.  Pearl  Harbour  rozgniewał nas.   Odpłaciliśmy   
Japończykom   ich   klęską   pod   Midway, a   ukaraliśmy   Hiroszimą . ..   Czy  można  kochać   coś,   
czemu nic nie grozi, kogoś, kto nie umie cierpieć, a więc nie umie czuć?   Jestem . szczery,   
przynajmniej    usiłuję   być   szczery. Dlatego na pytanie doktor Ilony: czy będę tęsknił do naszej 
ojczyzny, odpowiedzałem,  że na pewno będę tęsknił do naszego klubu,  do pewnej  przygody w 
Colorado,  ale do USA raczej  nie . . .  Do Ameryki jako  kraju nie tęskniłem nigdy. Tęskniłem,   
owszem,   do   matki   i   tylko   dla   niej   wróciłem z Francji do Stanów. I dzisiaj będąc w Ameryce 
tęsknię do zmarłej matki, ale może to być tęsknota do dzieciństwa w ogóle. Wiem skądinąd, że wielu 
porządnych Amerykanów tęskni trwale do Paryża,  jeśli go kiedykolwiek odwiedzali. Narkotyzują, się   
wycieczkami   do   odległych   Stanów   swej   Unity, lecz tęsknią do obcych klimatów, do  innych 
obyczajów.  Ja nie jestem typem poprawnego Amerykanina i może zapisuję zbyt subiektywny osąd, 
raczej  charakterystykę,  gdyż  sądzić nie mam potrzeby ani powołania. Pisząc przyłapuję się przecież   
na   chęci   usprawiedliwienia   i   umotywowania   czegoś w rodzaju dezercji. Sądzę, że gdyby mój  
pierwszy ożenek  tutaj   był   szczęśliwy  lub   choćby   udany,   więc  dzietny, nie pisałbym tego, co 
dziś piszę . . . Wobec tego nie obejdzie się bez zreferowania sprawy mego małżeństwa.
28-
 .Pierwszą   żonę  wybrała  mi  matka.   Chciała   jak najleipiej, a  wyszło  niedobrze.  Lękała  się mego  
sfrancuzienia  i pragnęła  nasycić  mnie  polskością,   oczywiście  amerykańską,   innej  nie znała. 
Amerykańską polskość  było łatwo praktykować,  używając patriotycznego patosu,  lubując się w 
folklorze, posyłając dzieci do polskiego chóru, pijąc polską wódkę i   jedząc   polską   szynkę   pod    
choinką   ozdobioną   polskimi świecidełkami. Wiem coś o tym, gdyż handlowałem z powodzeniem  
taka  „polszczyzną".  Moja  żona  jako  dziecko  ślicznie wyglądała w kostiumie krakowianki i pięknie 
deklamowała wiersze Marii Konopnickiej  oraz Iłłakowiczówny. Moja  matka,   nie  mając  sama  
córki,   zachwycała  się  panienką sąsiadów i  dawała  jej  na  gwiazdkę i  urodziny   cenne  prezenty.   
Dziewczynka   ceniła   to   sobie.   Lucy   najwyżej   ceniła sobie   względy   ludzkie.   Była   urodzoną   
aktorką   i   lubowała się w grze dla zdobywania podziwu. Moja matka, pani kon-sulowa,   wyróżniała   
się   dostojeństwem   w   polonijnym   środowisku i Lucy bardzo ją poważała. Stop! Na początku 
rozdziału  wydawało  mi  się,  że  nic łatwiejszego  niż skrytykować  byłą  żonę,  tymczasem  to  dość  
zawiła  sprawa.   (Matka, szczera  katoliczka,   nie  uznawała  przymiotnika  „była"  przy żonie, chyba 
zmarłej.)         '. •
Nie  wiem  właściwie,  dlaczego Lucy wyszła za ..mnie. - Ja ożeniłem się,  bo matka tego  chciała, bez 
żadnego, zakłamania,   gdyż   nie   miałem   wówczas   innej   kandydatki.   Lucy,. młodsza  ode mnie 
o pięć lat, podobała mi się,  nie przeczę. Była posażną panną i musiało jej imponować moje 
wykształcenie i międzynarodowe obycie. Zgrabna, przewyższała młiie. trochę   wzrostem,   a   sporo   
majętnością.   Ja   nie   uchodziłem, za  zbyt urodziwego. Pod  tym względem nie  byłem zarozumiały,  
ale muszę  przyznać,  że  miałem  większe  powodzenie u kobiet niż wielu przystojnych i 
wybitniejszych ode mnie kolegów. Lucy powiedziała mi kiedyś w przystępie gorzkiej szczerości: 
Gdyby nie twoja matka, nie zwróciłabym na ciebie  uwagi.  Ja mógłbym  o  sobie  to  samo  
powiedzieć, Luey też miała matkę, lecz ona niczym się nie wyróżniała, chyba ochotą uczenia młodych 
gospodyń, jak się przyrządza polskie potrawy na wieczerzę wigilijną.         . ;    ,  .'
Nie, na pewno nie mam żalu do matki za moje .pierwsze małżeństwo. Przeciwnie, to ja czuję się 
względem niej winT?
29:
hy i przepraszam za to, że sprawiłem zawód w uplasowanym dla mego szczęścia małżeństwie. 
Możliwe, że gdyby dwudziestoletnia Lucy wyszła za mąż za mnie, kiedy miałem dwadzieścia pięć lat, 
stanowilibyśmy dzisiaj zgraną parę i szczęśliwe stadło. Lucy dwudziestosiedmioletnia i trzy-
dziestodwuletni Dominik byli już indywidualnościami impregnowanymi odrębnym 
przyzwyczajeniem, które nie pozwalało im doszlifować się zgrabnie do pary. Na pantofla-rza też się 
nie nadawałem, ani ona na zahukaną gosposię. Mimo wszystkie zgrzyty i iskrzenia, ja nie porzuciłbym 
domu, choćby ze względu na matkę. Lucy pierwsza odeszła. Pocieszyła się wkrótce nowym mężem. 
Odetchnąłem z ulgą, ale matka nie przeżyła tego. Gdyby nie cierpienie matki,, nie miałbym do Lucy 
żalu. Ot, jedna z wielu omyłek życiowych. Rozumiem dzisiaj, że omyłka była obopólna, zaś wina 
także wobec tych, których unieszczęśliwiliśmy, więc względem mojej matki. Ma prawo matka dobrze 
myśleć o swoim. dziecku. Na jej nieszczęście nie jest jedynym jego wychowawcą. Oprócz niej kształci 
ojciec, szkoła, życie, wreszcie i ono samo, podmiot wychowania, który wybiera z przykładu rodziców, 
szkoły, życia to właśnie, co mu najbardziej odpowiada. Ta sentencja ma we mnie głębokie korzenie. 
W dzieciństwie matka zmodyfikowała dla mnie modlitwę zwyczajną o Aniele Stróżu taką oto 
odmianą-dodatkiem: „Strzeż mnie od wszystkiego złego i od' ducha nieczystego, i ode mnie samego. 
Amen". A więc pouczyła mnie, abym strzegł się i samego siebie, czyli pokus przez siebie samego 
koncypowa-nych. Taką pokusą była może moja podskórna pretensja do żony, że nawet w intymnych 
chwilach jest zaborczą egoistką. Gdybym ją naprawdę kochał, nigdy by podobny zarzut nie rozżarzał 
się we mnie i nie podpalał innych zadrażnień i złości. Gdyby Lucy kochała mnie naprawdę, być może 
nie zabrakłoby w niej wzajemnej pieszczot]!wości, owej zapobiegliwości miłosnej, w której celują 
Francuzki tak umiejące wstydliwie przywiązywać do siebie mężczyzn. Lucy może była zbyt dumna 
albo po prostu zimna, lecz nie wstydliwa, gdyż wstydliwość umiałbym w niej ocenić jako charme 
kobiecy.
Nie jestem zadowolony z tego, co napisałem o swojej pierwszej żonie. A co ona napisałaby o mnie 
jako nieudanym małżonku? Że byłem zarozumiały, więcej liczyłem się ze swoją matką niż z żoną, że 
byłem perwersyjny, egoista, leniuch, trwoniłem — zamiast pomnażać — jej mają-
 tek, zaniedbywałem ją dla swoich kolekcjonerskich widzimisię. Najważniejszego by nie napisała, a ja 
pominąłem: że nie zanosiło się na dziecko. Podejrzewałem jej winę, dziś jestem tego pewien, chociaż 
przyczyna mogła być przejściowa, do naprawienia. Powtarzam przekonanie, że gdybyśmy mieli 
dziecko, co było możliwe, nie pozbawilibyśmy go rodzinnego domu, a moja matka przy wnuczku 
może odzyskałaby żywotne siły.
LJziś,   w   czwartek,   mając   ostatecznie   załatwione   sprawy majątkowe,   zawiadomiłem   klub   
Dziewięciu   o   postanowieniu   niezwłocznego   wyjazdu   do   Europy   w   poszukiwaniu grobowca.   
Zdziwienie   graniczące  z   popłochem!   Rodzinnego grobowca? — Nie rodzinnego, lecz living tomb. 
— Żywego? Co to znaczy? — Jeszcze nie wiem. Uznano to za żart, dowcipne ukrycie prawdziwego  
celu zamorskiej  eskapady.  Przy tej okazji miałem możność ocenić solidność towarzyską mych 
amerykańskich   przyjaciół.   Nikt  'nie   zakwestionował   mojej decyzji ani próbował wpłynąć na 
'zamiary, natomiast każdy zaofiarowywał  swoją pomoc.  Spontanicznie,   szczerze  i .bezpiecznie dla 
ich kas, znali bowiem moją niezależność i względną zamożność.  Najchętniej   chcieli  dopomóc mi  
nie  swoim kosztem. Każdy miał w świecie jakowychś znajomych,  stosunki   i   zależności,   niekiedy   
rodzinę.   Na   Londyn,   Paryż i   Rzym   mogłem   dostać   kilkadziesiąt   listów   polecających, ale to 
było przecież całkowicie zbędne. Jedynie nad propozycją  Wazy  zastanowiłem  się,  gdyż  dotyczyła  
jego  powiązań rodzinnych w Warszawie i Tel-Avivie, a to mogło się przydać.                                                                                  
|
Dyskrecja i courtesy moich przyjaciół klubowych były wzruszające. Uchwalili, abym sam wskazał 
swojego następcę do klubu. Nie zgodziłem się na to. Członkostwo musi być jednomyślne i na 
przyszłość należy stosować w tym zasadę liberum veto. Zgodzili się i na to, rozumując, że ewentualne 
niesnaski negowałyby celowość istnienia klubu. Podczas wzruszeń pożegnalnych wpadłem na pomysł, 
aby zwierzyć im się z pisania tej książki, którą nazwałem poufnym dziennikiem mego jutra. 
Zaproponowałem, aby od dziś każdy/ z członków zapisywał coś z życia w swoim confidential diary„
 coś szczerego, byle nie o klubie. Spodobało się. Wobec tego obiecałem, że rozporządza, aby moja 
książka, jej maszynopis, została po mej śmierci dostarczona klubowi wraz z funduszem wydawniczym 
w wysokości pięciu tysięcy dolarów. Przyklaśnięto memu projektowi tym łatwiej, że oferta nikogo do 
niczego nie zobowiązywała.
Myślę, że pomysł „księgi jutra" wzmógł solidarność i pogłębił ideologię klubu, a więc 
zrekompensował w pewnym stopniu mój ubytek. Ideologia naszego klubu... Chyba ideał sitwy 
towarzyskiej. Mimo całej swej powierzchowności sit-wa bywa często realniejszą więzią niż stosunki 
rodzinne. Alboż moja rodzina miała jakieś idee? Dla mnie była nią matka, a nie przysłużyłem się jej. 
Ani żonie.
Nie mam dziś ani rodziny, ani idei. Czymże one są? Czym jest naprawdę ojczyzna, rodzina, idea? Aby 
na to odpowiedzieć, trzeba wprzód zdecydować się, czym jest prawda. W prawdzie leży rozwiązanie 
wszystkich innych tematów. Wiem, o co mi chodzi, lecz krępuje mnie wyraźna odpowiedź. Nie jestem 
siebie pewien. Tymczasem podrzucam pewne myśli i oferty niby fcukułcze jajo memu klubowi i tej 
mojej książce. Kukułcze jajo! Dobrze to charakteryzuje moją intencję, aby wkręcić się do potomności 
za pomocą książki, której jeszcze nie ma, a już ją petryfikuję w klubie legatem dolarowym. Coś jakby 
operowanie czekiem bez pokrycia. Jeszcze lepiej od kukułczego jaja! Wystawiam czek, jednak na jego 
pokrycie zamierzam dopiero zarabiać. Czy książka będzie ciekawa, to zależy nie od atrakcyjności 
mojego przyszłego życia, tylko od sztuki pisania. Z tego zdaję sobie sprawę. A zresztą, co dla kogo 
ciekawe? Dla mnie, bądźmy szczerzy, najciekawszy jestem ja sam i to, co mnie dotyczy. Dawniej nie 
napisałbym tego. Bo też dawniej ciekawość moja miała inny zakres. Dzisiaj śmieszą mnie sprawy, dla 
których dawniej narażałem zdrowie i życie. W dzieciństwie przeżywałem nawet okresy egzaltacji 
religijnej. Jako młodzieniec ryzykowałem złamanie karku w sporcie motorowym. Jako mężczyzna, w 
wojsku, uczciwie zasłużyłem na wysokie odznaczenia w służbie łączności i zaopatrzenia. Rana, która 
dała mi kilkadziesiąty tysięcy skapi-talizowanej renty inwalidzkiej, najmniej świadczy o bohaterstwie. 
Otrzymałem ją dokładnie w chwili, gdy wznosiłem toast na cześć przekroczenia Renu przez nasze 
wojska.
Dzisiaj nie umiałbym chwalić się przeszłością ani chełpić przygodami, które zjednały mi w pewnym 
środowisku opinię i awanturnika. Dlatego nie piszę wspomnień. 'Nie wiem, czy jest to oryginalne, że 
nie tęsknię do swojej przeszłości. Oglądanie się wstecz niepokoi mnie spodziewaniem się ciosu od 
przodu, od jutra.. -Może dlatego, że jeszcze nie jestem stary, a czuję się zagrożony? Może dlatego, że -
już jestem stary, a nie czuję tego i staram się umknąć przed nieodwołalnym? Miewam uczucie,, 
jakbym przyhamowywał pędzącą mnie w przód falę. Siebie bym przyhamowywały gdyż' jestem z falą 
zrośnięty i sam ją napędzam. Czy możliwe ;jest odroczenie, przedłużenie samego siebie? Jesteśmy- -
zrośnięci ze swoim własnym czasem. Tłok d tempo amerykańskiego życia jest wrogiem użycia. Nie 
wiem, gdzie podziało się moje ostatnie dziesięć lat. Pytam, co na przykład było w 1954 roku, i nie 
wiem, jak odpowiedzieć. Nie pamiętam. Chyba jakiś szczegół statystyczny z rozwoju firmy 'albo datę 
jakiegoś wydarzenia sportowego. Ale gdzie ja byłem w owym roku? Czy rok ten pożarł mnie, czy ja 
przełknąłem go bezwiednie, to inie polepsza sprawy. Stworzyliśmy maszyny, aby narzuciły nam 
nieludzkie tempo przemijania. Veto!
 -Toleciałem do Chicago.
Musiałem, aby nie mieć żadnych zaległości, profilaktycznie niejako, pożegnać się z moją pierwszą 
żoną. Lucy nazywa się teraz pani Galsky. Jej obecny, trzeci mąż pracuje w ubezpieczeniach, a ona 
prowadzi własne przedsiębiorstwo taksówek powietrznych. Ma kilka paroosobowych samolotów i 
dwa helikoptery — zatrudnia sześciu pilotów i mechaników. Galscy przyjęli mnie serdecznie. Lucy 
zgrywała się na milionerkę narzekając na męża, że nie chce pracować u niej, chociaż dałaby mu 
dwukrotnie więcej, niż ma „chłopak" w swoim office. Chłopak mrugał na mnie, jak do starego guy, 
porozumiewawczo. Mówiliśmy do siebie po imieniu. Lucy obiecała solennie, że będzie dbać o grób 
moich rodziców jak o swój własny i przyjęła zobowiązujące,pięćset dolarów na ten cel.
Ralf Galsky zaprosił mnie na lunch. Po wysuszeniu butelczyny brandy zapytał mnie poufale, jak 
uwolniłem się od Lucy.
— To ona uwolniła się ode mnie — odpowiedziałem, czu 3 — Poufny dziennik,..
jąć, że jednak jestem solidarny z Lucy wobec tego młodzika. Ralf westchnął bezradnie. Zagadnąłem 
go, czy wzięli ślub kościelny.
—  Oczywiście,  dopilnowała  tego,  jestem przecież młodszy od niej o parę lat. Wy mieliście 
unieważnienie, prawda? — Zaciekawił się nie znaną mu widocznie przeszłością żony.
—  Tak, z powodu zmowy bezdzietności — przyznałem.
—  My też nie mamy jeszcze dzieci — zwierzył się Ralf. — Dziecko, przywiązałoby Lucy do domu, 
prawda? Żona prowadząca  własny  interes  to  gorsze  od  bezdzietności •— zaklął.
—  Radzę wam adoptować,  póki jesteście młodzi — rzekłem z przekonaniem.
Słuchał pilnie, potakując głową. Uważał mnie za eksperta od swej żony. Moje żałosne doświadczenie 
z Lucy! Nazwałem ich młodymi, bo też Lucy mimo swoich pięćdziesięciu lat wygląda na 
trzydziestolatkę i może udawać rówieśnicę Ralfa. To zważywszy, a najlepiej jej życząc, na lotnisku 
przy ostatecznym pożegnaniu poradziłem jej, aby jak najrychlej adoptowała dziecko, gdyż tylko w ten 
sposób utrzyma Ralfa w domu przy sobie.
Wzruszona odprowadziła mnie na bok i spytała z powagą:
—  Radziłbyś mi córkę czy syna?
•— Ja mam syna i córkę — odszepnąłem poufnie. — Wam radziłbym...
—  Masz dzieciątka? — spytała niemile zdziwiona. — W jakim wieku?                                   .•-<
—  W różnym. Syn we Francji ma dwadzieścia parę, a moja kid-girl...
—  Dwadzieścia  parę?  — znów mi  przerwała  spoglądając z góry wzrokiem piorunującym,  jak  za  
najlepszych  czasów, małżeńskich.  — Mówisz  chyba  o   chrzestnych  dzieciach?
—  Ależ nie, o moich własnych.
—  Więc dlatego nie pragnąłeś mieć dzieci w naszym małżeństwie! — syknęła.
—  Ja nie pragnąłem? To ty, w tajemnicy przede mną, aby nie stracić talii na podróż dookoła  świata,  
zgładziłaś nasze dziecko u doktora Romky.
—  Wiedziałeś  o  tym?
—• Nie! Dowiedziałem się trzy lata po rozwodzie. •— Widząc, że spokorniała, dodałem: — Nie 
oskarżam cię, to sprawa dziś twego wyłącznie sumienia. — Jednak Lucy nie potrzebowała mojego 
współczucia. Wnet przyszła do kontrataku wzdychając:
 —  Szkoda, że nie darzyłeś mnie wówczas zaufaniem. Mielibyśmy  już  dziś dorosłego  syna.
—  Jakiego syna?
—  No tego twojego z Francji.
—  Po  co  ci dorosły!  Masz  swojego Ralfa. Pilnuj   chłopaka, bo już przy tobie tęskni do własnej 
rodziny. Do widzenia, Lucy!
Dokuczyłem jej na ostatek i żałowałem tego za chwilę, oddalając się od Chicago na skrzydłach jęta. W 
gruncie rzeczy nie czuję pretensji do Lucy. Gdybym ją kochał, zapewne czułbym się skrzywdzony 
przez nią. Żal mi kobiety. Ralf czeka przecież na jakąś przyzwoitą okazję, aby od niej odskoczyć. 
Pretekstem może być pierwsza choroba, która obnaży sztuczność jej powabu i przerazi małżonka 
różnicą wieku. Sposoby na to: kapryśne wycieczki do Europy, a w rzeczywistości do lecznicy, aby 
tam obciągnięto skórę na policzkach i skroniach, kiedyś zawiodą. A Ralf to jwesoły byczek.
Lecąc na wysokości dwudziestu tysięcy stóp, czułem się doskonale. Przecież przy high blood pressure 
powinno by to szkodzić sercu. Wygrałem robra z przygodnymi znajomymi i nie czułem zwykłego o 
tej porze palenia w oczach powodującego lekkie łzawienie. A może to od dymu tytoniowego?
W każdym', razie po podróży czułem się lepiej niż przed odlotem. Zachęcające. Dziś podpisałem 
sprzedaż firmy. Zadowolenie moje jest połowiczne. Skusiłem się na czek na siedemdziesiąt tysięcy 
dolarów w zamian za firmę wraz z personelem i nazwą. Mało to i wiele zarazem. Decyduje tempo. 
Personel po remuneracji nie oponował, ale ;wyszło przy tym na jaw, że sekretarka Paula rości do mnie 
pretensje matrymonialne. Wytłumaczyłem panience, że jestem żonaty w Europie, że wiem, iż kolega 
Nicol był z nią przedwczoraj en deux na majówce, a ja od tej pory mam alibi samolotowe, nadto, że 
nie obawiam się skandalu i za parę dni zniknie moja gotóiwka. Gdy Paula przekonała się, że Nicol 
otrzymał nieoczekiwaną premię, zrozumiała, iż nie warto zaczynać ze starym bossem. Smarkata, 
nigdy bym jej o taką bezczelność nie podejrzewał; przecież nie zna nawet mojego mieszkania. Nicol 
powiedział, że namówiła ją do tego jej dystyngowana mama. Nieważne, kto i co, dość, że miałem 
przez pół godziny nadprogramowy kłopot.
3*      ^                                                                                Mój kontrahent, nabywca „Dompolu". 
osobnik o skośnych oczach, wydał mi się nieco podejrzany z tego powodu, że nie targował się o cenę 
za całość, natomiast nasza kartoteka krajowa interesowała go o wiele bardziej niż nasze stosunki, 
bogate i uprawnione, z Pragą, Warszawą i Bukaresztem. Gdybym był azjatyckim agentem, umiałbym -
moją firmę wykorzystać dla propagandy lub szpiegostwa, tak że komisja nie prędko by coś 
wywęszyła. Niech się o to Mac Carthy i Ku-Klux-Klan martwią. Business is business. Złożyłem 
podpis i stało się to, o co mi chodziło. Jak za dotknięciem czarodziejskiej . różdżki spłynęły ze mnie 
obowiązki, a więc dalsze kłopoty podatkowe, ubezpieczeniowe, ratalne, które nowonabywca przyjął 
na siebie hurtem z zastanawiającą skwapliwością. Będąc de facto właścicielem, ale występując jako 
mój plenipotent, gdyby zechciał, to mógłby głęboko wśliznąć się w amerykańskie życie, na przykład 
do Santa Monica, gdzie znam jednego z mędrców areopa-gu... Najtrudniejsza była ta sprzedaż firmy, 
dlatego że czasy przedkryzysowe, a nikt porządnego interesu się nie pozbywa. Więc tak ostatniego 
miesiąca pokierowałem sprawy, aby zostawić następcy dojrzałe owoce do zdjęcia z drzewa, czyli 
zainkasowanie gotówki za transakcje przeze mnie sfinalizowane, tak rozmyślnie ustawione 
terminowo, aby było oczywiste, że tylko moja nieobecność na ten czas w USA zmuszała mnie do 
tego. I byłbym z siebie w pełni zadowolony, gdyby nie zastanawiająca skwapliwość mojego następcy. 
Obeszło mnie to, gdyż 'nie uznaję cudó,w w interesach, a facet zapłacił cenę, jaką płacą kartele za 
ostatnie ogniwko ich kręgu. Moja ambicja ma też zadośćuczynienie, że przedsiębiorstwo nie poszło na 
marne, skoro beze mnie będzie egzystować nadal pod moją firmą.
W jednym zdaniu trzykrotnie: „moje, ze mną". Czy to przypadek, nieudolność stylistyczna, czy może 
symptom skier etycznego egoizmu? Nie sądzę, abym był większym egoistą niż inni, a więc 
absolutnym. Reszta to kwestia wychowania, opanowania, no i stylistycznej sprawności.
Dziwne uczucie — wejść do biura, w którym jeszcze wczoraj było się wszystkim, a dziś jest się tylko 
klientem. Jakże mizerną pozycją jest w gruncie rzeczy klient, któremu wmawiamy, że zawsze musi 
mieć rację, a w reklamie traktuje się go jak potencjalnego bałwana.
Sporo czasu, bo całe przedpołudnie, zajęła mi sprawa, jaki samochód zabrać ze sobą do Europy. 
Zdecydowałem się  na ostatniego Ramblera, cross country custom, wóz pakowny, noclegowy, 
całkowicie air-conditioned. Mogę zmieścić się w nim z całym bagażem, z wszystkimi swymi 
ruchomościami. Wytłumaczono mi, że w Europie ten typf .jako mniej znany, nie stanpwi pokusy dla 
złodziejskich gangów. Za Pontiaca dostałem na rękę pięćset dolarów i większość z tego włożyłem ,w 
usprawnienie Ramblera. Przed przygodnymi rabusiami uzbroiłem wóz w przemyślane pułapki i 
alarmy blokujące, a. nadto wymyśliłem taki schowek na drogo-cenności, że bez rozbicia podwozia 
nikt by ich nie doszedł. Do końca miesiąca muszę pozałatwiać sprawy finansowe.. Końcówkę 
należności za dom przyjąłem w postaci brylantowego naszyjnika. Obliczyłem go na karaty, a złoto na 
gramy; niestety biżuteria nie ma metryki dalszej niż 1945 rok, więc prawdopodobnie pochodzi z 
europejskiej puli zdobycznej. Naszyjnik nie jest najpiękniejszy, ale sądzę, że większość porządnych 
kobiet przetargowałaby za niego swą cnotę. Zaśrubowałem go wraz z paru innymi drobiazgami i 
piętnastu tysiącami dolarowej rezerwy w skrytce Ramblera. Cenny wóz, chociaż nikt z mieszczuchów 
w USA nie zazdrościłby mi takiej landary. Tym lepiej.
\Jfd wczoraj mieszkam w hotelu, w Jersey City. Przeniosłem się tu wprost z własnego domu, który 
przestał być moim. Francuski transatlantyk odpływa w środę. Już nań załadowano mojego Ramblera 
wypchanego po dziurki od nosa iwalizami i kuferkami. Z książek zabrałem sześćdziesiąt cztery tytuły 
dzieł geograficznych i modlitewnik polski mojej matki. Resztę tomów rozdałem przyjaciołom z klubu. 
Hojność moja tłumaczy się tym, że w pośpiechu za gotówkę hurtem dawano mi tak mało, iż nie 
opłaciłoby to wartości okładek, a na licytację nie mam czasu. Wolałem tanim kosztem zdobyć opinię 
dobrego kolegi i napisać kilkadziesiąt dedykacji. Przyznaję, że nie wszystko wyszło tak, jak się 
spodziewałem. Zabawne, ale takie pewniaki jak meble, książki, dom — zawiodły, natomiast maski 
murzyńskie zarobiły sobie na Rolls Royce'a. Zostawiłem z nich twarz złego mędrca, zdaje się z 
plemienia czy szczepu Ba-luba z Konga. Dom kupili za pół darmo Chińczycy. Na  akcjach nie 
straciłem na pewno, ale najtrudniej było mi je zamienić na ready money. Nakrzątałem się sporo, aby 
dopiąć tego, iż sto pięćdziesiąt tysięcy wyprzedziło mnie do Europy, ściślej mówiąc — do Rzymu, 
Paryża i Londynu.
Jako środek komunikacji obrałem z rozmysłemi statek, i to francuski. Przelot nad Atlantykiem to już 
impreza, której nie warto bez przygotowania i porady próbować, mając raczej delikatne serce. 
Terminy mnie nie gonią. Transatlantyk francuski to świetna kwarantanna dla aklimatyzacji 
psychicznej przed Paryżem. Podobno dzisiejszy Paryż różni się znacznie od przedwojennego, tak 
dobrze mi zina-nego. Nie wydaje mi się to możliwe. Zależy, co kto nazywa Paryżem. Zobaczymy, 
przekonamy się. Tymczasem siedzę na koszu. Pobyt w hotelu jakże jałowy i obojętny. Ani coś się 
skończyło, ani rozpoczęło. Do środy dwie doby, a ja chciałbym! ten czas po prostu zgubić. Już 
pożegnałem się ze wszystkimi i nikt nie wie, że jestem w New Yorku. Myślą, że poleciałem. 
Zerwałem wszystkie towarzyskie nici i zatarłem, bez wyraźnej potrzeby, wszelkie ślady za sobą. Może 
dlatego czuję się w tym mieście jakby intruzem, a przecież jeszcze wczoraj nazywałem New York 
moim miastem. Figuruje na moich biletach wizytowych. Prawda, mam przy sobie stare bilety. Jednak 
trudno wyrwać się z zasiedziałości.
Czterdzieści pięć dni upłynęło od chwili, gdy zapisałem pierwszą stronicę mojej książki. Odczytałem 
te trzydzieści kart ściśle zapisanego maszynopisu i jestem zażenowany. Nie poznałbym w tym siebie. 
Inni też by mnie nie rozpoznali. Uchodzę za małomównego, zdecydowanego faceta, który wie, czego 
chce, i nie daje sobie w kaszę dmuchać. Tymczasem w pisaninie okazuję się nijakim gadułą. A 
naprawdę jestem i taki, i owaki, czyli różny. Tylko w powieściach bohaterowie są „jacyś" jednacy. 
Jeżeli tchórze, to już tchórze, a odważni zawsze odważni. Czy mam się tego wstydzić, że nie jestem 
wzorem bohatera powieściowego? Niezmienność to raczej ubóstwo, jeżeli chodzi o naturę człowieka, 
brak zdolności przeżywania i dostosowania się do zmiennych warunków bytu i tworzenia. Nie 
koliduje to oczywiście z cnotą wierności, która wymaga bogactwa charakteru. Wierność bez 
charakteru to po prostu tępota, brak wyobraźni i incjatywy, poddawania się ciążeniu przeszłości.
Ku-Kłux-Klaniści uchodzą za wiernych, chociaż służą złej sprawie. Zadarłem z nimi nie chcąc płacić 
haraczu,  a osłoniła mnie loża licząca próżno na mój akcesf. Cieszę się na zerwanie wszelkiego 
kontaktu z tymi klikami. Groźby: przyjdzie koza do wożą, albo rychło zrozumiesz, że bez nas nie 
ujedziesz daleko, już dzisiaj są wobec mnie pustymi frazesami. Własność jest tarczą przed głodem, ale 
też celem dla jwroga. Rozpisałem się o wierności dlatego, że to, co robiłem w ciągu ostatnich 
czterdziestu pięciu dni, sprzeniewierza się memu dotychczasowemu stylowi życia. Cały gmach 
interesu i splot towarzyski, który budowałem skutecznie w ciągu dziesięciu lat, ostatnio, w ciągu 
półtora miesiąca, rozebrałem do fundamentów i spieniężyłem na cegłę. Tak, ale to ja sam swoje 
spieniężyłem, nie zaś komornik lub urząd skarbowy. Odszedłem, opuściłem, nie zaś wyrzucono 'mnie 
albo zapomniano. Więcej powiem, niczego nie zmarnowałem. Jestem zadowolony i cieszę się, że moi 
kontrahenci także się radują. Chciałbym, aby nikt tutaj mnie nie przeklinał. Panna Paula jeszcze parska 
złośliwie, ale przestanie, gdy w tydzień po moim odjeździe otrzyma z banku prezent, który wcale jej 
się nie należy. Żegnając mnie płakała tylko stara pani Wanda, gosposia, którą odziedziczyłem po 
rodzicach. Płacząc była i szczęśliwa, gdyż opłaciłem jej dożywocie w przyzwoitym katolickim 
pension dla starców, o czym 'marzyła.
Myśląc o niej rozmyślałem o starości. Symbolika może być rodzajem wzoru matematycznego, 
najprostszą drogą do rozwiązania, rozumienia specjalnych zadań. Analogia jest praktycznym 
symbolem. Człowiek w planie moralnym jest jak drzewo w cyklu przyrodniczym: dorasta do 
męskiego wieku, aby móc owocować, produkować, tworzyć. Jednak owoc dla drzewa nie jest 
wszystkim, jest tylko środkiem — atrapą nasienia. Dla człowieka twórczość — produktywność też nie 
jest wszystkim, bo to także atrapa dla moralnego zakwalifikowania go w interesie wieczności.
Zbudowałeś dom! Pięknie! Któryś tajfun zniszczył go. Szkoda! Ale ty nie zostałeś przez to 
zniweczony. Dla ciebie liczy się to: jak i dla kogo ten dom budowałeś. Ty dokonałeś swego w 
inicjatywie i intencji, a reszta to już los innych lokatorów domu. Patrząc na panią Wandę myślałem, że 
starość ludzka to chyba stan, który po owocowaniu przychodzi w formie ulegania się, dojrzewania 
owocu, aby nasienie w nim skupiło się do dalszego wzrostu czy rozkwitu. Pani Wanda ma sklerozę, 
owszem, plącze się jej wszystko, ale gdy zechce, gdy wedle niej trzeba, powie tak mądrze,  że kto jej  
nie posłucha, na pewno straci. Mnie powiedziała po polsku tak:
—  Nie  odbiegniesz,   człowieku,   od  siebie,  bo   na  księżycu tak samo bolą zęby.
—  Może  nie ma  tam  zgoła  bakterii — zażartowałem  dla sprzeciwu.
—  To je przyniesiesz z sobą, dla siebie. I bakterie, i złości. —• Nie wybieram się na księżyc. Jadę do 
Francji, babciu.
—  Nie  jedziesz,  gdzie  jedziesz,  jeno   chcesz  uciec od  siebie. I ,na próżno! Źle ci tu?
—  A   co   by   babcia  powiedziała   na  Polskę?  Może   i  tam mnie ciągnie...
—  Żeby nie nogi,  tobym się wybrała,  ale tam dużo  chodzić trzeba i stać  w kolejkach.  Z Francji do 
Polski to tak będzie  jak  z  Detroit  do  Washingtonu u  nas.  Na  weekend można   by   polecieć   na   
nabożeństwo   do   Świętego   Floriana na Pradze, za Wisłą. Tam byłam ochrzczona.
—  A  ja  byłem  ochrzczony  w Michigan i  nie  tęsknię do weekendu za Wisłą.
Osierocona ósemka naszego klubu Dziewiątki pragnęła odprowadzić mnie na lotnisko. Wymówiłem 
się jakoś, nie podając dokładnego dnia i rodzaju komunikacji. Uważają, że nie stać mnie, wiecznie 
zajętego, na inny środek podróży niż samolot.
Jakże mnie mało obchodzi, co sobie tutaj będą potem myśleć o mnie.
Samotny w pożegnalnym tłoku, wsparty o balustradę pierwszego pokładu, szczerzyłem sztuczne zęby 
w uśmiechu ku tłumowi nieznajomych żegnających moje najbliższe otoczenie. Pretensjonalna .fraza. 
Hemingway powiedziałby więcej w paru lapidarnych słowach. Nie jestem Hemingwayem. Pisanie 
stanowi, dla mnie trud, do którego jeszcze nie przywykłem. Skręt statku odwrócił nas od nabrzeża. 
Nie odmieniając drętwego uśmiechu patrzyłem dalej na plastry okien skyscraperów wywyższających 
się nad basen Hudsonu. Oddalająca się ,wraz z lądem Statua Wolności nie budziła we mnie ani 
sentymentu, ani zalążka tęsknoty. Gdybym zostawił tu matkę albo dziecko, może bym się rozczulił. 
Gdybym  uciekał z USA wyganiany albo ścigany, bez dolarów, może bym żałował...
Stało się! Normalny Amerykanin w normalnych okolicznościach, a te się kultywuje, gdy perspektywa 
lądu znudziła go, zaszedłby do baru, oczywiście baru swojej klasy. Nie uczyniłem tego usiłując nie 
być normalnym Amerykaninem. Poprosiłem stewarda o zaprowadzenie mnie do kajuty, zamknąłem 
się w niej i zmieniwszy obuwie rozwaliłem się na foteliku. Przymknąłem oczy z chęcią rozmyślania. 
Nie byłem spokojny ani zrównoważony. W miejscu oparcia głowy o poręcz fotela czułem serce, w 
mózgu czułem serce i w dłoniach czułem serce podniecone wymuszoną bezczynnością. Zamiast 
urządzać się, rozpakować, rozejrzeć wśród nowych ludzi, niby odpoczywałem. W rzeczywistości, 
czuwałem, zmuszony do tego stanem dolegliwości, dziwacznym stanem, w którym przeszkadzałem 
sobie własną obecnością. Potrzebowałem rozrywki, właśnie divertis-sement, odwrócenia się od siebie, 
więc najłatwiej ku ludziom, do towarzystwa. Recepta nie pasuje, gdyż jestem przesycony 
towarzystwem ludzkim.
Sięgam do bocznej kieszeni nesesera po blok i długopis. Onumerowałem kolejną stronę mej książki: 
trzydziesta czwarta! Jednak z palcami nad portablem czułem większą odwagę do pisania. Długopis 
kusi, żeby rysować na papierze esy-floresy. Przypomniało mi się, że ,w prawej dolnej kieszeni 
kamizelki mam pudełeczko z pastylkami od naszej kluboiwej doktor Ilony. Zazwyczaj wystrzegaliśmy 
się przy niej rozmów o chorobach. Tymczasem na pożegnalnym brydżu, nie proszona o konsultację, 
powiedziała mi, że tacy opanowani ludzie jak ja powinni bronić się jakoś przeciwko nerwicy 
wegetatywnej, gdyż prędzej czy później padną ofiarą niedomagań serca albo dwunastnicy. Gdy 
spojrzałem na nią zdziwiony, usprawiedliwiła się tym, że nie podoba jej się nagłe czerwienienie mojej 
twarzy. Wzruszyłem ramionami i mruknąłem niby lekceważąco: Supertension! — Prawdopodobnie — 
odparła, po czym dała mi przezroczyste pudełeczko, wymieniając nazjwę leku i upominając, bym nie 
zażywał więcej niż trzy pastylki dziennie, gdyż w nadmiarze zażywane wyczerpują pamięć. 
Podziękowałem, wsunąłem pudełeczko do kamizelki i graliśmy dalej. Mogę teraz spróbować leku. 
Piszę o bieżących dziejach, więc na pamięci mniej mi zależy. To ważne, że nie zależy mi na 
wspominaniu. Przeszłość nie zawsze potrzebnie cieniuje  nam teraźniejszość, zasala smak przeżyć, 
zapeszą szczerość. A przede wszystkim utrudnia konstatacje, zacierając kontury egzystencji, 
aktualnego bytu. Stwierdzam, że oderwałem się, od czego...? Jeżeli tylko od rutyny, tedy niewypał. 
Nie chodzi o oderwanie się, ale po prostu o wyznanie, że próbuję ;..być bardziej sobą, pełniejszym 
sobą, niż dotychczas byłem. . .
Jestem na Atlantyku. Z własnej, nieprzymuszonej woli — ani z potrzeby interesów, ani z rozkazu 
wojskowego — płynę ku Europie. Przede mną wkrąg ocean, a nade mną niebo. Patos i frazes. Przed 
niebem i oceanem uszczelniają mnie w kajucie deski, blachy i plastyk, a motory pracują; aby oddalać 
od amerykańskiego lądu. Que sera — sera, jak śpiewają. Pastylka doktor Ilony gorzka niby piołun. 
Nigdy nie próbowałem piołunu. Znam absynt. A oto zapisuję definicje, najwłaściwsze dla moich akcji 
słowa: Uciekłem z Ameryki! Aby się tam nie zatracić, uciekłem przed samym sobą. W USA groziło 
mi zawsze bankructwo, a od niejakiego czasu także i zatracenie wojenne. Unikam zatracenia gubiąc 
się w obcości i nieznajomości. Na oceanie, pod gwiaździstym niebem., skryty tw szczelinie jednej z 
setek kajut, nikt mnie tu nie zna, osoby-numeru, nikt nie widzi w tej chwili ani wie, kim jestem, czy 
jestem. Tyle uników, by skonstatować, że dolegam sobie przytomnością... Połowiczna to prawda i 
szczerość. Gdy kładę płasko dłoń na powierzchni umywalki, przejmuję w siebie nieustanne drżenie 
wnętrzności transatlantyku, któremu dałem się połknąć niby Jonasz wielorybowi.
Jeszcze to zanotuję: uciekłem na poszukiwanie, z USA do Europy. To mi pochlebiało. Solidność każe 
wybierać: albo ucieczka, albo poszukiwanie. Więc przyznaję: ucieczka. .W trybach amerykanizmu nie 
zdobyłem się już na nowy akcent. Jutro, pojutrze musiałbym nadążać za tempem, a to przecież 
początek końca. Spotkanie ze starszą damą i sprawdzenie serca posłużyło za okazję, stymulującą 
ambicję, by odznaczyć się czymś na ostatek. Może to ferment polskiej krwi? Albo uprzedzenie 
tutejszej zasady gry życia, że you arę only as good as your last hit. Mój ostatni wyczyn ma być 
pierwszym, ta książka mająca ilustrować przyszłość, kiedy przeszłość .uznałem za missed. Czy 
spalona?
Cóż za błędne koło. Przecież ja pod prąd czasu zmierzam, zawracam do owoców mej młodości. 
Przechwytuję się na marzeniu, że jeżeli odnajdę mojego syna, może będzie do mnie podobny, ale w 
czym? Albo Polska, gdybym ją odwiedził... Ostatni raz byłem tam przed ćwierć wiekiem. W 1934 
roku pracowałem w Londynie u Coocka. Urządzałem ich stoiska na międzynarodowych targach. 
Zwiedziłem przy tej sposobności Poznań, Kraków i Warszawę, a potem napisałem długi o Polsce list 
do Ameryki, do mego ojca. List ten szczególnie przygnębił matkę. Powiedziała mi: — Gdybyś kochał, 
nie krytykowałbyś tak swojej praojczyzny. — Ale ja wtedy wszystko krytykowałem. Cóż to były za 
odmienne czasy. Moi rodzice żyli jeszcze. Świat męczył się w różnych kryzysach, ale nie doświadczył 
najgorszych rozczarowań. Anglia i Francja były imperiami, co się zowie, w Niemczech pączkował 
hitleryzm, Japonia podbijała Chiny, a Rosją już przestano się przejmować. Byłem kawalerem, 
jeździłem bodaj Lancia Aprillą i na szlakach angielskich zarabiałem więcej funtów, niż zdołałbym 
uciułać w pokryzysowej Ameryce.
Ćwierć wieku, tylko ćwierć wieku, a jakże przetasowały się karty 'międzynarodowe. Myślę sobie o 
tym spokojnie, notując zdziwienie, że jestem tym samym człowiekiem, który już wtedy prosperował 
jako dorosły mężczyzna. Ale... eóż to kogo może obchodzić? Co nowego napiszę? Kto zdołałby dziś 
wycenić moją oryginalność, gdy potop drukowanych słów i reprodukcji, plus głosy i obrazy w radio i. 
telewizji niwelują wszelką twórczość indywidualną, a windują okresowo ponad poziom jedynie to, co 
business poleci reklamie. W takich warunkach moja książeczka nie ma w dzisiejszym świecie żadnych 
szans. Odkąd oderwałem się od swojej firmy i wyłączyłem z klubowej sitwy, jaki dla kogo 
przedstajwiam pożytek albo pokusę, aby warto było lokować we mnie choć dolara?
Póki żylt rodzice, byłem ich dzieckiem, w czasie wojny należałem do armii, po wojnie czynny robak 
interesu i przydatny klubowiec, ale dzisiaj już nobody i iiothingness.;. Przepraszani, pasażer numer 
jakiś na transatlantyku francuskiej linii. Wystarczy! Nigdy w życiu nie byłem aż tak wyobcowany, 
niepotrzebny nikomu prócz samego siebie. Gdybym zginął, przepadł, wyskoczył przez skylight w 
mrok oceanu, nikt by się o mnie nie upominał, nie pożałował, nie zatęsknił. To dobrze! Taki powinien 
być start do nowego. Tylko ode mnie zależy, kogo poznam, z kim się zwiążę, komu stanę się 
pożyteczny, potrzebny lub wrogi. Nie wyjdę  dzisiaj na pokład ani do restauracji. Sen, sen na oceanie 
niechaj strawi moją zbędną przeszłość, abym mógł dzień jutrzejszy rozpocząć jak najmniej 
obciążony... obczyzną.
Tiozpocząłem dzień dzisiejszy od leniuchowania. Zabawne, że chociaż zawsze, prócz wojska, mogłem 
sobie pozwolić na taki luksus, jednak dzisiaj smakował mi inaczej. Mimo że czułem się dobrze, 
kazałem stewardowi podać śniadanie do łóżka. Gdy kelner krzątał się ustawiając koło mnie naczynia, 
najpierw uśmiechałem się głupkowato, zażenowany swoim nieróbstwem, wreszcie sięgnąłem za siatkę 
po blok, aby przeglądając wczorajszą pisaninę udawać, że i ja jestem czymś zajęty. Gdy pozostałem 
sam, znowu zacząłem delektować się stanem, który chciałbym nazwać bezkarnością. Pławiłem się w 
poczuciu nieodpowiedzialności. To pławienie się polegało na obmyśleniu mniej lub więcej zręcznych 
zdań, które mógłbym na mój temat zapisać w książce. Interwencja człowiecza przerwała błahy nastrój. 
Zameldowała się ste-wardessa-pielęgniarka z zapytaniem, czy nie czuję się na tyle słaby, że powinien 
zaopiekować się mną lekarz, ewentualnie czy wystarczy troska pielęgniarska oraz specjalna dieta. 
Panienka prezentowała się zgrabnie i inteligentnie. Ma na imię Celia. Zgodziłem się, że jej personalna 
opieka wystarczy całkowicie dla przyniesienia chwały francuskiemu transatlantykowi. Objaśniła mi, 
jaki dzwonek ją wzywa, a ja zwierzyłem się, że twarz stewarda czemuś mnie drażni. Zrozumiała, 
obiecując, iż postara się go zastępować, oczywiście w miarę możliwości. Oczywiście!
A propos mojej pisaniny: czasami, gdy ją odczytuję, podoba mi się nawet, ale dzisiaj wydawała mi się 
całkiem niestrawna. Jeżeli z tych czterdziestu stron ocaleje do druku dwadzieścia procent, to i tak 
dużo. Gorzej, że nie zaujważy-łem postępu w pisaniu, a odnośnie do szczerości, którą tak sobie 
zalecałem, widzę, że początek był lepszy niiż dalszy ciąg. Jeżeli ciekawe a godne zanotowania 
wypadki nie wspomogą mnie, tedy przepadłem wraz z tą tak zwaną „książką". Obawiam się, że z 
siebie nic wartościowego wykrzesać nie zdołam. Tworzenie jest jednak procesem, uzależnionym od 
kwalifikacji indywidualnych. Dawniej lekceważyłem to. Nie doceniałem dawniej wielu rzeczy zasługu 
jących na szacunek. Na przykład brakuje mi, a jak się rzecze z egzaltacją: zatęskniłem do mojego 
Złego Mędrca, czyli maski Baluba, jedynej, którą zatrzymałem z rozprzedanej kolekcji masek 
murzyńskich. Otóż mój Zły Mędrzec nie jest ani piękny, raczej maszkara, ani wypracowany, bo z 
kory, a tak osobliwy, że człowiek mojego pokroju może do niego zatęsknić, może przyglądać mu się 
bez znudzenia i medytować ku niemu, to jest pod jego wizualnym wpływem. Ma on białe oczy, więc 
oczy śmierci, i fiołkowe wargi. Najważniejszy przecież jest jego twórca, jakiś Negr, Afrykanin, który 
potrafił go zrobić, stworzyć na miarę doznań psychicznych zdemoralizojwanego kulturalnie Białego z 
XX wieku. Czy oni wznoszą się tak szybko i wysoko, czy też my opadamy tak zagmatwanie? Czyż 
nie jest to zagmatwane, że szczerze wolę słuchać murzyńskiego jazzu niż włoskiej opery?
Po śniadaniu, ubrany w ziudwestkę, włóczyłem się po pokładach, zwiedzając mój pływający dom. 
Bardziej interesowali mnie ludzie niż rzeczy. Statek nasz jest wygodny, ale trochę podstarzały. Pogoda 
dopisuje, dwie pary grają w tenisa, jednak baseny kąpielowe puste. Na lunch zaszedłem do Silver 
Grillu. Lokal gustownie urządzony, z doskonałą obsługą. Obserwowałem ludzi przy stolikach i 
zazdrościłem im rozgadania. Zapracowany człowiek łatwiej znosi samotność, ale w bezczynności 
dolega mu odosobnienie. Dlatego nie protestowałem, gdy w jadalnej sali zadysponowano mną po 
swojemu. Znalazłem mój bilecik z wykaligrafowanym po francusku imieniem i nazwiskiem przy 
stoliku pomiędzy parą turystów z Atlanty i niejakim Mustafą Batos z Ankary. Figurowałem jako Mr. 
Dominiąue Casimir Poi, N. Y. Spotkanie, sądzę, jak najbardziej przypadkowe. Nie jestem personą, 
której by aranżowano podobne spotkania. Turyści byli zajęci sobą, natomiast Turek okazał się 
niezwykle agresywny. Bawiło mnie to początkowo. Udawałem przed nim Francuza, gdyż tak sam się 
domyślał. Przyjmowałem z powagą i uznaniem jego przechwalanie się jakimiś niezwykłymi 
dyplomatycznymi sukcesami odniesionymi ostatnio w kuluarach ONZ. W polityce międzynarodowej 
orientował się lepiej niż ja, natomiast zachowywał się tak niedyploma-tycznie, że domyślałem się w 
nim dziennikarza. Gadał wedle schematu, który w młodości obowiązywałby pewnie i mnie ,w 
stosunku do Francuza: krytyczny podziw dla barbarzyństwa amerykańskiego, ubolewanie nad Francją 
z po wodu jej rządów oraz uwielbienie dla jej kobiet i literatury. Odczepiłem się od mojego Turka 
wykrętem, że mam w smo-king-room spotkanie. Rozglądałem się za towarzystwem prawdziwych 
Francuzów. Zależało mi na tym, aby na galijskim statku przesiąknąć atmosferą kraju, do którego 
płynąłem;. Do którego wracam po trzynastu latach rozstania.
Trudno mówić sw moim wypadku o tęsknocie, ale faktem jest, że jedynym miastem, które w snach 
oglądałem jako „swoje", był Paryż. Nigdy Londyn, chociaż przeżyłem nad Tamizą tyleż dni, co nad 
Sekwaną.
Francuzi łatwo zawierają znajomość na neutralnym gruncie. Wystarczyło, bym zwrócił się z 
proszącym gestem do szpakowatego jegomościa, by móc wziąć ostatni numer Paris-Match, leżący 
przed nim na stoliku, aby skwapliwie podał mi pismo i zaprosił na fotel obok siebie. Widocznie 
obserwował mnie, gdyż oglądającemu ilustracje poradził, abym przeczytał artykulik o nowej stolicy 
Brasilia. W taki oto normalny sposób nawiązałem znajomość z Claude de Graset. Spodziewam się po 
niej rozmaitości.
Wyszliśmy na pokład razem i bez porozumienia razem skręciliśmy do Silver Grill. Spodobało nam się, 
więc zdecydowaliśmy się spożyć tam lunch. Była to właściwie degustacja trunków, poznawanie się 
wedle zdradzanych upodobań i możliwości. Plotkując o otoczeniu skrytykojwaliś-my gadatliwego 
Turka przy moim stole. Graset podchwycił to obiecując, że postara się dla mnie o milsze towarzystwo. 
Wyraźnie przypadliśmy sobie do gustu. Wielkie to ułatwienie dla powstania sympatii, gdy człowiek 
nic nie knuje przeciwko bliźnieniu. Graset jest młodszy ode mnie o parą lat, zdaje się dość zamożny, 
zna się na wielu dziedzinach życia, jest bez wątpienia. Francuzem. Ma jakąś ambicję pisarską czy też 
wydawniczą. Powiedziałem mu, że jestem Amerykaninem, jadę do Francji w określonym celu, znam 
Paryż, Londyn, Polskę i Rzym. Nie zadajemy sobie pytań, na które trudno się odpowiada. Oto 
przykład rozmowy:
Klaudiusz: — Woli pan brandy czy barowy cocktail?
—• Lubię zaczynać od  czystej  brandy.
—  Słusznie!   W   publicznych   lokalach   siekanina   i   cocktaile to zawsze zlewki.
—  Nie o tym myślałem. Raczej klubowe przyzwyczajenie.
—  Ulubionym napojem pani de Graset była vodka.
—  Zdecydowany gust. Czy aby w. barze mają?
•— Wczoraj mieli. Ale to musi być prosto z lodu.
Zaintrygowało mnie, czy to jego matka, czy żona pija polską jwódkę, lecz nie dopytywałem się. Czas 
przeszły świadczyłby raczej o matce. Aby wyrównać rachunek fa-miliarności zwierzyłem się, że 
madame Poi de Kurak przepada za cocktailami na ginie, jednak ja podzielam raczej gust madame de 
Graset.
— Tym jednym zdaniem podbiłby pan serce mojej małżonki. Neanmoins skłaniam się do wybrednego 
smaku madame Poi de... — zająknął się, nie pamiętając dokładnie nazwiska mojej żony. Powtórzyłem 
je, nie czując, abym bla-gował. Polskie Kurak brzmiało w Ameryce jakoś egzotycznie, a może 
historycznie nawet. Paul de Kock, Poi de Kurak! Przecież miałem żonę, która nazywałaby się dzisiaj 
Poi de domo Kurak i faktem było, że sączyła rozcieńczony gin szklankami. Myślenie o niej przy 
wódce na oceanie odrobinkę rozrzewniało mnie. Rozstaliśmy się z Grasetem po dwóch gadatliwych 
godzinach.
Dlaczego aż tyle miejsca poświęcam temu Francuzowi? Jeżeli tak dalej pójdzie, pamiętnik ten zamieni 
się w dziennik okrętowy. Pocieszam się radą znajomego literata amerykańskiego, że dobrze jest pisać 
na wyrost, by mieć z czego wycinać na pozostawienie. Gadu-gadu, a mimo wszystko czuję się 
niepewnie. Podejrzewam, że okłamuję się. Udaję, że mnie coś i ktoś obchodzi, a cóż mi z tego, jeżeli 
czuję tylko i wyłącznie siebie. Reszta to cienie na marginesie mojej egzystencji.
U J-M oc! Pisuję zazwyczaj nocą. Jestem troszeczkę zawiany. Nie wiem, czy w stanie chwiejnym 
dobrze się pisze, czy też nazajutrz wyrzuca się to do kosza. Czy? Wiele pytań. Czy pisać w czasie 
przeszłym, czy teraźniejszym? Czy opisywać pory dnia i roku, miejsce, wygląd osób, czy być 
lakonicznym? Czy są ;w ogóle jakieś obowiązki pisarskie, skoro wielu słynnych dzieł nikt 
jednocześnie nie rozumie, a trudno je przeczytać? Same pytania. Zdradzam skłonność do infantylnego 
gadulstwa. Dawniej taka znajomość jak moja dotychczas z de Grasetami nie miałaby znaczenia. Ileż 
było podobnych spotkań i zbliżeń, potrącań się słowami, szklankami, pięściami, a przecież spłynęły w 
zapomnienie. Może  dlatego, że ich nie zapisywałem? Niewątpliwie intensywność przeżyć   
następnych   tłumiła   minione.   Przyłapałem   się   na skłonności  do  obserwowania  otoczenia  pod 
kątem zainteresowań opisywacza, a nie partnera. To poważna różnica, tak mi się przynajmniej  
wydaje. Państwo  de Graset,  jeżeli coś planują, nie taądą mieli łatwej  ze mną gry właśnie dlatego, że 
to  ja  nimi się interesuję.  A może  całą tę podróż przez Atlantyk   (wykreślę   jako   nie   mającą   
znaczenia   dla   przyszłości?                                                                                : i Referuję dalej. Gdy 
wszedłem do restauracji naszej klasy, państwo   de   Graset   już   siedzieli   przy   obranym   stoliku. 
Klaudiusz   zapraszał   mnie   uśmiechem.   Przedstawił   mnie: mister   Poi   de   Kurak.   Nie   
protestowałem,   Fabiola   (takie imię odczytałem na bilecie mej vis a vis) przywitała się raczej z 
rezerwą, kontrastującą wyraźnie z cordiality jej męża. Nie  piła  wcale,  nawet  wina,   jadła  mało,  w  
rozmowie  nie brała   udziału,   raz   tylko,   gdy   rozgadaliśmy   się   na   temat szkolenia 
komandosów, przerwała proponując: — Może byście przestali mówić o wojnie! — Spróbuję ją opisać. 
Od czego   zaczyna   się   opis  kobiety?   Jest przystojna,   ale  bardziej interesująca.  Skłania nie do  
podziwu,  lecz kusi do bliższej znajomości.    Atrakcyjna,    czyli    pociągająca,    niekoniecznie w   
znaczeniu   sexappealu.   Modna   koafiura   niby   hebanowy hełm    piętrzy    się    nad    orientalną,    
pociągłą    twarzyczką, w której  oczy przeczą czemuś wargom. Oczy ma semickie, a wargi 
słowiańskie,  odrobinę  uśmiechnięte,  lecz  nie  śmiejące się ironicznie albo pobłażliwie. Przy stole 
oprócz twarzy mogłem obserwować tylko jej ręce, gdyż szyję i ramiona okrywała   etola.   Paznokcie   
kształtne,   nie   malowane,   dłoń zręczna, ruchliwa, na serdecznym palcu prawej ręki platynowa 
obrączka,  na  przegubie  lewej  zegarek na kosztownej bransoletce.
Mogłem   ocenić   jej   postać,   dopiero   gdy   powstaliśmy   od stołu.   Patrząc   na  nią  pomyślałem' 
o   epitecie   „figurynka". Nie,   porcelanowa  figurynka   o  łagodnych,   obfitych kształtach nie  
oddałaby  żywotnej  precyzji jej  nóg,  gdy  wyprzedziwszy   nas  na  kołyszącym   się   pokładzie   
tanecznym  krokiem stąpała wizdłuż burty podrzucając sucharki kołującym nad statkiem mewom. 
Porcelana sprzyja karnacji dziewczynek i przekwitających dam, także modnej sylwetce włoskich 
gwiazd filmowych o nadmuchanym biuście. Fabiola jest intensywnie kobieca, lecz nie typu 
amerykańskiego ani włoskiego,   nie   jest   seryjna,   jednym   słowem,   tym   ciekawsza  i cenniejsza. 
Napisałem, że ma urodę pociągającą, chociaż przy stole zachowywała się względem mnie tak, jak 
gdyby chciała mnie zniechęcić do kontynuowania znajomości. Klaudiusz, serdeczny dla mnie, boczył 
się nieco na żonę, chyba nie z powodu zazdrości o nią, lecz przeciwnie, dlatego że mnie bojkotowała.
Jeżeli bojkotowała, tedy osiągnęła odwrotny skutek, gdyż wzmogła zainteresowanie swoją osobą. 
Zdaję sobie z tego sprawę, że gdyby zależało jej na zainteresowaniu mnie sobą, to postępowałaby 
normalnie, a ja reagowałem jak przystało na regularnego samca. Krytycyzmu mi nie brak. Próżność 
nie jest wadą, lecz ozdobną właściwością normalnego człowieka. Bez próżności nie byłoby mody, a 
bez mody połowa interesów) musiałaby upaść. Na bezrybiu i rak ryba. W restauracji nie dostrzegłem 
kobiecej twarzy bardziej interesującej niż Fabiola. Dobre jedzenie nasycone odpowiednimi trunkami 
sprzyja ekscytacji. Czyniłem wszystko, aby ktoś mi się podobał, więc spodobała mi się.
W ciągu ostatnich miesięcy amerykańskich, będąc dość czynny, żyłem naprawdę cnotliwie. Ostatnią 
(Wizytę Angeli przegadałem o interesach, stricte — o kupnie dla niej przez jej męża mojej kolekcji 
masek. Nasz pocałunek pożegnalny miał smak wzajemnego błogosławieństwa. Życzyła mi 
powodzenia u młodszych niż ona. Była to przygana do megc wieku, którą tak sformułowała, że starsi 
panowie marzą o coraz młodszych praktykując miłość bezpieczną z coraz mniej wymagającymi. 
Gdyby Angela widziała mnie żartującego w barze z Fabiola, nie miałaby tak protekcjonalnej miny 
przy pożegnaniu. Zabawny wieczór. Piliśmy sporo, dreptaliśmy po parkiecie, przekomarzaliśmy się z 
towarzyszami i tak zadzierzgnęła się nasza trójkowa solidarność. Wymieniliśmy ze sobą tysiące słów, 
ale nie dowiedzieliśmy się o sobie więcej, niż wiedzieliśmy w pierwszej godzinie znajomości.
Już północ, pora spać. Zobaczę, czy rano uznam to, co napisałem, za bzdurę i wyrzucę ją do kosza.
P A rzestałem pisać wczoraj o północy ani przypuszczając, że noc dostarczy mi jeszcze tematu do 
dalszego pisania. Dziś na odmianę piszę w samo południe.
4— Poufny dziennik...
Zasnąłem łatwo z szumem alkoholu w głowie. Obudziło mnie pukanie do drzwi. Chwalę się, że nie 
brak mi refleksu i czujności. W ciągu kilkunastu sekund sprawdziłem, która godzina, a była czwarta 
rano, że statek płynie normalnie, nie słychać alarmu, pomruk motorów równy, więc kto stuka do mojej 
kajuty? Prawdopodobnie omyłka. , Od czasu rozwodu wróciłem do kawalerskiego zwyczaju sypiania 
bez piżamy, bez slipków nawet, aby skóra najbardziej wypoczęła od wełny. Wyskoczyłem spod 
prześcieradła jak mnie Pan Bóg stworzył i odemknąłem drzwi, aby przez szparę sprawdzić, kto i czego 
szuka. Tymczasem drzwi rozwarto siła. Nim zdołałem zadbać o przyzwioitość, do kajuty wkroczyła 
Fabiola. Przed paru godzinami rozstawaliśmy się rozbawieni, a teraz była poważna. Widząc moją 
głupią minę i postawę zgarnęła z fotelika spodnie i podrzuciła mi, abym się przystroił, a sama usiadła 
na poręczy. Spod pe-niuaru wyglądały nogawki jej piżamy i barwne plamy marokańskich 
pantofelków. Osłaniając jak się dało nagość, wśliznąłem się z powrotem pod koce. Podczas, gdy 
rozglądała się po kajucie, wygładziłem czuprynę i przetarłem zaspane powieki. Ochrypłym głosem 
spytałem, czym mogę jej służyć.
Przyglądała mi się z uśmiechem na pewno ironicznym. Gdy przemówiła, była zupełnie poważna i to 
także mnie uraziło.
—  Poczułam  się niedobrze, wyszłam,  aby zejść do ambulatorium. Takie wyjście nie powinno trwać 
dłużej  niż pięt^ naście,  diwadzieścia minut. Mamy więc jeszcze siedemnaście minut.
—  Siedemnaście minut? — jęknąłem czując, że mam bardzo głupią minę.
—  Wystarczy! — założyła  nogę  na  nogę  poruszając  nerwowo   stopą   w   barwnym   pantofelku.   
—   Musiałam   pana ostrzec przed Klaudiuszem.
—  Zazdrosny? — wytrzeszczyłem oczy.
—  Nie,  niestety,  o mnie niezazdrosny.  To pan go zainteresował.   Wyobraża   sobie,   Bóg   wie   co.   
Już   obmyśla,   żeby pana wciągnąć w jakąś swoją kabałę. Przyszłam ostrzec, żeby pan nie 
zobowiązywał się na statku do niczego.
—  W jaką kabałę?
—  On już coś wymyśli, coś, co dużo kosztuje, rozumie pan? Ameryka rozczarowała go tym razem. 
Powiedział, że dawno już nie  spotkał tak tajemniczego gościa  jak pan.
__ Pani życzy mi tak dobrze?
__ Podoba mi się pan. Także i mnie.
—  Mógłbym być pani ojcem.
—. Chciałabym mieć takiego ojca. Po co pan jedzie do Francji?
—  Nie wiem.
—  Nieprawda!
—  Naprawdę nie wiem,  co mnie we Francji spotka i kogo tam poznam.
—  Nas już pan poznał,  ale  jeszcze  czas,  żeby się  od  nas odczepić.
—  Pani  kocha  swego  męża?
—  Męża? Skąd ta blizna na  ramieniu?
—  Wojna!
Zerknąłem na zegarek — jeszcze osiem minut; można zdążyć znienawidzić się i pocałować. Wstała z 
fotela jak manekin i klapiąc pantofelkami podeszła ku mnie. Pochyliła się i pocałowała zabliźnione 
ramię. Prostując uśmiechnęła się, a od tego uśmiechu i błysku jej egipskich oczu rozjaśnił się półmrok 
w kajucie. A ja straciłem refleks. Zamiast porwać ją, objąć, przytulić choć na pięć minut, po prostu 
zbarania-łem. Poprawiła sobie włosy, które nie były przeze mnie zwichrzone, otworzyła drzwi i 
wymknęła się bez słowa pozostawiając mnie ,w niezwyczajnym oszołomieniu.
Leżąc w półśnie wyobrażałem sobie, co by to było gdyby, a właściwie, jaik by to było, gdyby w 
odpowiedniej chwili nie zabrakło mi refleksu. Pozostało wspomnienie z oskomą, dobra pożywka dla 
marzeń w bezsenną noc. Wówczas, samotnemu w kajucie, nad ranem, wydało się to urocze i 
apetyczne, sycące czułe skłonności i utęsknienia starszego męż-czyny do pieszczot i uznania. Nie 
pamiętam, abym w pełni męskiego wieku bawił się podobnymi marzeniami. W ogóle nie marzyłem, a 
wspomnienia o młodzieniaszkowych rojeniach na temat wyuzdanych heter i gwałconych dziewic, 
śmieszyły mnie i zawstydzały. Dzisiaj, coś mi się widzi, że w marzeniach skłaniam się do gustu 
młodzieniaszka sprzed trzydziestu lat. Bawią mnie osłonki i akcesoria. Jednym słowem, w rojeniach 
przedsennych spoufalałem się z kształtną Fabiola idealizując jej duchowe skłonności ku sobie.
Rano, po letnim tuszu, przy goleniu dominował doświadczony człowiek. Spraiwdziłem, czy na 
ramieniu nie został ślad po szmince z warg Fabioli. Nie, nie było śladu, prawdopodobnie na noc zmyła 
karmin. Nie wątpiłem, że Fabiola grała.
Czy wygrała? Alboż mogła liczyć na to, że zachowam się tak właśnie, trwoniąc darowane 
siedemnaście minut nocnej intymności?
Przy myciu, obserwując swą nagość od czoła do kolan, bo tyle mogłem dojrzeć w lustrze, przeżyłem 
powtórnie nocne zawstydzenie. Rozśmieszyło mnie porównanie do Zuzanny wśród starców. W moim 
wypadku był starzec przed dziewczyną. Nie jestem szczery, nikt by mojego torsu nie nazwał jeszcze 
starym. Ale na statku było na pewno wielu przystojniejszych mężczyzn. Moje rzadkie, nijako blond 
włosy nie mogły konkurować ze szpakowatą czupryną, srebrnym lisem, ozdabiającą rzymski profil 
Klaudiusza de Graset. Albo z po-madowaną czernią łba tureckiego dyplomaty. Nie wyjaśniona sprawa 
blizny. Czy pocałunek Fabioli był gestem patriotycznym, czy też .odruchem humanitaryzmu? A może 
wyrachowaniem, grą na moich sentymentach? Gdzieś coś podobnego czytałem. Oczywiście w 
digestach, ale zdaje się, że coś podobnego wykombinował Hemingway, a Fabiola musiała to czytać. 
Chociaż kobieta w/ tych sprawach ma bogatszą inicjatywę niż najtężsi literaci.
Nasz przykład: widząc mnie bezbronnego i bezradnego w nagości nie odsłoniła ani źdźbła własnego 
ciała, a takie to byłoby ludzkie, gdyby chodziło o pospolitą przynętę i przygodę. Zaszokowała mnie 
nawet tym, gdy pochylając się nade mną półleżącym, dla pocałowania blizny, podtrzymała kryzę 
peniuaru, tak aby uniemożliwić mi zerknięcie w głęb jej dekoltu. Byłoby to rozczulająco subtelne, 
gdyby nie pora i sposób wtargnięcia do mej kajuty. To ostatecznie świadczyło o wyrafinowaniu i 
dużej odiwadze. Albo desperacji. Zrozpaczone albo nienasycone małżonki mogą ważyć się na coś 
podobnego. Mąż ze stoperem w ręku liczy minuty, a ona na krawędzi mierzonego czasu igra o stawkę 
zdrady i przygody. Ale... czyż taka bezczelna piękność nie mogła znaleźć sobie na pełnym ludzi 
transatlantyku młodszego i o lepszym refleksie partnera? Pretekst też znalazła nieprawdopodobny. W 
jakąż kabałę mógł mnie wplątać jej Klaudiusz? Ostrzec nieznajomego przed rodzonym mężem? A 
może to nie mąż? Więc kto? Przecież ja sam wynalazłem go sobie, wytypowałem na znajomego 
zaczepiając o pożyczenie gazety. Pierwsze dwie doby na neutralnym gruncie wśród nieznajomych, a 
już tyle niejasności. Być może, nie są one warte najmniejszego trudu potrzebnego do roz-" wikłania.
ł Nudno płyną godziny na wielkim statku w czasie spokojnego rejsu, gdy człowiek zerwał z 
nieciakawą przeszłością, a przyszłości jeszcze nie rozpoczął. A może nic nie rozpoczynał i nic nie 
zrywał? W człowieku nie ma istotnie takich rozgraniczeń i jak przeszłość i przyszłość. Można mówić 
najwyżej o zerwaniu poszczególnych wątków pewnych działań oraz o nawiązywaniu z własnej 
inicjatywy nowych akcji. Inicjatywa taka, mająca wszelkie pozory wolnej woli, jest przecież 
uzależniona od otaczających człowieka możliwości, czyli od materiału zastanego, na którym usiłuje 
aranżować coś po swojej myśli. Moje możliwości na transatlantyku „Sa-voie" ograniczone są do 
towarzystwa, którego tu nie sprawdzałem, ale w którym mogę wybierać upatrzonych partnerów z tą 
wszakże korektą, że moi upatrzeni nie odtrącą mojej oferty, albo też przyjmą ją nazbyt skwapliwie, 
mnie sobie upatrując jako ofiarę swoich własnych planów. Zobaczymy, co z tego wyniknie.
Uziś na dejeuner Fabiola nie zjawiła się w ogóle. De Graset, gdy zagadnąłem go grzecznościowo, jak 
czuje się ma-dame, odpowiedział, że pewnie jest zmęczona. Rozmawialiśmy o sporcie. Może sądził, 
że dokuczy mi dowodząc, iż Stany Zjednoczone, gdyby wyzbyły się ze swej reprezentacji 
lekkoatletycznej wszystkich rodzimych Murzynów, nie wygrałyby z Francją, a w meczu z takim 
wonder-team jak Polska byłyby zdruzgotane. Przyznałem mu rację, aż go to zaskoczyło. Z kolei on 
przyznał mi rację, że Francja bez dolarów marschalłowskich i kredytów niemieckich nie wszczęłaby i 
nie przegrała niektórych wojen, a więc obce pieniądze przynoszą jej szkodę. Nie zależało nam na 
głębszym roz-dźwięku, jednak wyczuwałem w nim jakieś zaczajenie, które mogło mieć powód w 
zdemaskowaniu nocnej eskapady Fabioli.
^Przestałem go podejrzewać o nieprzyjaźń, gdy rozgadaliśmy się na literackie tematy. De Graset był 
gruntownie oczytany. Ja wielkich francuskich autorów znałem z prasy i skrótów w digestach. Na 
dźwięk takich nazwisk jak Sartre, Malraux lub Cesbron przytakiwałem ze zrozumieniem, a nawet 
wymieniałem tytuły ich dzieł. To podniecało de  Graseta do popisów erudycji w przekonaniu, że mnie 
oświeci, a przysłuży się reklamie nieporównanej myśli — esprit francuskiemu. Zainteresowały mnie 
jego poglądy na oryginalność. Już tyle napisano, mówił, że nie sposób bez powtarzania się albo mniej 
lub bardziej świadomego plagiatu stworzyć nowość — oryginał. Jednakże właśnie to, że już tyle 
napisano, stwarza wciąż nową potrzebę, żywą potrzebę wydobycia czegoś z lamusa dorobku 
kulturalnego i podania wtórnego w strawnej formie na stół teraźniejszego konsumenta. Miłość, śmierć, 
rozkosz, strach, walka, cierpienie, nienawiść, tęsknota, zdrada, ofiara, świętość — podane w 
historycznym albo aktualnym sosie, ale cóż w tym twórczo nowego? Jedynie akcja i styl mogą 
stanowić o oryginalności elaboratu, o jego przydatności rynkowej, lecz nie o wartości wewnętrznej. W 
tym sęk! Być może, iż w obcych językach, w iberyjskim na przykład albo w słowiańskich, istnieją 
jakieś ciekawe, na swój sposób doskonałe powieści, może na,wet i twór-cze debiuty. Jeżeli jednak nie 
leżą w orbicie interesów francuskich, anglo-amerykańskich lub niemieckich, to pies z kulawa nogą nie 
dowie się o nich. Świat na tym na szczęście niewiele traci, ponieważ świat jest już dawno przesycony 
kulturalnie. Warto troszczyć się najwyżej o rozpowszechnianie tego, co już jest, kulturalnego chleba 
wśród ludów niedorozwiniętych i niedożywionych cywilizacyjnie. Sztuka nowoczesna nie konstruuje 
już nic ludzkiego. W najlepszym razie zabawia przekarmionych, na nieżyt artystyczny chorych 
mecenasów, oraz odżywia kapitały zainwestowane w dziale kultury. Najostrzej wygląda ta sprawa w 
plastyce. Malarstwo i rzeźba już się wykończyły, chociaż malarze i rzeźbiarze pracują nadal wegetując 
jako pomocnicy dekoratorów i architektów. Służą prozaicznej reklamie i zazdroszczą nielicznym 
supercwaniakom, w których dochodową sławę zainwestowali coś niecoś superprzedsiębiorcy od 
salonów sztuki.
—  To coś i z mojej branży — wyznał Klaudiusz poufale.
—  Plastyka czy literatura?
—  Niby   plastyka   —   zmarszczył   się.   —   Ostatnio   męczy mnie pomysł wydawnictwa, które 
zrewolucjonizowałoby opinię kulturalną. Ale o tym potem...
Nie próbowałem sondować tajemnicy domyślając się w niej owej kabały, przed którą ostrzegała mnie 
przecież Fabiola. Podjąłem rozmowę z bocznego toru, interesującego mnie poniekąd zawodowo jako 
autora niniejszego dziennika.
__ Skrytykował pan nowoczesność, a czy mógłby mi pan podać konkretny przykład jakiegoś 
nowoczesnego stylu pisarskiego, który sprzyjałby powodzeniu książki?
Uśmiechnął się domyślnie:
—  Pisze pan kryminał?
—  Coś  zamierzam  z  dziedziny  pamiętnikarskiej.
—  Pamiętnik to nie literatura — zawyrokował. — Raczej publicystyka, która kokietuje czytelnika 
namiastką prawdy. Im ^więcej autentycznego skandalu, tym większa poczytność. Styl, sądzę, 
powinien być potoczny, mówiony, niewyszukany, aby nie zrazić czytelnika zbyt bujną fantazją autora. 
Wiele też zależy od specjalności pamiętnikarza. Pan jaką ma specjalność?
—  Niejedną, a więc żadna aktualnie — wykręciłem się enigmatycznie. W odpowiedzi mej spodobało 
mu się to, co było moją prawdą, a nie tylko dowcipem. Rozgadał się:
—  Ciekawi   pana   przykład   nowego   stylu.   Naprawdę   nowy jest zawsze ten najprostszy, a 
najlepiej obsługujący myśli,   którym   ma   służyć.   Gdy   nie   ma   przewodniej   myśli, wtedy   
doskonałym   stylem   może   być   najbardziej   zagmatwany,  byle dawał pozór głębin ducha. 
Nowoczesność, widzi pan,  to  chyba  legenda,   coś  nie istniejącego,   nieosiągalnego w realizacji. 
Usiłujemy uczyć się nowoczesności, a gdy umiemy już trochę, wtedy uświadamiamy sobie, że ona już 
przeminęła razem  z naszą młodością.  Wysilają się  ludzie na  tę nowoczesność   jak   psiak   goniący  
własny  ogon.   A   cwaniaki i błedniaki żerują na nieporozumieniu. Cóż łatwiejszego niż napiętować 
kogoś, kto nas nie rozumie, że jest nienowoczesny.   Można   robić   kawały:   wyrzuć  pan  z   
normalniej   prozy wszystkie  znaki  przestankowania,    wielkie    litery,    akapity, nazwij to antypo 
wieścią i żądaj,   aiby -czytelnik   męczył   się podziwiając   nowoczesność   dzieła.   Głupich   nie   
sieją.   Albo wiersze. Powtórz dwanaście razy jedno zdanie: „Zimno klęczącym kolanom". Niech ci to 
wydrukują, zapłacą i ogłoszą • za  wiersz  religijny  mafoometański!  To   chyba  osiągnięcie?
Uśmiechnął się porozumiewawczo, więc udałem, że podzielam jego wesołość. W rzeczywistości nie 
miałem w tych sprawach ustalonego zdania. Wydaje mi się, że taki Picasso nie uczył się, ale uczył 
innych nowoczesności. Nie wysilam się, aby czytać książkę, która nie pociąga mnie reklamą i fabułą 
pierwszych stron. Wierszy, o których mówił z taką irytacją, nie czytuję w ogóle. Gdy ktoś przy mnie 
recytu je coś z patosem, wstydzę się za niego. Uważam poezję i taniec za zawody nie licujące z 
męskością. Pewnie z powodu niechęci do ekshibicjonizmu, infantylnej kokieterii, która w dzisiejszym, 
a więc nowoczesnym świecie przystoi raczej dzieciom oraz kobietom w planie intymności. Nie wiem, 
czy opinie de Graseta o sztuce były oryginalne. Przypuszczam, że pochodziły z oczytania, jednak 
zainteresowały mnie i dlatego je tutaj notuję.
Gadaliśmy, popijając w Silver Grill długo i nieospale. Bawiło mnie, jak Francuz czule reagował na 
moją mimikę, bowiem minami- ityiko podtrzymywałem rozmowę, gdy wkraczała na tematy, na które 
mało miałem, do powiedzenia. Na przykład o sztuce w ogóle, teoretycznie. Mnie przez wiele lat 
żywiła tak zwana sztuka ludowa i jej poniekąd zawdzięczam swoją fortunę. Dobra była taka, która 
szła, potrzebna była ta, która pomnażała dolary. Byłem jej impre-sariem, czymś w rodzaju kolaboranta 
twórców i przemysłu ludowego. De Graset pouczał mnie, że sztukę prawdziwa wykończyły 
reprodukcje i fotografia kolorowa. Dawniej bywała językiem wiary i tęsknot, zarażała odbiorców 
swoją mniej lub bardziej utajoną ideologią, kształtowała świadomość i była naprawdę potrzebna 
ludziom. Dzisiaj naprawdę potrzebna jest tylko artystom. Uśmiechnąłem się na to, boć i mnie była 
potrzebna, komersantowi. Uśmiech mój podniecił de Graseta, nastrajając złośliwie.
—  Nowadays   to,   co   uchodzi   za   sztukę   nowoczesną,   jest w   najlepszym   razie  (wysiłkiem  
poszukiwania   oryginalności, a  przeważnie  naśladowaniem  herosów  swego  fachu.   W  fachu 
malarzy Picasso najdoskonalszy. W pogoni za oryginalnością ci, którzy pragną uchodzić za artystów, 
nieraz przekraczają granice przyzwoitości.
—  Pornografia!  — .przytaknąłem,  ale  Klaudiusz  zaprotestował.   Nie   obchodziła   go   cenzura   
obyczajowości.   Machnął przy tym wzgardliwie kształtną~ręką. Jemu chodziło o sama istotę 
procederu.
—  Tak,   procederu!  Nie   jest  matematyką  działanie,  które ignoruje   reguły   matematyczne,   liczy   
na   przykład   sprzecznie z prawidłami tabliczki mnożenia. Regułą myśli ludzkiej wyrażalnej  
słowami-pojęciami  jest  logika.  Zestaw  słów  nie odpowiadających prawidłom  logiki  jest  
nonsensem,  bezsensem,   bełkotem,   bzdura,   którą   może   produkować   papuga, człowiek   
obłąkany   lub  rozstrojony  robot.   Człowiek   prawidłowy  umie posługiwać  się  w  poezji także 
nonsensem,  po dobnie jak muzyk dysonansem, jednakże steku nonsensów nie ma prawa nazwać 
poezją, sztuką. Sztuka jest tworem arcyludzkim i wszystko, co ją dehumanizuje, pozbawia ją jej 
istotnych, pierwotnych właściwości.
—  A piękno przyrody?  — ^wtrąciłem  naiwnie.  Miał i  na to ripostę:
—  Człowiek też jest przyrodą, tylko z atrybutem definicji piękna. Nie ma w przyrodzie piękna poza 
oceną ludzką. Podobnie ma się rzecz z brzydotą. To pojęcia  względne.
—  Dla człowieka jednak obowiązujące. Może zaszczepione mu przez Stworzyciela?
—  Poza   człowiekiem  nie  znam  innego   twórcy!  —  wzdął się Klaudiusz.  — Poza  człowiekiem  
świat tylko funkcjonuje,   przetwarza   się   konsekwentnie,   ale   tworzy   w   nim   wyłącznie 
człowiek!
—  Tworzy   nie   istniejące  w   przyrodzie?   Tak?   Więc   niekonsekwencję,   bezsensy,   kłamstwa   
i  świętość?
—  Widzę, że przekonałem pana — ożywił się Francuz poprawiając się na stołku.
Rozmawialiśmy w barze nie zważając na słuchającego nas uważnie kelnera. To on mruknął, kłaniając 
się po wzięciu napiwku:
—  Pauvre   Dieu,   alors!  —  Mrugnął  ku  mnie   porozumiewawczo,   krytycznie   względem   de   
Graseta.   Uznałem  to   za nietakt i nie zwiększyłem pourboire.
Tyleśmy zadzierzgnęli wątków interesujących, a niezobowiązujących, że trudno było nam się rozstać. 
Statek płynął równo, słońce grzało, po pokładach spacerowali ładnie ubrani ludzie, więc i my 
kołowaliśmy depcząc przed siebie. Nie pamiętam, czy to ja zapytałem go o odpowiedni motel w 
Paryżu, czy to on zagadnął, czy zatrzymuję się w ósmym arron-dissement, prefere przez Amerykanów. 
Gdy dowiedział się, że nie mam nic ustalonego, poradził hotel tej samej nazwy, co statek, obok stacji 
St. Augustin, z garażem w pobliżu. Radził zamówić sobie miejsce radiogramem ze statku. Gwarząc o 
tym zeszliśmy na drugi pokład do większego basenu. Tam, wśród leżakujących, natknęliśmy się na 
panią de Graset.
Rozpoznałem ją intuicyjnie, gdyż oczy miała ocienione wielkimi przeciwsłonecznymi okularami, a 
śniade ciało jw kostiumie bikini nic mi nie przypominało. Może pomógł zegarek na oryginalnej 
bransoletce? Na nasz widok zwinę-j.a się, niby ślimak przy dotknięciu, i okryła kosmatym  
prześcieradłem. Szukaliśmy wolnych leżaków, jednak w pobliżu wszystkie były zajęte. Zdziwiłem się, 
gdy Fabiola zaprosiła mnie na swoje miejsce. Wyznała, że słońce już ją wyczerpało i ma ochotę na 
odpoczynek w cieniu kajuty.
—  Wypłoszyliśmy  panią  jak  bawoły  antylopę — zażartowałem.
—  Po trosze tak — przyznała, podając dłoń Klaudiuszowi, aby ją pociągnął do wstania. — Nie lubię, 
gdy kontemplują mnie znajomi.
—  A  nieznajomi?  —  starałem  się  dogryźć  jej  troszeczkę za to, że uciekała.
—  Wielka różnica! Znajomy może się rozczarować, a nieznajomy  drażni  pożądaniem  —  mówiła  
patrząc  leniwie   na tors  młodego  Argentyńczyka   suszącego   skórę  po   kąpieli.
LeiĄwo wstała, a już ktoś rozwalił się na zwolnionym przez nią leżaku. Poszliśmy razem ku ławkom 
przy burcie. Fabiola miała rację. Widok jej nagiego ciała, wystawionego na ostre światło słoneczne, 
trochę mnie rozczarował. Smukła, nie chuda, może za bardzo sprężysta, sylwetka trzydziestoletniej 
baletnicy lub gimnastyczki. Lubię drobne i szczupłe brunetki, lecz wiele od nich wymagam. Pani de 
Graset na pewno była najładniejszą niewiastą na pokładzie „Savoie", lecz Fabiola, ta, której 
domyślałem się pod peniuarem w mojej kajucie nocą, była gładsza, cieplejsza i milsza...
Po odprowadzeniu de Grasetów do ich kajut (nie wiem, dlaczego mają dwa numery obok siebie), 
pamiętając o radzie Klaudiusza udałem się na pocztę.
Było tam kilka osób, więc musiałem czekać chwilę na załatwienie. Wypełniając formularz radiogramu 
sięgnąłem po podkładkę i zagarnąłem razem kilka kartek papieru, wśród nich jakiś brudnopis. 
Przypadkowo to zagarnąłem i przypadkowo, bo z nudów, a nie z ciekawości, zacząłem odczytywać, 
co przede mną leżało. Na jednej z kartek tele-urgent adresat: Graset, „Savoie", nadawca „Cosmos 
Informator". Treść następująca: Dominik Poi alias Polankowsky, ostatni adres w USA, a dalej 
handlowiec, rozwiedziony, z nieustalonych powodów zlikwidował prosperujący interes, wycofał z 
kraju skapitalizowane aktywa, oceniany na ćwierć miliona. Stop. Czy badać dalej? Stop.
Po uważnym odczytaniu odłożyłem brudnopis na miejsce, natomiast mój formularz podarłem, gdyż 
zrezygnowałem z zamówienia pokoju w hotelu „Savoie" w odpowiednim, według de Graseta ósmym 
arrondissement.
Spotkaliśmy się znowu we trójkę o dziewiętnastej przy stoliku. Fabiola w wieczorowej sukni 
czarowała dystynkcją. Po obiedzie przeszliśmy na kawę do sali dansingowej. Po pierwszej fliżance 
czułem wypieki na policzkach. Kawa działa na mnie radykalniej niż brandy. Jakby wyzwalała we 
mnie jakąś chorobę. Fabiola tańczy fantastycznie. Nie mogłem ocenić tego z perspektywy, gdyż 
tańczyła tylko ze mną. Klaudiuszowi na morzu dokucza coś )W biodrze, podejrzewam, że ischias. 
Cieszyłem się, że nie jest o mnie zazdrosny, a przeciwnie, bił nam brawo i zachęcał do powtórek. 
Fabioła tańczy jakby na własne konto, nie angażując w swoją ekwilibrystykę sił swego tancerza. Nie 
lubię rozmawiać tańcząc, a i ona chętnie milczała. Baczyłem, aby dotrzymać jej kroku i taktu. 
Widocznie z powodzeniem, skoro Klaudiusz tak mnie chwalił, jakby miał powód być dumny ze mnie, 
a nie z małżonki. Dziwne to małżeństwo ci de Grasetowie. On, tyle od niej starszy, potwinien by 
więcej zabiegać koło żony, tak jak to potrafią Francuzi. Ona mogłaby go choć trochę przy ludziach 
kokietować, właśnie dla małżeńskiego fasonu, udając, że nie ma powodu skarżyć się na jego wiek.
Po którymś tam rock and rollu, gdy zadyszany nieco wróciłem do stolika, na pochwałę Klaudiusza 
odrzekłem skromnie:
—  Starałem się nie przeszkadzać pani. Fabiola przytaknęła:
—  W tańcu stateczność partnera  jest dla mnie jego  cnotą najcenniejszą.
—  A poza tańcem?
—  Ciekawa bywam, czy umie całować.
Zerknąłem speszony na Klaudiusza, lecz on jakby nie słyszał. Może obfitość trunków i zabawa 
usprawiedliwiały podobny żart, ale nie przy takiej różnicy wieku małżonków. Chyba że było to 
zamierzone. Obserwując ich podczas niefrasobliwej rozmowy myślałem, że jeśli coś knują przeciwko 
mnie licząc na moją naiwność, tedy współczuję im. Nie mam złudzeń, aby moja uroda dla Fabioli albo 
inteligencja dla Klaudiusza były atrapą towarzyska. Wiedza już, że jestem zamożnym, trochę 
tajemniczym rozwodnikiem. W dzisiejszym świecie pieniądze są najważniejszym miernikiem 
atrakcyjności człowieka. W najbogatszej, mojej Ameryce ten miernik najcelniej obowiązuje. Nie 
pamiętam, o władzy czy o pieniądzu, kiedyś ktoś powiedział, że są jak  słona woda: im więcej pijesz, 
tym więcej chcesz pić. Pieniądze dają władzę, a (Władza pieniądze. Jednak mój casus nie jest 
stereotypowy. To, co pisałem dotychczas o motywach doprowadzających mnie do aktualnej sytuacji 
życiowej, można by krócej i inaczej określić. Będąc wolnego stanu, a niezaangażowany uczuciowo, 
skalkulowałem sobie, że dalsze pomnażanie dolarów nic mi osobiście nie da, ponieważ to, co już 
posiadam, aż nadto starczy, przy moich obyczajach, do końca najdłuższego życia. Aby jednak 
zachować to, co już posiadam, muszę oderwać się od żywiołu, od bu-sinessu, który mi płodził 
majątek. Business niby żywy organizm, gdy nie funkcjonuje — zamiera. Jeżeli (Właściciel nie pracuje 
w swym przedsiębiorstwie, nie odżywia sobą swego interesu, wtedy własny majątek jego pożera. A ja 
nagle zechciałem żyć dla samego siebie.
Przewidywania możliwej recesji gospodarczej obok zaniepokojenia stanem serca ułatwiły decyzję, aby 
z własnej inicjatywy i w odpowiedniej koniunkturze zlikwidować kompleks interesów i zakumulować 
posiadany majątek w paru czekach. Nic sprytniejszego nie zdołałem wymyślić. Nie wątpię w potęgę 
Ameryki, dopuszczając ewentualność celowej obniżki wartości dolara. Może to umniejszyć o pewien 
procent kwantum mego majątku, lecz nie umniejszy moich możliwości życiowych, byłem się 
dewizami nie przejmował. Jedynym obowiązkiem w stosunku do rozporządzalnego majątku jest, 
abym nie dał się po prostu okraść. Formy kradzieży są dziś niezwykle różnorodne. Poczynając 'od 
rabunku na prostej drodze, poprzez żyra wekslowe, kaucje bezboles-ne, kontrybucje, szantaże, 
nacjonalizacje, odprajwy, na alimentach i asekuracji kończąc. System czekowy z pseudonimem na 
okaziciela, tak jak mój rozlokowany, chroni przed wieloma gwałtownikami, lecz nie zdoła uchronić 
człowieka przed samym sobą. Ciekawym, jaka formę kradzieży mogliby obmyślić na mnie tacy 
kulturalni państwo de Graset! Chciałbym przekonać się o tym.
JYlam wiele wolnego czasu. Właściwie cały czas mam wolny. To zdumiewające! Mogę w każdej 
chwili robić, co mi strzeli do głowy, i żaden z moich obowiązkójw nie ucierpi  na tym. Ja w ogóle nie 
mam obowiązków. Jest w tym coś prawie nieprzyzwoitego. Więc skoryguję się — mam obowiązki 
wobec samego siebie: swego zdrowia, swego majątku, swego bezpieczeństwa. A więc ja i moje, to 
najważniejsze, i nic mądrzejszego nikt nie (Wymyślił. Ja i moje. Mogą być dzieci, twórczość, ordery, 
aby moje. Moje jest tylko to, co sam uznam za swoje, tak rozumuje większość, a czują wszyscy 
normalni ludzie.
Od niedawna kleci się ta moja książka. Już pojmuję, że pisanie może stać się rodzajem narkotyku. 
Pisanie pamiętnika to rozmyślanie o samym sobie. Nigdy nie rozmyślałem tyle o sobie. Cóż lepszego 
mam tu do roboty. Pomysł pisania książek o sobie to szczyt egoizmu. A cóż lepszego robią poeci 
deklarując publicznie o swoich doznaniach?
Podróż na transatlantyku szczególnie sprzyja bierności i rozleniwieniu. Gdybym nie pisał, a w 
związku z tym nie podpatrywał spotykanych ludzi, nie miałbym tu nic do roboty. W ostatnich 
miesiącach, jak obliczyła sekretarka, załatwiałem w godzinach biurowych około czterdziestu 
telefonów dziennie. Na „Savoie" w ciągu czterech dni odcyfrowałem z brudnopisu jeden radiogram. 
Gazety, a właści|wie nagłówki artykułów i podpisy pod ilustracjami czytuję z przyzwyczajenia, 
podzielając poglądy pism amerykańskich. Mało przejmuję się wiadomościami prasowymi. Jedynie 
wiadomości dotyczące Francji i Polski obchodzą mnie żywiej, nie na tyle jednak, by czytać mowy de 
Gaulle'a i Gomułki. Wczorajsza gazetka okrętowa uraczyła nas właśnie próbami ich elokwencji, na 
szczęście w skrócie telegraficznym.
Dzisiaj, gdy umawialiśmy się na brydża, zaczepił mnie Turek, Mustafa Batas. Wyraził żal, że 
opuściłem jego stolik i nie ukrywał zazdrości o znajomość z państwem de Graset. Pani de Graset już 
dwukrotnie odmówiła mu tańca. Obiecałem mu to przy okazji ułatwić.
Partie brydżową na noc dobrał sobie Teobald Bremer, niemiecki przemysłowiec, dysponujący kajutą-
apartamentem. Fabiola nie dała się namówić na piątego. Wymawiając się, tak jakoś zerknęła na 
Klaudiusza, że wydało mi się to znaczące. Dlatego zaproponowałem stewardessie-pielęgniar-ce, a 
propozycję wsparłem biletem dziesięciodolarowym, aby około godziny dwudziestej drugiej 
sprawdziła na tablicy, czy wisi tam mój klucz. W razie gdyby go nie było, niech wejdzie sama do 
mojej kajuty i zaczeka na mój powrót.
Przed wyrażeniem zgody mademoiselle Celia zapytała, czy chodzi mi o nią.
•— Oczywiście — odrzekłem — ale jako o pomocnika przy zdemaskowaniu możliwej intrygi. — Nie 
wiem, czy wyjaśnienie zachwyciło ją, ale zgodziła się, prosząc jedynie o pozwolenie słuchania w 
kajucie mego radia.
Chętnie się zgodziłem, prosząc w zamian, aby nie dotykała walizek, które pozostawię otwarte. Brydż 
przeciągał się, Bremer, nałogowy karciarz, aby nas utrzymać jak najdłużej, dobrał na piątego 
porucznika Jeróme. O dziesiątej, gdy po przegraniu kilkuset dolarów próbowałem się wycofać, 
Klaudiusz tak serdecznie mnie prosił, aż pozostałem. Przypłacił to, grając przeciw mnie, stratą robra 
wysoko punktowanego.
Rozstaliśmy się, zadowoleni z siebie, około północy. Odprowadziłem Klaudiusza do jego numeru 
ciekaw, jak tam wejdzie: otworzy kluczem czy zapuka. Wszedł najprościej, gdyż drzwi miał otwarte. 
A moje zastałem zamknięte od wewnątrz. Wipuściła mnie do kajuty mądamojsęłle Celia. Niezwykle 
dyskretna panna! Sprawozdanie zdała jak na śledztwie, odpowiadając tylko na pytania, krótko i 
rzeczowo: Mojego klucza na tablicy nie zastała. Ponieważ na trzykrotne pukanie nikt nie 
odpowiedział, otworzyła kajutę kluczem zapasowym. Było ciemno, więc zapaliła światło i znalazła w 
łóżku uśpioną pasażerkę, która po przebudzeniu usiłowała wyrzucić ją jako intruza. Celia zdołała 
wytłumaczyć zaspanej pasażerce, że to ona prawdopodobnie pomyliła numery, ponieważ ta kajuta 
należy do pasażera, od którego otrzymała szczególne polecenie i właśnie je spełnia. Pasażerka 
podchwyciła wybieg i wręczyła stewardessie parę tysięcy franków za fatygę posłania łóżka tak, aby 
pasażer po powrocie nie domyślił się jej nocnej pomyłki.
Łóżko było istotnie wzorowo posłane. Podziękowałem Celii nowym papierkiem i zaprosiłem na 
dziesięciominutową rozmowę. Usiadła z wdziękiem na taborecie, więc ja na foteliku i rozpocząłem 
indagację: — Czy Celia zna tę pasażerkę? — Owszem, zna tę damę. — Czy to pani de Graset? — 
Tym razem, być może. •— A innym razem? — Na poprzednim rejsie była panną Graset. — Więc nie 
jest żoną pana Claude de Graset? •— Wtedy nie była, ale dziś może jest. — Jak tu przyszła ubrana? — 
Nie wie, jak przyszła, a wyszła w szlafroku na piżamie i z torebka. — Czy Celia wierzy, że znalazła 
się tu przez pomyłkę? — Mogła wyjść po coś w szlafroku i w zamyśleniu pomylić numery. — A 
klucz, mój klucz? — Może jest lunatyczką ... —• Albo kleptomanką —• zadrwiłem. — Możliwe! Nie 
sprawdzałam walizek. Gdyby pan zauważył, że czegoś brakuje, proszę zameldować, a ja zaświadczę, 
co trzeba.
—  Dziękuję  za  gotowość.  Nic  cennego  zginać  nie  mogło, a   ja   nie   prześladuję   lunatyczek   i   
kleptomanek.   Zwalniam mademoiselle z wszelkiej odpowiedzialności w tej mojej zabawnej sprawie. 
Zapomnijmy o tym,  dobrze? Pleine discre-tion!
—  Dziękuję, i mnie to opowiada. Nie jestem tej  nocy na służbie, więc koleżanka pewna jest, że 
bawię się doskonale.
—  Jeszcze jedno pytanie: czy ta pasażerka nie zaciekajwi-ła się, jakie też zadanie spełnia Celia po 
nocy w mojej kajucie?
—  Owszem,   nagabywała   mnie   o   to,   aż   ją   zaspokoiłam poufnym wyznaniem, że na tym pana 
dziwnym radioodbiorniku miałam na oznaczonej fali o oznaczonej godzinie i minucie odebrać i 
zapisać pewien komunikat. Spytała, czy polityczny.  Odpowiedziałam,  że  raczej   giełdowy.  
Przepraszam pana za taki żart, czy może niestosowny?
Patrzyła na mnie zaniepokojona. Ponieważ roześmiałem się, i ona rozjaśniła swoja ładna buzię. Przez 
chwilę ważyłem pokusę, aby za pomocą jeszcze jednego zielonego papierka namówić ją na dłuższy 
pobyt w kajucie, jednak zreflektowałem się. Starszy pan, a z,właszcza Amerykanin, powinien 
szczególnie uważać na kontakty z pannami. A może Fabiola de Graset do tego zmierzała? Jeżeli 
zgodnie z zagadkowymi sugestiami Celii nie była zamężna, gdybym przyłapał ją w mojej kajucie, na 
przykład na kradzieży, ale w negliżu i nocą, któż by jej nie uwierzył, gdyby chciała szantażować mnie 
o odszkodowanie za gwałt, obietnicą małżeńską, i co by jej innego strzeliło do głowy. Celia 
przekreślała te plany mogąc być w razie finansowego zamachu koronnym świadkiem mej cnoty. 
Pożegnaliśmy się shakehandem. Celia patrzyła mi w oczy z takim zrozumieniem, że czułem się 
onieśmielony Sjwoją wobec niej niższością. Dzielna dziewczyna!
Przed położeniem się sprawdziłem walizki. Były na pewno rewidowane, a wierzchnia nawet 
rozrzucona. Widocznie Celia wypłoszyła nieproszonego gościa od roboty. Ubawiło mnie to. Całe 
życie był człowiek czymś zaabsorbowany, nawet zabawę i miłość przeżywał zawsze aktywnie, nic 
więc dziwnego, że aparat mózgowy, stale rozpędzony, szukał żeru dla siebie. Od czterech dni 
bezrobotny, a dobrze karmiony,   syciłem się z satysfakcją tą jakąś intrygą z Fabiolą i nie miałbym 
pretensji, gdyby mnie czymś zaskoczyła. Przecież to ciekawsze niż czytanie powieści kryminalnej. 
Urozmaicała mi jałowe godziny. Zanurzony w pościeli z przyjemnością rozróżniłem zapach jej 
uperfumowanej główki na poduszce. Przed zaśnięciem bawiłem wyobraźnię jej osobą. Jednak we śnie, 
chyba (wbrew mej intencji, zastąpiła ją wizja Angeli, wizja diablicy wśród afrykańskich masek, które 
jej podrzuciłem na wyjezdnym. Sen był wyczerpujący. Rano bolała mnie głowa i czułem, że mam w 
klatce piersiowej serce. Oczywiście serce fizyczne. Zauważyłem ostatnio, że zmysłowa imagłnacja 
odprawiana w pozycji leżącej pobudza tętno, a więc prawdopodobnie pogłębia blood pressure. 
Natomiast jednostajny ruch, spacer oraz brandy raczej sprzyjają dobremu samopoczuciu.
Już piątą dobę płyniemy. Niebo zachmurzyło się, statkiem kołysze podskórna fala. Lubię całymi 
godzinami obserwo-{wać morze. Wolę pływać niż latać. Jestem typowym szczurem lądowym, ale 
podobno szczury nieźle zadomawiają się na okrętach. Na moim pokładzie prócz Grasetów i Turka, no 
i dwóch brydżystów, nie mam znajomych. Kilka kajut świeci pustką. Na liniach okrętowych 
chroniczny kryzys. Niższy pokład bardziej mnie interesuje dzięki rozmaitszym ludziom i sprzętowi 
mniej wymuskanemu. Zlazłem tam po samotnym lunchu i wmieszałem się w rubaszny gwar 
wycieczki naszych studentów płynących do Italii. Jeszcze lubują się egzotyką takich słów, jak Neapol, 
Sorrento, Capri, brzmień znanych od kolebki z kołysanek rytmu szlagierów tanecznych. Włosi umieją 
reklamojwać się skutecznie.
Odwieczna tradycja oraz pomoc kleru katolickiego. A ko-muż to należy się więcej wdzięczności niż 
Rzymowi? My, Amerykanie, jak dotąd więcej od świata zewnętrznego przyjęliśmy, niż daliśmy mu, a 
chociażby w materiale ludzkim. Kto zna inspiratorską rolę fiskusa w dziedzinie fundacji 
dobroczynnych, a także bilans naszych pokojowych pożyczek udzielanych na prowadzenie wojen, 
pożyczek, których nam nie oddają, a mimo to zarabiamy na nich, ten nie ma złudzeń co do naszego 
dobrodziejstwa. Gdybyśmy mieli parę  europejskich stolic w New Yorku, tobyśmy dopiero pokazali, 
•jak rządzi się światem. Jedno byłoby zapewnione: szybkość działania, skuteczność i zysk. Zdaje się, 
że Niemcy dużo z tego nauczyli się od nas. Jeżeli nauczyli się naszej kalkulacji, nigdy już więcej sami 
nie rozpoczną wojny.
Studenci hałasowali i mimo chłodu kąpali się w poolu, dokazując z nieznajomymi. Jak to młodzież. Z 
pozoru wydaje się, że nie stać ich na samodzielne myślenie. Ale czy ja będąc w ich wieku, nie 
wydawałem się bezmyślny panom po pięćdziesiątce, jeżeli nie umiałem powiedzieć im nic, co by ich 
mogło zainteresować?
W pewnej chwili przyłączył się do naszej grupy Klaudiusz. Rozmowa wnet nabrała ognia. Klaudiusz 
umie być zgryźliwy. Zaczął niewinnie, od sportu za żelazną kurtyną. Sprowokował studentó^w do 
wyrażenia poglądu, że tam de facto wszyscy są zawodowcami. Z kolei, drogą porównania doszliśmy 
do wniosku, że amatorstwo tamtych tyle samo warte, co i naszych. Młodzież zakrzyczała go, a on z 
nich podrwiwał. Gdy spacerowaliśmy po niższych pokładach, wyraziłem zdziwienie, że potrafi tak 
poufale obcować z młodymi. Zwierzył mi się, że ma poważne kłopoty z córką-jedy-naczką. 
Zażartowałem, że lepsze to niż całkowity brak kłopotów z własnymi dziećmi, jak na przykład u mnie, 
gdyż mam ich dwoje i nic z nich. Nie dopytywał się o wyjaśnienia, przypuszczał chyba, iż porzuciłem 
moje dzieci w Ameryce, uciekając od rodziny wraz z majątkiem, o czym go, o skapitalizowaniu 
majątku, poinformował radiogram ,,Cos-mos Informatora". Nudne to, więc po co notuję? Żeby mieć 
coś na zapas do wyrzucenia? Wprawy w pisaniu nabiera się wraz z zużyciem arkuszy papieru. Wprost 
proporcjonalnie, tak jak doświadczenie kierowcy wzrasta (wraz z tysiącami kilometrów na liczniku. 
Odwrotnie, jeżeli analogię zastosować do grafomaństwa. Koślawe zdanie. W nowoczesnej literaturze 
koślawe zdania są modne. Wysilają się ludzie.
Wyznałem Klaudiuszowi, iż czuję się tak młodo, że tylko w razie jakiegoś konfliktu z młodszymi 
uprzytamniam sobie, z jakiego jestem rocznika, a mianowicie takiego, który statystycznie należy do 
poważnej mniejszości. Niepokojące to uprzytomnienie, że czterdziestu procent dzisiaj żyjących ludzi 
nie było na świecie, gdy ja wstępowałem na uniwersytet. Francuz jest naprawdę inteligentny. 
Skierował rozmowę na politykę ogólnoświatową. Niesamowity wzrost urodzin po wojnie wróżyłby 
odmłodzenie świata, gdyby nie 5 — Poufny dziennik...
postęp medycyny, która tak przedłużyła średnią życia i sprawność fizyczną człowieka, że dominacja 
starych nigdy bardziej nie ciążyła na ludzkości. Świat zdaje się obmierzły, czyżby dlatego, że rządzą 
nim wielcy starcy? Eisenhojwer, Adenauer, Czang Kai-szek, Li Syn Mań, de Gaulle, Franco, Salazar... 
Toć siedemdziesięcio- i osiemdziesięciolatki, a ich wola decyduje przecież o smaku polityki. Czy to 
dobrze, czy źle? Za żelazną kurtyną już się trochę odmłodzili, przede wszystkim Chruszczow i 
Gomułka. Czy to dobrze, czy źle?
Kołując na różne tematy zagadnąłem Klaudiusza, jakie on ma hobby. Ociągał się z odpowiedzią, więc 
zażartowałem, że powszechnym hobby Amerykanów w oczach Europejczyka jest robienie dolarów, 
pomnażanie dolarów.. Nie licząc bynajmniej na szczerość starałem się ułatwić mu puszczenie farby, 
abym mógł domyślić się, skąd będę zaatakowany, wciągnięty w tę zapowiedzianą przez Fabiolę 
kabałę. Przyznał się (Wreszcie, że projektuje sensacyjne wydawnictwo, które niby katalizator 
uzdrowiłoby nasze poglądy na współczesną sztukę. Wydane luksusowo dzieło osiągnęłoby swój cel 
ideowy i przyniosło wydawcom pokaźny zysk umożliwiający im dalsze incjatywy tego samego rzędu.
—  Ma pan potrzebny kapitał? — spytałem zaintrygowany.
—  To   zależy   —   odpowiedział   wymijająco.   Chcąc   dalej wysondować, zahaczyłem go 
prowokującym przypuszczeniem, czy nie będzie to coś z dziedziny Armii Zbawienia?
—  Kazania? Skąd!  — roześmiał się  wymuszenie. — Proszę   Ujwierzyć,   że   niezainteresowanej   
osoby   nie   mogę   wtajemniczać w sekret mej produkcji.
—  Mógłby   mnie   pan   zainteresować   jako   ewentualnego udziałowca. Rozporządzam wolnym 
kapitałem. Ponadto znam się na handlu towarem o charakterze artystycznym.
—  Czyżby?  Obiektów niekonsumpcyjnych?  — zdziwił  się chyba szczerze.
•— Właśnie.! Ich importem i rozprowadzaniem w hurcie. Ponadto mam stosunki zagraniczne, które 
mogą być dla wydawnictw niezwykle atrakcyjne.
—  Nigdy bym nie przypuszczał.
—  Czy zastanawiał się pan na przykład nad drukiem swoich książek  w Niemczech Wschodnich,  
Czechosłowacji albo w Polsce i kupowaniem gotowego  nakładu za dewizy? Widzi pan, pracowałem 
w rozmaitych branżach, jednak branża kulturalna dała mi najwięcej satysfakcji i zysku.
Niestety nie osiągnąłem zamierzonego efektu nawet przez tak zalotne wynurzenia. Klaudiusz cieszył 
się z moich powodzeń, ale zamiast puszczania farby zadał mi pytanie urywające pracowicie 
wykształcony wątek:
__ Korzystając z prawa wzajemności chciałbym (wiedzieć, jakie jest pańskie hobby, poza robieniem 
dolarów?
__ Aktualnie osiadłem na mieliźnie — odrzekłem. — Namiętność wyścigowo-motorowa i 
kolekcjonerska wygasła we mnie. Jednak pragnąłbym jeszcze czymś szczerze się przejąć. Czymś 
odpowiednim dla naszego wieku.
—  Możemy  uprawiać  szermierkę,  tenisa,  no i golfa.
—  Trzeba mieć na to ochotę. Czuję, że powinienem bronić się przed inwazją insensibility, szczepić 
się przeciw znieczulicy. To choroba nie tylko starości.
—  Czy  naprawdę  sprawy  wydawnicze mogłyby  pana  zainteresować?
—  Jeszcze  nie  wiem.  Obawiam  się,   że  w  tej   branży  nie ma miejsca  na partyzantów i 
harcowników.
—  Wyjątki potwierdzają regułę!
—  Możliwe!
Na tym skończyliśmy rozmowę, która robiła na mnie wrażenie flirtu niedźwiedzia z panną. Albo 
Klaudiusz jest nie-z,wykle przebiegłym psychologiem, albo ja straciłem przez sklerozę cały swój 
spryt. Przecież on wie, że rozporządzam wolnym kapitałem ocenionym przesadnie przez informata-
rów „Cosmosu'' na ćwierć miliona-. Nie działa na chybcika, boć popłyniemy jeszcze parę dni i klient 
może dojrzewać w transatlantyckiej nudzie. Czy Fabiola gra z nim, czy może na własną rękę? Tyle tu 
ludzi na „Savoie", a oni wytypowali sobie właśnie mnie. Jak dotychczas, nieszkodliwa to zabawa, 
jednak kosztowała już Fabiolę parę tysięcy za milczenie Celii, a mnie trzydzieści dolarów za jej 
czujność.
Turek Batas wkręcił się do naszego towarzystwa. Dzisiaj tańczył z Fataiolą i zafundował nam 
szampana, którego nie lubię. Fabiola raczyła go tolerować koło siebie, podobnie jak mnie pierwszego 
dnia. Jeżeli szuka plaisir, powinien ją zadowolić, gdyż to kawał ognistego chłopa. Może odwiedzi go 
dzisiejszej nocy, tak jak mnie na początku. Klaudiusz dziwnie skąpo zajmuje się swoją panią. Gdyby 
był pede-kiem, mógłby zainteresować się tureckim dyplomatą, ale mnie, najstarszemu z nich, jaka rola 
mogła przypaść w takim kwartecie?
Tymczasem bawię się obserwacją i domysłami.  Z walizek 5*                                                                                                                                          
nic mi nie zginęło. Celia |Widząe, że wybieram się na bał, wyraziła gotowość czuwania nad moją 
kajutą. Zobaczymy. Tyle mam wolnego czasu, że przeczytałem, nie w skrócie, Hemingwaya „Across 
the river". Ściśle mówiąc przejrzałem książkę uważnie, odczytując ciekawsze dialogi, a omijając 
nudne dłużyzny. Musi to być dobra książka, gdyż przejmuje człowieka tym, że siebie w niej 
odnajduje. Sądzę, że tak jak ja odczuwam coś pokrewnego w starszym bohaterze, podobnie młodzi 
mogą odnajdywać siebie w jego partnerce. A wszystko to razem ckliiwe marzenia starszego pana. On 
miał chyba angina pectoris, nie chorobę nadciśnieniową, chociaż pewne symptomy wydały mi się 
znajome. Gdyby autorem podobnej książki był ktoś niesławny, nie wziąłbym jej do ręki i mało bym na 
tym stracił. Jeżeli Hemingway zwierza się autobiograficznie w tej powieści, to współczuję chłopu. 
Skazaniec oczekujący w więziennej celi chwili wykonania wyroku wzbudza jw nas litość. Iluż to ludzi 
na świecie, miliony w obecnej chwili, walczą z grożącą im śmiercią, unikając daremnie terminu 
zagłady. A ja, gdybym jak ten pułkownik Cantwell musiał łykać nitroglicerynę, czy bawiłbym się 
miłością i polował na kaczki? Chyba że szukałbym śmierci w klimacie bohaterskich wspomnień. A co 
mu bardziej szkodziło, co dobijało chore serce: miłość czy polowanie? Niepotrzebnie mieszał napoje 
alkoholowe. Gdyby pił tylko czystą brandy, a o kaczkach tylko opowiadał, pewnie dłużej by pożył dla 
miłości może mniej bohaterskiej, ale nie mniej ludzkiej.
Doświadczenie z tej książki wynoszę takie, że najchętniej czyta się dialogi, a omija przydługie 
monologi. Dialog łudzi czytelnika podpatrywaniem życia, więc przez dialog najszerzej współżyje z 
autorem domyślając się osobiście tego, co w kontekstach opisowych pisarz mu narzuca. Autor nie 
powinien lękać się swego czytelnika. Zamiast kłaść mu łopatą do głowy swoje poglądy i komentarze 
w opisowej charakterystyce bohaterów, lepiej, jeżeli nakarmi go w porcyjkach dzialogu cukierkami 
witaminowymi. Dialog ma najwięcej z przeżycia, a przeżycie to action directe. Trzeba tylko wiedzieć, 
czego się chce, i odważnie zmierzać do celu. Pięknie to brzmi, ale... czy ja wiem, czego chcę? Czy 
jestem od|Waż-ny? Nikt nie jest odważny do wszystkiego, chyba tępak bez szczypty wyobraźni. 
Zdrowy, bogaty facet odważa się na czyny i wystąpienia, na które na pewno nie zdobyłby się w czasie 
kuracji nerek albo wobec zagrożenia finansowego.
Akty desperacji to też nie odwaga, raczej brak równowagi albo samoobrona mogąca mieć pozory 
samobójstwa lub ucieczki. Bywa i tak.
Moja ucieczka z Almeryki na cechy samoobrony. Zdobyłem się na szczerość nazwania tego po 
imieniu — ucieczką. Tylko przed samym sobą człowiek nie ucieknie. Chyba że wierzy w śmierć-
unicestwienie, w śmierć zerowa. Nie umiem wierzyć w brak nieśmiertelności, chociaż byłoby to 
nieraz wygodne. Wielu ludzi nie rozumie tego, że 'więcej jest tchórzliwego egoizmu w negacji 
nieśmiertelności niż w liczeniu się z kontynuacją osobowości po katastrofie ciała. To iednak 
przerażające ryzyko: znaleźć się nadal sobą w niedoświadczonych i niezależnych od nas warunkach 
bytu. Nad urodzeniem w ciele czuwały matki, ale po śmierci kto nas tam powita? Znam u nas w 
Ameryce ludzi, którzy tak zajadle boja się widma komunizmu jak nie przymierzając wierzący 
grzesznik — śmierci. Nie wyobrażają sobie możliwości rozwoju w innych warunkach niż te, w 
których wyrośli. A ja, czy lękałbym się tego, gdyby stało się nieuniknione? Chyba tak, lecz może 
mniej niż przed paroma miesiącami, gdy nie wyobrażałem sobie, aby moje interesy mogły obejść się 
beze mnie. Moje interesy... Dzisiaj są czyimiś, a mimo to ja nie przestałem być sobą. Czy podobnie 
jest z nami po śmierci? Nie wiem. Czy chciałbym, aby tak właśnie było? Jak? Zależy od tego: jak. 
Wolałbym, aby kryteria dekalogu nie obowiązywały nas po śmierci zbyt rygorystycznie. Byłoby 
jeszcze gorzej, gdyby obowiązywał mnie katechizm mojej matki. Niestety, nie zależy to od naszego 
chcenia. Qui mour-ra — verra.
J rzeź cały dzień nie widziałem Fabioli. Błądząc po pokładach, zaglądając do barów i restauracji, 
spodziewałem się zobaczyć jej sylwetkę. Na próżno! Czyżby mnie unikała? Po wieczerzy, która 
jedliśmy z Klaudiuszem we d(wójkę, Doszliśmy na ostatni drink do baru. Rozgadał się opowiadając o 
artystycznych zdolnościach swej jedynaczki, Gene-vieve. Ma na tym tle jakiś uraz. Przekonany jest, że 
w Akademii zmarnowano jej wielki talent malarski. Wobec zwierzeń raczej familijnych uznałem za 
stosowne spytać go z gestem niepokoju, jak czuje się dziś madame de Graset.
—  Pani Graset? — poprawił, nie wiem czemu obcinając jej nazwisko  o  „de". — Zmęczyło  ją  
wczorajsze morze.  Dziwne, że tak doskonała gimnastyczka. wrażliwa jest na fale.
—  Pani de Graset nie wygląda na matkę dorosłej córki •— zauważyłem.
—  Genevieve jest przecież moją córką — sprostował, a ja nie wiedziałem dokładnie, o co chodzi. 
Widocznie Fabiola była jego drugą,  młodszą żoną.
—• Pan ma też córkę, o ile pamiętam — westchnął Klaudiusz.
—  Mam i  syna.
-— I   syn  bliższy   pana?
—  Właśnie zbliżam się do niego.
•— Tak! — pokiwał smętnie głową. — Musimy zbliżać się wciąż do naszych dzieci. Gonić za nimi. 
Ale czy one uciekają od nas, czy my nie nadążamy?
•— Raczej różnie reagujemy na te same zjawiska — zaproponowałem, lecz Klaudiusz nie uznał 
evasive mej odpowiedzi.
—  Wydaje się, że to, co dzieje się z naszą młodzieżą, nie jest tylko naturalna fluktuacją pokoleń. My, 
gdybyśmy wyzbyli się dziedzictwa przedatomowej ery, bylibyśmy, niezależnie od wieku, takimi 
samymi jak nasi młodzi.
—• Uważa pan nasze dziedzictwo za balast? — zgorszyłem się.
—  Balast jest potrzebny do osiągnięcia w powietrzu i jwo-dzie zamierzonego poziomu, a staje się 
niezbędny, gdy pozbywając się go,  odzyskujemy równowagę konieczną dla zachowania życia.
—  Więc   dla   zrównania   z   młodymi   musimy   wyrzec   się lub  sprzeniewierzyć   naszej    
przeszłości?. Ale  przeszłość   to przecież  doświadczenie  —  zaprotestowałem.
—  Co tonącemu po treningu bokserskim?
—  Owszem,  to,   że   jest w formie.   Czytał  pan  Heming-waya?   —   zagadnąłem,   czując   ochotę   
popisania   się   znajomością świeżo  poznanej  książki.
Oczywiście Klaudiusz czytał książkę, a nawet dyskutował o niej z młodzieżą. Krytyka młodych była 
ponoć bardzo surowa. Odczytywali ją bardzo różnie. — Po co komu tyle gadulstwa? — mówili. — 
Staremu zabijaczowi kaczek i ludzi zachciało się nagle platonicznych amorów. Znalazł sobie 
arystokratyczną młódkę, aby go pokornie słuchała adorując jego blizny i tatusiowe usta. Wyrwać z 
książki sto razy  powtórzone tam, nie wiadomo co znaczące, słowo „kocham" i co zostanie? Przegląd 
menu i trunków! Kogo dzisiaj ciekawią staroświeckie metody wojowania? Owszem, mówili młodsi, 
„Stary człowiek i morze" to ekstraklasa, ale stary pułkownik i Renata to nie dramat, lecz żałość.
-— Pana córka podziela takie poglądy?
.— Niezupełnie. Pułkownika nie krytykowała, ale donnę Renatę bardzo. Nazwała ją degeneratką i 
tchórzem seksualnym.
—  Tchórzem seksualnym?
—  Właśnie  tak.  Powierza  się  bohaterowi,  który  nie  chce albo nie może jej posiąść. Nie byłaby 
tchórzem, gdyby prowadziła  podwójne  życie  w  tajemnicy  przed   pułkownikiem. Z jednej strony 
nauka, taniec, sport i miłosna gra z rówieśnikami,  a z drugiej, wobec pułkownika,  samarytańsko-ma-
cierzyński snobizm. Żebranina o miłość bez pokrycia. Jeżeli ta   książka  miała   dawać   przykład,   że   
nie   tylko   dla   forsy i sławy dziewczęta powierzają się starcom, tedy wyszło nieporozumienie. A co 
pan na to?
Nie umiem rozmawiać o książkach, lecz powiedziałem, czując się przez sądy młodych obrażony 
prawie osobiście:
—  Mogą młode dziewczęta tęsknić do pełni męskiego człowieczeństwa,   którego   nie   znajdują   w   
porywczym   młokosie. — Powiedziałem  to  z  goryczą,  a  dla  rozweselenia  dodałem: — Cóż, miał 
pułkownik  Cantwell szczęście, którego niejeden z nas mógłby mu pozazdrościć. Myślę o tej młódce, 
nie o śmierci.
—  A  śmierć   miał  też  raczej   szczęśliwą  —  orzekł  Klaudiusz.  •—  Zabiło   go   jego   własne   
serce,   a  nie  broń,   którą gasił  serca  innych  stworzeń.
—  Czy zna pan swoje serce? —• zapytałem uderzony subtelnością wypowiedzianego zdania. •
—  Pod jakim względem?
—  Zdrowia.
—  Jeszcze  nie dało mi znać  o sobie.  Mam pracę nie denerwującą, pozycję nie zagrożoną. Widzi pan 
— ożywił się — gdy  człowiek  pracuje dla innych zadając im  chwilowy ból dla trwałej ulgi...
—  Jest pan lekarzem?
—  Stomatologiem. Gabinet o dobrej  sławie w ósmym ar-rondissement.  Gdyby pan miał jakieś 
kłopoty  z protezą — służę jak znajomemu.
Przyznaję,   że  wiadomość   o   fachu  de   Graseta  zaskoczyła  mnie. Po kiego licha paryski dentysta 
interesował się moją osobą do tego stopnia, aby sięgnąć po informacje aż z „Cos-mos Information"? 
Cóż ten mógł mieć za hobby i jaką mnie w nim wyznaczył rolę?
—  Tak, to charakterystyczne — ciągnąłem dopijając miksturę,   którą   nam   przygotował   barman.   
—   Przychodzą   do pana obolali, a pan ich ból potęguje, aby od niego wyzwolić.
—  A oni za to jeszcze dobrze płacą — uśmiechnął się ironicznie.
L o dejeuner, który spożyłem sam, nasyciwszy się francuskim pasztetem, ruszyłem na poranny obchód 
pokładów. Zna się już sylwetki większości pasażerów. Słońce grzeje, komplet leżaków wypełnionych 
pstrokacizną kostiumów, gładkimi i kosmatymi bicepsami, (w basenach pluskanie kąpiących się, a za 
burtą stadko delfinów ściga się ze statkiem i pozuje fotoamatorom czyhającym na ich płynne skoki.
Fabiolę spotkałem na rufie najniższego pokładu. W szerokim kapeluszu i w prążki sukience, którą 
wiatr uszczelniał na jej kibici, stała poufale obok półnagiego sportowca w ciemnych okularach. Bawili 
się karmieniem mew. Fabio-la podrzucała im kromki biszkoptu. Jeden ptak, olbrzym, szybował wprost 
na nią. Tak byłem pewny, że celuje, by chwycić furkoczącą na kapeluszu wstążkę, że zamachałem 
obronnie ramieniem. Odpłoszona mewa spłynęła wstecz prześlicznym renversement. Młodzi 
odwrócili się. Rozpoznałem w okularniku Turka Batasa. Gębę miał rozradowaną. Fabiola zdatwała się 
mniej zachwycona moim widokiem. Chciałem przejść mimo, ale zatrzymała mnie prośbą, bym jej 
wynalazł leżak. Ponieważ wszystkie były zajęte, zaproponowałem przejście na wyższy pokład, a 
wtedy Fabiola pożegnała nagle swego towarzysza, aby mnie wziąć pod ramię i pociągnąć ku środkowi 
statku. Trafiliśmy do zacisznego o tej porze baru. Ona wybrała moccę, ja wolałem coca-colę.
—  Sądzi  pan,  że  umówiłam  się  z  dyplomatą  na  karmienie mew? — zagaiła rozmowę.
—  Cieszę   się,   widząc  panią  w  dobrym  zdro,wiu i  świetnym humorze.
—  Zdrowa jestem,  a dobry humor umiem udawać.
—  Doświadczyłem  raczej   złego...
—  To zależało od pana — uśmiechnęła się zdejmując kapelusz.
—  Skąd  pani wie,  na  czym  mi  zależało?
—  Nie wiem. Ale chciałabym wytłumaczyć panu swoje zachowanie...
—  Od pierwszego wejrzenia  zafascynowała mnie pani.
—  Proszę nie udawać Francuza. Chodzi o moją drugą wizytę u pana w kajucie.
—  Pierwszej   też   nie  rozumiem.
—  Bo  pan  nie  chciał.
—  Może  nie  śmiałem,   a  później  żałowałem.
—  Jednak   przewidywał   pan   moją   wizytę   i   zabezpieczył się.
—  Wie  pani  dlaczego?
—  Nie  domyślam się.
—  Chciałem  zbadać,  co panią we mnie  naprawdę interesuje. Przecież nie blizna.
—  Odgadł pan? •— Poniekąd.
—  Co?
—  Walizki!   Skonstatowałem, że nic   w   nich   nie brakowało.
—  Ale mogło  coś  przybyć. —• O tym  nie pomyślałem.
—  Dlatego   że   podejrzewał   mnie   pan   o   pospolitość.   Sex albo forsa. Prawda?
—• Prawda.  Ale nie pospolita. Informacje z agencji „Cos-mos"...
—  Wie pan i o tym?  Skandal,  że  nasza   poczta   jest  tak niedyskretna.
—  Poczta   niewinna.   To   ja   jestem   niedyskretny.   Obserwuję was.
—  Niech pan nie miesza w to Klaudiusza. On nic o mnie nie wie.  Ja pracuję  sama.
—  Przecież jesteście małżeństwem...
—• Nie byliśmy i nie jesteśmy. Ale do naz^wiska mam prawo.
—  Mademoiselle Graset... — skłoniłem przed nią głowę.
—  Wie pan,  czy domyśla się? Tak,  to  „de" to moje bezprawie.  Zgorszony pan?
- Takim   głupstwem?   Każda   handlowa   reklama   ocieka  większymi   bezprawiami.   Na   
przykład:   co   ten   koniak   ma wspólnego z Napoleonem?
—  Na pewno mniej niż ja z Klaudiuszem.
—  Jednakże?
—  Kusi mnie,  żeby zabawić się z panem w szczerość.
—  Na jakim polu?
—  Nie mojej kobiecości. Interesuje mnie pan jako poważny   i   zagadkowy   człowiek.
—  Sadzi  pani,   że  winienem  jej   szczerość?
—  Prooonuię zabawę. Chyba  stać pana na to?
—  Przypuśćmy. Będę szczery na tyle, na ile mi pani po<*
• — Pozwalam z góry na wszystko. Czy mogę pytać?
—  Proszę.
—  Służy pan?
—  Tylko i wyłącznie sobie.  A pani?
— • Jestem  zależna,  by  zarabiać   na  życie.  Na  dobre   życie — dodała przymrużając oczy.
—  Czy zerwanie tej  zależności groziłoby pani bezpieczeństwu?
—  Bankructwo finansowe i nic nad to.
—  Polityka?
—  Na pewno nie.
—  Na pewno nie — powtórzyłem z naciskiem. — • Ważne! Tedy miłość?
—  Nie!   Jestem   naprawdę   wolna   i   swobodna   pod   tym względem.
—  Więc czego pani szukała w moich walizkach?
—  Miejsca! Takiego miejsca, o którym pan by nie wiedział. Ale już go  nie potrzebuję.
—  Więc czemu chce pani być nadal szczera?
• — Bo nie ^wierzę, aby pan był ze mną szczery, ale ufam, że stać pana na to, by nie krzywdzić 
kobiety, która oddaje mu się na łaskę.
—  Aż tak? Czy to konieczne?
—  Obawiam   się.   Pan  mnie   już   zdemaskował.   Może   pan w porcie francuskim...
—  Proszę nie kończyć.  Zadam jeszcze jedno pytanie: Czy to narkotyki?
—  Na pewno nie! Ani polityka,  ani narkotyki! Musi pan wiedzieć?
 —  Nie muszę. Wystarczy! Chciała pani mieć we mnie parawan?
—  Tak, ale mimo to pan mi się naprawdę podoba.
—  Klaudiusz przystojniejszy...
—  On   był   moim   doskonałym   cieniem   przy' wyjeździe z  New Yorku.  We  Francji  jestem  
spalona.  Znają  mnie  na tym  statku.  Dlatego  upatrzyłam  sobie  pana  i na  zewnątrz pozorowałam   
rezerwę.   Pan   zdemaskował   wszystko,   szczu-jąć  na  mnie  Celię.  Teraz  zobaczy  pan,   jak  
skrzętnie  będą rewidowali pana walizki.
—  Zobaczy  pani,   że  nie  będą  rewidowali  moich  walizek właśnie   dzięki   Celii.    Przecież   ją   
opłaciłem,   aby    strzegła mnie przed panią, mnie i moich walizek.
—  Odwrócił pan kota ogonem? To interesujące.
—  A pani  upatrzyła  już  sobie  walizki  Mustafy  Batosa?
—  Może.   On  ma   paszport   dyplomatyczny.
—  Nie byłbym tego pewny. To nie dyplomata, może dzien-+: nikarz,  a  na  pewno  pyszałkowaty  
blagier.  Ostrzegam!
—  Sprzyja mi pan?
—  Nawet   mogę   zawrzeć   z   panią   pewien   układ.   Podejmuję się przewieźć pani sekret pod 
warunkiem, że na wól- • nej  ziemi francuskiej,  poiwiedzmy w  moim lokalu w Paryżu,   sam   
sprawdzę,   czy   nie  dotyczy   on  polityki   albo   narkotyków.
—• Jeżeli okaże się, że skłamałam?
—  Sekret zniszczę, a pani niech mnie unika.
—  Lubię starszych ludzi. Pan mógłby być...
—  Więc jak,  układ  stoi?
—• Oczywiście!   Ale   jakie   warunki   dalsze,   no  i rekompensata...
—  Warunki zaczynają się od tej   chwili.  Stajemy się  dla siebie jeszcze bardziej chłodni. Trudno, 
jeszcze parę dni będę musiał tolerować  pani nieprzychylność.  Niech pani flirtuje z Turkiem i naraża 
go na przykrości celne. Znajdę sam okazję, aby dać pani znać, jak i kiedy jej sekret przeniesie się do 
mnie. Czy to coś dużego?
—  Koperta  trzynaście na osiemnaście  i sześć rolek filmu leikowskiego.
—  Naprawdę filmy?                                                       .
—  Zobaczy pan w Paryżu.
—  Pani   wie,   że   ja   nic   nie   ryzykuję   —   spojrzałem   jej w oczy. — Nawet gdyby pani była 
„straszną kobietą".
—  Nie boję się! Nie boję! Alors?
Tak zaczepnie to powiedziała, że poderwałem się do baru i wróciłem z dwoma głębszymi koniakami.
—  Przypieczętujemy   sojusz,   Fabiolo.   Mogłabyś   być   moją siostrzenicą.
—  Mogłabym być twoją kim?...  — Uśmiechnęła  się  szelmowsko.   —   Dobrze,   odłóżmy   intimite   
do   Paryża.   Jestem oziębła.
Posiedzieliśmy chwilę w chmurnym zamilknięciu. Fabio-la nie wkładając kapelusza opuściła mnie bez 
pożegnania. Gdy płaciłem rachunek, barman usiłował najżyczliwszym uśmiechem okazać mi 
współczucie.
-Lubię rozmawiać z Klaudiuszem. Jego zainteresowania tylu różnymi, niepraktycznymi problemami 
regenerują we mnie coś, co ongiś żyło, ale w szablonie amerykańskiego życia, w którym 
prosperowałem przez ostatnie ćwierćwiecze, zamarło w bezczynności. W klubie uważaliśmy się niby 
za intelektualistów, w lokalu Dziewiątki nigdy nie rozmawialiśmy o interesach, zainteresowania 
mieliśmy szerokie, ale to wszystko ślizgało się w ramach popularnych magazynów w rodzaju National 
Geographic i Digesty. Teraz oceniam, jak brakowało nam owego esprit, którym paryski dentysta 
czaruje mnie w każdej rozmowie. Mogę nie zgadzać się z wieloma jego poglądami, jednak podobają 
mi się przez to, że je wyraża ktoś rozumiejący au fond to, co mówi, niezależnie od tego, czy w to, co 
mówi, wierzy. Alboż my, Amerykanie, wierzymy w to, co głosimy z taką pewnością siebie? „To nie 
wiara, a dopiero convenance", jak powiedział Klaudiusz krytykując moje przekonanie o słuszności 
polityki Eisenhowera wobec Rosji.
Ćwierć wieku to kawał czasu. Porównując siebie zapamiętanego z lat trzydziestych z sobą 
dzisiejszym, nie dostrzegam ani szczebelka postępu czy rozwoju. Tysiące dolarów, które reprezentują 
dziś moje możliwości, nie reprezentują ani joty mnie samego. Są tylko wypadkofwą gospodarczych 
funkcji, które nie musiały być moimi funkcjami, aby mi przynieść zysk. Urwały się wraz z zasadniczą 
decyzją o samolikwidacji mnie jako businessmana. Zapragną-
 l łem stać się sobą, który tęskni do siebie dawnego. Jeszcze jedna definicja usprawiedliwiająca moje 
postępowanie. Czy nie określa ona jednak przegranej, zmarnowanego ćwierćwiecza? Jest takie polskie 
przysłowie: mądry Polak po szkodzie. Więc chyba zmądrzałem.
Zadowolony jestem, że nie poleciałem, lecz płynę do Francji na ,,Savoie". Skazany na wielodniową 
kwarantannę podlegam odwilży, rozluźnieniu gorsetu moich amerykańskich konwenansów. Poddaję 
się osobliwej kuracji kulturalnej z pełną świadomością, nie dlatego, abym negował wartość, raczej 
użyteczność tych amerykańskich konwenansów. Pragnę głębiej oddychać nie z powodu braku tlenu w 
krwi, ale dlatego, że mam pojemne płuca. A może to... rozedma płuc? Czy wszyscy lubią tak jak ja 
rozmyślać 0   swoich   poczynaniach,   analizować   się  i  usprawiedliwiać? Delektuję   się   
samodzielnością   w   kształtowaniu   własnych losów, swojej przyszłości. Fabiolę zaskoczyło, że chcę 
jej pomóc. Nie rozumie,  że to dlatego,  że nie udało się jej mnie podejść.    Czy    to    irracjonalne?   
Przekora!    Trochę   ryzyka 1  awantury w pierwszym  okresie bezrobocia.  Są  i jwzględy praktyczne:   
oto   mam   już   zadzierzgnięte   dwa   kontakty   ze współczesnym   środowiskiem  francuskim  w  
Paryżu.   Pamiętam, jak ongiś trudno było mi wgryźć się w to milieu, poza klauzurę   życia   
rodzinnego   Francuzów.   Dopiero   w   trzecim roku  życia   nad   Sekwaną  udało   mi  się   wśliznąć   
do   domu Borelów. Wtargnąłem tam przez miłość, pomost nieobliczalny, który w moim przypadku 
przyjął formę zdrady. Owocna zdrada.  To  ona  konkretyzuje  tęsknoty  starszego  pana,   ona ułatwia  
oderwanie  się od masywu ojczyzny amerykańskiej, kusi obawą nie załatwionego jeszcze rachunku.
A propos rachunków: likwidując swoje sprawy w USA pilnowałem, aby ci, co w moje prawa 
wchodzili, przejmowali wszystkie zobowiązania. Mimo to często osacza mnie zaduma, czy aby na 
pewno nie zostawiłem tam za sobą spraw nieuregulowanych. Chodzi oczywiście nie o sprawy 
rachunków, podatków, rat, ale zobowiązania moralne, konkretnie mówiąc — o krzywdę ludzką. Nie 
cieszy mnie rozpamiętywanie tych części bilansu. Angela Hamond może łudziła się, że po śmierci jej 
bogatego męża ja dam jej swoje nazwisko, ale nigdy konkretnie nie poruszaliśmy tego tematu. Mąż jej 
miał dwie utrzymanki. Stara służąca mojej matki szlochała przy pożegnaniu, ale przecież spełniłem jej 
marzenia lokując na dożywocie w pensjonacie dla starców. .Z moją pierw szą żoną Lucy rozstaliśmy 
się trochę kwaśno, jednak winie-nem jej był prawdę o moich europejskich dzieciach. Jest jeszcze 
jedna sprawa, którą zanotuję pod kryptonimem R. Z. Zbyt pojważnie traktuję ten mój dziennik, abym 
mógł ją przemilczeć. W Europie wielu ludzi może mnie zapytać, dlaczego zmieniłem rodowe 
nazwisko skracając Polankowski na Poi. Agencja „Cosmos Informator" nie omieszkała podać tego 
Grasetom. Moja córka w Polsce nazywa się prawdopodobnie Krystyna Polankowska. Łatwo 
powiedzieć, i tak będę mówił, że dla wygody handlowej, nazywając swą firmę „Dompol", używałem 
skrótu Poi jako swego nazwiska. W rzeczywistości długie nazwiska są w Ameryce ładniejsze, ale 
moje stało się tak znane, niestety ze złą sławą, że wolałem wyrzec się go na potoczny użytek. 
Uciekłem od niego, przenosząc się do obcego środowiska, parę tysięcy mil od rodzinnego Stanu.
Krótko i węzłowato: Pani Rut Z., żona solidnego przedsiębiorcy w mym rodzinnym mieście, została 
uduszona poduszką w mieszkaniu, do którego przeniosła się w trakcie przeprowadzania rozwodu ze 
swym niekochanym mężem. Zazdrosnego męża zaaresztowano pod zarzutem dokonania zbrodni. 
Obrony oskarżonego podjął się słynny adwokat P. Bazował na drobiazgowym alibi, wedle którego w 
czasie krytycznym, gdy dokonywano zbrodni, pan Z. przebywał na drugim końcu miasta w 
mieszkaniu swej sekretarki, panny N. Oprócz świadectwa sekretarki fakt przebywania u niej pana Z. 
potwierdziło trzech jej sąsiadów, którzy zaobserwowali, że piękny, czarno-biały Cadillac pana Z. stał 
krytycznej nocy parę godzin przed domem panny N. Aby odwrócić uwagę od oskarżonego, adwokat 
P. podał prasie sensacyjną wiadomość, że zamordowana utrzymywała od dawna zażyłe stosunki 
właśnie ze mną, że mieliśmy pobrać się wnet po rozwodzie, ale w ostatnim tygodniu coś się między 
nami popsuło. Sugerowano, że pani Rut Z. odkryła jakąś moją zdradę i... zerwała stosunki, może 
żądając zwrotu pożyczonych mi pieniędzy, może grożąc zdemaskowaniem czegoś dla mnie 
groźnego... Jednym słowem moje nazwisko stało się nagle mocno podejrzane. Opinia publiczna żądała 
wciągnięcia mnie do skandalicznego procesu. Prawdy było (w tym tylko tyle, że istotnie, po którymś 
przyjęciu u państwa Z. wyjechałem z piękną panią Rut na weekend do sąsiedniego Stanu i widziano 
nas razem w pewnym hoteliku.
Było to zresztą podnoszone w czasie procesu rozwodowego jako jeden z przykładów rozkładu 
małżeństwa. Podobnych przykładów z innymi mężczyznami wywleczono więcej. Do ostatniej chwili 
wszyscy byli przekonani, że adwokat P. ujawni moją osobę jako kontrpropozycję motywów zbrodni i 
kontrkandydata dla oskarżenia. Kursował nawet taki slo-gan-pytanie: mąż czy kochanek? Tymczasem 
na głównej rozprawie moje nazwisko nie padło ani z ust adwokata, ani oskarżyciela. Przyczyna była 
prosta, choć nie ujawniona publicznie. W prywatnej rozmowie z adwokatem P. wyjawiłem mu i 
udowodniłem, że przed mieszkaniem sekretarki N. owej krytycznej nocy stał mój Cadillac identyczny 
z Ca-dillakiem pana Z., to ja byłem jej gościem, to ja o godzinie trzeciej nad ranem przyjąłem telefon i 
zbudziłem pannę N., aby porozmawiała z kimś znajomym. Panna N. po tej rozmowie błagała mnie, 
abym nikomu nigdy nie mówił, że u niej nocowałem, gdyż od tego zależy życie człowieka. . Sprawa 
była poszlakowa i świetny adwokat P. obronił pana Z. od zarzutu zamordowania wiarołomnej 
małżonki. Przyjęto wersję, że zbrodni dopuścił się przygodny rabuś, gdyż istotnie coś tam zginęło z 
mieszkania. Sprawę umorzono, mnie w niej nie wymieniono, ale o mojej pełnej niewinności 
przekonanych było tylko parę osób: adwokat, sekretarka N., pan Z., no i prawdziwy zabójca.
Sprawa ta była głośna w prasie obu kontynentów, a moje charakterystyczne nazwisko nabrało tak 
podejrzanego smaku, że wolałem odczepić się od niego. Spodziewam się, że ten zapis nie będzie 
opublikowany w czasie propice do wznowienia procesu przeciwko panu Z. Mam sumienie czyste z 
tego powodu, że nie przyczyniłem się do skazania Z., gdyż i sam nie byłem bez winy, przyczyniając 
się, choć przelotnym romansem z Rut, do rozdrażnienia i rozpaczy nieszczęśliwego małżonka. Niech 
Bóg osądzi nas łaskawie!
Uf! Zdenerwowały mnie wspomnienia. Muszę zażyć pastylkę uspokajającą poczciwej doktor Ilony. 
Słyszę w uszach, w rytmie pulsu, jakby szum przygłuszonych gongów. Podobny proces to koszmar. 
Były chwile, że znienawidziłem nasze społeczeństwo. Szczególnie prasę. Wytykano mi moje 
słowiańskie pochodzenie. Ileż krwiożerczych instynktów objawiono w pożądaniu sensacji!
W klubie Dziewięciu tylko jeden człowiek, Natan Waza, wiedział o moim podwójnym nazwisku. 
Zdradził to pewne go razu dyskretnym zapytaniem, czy ten słynny Polań-kowski z C. był jakimś 
moim krewnym. Zaspokoiłem go odpowiedzią, że to, niestety, mój stryjeczny brat.
—  Słusznie wyrzekł się pan jego nazwiska! — orzekł i tym przypieczętowaliśmy   towarzyską   
tajemnicę.   Zabawna  była Lucy,  gdy w  przypadkowym spotkaniu na dansingu,  będąc 
podchmielona, zaczepiła   mnie   półżartobliwym   pytaniem:
—  Dik,  wiedziałam,   kiedy  się  z  tobą  rozwieść,   nieprawdaż?
A więc patrzyła na mnie wtedy jako na potencjalnego mordercę. Całe sz.częście, że moja matka nie 
przeżyła ze mną tej okropności. Dosyć na dzisiaj!
 Ni lie wyspałem się ostatniej nocy. Im bliżej Europy, tym silniej kołysze. Wspomnienie sprawy Rut 
rozkleiło mnie. Leżąc w pościeli poddałem się pokusie smętnej wyobraźni, co stałoby się, gdyby we 
śnie przestało bić moje serce. Casus bezgłośnej śmierci. Nie myślałem o sobie, o losie mego ciała, 
tylko o moich dolarach rozlokowanych chytrze w trzech europejskich stolicach. Teoretycznie byłyby 
zamrożone ad infinitum. Póki nie zwęszyłaby sprawy moja pierwsza żona. Po upływie prekluzyjnych 
terminów rachunki ujawniono by. Lucy ma haczyk na mnie i dobrałaby się do spadku/ ale przecież z 
krzywdą mojej wciąż legalnej żony, tej z domu Nowickiej, może zwącej się nadal Polankowska, 
żyjącej, bez świadomości moich łosó|W, gdzieś za żelazną kurtyną. Doświadczyłem od Ewy tylko 
dobrego, odwdzięczyłem się jej daniem nazwiska, rachunek więc wyrównany, bez dalszych 
zobowiązań, a jednak ten czysty rachunek jest mi o wiele milszy od mojego rachunku z Lucy. Męczy 
mnie w bezsenności dolarowy temat, aż zapisałem, pewnie pod wrażeniem zakończenia ostatnio 
przeczytanej książki Hemingwaya, na blankiecie ,,Savoie" następujące słowa:
„Na wypadek śmierci informuję, że legalnymi mymi spadkobiercami są: żona moja E,wa z Nowickich 
Polankowska i jej córka Krystyna, urodzona w Londynie w 1941 roku, zamieszkałe prawdopodobnie 
w Polsce, oraz Casimir, syn Jana i Diany Borel, urodzony w 1936 we Francji, a to ci wymienieni 
uczestniczą w trzech głównych częściach w po dziale mego kapitału ulokowanego na rachunkach w 
Londynie, Paryżu i Rzymie, a to jak następuje..." i wymieniłem szczegóły kryptonimów powiązanych 
z personaliami trzech wymienionych osób. „Podpisany na pokładzie »Savoie« dnia dzisiejszego, 
Dominik Kazimierz Pol-Polankowski".
Łudziłem się, że spisanie ostatniej ,woli przyniesie mi ulgę wraz ze snem, ale gdzie tam! Nigdy nie 
sporządzałem podobnego dokumentu, więc nie podejrzewałem nawet, ile może się w nim kryć 
makabrycznej złośliwości. Uporczywie delektowałem się obmyślaniem szczegółów wykonywania 
mego testamentu tak, jakbym już naprawdę nie żył. Wyobrażałem sobie wygląd moich 
spadkobierców, ich zdziwienie i miny, oczywiście radość z powodu niespodziewanego spadku, a 
potem ich różne domysły i projekty. Tak mnie to umęczyło, że gdzieś nad ranem zadzwoniłem, aby 
poprosić 0   jakiś   mocny   środek   nasenny.   Po   długim   oczekiwaniu, a w nocy oczekiwanie 
zawsze się wydłuża, zameldowała się Celia. Prosiłem ją, żeby pozostała ze mną i pocieszyła rozmową. 
Nie zgodziła się tłumacząc, iż ma służbę i musi pilnować dzwonków, a ludzie są tej nocy niespokojni. 
Zaproponowała   mi   towarzystwo   swej   koleżanki,   która   jest   fwolna 1  chętnie kontaktuje  się  z  
sympatycznymi panami. •—• Jest w pana guście — dodała  zachęcająco.
—  Jaki jest mój gust? —• zapytałem zdziwiony jej przedsiębiorczością.
•— Podobna do mademoiselle Graset, tylko troszkę pełniejsza.
•—• Nie znoszę tej osoby — udałem wzburzenie. — Czy Celia wie, czego ona tamtej nocy szukała w 
mojej kajucie?
—  Pana!
—  Nic   podobnego.   Chciała   do   moich   walizek   podrzucić jakąś   nielegalną   przesyłkę.   Nie   
udało   się,   więc   przestała mnie poznawać, gdy jej  się kłaniam.
—  Pociesza   się  z  pasażerem  spod   szesnastki.   Nie,  w  tej chwili   nie,   ale   do   północy   
tańczyli   na   kapitańskim   balu. To nie plotka.
—  Właśnie dlatego zbojkotowałem kapitański bal, aby nie spotkać się z tą...
—  Więc   co,   przysłać   panu   koleżankę?   Milutka,   zdrowa.
—  Celia  fałszywie   mnie   odczytała.   Chodzi  mi   naprajwdę o ludzką rozmowę, a nie o łóżko. 
Serce mi nawalało; zatęskniłem do towarzystwa, a od Celii taki spokój promieniuje...
6 —Poufny dziennik...
—  Domyślam   się,   czego  panu  brak.  Przywykł  pan  zasypiać na czyimś oddanym ramieniu.
—• Nowy błąd! Niech Celia nie spogląda na zegarek. Tout au contraire. Nigdy nie umiałem zasnąć z 
kimś pod jedną kołdrą. Może to moja wada, jednak oszczędziła mi wielu nadużyć.
•— Ta wada mści się teraz na panu, męcząc go tęsknotą nie wiadomo do czego.
—  Nie do  czego,  a do kogo,  aktualnie do Celii.
—  Czy to coś, do  czego pan tęskni we mnie, nie zaszkodziłoby osłabionemu sercu?
—  Bynajmniej. To niezaspokojone tęsknoty szkodzą ustrojowi.
—  Nie wygląda pan na sentymentalnego. Niestety, muszę już odejść. Czy mam przysłać Klarę 
uprzedzoną, aby oszczędzała serce przed nadużyciami?
—  Celia nie wygląda na zepsutą, a jej propozycje są przecież cyniczne.
—  Chciałam   panu   dogodzić,   domyślając   się   pana   cynizmu.   Zbłądziłam,   •więc  
przepraszam.   Wobec   tego,   może   zaprosić księdza kapelana?
—  Gdybym był młodszy, nie targowałaby się tak Celia ze mną.  Mogłaby  poprosić  Klarę  o   
zastępstwo  za   specjalnym wynagrodzeniem i powrócić do mnie.
—  Myli  się  pan.  Klara  pod  tym  względem  jest  bezinteresowna,   a   ja...   czyż  nie  mogę  
należeć   już  do   innego,   do przyjaciela albo męża? Dla Klary każdy mężczyzna jest dobry, a dla 
mnie tylko jeden. Pan nim nie jest, yoyons!
—• Przepraszani' panią.
•— To ja pana przepraszam za to, że wyrządziłam przykrość moją friyolite. Jestem panną. 
Oznaczyliśmy z "narzeczonym termin ślubu na jesieni w Bordeaux. Klara jest wdową po oficerze 
marynarki. Służba na statku stwarza wiele pokus i wymaga różnorakich manier. Z pasażerem spod 
szesnastki, który lepi się do spódniczek, nigdy nie pozwoliłabym sobie na tyle poufałości, co z panem. 
Mimo wszystko pan wzbudza zaufanie.
—  Dziękuję   Celii   za   to    „minio    wszystko".   Proszę   wobec tego pomodlić się za mnie. A 
propos,  nie ma  pani jakiegoś proszka na sen?
—  Mam,   lecz  znajdę  odpowiedniejszy na  serce.
—  Jeszcze jedno. Czy można tak urządzić, abym ja klucz do  swojej  kajuty  nosił  przy  sobie,  a  na  
tablicy na  moim  numerze wisiał klucz, który moich drzwi nie otwiera? Chcę uniknąć niespodzianek 
przy odprawie celnej?
__. Zrobione. Nie gniewa się pan na mnie? _
—. Miła Celio, jestem wdzięczny za szczerość i nauczkę. Tak, tak, starsi panowie też muszą się 
kształcić, jeżeli lubią grasować na terenach, które nie są dla nich zarezerwowane.
Pobiegła szybko po proszek, podała mi go z wodą do popicia, a na dobranoc pocałowała jw policzek. 
Sympatyczna dziewczyna. Chciałbym, żeby moja córka była do niej podobna.
Krótka rozmowa, a może sama już obecność Celii znacznie mnie uspokoiła. Przed zaśnięciem 
myślałem o matce. Jestem jedynakiem. Właściwie miałem siostrę Urszulę, umarła w wieku szkolnym 
na krwotok w czasie powojennej grypy. Matka, nosząc osobliwe imię Honoraty, i dzieciom dobierała 
imiona niemodne, ale za to chrześcijańskie: Urszula i Dominik. Matka była głęboko religijna i 
patriotyczna. Wyzyskiwano te jej skłonności, żerowano na nich. I ja do pewnego stopnia byłem ofiarą 
jej optymizmu, żeniąc się wedle jej wyboru z Lucy, przedniego gatunku hłpokrytką. Dziś 
wspominając matkę, znajduję dla niej w sobie wiele czułości i podziwu. Nigdy nie przestawała być 
sobą. Mój ojciec na przykład, Europejczyk, obraził się na Polskę z powodu Piłsuds-kiego. Moja 
matka, urodzona w Ameryce, nie przestawała nigdy wielbić ojczyzny swoich rodziców. Wszystko, 
cokolwiek dobrego słyszała o Polsce, nawet powodzenia Pił-sudskiego, radowało ją. Także 
rozczarowania osobiste do ludzi, którzy nadużyli jej Skłonności dewocyjnych, nigdy nie oziębiły jej 
pobożności, ani umniejszyły zaufania do kleru katolickiego. Dawniej ta jej wierność zdawała mi się jej 
słabością, pewnym ograniczeniem i odstraszała od jej ideałów religijnych i patriotycznych. Rozwód z 
Lucy pogłębił mój indyferentyzm, wyzwolił z kontaktów, które mogły krępować swobodę. Ordynarne 
stanowisko naszej prasy względem mojej osoby jw związku z procesem Rut, zmiana nazwiska oraz 
przeprowadzka wyobcowały mnie ostatecznie z Polonii. Lucy odegrała w tym gorszą rolę niż proces. 
Piękna mi żona, która nie zawahała się, w tajemnicy przede mną, przerwać ciążę, dlatego żeby nie 
pokrzyżowała planów zamierzonej wycieczki dookoła ąwiata. Jednocześnie władczo pilnowała, abym 
co niedziela figurował na nabożeństwie w kościele parafialnym i regularnie płacił składki 6*                                                                                                                                        
i prenumeraty różnych pism polonijnych, chociaż, wiedziała, nie przeglądałem ich  nawet.
Matka moja, niewiasta we wszystkim ofiarna, była przeciwieństwem Lucy, praktycznej egoistki, która 
i na mnie zrobiła dobry interes wchodząc przez małżeństwo do wyższej sfery. Do kogo: do matki czy 
żony ja jestem podob-niejszy? Obraziłbym się za epitet hipokryty, lecz nie wstydzę się przymiotu 
praktyczności. Cnoty matki imponują mi, jednak nie stać mnie na ich naśladownictwo. Z ojcem, nie 
porófwnuję się. Spłowiał w moich wspomnieniach, chociaż pamiętam go doskonale. Pamiętam fakty z 
jego życia, wiele powiedzeń i rad nawet, ale nie pomnę jego serca. Do serca matki tęsknię czasami, w 
chwilach najmniej spodziewanych, na przykład w pozornym szczęściu, kiedy mam prawo być za coś 
wdzięczny. Natomiast, czy kto na świecie pamięta moje serce? Czy tęskni do mnie ktoś z żywych? 
Nie zabiegałem o to, nie zastanawiałem się nigdy nad podobnym problemem. Dopiero dziś oporną 
ręką wystukuję to zdanie: czy pragnąłbym, aby ktoś na świecie pamiętał moje serce? Czy domyśliliby 
się go moi ewentualni spadkobiercy na mocy testamentu, który tej nocy spisałem? Niech będę ze sobą 
szczery: własnego serca, w znaczeniu dobroci, nie pamiętam. Serca, którego doznałem od matki, nie 
oddałem przez siebie nikomu. Serce romantyczne, gestykulujące hojnością czy rozrzutnością nawet, 
przeszumiało przez lata, tak jak one nietrwałe. Mam w piersiach serce chore i czuję żal do niego, że 
jest tylko chore i tylko moje.
Aia dwa dni dopływamy. Ocean silnie wzburzony. Wielu pasażerów choruje. Na pokładach 
obryzganych pianą wietrznie i pusto. Fabiola z Turkiem trzymają się razem. W tej chwili, widziałem, 
bawią się kartami w modrym salonie. Mojemu sercu taka pogoda widocznie sprzyja, gdyż czuję się 
doskonale. Lunch mi smakował. Porucznik S. zaprosił mnie i Klaudiusza na brandy do oficerskiej 
mesy. Po wspomnieniach wojennych, grzecznie odmierzanych, a tak, aby każdy mógł się czymś 
pochwalić, porucznik rozweselił nas relacją skandalu paryskiego z ballets roses. Igraszki starszych 
panójw, dygnitarzy, z nieletnimi dziewczętami.
Klaudiusz przy pierwszej okazji zwekslował rozmowę na aktualności polityczne. Nudne to już, bo 
takie stereotypowe. Dziś federacja Mali, niespokojne Kongo. Ralley Monte Carlo wygrała ekipa 
francuska; jutro zmiana rządu we Francji, niespokojnie w Tunezji, Kuba przeciąga strunę, za rok 
znowu o Kongo, Kubie i agresji komunistycznych Chin na Quemoy. Zawsze coś takiego działo się i 
dzieje, a prasa i radio rozdmuchują sprawę, aby sensacyjnymi korespondencjami dowieść 
czytelnikom, że są za swoje centy dobrze obsłużeni. Ważne w tym nie to, co sobie głośno powiedzą 
Dul-les do Bułganina, a Eisenhower do Chruszczofwa, ale to, co uradzą po cichu.
W braku kontrowersji porucznik S. ściągnął temat do swojej branży 'morskiej i opowiedział nam 
zadziwiającą historię powtórzenia się w naszych czasach, w naszych dniach, tragedii „Tytanika". 
Chodzi o statek duński „Hans Hedtoft". Otóż statek ten w drodze powrotnej z Grenlandii, z Godhavn 
do Kopenhagi, w tym samym niemal miejscu, w którym przed pół wiekiem nastąpiła tragedia 
„Tytanika", podobnie wpadł na górę lodową i gładko zatonął wraz z dziewięćdziesięciu paru 
pasażerami i załogą. Ani najnowszy radar, ani opancerzenia i urządzenia specjalne, przewidziane do 
nawigacji polarnej, ani wytrawne kirownictwo kapitana Rasmussena, który od lat dwudziestu 
obsługiwał tę linię, nie uchroniły statku od katastrofy. Katastrofa ta w oświetleniu porucznika S. miała 
podwójne oblicze. Jedno — tytanikow-skie, zawstydzające dla naszej techniki i doświadczenia, dla 
naszej pychy cybernetycznej, oblicze derisorie, że po pięćdziesięciu latach mogło powtórzyć się 
zdarzenie, w tym samym miejscu, z tym samym przedmiotem i podmiotami ludzkimi, jakby umyślnie 
zaaranżowane, aby upokorzyć tych, którzy nie zrozumieli apostrofy moralnej (Wypadku „Tytanika". 
Drugie oblicze, to oblicze, duńskie, związane z ochrzczeniem nowoczesnego statku nazwiskiem 
współczesnego człowieka, mianowicie ministra duńskiego, Hansa Hedtofta, który zmarł równiutko 
rok temu. Katastrofa statku zdarzyła się w rocznicę śmierci swego ludzkiego śmiertelnego patrona.
Klaudiusz wysłuchał relacji porucznika S. uważnie, a następnie cały wypadek skwitował lakonicznym 
zdaniem: — Curieuse comcidence. — Słowa te wypowiedziane były z pobłażliwą ironią adresowaną 
do mistycznie nastrojonego porucznika, który zareagował na to dość niespodziewanie:
—  Tylko tyle? A fakt, że Rosjanie, nad którymi tak wywyższamy   się   naszą   techniką,    jednak   
pierwsi   wyrzucili w  niebo pierwszego  sputnika,  też nazwałby  pan  ciekawym zbiegiem 
okoliczności?
Taką oto ścieżką wkroczyliśmy na notoryczny wątek możliwości wojny Wschód — Zachód. U nas, w 
Ameryce, temat ten góruje ostatnio nawet nad sprzyjającymi trawieniu poobiednimi rozmó|Wkami o 
duchach i „dziwnych" przeczuciach. Także w dyskusjach wojennych, „przeczucia" adwersarzy stają 
się nieraz ostatecznym argumentem za lub przeciw wojnie. Klaudiusz nie jest Amerykaninem, toteż 
jego poglądy w tym względzie zadziwiły mnie i pragnę je zanotować.
Uważa, że w chwili obecnej tylko Niemcy Adenauera i Izrael Ben Guriona zainteresowane są w 
wybuchu powszechnej zawieruchy. Zdumiony poprosiłem go o wyjaśnienie.
—  Po prostu — rzekł — Bonn i Tel-Aviv daleko przewidując  wiedzą,   że  pokojowy  rozwój   
świata   sprzyja   najbardziej    ich    potencjalnym    ,wrogom:    Słowianom   i   Arabom. W 
bilateralnej rozgrywce Żydzi z Arabami i Niemcy ze Słowianami przegraliby  niechybnie,  i to  w 
stosunku jeden do dziesięciu.  Adenauer  i  Ben  Gurion bazują  na  rozmnożeniu kapitałów, które doją 
z Ameryki. Jednak baza kapitalistyczna  jest  zawodna,  gdyż  rozsypałaby  się  pod  pięścią 
komunizmu.   Dlatego  komunizm   jest  ich  wrogiem  numer  jeden. Zdrowa  Ameryka  (wrogiem 
numer  dwa.
—  To sprzeczność! •— zauważyłem. Klaudiusz  nie  dał mi dojść  do  słowa.
—  Powiedziałem:   zdrowa   Ameryka,   więc   nie   taka,   jaka jest  obecnie.   Zdrowa   Ameryka   
nie   potrzebowałaby   współpracy z Niemcami,  które będą ją  coraz  więcej  kosztowały, aż  jej  
zagrożą  szantażem  wspólnego  rynku.  Zdrowa  Ameryka   porozumiałaby   się   bezpośrednio   z  
Rosją.   Otóż   Bonn i  Tel-Aviv  już  zaraziły  Amerykę  swoimi   toksynami  ruso-fobii, aby lękała się 
wojny, której nie potrzebuje.
—  Cóż na to Anglia i Francja? •— zaciekawiłem się. Odpowiedział  mi  porucznik:
—  Nasza   Francja  najbardziej   nie   chce (Wojny   i   dlatego ją   ma.   Na   Francji   dokonuje   się   
wiwisekcji,   a   jednym z operatorów jest pańska Ameryka.
—  I kto jeszcze? — zadrwiłem.
—  Rywal   Ameryki,   NRF    —    podpowiedział   Klaudiusz, a ja zaprotestowałem:
__ Przecież to bezsensowne. Bonn pożycza Francji pieniądze na prowadzenie wojny.
__ Niestety! Pożycza ten, kto ma i chce pożyczyć. Chyba nie łudzi się pan miłością Niemiec do 
Francji. Gdyby w polityce był sens, nie byłoby wojen — skonstatował Klaudiusz.
By   dotrzymać   poziomu   dyskusji,   odrzekłem:
—  Od  miłości  i  sensu  w  polityce  bardziej  realnym  faktorem  jest  nienawiść.  Amerykę,  Francję  
i  Bonn  najsilniej wiąże  nienawiść do  bolszewików.
—  Nienawidzi się w polityce tego, kogo się lęka — przyznał   Klaudiusz.  —  Na   przykład    Bonn   
przyszywa    różne złowróżbne przydomki  do Polaków  i straszy  nimi,  aby ich znienawidzono  tak,  
jak ich  nienawidzi  Bonn.  Rozdmuchuje się te groźne słowa,  chociaż my już właściwie nie wiemy, 
jaką  treść  zawierają.   Czy  pan  wie,   mister  Poi,   czym  jest naprawdę   dzisiejszy  komunizm?   A   
na   pewno   boi   się   pan komunizmu.   Boi   się   pan   na   zapas,   tak   jak   i   [Większość 
Francuzów.
Pytanie, czy boję się komunizmu, tak mnie zaskoczyło, że od razu nie odpowiedziałem. Tymczasem 
zabrał głos porucznik S., przejmując niespodziewanie argumentacje Klaudiusza:
—  Gdyby  pan  był  w  moim  wieku  i  żył  tylko  z  pensji za swoją pracę, to  chyba mniej bałby się 
pan komunizmu?
—  Nie   jestem   tego  pewien  —   odpowiedziałem.
Także obecnie, rekonstruując naszą rozmowę przerwaną na niczym, konstatuję w sobie niepokój 
niepewności. Klaudiusz miał rację podkreślając, że nieraz dla konkretnych politycznie celów 
posługujemy się pejoratywnymi sloganami bez oznaczonej treści. Ludzie boją się straty i boją się 
wojny, a ponieważ ktoś kiedyś zrównał stratę i wojnę z komunizmem, więc ludzie boją się 
komunizmu i zwalczają go, jak się da. Ale jak to jest z tym komunizmem naprawdę? W Ameryce takie 
to było proste, a w zetknięciu z Francuzami już się pogmatwało, . Czy na przykład mnie, obecnego, 
komunizm amerykański, ^rzecz nieprawdopodobna, naraziłaby na jakieś zło? Osobiście mogłoby mnie 
to nie dotknąć, jednak mój kapitał, chociaż wycofany z USA, to jednak dolary ulokowane w bankach 
zależnych od amerykańskiej prosperity. W razie krachu, inflacji albo zmiany waluty, mój dewizowy 
kapitał mógłby stracić . wartość, umniejszyć się, a nawet prze paść |W konfiskacie. Dolary wycofane 
do walizki też podlegałyby fluktuacji wartości. Można zabezpieczyć się przeciwko temu zamianą 
dolarów na złoto. Ciężka byłaby wtedy moja walizka, ale czy by mnie to uchroniło przed złem 
komunizmu? O co chodzi? Że pieniądze są moje, uczciwie zarobione w Ameryce, więc złem jest 
pozbawianie mnie prawa do nich. W komunizmie jeden dekret zabraniający posiadania złota albo 
nakazujący oddanie tego złota państwu uczyni ze mnie natychmiast nędzarza albo przestępcę, gdy nie 
zastosuję się do dekretu.
Kiedy doszedłem do takich konkluzji, przyznaje się wstecz szczerze, że jedną ze stimulations moich 
decyzji zlikwidowania własnego interesu amerykańskiego była obawa recesji gospodarczej, której 
objawy już zaobserwowałem na rynku. Pozostając bossem u siebie 'musiałbym coraz ostrzej walczyć o 
majątek, już nie o jego pomnażanie, jak dotychczas, ale o zachowanie, z tym oczywiście ryzykiem, że 
niepowodzenia w akcji zżerałyby kapitał, grożąc całkowitym bankructwem. Podobnie jak w 
teleturniejach, jeżeli gram dalej, gdy wygram, podwajam swoje, ale gdy przegram, tracę i to, co 
poprzednio wygrałem, Typ mego przedsiębiorstwa i akcje, które posiadałem, dla swej elastyczności 
były szczególnie wrażlifwe na kryzys. Wycofałem się z tego, niby aktor dbały o pośmiertną sławę, 
rezygnując z pewnych jeszcze dziś dochodów, jak choćby ten ostatni interes japoński. Trudno!
Francuzi dopomogli mi zrozumieć, że mimo wszystko, moja zależność od USA nadal trwa. Muszę 
mojej ojczyźnie, ojczyźnie dolara, życzyć trwałej pomyślności, a jej wrogom niepowodzenia, aby 
moje posiadanie dewizowe nie straciło na wartości, nie uszczupliło się. A więc nie tylko mój paszport 
jest amerykański, ale i moje życzenia. Nie ma kraju, któremu życzyłbym lepiej niż Ameryce. Niektóre 
lubię więcej, inne mniej. Kraj a ludzie to nie to samo. Country, nation, empire — to także nie to samo 
co znajomi ludzie. Mogę poszczególnym ludziom życzyć lepiej niż poszczególnym Amerykanom. 
Mogę znajomym Francuzom darować dolary, które zarobiłem, zdobyłem, .odebrałem nieznajomym 
Amerykanom.
Na tym polega wolność. Czyżby? Wolno mojemu państwu zabrać moje dolary na podatki i ofiarować 
je w formie Lend Lease głodomorom, którzy mnie nienawidzą jako kapitalistę. Czy Grasetowie 
naprawdę knują coś przeciwko mnie? Może tylko przeciwko moim dolarom? Alboż ja jestem 
dolarem? Mogliby mnie przy tym osobiście lubić. Gdyby takie rozumowanie przetransportować na 
kanwę stosunków Rosja — Ameryka! Czy Rosjanie pragną ponad wszystko amerykańskich dolarów? 
Przecież mają dosyć złota i platyny. Więc ludzi! Ależ mają dosyć ludzi własnych i w Chinach. Nie 
wybrnę z tych dylematów. Niczego od nikogo nie żądam ani kocham, ani nienawidzę nikogo. Moja 
sprawa to nadal interes, z nową odmianą, niejako odwróceniem, że to nie ja mam służyć swemu 
businessowi, czyli pomnażaniu dolarów, tylko dolary mają służyć mnie, prywatnej osobie ł jej 
prywatnym zachciankom. Kropka na dziś.
J esteśmy już na English Channel. Rano u fryzjera spotkałem się z Klaudiuszem. Wręczył mi pudełko 
czekoladek z pięknymi pozdrowieniami od mademoiselle Fabioli.
—  Nie jest pan nic a  nic zazdrosny? — zażartowałem.
—  Raczej    współczuję   panu   •—   odpowiedział   poważniejąc. — Byłbym niepocieszony, gdyby 
pan z jej powodu miał jakieś przykrości. Przecież to ja byłem inicjatorem waszego poznania. Moje 
usprawiedliwienie,  że nie  umiem  odmawiać prośbom uroczej klientki.
—• Która przypadkiem nosi to samo co pan nazwisko — zauważyłem, a gdy nie zareagował, 
dodałem: — i dzieli wspólny z panem apartament na transatlantyku.
•— Ależ nie! Nasze kajuty sąsiadują tylko numerami. Wnioskuję, że nie odwiedzał jej pan. Tant pis 
— tant mieux . . .
Uścisnęliśmy sobie (wzajemnie prawice, obiecując spotkanie w Paryżu. Życzliwość słabo 
obowiązująca, gdyż nie wymieniliśmy adresów.
W pudełku od czekoladek znalazłem, zgodnie z zapowiedzią Fabioli, kartonową kopertę ł pięć kaset 
filmowych II-forda. Kopertę wrzuciłem do walizki z książkami, a kasety zmieszałenr ze swoimi 
Kodakami.
Powściągnąłem pokusę zrewidowania zaraz przesyłki-pod-rzutka. Takich jak ja pasażerów celnicy 
francuscy nie niepokoją rewizjami, a zresztą dałbym sobie radę w razie ewentualnej kompromitacji. 
Wolałem zaskoczyć Fabiolę zaufaniem,  którego w rzeczywistości do niej nie żywiłem. Oddam jej w 
Paryżu przesyłkę nietkniętą prosząc, by otworzyła ją przy mnie. Odnajdę Fabiolę przez Klaudiusza, 
który na pewno posiada telefon, a nie ma chyba dwóch Klaudiuszów de Graset, stomatologów w 
ósmym arrondissement w Paryżu. Fakt, że nie upominałem się o ich adresy, zwalnia mnie od 
pośpiechu odnajdywania ich na lądzie.
Obmyśliłem już sobie, że pierwszym moim punktem zaczepienia jwe Francji będzie Boulogne Bili. 
Wynikało to z selekcji przypadków. Celia w rozmowie przygodnej na korytarzu, gdy ją spytałem, 
gdzie spędza najbliższy urlop, odpowiedziała, że u siostry w Boulogne pod Paryżem.
—  Mieszka tam pani stale? — zaciekawiłem się.
—  Nie!  —   odpowiedziała.   —  Siostra   przeniosła   się  tam w związku z pracą męża, który jest 
inżynierem w fabryce samochodów. Może nas pan odwiedzi? — Było to powiedziane  dość 
zdawkowo  i ja  nieobowiązująco  zapytałem,  czy  są tam jakieś przyzwoite hotele.
— Są hotele i jest pierwszorzędny motel na drodze do Wersalu.
Dopiero   w   nocy   ta   wiadomostka,   o   którą  nie   pytałem, 0  „drodze do Wersalu", nabrała dla 
mnie szczególnego znaczenia.   Przecież   ostatni   list,   sprzed   dziesięciu   laty,   który dostałem   na   
imieniny   od   Diany   Borel,   pochodzi   właśnie z  Wersalu.   Donosiła   lakonicznie,   że  w   
związku  z   chorobą męża przenoszą się na stałe do rodzinnego domku w Wersalu.   Gdyby  motel  
albo   jakiś  przyzwoity  hotel  w  Boulogne odpowiadał mi, byłoby to szczęśliwe zakotwiczenie w 
połowie drogi między Borelami, do których ciągnę, a Paryżem. Mogłem wybierać,  co mi się żywnie 
podobało.
Dziwaczna |Wolność! W młodości, na maturalnych Y/akacjach, gdy ojciec oddał mi swój stary 
samochód, przeżywałem, pamiętam, podobne nasycenie wolnością. Miałem czas 1  swobodę  wyboru  
kraju i miejsc,  które  chciałbym  odwiedzić.   Późniejsze   życie   skąpiło   mi   tego   rodzaju   
rozkoszy. Zawsze   sterowały   'mną   jakieś   obowiązki,   wyrachowania, konsekwencje wytyczające 
zamierzony cel. Najbardziej skrępowany byłem własnym interesem.  Każda nowa transakcja 
okupowana   była   zachodami,    obmyślaniem,    dostosowaniem się do okoliczności i ludzi. Dzisiaj  
zdumiewa mnie,  że kładąc   się   na   spoczynek   nie   planuję   jutrzejszych   interesów, nie imaginuję 
dialogów z możliwymi klientami. Dziwne, że  spotykając tu nowego człowieka nie węszę w nim 
potencjalnego nabywcy moich towarów albo partnera do nowej transakcji. Nie węszę, to może 
prawda, jednak przyłapuję się na chęci jakiegoś wykorzystania każdej nowej znajomości. A może 
moja podejrzliwość w stosunku do Grasetów jest po prostu traktowaniem ich na własną modłę? Na ich 
miejscu ja też bym takiego Amerykanina starał się rozsupłać.
Moja podejrzliwość jest dzisiaj barwą ochronną. Zmieniłem się, ale jeszcze nie odmieniłem. To tak jak 
ze strojem. Ubrałem się sportowo, lecz siedzi w tych nowych szortach stary giełdowy szczur. 
Przebieraliśmy się tak na zebrania klubowe. W Dziewiątce obowiązywała niby bezinteresowność w 
tym znaczeniu, by nie rozmawiać o własnych interesach. Był to sztuczny reżim, gdyż ^wszelkie 
hobby, którymi wyżywaliśmy się właśnie w klubie, przeradzały się także w interesy. Ja na moich 
afrykańskich maskach nie straciłem, a moje geograficzne skarby zdobywałem i za pośrednictwem 
klubowych kolegów. Zarażaliśmy więc i nasze hobby naszą interesownością.
Cały pomysł z klubem Dziewiątki wyrósł zapewne z potrzeby znalezienia odtrutki przeciwko 
impregnowaniu człowieka stylem życia dolarowego. Taki sobie sposobik, niby (wyskakiwanie na 
chwilę do poczekalni, aby odprężyć się przed dalszym pościgiem za powodzeniem, dla utrzymania się 
sztywno w kursie życia. Każdy dzwonek telefonu odwoływał klubowca z powrotem na szyny. Inna 
odmiana to ta nasza miłość, albo brak miłości. . . Nikt z nas nie miał życia naprawdę uregulowanego. 
Angela Hamond, żona klubowego kolegi, odwiedzała mnie zawsze regularnie w czwartki i zostawała 
na całą noc. .Mam jednak powody przypuszczać, że poniedziałki rezerwowała dla Gordona, a w 
soboty spotykała się z Leclerkiem. Była nienasycona, a mąż, zboczeniec, drżał na samą myśl o 
rozwodzie, aby nie wycofała z jego przedsiębiorstwa swojego kapitału posagowego. Dlatego tak 
chętnie kupował dla niej, za jej własne pieniądze, choćby te moje maski afrykańskie.
I owszem, Angela zaspokajała pożądanie i czekałem na jej odwiedziny, jednak gdy leżałem przy niej z 
zamkniętymi oczami, rozmyślałem o swoich handlowych planach, pomysłach i kłopotach. Nie było 
tam miłości, ani zazdrości. Najwyżej życzliwość, wzajemna życzliwość, nie pachnąca nawet ^ 
grzechem. Gdyby Hamond poprosił mnie o to, natychmiast przerwałbym flirt z jego żoną. Co innego 
było  z Borelami. Dlatego trwa to jeszcze, zaciekawia i niepokoi. Owocuje jakoś. Alboż jest jakiś 
głębszy sens naszego życia niż owocowanie? To jedno nie przemija, my o tym nie wiemy, bo poza 
nami, po nas, kroczy dalej.
Nie mogę jednak powiedzieć szczerze, że wyłącznie tęsknota, pociągnęła mnie ku Europie. Tęsknota 
nie może być aż tak wykalkulowana. Ani nawet sentyment. Pora, abym zdał sprawę z mego stosunku 
do Borelów. Inaczej nie będę zrozumiany. A chcę, aby to, co piszę, było łatwe do zrozumienia, l 
strawne intelektualnie.
Profesora Borela poznałem przed ćwierć wiekiem. Angielska firma farmaceutyczna, którą wtedy 
reprezentowałem, poleciła mi skontaktować się we Francji ze słynnym chemikiem Borelem w związku 
z eksploatacją pewnych jego patentów. Dopiero po roku znajomości, dość przypadkowo zresztą, 
zostałem przez profesora przedstawiony jego małżonce Dianie. Zaproszono mnie wraz z moim szefem 
na dejeuner do ich mieszkania na rue Jacob. Państwo Borel byli zgodnym i godnym małżeństwem. 
Martwili się tym chyba jedynie, że mimo dziesięciu lat pożycia nie mieli jeszcze potomka. Profesor 
był znacznie starszy od swojej żony, tyle właśnie, ile ja byłem od niej młodszy. W ciągu roku 
znajomość nasza przerodziła się jw przyjaźń. Profesor sprzyjał mi i pomógł przenieść się na stałe z 
Londynu do Paryża. Jemu zawdzięczam moje ówczesne dobre stanowisko. Przyznaję, że gdyby nie 
.szczególna życzliwość profesora, no, i oczywiście, sympatia jego żony, prawdopodobnie nie doszłoby 
do romansu z Dianą. Nie była to miłość szalona. Nigdy nie doznałem pokusy, aby rozwieść moją 
przyjaciółkę. Ona także dbała o to, żeby nie zachwiać fundamentów swego małżeństwa. Miałem 
czasami wrażenie, że profesor sam czuwa mad bezpieczeństwem naszej intymności.
Na wiosnę 1936 roku pani Borel poczuła się w odmiennym stanie. Profesor był uszczęśliwiony. Na 
urodziny podarował mi spinki znacznej wartości. Parę tygodni później otrzymałem wiadomość o 
tragicznym wypadku samochodowym, w którym mój ojciec stracił życie. Matka wzywała mnie do 
Ameryki. W ciągu kilkunastu godzin musiałem zlikwidować swe sprawy w Europie. Profesor Borel w 
tych godzinach okazał mi iście ojcowskie serce. Odwiózł mnie swym Dela-geni do Hajwru, a 
ściskając na pożegnanie powiedział ze łzami w oczach:
 — Postanowiliśmy z żoną, że jeżeli urodzi syna, ochrzcimy go twoim drugim imieniem Casimir. 
Zrozumiałeś, Dominiku?
Zrozumiałem. Wówczas zrozumiałem tylko jego słowa. Wdzięczny mu byłem, że mogę nie poczuwać 
się do winy względem niego, rad byłem, że Diana nie rozpacza z powodu rozstania. Na tęsknoty 
ojcostwa nie było wówczas miejsca w moim sercu, w sercu chłopca, który utracił właśnie swego ojca. 
Mało interesowało mnie, czy pani Borel urodzi za pół roku córkę, czy też syna. Gdy otrzymałem 
wiadomość oficjalną, że dom Borelów wzbogacił się synem Casimirem, byłem już zaręczony z panną 
Łucją Kurak. Przez dwanaście lat regularnie, nie wyłączając okresu okupacji Francji, otrzymywałem 
na urodziny liścik z życzeniami od Borelów. Bodajże na siódmym z kolei podpisał się koślawo sam 
Casimir życząc ,,wujkO|Wi" zdrowia i powodzenia. Po inwazji-desancie nie odwiedziłem Borelów, 
chociaż bawiłem ze sztabem parę dni w Paryżu. Pierwszy list powojenny napisałem do nich po 
kapitulacji Niemiec ze szpitala w Brukseli. Z Ameryki wysłałem im parę razy solidne paczki z 
lekarstwami, żywnością i odzieżą, za co podziękowali. Ostatni list Diany, w którym donosiła o 
chorobie męża i przeprowadzce do Wersalu, dosłano mi na stare nazwisko z poważnym opóźnieniem. 
Od tej pory, 'zapewne z braku mojej inicjatywy, wygasł ten nikły kontakt. Cały ich ślad u mnie to 
sprzed dziesięciu laty wiadomość o Wersalu i mgliste przypomnienie, że jeździli tam na święta do 
rnatki profesora. Na tak słabej podstawie planowanie zamieszkania w Bou-logne-Billancourt grzeszyło 
raczej optymizmem, ale czyż wszystkie moje ostatnie poczynania były o wiele roztropniejsze?
Można żyć dwojako: albo pasywnie, podlegając w najszerszej mierze obcym dyspozycjom, albo 
aktywnie, przejawiając maksimum inicjatywy i od niej uzależniając kontynuacje życiowe. Można by 
to tak omówić: W Ameryce dzisiejszej około siedemdziesiąt pięć procent ludzi żyje z pensji, a więc 
uzależnia tryb życia od inicjatywy swego pracodawcy, miejsca jego warsztatu/wysokości 
wynagrodzenia, czasu i rodzaju zlecanych zajęć. Ameryka pod tym ,wzglę-dem dogania cłiyba Rosję. 
Wszystko jedno, czy pracodawca nazywa się bossem, czy dyrektorem spółdzielni. A ja jestem dzisiaj 
sam dla siebie bossem, odpowiadam wyłącznie przed  samym sobą za stan mego przedsiębiorstwa, 
które jest właśnie mną plus moje dolary. Tylko ode mnie samego zależy, gdzie spędzę pierwszą, noc 
na ziemi francuskiej i co zechcę uczynić pierwszego na niej dnia. Toutes restrictions compri-ses, 
oczywiście. Mogę zanocować, wbrew chęciom, w szpitalu albo |Więzieniu. Walizki mam spakowane i 
zamknięte w kufrze Ramblera. Widać kominy statków na redzie Le Havre. Witaj, Francjo!
 O godzinie trzynastej, w Hawrze, siedziałem za kierownicą zmierzając do znajomej restauracji na 
ulicy Aristide Briand, która za moich czasów nazywała się „Normandie". Tu zamierzałem posilić się i 
zaopatrzyć na dalszą drogę w głąb kraju. Le Havre po Paryżu znałem bodaj najlepiej. Przepływając i 
odpływając stąd kilka razy zawsze miałem określony marszrutą czas do zgubienia w tym mieście. 
Dzisiaj byłem absolutnie s(wobodny i marszrutę sam sobie postanawiałem. Nikt mnie nigdzie nie 
oczekiwał. Fabiolę pożegnałem przelotnie w urzędzie celnym, gdy wzywano ją do ściślejszej rewizji. 
Mnie nikt nie rewidował. Porachowano tylko walizki w samochodzie i po sprawdzeniu dokumentó|W 
pozdrowiono, życząc szczęśliwego sejour we Francji.
Zapamiętaną sprzed wojny restaurację, odnalazłem, lecz pod zmienionym szyldem. Nikt tam już nic 
nie słyszał o panu AlfrećLie, moim totumfackim. Szatniarka coś wiedziała, że któryś z patronów 
wysługiwał się podczas wojny bochom, stąd zmiana firmy. A więc tak jak z Illustrations przefar-
bowanym na Realites. Zreflektowało mnie to. Ćwierć wieku z drugą |wojną światową pośrodku to dla 
europejskich stosunków cała epoka. Uwaga! Abym nie zachowywał się jak przysłowiowy „chercheur 
du midi, a ąuatorze heures".
Pierwszy tak błahy zawód sprawił, że poczułem się tu obco, a to skłoniło mnie do przyspieszenia 
wyjazdu z Hawru w dalszą drogę. Na szosie ruch był pokaźny. Pięćdziesiąt parę mil do Rouen nie 
spiesząc się przejechałem w półtorej godziny. Kawę wypiłem u Paula pod katedrą, próżno wypatrując 
śladów ostatniej [wojny. O piątej ruszyłem dalej mierząc, aby do Boulogne dotrzeć za widna. Nie 
zatrzymywałem się i mało rozglądałem pilnując wskazówki speedo metra na sześćdziesięciu milach. 
Mimo to, gdy wjeżdżałem na most St. Cloud, bulwary zabarwiały się już neonami reklam. Tuż za 
placem, na Jauresa, przystanąłem, aby rozejrzeć się w planach. Tej dzielnicy Paryża nie pamiętałem 
zupełnie. Zanim zdążyłem wychylić głowę z okna, wnet znalazł się doradca. Rozgarnięty chłopiec, 
szukający może funduszów na bilet do kina, zaczepił mnie usłużnie. Jak to zwykle w podobnych 
wypadkach szczęśliwie się składa, zdążał jw tym samym kierunku. Oczywiście zna motel, wspaniały 
motel przy autostradzie na Seyres. Okazało się, że nic nie zna, żadnego motelu nie spotkałem na 
wskazywanej trasie, aż go, zirytowany, wysadziłem zawracając spod Wersalu do Boulogne. Było już 
ciemno, gdy bez przewodnika, na własną rękę upatrzyłem sobie willę-pensjonat na ulicy obsadzonej 
lipami i zatrzymałem się przed nim. Upewniwszy się, że tu na gościa z Ameryki czeka un appartament 
tout comfortab-le, z osobnym boksem na samochód, zaparkowałem wóz w ogródku za jwillą i — po 
kłopocie! Przynajmniej na tymczasem, gdy to piszę, już ulokowany.
Zakotwiczyłem w Paryżu!  Przymykam  oczy  i  staram  się radować tym faktem, ale jakoś rni to rfie 
idzie. Jestem podenerwowany. A mógłbym chełpić się,  że w dobrym czasie przebyłem  kawał  trudnej   
drogi,   co  świadczy  o   sprawności i dobrej fizycznej kondycji. Mam prawo być zmęczony. 
Zirytował mnie chłopak-przewodnik, jego blagierska bezczelność i pretensja do Amerykanina,  że dał 
mu za wątpliwa przysługę tylko dwieście frankójW. Ależ drogo w tej Francji! To też przesada.  
Zapamiętałem Paryż przedwojenny, w którym student  za  dolara  mógł  cały  dzień  szaleć.  Mój   
apartament jest owszem, przyzwoitym logement: duży, stylowo umeblowany pokój z niszą, balkonem 
i łazienką, ozdobiony familijnym   łożem,   wzbogacony   telefonem   i   starożytnym   radiem, 
owszem,, ujdzie,  ale cena pięć dolarów za dobę to  niemało. Zapomniałem, że do tego dochodzi 
śniadanie i obiecany boks samochodowy.   W New  Yorku  kosztowałoby  to  parokrotnie drożej,  
oczywiście bez staroświeckich,  cennych mebli.  Więc nie   ma  tu  powodu  do   zdenerwowania.   
Jutro   rozejrzę   się, wytarguję  stawkę  miesięczną  albo  przeniosę  się,   gdzie  mi się bardziej 
spodoba.
Czuję się nieco wykolejony. Hotel — -to jednak hotel. Swojski, podróżny klimat, restauracja, bar, 
kioski na miejscu, służba na komendę dzwonków, wciąż nowe twarze i ca łą dobę nieskrępowana 
cyrkulacja. A tutaj — pantoflowy spokój. Miałem zaciszne mieszkanie u siebie w Ameryce. We 
własnym domu pięć normalnych pokoi: sypialny, salon, jadalny, gabinet i gościnny, nie licząc 
służbowego, kuchni, łazienki i garażu z wejściem przez piwnicę. Po co rozpisuję się o tym, z czego 
sam dobrowolnie zrezygnowałem. Szukam dziury w całym z intencją, by na krytykowaną 
zewnętrzność przerzucić odpowiedzialność za to, że źle się czuję w sobie samym. Przecież u siebie w 
domu płaciłem ostatnio pięć dolarów dziennie plus utrzymanie gospodyni, która miała zastąpić moją 
staruszkę gosposię odziedziczoną po rodzicach. Przywołuję się do krytycyzmu. Uspokajająca pastylka 
doktor Ilony pogodzi mnie z rzeczywistością. Trzeba się wyspać. Kąpiel czeka. Przygotował ją ponury 
chudzielec Gustaw, usiłujący mówić ze mną po angielsku. Stary facet, gdy dźwigał (Walizki, 
myślałem, że się złamie.
Do jutra! Jakież ono będzie? Niepokoję się nim. O to chodzi! Ślęcząc za kierownicą w drodze z Le 
Havre planowałem na pierwszy dzień objazd Paryża bulwarami, powolutku. Skonfrontuję go 
pobieżnie z zapamiętanym sprzed wojny, a pojutrze, na piechotę, sprawdzę siebie dzisiejszego z 
dzisiejszym Paryżem. Na co czekam? Pamiętając, że nocny Paryż wre w najlepsze, czekam samotny 
na wypoczynek w łóżeczku. Myślę, że jutro, przed zwiedzaniem Paryża, zajmę się odszukaniem 
śladów Borelów w Wersalu.
VV piątek, osiemnastego września, o godzinie osiemnastej pierwszy raz zajrzałem w oczy Casimirowi 
Borel — który jest moim synem, chociaż nie wie o tym. Po pierwszej z nim rozmowie postanowiłem, 
że nie dowie się nigdy. Czy podobna decyzja nie oznacza zagłady dalszego ciągu mego pamiętnika, 
gdybym pragnął rozpisać się o naszej tajemnicy? Być może jednak będę go kontynuował, gdyż zżyłem 
się z pisaniem. Staje się ono swego rodzaju rachunkiem sumienia. Chociaż nie wszystkie myśli notuję, 
już te, które spływają na papier, jakoś trwałej zazębiają się ze mną i pomagają powstawaniu pewnych 
wniosków. Na przykład tego, który mnie przeraził, gdy uświadomiłem sobie całe moje życie wstecz, 
że ludzie jakże przypadkowo żyją... Ci nade wszy stko którzy (Sprzęgnięci z mechanizmem 
socjalnego bytu krę-rą się z dnia na dzień, od matury do emerytury, niby kółecz-ka-trybiki instrumentu 
administracyjnego, gospodarczego i militarnego świata. Im właśnie zdaje się, że żyją celowo i 
planowo, a przecież są całkowicie uwarunkowani wszystkim, tylko nie swą osobowością. Każde 
wyłamanie się z nurtu przeznaczenia grozi, że porwie ich, wessie, roztrąci tragiczny wir. Przeżyłem 
właśnie taki moment-zakręt, gdy musnął mnie szał nieobliczalnego, wiru. Podpłynąłem do niego z 
własnej woli, przybyłem do niego zza oceanu szukając tego, co nie było moje. Muszę to porządnie 
opisać.
Pierwszego ranka, gdy wyspany i wypoczęty rozejrzałem się po moim pensjonacie, wydał mi się 
całkiem odpowiedni. Śniadanie obfite i smaczne przyniosła do pokoju wykwintna panienka, 
mademoiselle Suson, kuzynka generałowej, kierowniczki i właścicielki pensjonatu. Pani generałowa, 
tak ją tu nazywają, jest wdową po generale Strum de Lehan, przedwojennym bohaterze z Indochin. Od 
Suson dowiedziałem się, że jestem czwartym pensjonariuszem. Pierwszy, to stary emeryt, drugi 
dyplomata, posiada też przyzwoity samochód, trzeci astmatyk, ale nie słychać w pokojach jego kaszlu. 
Miłą niespodziankę sprawił mi ponury Gustaw wręczając po śniadaniu kluczyk od boksu. Mogę od 
zaraz zamknąć pod dachem swego Ramblera, umytego już i wypolerowanego.
Po   tak   zachęcającym   wstępie,   nie   przewidując   rychłej przeprowadzki,  postanowiłem  się 
rozpakować. Świeże kwiaty,   goździki,   które   Suson  ustawiła  na   kominku,   pogodziły mnie do 
reszty z losem. Wczorajsze zastrzeżenia fwydały mi się śmieszne. Dla Amerykanina Paryż jest zawsze 
tani, tylko trzeba  urządzić   się  w  nim  umiejętnie.   Za  pięćset  dolarów miesięcznie   mogę   tu, żyć   
luksusowo,   więc   gotówka,   którą mam  przy  sobie,  starczyłaby  na  ponad  dwa  lata.  Znajomy 
mechanik  z  Trenton  sporządził w  Ramblerze taką  skrytkę, że nawet katastrofa, rozbijająca wóz, nie 
zdradziłaby w nim mojej   podróżnej   kasy.   Sto   pięćdziesiąt  papierków   studola-rowych toć 
niewielka książeczka w porównaniu z rozmiarami   przeróżnych   instalacji   czterodrzwiowego   
sezamu.   Mam trzy  zabezpieczenia  przed kradzieżą:  na  prąd,  blokada kierownicy i alarm. 
Najnowszy model nietypowego w Europie wozu,   a  jednego   z  najtańszych  w  USA,   odpowiada,   
sądzę, moim   potrzebom.   Technicznie   lepszy,   niż   na   to   wygląda, 7 — Poufny dziennik...
oszczędny na benzynę, jest w takim stanie, że mogę na nim wykołować  pięćdziesiąt tysięcy mil  bez 
kłopotów.
Po  śniadaniu  urozmaiconym  rozważaniami  swego  położenia sięgnąłem po książkę telefoniczną, 
aby wynotować z niej parę   numerów.   Znalazłem   Klaudiusza   Graset   stomatologa, ale  bez  „de"  
i  bez  Fabioli,  natomiast  Borelów  w  Wersalu ani   śladu.   Trochę   mnie   to   speszyło.   Jeżeli   nie   
mieszkają tam,   tedy   po   licha   obrałem   sobie   locum   na   przedmieściu Paryża   w   sąsiedztwie   
samochodów.   Nocą   przy   otwartym oknie  słyszałem   stek   elektrycznych  młotów  i  
wyobrażałem sobie, że wybijają nową serię nadwozi Dauphine. Po praw-.dzie w moim amerykańskim 
mieszkaniu nie było ciszej nocą. Spytałem Suson, czy nie mają w domu jakiejś starej książki 
telefonicznej. Mieli, do wyboru, nawet przedwojenne, bowiem pani generałowa nigdy nie wyrzuca nic 
z oprawionych druków.   Odnalazłem  i  zapisałem  trzy  stare   telefony  Borelów. Dwa   paryskie   
nic   nie   odpowiedziały,   natomiast   wersalski poradził zwrócić się po informacje do conciergerie. 
Zrażony pośrednictwem   drutów  postanowiłem  przejść  do   action   di-recte.  Uruchomiłem 
Ramblera,  na pierwszej   stacji  dopełniłem baki benzyną i po kilkunastu minutach skręcałem z Ave-
nue de St. Cloud na ulicę Marszałka Focha, gdzie miał stać dom Borelów. Smutne to, czy zabajwne, 
ale nie skusiło mnie, by pojechać kilkaset metrów w bok do królewskiego pałacu. Pierwszy raz byłem  
w Wersalu  bodaj  przed  ćwierć  wiekiem. Zwiedziłem go pobieżnie xv towarzystwie dziewczyny i 
Baedekera. Kiedyś także z Dianą czuliliśmy się do siebie w czerwcową noc na  tle iluminowanych 
fontann.  I dzisiaj, gdybym był z kimś, nie zaniedbałbym, aby stało się zadość tradycji, by majpier,w 
złożyć hołd rezydencji wielkiego Ludwika.  Byłem  sarn i  chociaż  wmawiam  sobie,  że 'mam  
bezmiar   wolnego   czasu,   minąłem   obojętnie   świątynię   monarchistów  i   romantycznych   
turystów   w   poszukiwaniu   domu jakiegoś   Borela.   Znalazłem   go,   staroświecką   kamieniczkę, 
w której  nigdy bym tnie pragnął mieszkać,  chociaż sąsiadowała z Wersalem.  Concierge objaśniła 
mnie, że pani profesorowa, oczywiście wdowa, rezyduje ,w swoim drugim domu, w Paryżu, przy rue 
Lhomond, piąte arronclissement.
—  A   młody   pan   Borel,   Casimir?   —  spytałem   wyraźnie zaniepokojony.
—  Był u nas przed tygodniem, w sprawie czynszu. Mogę  podać jego paryski telefon. Rozumie pan,  
pani profesorowa nie zajmuje się już interesami — tłumaczyła stróżka.
Zapisałem telefon, podziękowałem i wróciłem do śródmieścia Wersalu, aby w pierwszej spotkanej 
brasserie ożywić myśl jakimś godziwym trunkiem. Ostatecznie wylądowałem w restauracji „Pod 
czarnym koniem", gdzie przy luncheon z whisky Biały Koń zdecydowałem się na natychmiastowe 
skontaktowanie telefoniczne z młodym Borelem. Notuję pierwszą z nim rozmowę:
__ Halo? Instytut (i coś tarn niezrozumiałego) — zabrzmiał niewieści głosik.
—  Proszę do telefonu monsieur Casimir Borel.
—  Chwileczkę, łączę, proszę mówić.
—  Czy pan Casimir Boreł?
—  A Tecoute!
—  Mówi Dominiąue Poi.
—  Czym mogę służyć?
—  Dominiąue Pol-Polankowski z USA.
—  Och! Oncle Dominiąue de 1'Ameriąue! Wiem! Ależ mama się ucieszy.
—  Chciałbym przedtem spotkać się z panem.
—  Oczywiście!  Gdzie  pan  jest,   wuju?
—  Na szosie pod Paryżem.
—  Dokąd pan zmierza? —• Do Paryża.
—  Świetnie!   Moglibyśmy   spotkać   się   o   szóstej?   Zapraszam wuja, dokąd?
—  Gdzie tobie najwygodniej!
—  Ś,wietnie!   Zapraszam   wuja   Dominika   do   „Dominika" na   Montparnasse.   Dróle   que  ca!  
Na  skrzyżowaniu  Raspail z  ulicą Brea!  Świetnie!  Jakże  ucieszy się mama! A  tout  a l'heure!
Byłem tak podekscytowany lakoniczną rozmową, która przecież w nic mnie nie wtajemniczyła, że 
perspektywa czekania aż pięć godzin na spotkanie zdała mi się nadto uciążliwa. Tyle minut do 
stracenia, do zabicia... Mógłbym przez ten czas wpaść do Chartres i zwiedzić Orlean. Nigdy dawniej 
żadne rendez-vous nie niecierpliwiło mnie do tego stopnia. Słyszałem głos Casimira zniekształcony 
przez telefon, szybkie i łatwe decyzje, dwa razy wspomniał matkę i taki odległy termin wyznaczył na 
spotkanie. Może był bardzo zajęty, uzależniony od kogoś lub czegoś, a może sła7*
 bo mu zależało na jwidzeniu się ze mną. Przez tyle, tyle lat nie miałem czasu i ochoty, aby napisać 
choćby kartkę w odpowiedzi na wierne życzenia młodego Borela, a dzisiaj dłużą mi się minuty bez 
niego. Smutne to czy zabawne?
Wróciłem do pensjonatu, połknąłem ostatnią uspokajającą pastylkę doktor Ilony i wyciągnąłem się na 
wiktoriańskiej kanapie. Lek nie od razu skutkował. Gdy podłożyłem dłonie pod głowę, nie 
odróżniałem, czy wzmożony puls tętni w czaszce, czy w rękach. Sprzykrzyła mi się niewygoda 
leżenia, więc usadowiłem się w fotelu i zająłem szperaniem w planie Paryża po arrondissements.
Myśli balansowały wokół tego samego. Jak on może wyglądać, ten Casimir? Czarny i szczupły 
Francuzik, pewnie podobny do matki. Potknąłem się o wspomnienie Diany. Jak ona może dziś 
wyglądać? Typ Fabioli, tylko trochę pulchniejsza, miała prześliczny owal twarzy, usta dzieweczki 
Greuze'a, a w oczach diabliki. W chwilach uniesienia przymykała powieki i śmiała się cichutko do 
samej siebie. Pulchna, gładka, gorąca, taka śniła mi się parę razy w okresach przymusowego postu. 
Nigdy nie tęskniłem do niej naprawdę. Kazimierz, wyobrażałem sobie, musi być do niej podobny. Ma 
obecnie dwadzieścia trzy lata. Co ja robiłem w jego ,wieku? Kończyłem faculte de droit i zaczynałem 
zarabiać pierwszymi korespondencjami z Francji do prowincjonalnej prasy amerykańskiej. Pamiętam, 
że za poetyczny artykuł dla Nebraska Mirror przeżyłem piękne wakacje w Bretanii. Dla dolara było 
wtedy niezwykle tanio. Było... było... aż zasnąłem siedząc w fotelu. Przebudzenie przykre, z biciem 
przerażonego czymś iserca. Uspokoiłem się przypomnieniem, że do szóstej mam jeszcze pełną 
godzinę czasu.
Nigdy nie kochałem się w życiu „szalenie", tak jak czyta się w książkach i słyszy o tym w piosenkach, 
ale myślę, że człowiek „szalenie" zakochany musi się !czuć podobnie jak ja czekając na spotkanie z 
Kazimierzem. W ostatniej chwili osaczył mnie nowy popłoch, że nic nie mam dla niego, a 
powinienem coś mu podarować. Młodzi zawsze cieszą się z prezentów. Może spinki, które dostałem 
ongiś od jego ojca? Głupi pomysł. Nic by mnie to nie kosztowało, a ja chętnie wykosztowałbym się 
dla Kazimierza. Lepiej odłożyć decyzję i zorientować się w nim podczas rozmowy. Chciałbym mu się 
podobać. Ogoliłem się powtórnie, wysmarowałem twarz, ubrałem na czarno i dobrałem  troskliwie 
krawat. Wsiadłem do wozu pół godziny przed czasem spotkania, przewidując trudności z 
parkowaniem. Szczęście mi dopisywało. Wcisnąłem Ramblera w dobre towarzystwo, nie opodal, na 
strzeżonym parkingu. Przez wolny kwadrans oglądałem wystawy sklepowe zgadując, co mogłoby 
ucieszyć czy choćby zainteresować Kazimierza. Albo go przeceniałem, albo nie doceniałem, dość że 
nie znalazłem nic godnego wydania pieniędzy. Punkt o szóstej oddałem kapelusz w szatni 
„Dominiąue". Lokal odpowiadał mi. Parę stolików zajętych, jednak nikt od nich nie powstał na moje 
powitanie. Tym lepiej — pocieszyłem się, wybierając miejsce w głębi sali tak, abym miał stamtąd 
widok na wejście. Uprzedziłem kelnera, że będą dwa nakrycia. Udając zainteresowanie kartą, 
zerkałem co chwila ku drzwiom. Pięć po szóstej wszedł cna salę młody okularnik z kozią bródką, w 
pomiętym nieco ubraniu. Przystanąwszy na środku rozglądał się bezceremonialnie. Kelnerzy nie 
zwracali na niego uwagi, a ja mimo że serce mi mocniej zabiło, nie mogłem zdecydować się na 
rozpoznanie. Wolałbym, żeby to nie był mój Kazimierz. Podszedł do mnie, oparł rękę o stół i 
zaglądając poufale w oczy spytał:
—  Czy nie jest pan,  na przykład,  moim wujem Dominikiem?
Powstałem wyciągając rękę trochę sztywno. Chwycił ją w obie dłonie, potrząsnął, wypuścił, pogłaskał 
mnie po ramieniu i zaprosił, by spocząć siadając naprzeciwko. Rozgadał się znajomym z telefonu 
głosem:
—  Wyobrażałem   sobie   pana   trochę   inaczej.   Wyższego! I   starszego!  A   jesteśmy  prawie  
równego  wzrostu.   Właściwie, jak ja mam pana nazywać?
—  Jak zechcesz — uśmiechnąłem się do jego okularów.
—  Świetnie!  Bo nie mam innego  wuja  poza  panern.  Pokrewieństwo przez matkę, prawda?
—  Tak! — przyznałem domyślając się w nim jakiegoś niepokoju. Rozejrzałem się i skinąłem na 
kelnera.
—  Trzeba i tym się zająć — stuknął palcem w kartę. — Oni  tu  czarują  Amerykanów rosyjskimi 
smakołykami.  Koniecznie szaszłyk, ale z czego? Na początek kawior i vodka Smirnoffa, dobrze?
—- Bardzo dobrze — przytaknąłem głową. Wzruszyła mnie jego troskliwa hojność.
Czy nie zrujnujesz się aby? — spytałem.
— Na wuja? — roześmiał się. — Gdy zatelefonowałem do mamy, piała z radości w słuchawkę. 
Zresztą! — wzruszył nonszalancko ramionami. —• Wiesz, wuju, kiedy zatelefonowałeś do mnie, 
wykańczałem właśnie na czysto projekt modelu, za który otrzymałem sowitą premię. Starczy-• łaby na 
paru wujków. A jeden krawat z paczek, które przesyłałeś rodzicom, mam w szafie. Znoszony, ale go 
nie wyrzucam, bo to pamiątka przez ojca od ciebie.
Obserwowałem go, gdy tak mówił i mówił, jakby lękając się zamilknięcia. Nie byłem pewien, czy 
moja osoba krępuje go, czy naprawdę cieszy, może zawsze jest takim gadułą. Okulary i broda 
maskowały jego twarz. Dostrzegłem na wskos za szkłami jasne ocz}^. Był podobniejszy raczej do 
mnie niż do matki.
—  Uczysz  się  czy  pracujesz?  —  spytałem,  gdy  zajął  się wyciskaniem cytryny na kawior.
—  Jestem   na   pierwszej   posadzie,   w   Instytucie   Odlewnictwa. Oczywiście uczę się i tam nadal 
— mówił nie podnosząc   głowy.   —   Moja   specjalność?   Aktualnie:   odlewanie metodą modeli 
traconych. Wiesz, wuju,  co to za diabeł?
—  Domyślam   się.   Więc   nie   poszedłeś   śladami   ojca   na drogę naukojwą?
—  Nie   zdążyłem.   Gdy   ojciec   zmarł,   miałem   czternaście lat •— spojrzał  na mnie. — A ty,  
wuju, nic mi nie poradziłeś...
Nie byłem pewny, czy to żart, czy wymówka. Raczej żart, gdyż nie stracił humoru i z ożywieniem 
mówił o zdobytej premii. Nie ukrywał zamiłowania do wykonywanego zawodu. Dwa wstępne 
kieliszki wódki ułatwiły zbliżenie. Przy szaszłyku Kazimierz był bardziej opanowany. Żując . 
cierpliwie trochę twarde mięso, słuchał z uwagą, co mu opowiadałem o sobie. Zauważył, że wino mi 
smakuje, więc pilnował, by mój kieliszek nie stał próżny. Z uśmiechem dziecinnego zadowolenia 
dolewał doskonałego Chamberti-na z 1934 roku.
Przy deserach rozsiadł się wygodnie i zadał poważnym tonem pierwsze osobliwe pytanie, które 
nastroszyło mnie do czujności:
—  Powiedz   mi,   wuju,   czy   chcesz   być   ze  mną   szczery? Twoja osoba,  chociaż widzę  cię 
pierwszy raz w życiu,  dobrze utkwiła w mej  pamięci. Dobrze i enigmatycznie zarazem.
 __ Dlaczego nie miałbym być z tobą szczery? — zdziwiłem się maskując zaniepokojenie.
__ Dlatego, że przyłapałem moją kochaną mateczkę na nieścisłościach tyczących się twojej osoby. 
Raz mówiła, że jesteś moim ojcem chrzestnym, innym razem, że opuściłeś Francję na stałe przed 
moim urodzeniem, wspomniała kiedyś, że jesteś jej kuzynem, a kiedyś indziej, że jesteś moim 
krewnym. To wszystko drobiazgi. Ważne, co powiedział mi ojciec przed śmiercią. Mówił różnie o 
różnych znajomych i przy tym polecił mi, abym ciebie czcił jako swego dobrodzieja. Zapamiętałem, 
że powiedział tak właśnie i poświadczył, że po jego śmierci nikt, prócz matki, nie jest mi bliższy na 
tym świecie od ciebie. To wielkie słowa. Ojciec nie miał sklerozy. Brzmiało to zobowiązująco dla 
młodego chłopca, prawda? A tymczasem ty, mój dobrodzieju, po paru paczkach i kartkach z greetings 
sprzed dziesięciu laty przepadłeś jak kamień w wodę. Pragnąc jakoś dostosować się do życzeń mego 
ojca, tęskniłem do ciebie. A potem miałem trochę żalu, zawiedziony sierota. Bo nie umiałem sobie 
wytłumaczyć. Twój telefon w południe wstrząsnął mną. Musiałeś poznać po głosie?
Przyglądałem mu się, poruszony wewnętrznie, gdy tak mówił, rad, że mówił i daje mi czas do 
namysłu, co odrzec, aby mu nie zaszkodzić sobą, aby go też nie stracić dla siebie. Musiałem mu coś 
odpowiedzieć. W obecnej chwili wydaje mi się, że fantazjowałem w miarę mówienia, gdyż nie zdaję 
sobie sprawy, kiedy ta moja wersja opowieści powstała. Nie śmiem też zakwalifikować jej jako 
kłamstwa. Nakryłem dłonią rękę Kazimierza leżącą na obrusie, jakby go uspokajając i przymuszając, 
aby wysłuchał cierpliwie do końca i wierzył. Ja też mówiąc wierzyłem sobie. To było tak dawno, tacy 
byliśmy inni...
— Widzisz, Kazimierzu — zaglądałem mu w oczy, które chwilami niknęły za błyskiem .szkieł — 
twoi rodzice nigdy nie byli moimi dłużnikami. Przeciwnie, to ja im zawdzięczałem wiele. Twój ojciec 
protegował, opiekował się mną w Paryżu. Patrz, te spinki, widzisz, jakie cenne, otrzymałem od niego 
na urodziny. Dlaczego, spytasz? Dobroć ludzka nie jest rozrachunkiem. Byliśmy związani interesami 
firmy, w której pracowałem. Stąd znajomość, a po poznaniu sympatia i dobroć starszego dla 
młodszego. Twoja matka bardzo twojego ojca kochała. Zawsze ich podziwiałem i czułem się wśród 
nich jak w rodzinie. Raz, na balu  chemików, ojciec twój, który nie lubił tańczyć, zachęcił twoją 
matkę, aby zatańczyła ze mną. Nazwał mnie wtedy publicznie kuzynem Niklem. Odtąd nazywano 
mnie waszym kuzynem. Powróciłem do Ameryki. Po roku ożeniłem się. Gdy otrzymałem zaproszenie 
od twoich rodziców na ojca chrzestnego spodziewanego dziecka, rozumiesz, jakie to było dla mnie 
wielkie wyróżnienie. Wówczas ojciec twój był raczej indyferentny w sprawach religijnych. Przybyłem 
do Paryża w chwili szczególnej i tragicznej. Nie umiem ci dzisiaj tego medycznie wytłumaczyć, 
dlaczego tak się stało, ~że tylko natychmiastowa transfuzja krwi mogła cię utrzymać przy życiu. To 
nie była choroba, to coś jakbyś urodził się z niewłaściwą krwią. Matka po bardzo ciężkim połogu 
leżała nieprzytomna. Ojciec twój miał krew nieodpowiednią, z powodu malarii czy czegoś podobnego. 
Życie twoje wisiało na włosku, ojciec rozpaczał, a dla mnie najprostszą sprawą było zaproponowanie 
lekarzom, aby rozporządzali moją krwią dla ciebie. Otrzymałeś jej tyle, by starczyło ci na nowe życie, 
z serca do serca, mówiąc w przenośni, bo pośredniczyły w tym nasze arterie. Dla mnie, młodego, 
silnego mężczyzny, była to fraszka, ale twoi rodzice uznali, że odstąpiłem tobie część mego żywota, 
abyś ożył dla nich. Mówią, że za wszystko w życiu trzeba płacić. Radość z powodu twojego 
ozdrowienia zaćmił telegram wzywający mnie do Ameryki ona pogrzeb mojego ojca, który właśnie 
'zginął w katastrofie samochodowej. Rodzice twoi przejęli się głęboko moją żałobą. Ojciec 
odprowadził mnie na statek do Hawru i tam, w odruchu wdzięcznego współczucia, postanowił, że na 
chrzcie dadzą ci moje drugie imię, Kazimierz. Aby pamięciowo związać cię z moją osobą. Byłem 
więc i nie byłem twoim ojcem chrzestnym. Dawno to było i nie wiem, czy nie poplątałem czegoś w 
terminach. Cóż ty na to, Kazimierzu?
Zdjął z nosa okulary i wpatrywał się we mnie niebieskimi oczami z naiwnym uwielbieniem. Ręka, 
którą nakryłem dłonią, teraz odwróciła się i ściskała moją dłoń kurczowo. Nieruchomi milczeliśmy 
przydługą chwilę. Byłem z siebie dumny. Wierzyłem, że to wszystko, co mu powiedziałem, działo się 
naprawdę, chociaż przedstawione w alegorycznej formie. Kazimierz rozjaśnił się, uśmiechnął niezbyt 
mądrze.
— Wszystko    rozumiem!    Wszystko    gra!    Jesteś    moim  chrzestnym, choć nie byłeś. Jesteś 
kuzynem mamy, jesteś moim krewnym. Rozumiem ojca, że kazał mi czcić ciebie jako najbliższego. 
Tobie zawdzięczam życie, naprawdę. Ach, wuju! Jakże się cieszę, że mogę cię bez obaw kochać. To 
takie ważne dla mnie, takie ważne! Ale dlaczego mama nie potrafiła mi wytłumaczyć wszystkiego tak 
prosto?
.—• Twoja matka była długo nieprzytomna, długo chorowała. Może -nie wiedziała o wszystkim, 
prawdopodobnie pocieszano ją, że wszystko w porządku, a później może mąż oszczędził jej ciężkiej 
prawdy o niezgodności krwi. Nie wiem...
— Prawdopodobnie, prawdopodobnie! — Zaaferowany spojrzał na zegarek i przestraszył się: — 
Dziewiąta, obiecałem mamie, że na ósmą zawiozę cię do niej.
Nie pozwolił mi sięgnąć do portfelu. Sam zapłacił rachunek, a Chambertin figurował w nim 
czterocyfrową liczbą.
Na ulicy zaciekawił się, jaki mam samochód i gdzie go zaparkowałem. Widok Ramblera nie 
zaimponował mu. Zapragnął zawieźć mnie do matki rasowym gratem, jak nazwał z dumą swego 
sfatygowanego MG. Wóz długo nie chciał zapalić. Nie wtrącałem się do jego manipulacji. Prowadził 
dość ryzykownie, może był zbyt ożywiony rozmową, a ja siedząc przy nim zmęczyłem się ślepym 
przydep-tywaniem niby to hamulca. Na pewno byłem też oszołomiony. Drżała we mnie radość, 
podobna do szczęścia w chwili po uniknięciu śmiertelnego niebezpieczeństwa. Ileż zależy od trafnych 
słów! Spiętrzone na naszej drodze głazy podejrzeń i niepewności zdmuchnąłem jak bibułkę. A 
przecież mogło być inaczej. Jedziemy oto siedząc obok siebie, ożywieni serdecznością i 
wdzięcznością, po gładkiej drodze wiodącej do dalszego rodzinnego zbliżenia, a przecież przed kilku 
minutami omijaliśmy wir, niebezpieczną głębię niewiadomego, która mogła roztrącić nas i unie-
szczęśliwić. O pierwszej rozmowie z Dianą napiszę jutro. Nie powinienem się spieszyć, by nie skracać 
relacji spraw dla mnie ważnych.
Odczytałem ostatni, a najdłuższy z moich rozdziałów z aprobatą. Stenografując nie oddałbym lepiej 
mojej rozmowy z Kazimierzem. Z moim chłopcem. Delektuję się tym  powiedzeniem, pospolitym w 
piosenkach, w ustach dziewcząt mówiących o ukochanym partnerze. Mężatki o kochanku mówiłyby: 
mon amour! Dla mnie to nie miłość, ale ma z nią wiele wspólnych znamion. Naprawdę drgnęło mi 
serce, gdy Diana, po odejściu Kazimierza, spojrzała na mnie porozumiewawczo i rzekła: II est beau, 
notre gar-con, 'nieprawda? Piękny jest nasz chłopiec!
Nie wiem, czy jest piękny, ale wdzięczny jej byłem za to, że właśnie do mnie powiedziała o nim „nasz 
chłopiec". Musiałem czekać na to nieomal ćwierć wieku. Nie musiałem. Ja nic nie muszę. Nie muszę 
pisać, jednak chcę, więc piszę, jak mi się podoba, i zrobię z tym pisaniem, co mi się spodoba. Notuję, 
że od chwili zachwiania pewności, czy ten mój dziennik, ze względu na Kazimierza, będzie 
kiedykolwiek powierzony komuś do przeczytania, przyznaję, wzrosła we mnie swoboda pisania. 
Łatwiej być mi szczerym z samym sobą. Wracam do narracji.
Zza  kierownicy,  kiedy  ruszyliśmy,  Kazimierz  zażądał:
— Teraz opowiedz mi, wuju, o sobie, co robiłeś ostatniego lata?
Nie wiem, dlaczego zainteresowało go ostatnie lato. Niewiele mu o nim opowiedziałem, gdyż chłopak 
popisywał się prowadzeniem swego sportowego grata i w parę minut byliśmy u celu. Zatrzymał się 
przed bramą, wyskoczył z wozu, zadzwonił, skoczył z powrotem za kierownicę, a gdy brama rozwarła 
się, wjechał .szumnie na podwórko. Zaambalował motor, zgasił i odsapnąwszy: — Nous y som-mes 
— otworzył moje drzwiczki, z którymi nie umiałem sobie poradzić. Czując pod nogami pewny bruk, 
ja też odsapnąłem. Idąc za Kazimierzem, nie spodziewałem się niczego ważniejszego ponad to, co już 
dziś przeżyłem.
Otworzył kluczem front na parterze, wprowadził mnie do mrocznego przedpokoju i pozostawił tam 
samego. Rozwidniło się nagle od rozwartych dwuskrzydłowych drzwi i na tle zatłoczonego meblami 
salonu ujrzałem Dianę. Domyśliłem się, że to ona, owa ciemno ubrana, bardzo tęga kobieta, która 
obcym mi głosem wyrzekła serdeczne słowa: Dobry wieczór, drogi kuzynie Dominiku!
Skłoniłem się, unosząc do ust jej dłoń, tłustą, nieforem-ną bryłę ciała obleczonego chropowatą skórą. 
Nie potrzebowałem wysilać się na maskowanie wrażeń, gdyż nie pozostawiono mi nawet marginesu 
możliwości przejawienia jakiejkolwiek inicjatywy. Usadowili mnie na profesorskim fotelu, a 
poznałem ten fotel, poznałem parę mebli z ich dawnego mieszkania. Diana, zmęczona wzruszeniem 
albo wysiłkiem, opadła na kozetkę naprzeciwko. Kazimierz krążył koło nas wtrącając się do rozmowy. 
Mówiła głównie Diana, nazywając mnie po staremu Niklem.
—  Domyślałam   się   jakiejś   tragedii   w   twoim   życiu,   po tym gdy odesłano mój list, w którym 
opisywałam ci ostatnie    chwile   naszego    nieodżałowanego   Jana.   Na   kopercie było mnóstwo  
pieczątek  z różnych  miast,  gdzie  nie  znaleziono   mister   Polankowskiego,   zanim   zdecydowano,   
że   jesteś   adresatem   nieznanym.    Tylu  na   świecie    ludzi   ginie w każdej   chwili.  Jednak  nie 
wierzyłam,  żebyś  umarł.  Dano   by  nam   o   tym   znać,   nieprawdaż?  Zniknięcie   adresata to  
wieloznaczna  możliwość.  Powiedz  nam,   co  się  stało?
Byłem jej winny odpowiedź:
—  Wplątano    mnie   w   paskudną    sprawę,   z   której    wyszedłem czysty i niewinny, jednak 
nazwisko moje tak spopularyzowano, że wolałem zerwać ze środowiskiem i z przeszłością i zacząć 
nowe życie, w innym Stanie i pod innym nazwiskiem. Opowiem to wam kiedyś dokładniej.
—  Sam  przyjechałeś  do  Europy  czy  z  rodziną?  Na   długo? — indagowała niecierpliwie.
—  Nie   mam   już   w   Ameryce   rodziny.   Jestem   samotny na świecie. Przyjechałem na dłużej, 
może na zawsze...
—  Do  rodziny  wróciłeś,  wuju,  prawda,   mamo?  •— wtrącił Kazimierz.
—  Oczywiście! Na drugim piętrze zwalnia się mieszkanie, możesz je zająć. Albo u nas, jest gościnny 
pokój.
—  Postawię  wujowi  na  podwórzu  garażyk  obok  mojego.
—  Zbankrutowałeś? — uśmiechnęła się wyrozumiale. Nim zdążyłem  zaprzeczyć,  już  pocieszała:  
—  Urządzimy   cię  jakoś. Casimir ma poważne stosunki w przemyśle. Nie martw się   niczym,   
kuzynie.   W  naszym   wieku   należy   szczególnie dbać o wątrobę i serce.
Kazimierz, upewniwszy się, że nie potrzebuje odwozić mnie do miejsca zaparkowania wozu, 
przeprosił, że musi wyjść na pół godziny, i zostawił nas samych. Wtedy to Dia-ng. zwróciła się ku 
mnie ze słowami: — Ładny ten nasz chłopiec, nieprawdaż? — Poczułem do niej za to wdzięczność, 
która przysłoniła mi jej brzydotę. Długo przypatrywaliśmy się sobie w milczeniu. Ona pierwsza 
odezwała się: Odkryłeś we mnie coś ze swojej Diany?
—  Oczy...
 —  W  świetle dziennym  i  oczu  byś  nie  poznał.  Zaczęłam tak tyć we wdowieństwie. Jakaś 
choroba. Nie jem zbyt wiele. Wiek także swoje robi. Prawda? Do wszystkiego można się   
przyzwyczaić.   Dla   Casimira   jestem   zawsze   taką   samą mamą.   To   dla   mnie   najważniejsze.   
A   ty?   Musiałeś   mieć burzliwe i ciekawe życie. Co z żoną?
—  Po dwóch latach przykrego szczęścia rozwiedliśmy się.
—  Opowiedz, co się stało. Wiem, że u was łatwo o rozwód, ale  miałam  wrażenie,  że ty  nie  jesteś  
lekkomyślnym  człowiekiem.
—  Muszę najpierw ostrzec i powtórzyć ci, co opowiedziałem  Casimirowi  o  sobie...
Zdałem jej  drobiazgowe sprawozdanie ze spotkania i rozmowy w restauracji.
—  To   nawet   pomysłowe   i  ładne   —  pochwaliła.  —  Czy naprawdę   zależy   ci  na   znajomości   
z   nami?
—  Przyjechałem do was.
—  Inyraisemblable!   Po   tylu   latach!   Potrzebujesz   naszej pomocy?
—  Nie  wiem,   czego  potrzebuję.  Finansowo  jestem   niezależny. Stać by mnie było na 
dopomożenie, na przykład Casimirowi.  Albo  pani...
—  Mnie? Myślisz o mnie jako o pani profesorowej?
—  Nie! W myślach nazywałem panią po prostu Dianą.
—  Możesz  już mówić  do  mnie i przy synu tak,  jak mówiłeś dawniej, gdy byliśmy en deux.
—  Jeżeli uważasz, że... Przerwała  nerwowym  śmiechem:
—  Uważam   to   za   stosowne.   Wyobraź   sobie,   że   w   pokrowcu  otyłej   matrony  mieszka  ta  
sama  Diana.  Cieszę  się żywą   pamięcią   i   raduję   wszystkim,   co   odmładza   kobietę. Przyjaźń z 
tobą odmładza mnie przecież. Trzymasz się doskonale. Nic ci nie dolega?
—  Trochę  serce.
—  Fizyczne czy  duchowe?
Gdy   na   to   nie   odpowiedziałem,   spoważniała,   spochmur-niała prawie:
—  Szukasz  serca  na  rozdeptanych dróżkach młodości.  Po serce  wróciłeś   do   Europy,   biedaku?  
Dzieci  nie   masz?
—  Ty  pytasz  mnie   o  to,   Diano? Musiała odczuć wyrzut w moim głosie.
—  Nie  marn  prawa   ani  pragnę  odmawiać   ci  serca,   sko ro go szukasz. Jestem szczęśliwą matką. 
Szczęście chętnie pomnaża się udziałem innych, a ty masz prawo do mojego szczęścia matczynego. 
Życzą ci, aby Casimir pokochał i ciebie. Poznaj go. To bardzo dobry, chociaż i zagadkowy człowiek. 
Pytałam, czy masz inne dzieci.
—  Dziękuję, Diano. Nigdy w życiu nie prowadziłem z kobietą podobnej rozmowy.
—  Może dlatego, że po raz pierwszy rozmawiasz z matką swego syna?
—  Dziękuję,   Diano  — powtórzyłem.  — Pytałaś  o dzieci. Na  Wschodzie,   gdzieś  za  żelazną 
kurtyną,   mieszka  pewnie dziewczynka, która nosi moje nazwisko. Nie miała ojca, zginął przed jej 
urodzeniem. Dałem je kobiecie, która była jej matką. Nie musiałem.  Ale miałem dług wdzięczności,  
opiekowała się mną w szpitalu i jej zawdzięczam sprawność lewego ramienia.
—  Twoja,   czy  nie  twoja?
—  Na  pewno  nie  moja. Gdy  poznałem  jej   matkę,  miała już parę lat.
—  Czy  wie  o  tym,  że  nie  jest  twoja?
—  Nie  rnam  pojęcia.
—  Jesteś  więc  czyimś  mężem.  Dziwny  z  ciebie  człowiek.
—  Tak się wydaje, ale nie ma we mnie nic dziwnego.
—  Czy to nie dość dziwne: twój  syn bez twego nazwiska i  nie twoja   córka  z  twoim nazwiskiem?
—  Moje dzisiejsze nazwisko brzmi inaczej, po prostu Poi.
—  Więc  to   jeszcze   dziwniejsze.   Gdy   Casimir   zatelefonował o tobie, nie wiem, czy bardziej się 
ucieszyłam, czy zlękłam. Domyślałam się, że będzie cię indagował. Przecież on wcale niepodobny do  
ojca.  Ma twoje  oczy  i wzrost.
—  Tylko my o tym wiemy. O nim i o tej Krystynie, mojej  córce.
—  Dziękuję,   Niku,   za   to,   co   mu   powiedziałeś   o   swej krwi dla niego. To ładne.
—  Powiedz,   Diano,   twój   mąż   znał   naszą   prawdę?
—  Oczywiście! On był jej  autorem. Wiedział, że jest bezpłodny,   zdarza  się  to  mężczyznom  po   
pewnych  chorobach. Najbardziej   pragnął  w  życiu  tego,   na   czym  tobie,   młodzikowi, najmniej  
zależało.  Pamiętaj,  profesor był  ateistą,  ale nie  cynikiem.
—  Nie był zazdrosny?
Był,   jednak   bardziej   pragnął   dziecka.   Ufał,   że   potomek  najmocniej  zwiąże  nasze  
małżeństwo.  Zastanawialiśmy się nad sztucznym zapłodnieniem. To nieraz praktykują. Jan odrzucił 
to, brzydząc się anonimowością. Bardzo skomplikowane w jego położeniu, że ciebie wybrał, upatrzył 
sobie, lubiąc cię i będąc jednocześnie zazdrosny. Bo nie był cynikiem. I wierzył w osobowość 
człowieka'.
—  Myślałem,   Diano,  że  kochałaś  mnie   wtedy  naprawdę.
—  Nie  oszukiwałam  cię,  Niku.  Byłeś bardzo  miły.  A to, że aranżowałam razem z mężem nasze 
tete a tete, przecież cię  nie  zubożało. Każda kobieta,  tak  czy inaczej,  aranżuje swą  miłość.
—  A  ja  to  właśnie  nazwałbym  cynizmem.  Miałem  wówczas   wrażenie,   że   byłaś   religijna   i   
ubolewałaś   nad   grzechem naszej  miłości.
—  Gdybym   była   cyniczna,   nie  poprzestałabym   na   tobie, Niku. Cóż ty wiesz o mnie, czy nie 
odpokutowałam. Cóż ty wiesz  o  mnie...
—  Niewiele. Nie mam prawa dowiadywać się, gdybyś nie chciała.
—  A gdybym chciała?
—  Byłbym ciekaw niejednego.
—  Mamy czas. Chyba mamy czas? Przytaknąłem.
—  Patrząc   na   ciebie,   Niku,   uprzytamniam   sobie,   że   jestem zrównoważona.  Twój  
nieoczekiwany przyjazd  wyrównał resztki niepewności życiowej. My tutaj  przez wiele lat nie  
istnieliśmy  zgoła  dla  ciebie,   a  ty  liczyłeś  się  dla  nas. Już jestem zrównoważona. A ty?
—  Czuję się jak na trudnym wirażu — odrzekłem mętnie.
—  Może  już go minąłeś  i  droga  jest prosta...
—  Może.  Spotkanie z Casimirem wstrząsnęło mną.
—  A ze mną?
—  Ty  jesteś  zrównoważona,  to  prawda.  Dlaczego  powiedziałaś,  że  Casirnir  to  zagadkowy   
człowiek?
—  Nie  zawsze  go  rozumiem.  Jest  przeciwieństwem.  swo-jego ojca,  ale  chyba nie ciebie. Nie 
wiem, jaki dziś jesteś. Casimir   potrafi   godzić   realizm,   nieomal   cynizm   życiowy, z 
doktrynalnym idealizmem, mistycyzmem prawie. Od dziecka  był wierzący i nadal praktykuje.  Stara  
się i mnie tym zarazić.   Do   ciebie,  przy  bliższym  poznaniu,  na   pewno   też się dobierze.
—  Do  czego?  Czym zaraża?
—  Sam  go  poznasz  i  może   lepiej   zrozumiesz.   Dla  mr' to  wygodne.  Jest  szczery,  bliski domu,  
ale  czy  taki  cz wiek na dalszą metę znajdzie osobiste szczęście, tego nie wiem. To jeszcze mimo 
wszystko dzieciak. Przemądrzały dzieciak. Zapuścił sobie brodę nie dlatego, żeby udawać 
egzystencjalistę, lecz aby uchodzić za starszego, niż jest. Okulary też nie są mu potrzebne. Mam 
nadzieję, że kontakt z doświadczonym przyjacielem takim jak ty, Niku, dobrze naszemu chłopcu 
zrobi.
Nie miałem tej pewności żegnając się z Dianą. Pieszo z placu de 1'Estrapade, okrężną drogą przez 
Soufflot i Ogród Luksemburski, doszedłem do parkingu. Włócząc się po znajomych uliczkach, 
rozpoznając świetliste perspektywy bulwarów, pławiąc w nocnym gwarze francuszczyzny czułem się 
z każdą chwilą bardziej swojsko. Są pewne rzeczy, których nie zapomina" się, na przykład: jazdy na 
rowerze lub klimatu uliczek paryskich.
Dopiero siedząc za kierownicą przypomniałem sobie, że nie zostawiłem Borelom swego adresu ani 
telefonu. Po rozwadze nie pożałowałem tego. W każdej chwili mogłem zadzwonić do Kazimierza albo 
,wpaść do Diany, pozostając poza zasięgiem ich inicjatywy towarzyskiej. Przedłuża to moją 
niezależność, którą wciąż się jeszcze delektuję, chociaż zaczynam działać na jej szkodę. Borelowie 
udali mi się. Wyraźnie garną się do mnie. Byłbym urażony, gdyby było inaczej. Znając Francuzów 
mogłem spodziewać się wszystkiego. Na przykład, że tęga profesorowa, pobożna Diana Borel, nie 
pozna mnie, a w każdym razie nie będzie pamiętała niczego, co by uchybiało jej dostojeństwu. Mógł 
był Kazimierz powitać mnie ozięble albo zdradzić ochotę płytkiego wyzyskania wujaszka z Ameryki, 
gdy spada mu niespodziewanie z zaćmionego horyzontu. Mogła Diana być zgryźliwą, wyrachowaną 
staruchą, a Kazimierz pretensjonalnym, nieznośnym „blouson noir". Czy ja zachowywałem się dla 
nich odpowiednio? Poddawałem się po prostu wrażeniom, które mnie osaczały.
Najważniejsze, że nic nie popsułem ani nie zamąciłem przeszłości. Legendą o transfuzji krwi 
zyskałem wdzięczność Diany i przywiązanie Kazimierza. To jest mój zasadniczy wkład do 
odnowionych stosunków z Borelami. Wkładem Diany była jej mądra szczerość, nieco upokarzająca 
mnie w stosunku do zmarłego profesora, ale z drugiej strony usprawiedliwiająca nas ,w stosunku do 
naszego dziecka. Nie było więc w tym niczyjej krzywdy. Nie było kukułczego jaja, raczej warunek 
rodzicielski. Szczęśliwie... Gdybym stanął   przed nimi dzisiaj jako nędzarz, przyjęliby mnie 
podobnie. Ale co by się stało, gdybym z jakichś względów, a choćby zdrożnej ambicji, zdradził się 
przed Kazimierzem jako jego ojciec? Nastąpiłaby tragedia czy tylko skandal rodzinny? Zagadkowy 
chłopak ucałowałby mnie czy spoliczkował? Jak to dobrze, dla mojego serca, że jest tak, jak jest, a nie 
inaczej. Serce zachowuje się spokojnie. Nie czuję podniecenia i mam nadzieję, że nie będę dziś 
zmagał się z bezsennością.
Obudziło mnie słońce. Noc miałem niespokojną. Męczyłem się z powodu ognia, lodu i Fabioli. 
Dziwaczny sen. Nieoczekiwany. Przecież nie było ,widocznej przyczyny, żebym śnił o tym właśnie. O 
Kazimierzu, Dianie, Ameryce — to byłoby zrozumiałe, ale najmniej racji dla Fabioli. Nie 
pomyślałem, nie poświęciłem ani sekundy jej osobie w ciągu ostatniej doby.
Po dzwonku Suson podała 'mi tacę ze śniadaniem do łóżka. Popijając herbatę, gryząc chrupiące tosty, 
przypomniałem sobie szczegóły snu, nieodległego, a dopominającego się zapamiętania, gdyż topniał 
w trzeźwym świetle rzeczywistości. Przymykałem chwilami powieki, aby utrwalić wskrzeszane 
obrazy. Sen nie miał kompozycji, dlatego trudno było go odtworzyć. A. może stopniało już kilka 
ogniw i nie umiałem złożyć łańcuszka konsekwencji.
Zapamiętałem kolor ognia. Oglądałem go przez szparę czy szczelinę ,w ziemi, zatrwożony, ale 
bezpieczny przed kolorowym żarem. Ogień był pomarańczowy, intensywnie pomarańczowy. A potem 
uciekałem po ostygłym żużlu.
Uciekałem nie sam. Ogień przeminął, gdy wezbrała woda. Uciekałem ciągnąc za sobą kogoś, w kim 
później rozpoznałem . Fabiolę. Mijaliśmy zgliszcza drzew Ogrodu Luksemburskiego pomykając na 
Grenelle. Od wschodu, od BouTMieh, wzbierała Sekwana. Ścigały nas fale niwelujące na muł gruzy 
stygnących cegieł. Sekwana osaczała nas. Byliśmy sami, a samotność właśnie była zgubna. Dlatego 
Fabiola przywarła do mnie i zapomnieliśmy o niebezpieczeństwie. W pewnej chwili Fabiola zaczęła 
puchnąć i gorzeć, podobna do Diany, więc oderwałem się od niej i wylądowałem na lodowisku. To 
był już inny etap, nie w Paryżu. Lodowy stok, ześlizgiwałem się z niego w zbawiennym kierunku, 
sunąłem jak  błyskawica aż do chropowatości gruntu, na którym zbiegłem się z torami, koleinami 
innych ludzi. Koleiny jak nitki z różnych kierunków spływały w jedno koryto ludzkiej rzeki. 
Dążyliśmy przed siebie brunatnym wąwozem, pieszo, różnojęzyczni, aż dobrnęliśmy do oddziałów, 
które rozmawiały po polsku. Konie ciągnęły samochody. Rozglądałem się wypatrując na. próżno 
Fabioli. Obejrzałem się i... poraziło mnie światło. Słońce w otwartym oknie mego pokoju w Boulogne.
Sen jakby nożem uciął, a serce drży z zachwytu dla żywego słońca. Tylko niepokój ściąga wstecz w 
noc, aby zapamiętać coś o Fabioli, pomarańczowym ogniu i lodzie.
Nigdy nie przejmowałem się snami, ale też nigdy podobnego i kolorowego jak ten nie (przeżyłem. Bo 
sny przeżywa się, nie tylko ogląda. Nie jestem przesądny, a jednak kusi mnie odcyfrowanie 
elementów takiej sennej zmory. Gdybym napisał o tyrn do naszej klubowej psychoanalitycz-ki, doktor 
Ilony, może by coś wyjaśniła, po swojemu oczywiście. Na przykład, że Fabiola tej nocy myślała o 
mnie intensywnie, zaniepokojona losem kontrabandy, którą powierzyła moim walizkom. Albo 
odwrotnie. Wszystko jedno. Postanowiłem natychmiast zlikwidować sprawę tak, jak się 
zobowiązałem. Najpierw więc zatelefonowałem do Klaudiusza. Usłyszałem kobiecy głos. 
Przedstawiłem się jako przyjaciel doktora de Graset z USA w sprawie prywatnej. •— Czy mówi panna 
Genevieve? — zapytałem.
—  Tak!   Ojca   nie   ma   w   domu.   Może   ja   mogłabym   go w  czymś zastąpić?
—  Chodzi  o   adres  panny  Fabioli Graset.
—  Jej   też  pan  w   tej   chwili  nie  zastanie  w mieszkaniu. Podam panu telefon domu mody  
,,Fabiola".
—  Ona tam pracuje?
—  Tak, to jej firma.
Zapisałem telefon i adres na rue Courcelles i poprosiłem o przekazanie pozdrowień ojcu. 
Podziękowałem za radę, aby skomunikować się z nim osobiście w godzinach wieczornych. 
Bezpośrednio po tym zadzwoniłem do Fabioli. Poznałem w słuchawce jej głos. Przedstawiłem się. 
Śmiech, a po nim dźwięczne słowa:
•— Enfłn! Mon tresor retrouve!
—  Tak  bardzo   ceni pani  ten  skarb  przesyłkowy?
—  Ciebie    cenię,    miły   panie!    Gdzie    zainstalowałeś    się w Paryżu?
8 —Poufny dziennik...
—  Nic   stałego.   Pragnąłbym   spotkać   się z  tobą.   Kiedy można?
—  W każdej  chwili. Jakie masz propozycje? •— Dzisiaj  o szóstej  u „Dominika".
—  U ciebie?
—  Nie,  w restauracji  „Dominiąue"  na  Montparnasse.
—  Znasz   tę   budę?
—  Znam,   i  mnie  tam  znają.
—  Phi! Mówiłeś, że ostatni raz bawiłeś się w Paryżu przed ćwierć wiekiem.
—  Ty także opowiadałaś mi różne bajeczki.
—  Wnioskuję,   że   zaglądałeś   do   mojej   koperty.
—  Nie zaglądałem, ale śniłaś mi się dzisiejszej nocy.
—  To gorzej! Więc błagam cię, nie zaglądaj do dużej koperty i spal ją natychmiast.
—  Cóż za nowy pomysł?
—  Proszę cię! Będzie mi łatwiej rozmawiać z tobą u „Dominiąue".
Nie wiem,  czy był to podstęp,  ale przecież trudno o lepszą   zachętę   do   obejrzenia   tajemniczej   
koperty.   Ciekawość też  ma   swoje  prawidła.   Jednak   tego,   co  znalazłem  w  kopercie,   nie 
spodziewałem  się po  Fabioli:   dwanaście kolorowych   precyzyjnych   zdjęć   aktów   kobiecych.   
Modelka   była jedna i  była  nią  niewątpliwie  Fabiola,   chociaż nigdzie  nie widać   było  odkrytej   
twarzy.   Długo  je  oglądałem,   wahając się, co uczynić. Nie spaliłem. Były jej własnością, którą 
podjąłem się przewieźć do Francji. Purytanin mógłby je sklasyfikować   jako   narkotyki,   ale   ja   nie   
jestem   purytaninem, a ponadto znajduję się  w Paryżu.  Udając, że ich  nie oglądałem, oddam 
właścicielce. Jak chce, niech wierzy. Po przykrym,  chociaż interesującym dla oka odkryciu,  z 
uprzedzeniem dobrałem  się  do  filmowych  kaset.   W pierwszej   film wywołany,  zdjęcia  modeli  i 
rysunków garderoby  damskiej. W drugiej trzy filmy Minox, kilkaset klatek miniaturowych rozmiarów 
tej  samej  treści. Resztę nie oglądaną rozlokowałem wraz z kopertą w kieszeni płaszcza. Oddam jej to 
w restauracji. Gdy zechce, niech wytłumaczy. Nie ma obowiązku mówienia mi prawdy ani ja nie 
muszę jej wierzyć.
Patrząc przez otwarte okno na chmurzące się niebo rozmyślałem o zmienności ludzkich 
zainteresowań. Jednak zmienność uwarunkowana jest swobodą wyboru. Mógłbym się nią zachłysnąć, 
tyle mam tej swobody. Jeszcze mam. Ale gdyby Borelo,wie nie zapomnieli zapytać mnie o adres,  'uż 
mógłbym być wciągnięty w orbitę ich zachcianek, umówiony, oterminowany przez nich. Z drugiej 
strony, gdybym nie miał kolorowego snu z Fabiola, może bym nie pokwapił się do spotkania z nią, już 
aktualnie umówionego, a planowałbym raczej kontakty z Kazimierzem i Dianą.
Zaproszenie do nich na zamieszkanie pochlebiało mi, lecz nigdy bym z niego nie skorzystał. To 
dopiero byłoby skrępowanie! Póki się da, zachowam incognito mego paryskiego locum. Może tylko 
Kazimierza wtajemniczę w pewne moje sprawy, chociaż powinienem lepiej zorientować się w nim, w 
tej jego zagadkowości. A cóż ja wiem naprawdę? Może to komunista, albo Ku-Klux-Klanowiec 
europejski.
Mając w perspektywie włóczęgę po nocnym Paryżu nie uruchomiłem wieczorem Rambler a. Pieszo 
doszedłem do Por-te d'Auteuil i z -dwiema przesiadkami metro wylądowałem na. Montparnasse. 
Fataiolę spotkałem o umówionej porze przed restauracją, gdy wysiadała z taxi. Wyglądała ślicznie. 
Krótkie jasne futerko, kapelusik w kształcie muchomora, a włosy już przefarbowane na miedź. 
Uśmiechnęła się zadowolona, gdy zaczepiłem ją pytaniem, czy jest mademoisel-le Fabiola.
—  Oczywiście,  panienką  do  wzięcia.
—  Porywam   się   zaraz   w   głąb   nocy!   —   zażartowałem, wprowadzając  ją  do   lokalu.   
Wczorajszy   stolik  ibył   wolny. Usiadłem przy nim pod ścianą, by widzieć całą salę. Znajomy   
garcon,   zauważyłem,   przyglądał   się   jakoś   krytycznie mojej  towarzyszce.  Zdawał się  nie  
dostrzegać  jej  przyjmując  zamówienie.
Z karta win zjawił się przed stolikiem sam szef. W dowód szczególnego zaufania do mojej kieszeni 
zaproponował mi do langusty Chablis ze zbiorów 1943 roku. Fabiola przyglądała się naszym 
pertraktacjom z przymrużonymi oczami. Zgadzała się z góry na wszystko. Nie czuła się jednak 
swobodnie. Gdy doręczyłem jej paczuszkę z filmami i kopertę, chowając je do swej przepastnej torby 
mruknęła:
—  Więc jednak oglądałeś.
—  Nie wszystko.
—  Fotografie na pewno wszystkie. — Spojrzała mi w oczy wyzywająco. — Co teraz myślisz o mnie?
—  Że jesteś na nich ładniejsza, niż byłaś w bikini na leżaku na „Savoie".
Sama   zamówiłam   te   zdjęcia,   klisze   przy   mnie   zniszczono.
—  Bezcenne unikaty — zadrwiłem.
—  Jak dla kogo.
—  Dla kogo?
—  Mogły być dla ciebie. A są z powrotem moje. Nie odpowiedziałeś: co sobie o mnie myślisz? Ta(k 
pytają dziewice po upadku.
—  Jeżeli spotkaliśmy  się  tu  z  mojej   inicjatywy,   to  chyba  dobrze  myślę  o  tobie.
—  Nie o to chodzi. Zaprosiłeś, bo po obejrzeniu fotografii masz na mnie apetyt. Pilmy mogłeś 
odesłać pocztą na adres Klaudiusza.  Nie wątpię, że zastanawiałeś  się nad tym,  kim jestem.
—  Jesteś  właścicielką  domu mód  „Fabiola".
—  Nie jestem  właścicielką,   chociaż  z pewnych  względów tak tam figuruję. Nadajesz się na 
przyjaciela, więc powiem ci. Ufam, że jesteś fair. Bywałam w życiu i tą, i ową, przedostatnio modelką, 
a ostatnio jestem agentem gangu światowej  mody.   Są  i  takie  profesje,   rozumiesz?  Paryż,   
Londyn i Rzym rywalizują, spotykają się dla żeru na rynkach amerykańskich.  Różne  są mody,   
nieprawdaż?  Karoserii,  mebli, plastyki,   literatury,   nawet   i   narkotyków.   Ktoś   musi   tym 
kierować,  aby business szedł. Ja jestem w businessie mody damskiej. Filmy, które przewoziłeś, w 
twojej walizeczce były   samą   niewinnością,   natomiast   w   mojej   torbie   groziły [wybuchem.   
Konkurenci  pilnowali  mnie  na   oceanie.   Byłam spalona. W porcie rewidowano mnie pod 
fikcyjnym zarzutem. Turek też wpadł. Klaudiuszowi zginął neseser. Ale ty wszystkich wykiwałeś 
swoim  zaufaniem  do uieknej   stewardessy Celii.
—  Jednego  nie rozumiem,  Fabiolo.  Tych fotografii.  Przecież pogłębiały twoje ryzyko. Mogły być 
wykorzystane jako przykry pretekst przeciw tobie.
—  Fotografie  były przynętą  na  upatrzonego.  Ciebie  upatrzyłam,  aby przed  wylądowaniem 
zobowiązać intymną tajemnicą. Intymność dla starszych panów to cenna więź.
—  Ze   mną   zawiodła,   gdyż  obejrzałem   je   naprawdę   dopiero dzisiaj rano.
—  Więc jesteś chic type! Znam się na ludziach! Ale była chwila,  że  lękałam  się  o  moje  filmy.  
Tak  nagle  zniknąłeś w Hawrze z tym swoim ogromnym  autem. Wyobraź sobie, że   telefonowałam   
do   waszego   konsulatu.   Nie   dziw   się. Z tych filmów wyduszę tyle, że starczyłoby na willę w 
Sab-łes d'Olonne.
__ Dlaczego w Sables?
__ Kocham piachy nadmorskie, a nienawidzę skał. A wiesz, -jak to robię?
_Co?
__ EiCh! — trzepnęła mnie palcami po ręce. — O filmach mówię. Mam paru sławnych antystóiw, 
iktórym płaci się złotem za byle koncept. Ja dostarczam im koncepcji. Poeuję im ido wybranych 
przeze minie motywów. Dzielą się ze miną fifty-fifty, iza bezcenną współpracę i dyskrecję dobrej 
sławy.
__ Fabiolo — zapytałem — dlaczego nasz kelner boczy się na ciebie?
__ Przed [paru laty usługiwał w ekskluzywnym klubie, gdzie produkowałam isiwój strap. Poza 'tym 
może być o ciebie zazdrosny. Nie bywałeś tu z młodymi chłopcami?
—  Wczoraj byłem z siostrzeńcem.
—  No właśnie! Pragnąłby go zastąpić. Dobrze się prezentujesz. A propos — jak nazywają cię twoje 
kobiety?
—  Różnie, najczęściej Nik.
—  Ja będę  nazywała  cię od  środka:  Orni!  Zgadzasz się?
—  Oryginalnie.
—  Ja jestem oryginalna.
—  W strip-teasie też?
—  Jakbyś wiedział. Mój strip był głównie dla pań. Uczyłam  je  ładnie  się  rozbierać  i  ładnie  nosić  
piękną  bieliznę. Dla  ciebie też znalazłabym oryginalny pomysł. Chciałabym, Orni,  abyś mi wierzył, 
że pragnę  ci  się  jakoś odwdzięczyć. Już wyzyskałam cię i przysięgam,  nie mam względem  ciebie  
innych  zamiarów prócz  życzliwości.  Takiej   życzliwości, jakiej byś pragnął.
—  Zachęcające.   Powiedz,   Fabiolo,   czy   Klaudiusz   to   porządny człowiek?
—• Bardzo! Wdowiec, specjalista. Był na dobrym przeszkoleniu u techników amerykańskich. Nikt ci 
tu lepiej szczęki nie wymodeluje. Ma kłopoty z córką. Gdybyś szukał ciekawego towarzystwa, 
polecam ci ich dom.
—  Naprawdę nie jesteś ich krewną?
—  Na  pewno!  Ubiegłego  roku  miałam  ochotę  wydać   się za niego, ale to przeszło. Bałam się 
Genevieve.
- Groźna?
Wariatka. Nie dosłownie, ale wiesz,  jacy są  ci młodzi. Ty też jesteś młoda.
Dziękuję za komplement. Ja w czternastym roku życia rozpoczęłam minioną wojnę. W szesnastym 
przeszłam przez gestapo. Ci dzisiejsi młodzi nie mają pojęcia o życiu. Dlatego jutra nie cenią. A my 
cenimy, prawda. Oni? Kto ceni jutro, utnie się dziś (bawić. Ustalmy program. Wpadnę na pięć minut 
do chaty, zostawię torbę, przebiorę się i jestem dla ciebie. Czy masz swój wóz?
—  Nie!   Sam  jestem  do   twojej   dyspozycji.
—  Najlepiej!   Będziemy   naprawdę   niezależni.   Allons   fla-ner...
Na rue Cardinet, gdzie Fabiola zajmowała szykowną kawa-lerkę, dowiozło mas rozklekotane taxi. 
Obiecaliśmy sobie unikać nadal benzynowych najemników.
Przebierając się za otwartymi drzwiami Fabiola zapytała, jaką dzielnice Paryża obrałem sobie za 
mieszkanie. Odpowiedziałem wymijająco, że mieszkam za miastem. Następnie, gdy kroczyliśmy pod 
rękę przez Batignolles, zagadnęła, czy metro, czy też „nord-sudem" dojeżdżam do siebie. Odrzekłem, 
że najbliżej domu mam przystanek autobusowy. O północy, gdy byliśmy już nieco podchmieleni, 
zaatakowała temat mego locum ciekawością, jak długo jadę swoim wozem od siebie do Etoile.
—  Zależy,   jaką   trasę   obieram   i   o   jakiej   porze   jadę  — wykręciłem się.
Kończyliśmy nocną włóczęgę, moją pierwszą noc w odzyskanym Paryżu, na Oree du Bois, Fabiola, 
już dobrze wstawiona, zatańczyła za moją aprobatą z czyhającym na nią zgrabnym Szwedem. 
Zademonstrowała takiego rock and roiła, że aż zgubiła staniczek, a widzom dech zapierało. Lokalne 
gwiazdy oklapły z zazdrości. Wyczerpany Szwed ofiarował damie, bez mojej aprobaty, inkrustowaną 
złotem zapalniczkę, a oturbaniony brodacz hinduski zagarnął z wazoników naręcz kwiecia i obsypał 
nim nasz stolik. Fabiola była tak rozczulona uznaniem sali, że ledwo ją powstrzymałem od chęci 
zadośćuczynienia prośbom statecznej pary Anglików, aby im pokazała detale swego stroju. Mimo 
oszołomienia i znużenia, gdy odprowadzałem ją z Maillot na Cardinet, nie zaniedbała troski o mój 
samotny powrót za miasto. Nagabywała, gdzie naprawdę mieszkam, gdzie musi odwieźć mnie do 
domu, wreszcie zaproponowała, bym zanocował u niej. Gdyby nie ta podejrzana ciekawość mego 
adresu, może skorzystałbym z propozycji, gdyż byłem porządnie zmęczony. W podobnych 
okolicznościach życiowych na nieufności człowiek zazwyczaj nie traci. Dla złagodzenia od-rnowy 
poprosiłem Fabiolę o jeden z dwunastu kolorowych  aktów, wedle jej wyboru. Wybrała po namyśle 
taki, który mógłbym od biedy oprawić w ramkę i ozdobić nim kawalerskie biurko. Rzuciłem myśl, bez 
określonego terminu, wycieczki moim autem do Bretanii. Pożegnanie było sentymentalne i zaczepne. 
Staliśmy naprzeciwko siebie w drzwiach sypialni: __ Nie chciałbyś sprawdzić dziś swojego snu, Orni?
—  Za dużo piłem.
__ Może oszczędzasz się dla innej u siebie?
—• Będę  spał  jak  zabity.
__Już dawno nie bawiłam się tak niefrasobliwie. Gorszyłeś się ramą?
—  Zachwycałem.   Dziękuję   ci,   Fabiolo.   W   Ameryce   za żadne  pieniądze   nie  można   by  
zorganizować   podobnej   zabawy,   Paryż   jest   inimitable.
—  Wydaliśmy niewiele. Może chcesz tę zapalniczkę na pamiątkę?
—  Przecież mam fotografię od ciebie!
—  Miły  jesteś.   Mogłeś  był   sobie  wszystko   skonfiskować.
—  Wolę pragnąć  niż być przesycony.
—  Jesteś  mądrzejszy ode mnie.
—  Starszy!
—  Naprawdę  pragniesz  zawieźć   mnie  do  Bretanii?
—  Tak,  chociaż nie rozumiem, dlaczego odmówiłaś adresu temu hojnemu i młodszemu ode mnie 
Szwedowi.
—  Tu cię boli, panie starszy? Musiałeś dostać dobrą szkołę w życiu, że jesteś taki nieufny. Dobrze 
więc! — zapaliła się. — Wolę  być dla  ciebie młodością niż dla  niego  ciotką. Wolę  z  tobą  
rozmawiać,   niż  przespać  się  z  drugim.  Voila. Nie gniewaj  się za  szczerość.
—  Nie znam nic cenniejszego.
—  Sans blague! Oni także są szczerzy, ale brutalni i żarłoczni. To bywa wstrętne!
—  Podziwiani cię, Fabiolo.
—  Chciałabym,  abyś   i  polubił.   Bez  słów   o  wielkiej   miłości.
—  Już lubię.
Do pensjonatu dobrnąłem o trzeciej rano. Gustaw nie kazał długo czekać pod bramą. Wydał mi się 
nawet mniej ponury. Odprqwadził mnie do pokoju, zapalił światło i zatroszczył się, czy nie wypiłbym 
gorącej herbaty. Podziękowałem zwierzając się, że marzę o łóżku. Byłem pewny, że natychmiast 
zasnę. Niestety, gdy wsparłem głowę na po duszce, szum w uszach, napływający falami nasilonego 
tętna, uniemożliwiał spoczynek. W złudzeniu, że pozycja pionowa będzie lepsza, usadowiłem się na 
fotelu obłożony kocami. I to nie przyniosło ulgi. Szum, raczej stłumiony gong, pulsował od karku po 
ciemię. Za dużo wypiłem w ciągu dnia i nocy. Wsłuchując się w natrętne dudnienie krwi pod czaszką 
zabawiałem się obliczaniem pochłoniętych trunków. U „Dominiąue" trzy spore chablis i jeden dobry 
koniak, na placu Blanche jeden gin, na Pigalle dwie whisky z soda, w „Bois-Mailłot" pół butli 
iszampana, wreszcie u Fabiold na strzemierinego głęboki calvados. Barwniej to samo, ale piite w 
miarę jedzenia, nie przeszkodziłoby mi dojechać wozem do domu. Dzisiaj nie wpłynęło iw)pra'wdzie 
na chód ani równowagę, jednak naruszyło równowagę serca. Uspokajające proszki doktor Ilony, 
niestety, wyczerpały się. Umyśliłem poprosić o nie albo o coś podobnego, przy pierwszej sposobności 
Klaudiusza.
O czwartej zmusiłem się do prysznicu na głowę i drżąc z zimna wsunąłem się pod kołdrę. Przed 
zaśnięciem żałowałem, że jestem sam. Fabioła umiałaby przytulić i ogrzać człowieka. Nie! Nie żałuję. 
Przestraszyłaby się mego stanu albo litowała. Mimo wszystko to niebanalna osóbka. Muszę wybadać 
Klaudiusza, kim ona właściwie jest. Grubej Diany, poczciwej mamy Diany, nie pragnąłbym przytulić, 
ale właśnie ona na pewno poradziłaby coś na szum w głowie, dałaby stosowne .ziółka albo kompres. 
Kazimierzowi, podobnie jak Fabioli, wolałbym nie zdradzać swej słabości.
Nie budzono mnie. Gustaw ostrzegł domowników, że wróciłem bardzo późno. Dopiero na mój 
dzwonek, po dziesiątej, zjawiła się Suson. Zaimponowała mi taktem i wyrobieniem. Bez ironii czy 
morałów, przeciwnie, pełna delikatnego współczucia dla znużonego całonocną hulanką etrangera, 
poradziła, abym, nie spiesząc się do wstawania, zjadł w łóżku dobre śniadanie, a potem obejrzał 
telewizję. To orzeźwi, gdyż akurat dają sportowy program. Na pomruk, że nie znoszę telewizji, 
przyznała mi rację. Z własnej incjatywy przyniosła szklankę jakiegoś aperitifu, niezbyt smacznego, ale 
wspaniale stawiającego na nogi. Tylko Francuzki umieją tak dbać o mężczyzn. Oczywiście, gdy im na 
nich zależy, a zależy, gdy to się im opłaci. W ciągu ostatnich tygodni zetknąłem się z czterema: Celią 
na transatlantyku, Dianą i Suson, a także z Fabiolą. Wszystkie umiały mnie czymś zjednać, zafra-
pować na tyle, że je /wywyższam nad Amerykanki, Angela  Haonond była wysportowana, to prawda, 
niestety rekordo-mania miłości mię sprzyja. Dziś mógłbym strawersować powiedzonko, Fabioli, że 
wolę z Francuzką, flirtować, niż spać ZP sportsmenką. Nie o to chodzi. Zapamiętałem pewne zdanie 
wygłoszone przez mego ojca o kobietach, mianowicie, że Polacy podobni są do Francuzów w 
rycerskości względem swoich dam, natomiast Polki tym różnią się od Francuzek, że uwierzyły, iż są 
damami i należą im się z tego tytułu hołdy mężczyzn. Poważna różnica. Francuzki rozmiłowują się w 
swoich mężczyznach, natomiast Amerykanki raczą pozwolić kochać się swoim adoratorom. Nie znam 
prawdziwych Polek. Ewy Nowickiej, dobrodziejki w szpitalnym fartuchu, nawet nie pocałowałem 
uczciwie. Komunizm (pewnie je odmienił. Moja matka i Lucy były już Amerykankami. Lucy nigdy 
mnie nie pieściła, nie bawiła się mną ani [przyglądała. Chyba siprawdzarjac, czy odpowiadam jej 
towarzystwu ina plaży, alba gdy wypadało pogłaskać po policzku w podzięce za prezent. Jej typowe 
słowa: Pocałuj mnie, Ni-ku. Pozwalała całować się, rozbudzać. Alboż to moja wina, że nie umiałem 
zasnąć obok własnej żony? Lękałem się, jak obcy, aby jej nie przeszkadzać, nie krępować. Z Dianą 
także nie przespałem do rana, ale to z ostrożności, gdyż nasza miłość była, w moim mniemaniu, 
kradzieżą. Wysportowana Angela zawsze się do czegoś higienicznie śpieszyła. Studenckie i wojskowe 
przygody z rozrachunkiem nie pogłębiły mego zaufania do kobiecego ciała. Domyślani się przyczyny. 
Gdybym przeżył z którąś z moich kobiet jej ciążę, zapewne miałbym dla jej ciała ,więcej szacunku, a 
wtedy może starałbym, się zasłużyć na wdzięczność. Zdaje się, że Celia tak mnie scharakteryzowała, 
że jestem niedopieszczo-ny. A za cóż miałyby mnie pieścić? Interesowność zatruwa amory. W wielką, 
jedyna miłość nie wierzę, ponieważ jej nie doświadczyłem. A jednak tęsknię za nią. Tęsknię — to 
może zbyt ważkie słowo. Raczej rozglądam się za czymś nieznanym.
Zdarza się, że obca melodia, jakiś rytm, zapach, nagle muskają cię ogniem, budząc rzewny niedostyt, 
łaknienie niekosztowanego. W moim wieku to podobno niebezpieczne ciągotki. Dla kogo 
niebezpieczne? Szczerość zobowiązuje. Jeżeli moje te czy inne ciągotki nikomu innemu realnej 
krzywdy nie twyrządzają, a staram się o to, tedy dla kogo mają być niebezpieczne? W książce do 
nabożeństwa odziedziczonej po matce (zabieram, ją czasem idąc do kościoła, a jesz cze rzadziej dla 
jakichś powodów zaglądam do niej) jest jeden psalm, a w nim pewne zdanie, które mnie zastanawia. 
Psalmista mówi do Boga: „Tobie samemu zgrzeszyłem i złość przed Tobą popełniłem, abyś Ty się 
okazał sprawiedliwym w wyrokach swoich". To zdanie czasami nasuwa wątpliwości w ocenie 
własnego postępo,wania. Wątpliwości post factum, czyli zbyt słabej natury, aby zdołały powstrzymać 
od zamierzonego działania. Mogłem na przykład uratować dziewczynę przed stryczkiem dzięki temu, 
że zaprosiłem ją na określoną noc do swej garsoniery. Więc nie skrzywdziłem jej, przeciwnie, 
ochroniłem przed większym złem. Jeżeli jednak uczyniłem to dla własnej przyjemności, będę miał 
ujmę przed obliczem Boga. Oczywiście, o ile stanę przed Jego obliczem. Brak tej pewności rozluźnia 
hamulce. W realizacji zachcianek nieraz przeszkadzam sam sobie ostrożną powściągliwością, 
nawykiem z lat dawniejszych, etapu walki o dolary, gdy w każdym i w każdej upatrywał człowiek 
klienta albo konkurenta. Takich nawyków niełatwo się wyzbyć. Są i inne. Podziwiają nas, 
Amerykanów, za swobodę bycia, co nazywają niektórzy ,,desinvolture", ani domyślając się, że 
szczerzenie w łatwym uśmiechu sztucznych zębów i niby trwale pozytywny stosunek do świata jest 
już tylko pozą samoobronną, pozą obronną przeciwko testom i poligrafom. Zbyt długo uśmiechaliśmy 
się do nich najbardziej ich nienawidząc. Byłem i ja przez parę lat white collar worker. Zależność 
służbowa zostawia niezatartą skazę na psychice. W moim wypadku ostatnie lata względnej 
niezależności jako bossa wyczuliły podejrzliwość wobec tych, którzy mogliby się po mnie czegoś 
spodziewać, tak jak ja ongiś spodziewałem się wiele od rodziców, a później od szefów. W schemacie 
amerykańskim kobietę klasyfikuje się też jako podwładną, partnera lub zwierzchnika. 
Najniebezpieczniejsze są partnerki usiłujące zepchnąć kochanka pod siebie, aby stać się jego 
pajęczycą. Francuzki nie marzą o tym, aby dominować nad swoimi mężczyznami. To sprzeczne z 
pełnią kobiecości. Wyjątki oczywiście potwierdzają regułę. Mam nadzieję, że Fabiola nie będzie dla 
mnie owym złym. wyjątkiem. Dlatego przyglądając się fotografii jej aktu, myślę o niej z czułością.
Na południe byłem już po kąpieli, ogolony i odświeżony napojem, który mi podała Suson. Nie chciała 
zdradzić mi sekretu farmaceutycznego trunku, wyznając skromnie, że to specjalność pani generałowej, 
ale zawsze mogę na nią  liczyć. Napój na pewno nieszkodliwy, a skuteczniejszy od coca-cola. Zgoda.
Na transatlantyku czułem się w pełni urlopowo. Na lądzie, w mieście, już kusi, aby coś zaczynać, 
organizować. Powściągam się przypomnieniem, że mam prawo do bee-czynności. Moje dolary też 
bezczynnie czekają, aby je wydawać, a nie pomnażać przedsiębiorczością. Czuję, że jest to stanowisko 
sprzeczne z naturą dolara. Pieniądz to bakteria, która rozmnaża się zabijając inne. Nie wiem, czy długo 
wytrzymam w dolce far niente. Zaryzykuję chyba z nudów bawić się na giełdzie, nie angażując w to 
nerwów i serca? Moje serce nie jest doskonałe. Mamy czas, moje serce i ja. Czas! Czas to przecież 
życie. Jeżeli nie wypełnione naszą wolą, naszą działalnością, i tak przemija, ubywa, skraca się. Każdy 
człowiek ma swoje własne tempo czasu, różnej miary i rozciągliwości. Obecnie pragnę żyć na 
zwolnionych obrotach, aby resztka doli mego czasu trwała dla mnie najdłużej. Wydaje się to aż 
nieprawdopodobne, aby wraz z wyczerpaniem się doli mego czasu, wszystko to, co osobiste, co dziś 
najważniejsze, musiało zniknąć bez śladu. Na przykład moje doświadczenie życiowe albo znajomość 
obcych języków. I co jeszcze? Pomysłowość, obrotność ,w interesach. I co jeszcze? Pamięć wyłączna 
tego, co sam przeżyłem od dzieciństwa. I co jeszcze? Resztka nie wydanych dolarów. Szyderczy 
bilans! Zapomniałem o tym dzienniku, który piszę. Zapomniałem, że jestem katolikiem i mam syna. 
Zostanie dla Bożego sądu moja dusza, zostaną dolary dla Kazimierza, zostanie wreszcie, bądź co bądź, 
szczypta mego doświadczenia zapisana w tej książce. To na wynos.
Trzeba coś zaplanować. Posłucham Suson i przed wieczorem nie wyjdę na miasto. Zadomowię się w 
moim pensjonacie. Obiad zjem przy ogólnym stole, jak podadzą. Poznam sąsiadów. Wieczorkiem 
wpadnę do Borelów. Rarnb-lera zaparkuję na placu Panteonu przed merostwem. Jutro niedziela. Może 
umówię się z Kazimierzem. Chciałbym mu kupić porządny samochód, gdyż na tym swoim sportowym 
gracie łatwo może kark skręcić. Szkoda byłoby chłopca. Jeden fałszywy ruch, poślizg na wirażu, 
defekt w kierownicy u niego albo vis-a vis i trup dla pogotowia. Chociaż taki młody i obiecujący, a 
śmierć ma do niego podobnie łatwy dostęp jak i do mnie. Za kierownicą jesteśmy sobie równi 
wiekiem na przeżycie. Jego młodzieńczy refleks rekompensuje moje doświadczenie miliona 
kilometrów i lep szy sprzęt. Zapewnię mu jeszcze lepszy sprzęt, by mógł mnie zdystansować w 
oddaleniu ku śmierci. Należy się synkowi — tak to zapisuję.
W ydłużają się rozdziały dziennika. Coraz łatwiej pisać i mobilizować na to wolny czas, W miarę 
pogłębiania refleksji rozwija się gadulstwo. Nie przypuszczałem, że dla chętnego jest aż tyle tematów 
do rozpisywania. Właściwie można pisać o wszystkim, jak się komu podoba. Kto umie myśleć, ten też 
może nauczyć się pisać, zapisując swe bieżące myśli, więc pisząc niemal bez przestanku. Niestety, a 
'może na szczęście, ludzi myślących jest naprawdę niewiele. Uderzająca większość konsumuje cudze 
myśli pod rzucane im z głośników, druków i poleceń. Własne ich myślenie ogranicza się do prostych 
kombinacji kilkuset słów i sloganów układanych pod wpływem odruchów warunkowych oraz, 
rzadziej, impulsów czynnej świadomości. Bez wyobraźni i tęsknoty ugoruje istota ludzka i nie ma z 
niej plonu osobowości. Mój Kazimierz na pewno jest osobą bogato myślącą. Fascynuje mnie. Ale 
gdyby nie zbliżało nas quasi rodzinne zainteresowanie, moglibyśmy mijać się na bulwarach, w 
salonach i biurach ani podejrzewając, że przedstawiamy jakieś osobowości. Szczęśliwie, że dał mi się 
bliżej poznać, a dał mi się poznać dlatego, iż zaciekawiłem go, jak się wyraził, moja nietypowością 
amerykańską.
Parę zdań o środowisku pensjonatowym. Cercle familial generałowej, mimo pokostu 
staroświecczyzny, jest znośny dzięki temu, że wszyscy celują w dyskrecji i są wytresowani 
towarzysko. Jedynym wśród nas wybrykiem młodości jest Suson. Z wdziękiem wyżywa się w roli 
katalizatora zażywnej gospodyni z korzystającymi z jej wygód starszymi panami. Przypuszczam, że 
gdyby na nasz dzwonek zamiast subtelnej Suson zjawił się ponury Gustaw lub sama generałowa, 
równowaga pensjonatu byłaby zagrożona. Zdaje się, że między Suson a dyplomatą dojrzewa jakieś 
porozumienie. Każdemu z nas wydaje się, że coś dostrzega, bawi nas to, że generałowa nie domyśla 
się niczego, a możliwe, że to ona właśnie aranżuje romantyczne atrakcje, aby szczyptą pie-przyku 
zapobiec chronicznej nudzie. Suson prawdopodobnie  uważa nas wszystkich za starych durniów. 
Starych, lecz pożytecznych, bowiem wszyscy już wiemy, że panienka marzy 0   własnym   skuterze,   
chociaż   ciocia  nie  kryje  wrogości  do tego  gatunku  motoryzacji. 'Suson  jest nadto  roztropna,  aby 
przyjąć od któregoś z nas tak cenny prezent, jednak wszystkim   razem   byłaby   niewymownie   
wdzięczna,    zachowując przy   tym   nieskazitelną   opinię   dla   wybranego,   gdybyśmy ofiarowali   
jej   na   gwiazdkę   elegancką   Lambrettę.   Jednym słowem, Suson roztropna i urocza, generałowa 
zapobiegliwa 1  dyskretna,  sąsiedzi  dobrze wychowani,  Gustaw dba  o  samochód,   Bulogne   jest   
cichsze   i   tańsze   od   Paryża.   Po   cóż więc oglądać  się za  lepszym miejscem? Pan Celestin  Gue-
ron, najstarszy z pensjonariuszy,  a mój  sąsiad z lewej,  zapewnia,  że pokoje w zimie są dobrze  
ogrzewane nie  tylko kominkami,  lecz  i nowymi kaloryferami.  Pamiętam,  jak  za kawalerskich   
czasów  kostniałem  z  zimna  w  paryskich  hotelikach,   chociaż   na   dworze  nie   było   mrozu.   
Zwierzał  mi się też pan Celestin, że za swój pokój płaci generałowej aż dwadzieścia   tysięcy   
franków   miesięcznie.   Gdyby   więc   za mój   zażądała   podwójnie,   czyli  osiemdziesiąt   dolarów   
miesięcznie, wynająłbym pokój  na  cały rok i byłoby tanio jak barszcz.   Rozpisałem   się   nieco   o   
tym,   gdyż   to   temat  moich niezobowiązujących rozmyślań.
Po doskonałym obiedzie, nie przebierając się, pomknąłem ku Paryżowi. Ramblera uplasowałem w 
pobliżu Panteonu, mając zamiar pospacerować po okolicy. Zemocjo-nował mnie ten niby zwykły 
spacer. Wzruszyły wspomnienia znajomych kątów oglądane z pieszej perspektywy. „Cafe du Panteon" 
na rogu Soufflot. Tu poznałem moją pierwsza paryżankę. Zwała się żartobliwie moim „Larousse du 
lit". Uczyła mnie francuskiej gwary i dbała, abym nie trwonił na głupstwa cennych franków. 
Głupstwem byłby szampan, gdy dla rozgrzewki wystarczył grog w wysokich szklanicach. Miała na 
imię Claire, nazwiska już dziś nie pamiętam. Nazwiska nie pamiętani, ale mógłbym, wedle jej 
maniery, zaśpiewać starą piosenkę o Roi qui a fait battre au tambour, albo zadeklamować, jej 
akcentem, pijacki wierszyk Bruanta o deszczu qui pisse. Claire miałaby dzisiaj około pięćdziesiątki. 
Chyba niemożliwe, abyśmy się rozpoznali mijając na trotuarze. Za dawnych, młodych lat tyle 
dziewcząt nie zaczepiało mnie co dzisiaj, gdy włóczyłem się po ulicach Quar-tier Latin. Widocznie nie 
bez powodu. Młody chłopak miewa jakąś swoją, z która widuje się go, wiec po co zaczepiać.
Młody to też zawsze ryzyko, czy ma przy sobie na flachę wina. Taki zaś starszy pan, jak ja dzisiaj, 
spotkany samotnie na Boui'Mich, to dla flaneuse okazja, gdyż na (pewno przy forsie, a póki sam, tedy 
do wzięcia. Zemocjonowała mnie następująca przygoda:
Dwie tlenione blondynki uwiesiły się ramion tęgiego Negra. Kroczył wśród nich dumny z cygarem w 
obrzmiałych wargach. Gdy 'mijałem ich blisko, ta z prawej puściła Murzyna i mnie podjęła za łokieć. 
Przystanąłem. Czarny odwrócił się i kiwnął na moją dziewczynę, pokrzykując jak na pieska: — 
3rienS! Viens! — Dziewczyna przylgnęła do mnie. Wyczekiwałem, nie protestując. W Ameryce 
podobna scena byłaby nie do pomyślenia. Nigdy nie byłem rasistą, a przecież poczułem się obrażony i 
zawstydzony zachowaniem białych. Rozeszliśmy się. Po paru wolnych krokach zapytałem moją, 
czemu we dwie uczepiły się jednego czarnego! — Bogaty! — Odpowiedziała. — Obiecał nam po 
tysiączku za godzinę. — Dałem jej dwa tysiące radząc, aby na tę noc upatrzyła sobie pojedynczego 
klienta. Wzięła. Na pożegnanie opryskliwym tonem powiedziała:
— Test plus vigoureux,  ojczaszku?
Oczywiście, mógłbym Ibyć jej ojcem, i tytuł nie uraził mnie, oczywiście że młody mógłby być plus 
vigoureux, ale czemu ugryzła mnie za to, że dałem jej suty napiwek za nic? Właśnie dlatego, że za nic, 
bo ona ma swój zawodowy honor i nie lubi brać forsy za darmo. Nie lubi, ale bierze, gdyż forsa jest 
silniejsza od niej. Dla większości ludzi forsa jest plus forte qu'eux! Od pieniędzy silniejsza bywa tylko 
śmierć i pożądanie. Powinienem dodać — także miłość. Ta wielka miłość, której nie znałem i dlatego 
mam pieniądze. Wielka miłość do jedynej kobiety i najrzadsza, wielka miłość do Boga, o której 
słyszałem tylko. Polityczna miłość do ojczyzny lub ideologii forsa zazwyczaj zabija, podobnie jak 
pożądanie kobiety lub władzy, niweczą forsę.
Dopiero o siódmej zjawiłem się, jako gość nieoczekiwany, z wiązanką lila storczyków na ulicy 
Lhomond. Diana przyjęła mnie serdecznie. Upewniwszy się, że mogę zostać dłużej, zmobilizowała 
concierge do pomocy przy urządzeniu przyjęcia na troje. Kazimierz miał zjawić się lada chwila. 
Trudno było mi mówić do Diany per ty, lecz przymuszałem się czując, że zależy jej na szczypcie 
poufałości. Ta tęga kobieta o porowatej cerze miała tylko oczy, na które mogłem patrzyć bez 
zażenowania. Oczy jej były mą-
 rjre Podziwiałem, że mimo chorobliwej tuszy porusza się dość żwawo, a jej palce-klocki dość 
zręcznie manewrują kruchymi naczyniami. Mówiła żywo akcentem, który odziedziczył po niej 
Kazimierz. Z czułością opowiadała o mężu--profesorze, jaki był dobry dla niej. Zabezpieczył ją, 
obmyślając wszystko, aby na wypadek śmierci zaoszczędzić jej wszelkich kłopotów. Pogrzeb, a nawet 
podatki na rok ż góry były opłacone. Renta plus dochody z domku wersalskiego i kamieniczki 
paryskie pozwalają jej robić des economies.
__. Przecież   nie   musisz   oszczędzać?   —   spytałem,   myśląc o swoich bankowych rachunkach. — 
Czy nie lepiej dbać o wygodę, leczyć się, podróżować? W naszym jwieku mamy chyba prawo...
—  Zaraz widać, że nie masz dziecka — przerwała/ uśmiechając  się   wyrozumiale.  —  Dla  siebie  
posiadam  wszystko, czego mogę pragnąć, a że nie pragnę wiele,  to chyba moja chance.   Bez   
oszczędzania   nie   zdołałabym   przecież   sprawić tyle radości Casimirowi, kupując mu, na przykład, 
po dyplomacie wymarzony samochód?
—- Sama  kupiłaś  mu  tego   niebezpiecznego   płaza?
—  Dałam mu pół miliona, a on wybrał sobie, co chciał.
—  Wybrał   używanego  grata   i   może  sobie   na   nim   kark skręcić.  Wtedy przeklinalibyśmy 
twoje  oszczędności.
Przestraszyła   się   szczerze.   Pożałowałem   swej   złośliwości, więc zainterweniowałem:
—  Nie  obawiaj  się.  Zaraz po  niedzieli  wybiorę  Kazimierzowi przyzwoity, nowy wóz, żeby 
sprzedał 'ten, co 'ma. Należy mu się to  od  jedynego  wujka.
—• Chcesz mu ofiarować (wóz? Rozczulasz mnie, Niku. Nie tylko wysokością wydatku, ale troską o 
syna.
—  Żebyś mi nie wymawiała, że z braku dzieci nie doceniam oszczędności. Mam  na ten  temat 
niefrancuskie poglądy.
—  Znając   Casimira   wątpię,   czy   przyjmie   od   ciebie   tak kosztowny dar.
Napomknąłem mu, że jego ojciec podarował mi spinki ^wartości około pół miliona franków. 
Rewanżuję mu się dziś samochodem. Nowe czasy, nowe obyczaje i możliwości.
—  Pamiętam,   te   spinki   dla   ciebie   razem   wybieraliśmy. Jakie   to   szczęście,   że   możemy   
dzisiaj   wspominać   dobroć Jana z wdzięcznością i bez niesmaku — westchnęła.
_   - - A co by było,  gdyby Casimir nie przyszedł na świat?
 —  Jak to co? — zdziwiła się, nie rozumiejąc mojej aluzji.
—  A gdybyśmy  i rny  nie  mogli mieć  dzieci?  Ale  wtedy cała przyjemność na naszym koncie, a 
chytry mąż pozostałby tylko rogaczem.
—  Jesteś  złośliwy,   czy  masz  wyrzuty  sumienia?  Nie  poznaję  cię,  Niku.
—  Ja też  dziwię się sobie. Powiedz,  czy wtedy, gdy mąż przypomniał ci przy mnie, abyś poszła 
podlać kwiaty w opuszczonym mieszkaniu jego asystenta, a ty byłaś tam pierwszy  raz  moja,   czy  on  
to  także  przewidział?
Milczała, więc brnąłem dalej:
—  Czy   natychmiast   po   powrocie   do   domu   zdałaś   mu sprawozdanie z przebiegu naszej  
wizytacji! Jeżeli tak,  Diano, tedy ja jego lepiej rozumiem niż cielbie.
—  Nie wierzysz,  że mogłam być  w  tobie zakochana?
—  Kochając jednocześnie troskliwego męża?
—  Uważasz, że to niemożliwe?
—  Dzisiaj   uważam  i  to   za   możliwe,   ale   niemniej   przykre. Ty wiedziałaś, że byłoby to dla 
mnie nie do .zniesienia. Uciekłbym  pewnie.   Dlatego   inscenizowałaś   lęk   i  podstępy. Byłaś 
znakomitą aktorką.
•    — Tak,   a   przed   mężem   udawałam,   że   nie   odpowiadasz mi  fizycznie,   że   jesteś   
flegmatyczny,   boisz   się   i   w   ogóle.
—  Co on mógł o mnie myśleć?
—  Bronił cię przede mną. Możesz nie wierzyć, ale on czuł się winny wobec ciebie. Obawiał się, 
żebyś ;się we mnie nie zakochał.
—  Ale o  ciebie był zupełnie  spokojny?  Och,  Diano,  gdybym to wszystko wiedział, nie kwapiłbym 
się tak do Paryża.
—  Żałujesz?
—  Nie  żałuję,  gdyż poznałem Casimira.
—  Cóż jestem ci winna? Że wtedy byłam piękna — a dzisiaj  gruby  babsztyl lubuje  się  w  
prawdzie?  Może  pocieszy cię (wyznanie,  że  z  naszych wszystkich spotkań,  a było ich razem 
czternaście, mężowi przyznałam się tylko do  sześciu. O   podlewaniu   kwiatów   asystenta   wiedział,   
lecz   poranki w   twojej   garsonierze  były   tylko   naszymi  porankami.   Czy pamiętasz je 
wszystkie? Ja mogłabym powtórzyć ci całe nasze dialogi.  Przecież nie spodziewałam się wtedy  
Casimira, a   należałam   cała   do   ciebie.   Początek   ciąży   był   dla   mnie koszmarem, a twój 
odjazd tragedią. Casimir odmienił wszystko na  dobre. Czas i twoje wieloletnie milczenie dokonały 
reszty.  Dziś  mogę  ci matkować,  gdybyś  potrzebował  mojej rady. Wyswatałabym cię. Przydałaby 
ci się zgrabna kobieta. Taka, z którą nie krępowałbyś się pokazać w loży i restauracji. Nie zaprzeczaj. 
Brakuje ci do sześćdziesiątki paru lat. Wiem o tym, ale wyglądasz na czterdzieści pięć. Dla 
mężczyzny wiek nie taki ważny. No, rozchmurz się. Z podwórka słychać motor Casimira. Zaraz 
będzie souper.
Podczas kolacji opowiadałem im o swoich amerykańskich interesach, o domu i klubie. Najczęściej 
odpowiadałem na pytania Diany. Z kolei ja zacząłem wypytywać, najczęściej Kazimierza, o jego 
pracę i zamiary. Chłopak ma głowę na karku. Wybrał sobie wąską, lecz postępową specjalność. 
Premię dostał ostatnio za szczęśliwe zastosowanie nowego układu masy ogniotrwałej na model dla 
odlewu komory spalinowej z żaroodpornego stopu niklu. Precyzyjny odlew trzy-
dziestoparocentymetrowej, skomplikowanej części przyniósł jego instytutowi cenne zamówienia i 
trwały kontakt z przemysłem zbrojeniowym. Chłopak stanął na nogach — orzekła matka. Ma 
wygodne mieszkanie, pewną sytuację i mógłby już żenić się. Żeby tylko zechciał — westchnęła. 
Nawet dom rodzinny lekceważy. Nocuje tu, ale tylko w dni świąteczne. Na codzień przeniósł się do 
instytutu, z książkami i samochodem. Inni chłopcy sprowadzają do domu znajome, koleżanki, 
przyjaciółki, aby przedstawić je rodzicom, zanim zdecydują się na narzeczeństwo. Casimira nikt nie 
widział z dziewczyną. Zna jakieś, lecz nie chodzi z nimi. A przecież niedołęga nie jest. — Kazimierz 
nie reagował na krytykę matki. Parę razy, pogryzając biszkopt, uśmiechnął się do mnie przelotnie, 
porozumiewawczo, wreszcie rzekł:
—  Ojciec  ożenił  się  po  trzydziestce,  będąc  już  docentem, i źle na tym nie wyszedł, prawda, 
mamo? A ty, wuju?
Diana odpowiedziała za mnie:
—  On? Gdyśmy go znali, był w twoim wieku, a zmieniał przyjaciółki jak garnitury. Ożenił się, ale ... 
Ile razy byłeś żonaty, Niku?
—  Po raz pierwszy, gdy miałem trzydzieści d,wa lata. Po raz  drugi  w  czterdziestym  roku  życia.  
Przedtem  zamordowano ^mi narzeczoną. To wszystko,  co pamiętam.
Żony żyją? — spytał Kazimierz przypatrując mi się jakby zaniepokojony.
Obie żyją. Z jedną rozwiodłem się na jej wniosek za obopólną zgodą. Druga z córeczką przed wielu 
laty wyjechała na Wschód.
9 —Poufny dziennik...
Nie chcąc więcej gadać o mych sprawach zwekslowałem rozmowę na aktualności. Zagadnąłem 
Kazimierza, jakie ma plany na jutro. Ożywił się.
—• W niedzielę nie pracuję. Ty, wujku, mama mówiła, też jesteś katolikiem?
—  Jestem!
—  Wspomniałeś o rozwodzie,  ale to było  chyba  unieważnienie małżeństwa?
—  Tak! Pod pretekstem zmowy bezdzietności, a poza tym rozwód cywilny.
—  Do kościoła wuj chodzi? —• Oczywiście.
—  Więc  może   spotkalibyśmy   się   jutro   rano  w  kościele? Ja bywam o ósmej w St. Germain-des-
Pres. Może to nazbyt wcześnie?
•— Broń Boże. Znam ten kościół. Chętnie przyjdę na ósmą.
—  Daleko mieszkasz, wuju?
—  Za  miastem.   Przybędę   na   własnych  kołach.   Zdążymy się wyspać.
—  Na  śniadanie  do  mnie!  —  zaproponowała  rozkazująco Diana,  lecz Kazimierz zaprotestował:
—  Mama dosyć nagadała się z wujem sam na sam. Teraz na mnie kolej. Tym bardziej że mam ochotę 
przejechać się jego jwozem.
—  Będziecie  cały  czas  rozmawiać  o  samochodach,  aparatach i sputnikach.
—• Może i o dziewczynkach —; zażartowałem i zaraz dowcip wydał mi się niestosowny wobec 
Kazimierza. Tymczasem on go podchwycił:
—  Wolisz, wuju, kolonie nudystów czy   egzystencjalistów?
—  Tylko  mi  wuja  nie demoralizuj,  świętoszku — pogroziła Diana. — O ile pamiętam, nigdy nie 
był rozpustnikiem, bo szanował kobiety.
Nie bardzo rozumiem, co miała na myśli, a Kazimierz też na to nie zwrócił uwagi.
Tego dnia o jedenastej już leżałem w łóżku, zamierzając obudzić się o wpół do siódmej. Ubieram się 
dość szybko, golę Remingtonem trzy minuty, nie lubię guzdrać się przy śniadaniu, a zamówiłem je 
sobie na punkt siódma.
Opactwo St. Germain szczególnie sobie zapamiętałem. Polecił mi ten kościół ojciec, wyprawiając 
pierwszy raz z USA do Paryża. Kierował się zapewne sentymentami narodowymi. Dbał wtedy jeszcze 
o to, aby nasączyć mnie polskością.
Musiałem mu w pierwszym liście wypisać całe epitafium T na Kazimierza, który temu opactwu 
właśnie zapisał swe serce. Przyznaję się, że tekst spisałem z książki, a nie z tablicy,' zbyt 
zaciemnionej. Jeszcze dzisiaj pamiętam, może dlatego ' że go wykaligrafowałem w liście, pierwszy 
wiersz nagrobka. Pamięć ludzka jest przedziwnym instrumentem. Byłem w tym kościele najwyżej 
parę razy przed trzydziestu laty, owego łacińskiego epitafium nie wspominałem bodaj ani razu przez 
ten szmat czasu, nie ma w mym ciele ani atomu z onych dni, przez mózg i serce przecisnęły się 
miliony ważniejszych i użytecznie j szych wrażeń i wstrząsów, i oto nagle, z jakiegoś archiwum 
wewnętrznego, nie materialnego chyba, ,wydłubuję wizję i słowa tekstu i zapisuję, wystukuję na 
maszynie: Aeternae Memoriae Regis Orthodoxi... Wydało mi się to nieprawdopodobne i zapragnąłem 
jutro sprawdzić naocznie, czy pamięć mnie nie zawiodła. Istotnie, zapamiętałem dobrze. W kościele o 
tej porze było prawie pusto. Przed ołtarzem staliśmy w nielicznej grupie, trochę więcej osób siedziało 
za nami, prawie wszyscy z nosami w modlitewnikach. Wziąłem ze sobą polski mszalik mojej matki, 
ale nie zdołałem zmusić się do śledzenia nabożeństwa. Francuskie świątynie, te starożytne zwłaszcza, 
zbyt wiele mają do powiedzenia obrazami wnętrza, tak iż normalnemu Amerykaninowi trudno 
oderwać się od nich skupiając na abstrakcji. Gapi się człojwiek, podziwia, wspomina poddając się 
biernie uroczystemu nastrojowi. Raziła mnie nieco swoboda mężczyzn stojących obok z ramionami 
założonymi wygodnie na piersiach. Widocznie nigdy nie służyli w wojsku i nie odróżniają postawy 
spocznij od baczność. Obserwowałem Kazimierza. Zachowywał się jak ministrant, czynnie 
uczestnicząc w liturgii ołtarza. Po Agnus Dei cała moja grupa, prócz mnie, przystąpiła do komunii. 
Właściwie to cały kościół komunikował. Krępowało mnie to, ale byłbym fałszywy, gdybym napisał, 
że czegoś im zazdroszczę. Do puszki ,wsunąłern tysiąc franków. Gdy kwestujący odszedł, uderzyło 
mnie porównanie, że nieznajomej blondynce na Boul'Mich za nic dałem dwa tysiące, a w znajomym 
starym kościele ofiarowałem tylko tysiąc. C-zy jest w tym cos symbolicznego? W Ameryce są taksy 
obyczajowe. Zastosowałem je właściwie w kościele, ale hojnie j szy okazałem się wobec prostytutki.
Wyszedłem pierwszy i z pięć minut  czekałem  na  słońcu, zanim zjawił  się Kazimierz.  Przywitał 
mnie  bez  okularów, 9*
 uśmiechniętymi oczami. Był na czczo, więc natychmiast zaprosiłem go na śniadanie. Zaproponował 
cafe „Florę". Dzień pogodny, można jeść pod daszkiem. Zamówił cafe au lait i croissants, a ja 
calvados.
—  Od samego  rana wujek pociąga? — spytał zgryźliwie.
—  Nie jest tak źle — odczułem potrzebę usprawiedliwienia się. — Jestem po sutym śniadaniu, a już 
mamy dziesiąta. Dawniej o tej porze wzmacniałem się kawą. Dzisiaj whisky lepiej mnie ożywia.
—  Umówmy  się,  wuju,  kto  z  nas  będzie prowadził  wóz, rezygnując z mocnych.
,— Co nazywasz mocnymi? Sto gramów przy jedzeniu to nic dla mężczyzny.
—  Przy jedzeniu, zgoda, więc proszę jeść ze mną. A gdzie pojedziemy?
—  Jesteś dziś moim gościem, Kazimierzu, wybieraj  drogę i cel.
—  W Melun mam przyjaciela,  młody ksiądz,  zesłany tam wprost z  seminarium.  Droga  dobra,  
niedaleko,  moglibyśmy wpaść tam na luncheon.
Wzdłuż Sekwany za Quai de Bercy do skrzyżowania z piątą drogą sam prowadziłem objaśniając przy 
okazjach Kazimierzowi Ramblera. Widać było, że zna się na rzeczy. Ciekawiły go szczegóły silnika, 
skok tłoków, stopień sprężania, obroty. Nie na wszystko umiałem mu dokładnie odpowiedzieć, ale 
cieszyłem się wspólnością wielu naszych zainteresowań. Wszystko, o czym dotychczas 
rozmawialiśmy, i sama rozmowa z Kazimierzem, sprawiło mi prawdziwą przyjemność. Starałem 
podobać mu się i nie nudzić. Sam mniej mówiłem, a słuchałem, gdy on chętnie gadał. Chwalił się 
trochę, czarował wszechstronnością, ale i to miało swój urok. Znalazł na tylnym siedzeniu kamerę 
filmową, japońską ósemkę, i dziwił się, że nie pracuję szesnastką, z której filmy mógłbym przecież 
wykorzystywać publicznie. Przy okazji skrytykował japońszczyznę, że to tandeta w porównaniu z 
optyką niemiecką, i ubolewał nad Ameryką, która zdradza Europę na rzecz Wschodu.
—  Japonia  dla  Ameryki nie  jest Wschodem — zauważyłem, ale on nie zrozumiał przytyku.
W Alfortville ustąpiłem mu kierownicy, przyznaję, z odrobiną lęku. Spra,wił mi sympatyczną 
niespodziankę. Jechał spokojnie, jakby nie ten sam, którego na Midgecie krytykowałem. Może wtedy 
działały nań rozzuchwalające wypite ze  koniaki i Chambertin? Gdy dojeżdżaliśmy do Melun, 
zglądałem się swobodnie po nieznanej okolicy. Kazimierz zanotował moje zainteresowanie, przejechał 
wolniutko przez wyspy i miasto aż pod dworzec kolejowy, zawrócił drugim mostem i zatrzymał wóz 
przed hotelem „Du Grand Monar-que", przy spiczastej wieży kościoła St. Aspais. Chwilę siedział 
milcząc za kierownicą wyraźnie czymś zaabsorbowany. Spodziewałem się krytyki Ramblera. Nic z 
tego. Wysiadł, podał mi kluczyk i zaproponował dwuterminowe spotkanie w restauracji hotelowej: za 
dwadzieścia minut, w razie gdy swego kolegi-księdza nie zastanie w domu, albo za pół godziny, gdy 
zdoła go namówić na wspólny posiłek. Mogę przez ten czas zwiedzić ciekawe miasto, obejrzeć obrazy 
w Notre--Dame na (wyspie albo skosztować tutejszego sera: brie de Melun.
Udałem zadowolonego z propozycji, którą musiałem przyjąć. Zawieranie nowych znajomości podczas 
wycieczki zamierzonej dla bliższego poznania syna nie bardzo mi odpowiadało. Zwiedzanie starych 
gmachów i oglądanie obrazów nie nęciło mnie zgoła. Dość nazwiedzałem się w życiu, nao-glądałem 
dziwów natury i cudownych 'dzieł ludzkich. Wspaniałość może się przejeść, a zachwyt ostygnąć. 
Dzisiaj więcej absorbuje mnie człowiek niż ludzie, a więcej ,wzrusza jeden umorusany dzieciak na 
jezdni . niż najwspanialszy kształt świata nieorganicznego.
Po zamknięciu wozu sprawdziłem zegarek i przeszedłem bulwarem Yictora Hugo na wyspę. Rozparty 
na ławce pod katedrą gubiłem zbędne minuty obserwując spacerujących melunijeżyków. Słońce 
przygrzewało i byłem trochę senny. Obudził mnie z zamyślenia męski śmiech. Stał przede mną 
Kazimierz w towarzystwie rumianego chłopca w czarnym garniturze. Po .koloratce rozpoznałem w 
nim księdza. Kazimierz przedstawił mi go: •—• Oto Paul Yictor, a nie odwrotnie, mój kolega szkolny 
i przyjaciel. Poznaj mojego wuja, Dominika Casimira z Ameryki. Wuj zaprasza nas na wyżerkę do 
„Wielkiego Monarchy". W razie czego możemy tu zanocować. Świat jest udany, nieprawdaż, 
Dominiku i Pawle?
Pogodnie' zaczęła się nasza znajomość. Miałem wrażenie, że Kazimierzowi bardzo na niej zależało. 
Przebywaliśmy razem w Melun trzy godziny, w restauracji za okrągłym stolikiem, pokrzepiając się 
wymyślnymi potrawami prowincjonalnej kuchni, podsycając rozmowę niezrównanymi trunkami 
francuskich piwnic. Kosztojwało mnie to tylko dziewięć ty sięcy franków, czyli osiemnaście dolarów 
wraz z napiwkiem. Rozmowy były dla mnie tak ciekawe i ważne, że spiszę je chyba w następnym 
rozdziale.
-taul jfet niżsy od Kazimierza; szatyn, orzechowe oczy, pucołowata twarz, ręce drwala, a postać 
krzepka, trapu. Na pewno jest typowym przedstawicielem którejś z prowincji francuskich, ale nie 
Jwiem, której. Poważny, nieruchawy, mówi spokojnie, w przeciwieństwie do Kazimierza lubującego 
się w gestach i minach. Mógłbym ich tak scharakteryzować, że Kazimierz łyka, a Paul żuje. 
Oczywiście chodzi tu o zewnętrzne pozory. Spokojny Paul jest bowiem nie tylko księdzem, ale i 
poetą. Dowiadywałem się o tym stopniowo z rozkwitu dialogów, trudnych do odtworzenia dla swej 
błyskotliwości graniczącej chjwilami z śmiertelną powagą i błazeństwem. Oto ich próbki:
—• Podejrzewasz mnie, wuju, że sprowadziłem go, żeby cię nawracał? Mama uprzedziła cię pewnie, 
że moim hobby jest... No, co powiedziała?
—  Że jesteś zagadkowym człowiekiem.
Paweł potwierdził to skinieniem głowy,  a ja zagadnąłem:
—  Na  co  miałbyś mnie nawracać, Kazimierzu?
•— Nigdy nikogo nie pragnąłem nawracać — żachnął się. — Z tobą, wuju, wolałbym podzielić się 
własnymi pokusami. Może ty nie masz żadnych? Jednakże pewien mój przyjaciel z restauracji 
„Dominiąue" dzwonił, że od.wie-dzałeś ich lokal w towarzystwie nie byle jakiej pokusy. Czy to 
prawda?
—  Spędziłem tam wieczór piątkowy w towarzystwie znajomej.
—  Nie  przygodnej,   mam   nadzieję.   Jedliście  tylko   postne potrawy?
—  Nie tylko.
—  Różne   są   formy   i   cele   wstrzemięźliwości   —   pośpieszył mi z niespodziewaną odsieczą 
Paweł.
—  O!   Ty   znasz   się   na   tym!   Wiesz,   wuju,   jaki   on   post kultywuje? Rowerowy!  Naprawdę.  
Codziennie  przynajmniej godzinę  trudzi  się  kręcąc pedały.  Aby przewietrzyć  głowę, kręci   
nogami.   Ma   na   kierownicy   uchwyt   dla   brewiarza  i modli się zasuwając po asfalcie. Do Paryża 
z Melun w godzinkę. Dlatego umieścili go w takiej dziurze, aby nie narażał się na karambole z 
czterokołowcarni.
__ Lubi ksiądz ten rodzaj sportu? — spytałem, aby złagodzić drwinę Kazimierza. — W Ameryce 
słabo interesują się rowerami.
__ Nie lubię sportu — stwierdził Paweł. — Kazimierz ma rację. Wyścigowy rower jest środkiem 
dyslokacji dającym najmniej sposobności do różnego rodzaju pokus.
__. Na przykład nie możesz wieźć ze sobą penitentki, tak jak mógłbyś na skuterze albo w wygodnym 
aucie.
__ Motorowe pojazdy wymagają o wiele mniej fizycznego trudu, ale nie mniej bezpośredniej 
'baczności — zauważyłem.
__ O to chodzi! — dorzucił Paweł. — O fizyczne zaangażowanie.
—  Albo  o wyjałowienie — spostrzegłem,  a  oni  spojrzeli na mnie pytająco.
—  Co wuj ma na myśli?
—  Rozumiem   sport   jako   przyjemność   lub   ambicję.   Męczenie ciała po to tylko, aby było 
zmęczone, jest chyba mało celowe. Można męczyć się inaczej, z pożytkiem dla kogoś lub  
społeczeństwa,   chociażby  majsterkując,   budując   coś.
—  Mówiłem mu  to  samo,  a  on  na to,  że  najlepiej   składają mu się wiersze, gdy pędzi na rowerze, 
samotny, w rytmie  naciskanych  pedałów.
—  Ksiądz pisze wiersze?
—  Oni to  nazy,wają poezją.
—  Oni  to  my,   banda  zaczynająca  wszystko   od   początku, ci, którzyśmy uwierzyli, że nie 
wierzymy nikomu.
—  Klub egzystencjalistów? — zaciekawiłem się.
—  Nie   jesteśmy  klubem   ani   wtajemniczonymi  —  wyjaśniał Kaimłerz. — Po prostu znający się i 
czujący podobnie. Czujący, nie zaś myślący, gdyż poglądy mamy różne i zmienne, jak przystało na 
ludzi żywych.
—  Spotykacie   się  regularnie?  — indagowałem  zaintrygowany.
—  Nie. Paweł jest właściwie outsiderem. Wykradamy mu wiersze, które Żewa deklamuje. Ś,wietna 
diseuse, —  Żewa?
—  Genevieve,   nasz   kumpel   z   branży   artystycznej.   Spotykamy się u niej, u mnie,  czasem u 
Urbana, tego kelnera od „Dominiąue", który o tobie plotkował, 13S —  Pawiedz, Kazimierzu, czy 
ojciec tej Genevieve nie jest przypadkiem  dentystą?
—  To nieważne, ale owszem, tak, dlaczego pytasz?
—  Świat jest malutki — westchnąłem. — Coraz trudniej wierzyć mi w przypadek.
—  Nie   ma   przypadków    —    zawyrokował   milczący   Paweł. — Dla wierzącego w Omnipotence 
divine nie ma przypadków.
—  Mogą  być  —  sprzeciwił  się  Kazimierz.  —  Na  marginesie Jego łask, to wszystko, co wtrącone 
w odmęt konsekwencji   materialnej,   choć   prawidłowe,   a   jednak   przypadkowe dla 
pozbawionych łaski.
—  Mówisz o potępionych? — spytałem, nie pojmując zawiłego zdania.
—  Mówię   o   tych,   którzy   świadomym  sprzeciwem   wyłączają się z gestii Opatrzności.
—  Czy można umknąć Bogu? — mruknął Paweł.
Chcąc  ściągnąć  rozmowę  na  bliższy mi poziom  wróciłem do  jei   początku,  do   pokus.
—  Z jakimi pokusami walczycie i po co?
—  On jeszcze walczy ze sobą. Jeszcze, albo już. Ja z etapu faryzejskiego piętnuję bliźnich — 
wyiaśnił Kazimierz. — Czy wiesz, wuju, po co go tutaj sprowadziłem? Lękamy się o  niego,  a ty 
wydajesz mi się roztropnym mężem.  My żyjemy w  paryskim  intelektualnym  getcie  
przeświadczeni,   że jesteśmy   solą   tej   ziemi.   Przybyłeś   z   szerokiego   świata. Ostudź nas. 
Powiedz coś o katolicyzmie amerykańskim. Czy to prawda, że na fin de siecle USA będą katolickim 
krajem z katolickim prezydentem na czele?
Zająknąłem  się,  niepewny,  co mu odrzec.
—  Powiedz, co to jest, według was, Kościół, nasz Kościół.
—  Według nas... no to... organizacja kierowana przez papieża, to świątynie,  instytucje, ludzie... — 
jąkałem się.
—  A Chrystus? -— Co, Chrystus?
—  Ciało mistyczne  Chrystusa. Milczałem,  a  on na to:
—  Widzisz,  Pawle!  On  uważa  się  za  katolika,   bo  chodzi do  kościoła  i  daje  na parafie.  
Przepraszam  wuja,   czy  wuj wierzy w zmartwychwstanie  ciała?
—  Wierzę,  chociaż nie dociekam, jak to będzie. Mam nadzieję,  że  kiedyś  stanie  się  to  i  ze  mną,  
a  wtedy  zrozu miem. — Podejrzewając, że poddają mnie jakimś swym testom, jeszcze raz 
zwekslowałem z ich tematu.
__ Powiedz mi coś więcej o waszej bandzie. Jak się nazywacie?
__ Wcale się nie nazywamy. Śpiewamy, gramy, kłócimy się, dokazujemy.
__Nie wulgaryzuj — wtrącił Paweł. — Oni, proszę pana, już wyszli z embrionu. Już się krystalizują, a 
Casimir jest ich głównym, inspiratorem.
__ A ty naszym cenzorem. A propos Paweł: on jest konformistą. Nie wierzy w skuteczność 
jakichkolwiek renowacji. W razie katastrofy aktualnych porządków na ziemi, co począć, Pawle?
—  Wierzę, że kiedy człowiek robi to,  co do niego należy, najlepiej  przysługuje  się  Bogu,  który  
jeden  do  dna  rządzi światem.
.— A co do ciebie należy, byś czynił, mój drogi?
—  Obowiązki   kapłańskie   w   posłuszeństwie   przełożonym.
—  To   młnimalizm.   Wuj   pewnie   nie   rozumie,   o   co   się sprzeczamy.   On  uważa   socjalizm  
za   wroga,   a  ja   za  owoc chrześcijaństwa.  On  uważa,  że  trzeba  z  nim  walczyć,   a  ja że trzeba 
go ochrzcić. Niby nic, a bardzo wiele, jeśli chodzi o   stosunek  do  dzisiejszego  świata.   Jeżeli  nie  
możemy  zniweczyć czegoś,  co nam się nie podoba,  winniśmy to poprawić,  ulepszyć,   a  nie  trwać 
wyczekująco,  aż będziemy  sami zniweczeni.
—  Kościół    nigdy    nie    będzie    zniweczony,    nie    gadaj głupstw,   Kazimierzu.
—  Apostołowie,   misjonarze   i   księża-robotnicy   nie   pocieszali  się  konstatacją  wieczności 
Kościoła.  To właśnie przez zbytnich   pewniaków   siebie   Kościół   w   XVI   wieku   utracił połowę   
książąt   europejskich,   a   w   XIX   wieku  maluczkich w   uznojeniu   kapitalistycznym.   Paweł   
pociesza   się   wzrostem katolicyzmu w Ameryce, a ja martwię się ludami zza żelaznej kurtyny i tym,  
co dzieje się w Afryce. Ty, wuju, któremu z nas byś sprzyjał?
—  Obu! Chociaż z Ameryki uciekłem, a do Azji nic mnie nie pociąga. W waszym wieku też miałem 
światoburcze ciągoty.
—  W  twoich   czasach  były  to   tylko   ciągoty.   Dla   nas   to sprawa życia albo śmierci.
 —  W moich  czasach  wylęgła  się wojna,  która  uśmierciła czterdzieści milionów takich jak my 
ludzi.
—  W następnej   będzie  ich   czterysta  milionów  — przelicytował mnie Kazimierz.
Gdy kelner zmieniał talerze, jeszcze raz spróbowałem odmienić temat gawędy.
—  Nie  wyczerpaliśmy   problemu  pokus.   Chciałbym  wam, chłopcy,   przepraszam,   panowie,   
podsunąć   podejrzenie,   że natury    swojej    człowiek    normalny    nie    zmieni    uciskiem. 
Chwilowo może zdoła przytłumić lub zdławić sprężynę zmysłów, ale to do czasu, do chwili takich 
okoliczności, gdy się odpręży. Wtedy im bardziej była dławiona, tym gwałtowniej zareaguje na byle 
pokusę.
—  Wygłasza wuj teorię, czy dzieli się doświadczeniem?
—  Teoria  oparta  na obserwacji.  Mam wrażenie,  że ważniejsze od postów cielesnych są posty 
duchowe, na przykład kontrola wyobraźni.
—  Ma pan rację — ożywił  się Paweł. — Wyobraźnia  to pepiniera   grzechu.   Ostrzega   przed   nią   
święty  Ignacy.   Roślinki   kiełkujące   w   wieku   dojrzewania,   choć   je   później skosimy,   odbiją   
jeszcze   w   starości.   Z   wyobraźnią   należy walczvć nieustannie.
—  Ty  to  mówisz,   poeto?  —  skrzywił  się  Kazimierz.
—  Wiem, co mówię! — rozgadał się Paweł. — Spowiadam i   starych   ludzi.   Ra  starzy  impotenci,   
a  tacy  rozpustni,   jakimi  nigdy  nie  bywali  za  młodu.  Jednak   cielesnego  postu pan  chyba  nie  
docenia.  Nie   chodzi  mi  o  powściąganie  łakomstwa, lecz o bezpośredni efekt mięsnego, 
pieprznego jadła na ustrój naszych zmysłó|W. One żywią i naszą wyobraźnię,  narzucają  jej   swe  
pożądania,   szukają  sposobności ich zaspokojenia.
—  Ależ wy kołujecie około jednego — roześmiał się Kazimierz. — Przecież bez .wyobraźni nie 
byłoby żadnej twórczości  ani  postępu,   ani  piękna.   Wyobraźnia  to   wyjątkowy dar Boży, 
odróżniający człowieka od reszty świata organicznego.  Mówicie  o wyobraźni,  a myślicie wciąż o 
pożądaniu.
—• A ty mówisz o wyobraźni, a myślisz o tęsknocie — odciął się Paweł. — Przecież tęsknota 
wszczepiona przez Stwórcę dwunożnemu stworzeniu upatrzonemu na człowieka w osobie Adama, 
tęsknota, atrybut duszy nieśmiertelnej, była i jest warunkiem wszelkiej doskonałości i postępu. 
Tęsknota jest warunkiem dobra i zła, miłości i zazdro ści i to  ona  rodzi  wyobraźnię,  a  nie  na  
odwrót.  Do   czego tęsknisz, to sobie wyobrażasz.
—  Tęsknimy   też   do   zaspokojenia   pożądań   cielesnych  — przypomniałem krytycznie.
—  Tęsknimy zawsze do siebie lepszego — sprostował Paweł. — Równać  tęsknotę,  magnes  
nadprzyrodzony,  z  pożądaniem,   magnesem   fizycznym, • to   podobne   do   stosowania pojęcia   
caritas   względem   sałaty.   Diligo   —•   miłuję   walkę byków,   brzmi   dowcipnie,   ale   niezbyt   
ściśle.   Pożąda   paw i  wróbel,   także pies  szukający  doświadczonej  dobroci  swego  pana,   
jednakże wróbel  nie tęskni  do  pawich piór,  buldog nie tęskni do smukłości charta. Są z siebie 
zadowoleni, gdyż   nie   są   niczym   więcej,   niż   są.   Tylko   sam   człowiek chciałby    się    
odmienić.    Świadomie    przystraja    się,    puszy i  udoskonala   na  modłę   swej   tęsknoty.   Piękno,   
sprawiedliwość i prawda to owoce ludzkiej tęsknoty, a nie pożądania.
Paweł rozgadał się na dobre. Policzki mu się zarumieniły, a koniak przydał wymowy i śmiałości. 
Kazimierz mrugał ku mnie porozumiewawczo.
— A  co  do  pokus,   to  nie  drwijcie  z mojego  roweru.  Ja też się bronię. Wy troszczycie się o 
Amerykę, Słowian, Murzynów. Trwoży was groźba wojny. A dla mnie wojna wciąż trwa.   Ofensywa  
nie  na  ludzkość,   naród   czy  też  klasę,   ale na każdego człowieka. Wszyscy jesteśmy pod 
ostrzałem. Od kolebki   osaczeni:   przez   szkołę,   radio,   scenę,   przez   sztukę i ulicę. Aby 
wymazać z tęsknoty Boga, ich Twórcę, zastępują  Go   ziemskimi    namiastkami.   Obok   niewinnych   
marzeń o sporcie i sławie, już bardziej winne łaknienie władzy i pieniędzy, pychy nacjonalistycznej, 
ale ponad to wszystko powszechne zatruwanie mózgów  erotyka.  Przez oczy,  uszy,  powonienie, 
dotyk — w metro, na plaży, w powieściach, obrazach, w pieśni i na ekranie, w telewizji i reklamach 
ciągle ta miłość,  on,  ona,  pocałunki,  spotkania,  zazdrości.  Już nie ma   dla  mężczyzny  nic   
ważniejszego,   ponad   kobietę,   przez kobietę, dla kobiety, do kobiety,  aby tylko  najbardziej  
obnażonej.   Gdy  spojrzysz   na   to   z   boku,   ogarnia   cię przerażenie. Przecież to istny szał.  
Bezsens,  kretyństwo,  szalbierstwo! To kobiece, co tak rozsławiają, można kupić na Place de la 
Bastille za sto franków. Po co kupować? Można i siebie   sprzedać   rozwydrzonym  domom.
Uspokój   się,   Pawełku!   —   Kazimierz   dotknął   dłonią czoła przyjaciela. — Ceny są trochę 
wyższe, ale masz rację, małą poprawką, że imitacja brylantowego pierścionka  kosztuje tysiąc, ale 
oryginał — milion! Płaci ten, kto ma do wydania. Można oszukiwać profanów. A któż zna się dzisiaj 
na duszy ludzkiej? Kto żywi dzisiaj prawdziwe tęsknoty? Więc tworzy się je sztucznie i sztucznie 
zaspokaja. Imitacja życia, w której ludzkość już zaczyna cuchnąć. Na ostatniej sarabandzie naszej 
bandy głowiliśmy się nad tym, czy Picasso jest kretynem, a Sartre wypinaczem, czy też odwrotnie.
—  Wypinaczem?  —  zdumiałem  się   szczerze.
—  Zgorszyłeś  się,  wuju?  Ty   jeszcze   czcisz  naszych  bonzów? My nie mamy powodu.  Nie  
chcemy ani za pieniądze, ani  darmo  konsumować  ich   starczych   ekskrementów.   Wolimy,  co kto  
chce, nasze słowa,  jazz, własne gesty w rock--and-rollu, Paweł wodę, ja wino. Żewa wódkę albo 
heroinę. Czy myślisz, że to bardziej szkodliwe niż mowa de Gaulle'a albo  „Mandaryni"  Simone de 
Beauyoir?
—  Nie czytałem.
—  Może   wolisz   ministra   Malraux   albo  kurewki   Sagan? Mamy  wiele  na  eksport.  Dla 
protestanckich  Skandynawów Mauriaka,    dla   katechumenów   semi-slaves   Maritaina,    dla pur  
sang — personalizm i  dla komuny  paru  commis-voya-geurs. Rozkwit niebywały. L'epanouissement 
de notre douce France. To jesień. A jakże, z przyrostem naturalnym. Tampon na krwawienie w 
Indochinach i Algierze. Wiesz,  jakie u  nas  proroctwa  kursują?  Nie   śmiej   się,   wuju,  proroctwa 
zawsze ktoś lansuje. A więc, że wojna będzie za tego jeszcze   papieża.   Cztery  miasta   przepadną   
do   cna:   New  York, Berlin, Londyn i Moskwa. Cztery inne podupadną znacznie, to Rzym, Paryż, 
Warszawa i San Francisco.  Zginą Niemcy, Turcja i pół Rosji. Najbezpieczniej będzie w Australii. W 
Japonii,  Chinach i USA — piekło.  Co  jeszcze  chciałbyś wiedzieć?
—  Wystarczy — odsapnąłem sięgając po lód do kieliszka.
—  Nie wierzysz? Ja im też nie wierzę. Ale domyślasz się, o  co chodzi?
—  Na  przykład?
—  Aby  interes  szedł.  W zatrwożeniu  ludzie  tracą  orientację,  więc łatwiej   nimi kierować,  
napędzać.
—  Któż to  planuje?
—  Książę   tego   świata.   Marzący   o   jedności   władzy   nad ludzkością.
—  Mistyka!
 .— Już nie dzisiaj. Trzech proroków podziwiam: Fouriera, Jules Verne'a i Bensona.
—  Nie słyszałem o Bensonie.
—  A   szkoda.   Nie   ma   nic   bardziej   aktualnego.   To   syn arcybiskupa   anglikańskiego,   a   sam   
ksiądz   katolicki.   Przed pół wiekiem napisał powieść przyszłościową o władcy świata. Lord of the 
world,  czyli Antychryst. Wiesz, kto ma nim być?
—  Jakiś Stalin.
—  Wprost  przeciwnie.
—  To znaczy?
—  Wasz  prezydent,   Amerykanin.
—  Bzdura!
—  Wcale   nie   bzdura.   Chętnie   wujowi  pożyczę   tę   książkę. Przecież Antychryst ma mieć 
kwalifikacje kusiciela wierzących chrześcijan. Materialiści jako ateiści nie mają czym kusić   
wierzących.   Nie   skusili   nawet   pariasów   w   Indiach. Ąteizm to  nie pokusa ani żadna  nowość. 
Kusić mogą faryzeusze, a feryzeizm to domena wiernych. Antychryst będzie udawał   chrześcijanina,   
aby   móc   zwodzić   wierzących.   Tak, drogi wuju. Dobrze uczyniłeś, żeś wywiał z Ameryki. U nas 
cuchnie,   ale   niebezpieczniejszy   jest   zapach   gorzkich   migdałów.
Widząc, że Paweł aprobuje te jego nonsensy, zaproponowałem, byśmy przestali pić. Nie byłem 
pewny, czy popili się, czy też prowokują mnie badawczo. W rzeczywistości nie czułem się zgorszony. 
W studenckich czasach sam nie gorzej fantazjowałem. Zainteresowała mnie odczuta i u nich, a 
zaobserwowana u wielu Francuzów, niechęć do naszego kraju. Naród nie lubi przyznawać się do winy 
za własne niepowodzenia. Najłatwiej zwalić ją na obcych. Zazdrość też gra w tym poważną rolę. 
Anglicy przewyższają Francuzów rozsądkiem przewidywania procesów nieodwracalnych. Ich 
rzekoma inicjatywa w emancypacji Indii to prawdziwy majstersztyk. Dali Hindusom polityczną 
wolność w zamian za: primo — przebaczenie win koloniali-zmu, secundo — zagwarantowanie 
dochodów kapitału tam zainwestowanego,- tertio — oszczędność na administracji olbrzymiego kraju. 
W razie kłopotów Imperium dostanie z Indii posiłki i kredyt łatwy do spłacenia przy następnej 
dewaluacji funta. Francja nie umie tego. Dlatego przegrywa w Afryce, jak przegrała w Indochinach. 
Proszą nas kredyt, a potem mają pretensje, że nie przyniósł im spo dziewanych korzyści. De Gaulle 
nie ma dziś pokrycia na swój imperializm, bluffuje . grając va banąue, nie wygra wielkiej Francji, ale 
może mniejszą uratuje. Jeżeli my zdołamy zaoszczędzić coś z okruchów ich rozbitego imperium, to 
czy to nasza wina, czy zasługa? Według Kazimierza wina, według mnie — dobry interes.
Pożegnaliśmy Pawła o trzeciej. Musiał wracać do swego kościoła. Dla nas za wcześnie było na powrót 
do Paryża. Dzień piękny. Słońce akcentowało jesień złotymi wypustkami liści na szpalerach. Po 
chmurnym sympozjonie w mrocznej restauracji przyjemnie było milczeć na wietrze pod niebem. 
Ruszyliśmy ku Chartres. Prowadziłem w spacerowym tempie. Zdawało mi się, że siedzący po prawej 
Kazimierz jest z siebie niezadowolony.
—  Znudziliśmy  wuja  —  zagadnął   pierwszy,   gdyśmy  mijali dworzec.
—  Przeciwnie! Byliście  chyba szczerzy. —• Paweł  podobał  się  wujowi?
—  Nawet bardzo. Zdecydowany typ. W Ameryce taki czło-,wiek   ukryłby   się   pewnie   w   
klasztorze   trapistów.   Milczą, poszczą i ciężko pracują, ale nie na rowerach.
—  Nie miałby  swoich przygód.
—  Ma  jakieś  przygody?
—  Na   drogach.  Nie   chciałem  przy   nim  mówić.   Wozi  ze sobą stułę, a pewnie i Wiatyk,  
chociaż tego  nie jestem pewien. Przedwczoraj pod Monteyron trafił na masakrę automobilową. 
Trzech ciepłych truposzów wyprawił do nieba.
—  Anioł asfaltów w czarnym kombinezonie.
—  A ja?
—  Czy mi się podobasz? Owszem — odpowiedziałem, widocznie  bez   entuzjazmu,   gdyż  poprosił  
mnie   o  wyraźniej-szą krytykę.
—  Nie mam podstaw do krytyki — zastrzegłem. — Mogę podzielić  się pierwszymi  obserwacjami.
•— Wal, wuju, aby szczerze!
—  Coś mi  w tobie  nie gra  pod  batuta.  Wygłosiłeś wiele radykalnych  sądów   o   sprawach  i  
ludziach,   a   dzisiaj   rano, widziałem, przystępowałeś do komunii.
—  Czy uważasz, że nie miałem racji?
•— Może miałeś swoją.rację, ale wygłaszałeś ją publicznie.
—  Co na przykład zakwalifikowałbyś jako grzeszną obmowę lub oszczerstwo? Powiedz, wuju,  abym 
mógł się z tego wyspowiadać. Jeżeli chodzi o komunię, to uzbrajam się nią  przeciwko grzechom, ale 
grzeszę, gdyż jestem słabym człowiekiem. — Mówił to przeciągle, maskując może kpiarstwo udaną 
pokorą.
—  Słaby,  Kazimierzu,  raczej  nie  jesteś. Młodość  upoważnia cię do .niejednego. Na grzechach 
mało się znam. Nie sadzę, aby to, co mówiłeś, było grzechem, ale nie musiało podobać mi się. Po 
prostu:  nie smakowała mi twoja  apodyk-tyczność,  chociaż ty sam podobasz mi się. Czy zależy ci na 
tym, aby mi się podobać?
—  Pour sur! Ty, wuju, też zaczynasz mi się podobać. Celujesz w tym, czego mi brakuje: w 
opanowaniu!
—  Nie myśl, że zawsze byłem taki. I nie sądź, że powściągliwość w ruchach i słowach świadczy o 
wewnętrznej równowadze.  Są  i  takie  nawyki,  jak  keep  smiling,   czyli  przezorność,   aby  okazać  
się pogodnym  i  zadowolonym  z  życia. Opanowanie  to  podstawowa  cecha  znamionująca 
kandydata do   zatrudnienia  i   awansu.   Ludzie   z   twoim   usposobieniem nie nadawaliby się w 
Ameryce na odpowiedzialne stanowisko.   Socjopsychologowie  poradziliby każdemu przedsiębiorcy 
wyeliminowanie cię z robotniczego grona. W aktualnym stanie  ducha   nie  zdołałbyś  przejść   
obronnie  przez   filtr  poligrafii...
—> Słyszałem o tym, wuju, i to miałem na myśli mówiąc o waszym faryzeizmie. Ale słyszałem też, 
że wasi młodzi ostro protestują. Wasi beatniks, czy jak ich nazywacie, dają się wam we znaki.
—  Przesada.
—  Nasza  banda  ma  kontakt  z  bohemą  z  Frisco.  To  potężna kolonia.
—  Macie  kontakty  międzynarodowe?  —  zdziwiłem  się.
—  Jeden z naszych zna kogoś,  wymieniają listy,  przesyłają  sobie  wiersze,   a  także,  przy  okazji,   
nowości  z  narkotyków.
. I ty, Kazimierzu, dobrze czujesz się w takim środowisku? — spytałem z wyrzutem.
Czuję się. O to chodzi, żeby się czuć, wuju. Żeby nie drętwieć w formułkach konwenansów. 
Wszystko, cokolwiek było, to już konwenanse, jak wasze keep smiling. Łatwizna! Nie rozumieją nas 
ci, którzy nie chcą, lub boją się rozumieć. _ — Albo po prostu nie mogą cofnąć swego czasu, by stać 
się powtórnie młodymi.
—- Trafiłeś, wuju. Bronimy się od przedwczesnej starości, uiatego przestajemy ze sobą, a was 
unikamy.
—  Ty chyba mnie nie unikasz. I dla matki jesteś dobry... —• To   zupełnie   co   innego;   zresztą   
margines.   Posłuchaj mnie. Jeżeli człowiek zwątpił w sens przeszłości, którą reprezentujecie, jakże 
ma ufać w czar waszej przyszłości? Prowadziliście pięć lat morderczą i podłą wojnę, prowadzicie od 
lat zimną wojnę, przygotowujecie atomową zagładę i chcecie, żeby wasze dzieci biły wam brawo? 
Byśmy tęsknili do nieba kosmonautycznego? Nie tęsknimy i nie wierzymy wam. Nasz bunt jest 
jedyną waszą chlubą, świadectwem, przez potomstwo, waszego człowieczeństwa.
—  Interesujące.,  Gdyby   to   było   możliwe,   chciałbym   was bliżej poznać. W Ameryce nie 
zetknąłem się z podobną młodzieżą. Coś słyszałem, ale nie mając dzieci, słyszałem tylko i 
traktowałem jako sporadyczne wypadki, których nigdy nigdzie nie brakowało. W życiu towarzyskim,  
w klubach dobieramy się zgodnie z upodobaniami, rówieśnicy. Literackich sensacji nie traktuję 
poważnie.
—  Na sesję bandy trudno byłoby cię zaprosić, wuju. Niemożliwe! Chyba że sfingowałbym 
przypadek, gdy będziemy u mnie,  w kawalerce.  Ale,  ale,  wuju, powiedziałeś,  że   nie masz dzieci, 
mama wspominała mi o jakiejś córce za żelazna kurtyną. Czy to prawda?
—  Nie widziałem jej piętnaście lat. Jest młodsza od ciebie. Rozmowa   urwała   się,   gdy   
przejeżdżaliśmy   przez   Fontainebleau. Ominąłem pałac i prosto bulwarami marszał^ ków wpadłem 
na piękny trakt do Etampes. Rambler szedł jak zegarek, bezgłośnie, sycząc gumami przy ścianach 
zawę-.żeń. Zaskoczyło mnie pytanie Kazimierza, czy znam rosyjski język. Gdy zaprzeczyłem, 
westchnął, że to szkoda.
—  Na co ci mój rosyjski?
—  Chciałbym   mieć   kogoś   bliskiego,   kto   zna   słowiańską mowę.
—  Język  polski był mową mojego dzieciństwa.
—  Jeszcze lepiej. Wiec to prawda, że rodzice wuja pochodzą z Polski?
—  Tylko  ojciec.  Matka  Amerykanka.  Odpowiada  ci to?
—  Bardzo! Bernanos wierzył w Polaków.
—  Nie rozumiem.
—  Mają odegrać poważną rolę w dziejach chrześcijaństwa. Dlatego faryzeusze  lękają się ich i 
nienawidzą.
—  Nazwałeś   Amerykę   tronem   faryzeizmu,   a   zapewniam cię, że Amerykanie lubią Polaków.
—  Swoich może,  lecz nie tych z Warszawy.
._Owszem,  od  czasu Gomułki  lubią  i tych z Warszawy.
.— Niech sobie wuj wyobrazi, że czytuję w gazetach wszystko, co dotyczy Gruzji i Polski. Jeden z 
moich znajomych, kolekcjoner starych sreber, był w tym roku na Kaukazie. Opowiadał wiele 
ciekawego i niespodziewanego. Spodziewam się po wuju jeszcze więcej.
—  Obawiam   się,   że  o   dzisiejszej   Polsce   ty  wiesz  więcej niż ja.
—  Przecież wuj ma tam córkę.
—  Nie mam pojęcia, czy żyje, a jeśli żyje, to gdzie i jak. Zgorszyłeś  się,  Kazimierzu? Masz rację.  Ja  
też mam swoje racje.
—  Nie   wyobrażam   sobie,   jakie   racje   mogą   usprawiedliwić   jawne   desinteressement   ojca   
losem   jedynego   dziecka.
—  Skąd wiesz,  że to jedyne?
—  Mama wczoraj  mówiła.
—  To   prawda.   Przyczyną   mego   desinteressement   była matka Krystyny.
—  Banalny powód rodzinnej dezintegracji. Jak można nazywać   się   chrześcijaninem,   obciążając   
jednocześnie   swoje dziecko  winami  matki  i  odmawiając  potomstwu  prawa   do ojcostwa? 
Krystyna to moja,  przez  ciebie,  wuju,  jakby ku-zyneczka?  A  przez   Boga  —  siostra   w  
ludzkości.   I   ty  nic o niej nie wiesz? Fantastyczne!
—  Uspokój   się,   Kazimierzu!   Dajesz   oto   nowy   przykład swej  apodyktyczności.  Nie znając 
nawet  części prawdy,  już osądzasz  całego wuja.  Dojeżdżamy  do Etampes. Może napijesz się 
herbaty?
—  Dziękuję,  nie.  Chyba  że  wuj? Może poprowadzić? Już wino wyparowało mi z głowy.
—  Ale w kończynach jeszcze fermentuje. Jedziemy dalej. Do   Chartres   sześćdziesiąt   kilometrów.   
Akurat,   by   podrósł smak na lody.
—  I kawę! —• dorzucił Kazimierz.
Czułem się doskonale. Pilnowałem wskazówki speedo-metra na siedemdziesięciu milach. Kazimierz 
milczał, a ja me ^ ośmielałem go do gadulstwa. Dopiero gdy zapalałem papierosa, odezwał się z 
uznaniem:
Równo wuj ciągnie. Czy szybkościomierz nie przesadza? ^— Parę procent, jak zwykle. Sprawdź 
sekundnikiem, jeśli cię to bawi. Po waszemu powinno być około stu piętnastu.
Na tak wygodną kanapę zupełnie niezła szybkość.  Jednak wolę mojego Midgeta.
10 —Poufny dziennik...
—  A ja  wolę  podróżować  skutecznie. W pół  godziny bez zmęczenia  będziemy  w  Chartres.  Dla  
sportu  miałem  przed laty specjalnie skaroserowanego Imperiała. Rozbiłem go nie rozbijając siebie i 
to mnie uleczyło. Wyścigi ciekawią mnie nadal   jako   widza.   Uprawiam   tylko   rajdy.   Z   
Philadelphie do Los Angeles non stop ze średnią czterdzieści mil to wyczyn,   na  który   dzisiaj    nie    
mógłbym  już  sobie   pozwolić. Jechaliśmy we dwójkę, partnerką była kobieta,  trzy  czwarte trasy ja 
ciągnąłem, wyobraź sobie. Oczywiście, na sportowym wozie nie dalibyśmy temu rady. Trzeba 
zdrzemnąć się, gdy zmiennik kieruje. Wygodna pozycja i właściwe odżywianie też coś znaczą. Ale 
najważniejsza pewność wozu.
—  Ciekawym,  na jakim  jechaliście?
—  Mieszanka! Nowiutki motor Forda w budzie dwuletniego Cadillaca.
—  Wygrał wuj?
—  Nie!   Nigdy  nie   wygrałem  jako   pierwszy  żadnych  zawodów.
—  Pierwszy raz rozmawiam z rasowym automobilistą, który przyznaje się do tego, że nie wygrywał.
—  Uważasz  mnie   za   rasowego,   mimo   że   jeżdżę   na  krowie? Bo pewnie mojego Ramblera  
nazywasz w duchu krową.
—  Nazwałem go kanapa.
W Chartres zatrzymaliśmy się przed „Yiełlle Maison". Po kawie zaciągnąłem Kazimierza na most, 
upozowałem go na pierwszym planie tak, aby w toni Eure przeglądała się cała katedra, nastawiłem 
samowyzwalacz, podbiegłem doń i jeszcze trzy sekundy czekałem na klik migawki. Jeżeli zdjęcie się 
uda, będziemy mieli miła pamiątkę. Na zwiedzanie miasta ani panoramę z St. Cheron nie dałem się 
namówić. Kazimierz był tym trochę zgorszony.
—  Nasze, jedno Chartres wystarczyłoby na ozdobienie całej Kanady — zauważył chełpliwie.
—  Na pewno — przyznałem. — W 1935 roku mieszkałem tutaj  tydzień w hoteliku na rue Casanovą. 
Mogłem już być przewodnikiem dla turystów.
—  Tydzień na Chartres to prawie za dużo.
—  Dla nas było za mało. Straciłem przez tak przedłużony weekend   dość   poważną  transakcję   na   
Zurich.
—  Rozumiem — chrząknął Kazimierz.
—  Nic nie rozumiesz — zaprotestowałem. — To była jedna z   moich   donkiszoterii.   Ukrywaliśmy   
się   przed   zazdrosnym  mężem po to, aby przyłapawszy nas, zdobył potrzebny mu dowód 
rozwodowy. Ona chciała rozwodu, lecz nie dla mnie. ja byłem jej potrzebny dla odwrócenia uwagi od 
kochanka, którym był wspólnik jej męża. Dla mnie zaś ucieczka z Paryża potaniała przeprowadzkę. 
Przenosiłem się ze wspólnego do własnego mieszkanka. Niestety wyszło tak, że maż do tygodnia nie 
odkrył naszej kryjówki, a ja powróciłem do Paryża o dwa dni za wcześnie i musiałem płacić cudze 
długi. Masz oto próbkę, jak życie potrafi być skomplikowane, chociaż sądząc z pozorów, tak łatwo 
orzec, że coś się rozumie.
—  Znowu zagiąłeś mnie, wuju! Muszę lepiej pilnować języka.
—  Przy mnie nie pilnuj. Szczera rozmowa z tobą jest dla mnie cenniejsza .niż zwiedzanie Chartres. 
Jedziemy dalej?
—  Jedziemy.  Pozwoli  wuj  poprowadzić?
—  Prowadź, ale spokojnie, na pięćdziesiąt mil — zastrzegłem,   narażając  się  ś,wiadomie  na  
podejrzenie,  że  nie  ufam jego   sprawności.   Jechał   wolno,   milczący   i   nachmurzony. 
Włączyłem  radio   nastawiając  muzykę  taneczną.
—  Mama nie znosi jazzu — zauważył. — A wuj?
—  Za kierownicą,  na asfalcie, koncerty symfoniczne działają jak środek nasenny. Nie sądzisz?
—  Sądzę, ale jazz także bywa monotonny.
—  Wtedy wyłączam.
Tak sobie gadaliśmy, o byle czym, przez kilkadziesiąt kilometrów. Za Wersalem, o zmierzchu, sunąc z 
falą powracających z prowincji wycieczko.wiczów, spytałem Kazimierza, czy chciałby być moim 
sojusznikiem. Zdziwił się nie domyślając się do czego zmierzam. Chyba nie pragnę należeć do ich 
bandy?
—  W  waszej   bandzie   obchodzi   mnie   tylko   twoja   osoba. Nasza banda byłaby dwuosobowa. 
Wspieralibyśmy się, ufali sobie, może zaplanowalibyśmy coś.
—  Ależ to już istnieje. Ufam wtijowi i chciałbym być mu pożyteczny.
^— Na przykład, tylko ty wiedziałbyś, gdzie tu mieszkam. Nie zdradziłbyś mego adresu nawet matce, 
nawet swojej dziewczynie.
—  Zależy na  tym wujowi? — .wyczułem w nim zaniepokojenie.
Zależy! Tego rodzaju incognito jest warunkiem mego obecnego bytu. To nic tajemniczego. Po prostu: 
ostrożność prewencyjna. W Ameryce od lat byłem przez pół każdego 10*
 dnia pod nieustannym ostrzałem interesów, konferencji, spotkań. Druga połowa dnia to haracz 
towarzyski. Odwiedziny, klub, spektakle, karty. Dzień i noc — telefony. Czy można być sobą w 
podobnych warunkach? Zabójcze tempo. Czego dzisiaj nie zrobisz, musisz jutro nadrobić. Inaczej 
strata. A ja nie chciałem tracić. Dlatego wyrwałem się, zerwałem z kołowrotkiem. Zamiast zwalniać 
tempo i powiększać stratę, wyskoczyłem na drugi brzeg. Nikt manewru nie poznał. Nazwaliby to 
dezercją, słabością, i dopomogli do bankructwa. Nikt nie znał mojej prawdy. Do ostatniego dnia 
prawica nie wiedziała, co czyni lewica. Podejrzewano, że gotuję się do wielkiej gry za oceanem. 
Takiemu się pomaga. Tobie pierwszemu mówię, że wycofałem się z ringu bezpowrotnie. Przecież 
wolno żyć nie walcząc o to, co już się posiada. Wolno, ale czy można? Próbuję tego we Francji...
—  Jestem   zbulwersowany,   wujku!   Dziękuję   za   zaufanie, ale co ja dla ciebie mogę zrobić?
—• Lepiej rozumieć, by sobie wzajemnie ufać. Na przykład, gdy poradzę, abyś sprzedał na szmelc 
swego Midgeta, czy uczyniłbyś to ufając, że mam rację?
—  Jeżeli mnie przekonasz. Ale muszę rozumieć przyczynę.
—  Chcę kupić ci wóz odpowiedni, nowy, abyś miał mniej szans zginąć niespodziewaną śmiercią w 
katastrofie.
—  Żartujesz!
—  W sprawach związanych z finansami nie zwykłem żartować.
—  Zastrzeliłeś  mnie,  wuju.  Wracaj  za kierownicę.  Muszę ochłonąć.  —  Przyhamował,   zjechał  
na   bok  i  przesiedliśmy się. Gdy ruszyłem, zagadał:
—  Mama  chełpi  się przed  obcymi,  że  jestem oryginałem, ale przy tobie wysiadam na całego. 
Właśnie wysiadam. Spodziewałem   się,   że   po   krytyce  mej   apodyktyczności   .wysadzisz mnie  z  
obrażonej   kanapy  na  pierwszej   stacji  metra. A ty chcesz mnie przesadzić na nowy wóz. Czy 
zdajesz sobie sprawę, ile taka pokusa mogłaby cię kosztować?
—  Ani centa więcej, niż przeznaczyłem na to. Dostaniesz, choćby jutro, trzy tysiące dolarów 
gotówką. Jeżeli wóz wypadnie taniej, zaoszczędzisz dla siebie, a jeżeli drożej, dołożysz   ze   swojego.   
Moja   jedyna  prośba,   lecz   nie   warunek, żebym był twoim konsultantem przy transakcji. Zgoda?
—  Trudno   przyjąć,   niełatwo   odmówić.   Znamy   się   zaledwie parę dni...
—  Znamy się od pierwszego dnia twojego życia, Kazimie rzu! Przecież ojciec twój powiedział, że po 
nim ja jestem najbliższym ci mężczyzną. Czy to ułatwia decyzję?
Przesądza!   Ale   jestem   wciąż   oszołomiony.   Za   łatwo, za szczęśliwie...
__ Czasami w życiu i tak bywa. Teraz wpadniemy do mnie.
Będziesz moim pierwszym gościem na ziemi francuskiej. Pokażę ci resztkę moich książek, 
pogwarzymy przy kieliszku. Jutro będę zajęty — planowałem głośno — a pojutrze kupujemy wóz.
Kazimierz tak był zaaferowany własnymi myślami, że kiedy zatrzymałem Ramblera przed bramą 
pensjonatu, nie zorientował się, gdzie jesteśmy. Apartament mój spodobał mu się, chwalił wszystko i 
bawił mnie młodzieńczą bezpośredniością. Z ksiąg "najbardziej zaimponowała mu „Archon-tologia 
Cosmica" Meriana. Pochylił nos nad siedemnastowieczną panoramą Paryża, długo tkwił nad nią, 
wreszcie podniósłszy czoło, westchnął z zatroskaniem:
—  Waham się między Magnette a DS 19.
—  Co to jest DS 19? — zdzijwiłem się.
—  Ostatnia rewelacja Citroena.
—  Owszem, widziałem, zręczny wóz, a co to Magnette?
—  Najmłodszy  brat  mojego  starego Midgeta.
Nie kontynuowałem tematu, który stawał się obsesją. Ośmieliłem go, aby mówił do mnie po prostu 
per Dominiku, gdyż tytuł wuja jest zbyt oficjalny. Wtedy poprosił mnie, aby mu wyjaśnić, co 
naprawdę po słowiańsku znaczy jego imię. Ucieszył się interpretacją: głosiciela pokoju. Ja nie byłem 
taki pewny, czy nie znaczy to coś wprost przeciwnego. Ucałowaliśmy się na pożegnanie. Odjechał 
ostatnim autobusem.
Ruch na powietrzu ,wyraźnie sprzyja memu organizmowi. Mimo zmęczenia czułem się dobrze. 
Kładłem się spać w miłym nastroju, pogwizdując francuską melodię, domyślałem się, jaki też 
samochód wybierze mój syn, czy dodatnie wrażenie zrobiłem na księdzu-dziwaku.
W nocy miałem sen, z którego wybiła się i utrwaliła wizualnie w pamięci niesamowita postać: 
olbrzymi, kaprawy blondyn, miał opuchłe powieki, mięsisty, garbaty nos nad niemrawymi wargami, 
chwiejną głowę na spadzistych ramionach, długi tułów, krótkie nogi i obwisające po ziemię, 
nabrzmiałe genitalia. Przytłaczał, dominował, urzekał swą olbrzymią obrzydliwością. Reminiscencja 
czy miscellanea sa • '
tyra, Bachusa i Chronosa. Ale dlaczego w moim śnie, po dniu automobilowym, w Paryżu tego roku? 
Senna bzdura też musi mieć jakieś uzasadnienie. Czy tylko we mnie samym?
 o<
"dwiedziłem dziś rano nasz konsulat. Przedstawiłem się jako turysta w przelocie przez Paryż, a więc 
bez stałego adresu. Prosiłem, aby magazynowano korespondencję, skąd-kol|Wie'k by przyszła na moje 
nazwisko. Obiecałem zameldować, na wszelki wypadek, o zamiarze wyruszenia do krajów leżących 
poza granicami państw NATO, w szczególności za żelazną kurtynę. Mając wolny czas, wybrałem się 
na pieszy spacer po ulicach centrum. Jakoś nic mnie nie zainteresowało. Wstąpiłem do księgarni i 
kupiłem „ostatnią nowość", album malarstwa bizantyjskiego, z myślą o Klaudiuszu de Graset. Czy 
dlatego, że sklepy paryskie mają uboższy assortiment niż amerykańskie, a może z powodu 
wyjałowienia instynktu posiadania, dość że ulice pustawe o tej porze wprędce mnie znudziły. 
Jednocześnie zatęskniłem do mojego biureczka w pensjonacie. Gapiąc się na kolekcje sztucznych 
diamentów na wystawie złotnika z rue de la Paix przyłapałem się na przyjemności obmyślania 
pewnych zdań z dialogu wczorajszego z Kazimierzem, aby je odpowiednio zapisać w tej książce.
Chętnie wracałem na parking, by pośpieszyć do Boulogne. Na Jauresa utkwiłem na dłużej w korku. 
Rozglądając się, rozpoznałem wśród przechodniów Celię z transatlantyku „Savoie". Szła sama, 
strojna, w kwiecistym kapeluszu, jednak mniej interesująca niż w mundurku stewardessy. Mógłbym ją 
zatrzymać, zaproponować odwiezienie, lecz zrezygnowałem. Na pewno zaprosiłbym ją dokądś i 
stracił czas, który już przeznaczyłem na pisanie dziennika. Jeżeli Celia mieszka w Boulogne, 
prawdopodobnie spotkamy się jeszcze, a jeśli nie, czyż mało mam tu innych interesujących 
możliwości?
W pensjonacie ucieszono się z mego wczesnego powrotu. Powierzyłem Ramblera opiece Gustawa i po 
krótkiej naradzie kulinarnej z panią generałową zasiadłem za biurkiem. Z przerwami na jedzenie i 
poobiednią drzemkę pisałem tego dnia cztery godziny. Mały palec lewej ręki trochę mi zdręt wiał i 
gorzej manewrował na klawiaturze maszyny. Mam nadzieję, że nie ma to związku z sercem.
Po podwieczorku zatelefonowałem do Klaudiusza. Uprzedzony przez córkę spodziewał się mego 
odezwania i zaprosił na gorąco, choćby zaraz. Podał miejsce, gdzie o tej porze najłatwiej zaparkuję 
wóz. Serdeczność zaproszenia orzeźwiła mnie. Jadąc obmyślałem tematy, które chętnie poruszyłbym z 
Klaudiuszem. Mieszkają de Grasetowie przy bulwarze Malesherbes, w starej, reprezentacyjnej 
kamienicy, na pierwszym piętrze. Gabinet i pracownia stomatologiczna mieści się na parterze przy 
tych samych schodach. Stąd moja omyłka, że zadzwoniłem i czekałem parę minut, zanim mnie 
skierowano wyżej.
Drzwi otworzyła mi mademoiselle Genevieve. Łatwo rozpoznałem w niej Żewę mego Kazimierza. 
Pannica rozkudła-na, w czarnych spodniach i swetrze, włożonym chyba na gołe ciało, zachowywała 
się szczególnie. Odebrała mi z rąk kapelusz, ulokowała płaszcz na wieszaku i ze słowami: — 
Oczekujemy pana! — wprowadziła przez pierwsze drzwi do pokoju, który zaskoczył mnie 
nowoczesnym wyglądem kontrastującym z solidnością starej kamienicy. Musiał być chyba świeżo 
pomalowany, a skąpe meble tak wypolerowane, że na ich lśniących kantach i płaszczyznach obiektyw 
nie odkryłby śladu żeru dla daktyloskopii. Czterobarwny, licząc sufit i podłogę, pokój rozjaśniały 
zamaskowane jarzeniówki. Dwa surrealistyczne płótna bez ram groziły sobie z przeciwległych ścian. 
Na takim tle Żewa, niby kropla oliwy na stalowej klindze, jedyna czerń i miękkość formy sprawiała 
ukojenie. Czyżby ten, pospolity na przedmieściach, pocze-kalniany styl był rozmyślnie dobrany do 
postaci panny Genowefy?
—  Papa prosił, abym zawiadomiła go zaraz, gdy pan przyjdzie,  ale ja  chciałam pana wpierw sama 
obejrzeć. Opowiadał mi zabawne rzeczy o panu i Fabioli.  Czy to pan prze-szmugłował dla nas 
pięćdziesiąt pastylek meskaliny?
—  Nic o tym nie wiem! — żachnąłem się przykro zaskoczony.                                                    , ..,....'
:— Więc proszę nic nie mówić o tym papie.~
—  To pani pokój?                             :-   ..../:',.....
—  Tak,   wprowadziłam   pana   do   siebie,   Ojca   mieszkanie jest   za   drzwiami,   z   przedpokoju   
na. lewo.   To   mój   pokój, a sypiam w pracowni.
—  Mogłaby mi pani pokazać swoją pracownię? — zaproponowałem,  usiłując  przejąć  inicjatywę  
spotkania.
—• Mogę, lecz niechętnie. Papa od pewnego czasu unika mojej strony.
—  Na pewno nie bez powodu — spróbowałem jej dogryźć.
—  Kto  szuka  powodów,  zawsze  je  znajdzie.  Teraz  to mi na rękę, więc nie zachęcam go do 
odwiedzin.
Otworzyła lakierowane na bordo drzwi i wprowadziła do sąsiedniej izby — tak nazwałbym obszerną 
komnatę o szarych ścianach i podłodze wysłanej przybrudzonymi matami z kokosowego łyka. 
Pośrodku rozłożysty tapczan, w krąg parę stołków, kosze z rulonami papieru, kartony, rysownice, 
sztalugi, sosnowa półka zagracona słoikami i pudełeczkami, a w jednym rogu, po ciemnej stronie, 
bardzo niski stół, raczej deska na łokciowych klockach. Z deski tej biurowa lampa z wyginanym 
reflektorem słała żółtawe światło na podłogę. Przez odsłonięte okno widać było nocną panoramę Pól 
Elizejskich i Etoile, feerię świateł, lampionów i reklam, przy których prawdziwe gwiazdy na 
firmamencie zdają się posiewem monotonnego bezwładu. Powietrze w izbie pachniało jak 
popielniczka posypana proszkiem DDT.
Źewa podeszła do rogu za drzwiami i rozsunęła płócienną kotarę odsłaniając swój kąt gospodarczy: 
lodówkę, krany nad zlewem i elektryczną kuchenkę.
—  Chce pan drink? Mam tylko spirytus i mleko.
—  Dziękuję,   nie!   —  wymówiłem   się,   by   nie   przedłużać tej nie zaplanowanej wizyty.
Panna zaciągnęła z powrotem kotarę, cofnęła się pod okna, chwilę stała, niedbale rozkraczona, z 
rękami wciśniętymi w kieszenie spodni, po czym przysiadła na podłodze wsparłszy się łokciami o 
tapczan. Spoglądała od dołu ku mnie, a twarz jej do połowy była oświetlona przez lampę ze stołu. Nie 
byłem pewny, czy jej mroczne oczy wyrażają ciekawość, czy też nudę. Aby zniżyć się ku niej dla 
rozmowy, przysiadłem na najbliższym stołku.
—  Tutaj zbiera się wasza banda? — spytałem siląc się na naturalny ton głosu.
—  Nasza  banda? Co  to jest? Kto panu  naopowiadał,  Fa-biola czy papa?
—  O bandzie żadne z nich.
—  O jakiej  znowu bandzie?
Udałem, że nie spostrzegam jej irytacji.
i —  Czy mogłaby mi pani, panno Żewo, zadeklamować kiedyś jakiś wierszyk z repertuaru Grand 
Ayenue Frisco?
—  Wierszyk?  Panu?  — poderwała   się  i   stanęła  przede mną, dotykając swetrem mego nosa. Nie 
mogłem widzieć jej twarzy, gdy mówiłem:
—  Sama  pani  zagadnęła  mnie o  meskalinę  dla was.  Dla jakich  was?  Dla  Zewy  i  Urbana,  może  
dla  Casimira  albo nawet Pawła?
—  Pawła i Urbana nie znają ani papa, ani Fabiola, więc skąd  pan  wie   coś   o   nich?  A   zresztą  —  
odchyliła   się  ku oknu  —  wszystko  jedno,   co   o  nas  myślicie.  Chociaż  pan, cudzoziemiec,  
lepiej,  żeby pilnował swego nosa.
Miałem ochotę dokuczyć jej stwierdzeniem, że nos mój oswaja się z zapachem jej skóry nagrzanej 
przez sweterek, ale ugryzłem się w język, obierając inna taktykę. Udałem obrażonego:
—  Czy zaprosiła  mnie  pani  do  siebie  po   to,  aby  okazać niezadowolenie,  że interesuję się nią?
—  Pan  interesuje   mnie   tylko   ze   względu   na   papę.   Już dawno nie wspominał o nikim z tak 
szczera sympatią. Obchodzi mnie każdy, kto może mieć wpływ na mojego papę. Ja pana   nie   
szukałam.   To   pan   przyszedł   do   nas   i   staje   się ważny.
—  Ojciec pani podobał mi się i zjednał okazywanym zaufaniem. Byłbym pani zobowiązany za 
wskazówki, jak mógłbym   przysłużyć   się   pani   ojcu   moim   rzekomym   na   niego wpływem.
—  Zna się pan na sztuce?
—  Prawdopodobnie dużo  słabiej  niż pani.  Sztuką ludową środkowej   Europy  interesowałem  się  w  
swoim  czasie  jako towarem mego interesu. Ceramiką, tkaninami, malowidłami.
—  Bardzo   ważne.   Mógłby   pan   być   moim   sojusznikiem albo niebezpieczeństwem.
—  Przeciw komu?
—  Raczej — dla kogo?
Razem siedzieliśmy na tapczanie tak, iż głowy nasze zrównały się poziomami. Nie była ładna. 
Zapewne, że dbałość o cerę, fryzurę i maąuillage wyszłyby tej młodej buzi na dobre, jednak dla 
powabu konieczna jest wewnętrzna dyspozycja ^ podobania się. Żewa nie zdradzała nawet cienia 
niewieściej kokieterii. Mimo to zwracała na siebie uwagę, choćby kontrastem i nonszalancją 
pozorującą niebanalną osobowość.
153-
—  Słucham panią — skłoniłem się życzliwie.
—  Czy mogłabym panu zaufać?
—  Jeżeli ma pani ochotę. •— Mam pokusę.
•— Ułatwię to pani. Obiecuję, że jeśli uznam, iż moja inicjatywa zagrażałaby równowadze waszych 
stosunków rodzinnych, normalnych stosunków .rodzinnych, zaniecham jej i usunę się z drogi, na którą 
jeszcze nie wkroczyłem.
—  Niczego więcej nie pragnę.
—  Proszę mną rozporządzać.
—  Papa   mówił, .że   pan   kiedyś   wyraził   chęć   pomożenia mu w realizacji jego hobby. Pan jest 
businessmanem amerykańskim,  ale pan nie wie i pewnie nie dowiedziałby się, jakie jest naprawdę to 
jego hobby.
—  Już się domyślam.
—  Co?
—  Nie co, ale kto. Pani!
—  Zaczynam lękać się pana.
—  Kobieta   nie  powinna  bać   się  mężczyzny,  którego   dobrowolnie sprowadza do swojej  
sypialni.
—  Ja nie jestem Fabiolą, a pan nie jest chłopcem. Odgadł pan mego papę. Powiem krótko. Pokaże on 
panu, może dzisiaj nawet, materiał ilustracyjny do książki, którą zamierza wydać.   Ma   kosztorys,   
brakuje   mu   paru   tysięcy   ciężkich franków,   ale   zarobi  je   sobie   w   ciągu  paru  miesięcy,   
bez potrzeby naruszania lokat. Ważniejsze, że brakuje mu jeszcze paru   dziesiątków   ilustracji.   
Chodzi   o   malarstwo   dziecięce dla albumu międzynarodowego. Ja mu ten materiał gromadzę, 
sprowadzam z całego świata. Papa chce dowieść swoim wydawnictwem braku oryginalności 
artystycznej  u najsłynniejszych   współczesnych   malarzy.   Chce   odebrać   im   tytuł twórców i 
zemścić się w ten sposób za to, że ja nie jestem sławna. Bo widzi pan, to tak jest: jako dziecko miałam 
łatwość rysowania odręcznego i kompozycji. Ilustrowałam czy-.tanki i bajki, a rodzice wyobrażali 
sobie, że spłodzili geniusza. Takie moje zdolności przed paru laty może wykształciłyby   się   w   
szkole   paryskiej   albo   monachijskiej   na   coś wziętego, ale to przecież ja sama zaniechałam 
realizmu. Nikt mnie nie paczył. Ja sama poszukuję w plastycznych formach tego, czego nie spotkałam 
w naturze. Naśladownictwo drażni mnie. Ja po prostu chcę być sobą, własną sobą. Niestety, moja 
osobowość nikogo dotychczas naprawdę nie zainteresowa la. Nikt na mnie nie postawił. Papa nic na to 
nie poradzi, gdyż nie rozumie istoty konfliktu.
—  Chce pani przeszkodzić jego  wydawniczym  zamiarom?
—  Bynajmniej! To da się zrobić i pragnę tego. Żeby tylko ktoś mi nie przeszkodził.  Pan,   na  
przykład.
—  Dlaczego ja miałbym temu przeszkadzać?
—  Mógłby pan zdemaskować.
—  Nie rozumiem.
—  Klucz do zrozumienia mam na czubku języka i jeszcze się waham.  Paskudna  sytuacja,   łatwiej   
by  mi  było  w' tej chwili oddać  się panu  niż  zdradzić  siebie.
Nie  chcąc  jej   płoszyć  niewczesnym  dowcipem  milczałem, ale coś mi świtało w głowie. Nie to 
jednak,  co usłyszałem:
—  Wszystkie oryginały, które papa chce wydać jako dzie- . ła kilkudziesięciorga dzieci z różnych 
stron świata, są... mojej roboty! Co pan na to?
—  Doskonały kawał!
—  To   nie   kawał.   Przecież   ja   jego   pomysł   tak   naiwnej zemsty przerobiłam  na  oręż  własnej   
pychy.  Wyżywam  się. Namalowanie takiego czegoś jednego trwa  czasem  parę minut, ale 
obmyślanie dłuży się nieraz  całymi nocami.
—  Dlaczego  właśnie mnie obawiała  się pani jako  demas-katora?
—  Papa  konspiruje  się.  Nikomu  ze  znawców  i krytyków nie  pokazuje   swojej   kolekcji,   aby   
go   nie   unieszkodliwili prewencyjna   taktyką.   Ale   panu   miał   pokazać,   mówił   mi, 
pierwszemu  panu.  Wybadał,  że  nie  jest  pan  zaangażowany w plastyce i podobała mu się pana  
inteligencja.  A  ja tego właśnie   obawiałabym   się   w   panu.   Prawdopodobnie   jest to brak  
zaufania   do  swej  wartości,   chociaż  starałam  się  różnymi  sposobami  o  rozmaitość.  Nie  wiem.  
Pan  albo  mi zaszkodzi,   albo   pomoże.   Co   teraz   będzie?   Wpadłam?
—  Nie! Proszę być  absolutnie  spokojną. Związany jestem tajemnicą    jak    spowiednik   
wyznaniem    penłtenta.    Nawet, podoba   mi   się   wasze   przedsięwzięcie,   chociaż   nie   rokuję 
mu   powodzenia   finansowego.   Ale   nie   o   to   wam   chodzi. Więc   zawieramy   w   tym   
względzie   sojusz.   Teraz   na   mnie: Kolej.  Stawiam  nie warunki,  lecz  prośbę.
—  Z   jakiej   dziedziny? Co pani wie o Fabioli?
—   Niech  mnie pan  nie  nazywa  panią  ani panną,  bo: nie J stem ani jedną,  ani drugą. Pewne grono 
przyjaciół nazy-; wa  mnie  Zewa.
•— Dobrze,  Żewo.  Co wiesz o  Fabioli?
—• Dużo, a może nawet więcej niż pan przypuszcza. Jest Francuzką żydowskiego pochodzenia. W 
okresie petainow-skim ukrywała się w rodzinie mego dziadka, w Bretanii, i tam przybrała nasze 
nazwisko. Moja matka nie znosiła jej. Dopiero po jej śmierci Fabiola zjawiła się w naszym domu. 
Miała ochotę wydać się za mąż za mego papę-wdowca, ale nie udało się. Przed rokiem przeżyła ciężką 
tragedię. Jej ostatni przyjaciel, młodszy od niej o parę lat oficer, okradł ją i porzucił, a pół roku później 
zginął w Algierze.
—  Dlaczego  Fabiola fboi  się  pani?
—  Nie   wiem.   Powiedziałam   kiedyś,   że   zabiję   ją,   jeżeli nie  zrezygnuje   z  papy.
—  Zabiłaby   ją   pani?
—  Nie wiem. To nie tylko od samego człowieka zależy.
—  Od kogo by jeszcze?
—  Od przeciwnika, od diabła, od chwili.
—  Ciekawe! A teraz, czy powiesz ojcu, że tak długo trzymałaś mnie u siebie w sypialni?
—  Oczywiście.   Inaczej   nie   zrozumiałby,   skąd   mówi   mi pan po imieniu.
—  Może  lepiej,  żeby   jeszcze  nie  wiedział  o  tym,   jak  do siebie  mówimy  —  zaproponowałem  
tchórzliwie.  — Mógłby sobie pomyśleć,  że nie jestem lojalny...
—  Może dla pana lepiej. Mało mnie obchodzi,  co o mnie myślą. Ale, ale! Wie pan co? Gdybyśmy 
nie zawarli sojuszu, to  teraz  oznajmiłabym  papie,  że pan mnie  na  moim  tapczanie   nadużył.  
Przerwałoby  to  waszą  niebezpieczną  przyjaźń.
Przyznaję, gdy po chwili wkraczaliśmy do tradycyjnego mieszkania Klaudiusza, nie byłem pewny, 
czy Żewa nie wyskoczy z jakąś prowokacją, która by mnie postawiła w kropce. Na szczęście wszystko 
grało, jak należy, więc pakt obowiązywał.
Żewa zachowywała się przy ojcu tak samo niefrasobliwie, jak gdy była sam na sam ze mną. Robiła 
dziecinne miny bawiąc się zagryzaniem warg, Wypychała pięściami kieszenie obcisłych spodni. Gdy 
Klaudiusz poprosił, aby dała nam coś do zjedzenia, zniknęła w kuchni, a po pół godzinie zaprosiła tam 
do przyzwoicie nakrytego stołu i podała gorący posiłek. Była i wódka rosyjska, ulubiony trunek 
starszej pani de Graset, wiec nieboszczki żony Klaudiusza, a nie Fabioli, jak przypuszczałem na 
transatlantyku. Gdy wróci liśmy do gabinetu, pierwsza Żewa zaproponowała ojcu, aby pokazał mi 
zbiór swoich obrazków dziecięcych. Wtedy dopiero przypomniałem sobie o książce bizantyjskiej, 
którą tu przyniosłem. Poprosiłem „pannę Genowefę" o pomoc w odszukaniu jej w przedpokoju. Na to 
Klaudiusz zwrócił uwagę, że mógłbym mniej oficjalnie traktować w domu jego dziewuszkę i wysłał ja 
samą na poszukiwanie książki. Gdy zostaliśmy sami, zaproponowałem jako starszy, że czułbym się u 
niego śmielej, gdybyśmy mówili sobie po imieniu. Wychyliśmy na cheers po kieliszku złocistego 
Chablis. Żewa po powrocie z odpakowaną książką nawet zmrużeniem powiek nie zdradziła zdziwienia 
z powodu swobody, z jaką jej papa dziękował drogiemu Dominikowi za piękny upominek. Po czym 
zwrócił się do niej:
— Pozwól, córeczko, aby przyjaciel twego ojca nazywał cię po imieniu.
Żewa podeszła do mnie i na znak przyzwolenia pocałowała mnie w same usta. Zdaje się, że tylko ja 
przeżyłem intymnie ten oficjalny pocałunek młodych warg.
Klaudiusz rozkładał na uprzątniętym stole potężną tekę z ilustracjami. Żewa nucąc coś monotonnego 
pod nosem celebrowała zaparzanie herbaty. Wkrótce przegląd dziecięcych malowideł pochłonął mnie 
całkowicie. Nie wierzyłem, aby wszystkie one wyszły z warsztatu Zewy. Gdyby tak było istotnie, 
świadczyłoby to o niezwykłym talencie dziewczyny, bogactwie jej wyobraźni i przenikliwości.
Akwarele i kredki różniły się sposobami posługiwania się materiałem, zaskakiwały odrębnością 
widzenia i interpretacji tych samych pojęć i przedmiotów. Były przy tym szczere, dziecięce i 
dziecinnie czytelne. Posegregowane tematycznie, więc: rodzina, kraj-ojczyzna, Bóg,_ szkoła, praca, 
Zjwierzęta, zabawy, razem dwanaście cykli. Oto dwie, jakże różne rodziny. Podkolorowany roślinną 
farba rysunek jakiejś dziesięcioletniej Aki z Akyab w Burmie przedstawiał rodzino pod postacią 
pagody z siedzącą na jej dachu okrakiem piersiastą matką karmicielką, a w krąg niej wieniec 
tańczących dzieciaków poprzedzielany trzema wyższymi postaciami męskimi, zapewne ojcami. Druga 
akwarelka, na ładnym bristolu, rówieśnika Aki, jakiegoś Robi z Norrkb-Ping w Szwecji przedstawiała 
kwartet: ojca, matkę, psa i największego z nich chłopczyka, jedynaka, splecionych jego raczkami 
wyrysowanymi, jakby ^wrośniętymi w ich ciała. Porównując -takie dwa obrazki próżno dopatrywałem 
się  w nich choć źdźbła podobieństwa psychicznego. U Szweda kolory były jaskrawe, dobrane, 
zniekształcenia celowe dla zwartości kompozycji. Obrazek burmańskł subtelniejszy w kolorycie, o 
rysunku wytrawnie j szym, jakbyś widział zdumione oczy kolorowego dziecka oglądającego 
buddyjską świątynię.
Doszedłem do wniosku, że albo Żewa kłamała przypisując sobie autorstwo tego zbioru, albo sama jest 
wielkim dzieckiem o chłonnej wyobraźni, które zbyt wiele pragnęło i tęskniło.
Obecność panny przy oglądaniu jej obrazków krępowała mnie. Ucieszyłem się, gdy sobie poszła. 
Klaudiusz cierpliwie podawał i przekładał kartony. Wyciągał z półek albumy sławnych nowoczesnych 
malarzy i cieszył się, przy porównaniu, z mojej reakcji na korzyść sztuki dziecięcej.
Kiedy wreszcie rozsiedliśmy się na fotelach, odpoczywając po artystycznej ekscytacji, obcej bądź co 
bądź naszym fachom i specjalności, poskarżyłem się, że czuję się trochę nienormalnie, zbyt 
podniecony, może za mocną herbatą, i poprosiłem, czy nie ma jakiegoś proszka na uspokojenie serca. 
Klaudiusz poderwał się, zatroskany zbadał mi puls, po czym pobiegł do sypialni, przyniósł proszek z 
wodą i kazał mi go zażyć. Gdy powiedziałem, że poza chirurgami i dentystami nie uznaję innych 
lekarzy, zgorszył się. Wypytał o objafwy sercowych niepokojów i pocieszył przypuszczeniem, że 
mogą to być stany towarzyszące przejściowemu wiekowi mężczyzny, między pięćdziesiątym a 
sześćdziesiątym rokiem życia.
Pochwaliłem proszek, iż czuję jego działanie, a to Klaudiusza rozbawiło, ponieważ, jak twierdził, 
proszek mógł zadziałać najwcześniej za kwadrans. Moja aluzja świadczy raczej o nerwicowym 
charakterze dolegliwości. Zaciekawiłem się naZ|Wą proszka, który smakował mi podobnie jak te od 
doktor Ilony. Klaudiusz przyniósł mi całe ich pudełko. Poradził, aby ich nie używać bez potrzeby i nie 
więcej niż dwa dziennie, gdyż mogą otępiać pamięć. W taki przebiegły sposób zaopatrzyłem się w 
nową porcję potrzebnych mi proszków. Byłem trochę podniecony, ale nie tak, abym miał prawo 
.alarmować przyjaciela. A Klaudiusz przejął się naprawdę. Postanowił odprowadzić mnie do 
samochodu. Żewa nie zjawiła się na pożegnanie. Na schodach, piętro niżej, Klaudiusz zatrzymał się 
przed drzwiami swego gabinetu i otworzywszy je poprosił, aby zajść z nim tam na chwilę. Kazał mi 
zdjąć płaszcz i marynarkę, usadził na największym dentystycznym fotelu i obnażywszy lewe ramię, 
zaczął mierzyć mi blood pressure niezwykle skomplikowanym aparatem Wyraziłem podziw dla 
kosztownego instrumentu. Wzruszył na to ramionami:
__, Akcesoria   dla   usprawiedliwienia   wysokich   cen   i   dla poczucia bezpieczeństwa pacjentów, 
którym zwykłym borem świdruję ąwykłe dziury w zwykłych zębach. No! Sto siedem-dziesięt pięć na 
sto! Obawiałem się, że będzie gorzej, Dominiku. — Poklepał mnie, zadowolony, po plecach. — 
Możesz pić, ale raczej trochę brandy, nie kawę, i nie pal więcej niż tuzin na dobę. A interną nie gardź. 
Obstaluj sobie przy okazji elektrokardiogram. Jeżeli bojkotujesz specjalistów, to mnie go okaż, a coś 
wyrozumiemy. Ten szum w uszach może czasem, coś sygnalizować.
—  Zawstydzasz  mnie,  Klaudiuszu,  swoją troskliwością — dziękowałem mu. — Paryżanie tacy nie 
bywają.
—  Nie  jestem  rodowitym  paryżaninem,   natomiast  jesteśmy rówieśnikami, a to zobowiązuje, 
prawda, stary? Wykruszamy się, niestety.
Dopiero   gdy   wychodziliśmy   z   bramy,   zadał   mi   pytanie, które na pewno obchodziło go  
najbardziej:
—  Co sądzisz o Genevieve? Trochę dziwaczna...
—  Każda indywidualność ma  swoje dziwactwa. Myślę,  że twoja córka jest osobowością wyjątkową. 
Możesz być z niej dumny! — rzekłem z przekonaniem. Uścisnął mi z fwdzięcz-nością łokieć i szepnął 
poufale:
—  Powiedziała mi wczoraj, że jest szczęśliwa. Czy to możliwe?
—  Jeżeli do innego modelu nie tęskni, tedy możliwe.
—  Gdy zatęskni, może być za późno — westchnął. •— Ty, Dominiku,   nie  znasz  kłopotów  z  
dzieckiem,   ale   nie  wiem, czy ci tego zazdrościć.
—  Nie zazdrość! Ja szukam tego, co ty posiadasz.
—  Kłopotów?
—  Albo szczęścia.
—  Uważaj  na skrętach. Czy Fabiola już cię odnalazła? Ja ją odnalazłem. Dlaczego pytasz?
Na dziecko dla nas za stara, a na żonę za młoda.
Była   świetną   partnerką   na   Montmartre.   Ostrzegasz przed nią?
  — Jesteś zbyt doświadczony, byś tego potrzebował. Jeżeli, to chyba tylko ze względu na serce.
Pomykając zatłoczonymi bulwarami ku Boulogne rozmyślałem o Zewie. Porównywałem ją z moim 
Kazimierzem. Z pozoru byli absolutnie różni, ale łączyła ich młodość i... zagadkowość. Kazimierz 
egzaltuje się życiem, Żewa kultywuje abnegację. On wierzy w siebie, ona knuje pychę. Nie jest ładna, 
ale wie, że jest młoda i zna smak pocałunku. Jej piersi, ruchliwe pod szorstkim swetrem, mają prawo 
wabić męskie oko. Sprowokowała mnie słowami o możliwości oddania się i o zabiciu Fabioli. 
Wygrała mnie przed ojcem i zabezpieczyła się możliwością szantażu. Młodzi lubią szantażować 
starszych. To ich broń przeciwko naszej sile i doświadczeniu. Gdyby oni posiadali nasze pieniądze, 
my musielibyśmy ich szantażować. I tak bywa. Są szantaże na litość i cześć. Tylko miłości w ten 
sposób nie wymusisz. Żewa na pewno kocha swego ojca. Po swojemu, dla siebie, ale kocha. 
Kazimierz, gdy dostanie samochód, będzie mnie lubił. Chciałbym, aby mnie kochał, ale inaczej, niż ja 
potrafię. Nie kocha Sjwoich ten, kto ich opuszcza bez przymusu, łatwo zapomina o ich istnieniu, nie 
poświęca im nic ponad to, co dyktuje obowiązek i rozsądek. Może tylko wobec matki byłem trochę 
inny. Starałem się przynajmniej, ale mimo to przecież moje postępowanie najbardziej ją 
unieszczęśliwiło. Matka kochała mnie, tego jestem pewien. Nikt inny tak mnie nie kochał. Może 
miłość jest zaraźliwa, a matka zaraziła mnie nią tylko dla siebie? Ja nikogo nie zaraziłem miłością do 
siebie. Dlatego jestem sam. Ale dlaczego tęsknię do miłości, której nie mam w sobie? Może pożądam 
wspomnieniem bezinteresownej czułości matczynej? Kogo stać na to, ażeby podobną czułość darować 
staremu? A jednak pragnę tego, szukam złudzeń. Błąkam się jak bila po pustej dolinie bilardowego 
stołu. Można tak błąkać się, niezauważony, w tłumie milionowego miasta. Gdy bilę puścić celnie, 
pierwszy karambol zawiązuje cykl punktów i rozpętuje grę, z której wyplątać ją może chyba cios 
wyrzucający poza burtę sukna. To śmierć, pozornie wypadkowa. Szuka jej błąkający się po asfaltach 
Francji ksiądz-cyklista Paweł. Łowca dusz, nie zauważony z okien mknących limuzyn. Paweł jest 
celną bilą, mów, co chcesz, Dominiku. Ty sam wyskoczyłeś za burtę amerykańskiej rutyny, aby 
tęsknić do karambolu na bulwarach Paryża. Tęsknisz, fwięc jeszcze żyjesz...                 :
  cztery kolorowe piżamy nie chcąc gorszyć Suson, kiedy podaje mi petit dejeuner do łóżka. 
Dziewczyna udaje obojętność marmuru, ale zdradza oczami niezdrowe zaciekawienie, gdy wyciągam 
spod kołdry gołe ramiona po tacę. Może tylko blizna ją intryguje? Jest w tym trochę mojej rezygnacji. 
Uważam, że ciału należy się, dla pełnego relaksu w czasie snu, uwolnienie od wszelkich skrępowań 
odzieżowych. Idąc na kompromis będę używał do snu tylko górnej części. Spodnie na krześle mogą 
przydać się tw razie alarmu pożarowego. Suson pierwszego ranka, ujrzawszy mnie w piżamie, 
zaskoczyła zwierzeniem, że ona także śpi kompletnie naga, chociaż ostrzegano ją, że łatwo wtedy 
przeziębić sobie szczyty. Starsi panowie, zauważyła, używają nawet latem flanelowych piżam. 
Dogryzła mi ta flanelą, więc spytałem, jakie też piżamy nosi mój cąsiacl, dyplomata. Zaczerwieniła się 
i zwekslowała na wiadomość, że jego piękne auto, Fa-cella Vega, straciło twczoraj w kraksie komplet 
prawych reflektorów.
Po śniadaniu odbyłem ciężką konferencję z panią generałową. Ustaliliśmy warunki mieszkaniowe. Za 
osiemset dolarów otrzymałem prawo wyłącznego rozporządzania na cały rok moim pokojem z 
łazienką, wraz z sezonowym opałem i boksem samochodowym. Początkowo żądała okrągłego tysiąca, 
jednak ustąpiła dwieście pod warunkiem, że połowę rocznego czynszu zapłacę jej z góry. Ułatwi jej 
to, twierdziła, remont dachu i kanalizacji. Nie lubię płacić z góry, czułem, że ustąpiłaby i bez tego, 
gdyż zależało jej bardzo na takim jak ja, stałym lokatorze. Dodatkowe dochody za jedzenie, pranie, 
obsługę, stabilizowały ją. Po otrzymaniu gotówki zaproponowała wspaniałomyślnie, abym zabrał do 
siebie, na użytkowanie, cokolwiek podoba mi się z mebli wypełniających salon, jadalnię i wspólny 
gabinet. Skorzystałem z przy--wileju prósząc o mahoniową komódkę Boulla i czterobocz-ną, ruchomą 
etażerkę na książki. Z tym będę mógł swobodniej się zadomowić po rozpakowaniu kufra. Za klucz od 
komódki podziękowałem, chociaż właściwie nie był mi potrzebny. Najlepszą skrytkę mam w kuferku 
z kasowym zam-Kiem i stalowymi blachami fwprasowanymi pod wierzchnią iibrę, dostatecznie 
ciężkim, aby nie próbować ucieczki wraz z nim.
Minęło południe, a Kazimierz się nie zgłaszał. Zatelefono11 — Poufny dziennik...
wałem do jego instytutu, lecz już stamtąd wyszedł i nie miał wrócić. W garsonierze na St. Germain-
des-Pres też go nie było. Poskromiłem niecierpliwość refleksją, że to przecież jemu powinno się 
spieszyć do nowego auta, a nie mnie do trwonienia z nim fury dolarów. Zająłem się układaniem na 
etażerce geograficznych ksiąg, ale zniecierpliwienie nie opuszczało mnie. Uśmierzył je dopiero 
proszek Klaudiusza. Wyciągnąłem się na kozetce z zamiarem przejrzenia gazety. Kupuję tu Le 
Monde. Tyle sensacyjnych nagłówków, a żaden nie skłonił mnie do zgłębienia treści artykułów i not. 
Jutro będą podobne. Może komuś uda się wreszcie oderwać od ziemi ,w kosmos. Usłyszałbym już o 
tym rano przez radio albo od Suson, która pasjonuje się kinem, gdyż można tam siedzieć z kimś 
bardziej intymnie niż przed telewizorem w saloniku. Dawniej czytywałem gazety, a nawet tygodniki. 
Dziś absolutne desinteressement. Czy to objaw starzenia się, czy po prostu skutek zmiany stylu życia i 
form cywilizacji? Tygodniki ilustrowane przerzucam z przyjemnością. Niedawno odkryłem, że i 
miesięczniki fotograficzne są też ciekawe. Przypomniała mi się kolorowa fotografia Fabioli. Czy 
wypada postawić ją w ramce na biurku? Suson nie zgorszy się przecież niewieścią nagością. Może 
podczas mej nieobecności spróbuje porównać się z nią w podobnej pozie. Gdyby jednak |W 
przyszłości Kazimierz poznał Fabiolę, a następnie rozpoznał ją na tej fotografii, krępowałoby mnie to. 
Zawstydzało? Może i zawstydzało. Niech więc pozostanie w cieniu teczki. W spokój ulicy wtargnął 
warkot motoru, zaambalował i ścichł nagle tuż pod moimi oknami. Nie wyjrzałem domyślając się 
Kazimierza. Za chwilę był już u mnie, zdyszany. Ledwo się przywitał, a już wciąga w swe sprawy, 
recytując:
—  Chodź, wuju Dominiku, obejrzyj moją pokusę. NieZ)Wyk-ła  okazja.  Z  ambasady.  Z  powodu 
rodzinnej  tragedii  musi facet sprzedać ją zaraz, od ręki. Jaguar z nadbiegiem, prawie   nowy,   
czerwiec   tego   roku,   dwieście   czterdzieści   kilometrów na godzinę. Użyczono mi go na tor 
Monthlery. Jedziemy!
Zastopowałem  go  rzeczowym  pytaniem:
—  Jaka cena i termin płatności? Roześmiał się.
—  Powiedziałem przecież, że pokusa! Cena akurat, a płatność bez terminu. Nie kupuję, lecz 
spróbować można. Piękna sztuka. Pomyślałem sobie, że  sprawię  ci sportową frajdę.
—  Wyobraź sobie, że nie. Nie uznaję tego rodzaju pokus.
Ty  bawisz  się,  a ktoś w  potrzebie  już  liczy,  że  transakcja doszła.
Kazimierz speszył się i zaczął bronie:
__ Nie jest tak źle. Póki targowałem się, nie wiedziałem, że zrezygnuję. To on sam przymuszał mnie 
do próby. Prosił, gdyby mi coś nie odpowiadało, abym spróbował znaleźć mu amatora na Monthlery.
__ Dlaczego  zrezygnowałeś?
__ Dlatego, że wszystko mi w nim odpowiada. Zryw, szybkość, zwrotność, ekwipunek, no i cena. 
Póki coś nieosiągalne, marzy się o tym i grzeszy dążąc do zdobycia, ale gdy nagle wpadnie ci w łapy, 
odda się bez gadania, przestaje być pokusą. Rozczarowuje marzyciela do samego siebie.
—  Ładnie to powiedziałeś.
—  Przeżycie! Wyjeździłem na nim dziś ze trzydzieści litrów.  Bez  niespodzianek.   Amerykanki   na  
autostradzie   mijałem,  jak   chciałem.  Jeden  Mercedes  wysilił  się   na  ponad dwieście,  ale go 
zmęczyłem,  aby obejrzeć  jego  front w lusterku za sobą. Potem żal mi go się zrobiło, więc 
zwolniłem, żeby mu podarować przyjemność zwycięstwa, —  Dojrzałeś już do tego, Kazimierzu?
—  Do czego?
—  Do   odczucia   w   mijanej   maszynie   ludzkiego   indywiduum.
—  Człowieka, który nie jest maszyną?
—• Który nie jest maszyną — powtórzyłem, zdziwiony nagłą zmianą głosu Kazimierza.
—  Przypomniałeś mi,  wuju,  bardzo ważny moment mego życia. Chcesz, bym ci opowiedział?
—  Chętnie posłucham. Jaguar nie ucieknie. - Ale  to dłuższa,  może nudna sprawa...
—  Nie znudzisz mnie.  Siądź wygodniej.
—  Przed trzema  laty byłem  jeszcze niewierzący.  Wierzyłem, że mogę nie wierzyć. Chodzi o duszę, 
1'ame immortelle. To  przecież   clou  religii.   Bez  niej   wszystko  inne  jest  bezprzedmiotowe. 
Prawda, Dominiku?
—  Niby  tak  —  zgodziłem   się  dla   zachęty.  Wszystko,   co dotyczyło mentalności Kazimierza,  
interesowało  mnie aktualnie bardziej  niż konferencja na  szczycie.  Podsunąłem mu papierosy i 
butelkę cola, byle się rozgadał.
Wmówiono mi, że człowieka można ,wytłumaczyć.
Czy to herezja? — sprowokowałem.
Ze  wszystko,   co   ludzkie,   mieści   się  w   możliwościach n»
 rozwoju świata organicznego. Zdezawuowanie Carrellowskie-go „Człowiek istota nieznana". Że jest 
znana. Materializm — rozumiesz? Praktykowałem w warsztatach na Grenelle. Było tam wielu 
komunistów. Wtrąciłem się raz do rozmowy starszych robotników. Stanąłem po stronie tych, którzy 
krytykowali nowego praktykanta. Znacznie później dowiedziałem się, że 'był nim ksiądz-robotnik. 
Dokuczałem mu argumentami ze świeżo przeczytanej naukowej biografii Pawiowa. Rosyjski fizjolog, 
prix Nobel, rozumiesz. Chodziło o to, że z odruchów warunkqwych organizmu zwierzęcego można 
wywieść prawidłowość funkcji ludzkiego mózgu. Ksiądz zasza-chojwał mnie informacją, że sam 
Pawłów był człowiekiem wierzącym. Nie uwierzyłem mu.
—• Znana  sprawa  —  wtrąciłem,   lecz  Kazimierz   nie  podchwycił wątku.
—  Parę miesięcy później  na  urodzinach  matki  zetknąłem się z przyjacielem mego ojca, 
fizjologiem. Zaczepiłem go pytaniem,  czy to prawda, że Pawłów był religijny? — Oczywiście tak! — 
odpowiedział. — Miał okresy zwątpienia, jak każdy poszukujący prawdy, przebrnął przez nie i wrócił 
do Boga. — Ale czy wierzył w nieśmiertelność duszy? — Badałem profesora, który był dla mnie z 
wielu po,wodów autorytetem.  —  Oczywiście  tak!  — odpowiedział.  —  Skąd  pan wie o tym,  panie 
profesorze? — indagowałem,  a  on  na  to pogodnie: — Pracowałem w jego instytucie i spotkałem się 
z nim w życiu parę razy. — Z kolei profesor zainteresował się moją osobą. Gdy napomknąłem, że 
ojciec mój jako mason był   ateuszem,   obruszył   się:   —  Nie  wierzył  w   księży,   ale wierzył w  
Boga.  — Należeli  cło  tej   samej   loży.  Przekonał mnie o ojcu prostym argumentem, że nie 
przeszkadzał matce, aby posyłała mnie na katechizację  do misjonarzy.
—  Przecież  zadbał o  twój   chrzest  i wybrał  ci 'katolickie imię — dodałem,  a Kazimierz zająknął  
się  uradowany tak naiwnym odkryciem. W tej fazie rozmowy jakże dalecy byliśmy od czekającego na 
swój los pod oknem Jaguara. Kazimierz wycofał się z dygresji i ciągnął dalej:
—  Profesor przy pożegnaniu zaprosił mnie,  abym odprowadził go na Clichy, gdzie mieszkał. 
Zgodziłem się chętnie, zaszczycony.  W drodze,  żartując,  zaproponował mi,  czy nie napisalibyśmy   
wspólnie  jakiegoś  dzieła,  na  przykład  o  samochodzie. Wiedział, że znam się na tym, ale przecież 
nie na tyle,   abym  mógł   coś  pisać.   Żartowaliśmy   sobie.   Dzieło   to miałoby   być   
fundamentalne.   Pierwsze   tomy   o   surowcach,  z iakich samochód jest zbudowany. Następne o 
mechanizmach i ich działaniu. Stary zaraził mnie zabawą w omawianie szczegółów 
rozbudowywanego projektu dzieła. Aż nagle zmienił ton i posmutniał. Nie byłem pewien, czy należało 
to do zabawy, gdy wyznał, że przy tak żmudnej pracy moglibyśmy, bez uszczerbku dla samego dzieła, 
pominąć istotne zagadnienia, kwestię dla samochodu zasadnicza. Zapytał. mnie, czy zgaduję, co też 
ma na myśli. Przeczuwając zasadzkę odpowiedziałem, jak umiałem najmądrzej, że chodzi mu o cel 
opisywanej maszyny. Nie zgadłem.
__ Cel to abstrakcja — rzekł. — Poruszanie się samochodu jest ostateczną konsekwencją 
harmonijnego działania wszystkich mechanizmów. Istotą, którą moglibyśmy pomiąć bez uszczerbku 
dla naukowości dzieła o samochodzie, jest po prostu człowiek. Nie tylko kierowca, gdyż można 
prowadzić wóz i za pomocą radaru. Chodzi o człowieka, decydującego o celu maszyny. Bez niego 
samochód staje się niczym, tyle samo wart-nie-wart dla przyrody, co tona rudy, albo gniazdo ropy. 
Człowiek, mon cher, to twórca mechanizmu i'jedyny jego świadomy użytkownik. — Nie rozumiejąc, 
zapytałem profesora, po co mi to wszystko opowiada. — Aby uplastycznić ci, młody człowieku, 
proporcję nieśmiertelnej duszy i organizmu ciała, w którym rezyduje. Nasz samochód jest tworem 
służebnym dla człowieka, twórcy, którego mogliśmy pominąć w naukowym traktacie o rzeczy. — 
Rozumiesz, wuju, o co mu chodziło? — Zatrzymał Citroena przed swym domem i nie wysiadł, byle 
dokończyć swą gadkę. Zapalił się jak retor:
— Kierowca nie jest pochodnym mechanizmu samochodu, podobnie i dusza nie jest pochodną 
organizmu swego ciała. Siwoje ciało, z surowca jakiegoś superorganizmu zwierzęcego, jakiegoś 
Adama, ukształtowała na modłę człowieka jego dusza nieśmiertelna, a nie odwrotnie. Porównaj tempo 
tysiącletniego rozkwitu człowieka z milionletnią ewolucja zwierząt w ich aktualnej stabilności. 
Pomagaj, tresuj małpę, i co z tego? Organizm zwierzęcy ewoluuje siłą pożądania w warunkach walki o 
byt, zaś rozkwit człowieka warunkuje tęsknota jego duszy do uwiecznienia się w ekspansji na 
wieczność. Tylko człowiek tęskni do przerośnięcia siebie — cielesnego. Zwierzęta wystarczają sobie, 
są dostateczne, nie znają tęsknoty do doskonalszego. Tymczasem człowiek jaskiniowy, gdy piórem 
sępa przybierał swoją głowę, a rysunkiem oceniał skok gazeli, zdradzał tym atrybuty swej nieśmiertel 
ności. Przecież rysunku gazeli nie było przed nim w świecie, który istniał od miliarda lat. — 
Przyznaję, wuju, że słuchałem tego poetycznego wykładu z przekorną ciekawością. Zapytałem go w 
końcu powtórnie, po co mi to wszystko opowiada. A on a to: — Dlatego, że zaczepiłeś ,wiarę swego 
ojca i zwątpiłeś w szczerość i mądrość Pawłowa. Przed trzema dziesiątkami lat w podobny sposób on 
sam otworzył mi oczy. Fizjolog rozpracowuje organizm zwierzęcy do granic możliwości ludzkiej. 
Poza tymi możliwościami zaczyna się sfera ducha, który jest niewymierny dla nauk ścisłych, podobnie 
jak jego wiara, miłość i nadzieja, chociaż rzutują realnymi faktami na życie społeczne. Nie istnieją 
poza duchem ideały dobra, piękna i sprawiedliwości, bez których nie byłoby człowieczeństwa. — 
Profesor zakończył westchnieniem nieszczerym, że choćbym nie wiem jak chciał, nie mogę 
bezpośrednio własnym okiem poznać własnego oka, zaś odbicie w lustrze jest zawsze tylko 
konwencją w specyficznym wydaniu. Stop! Finis! Jeszcze nie ziewasz, wuju? A przypomniałeś mi to 
wszystko swoim powiedzeniem o niedostrzeganiu człowieka w mijanym aucie.
—  A  ty,   Kazimierzu,  dopiero   dzięki  powiastce  profesora uwierzyłeś  w  nieśmiertelność  duszy? 
— zdziwiłem  się.
—  Nie od razu! Najpierw rozrósł się podziw dla ludzkiej twórczości w porównaniu  z  osobistą nędzą  
człowieka.  Stąd rozkwitł   podziw   dla   Tego,   który   stworzył   człowieka,   tak jak człowiek 
tworzy cuda techniki i nie istniejące w organicznym świecie ideały.  Z nieśmiertelną duszą miałem 
kłopoty   z   potwodu   jej   ciała.   Pomógł   mi   wybrnąć   z   impasu Paweł, którego poznałem w 
Melun. Chodziło mi o wariatów i cierpienie. Ale o tym potem, kiedy zechcesz. Muszę odstawić 
Jaguara. Pojedziesz ze mną?
Pojechałem.
Jaguar był istotnie godnym pożądania wozem, ale nie o nim myślałem siedząc obok delektującego się 
jazdą Kazimierza. Tamten, teoretyczny samochód z wyobraźni profesora, zaklinował mi umysł. 
Przejęcie, z jakim Kazimierz referował mi pierwszy akt swojej konwersji i sztuczne okoliczności 
naszej rozmowy, budziły podejrzenie, że nie były to zwierzenia, ale raczej propaganda. Jeżeli usiłował 
mnie nawracać, to widocznie (Wątpił w moją religijność, lecz na jakiej podstawie? Byłem z nim 
przecież w kościele i widział moją książkę do nabożeństwa, widział, że się modliłem. Czy zdradziłem 
się kiedy z jakimiś wątpliwościami lub indyfe rentyzmem? Może w czasie obiadu w Melun, gdy mnie 
sprawdzali? Ostatnia rozmowa zaciekawiła mnie szczerze, choć starałem się tego nie okazywać. Czy 
zauważył to? Siedzi za kierownicą i pokrzykuje błahe spostrzeżenia, chwaląc Jaguara, tak jakby 
tamtej, stokroć ważniejszej rozmowy, nie było' Dyskrecja czy niefrasobliwość młodzieńcza? A może 
owa zagadkowość, o której uprzedzała mnie Diana? Jeszcze go nie rozszyfrowałem, ale już byłem 
dlań zobowiązany. Tym chociażby, jeżeli uznać to za propagandę, że troskał się chłopak, jak umiał, o 
moją duszę, nie gorzej niż Klaudiusz o moje serce. W Ameryce, oprócz matki, nikt nie troszczył się o 
to, czy i w co wierzę. Duchowieństwu wystarczały składki i prenumeraty oraz spotkanie co jakiś czas 
na zebraniu. Przyjaciół z klubu interesowały wzajemne poglądy, byle nie wiara, bo to prywatne, 
niemal ,wstydliwe tabu. Chciałbym, aby podejrzenie, że Kazimierz usiłuje mnie po swojemu na coś 
nawrócić, okazało się celne. Wyobrażam sobie, że gdybym naprawdę kochał kogoś, życzyłbym mu, 
aby wierzył w to, co uważam za najlepsze dla niego, w to, w co sam wierzę.
Po odstawieniu Jaguara z pełnym bakiem gazoliny, a dopilnowałem tego, udaliśmy się na St. Germain 
rue Yisconti, do kawalerki Kazimierza. Na trzecim piętrze pokój dość obszerny z kuchenką i 
balkonem. Lokal niekrępujący, ponieważ sąsiaduje z jednej strony z biurem, z drugiej ze składem 
futer, a więc nocne zabawy nikomu by nie przeszkadzały. Na ścianach fotografie i ryciny w passe-
partout. Jedna tylko w jesionowej ramce, litografia Daumiera: L'empire c'est la paix; wśród 
zadymionych zgliszcz na bruku trup kobiety i mężczyzny, a na skrawku widocznego nieba czarne 
ptaszyska.
Obserwowałem Kazimierza, gdy zręcznie zestawiał podwieczorek, chwaląc się skorupkami 
porcelanowymi, które nabył za grosze na Marche aux puces. Dowodził, że muszą być oryginalne, 
gdyż fałszowanie za tak błahą cenę nikomu by się nie opłaciło. Podważyłem trochę jego pewność w 
tym względzie przypuszczeniem, że falsyfikat, który już raz oszustwa dokonał, albo został 
zdemaskowany, w sam raz nadaje się na groszowy pchli rynek. Ustawiwszy przede mną szklankę 
Cointreau z lodem i sodą oraz płatki pomarańczy rozsiadł się obok i w milczeniu obserwował, jak mi 
smakuje niezbyt wytrawny napój. Poważniejszą romowę ja zacząłem pytaniem:
 —• Powiedz, Kazimierzu, ile w tej opowieści o pisaniu książki samochodowej było oryginalnie 
profesorskiego, a ile twojego?
—  O   samochodzie   wszystko   było   moje.   Profesorskie   to, co dotyczyło Pawłowa.
—  Chciałeś mnie nawrócić? Przyznaj się, uważasz mnie za heretyka.
—  Chciałem  podzielić   się  tym,   co  uważam  za  cenne  dla siebie.
—  Łaska wtajemniczonego dla obłudnika z USA?
—  Raczej   skromny   upominek.   O   tobie,   wuju   Dominiku, łat,wiej byłoby powiedzieć to samo: 
łaska bogatego wujaszka z Ameryki dla... Nie rozumiem twojej hojności. Sam jeździsz pospolitym  
wozem,   a  mnie   chcesz  zafundować  parokrotnie droższy.
—  Chciałbyś to zrozumieć?
—  Muszę!
—  Czy  uwierzysz,   jeżeli  powiem,  że  to  jest próba  realizacji  pewnego  przykazania  
ewangelicznego?
—  Na przykład?
—  Czyńcie    sobie    przyjaciół    z    mamony    niesprawiedliwości.
—  Zaraz, wuju! Wolnego! — zatrzepotał rękami. — Przypowieść o przewrotnym włodarzu.  Ty masz 
być  nieuczciw-cem, a ja wspólnikiem twych machlojek?
—  Broń Boże! Dolar jest anonimo,wy.  Zarobiłem w solidny  sposób.  Miałem prawo  dorabiać się,  
mam prawo  wydawać.   Twój   ojciec  też  miał  prawo  darować  mi  brylantowe spinki. Ty piękną 
opowieścią o książce samochodowej chciałeś  mnie   zaskarbić   dla  Boga.   A   ja  zamierzałem   
zaskarbić sobie twoją sympatię. Nie celowałem próżno. Już troszczysz się o stan mojej wiary.
—  Skołowałeś   mnie,   Dominiku.   Czuję   się   śmieszny.   Ale bez żartów,  czy te trzy tysiące nie 
poderwą tjwej  sytuacji?
—  Bądź o to spokojny.
—  Będę i szczery, jak z samym sobą.
—  Jesteś pewien, że umiesz być ze sobą szczery?
—  Mówię   o   sobie,   a   ty  krytykuj,  wuju.  Primo:   mojego grata sprzedaję na szmelc. Secundo: 
robię unik przed pokusą Jaguara.  Tobie  to  zawdzięczam.  Decyduję  się  na  francuski wózek, 
skromny, ale bonne provenance: Panhard. Okazja do ćwiczenia pokory na autostradach.  Gdy będą 
mnie wyprzedzały  stare,  rasowe  graty,  znajdę  pociechę  w  pewności,  że  na moim jednak zajadę  
dalej  i taniej.  Ale Panhard to dopiero połowa twojego prezentu. Co mam zrobić z resztą?
—  Co ci się żywnie podoba.
—  Mam nową pokusę,   lecz  chciałbym przedtem jwybadać cię trochę.
_ Badaj!
—  Czy to prawda i pewne,  że masz żonę i  córkę za żelazną kurtyną?
—  Prawda! Nie mam pewności, czy w tej chwili żyją, ani jakie noszą nazwiska, ale w 1945 roku, 
odjeżdżając z Belgii do Polski, nazywały się Polankowskie.
—  Kiedy wybierasz się do nich?
—  Nie wiem,  czy tam pojadę.
Zdjął okulary i patrzył na mnie milcząc tak jakoś wymownie, że czułem się zmuszony powiedzieć:
—  Upąwniam   cię,   Kazimierzu,   że   te   kobiety   nie   mają prawa wymagać ode mnie 
czegokolwiek.
—  Ale  ty,   wuju,  masz  prawo   dawać   mi  takie  prezenty, które dla nich byłyby wybawieniem z 
nędzy i od grzechu.
—  Nie pomyślałem o tym.
—  Czy   pozwolisz  mi   te   zbędne   półtora   tysiąca   dolarów przeznaczyć dla nich?
Odwróciłem się do okna, aby opanować wzruszenie, które ścisnęło mi gardło. Nie wiedziałem, jak 
wybrnąć z impasu. Zdecydowałem się po dłuższej chwili:
—  Przypuśćmy,   że   pojadę   tam.   Jeżeli   odnajdę   je,   wtedy  każdej  z  nich  podaruję,  tak  jak  
tobie,  po  trzy  tysiące dolarów.  Na  co  wtedy  przeznaczysz  resztę  z  samochodu?
Poderwał się i objął mnie od tyłu za głowę. Zdaje się, że pocałował nawet włosy. Inżynier na 
poważnym stanowisku, a ma takie chłopięce odruchy. Rozgadał się, przymuszając twarz do powagi.
—  Nie   śmiałem  marzyć  o  wycieczce   do  Rosji.   Nie   było mnie na  to  stać.  Ale  teraz,  dzięki  
tobie,  mogę.  Ci  z  Gre-nelle   dadzą   mi   dobre   referencje   dla   Inturista.   Wycieczki na Kaukaz, 
do Moskwy i Leningradu. Mówiłem ci, że Gruzja   i  Polska   najbardziej   mnie  obchodzą.   Mosk,wa   
zaciekawia. Najgorsze, że nie znam słowiańskich języków. Inturist zapewnia tłumaczy  na  miejscu,  
ale  to  tyle,  co podziwianie kwiatów   przez   szybę.   Dzięki   tobie   mogę   moje   marzenia 
przeobrażać w plany. Mam pokusę, aby i ciebie w nie wplątać. Ot co!
~ Do czego mógłbym ci się przydać?
 —  Nie przydać,  ale stać się  niezbędnym. Nie  śmiem mówić.
—  Spróbuj.
:— Znam jeden prospekt wycieczki do Rosji. Trzy tygodnie na Kaukaz i Moskwę,- a potem powrót 
via Polska. Gdybyś ty, wuju, przebywał wó,wczas w Polsce, ja w drodze powrotnej z Moskwy 
utknąłbym tam i byśmy się spotkali. Wiem, że technicznie jest to możliwe, by połączyć wycieczkę do 
Rosji z indywidualną wizytą za dolary w Warszawie. Załatwia to ich Orbis. Niezbędnym warunkiem 
moich planów jesteś, jak widzisz, ty, Dominiku.
Gdy tak mówił, kalkulowałem jego pomysły z rodzącymi się własnymi zamiarami. Do odwiedzenia 
Polski miałbym wiele tytułów, przede wszystkim poszukiwanie rodziny. Hipotekę polityczną starałem 
się całe życie mieć czystą. To już zasługa ojca, jego ostrożności, która zawiodła go raz tylko, ale 
ostatecznie, w wypadku samochodowym.
—  Podobają  mi  się,  Kazimierzu,   twoje  plany.   Akceptuję w nich swoją rolę. Jeżeli uzgodnimy 
terminy i przekonamy się o ich realności,  zapraszam  cię z góry na dolarowy pobyt  w  Polsce   jako   
mojego   gościa.   Oczywiście  nie  w  tym roku.  Teraz tam już  chłodno,  zima  za  pasem,  nie pora  
na turystykę.
—  Dziękuję  sto  tysięcy  razy!   Ja   też  w    tym   roku   nie mógłbym zwolnić się na dłużej.
—  Przyszły  rok  wiosną  albo  latem  — zaproponowałem.
—  Wakacje!  Od   jutra   zaczynam  uczyć   się  rosyjskiego.
—  Jutro   kupujemy   nowy   wóz.   Żebyś   miał,   Kazimierzu, więcej szans dożyć do lata.
—  Dominiku! Jesteś wspaniałym chłopem!
—  Chciałbym,  abyś  nie  zmienił  rychło  tej   opinii.
—  Ani myślę.
—- Nawet gdybyś się dowiedział, że wczoraj twoja Żewa pocałowała mnie publicznie tw usta?
Jak stał, opadł na krzesło, wytrzeszczył oczy i wybuchnął śmiechem.
—  Incroyable!   Żewa?   Skąd?  Jesteś   chyba   czarownikiem! Wytrzymałem spokojnie atak jego 
wesołości, a gdy przymilknął speszony moją powagą, zapytałem:
—  Kto  wam  dostarcza  narkotyków?  Ostatnio  pięćdziesiąt pastylek  meskaliny?
—  Peyotle!   Skąd   wiesz?   Zdumiewasz   mnie,   Dominiku. Kim ty jesteś naprawdę?
 __ Wolałbym  być  twoim stróżem niż kusicielem.
__ Nie przejmuj się. To tylko zabawa. Ja też próbowałem, lecz znudziło mnie. Żąwa lubi peyotle, bo 
daje jej kolorowe wizje. Zaręczam, że to nic poważnego.
—  Nie  zaręczaj  nawet  za  siebie.  Żewa  traktuje  życie  aż nadto   poważnie.   Powiedz,    kto,   
Kazimierzu?    Mam    prawo prosić cię o  tyle...
—  Zdaje się,  że  Urban.  Nie  zrobisz  chyba  użytku z mojej  szczerości?
—  Może  Fabiola?
—  Znasz   i  Fabiolę? - Tak!
—  Więcej   nic   ci   nie   powiem.   Pozwolisz,   że   zatelefonuję?   —  skinąłem   głową,   a   on   
nakręcił   numer.   Za   chwilę rozmawiał:
—  To  ja,  Casim.  Chciałbym  spotkać  się  z  tobą  na  mieście.   Tam,   gdzie   zwykle.   O   
dziąwiątej.   Sprawdź   zegarek. Zgoda.   Odłożył  słuchawkę  i  zwrócił  się   do  mnie:
—  Umówiłem  się  z  Żewa w  „Bambino", Fleurs,  za Luksemburgiem. Gdybyś tam zaszedł udając, 
że mnie nie znasz, a  podszedł jako jej  znajomy,  zetknęlibyśmy  się bez podejrzenia.
—  Taka   konspiracja   może   zawieść.   Pamiętaj,   że   Urban widział  mnie   z   tobą   u   
„Dominiąue"   trochę   dawniej.   Nie będę   niczego   udawał.   Ojciec   Zewy   jest   moim   
przyjacielem,  a ty moim  siostrzeńcem.  Nie  warto,  bez konieczności, komplikować  sobie  życia  
tajemnicami.
—  Dajesz mi ostrą szkołę, Dominiku. Nie chciałbym z tobą   walczyć.   Przyjdziesz   do   „Bambino"?
—• Brak mi ochoty. Pożegnamy się do jutra. Zatelefonuj po trzynastej.
—  Co mam powiedzieć Zewie?
—  Alboż wiem, po coś się z nią umawiał? Bądź dyskretny.
Gdy piszę to, jest już czternasta, a Kazimierz jeszcze nie dzwonił.
był prawdziwym pisarzem, umiałbym pracować systematycznie i moja książka rosłaby z tygodnia na 
tydzień. Otóż zapał, z jakim rozbudowałem kolejne rozdziały,  wygasł, gdy tylko skompliwało się 
życie. A skomplikowało się trochę. Urwała się płynność mej opowieści. Muszę ją łatać skrótami.
Parę dni po kupnie samochodu Kazimierz zaprosił mnie do „Capricorne". Zastając tam przy jego stole 
Żewę de Graset nie okazałem zdziwienia. W czarnym swetrze, czarnej spódnicy, w czarnych 
pończochach i czarnych szpilkach, włosy miała gładko przyczesane, lecz ani śladu szminki na 
anemicznych wargach. Kazimierza nazytwała Casim, a do mnie zwracała się zawsze per monsieur. 
Początkowe podejrzenie, że młodych łączy romans, wnet się rozwiało. Kazimierz starał się 
zaimponować nam szerokim gestem. Będąc już trochę podchmielony, zwierzył mi się, że matka 
wyasygnowała mu na tę ze mną ucztę dodatek dziesięcio-tysięczny.
Młodzi rozmawiali ze sobą szczerze, chwilami brutalnie nawet, aż mnie to raziło. Żewa raz tylko 
zatańczyła, dosyć ospale, z przygodnie poznanym Murzynem. Kazimierz żartował z niej, że ta mania 
czarności sprawi, iż będzie spać z Negrami na czarnym prześcieradle. Nie obraziła się. Strip--teasowe 
pokazy rozgrzały to,warzystwo, świetna orkiestra i trunki dolały ognia do krwi. Ja nie poddawałem się 
erotycznej psychozie. Twarz jednego z saksofonistów przypominała mi natarczywie senną zmorę 
satyra z mięsem phal-lusa sięgającym ziemi. Gdy Kazimierz brykał na parkiecie z rozwydrzoną 
Holenderką, słuchałem z niedowierzeniem zwierzeń panny Zewy. Lubowała się w drastycznych 
tematach. Jeden tu odnotuję, gdyż czegoś podobnego nie spotkałem nawet w literaturze. Mówiła o 
dzieciństwie. Najgłębsza tragedią były dla niej niesnaski rodziców. Słysząc podniesiony głos ojca lub 
matki omdlewała z przerażenia. Pod wpływem kryminałów i kina bała się, że się pozabijają lub po-
trują. Śledziła ich. Najszczęśliwsza była, gdy się godzili w łóżku. Z zapartym oddechem, czając się jak 
kot, na progu wśród portier, podsłuchiwała ich szeptów, westchnień, pojękiwań. Następnego dnia, po 
takiej nocy, łasiła się do nich i posługiwała jakby swoim królom i dobrodziejom. Śmierć matki 
pogrążyła ja w rozpacz. I dziś nie zniosłaby, aby jakaś kobieta zastąpiła jej matkę przy ojcu. 
Osaczyłaby taka i zamęczyła na zimno jak mysz w pułapce.
—  Męczyłaś kiedy mysz w pułapce?
—  Tak i nie tylko myszy.
__ Co   jeszcze?
__Siebie. Zamykam się w moim pierwszym pokoju-lustrze, rozbieram do naga i przerażani się. Lustra 
są zimne, kanty ostre, widność sina i wszystko mrozi. Gdy skostnieję, bez tchu czołgam się do 
pracowni, w mrok i tam odtajam. Mrok jest okrągły i przytulny, można sobie w nirn wiele wyobrazić. 
Peyotle zabarwia mrok szczęściem kolorowym. Nie rozwidnia, a barwi.
Słuchając z zaciekawieniem perwersyjnych zwierzeń młodej kobiety przyłapywałem się na 
zawstydzeniu, jakbym podglądał chore dziecko. Ona na pewno jest chora i ta choroba ma jakąś swoją 
nazwę.
Opuściliśmy rue Moliere po północy. Najpier,w odwiozłem młodych pod ich domy, a na godzinę 
drugą podjechałem pod swój pensjonat. Przy bramie długo na próżno dzwoniłem. Zniecierpliwiony 
szarpnąłem furtkę i znalazłem ją otwartą. W zamku bramy, od strony podwórza, sterczał klucz. 
Wjechałem, bramę zaniknąłem, klucz schowałem do kieszeni i nie wprowadzając Ramblera do boksu, 
polazłem na górę. By uniknąć ogólnej iluminacji, oświetliłem przed sobą schody i korytarz 
samochodową ręczną latarką. W kręgu jej rozjaśnienia dostrzegłem, że drzwi apartamentu mojego 
sąsiada z prawej są na oścież otwarte. Zdziwiło mnie to, aż podszedłem do progu, by sprawdzić z 
latarka ciemne wnętrze. Zajrzałem i musiałem tam wkroczyć. Pośrodku, na dywanie, w dziwnej 
pozycji na baczność, leżał w szlafroku mój sąsiad, pan Jose Talaver. Zapaliłem światło i ukląkłem nad 
nim, by sprawdzić, czy śpi, nieprzytomny, albo też pijany. Ciepły był. Pulsu nie mogłem dosłyszeć, 
gdyż moje własne serce zbyt gwałtownie biło. Pomyślałem o lekarzu, rozejrzałem się. Gdy 
dostrzegłem rozgardiasz w pokoju, biurko wypaproszone, uznałem za konieczne wezwać policję. 
Należało zbudzić domowników, przynajmniej Suson i Gustawa. Pokój Suson leżał przy końcu 
korytarza. Wbiegłem tam, obudziłem krzykiem, wyskoczyła z łóżka, ale przestraszyła się mego 
wzroku i skryła się z powrotem pod kołdrę. Cofając się, kazałem jej zbudzić Gustawa. Niech 
natychmiast przyjdą do dyplomaty, rato,wać go. Zaszedłem do swojego pokoju, by zatelefonować na 
policję. Podałem adres, własne nazwisko i w paru zdaniach określiłem zdarzenie, motywując 
konieczność przybycia lekarza. Wróciłem na orytarz i natknąłem się na generałową i Suson. 
Przerażone wyszeptały, że Gustaw zniknął. Wahałem się, co czynić,  czekać na dalszą pomoc czy 
samemu ratować sąsiada? Kobiety nie nadawały się do współpracy. Raźniej było działać niż czekać. 
Rozwiązałem szlafrok leżącego, stwierdziłem, że na ciele nie ma obrażeń, jednak bałem się podnieść 
go. Spróbowałem masować mu serce. Przy tej czynności zastała mnie policja. Na jej widok 
odetchnąłem z ulgą. Niestety nie na długo. Byłem ich najcennejszym ś,wiadkiem. Gdy tylko uporali 
się z ofiarą, wynosząc Talavera, wciąż jeszcze nieprzytomnego, chociaż już oddychającego, na 
noszach do karetki sanitarnej, całą uwagę skierowali na mnie. Kto, kiedy, jak, dlaczego i po co? 
Odpowiadając konkretnie, nie kwapiłem się z wymienianiem czyjegokolwiek nazwiska. — Kim był 
Talaver? — Dyplomatą. — Jakim? — Nie wiem. Tak go tu nazywają. — Jak dawno znam Talave-ra? 
— Poznałem go tu, przy tym wspólnym stole, przed paru tygodniami. — Co mówił? — Nic 
szczególnego. — I tak dalej, i tak dalej, aż: — Dlaczego wszedłem do pokoju Ta-lavera?— Bo drzwi 
były otwarte. — Czy za,wsze wkraczam .do cudzych pokoi, gdy drzwi widzę otwarte? — Nie zawsze.
To nieprzyjazne pytanie uprzytomniło mi, . że, jak dotychczas, ja jestem dla policji jedynym 
podejrzanym. Jako cudzoziemiec powinienem być szczególnie ostrożny. Dalsze pytania, grzeczniejsze 
dzięki temu, że nie dałem się sprowokować, a przeciwnie, byłem bardzo uprzejmy, dążyły do ustalenia 
mego alibi. Byłoby to zupełnie łatjwe, gdybym powołał się na świadectwo Kazimierza i Zewy, a tego 
właśnie chciałem uniknąć. Więc alibi nie było całkowite, gdyż tylko do pierwszej w nocy. W 
„Capricornie", tłumaczyłem się, służba może zaświadczyć o bytności tam starszego pana w 
towarzystwie dziewczyny w czarnym swetrze. — Kim była ta blouson noir? — Nie wiem. Zastałem ją 
przy stoliku w towarzystwie wesołego chłopaka. Zaprosili mnie do swego grona i namawiali na fundę.
Te realia wydały się policji tak normalne i prawdopodobne, a łatwe do sprawdzenia, że przyjęto moją 
wersję zabawy z młodymi do chwili zamknięcia lokalu. Godziny straconej na przejażdżkę z 
nieznajomymi i odwiezienie ich pod niesprecyzowane adresy, policja nie uznała. Przecież w ciągu tej 
brakującej godziny mogłem był wrócić do pensjonatu, załatwić Talavera, spławić na bok łupy i po 
zatarciu śladów udać gorliwego odkrywcę nieszczęścia.
Nie  sformułowano  tego   jako  zarzutu,   a   jedynie   wymie niono jako presumpcję do czasu 
podważenia jej byle konkretnym argumentem. Moja sugestia, że złoczyńca, który obrabował i 
ogłuszył Talavera, nie mógłby ryzykować ąwej obecności przy nim w chwili ocknięcia się 
nieprzytomnej ofiary, niewiele pomogła. Tę oczywistość podważono przypuszczeniem, że złoczyńca 
mógł coś więcej wiedzieć o stanie ofiary, coś, czego policja jeszcze nie zna ani przypuszcza, co by to 
być mogło. Oficer prowadzący śledztwo był inteligentnym człowiekiem. Wyjaśnił mi, że dziwną 
pozycję leżącego w szlafroku na baczność można wyjaśnić tym, że napastnik trzymał ofiarę w 
ramionach, gdy uderzył go sam albo wspólnicy, a następnie zemdlonego opuścił i ułożył tak właśnie, 
by uniknąć hałasu.
O czwartej rano, po indagacji trwającej godzinę, zwolniono mnie z prośbą, abym do czasu wyjaśnienia 
pewnych okoliczności nie wydalał się z Paryża. O każdorazowym opuszczeniu mieszkania miałem 
meldować znajdującemu się na miejscu przedstawicielowi policji.
Byłem porządnie zmęczony i sądziłem, że natychmiast zasnę, tymczasem właśnie po ułożeniu się na 
pościeli zaczęło się zdenerwowanie. Serce biło mocno, chociaż bez szumu w uszach, a wyobraźnia 
szalała. Wspomnienia przeżytej nocy plątały się i spiętrzały z nieprawdopodobnymi komplikacjami.
Zniecierpliwiony, że proszek nie od razu skutkuje, połknąłem drugi, ale i to nie przyniosło 
pożądanego snu, chociaż jwzmogło krytycyzm myśli. Zły byłem przewidując, że sprawa Talavera 
jeszcze nabierze rozgłosu, zdemaskuje moje incognito tak przezornie dotychczas reżyserowane.
Widno już było, gdy wzmożony ruch i gwar na korytarzu poderwał mnie z łóżka. Prowadzący 
śledztwo przywitał mnie zachęcającą nowością, że mianowicie w moim boksie znaleziono 
przytomnego, ale związanego i zakneblowanego Gustawa. Zeznał iż na dzwonek do bramy przed 
północą, dokładnie o wpół do dwunastej (słuchał akurat zakończenia odcinka pojwieści radiowej), 
będąc pewny, że to wraca monsieur Poi, najpierw odemknął jego boks, następnie poszedł otworzyć 
bramę wjazdową. Gdy wkładał klucz w zamek, odczuł cios w głowę i stracił przytomność. Ocknął się 
w dole i nie wie nic więcej.
Moje alibi było na razie uratowane, godzina pierwsza przestała grać kluczową rolę. Nie wątpiłem, że 
personel ka•etu rozpozna mnie i zapamięta dzięki oryginalnym mło dym towarzyszom. Prosiłem 
policjantó|W, aby nie podawali prasie mojego nazwiska, gdyż podobnie niemiła przygoda turysty 
amerykańskiego może działać odstraszająco na spokojnych, mego pokroju ludzi zwiedzających Paryż. 
— Oczywiście, oczywiście — rozmawiano ze mną jak z sojusznikiem. — Czy zrabowano coś 
Talaverowi? — zaciekawiłem się. — Chyba jakieś papiery, może dokumenty. Cennych drobiazgów 
osobistych nie ruszono. Co stracił, będzie można dowiedzieć się od poszkodowanego, który niestety 
jeszcze nie odzyskał przytomności. Lekarze opiekują się nim jak najlepiej.
Nie od siebie, ale z kawiarni na St. Cloud zatelefonowałem do Kazimierza prosząc go, aby aż do 
odwołania unikał kontaktu ze mną, gdyż wyjeżdżam, prawdopodobnie nad morze. Ostrożność taką 
podyktowały mi zwierzenia Suson i pewne spostrzeżenia Gustawa. Oświadczył on, że przed paru 
dniami pan Talaver powrócił o zmierzchu do domu uszkodonym autem. Mówił, że miał uliczną 
kraksę, natomiast Gustaw skonstatował, że prawy bok pięknej Fa-celli był ostrzelany. Pod 
rozpryskanym szkłem górnego reflektora odkrył w blasze wyraźny ślad wklęśnięcia od kuli, a zna się 
przecież na tym. Pan Talaver zbagatelizował jego spostrzeżenie i natychmiast sam osobiście 
odprowadził wóz do reperacji. Tyle Gustaw. Mała Suson, podając iwieczorem herbatę do pokoju, 
okazała więcej zaufania mnie niż policji. Pan Talaver, jak wiadomo, zabiegał trochę o jej .względy i 
wywoził ją parokrotnie na spacer za miasto. Ostatniej niedzieli, na szosie pod Orgeval, gdy jechali we 
dwoje, pan Talaver nagle zaniepokoił się i przyśpieszył, po czym kazał jej patrzeć wstecz przez tylną 
szybę i obserwować Jaguara, który, jak rzekł, prześladuje go.
—  Dobrze mu się przyjrzałam — szeptała Suson. — Do-sięgnął   nas   i   minął,   gdy   strzałka   
Facelli   drżała   na   stu osiemdziesięciu. Pan Talaver przy mijance skurczył się pod kierownicę,   a 
potem  przyhamował  i   na   pierwszym  poszerzeniu  zawrócił.   Gdy  pytałam  go,   co   to   znaczy,  
kazał  mi o   tym   zapomnieć.   Jakże   mogłam   zapomnieć?   Lubię   szybkość,   lecz nie taką. Ale, 
monsieur Poi, ten sam Jaguar w poniedziałek   stał   przed   naszym   domem.   Ujrzałam   go,   gdy 
wychodziłyśmy na miasto z panią generałojwą.  Kiedy wracałyśmy, już go nie było.
—  Wiele Jaguarów jeździ po Paryżu — zauważyłem lekceważąco.
__To był na pewno ten sam, przysięgłabym. Nie pamiętam numerów, ale na siedzeniu kierowcy, na 
poręczy, wisiał ten sam czerwony szkocki pled. Niech pan mi poradzi, czy mam powiedzieć o tym 
komisarzowi?
__ A czy Suson powiedziała o tym panu Talaverowi?
.__ Tak!  Roześmiał  się   i  jeszcze  raz  prosił,   abym  o  tym zapomniała.
— Więc proszę zapomnieć, jak prosił. Widocznie odpowiadało mu to, a nie zaszkodzi. Chyba że — 
przerwałem nie kończąc zdania. Chciałem powiedzieć: „chyba że umrze nie odzyskatwszy 
przytomności", lecz ugryzłem się w język.
Suson przed naszym domem widziała na pewno tego Jaguara, którego targował mój Kazimierz. Ale co 
ja naprawdę wiem o moim Kazimierzu? Możliwe, że to on na szosie ścigał się z Facellą Talavera, 
całkiem niewinnie próbując szybkość wozów. Może być i co innego, o czym nie wiem. Zachowanie 
się Kazimierza w „Capricorne" cokolwiek mnie zaniepokoiło. Jeżeli młody człowiek zdolny jest do 
takich jednodniowych kontrastów jak komunia święta u St. Germain i rock and roli w kabarecie 
„Capricorne" z półnagimi Mulatkami, to licho go wie, do czego jest najzdolniejszy. Miałem swoje 
powody, aby strzec go przed wmieszaniem w aferę Talavera, toteż odradziłem Suson szczerość przed 
policją.
Trzy dni nic się nie działo. Nie wtajemniczano nas w przebieg śledztwa. Czwartego dnia zostałem 
wezwany ur-gent do Prefektury. Przyjął mnie tam z kurtuazją wyższy urzędnik. Przed nim, na biurku, 
leżała teczka — moje dossier. Urzędnik wiedział o mnie wiele, ale nie wszystko. Najwet nie wszystko 
z tego, czego nie ukrywałem, na przykład pani generałowa zataiła nasz roczny kontrakt mieszkaniowy. 
Komisarz przepraszał mnie za kłopoty, usprawiedliwiał policjantów, 'zwalniał z Wszelkich ograniczeń 
ruchu, prosił o pobłażliwość i szczerze, konfidencjonalnie wtajemniczył w to, co chciał, a nazwał 
sprawą Talavera. Był to ponoć przedstawiciel pewnych, ugrupowań tunezyjskich. Pośredniczył w 
petraktacjach, które Algierczycy chcieli storpedować. Udało im się to, gdyż (wyeliminowali pana 
Tala-vera z gry na dłuższy czas. Sprawę można uznać za wyjaśnioną i załatwioną.
1— A sprawcy?
- Zidentyfikowani,  lecz  nie  pochwyceni.  Główny  sprawca już prawdopodobnie opuścił Francję.
12-Poufny dziennik...
Kusiło mnie, aby zapytać, czy wyjechał swym Jaguarem, lecz ciałem spokój. Zbędna ciekawość, a 
nawet prosty żart, w podobnych okolicznościach może wzbudzić niezdrowe zainteresowanie i 
rozpętać Bóg wie jaką intrygę.
Ponieważ pokój Talavera był z góry opłacony za miesiąc, przeto dopiero trzydziestego pani 
generałowa przystąpiła do likwidacji tej pozycji lokatorskiej. Opieczętowane przez policję walizki 
przewieziono piękna Facellą do szpitala, gdzie nieszczęśliwy dyplomata miał, jak mówiono, dłuższy 
czas poleżeć, by po wyzdrowieniu powrócić do Afryki. Pokój Talavera był ładniejszy od mojego, więc 
skorzystałem z propozycji, aby się tam bez dopłaty przenieść. Znalazłem nowe zajęcie z 
przekładaniem książek i drobiazgów. Pomogła mi w tym trochę Suson. Skarżyła się, że nie ma 
szczęścia do ludzi, bo jeśli ktoś jej się spodoba, na tego zaraz naskoczy jakaś przykrość w życiu. 
Ubiegłego roku mieszkał na przykład ,w tym pokoju poważny kupiec. Miał śliczne radio 
tranzystorowe, darował je Suson, ale przyjechała jego żona i odebrała, bo okazało się, że to prezent od 
niej. Teraz znowu przepadła Lambretta...
Do naszego pensjonatu powrócił pierwotny spokój. Nielicznych jego mieszkańców po tym chrzcie 
kryminalnym umocniła więź zaufania i solidarności.
Trudno mówić mi o jeszcze jednym w życiu doświadczeniu. Chyba o tyle, że podobne przeżycia, 
dawniej fraszki, są już dzisiaj niebezpiecznym luksusem dla mego zdrowia. Byłem wyraźnie 
rozregulowany. Próba uregulowania się koniakiem sprawiła tyle, że powrócił wzmożony szum w 
uszach. A jak wiele w tym nerwów oto dowód, że po wizycie w Prefekturze zasnąłem łatwo i spałem 
jak suseł do dziewiątej. Dobrze robi mi ruch. Gdy spaceruję — mniej palę, a wtedy czuję się lżej. Nie 
silę się, by zbadać, czy to wpływ zredukowania nikotyny, czy właściwe pobudzenie organizmu 
fizycznym wysiłkiem. Są to na pewno dawno wyjaśnione kwestie, ale ja nie chcę zbyt jasno zdawać 
sobie sprawy z samego siebie. Obawiam się, że zbytnia jasność doprowadziłaby mnie do apatii. 
Zjeżam się na to. Pragnę jeszcze pragnąć i przejmować się, a nie żyć tylko po to, by nie umrzeć. Do 
poprzedniego zdania zasadnicza poprawka: pragnę przejmować się, ale nie tylko sobą. Nie mam 
pretensji do precyzji sformułowań. Chodzi o wyraźną niechęć do wegetacji. Cybernetyka i 
totalistyczne konsekwencje amerykanizmu niwelują indywidualności, sprowadzając  cz łowieka do 
ideału socjometrycznego. Znamy jego wzorcową sztampę: uśmiechnięty, z góry zadowolony z 
warunków pracy i swych przełożonych optymista. Właściwy kandydat do awansu na szczeblach płac, 
bo te najważniej-sze> perspektywa, że mogę, przegrywając wyścig businessu, stracić dolary, a więc 
stracić całe swe oblicze, wygnała mnie z ojczyzny. Można to nazwać tchórzostwem, wolno i 
przezornością. Gdybym w młodości nie zakosztował Europy, gdybym zakorzenił się w Ameryce 
rodzinnie, zapewne moje tchórzostwo czy przezorność nie objawiłyby się w takiej właśnie formie. 
Jałowe rozważania, jednak (wciąż mnie coś kusi, aby usprawiedliwić swoje postępowanie. Dlaczego i 
dla kogo tutaj, i tak właśnie, jestem?
Mimo wszystko będąc egoistą jest się istotą społeczną. Absolutnym klimatem dla pełnej rezygnacji 
byłaby całkowita samotność. Gorzej, gdy czujesz się samotny w tłumie. W okresie likwidacji 
interesów amerykańskich miałem przedsmak podobnej samotności. W normalnym gwarze 
powodzenia brak czasu i potrzeby refleksji, ale gdy ustawić się pod prąd, przeraża mnie rozpoznana 
powierzchowność i jałowość tego, co z dumą nazywamy amerykańskim stylem życia. Ideały 
zagrożonych, to dla bogacza głupstwa. Oto one: budżet gwarantowany składką ubezpieczeniową, 
kredyt ratalny, zelektryfikowane mieszkanie, telewizor, auto. Czyż to może zrekompensować 
młodemu prawo realizacji tęsknot, które zawsze ciągną ku nowości, do nieznanego i 
niepowszedniego? Dla bogacza takie ideały są głupstwem, ale dla milionów zziębniętych są wciąż 
jeszcze nieosiągalne. Stają się ideałami dopiero wtedy, gdy je się poddaje jako pokusę jednak 
osiągalną. Amerykański styl życia na tym właśnie polega, że zaraża pożądaniami i nadzieją ich 
zaspokojenia na ziemi. Przez siebie produkowanymi pragnieniami zaśmieca się niebo i ściąga je ku 
ziemi, oczywiście kosztem wysokości niebiańskiej i soczystości ziemskiej.
Wszyscy ludzie polują na z góry określony towar. Nie zwierzynę, a towar. Zdobywa się ten towar nie 
celnością strzału, tylko ilością dolarów. Zdobywa się dolary posłusznym trudem albo sprytem, o ile się 
uda. Kazimierz fascynuje mnie swą non-conformite. Jeszcze wierzy w sens własnych poglądów. 
Jeszcze gra, węszy, sądzi. Wyrzeka się uchwytnego Jaguara nie przez rezygnację, lecz dla pożądania 
czegoś dlań piękniejszego, nieuchwytnego, nie poznanego jeszcze. To sprawia nie tylko jego młodość. 
Są całe  pokolenia, które wyrzekają się i pożądają wedle rozkazu, a nie wedle inspiracji. Inspiracja to 
owoc tęsknoty twórczej. Oceniam ją, chociaż nie czuję w sobie. Młodość miałem zbyt łatwą, a potem 
wojna i życie zbyt trudne zasypały piachem obowiązków źródła twórczej tęsknoty. Ot, jeszcze jeden 
frazes.
Gdybym naprawdę tęsknił, nie poddałbym się jarzmu obowiązków dobrowolnie sobie narzuconych. 
Umknąłem z tego jarzma i jestem obecnie nie tyle 1wolny, ile bezrobotny, a tęsknię nie do ideałów, 
lecz po prostu do zatrudnienia. Wieloletni nawyk czujnej pracy i przedsiębiorczości rzutuje na mój 
obecny stan sztucznej inercji. W tym zakresie moje jutro zależy ode mnie samego. Niewielu ludzi na 
świecie stać na podobne stwierdzenie. Niepospolity to skarb i wciąż trzeba go chronić przed 
zagrożeniami rodzaju afery Talavera, która mogła mnie zaplątać i wepchnąć w uliczkę cudzych spraw. 
Szczęśliwie deszcz z tej chmury nie zmoczył mnie. Nadal jestem panem swego jutra. Delektuję się tą 
konstatacją niby skarbem, a jednocześnie knuję już, jak by go wydać, może roztrwonić, zadowalając 
jakąś namiastkę tęsknoty, potrzebę ruchu, działania. Stawiam pierwszy krok nie głowiąc się, gdzie 
dalej poniosą mnie obcasy.
Telefonuję  na  rue  Cardinet,  ku radości Fabioli.
—  Domi,  cheri! Co się z tobą dzieje? Zniknąłeś jak kamfora...
—• Chcesz  jechać  do  Bretanii?
—  Pamiętałeś?   Ale   chyba   nie   dziś.   Deszcz   pada.
—  Jutro?
—  Może pojutrze. Urządzę się tak, aby mieć parę dni dla ciebie, miły.
—  Doskonale! Kiedy i gdzie przyjechać?
—  Mogę   ja (Wpaść   do   ciebie.   Gdzie   mieszkasz?
—  Za miastem. Więc na którą będziesz pojutrze gotowa? Po  minucie  milczenia  i  szelestu kartek  
zdecydowała:
—  Przyjedź  pod  moją  firmę  punkt  dwunasta.  Pojutrze!
—  Entendu!
—  Co   robisz   dziś  wieczorem,  Domi?
—  Piszę.
—  A jutro?
—  W drodze.
—  Szkoda! Tęsknię do twojej gęby.
—  Jesteś bardzo miła. A bientót!
Owego   „dziś"   wieczoru   naprawdę   miałem   zamiar   pisać,  i po rozmowie z Fabiolą odechciało 
mi się. Poszedłem wcześniej spać. Myślę, że poważnym plusem, ale i utrudnieniem pisania jest jego 
dobrowolność. Trzeba chcieć pisać, a nie zawsze można chcieć. Przymuszanie się na pewno źle 
wpływa. Na co? Nie wiem na co, a z góry używam słowa na pewno". Jeżeli reszta mojego pisania jest 
tak samo mało rzeczowa i logiczna, to całość nada się do kosza.
Następny wolny dzień poświęciłem przygotowaniu do podróży. Rano pracowałem z Gustawem przy 
wozie. Zmiana oliwy, mycie, odkurzanie wnętrza. Gustaw jest cennym pomocnikiem, gdyż mało 
mówi, a zna się na rzeczy. Sam odkrył, że lewa wycieraczka niezbyt szczelnie głaszcze szybę, i 
potrafił ją doregulofwać. W południe wyjechałem na miasto po sprawunki. Kupiłem drugi koc i parę 
prześcieradeł, większy kocher, skrzynkę turystyczną z prowiantem, tuzin Coca cola, a z alkoholu jedną 
tylko butelkę Salignaca. Wino we Francji najlepsze jest zawsze na miejscu, lokalne.
Zaszedłem do naszego konsulatu, by stwierdzić, że nikt jeszcze do mnie nie napisał. Uspokoiło mnie 
to, lecz sprawiło też i delikatną przykrość. Załatwiłem wszystko tak, aby mnie tam nikt nie 
potrzebował, jednak mimo to mógłby ktoś zatęsknić. List, choćby najbłahszy byłby tego śladem. Więc 
życie towarzyskie płynie tam po dawnemu tylko beze mnie. Gdybym tu przepadł bez wieści, nikt by 
tego tam w kraju nie odczuł. Im gorzej, tym lepiej. Nie czuję się niczyim dłużnikiem. W czasie wojny 
pracowałem dla militarnej potęgi USA, po wojnie przyczyniłem się do gospodarczego rozkwitu mojej 
ojczyzny. W porządku! Niezupełnie. Będzie w porządku, gdy przestanę przypominać sobie i 
usprawiedliwiać się jakimiś rachunkami sumienia z Ameryką.
Póki co — jestem wolny. Jutro zależy ode mnie. Czy aby zupełnie? Już przecież telefonicznie 
podzieliłem się moją wolnością z Fabiolą. Co jest ważne na świecie, jeżeli słowa takie, jak na przykład 
wolność, mają tak zmienną wagę. Niestety, od siebie człowiek nie może się uwolnić. Ani na ziemi, 
choćby był niewolnikiem, ani na dnie piekła. Wolność to jeszcze jedna abstrakcja, narkotyk tęsknoty, 
która wywyższa człciwieka spośród wszystkich stworzeń, upominając go, ze jednak jest stworzeniem 
tylko, a nie stwórcą. Wolny naprawdę jest jedynie Bóg, a najwyższym ideałem człowieka jest zapewne 
pokój, ten nieziemski pokój, który Chrystus biecał   Apostołom.   Jest   w   książeczce   mojej   matki   
pewna aodlitwa,   której   nie   umiałbym   odmówić   szczerze.   Takie  w niej zdanie: „Przyjmij, 
Panie, wszelką mą wolność, przyjmij pamięć, rozum oraz wolę, cokolwiek mam lub posiadam, Tyś mi 
dał, wszystko to zwracam Tobie i całkowicie rządom Twej woli się oddaję". Zjeżam się wewnętrznie, 
a jednak kusi mnie coś, aby sobie czasem modlitwę przeczytać. Jeżeli jest ona wykładnikiem dobrej 
woli chrześcijańskiej, tedy ja nie jestem i nigdy nie byłem chrześcijaninem. Uśmiecham się ,w myśli 
do wyimaginowanego Kazimierza, który by na to mógł odpowiedzieć: Nie jesteś jeszcze, wuju, 
chrześcijaninem, ale może staniesz się nim kiedyś. Kiedy? A chociażby w ostatniej godzinie... 
Uśmiecham się do podobnej myśli, a jest przecież groźna. Jakżeż musiałby człowiek głęboko ugrząźć 
w pokorze i pogrążyć się w cierpieniu czy też niedołęstwie, aby podobną modlitwę śpiewać ze 
szczerego serca.
.Lubię punktualnych ludzi. U nas nie jest to zagadnieniem, ale w Europie różnie bywa. 
Niepunktualność to coś nieprzyzwoitego, z rodzaju brudnych paznokci lub nieogolenia. Fa-biola jest 
czyściutka, więc i punktualna. Gdy zatrzymałem się przed drzwiami jej Maison, już czekała gotowa do 
odjazdu. Zręczna w jesiennym kostiumie komenderowała portierem, jak ma ustawić w bagażniku jej 
walizę i neseser. Torbę podróżną postawiła przy sobie, usadawiając się obok mnie. Dopiero gdy 
zapaliłem motor, spytałem rzeczowo, dokąd jedziemy.
—  Dokąd  chcesz — roześmiała się,  już odprężona.
—  Nie mam własnych planów. Decyduj!
—  Świetnie. Sterujmy ,na St. Oloud, a potem przez Dreux. •— Jaki cel na dzisiaj?
—  Nie wiem, na co nas stać. Na ile godzin?
—  Z  przystankiem   na   obiad   i   kolację   możemy   kołować do północy.
—  Znasz Morlaix?
—  Nie! Gdzie to?
—  Bretania — Finistere. Sześćset pięćdziesiąt kilometrów.
—  Chciałabyś zanocować dzisiaj w tym Morlaix?
—  Nie wiem.
Znaczy,   że  chcesz.  Dobrze!   Czy  jesteś  najedzona?
__ Trochę się  śpieszyłam.
__ Więc obiad w Alencon. Ile to kilometrów?
__ Prawie dwieście.
__ Kolacja w Rennes. Ile to od Alencon?
__ Można i przez Fougeres-Dinan.  Ciekawsza  droga.
__ jak chcesz. Zdecydujemy się przy stole w Alencon.
Czy umiesz prowadzić?
__ Oczywiście. Miałam swoją voiturette. Z nowymi amerykankami nie jestem oswojona.
Fabiola okazała się świetnym pilotem. Nie wtrącała się do szybkości i techniki jazdy, natomiast w 
porę uprzedzała 0  zakrętach i podawała znaki odległości tak,  że nie potrzebowałem kontrolować 
przydrożnych tablic. Ciągnęliśmy równo ze wskazówką na ponad sześćdziesiąt mil. Obraliśmy trasę 
przez Dinan. Tam puściłem Fabiolę  za kierownicę i ona wjechała   o   ósmej   wieczorem   do   St.   
Brieux.   Nie   powiem, abym przez jej zastępstwo wypoczął, więc chętnie przejąłem prowadzenie.  O 
wpół do jedenastej zahamowałem Ramblera przed  hotelem „Europejskim"  w Morlaix.  Nim 
wysiedliśmy z wozu, Fabiola zagadnęła filuternie:
—  Zabawimy się w małżeństwo?
—  Jeżeli masz ochotę — odburknąłem rozkoszując się bezwładem i ciszą.
—  A ty nie rnasz ochoty? — roześmiała się wymuszenie. Służba czekała u drzwiczek. Usłużnością i 
czułym uśmiechem usiłowałem   usprawiedliwić   swą   niezręczność.   W   portierni podałem  swe   
nazwisko   z  dodatkiem  „wraz  z  małżonką" — amerykańscy   turyści   z   Paryża.   Poprosiłem   o   
apartament 1  opiekę nad wozem.  Fabiola  przy służbie odzywała się  do mnie tylko po angielsku.
Znużenie odebrało mi apetyt. Fabiola odgadując moje chęci, a raczej niechęci, poleciła kelnerowi 
przynieść do pokoju tylko gorącą herbatę. Udobruchała się ostatecznie, gdy wyjaśniłem, że jestem 
przygotowany do wspólnego noclegu w Ramblerze. Mam cały ekwipunek, poręcze odchylane, dwa 
wygodne posłania. Dlatego przed hotelem dałem jej taką vague odpowiedź na propozycję zabawy w 
małżeństwo.
—  Tutaj   lepiej  wypoczniesz.  Należy  ci się.  Ja  też marzę o wannie  i wyciągnięciu się  w  świeżej  
pościeli.  Jutro  stąd uciekamy  i więcej   hotele  nas  nie  ujrzą.  Nigdy  jeszcze  nie spałam  z  
mężczyzna  w  samochodzie —  szczebiotała  rozpakowując -neseser.
Rozwalony w fotelu ze stopami na krawędzi stołka popijałem herbatę i przyglądałem się z lubością 
mojej niby-żo-nie. Otworzyła i moją walizkę. Wyciągnęła z niej piżamę i rozkładająą zawahała się:
—  Ty,  zdaje się,  pamiętam,  nie uznajesz tego?
—  W podróży,  owszem, gdy nie jestem sam.
—  Rozumiem. Którą stronę wybierasz? — spytała spoglądając na olbrzymie łoże.
—  Wolałbym mieć ciebie po stronie serca.
•— Więc prawą. Wiesz, mieszkałam w tym Morlaix kilka długich lat, trudnych lat, a w tym hotelu 
jestem po raz pierwszy. Dobrze, że chociaż meble nowe.
—  Nie rozumiem.
—  To były czasy wojny. Miałam kilkanaście lat. Ukrywałam się u de Grasetów, jako ich krewna. Oni 
byli miejscowymi  bogaczami.  Na  ten hotel,  ten  dom,  patrzyłam  wtedy ze zgrozą. Mieszkali w nim 
Niemcy.
—  Dlaczego   się   ukrywałaś?   Przecież   byłaś   dzieckiem.
—  Moi   rodzice   pochodzili   z   Amsterdamu.    Dopiero   od dwóch   pokoleń   osiedli  tu   i  
sfrancuzieli.   Mó,wili   już   tylko po   francusku,   katolicy,   ale  'nazwisko   pozostało   niemieckie. 
Niemcy chcieli ich namówić na swoją „wiarę". Badając odkryli,  że  ich  krew,   czy  rasa,   im inie  
odpowiada.  Wywieźli ich na wschód. Ślad po nich zaginął. Mnie przygarnęła stara de Graset i dała 
swoje nazwisko. Kiedy skończyłam osiemnaście lat, wręczyła mi dokumenty rodzinne i spory pakiet 
akcji. Te akcje 'były po moich rodzicach. Gdyby nie wojna, przedstawiałyby   dużą   wartość.   Część   
tego   roztrwoniłam, część   rozdrapali   aferzyści   obiecujący,   że   trafili   gdzieś   na ślad  moich  
rodziców.  Resztę  zacho,wałam.   Jeżeli  de  Gaulle odbuduje nasze imperium, odzyskam swe udziały 
w Indochi-nach i Syrii. Niewesołe, co? Wy tam w Ameryce nie mieliście pojęcia...
Mówiąc rozbierała się, a ja, słuchający ponurej relacji wstydziłem się podglądać, chociaż jednocześnie 
zdawałem sobie sprawę, że brak intymnego zainteresowania może ja urazić.
Serdeczność i zmysłowość podsycają się wzajemnie dążąc do rozpłomienienia. Refleksja umie ten 
płomień rozłupać i zgasić. Baczyłem, aby toksyny znużenia nie roztrąciły przyjaznej czułości. Wzrok 
miał jeszcze ochotę na oglądanie wdzięków. Gdy zniknęła za progiem łazienki, przymknąłem. oczy, 
aby ukoić źrenice osmagane wstęgami umykających  szos. Drzwi zostawiła otwarte. Słuch ogłuszony 
szumem motoru miał jeszcze ochotę na rozróżnianie plusku wody spadającej na wannę od chlupotania 
się w niej gładkiego ciała. Wybiegła nagle, omotana kosmatym prześcieradłem tak, że tylko stopy i 
nos było widać. Zakręciła się po pokoju jak fryga i wśliznęła pod kołdrę, zarzucając mi na twarz 
wilgotne prześcieradło. Dobry koniak nie postawiłby mnie lepiej na nogi. Mimo to sięgnąłem po 
koniak. Fabiola nie chciała pić mówiąc, że alkohol psuje jej smak pocałunku. Zobowiązujący dla 
partnera komplement. Francuzki umieją czarować mężczyzn, na których im zależy.
Fabiola to sprawiła, że pierwszy raz w życiu, ja, pięć-dziesięciopięcioletni mężczyzna, obudziłem się 
po nocy z głową okoloną jej ciepłym ramieniem. Abym snadź nie poża-łO|Wał tego, pozwoliła mi 
dostrzec, że ona jeszcze śpi. Naprawdę spała. Mogłem napatrzeć się jej do woli. Nie miała spiczastych 
kolan, jak wydawało mi się nad basenem na transatlantyku. Tego ranka wszystko bardzo mi się w niej 
podobało. A najwięcej ona sama, mówiąca. Podziękowała, że ogoliłem się dla niej wczoraj 
wieczorem, Francuzi tego nie robią dla swoich kobiet.
—  Znasz tak  dobrze Francuzów? — spytałem.
—  Znam tylko Francuzów i ciebie.
—  Ilu na przykład?
Zastanawiała się chwile, marszcząc czoło, a mnie dokuczał domysł, że usłyszę liczbę dwucyfrową.
—  Trzech i jeden, który zabrał mi cnotę.
—  Więc czterech!
—  Nie! Trzech!  Czwarty,  niedobrowolny,  nie może się liczyć.
—  Ile miałaś lat?
—  Dwanaście.' Nie mówmy  dzisiaj  o  tym.  Wszystko  opowiem, co chcesz, ale nie teraz. Dałam ci 
chyba dowód zaufania. A wiesz, że to moja zemsta?
—  Za co?
—  Za to, że nie chciałeś podać mi swego paryskiego adresu, mimo że tyle razy się dopytywałam.
—  Chcesz koniecznie wiedzieć?
—- Już nie chcę. Ufam, że kryjesz w tym jakiś swój powód, który nie jest rni wrogi.
Masz rację.  Przed tygodniem w sąsiednim  pokoju  do-ionano zamachu na dyplomatę. Ja byłem 
pierwszym podej rżanym. Znając adres na pąwno byś zatelefonowała do mnie albo przyjechała, i 
miała kram z policją.
—  Zabiłeś go?
—  Nie!  Właściwie  ja   go  uratowałem,   chociaż   jeszcze  nie odzyskał  świadomości.  No,  a  
gdybym to  ja,   co  byś powiedziała?
—  Że musiał sobie na to dobrze zasłużyć.
—  Mówisz jak zakochana dziewczynka.
—  Nie,   Domi,   nie   jestem   w   tobie   zakochana,   ale   lubię tak  jak  nikogo   dotychczas.  Nie  
wiem  dlaczego.   Jesteś  ode mnie starszy i to za tobą przemawia. Mogę ci ufać, a pragnę   komuś   
ufać.   Takie  pomieszanie   niższości   i   wyższości, :że  jestem  głupia,   ale  za  to   młodsza.  Poza  
tym...   doświadczyłeś mnie umiejętnie, cheri.
—  Pewnie nie wiesz, Fabiolo, co to jest miłość. We francuskim języku wszystko nazywa się amour.
—    I like you sincerly, my dear, but you arę not my lo-ve — powtórzyła, a ja brnąłem dalej swoim 
tropem:
—  Nieraz tęsknimy do czegoś, co nie mieści się ;w naszych możliwościach   psychicznych.   Ja   też   
sądzę,   że   nikogo   serdeczniej nie lubiłem niż dzisiaj  ciebie,  lecz czy to  jest miłość?
—  Ja wiem,   co  to  jest  miłość!  Tego  trzeciego  naprawdę kochałam.   Byłam  wtedy   szczęśliwa  i   
szalona.  To   jest  miłość.   Pragnęłam  go   jak  konający   wody.   Potrafiłam  wtulić się w rękaw jego 
palta wiszącego na ścianie, wdychać jego zapach i przeżywać z zamkniętymi oczami toute jouissance. 
To   jest  miłość.   Nigdy   bym   dobrowolnie   nie   oderwała   się od niego. Póki żył, nie istnieli dla 
mnie inni mężczyźni.
—  Umarł?
—  Zginął.   Ale   wcześniej   opuścił   mnie.   Cały   rok   żyłam bez niego. Kiedy zginął — krzywda 
wygasła i. odżyłam. Był dla mnie za młody.
—  Ty dla mnie też jesteś za młoda.
—  Dzisiaj  już  nie.  Gdybym pokochała  cię  napra,wdę,  tak jak  tamtego,   o   tak,  wtedy  mogłoby  
być  z  tobą  niedobrze. Powiedz, Domi, czy to prawda, że ty masz gdzieś w świecie prawdziwą żonę?
—  Prawda, ale...
—  Jeżeli   zaczynasz   mówić   kobiecie   o   innej   kobiecie   od „ale", to już którąś chcesz oszukać.
Tak   mnie   zastopowała,   gdy   chciałem   je.j   powiedzieć,   że  małżeństwo   moje  z   Ewą  było   
non   consummatum.   To   nie była jednak wyłącznie moja tajemnica.
—  Więc bez „ale"  — odrzekłem —  tylko że nie widziałem  swojej  żony  od  czternastu lat i nie 
wiem,   czy  jeszcze żyje.
—  Nie bój  się, zagubiona żona łat,wo  nie umiera.  Dobrze wiedzieć  —  westchnęła  —  nie  będę  
miała  pokus,   aby  namawiać   cię   na   małżeństwo.   Lepszy   szczery   przyjaciel   niż fałszywy 
małżonek.
—  Dlaczego  miałbym być  fałszywy?
—  Nie z siebie,  ale przeze mnie.
—  Nie rozumiem.
—  Nie warto!
•Spędziliśmy z Fabiolą razem cztery dni, w tym dwie noce ćpaliśmy w Ramblerze: pierwsza wśród 
skał Plournanac'h, a drugą na piaskach Sables d'Olonne. Spróbuję zanotować parę naszych rozmów z 
tej wycieczki.
Włócząc się po Morlaix i planując w cieniu długaśnego wiaduktu nocny twypad nad morze nie 
podejrzewaliśmy, jaką tam pogodę zastaniemy. Fabiolą szpikowała mnie historycznymi 
wiadomościami niby zawodowy cicerone. Źle ją określiłem. Ona to miasto kochała na swój sposób i 
dumna była z jego barwnych dziejów. Zaimponowała mi, przyznaję, wyjaśnieniem niezrozumiałej 
nazwy ' fontanny tutejszej: Feunteun Ar-Saozon, czyli fontanny krwi angielskiej, łącznie z dewizą 
grodu: S'ils te mordent, mords les! — gdy kąsają cię, gryź ich. Opowiadała z dziewczęcym zapałem, 
jak to w 1522 roku, gdy Anglicy, za pomocą zdrajcy Latricle, opanowali miasto i ograbiwszy je spili 
się na umór, wtedy okoliczna szlachta oraz mieszczanie zbiegli się i napadli na uśpionych żołdaków 
Henryka VIII, a taką im łaźnię sprawili, i-e od ich krwi poczerwieniała woda w tej fontannie.
—  Nie   lubisz   Anglików   —   zauważyłem   pod   wrażeniem jej opowiadania.
—  Kiedy jestem Bretonką — nie lubię ich.
—  A kiedy jesteś Bretonką? — zdziwiłem się.
—  Gdy tu przebywam.
—  A w Paryżu?
Raczej  paryżanką niż Francuzką.
—  Podczas pobytu w USA? Tam byłam Francuzką.
Gdy pozowałaś do kolorowych aktó,w?
Och,   mój   drogi!   Ciało   jest  bezgranicznie  międzynaro dowe.   W  łóżku  jestem  kobietą,   a  w  
kościele   człowiekiem. Compris?
—  Bywasz w kościele?
—  Przecież widzieliśmy  się w kaplicy na statku.
—  Prawda.
—  Powiedz,  co  cię we mnie korci? — zagadnęła zaglądając mi w oczy.
—  Że  jesteśmy  w  niejednym podobni.
—  Na przykład?
—  Ryzykanci.
—  Tak sądzisz? Czasami kontrast zdaje się podobieństwem. I  cóż my ryzykujemy?  Nic ponad-siebie  
samych  w każdej chwili-.
—  Filozofujesz!
—  Po prostu myślę,  kiedy  by,wam  człowiekiem.  Przy  tobie,   Domi,   łatwo  mi  być   
człowiekiem.   Dlatego   dobrze   mi z  tobą.  Ty  jesteś naprawdę  fair.  To  ważniejsze   niż  epitet 
„gentleman",  który  może  być  synonimem  hipokryzji.
—  Nie lubisz hipokrytów?
—  Nienawidzę,   ponieważ   sama   też   jestem   obłudna.   Widzisz,   Domi,   jak  ja  kryguję   się  
przed   tobą.   Na   szczęście, nie może ci to w niczym zaszkodzić.
—  Skąd wiesz?
—  Kruk krukowi  oka  nie  wykolę. Masz  swoje-nasze  podobieństwo.  Wiem,  że  nie  chciałbyś 
mnie  skrzywdzić,  a to zobowiązuje.  Mimo pozy nie mam ,(w sobie nic z wampa.
—  Dlatego  pozwoliłaś  skrzywdzić  się  temu  trzeciemu.
—  Nie dlatego. Dwaj pierwsi opłacili mi się.
—  Ten trzeci się nie opłacił?
—  Czy  miłość  jest  odpłatna?   Gdybym  liczyła,   przestałabym kochać.
Tak rozmawiając mijaliśmy kariatydy w Lannoli, w drodze ku morzu. Ukazało się ono nagle przed 
wjazdem do Ploumanac'h burząc słoneczną panoramę zgiełkiem wód. Fabiola zapatrzyła się w dal jak 
urzeczona. Widać je było na dziesiątki kilometrów: pod bladym niebem wypustki fal szeregujące się 
przeciwko brzegom wałami okopów, podpalanych pienistym sykiem grzywaczy. Trochę sztucznie 
wypadło to zdanie, bo skleciłem je chyba z cudzych słów. Al-boż są słowa czyjeś? Jeżeli do wzięcia, 
to już niczyje.
Domostwa rybackiej osady zasłoniły wkrótce i przygłuszyły morze. Fabiola była niezwykle 
podekscytowana. Przed hotelikiem, nim wysiedliśmy z auta, podmalowała sobie war gi, brwi i 
powieki, tak że odmienił się charakter jej twarzy. Zaczepiła jakąś starszą kelnerkę i naradzała się z nią 
nad potrawami, a potem rozmawiała, rozpytując o tutejszych ludzi i zdarzenia. Zauważyłem, że 
wstrząsnęła nią wiadomość 0  śmierci jakiejś starej Margot.
Gdy wróciliśmy do wozu, olbrzymie słońce, niby dojrzała dynia, zsuwało się do morza pod 
fiołkowym kożuchem chmur. Powietrze oziębiło się tak znacznie, że włączyłem ogrzewacz, aby 
ustalić temperaturę odpowiednią na nocleg. Jechałem po bezdrożu, ściśle stosując się do wskazówek 
Fabioli doskonale orientującej się w terenie. Obraliśmy na postój miejsce tuż nad brzegiem, osłonięte 
od zachodu skarpą. Gdyby wiatr odwrócił się na północ, a zadął wprost w reflektory, mógłby nas 
zepchnąć. Nie chcąc stawać na biegu zabloko(wałem od tej strony koła podkładką sporych kamieni.
Fabiola gorączkowała się śpiesząc, aby za widna pokazać mi jakieś ważne dla niej miejsce. 
Okutaliśmy się płaszczami i trzymając za ręce, jedyni żywi na kamienistym pustkowiu, stąpaliśmy po 
wilgotnych głazach ku wodzie. Wicher prószył w oczy mgłę zrywaną z grzyw szumiącej fali. Po kilku 
ryzykownych skokach przystanęliśmy nad skalnym wykrotem, w którym bulgotały strzępy 
uwięzionych chlus-tów. Groźba morza nabrzmiewała /wraz z zapadającym mrokiem. Wody stały się 
już jaśniejsze od chmur. Czerepy siedmiu skalistych wysepek wynurzały się lśniące i zanikały, 
tryskając gejzerami rozbitych o nie płetw fali. Sztorm wnet mobilizował bałwany przyhamowane 
ucieczką pierwszych szeregów, wzdymał je od tyłu i toczył, dmąc z góry, a niechybnie ku ziemi, aby 
ją posiąść, wypełnić lub zetrzeć. Stek 1  szum zażartej kopulacji martwych żywiołów chwilami tak 
potężniał, że Fabiola, abym mógł ją dosłyszeć, (Wykrzykiwała mi słowa prosto w muszlę ucha.
—  Tutaj! Tu, gdzie stoimy, zapamiętaj! A stamtąd podeszła Margot. Mogłam zejść do tej jamy sama, 
ale wyjść niepodobna. Widzisz najbliższą wysepkę, o, teraz zalśniła czernią. Pogański czarci głaz. 
Margot tam składała ofiary.  Naprawdę!... Wszyscy tutejsi wiedzą. Gdy sztorm zagrażał rybakom, 
ludzie modlili się do Jezusa, kobiety nosiły  ofiary księdzu, ale gdy to nie skutkowało, szły do Margot. 
Do czarownicy!
—  Fantazjujesz! — wrzasnąłem.
Naprawdę! W Bretanii wielu świętych,  ale więcej  pogan!
Ściemniło  się  tak  nagle,  że  przymusiłem  Fabiolę  do  po wrótu. Wicher popychał w plecy. 
Musieliśmy opierać się, aby na pochyłościach nie biec. Brzask dolnych światełek Rambler a ucieszył 
nas, jak zabłąkanego alpinistę beczułka St. Bernarda. Fabiola była w rozterce. Przeliczyła się, 
obmyślając za dnia ,w cichym miasteczku nocleg wśród skał nadmorskich. Gdybym jej teraz 
zaproponował powrót do Morlaix, na pewno by przystała. Nie napomknąłem nawet o tej możliwości. 
Za szczelną karoserią i szybami solex w podgrzanym wnętrzu wozu było naprawdę przytulnie. Na 
rozłożonych oparciach dwoje dorosłych ludzi mogło wygodnie odpoczywać. Fabiola uparła się, aby 
przed zapaleniem świateł osłonić wszystkie szyby. Gdy nazwałem ją histe-ryczką — rozpłakała się. 
Ona nawet płakać umie ładnie, a to rzadka sztuka. Przy pomocy gwoździkófw, agrafek i szpilek 
upięliśmy, jak się dało i co się dało, aby uniemożliwić złym oczom podglądanie naszego zacisza. 
Fabiola uczciwie się bała. Argumenty rozumowe nie przemawiały do niej. Miałem ostry pistolet 
gazowy, ale cóż to pomoże przeciw duchom.
—  Boisz się duchów, dziecko? — zażartowałem poważnie.
—  Boję  się  złych duchów,  bo  sama  nie  jestem  dobra — odpowiedziała.
—  Ale rano w Morlaix, jadąc tu, nie bałaś się?
—  Nie  rozumiałam   jeszcze,   co  to  znaczy,   że  Margot  nie żyje. Wiesz,  morze  połknęło  ją  na  
czarciej  wyspie.  Mówiła mi   kelnerka.   Margot   na   pewno   będzie   tu   pokutować   jak dzie,wka 
Dahut!
—  Jaka  znowu  Dahut?  Napijesz  się  wina?  —  krzątałem się  przebierając  w   zapasach   i   
ustawiając   szklanki   na   wiszącej półeczce, —  Wolę  koniak.   Może   zasnę.  Ale  przyrzeknij   mi,   
Domi, że będziemy tej  riocy grzeczni,  dobrze? — błagała.
—  Oczywiście, moja miła, będę cię pilnował całą noc, naj-grzeczniej.
—  Ty wiesz, co robić, prawda? Chyba nie rozbierzemy się, żeby być gotowi w razie czego.
—  W razie  czego? — zdziwiłem się. — Uspokój  się,  Fa-biolo. Żyję na świecie dwa razy dłużej niż 
ty,  a ducha nie widziałem. Jeżeli wierzysz w revenants, to chyba i jw Anioła   Stróża,   a   to   przecież   
gwarancja.   Przeżegnaj   się   i   śpij spokojnie.
—  Powiedziałam   ci,   że nie   jestem  dobra  i  wiem,   co   to znaczy.
—  Co mianowicie?
—  Jesteś  katolikiem  i  pytasz?  To   znaczy,  że  zły  ma  do mnie łatwiejszy dostęp.
—  Jeżeli  potępiasz  sama  siebie,  już  tym  samym  przestajesz  być  zła — oświadczyłem  z 
przekonaniem.
—  Wolałabym w  to  wierzyć.  Ty,   Domi,  widzę,  nie  znasz się  na tym. Zły inspiruje ludzi,  do 
których ma  dostęp,  aby źle czynili. Tacy mogą nas krzywdzić.
—  Myślałem, że to o ciebie chodzi. A wiesz, co ci powiem 0  ludziach  złych?  Że  są  tchórzami.  
Poza  tym,   czy  myślisz, że   w   hotelu   bylibyśmy   bezpieczniejsi   niż   tutaj?   Po,wiedz mi 
wreszcie,  co to  znaczy cała ta nasza wycieczka  do tych skał?
Namówiłem ją,  aby wyciągnęła się na prześcieradle, owinąłem jak mumię w puszysty pled,  sam 
ułożyłem się obok 1  przy zielonkawym światełku zegara rozpoczęliśmy rozmowę. Ja początkowo  
odzywałem się półgłosem, ale ona szeptała  i  mnie   skłoniła   do   naśladownictwa.   Gdy  
miiknęliśmy zasłuchani,   opylał   nas   wszechobecny,   przemożny   głos   morza: falowanie 
postękąw i szumu, z wnętrza ziemi iż kiru niebios,  wibracja katastroficznej  niespokojności.  Fabiola  
zaciskając powieki szeptała:
—  Słyszysz!   Zrozum!   To   przecież   skarga.   Jacy   jesteśmy zagubieni. Przynajmniej dwoje — 
razem. A ja byłam w takim   śmiertelnym   zgiełku   samiuteńka.   Skłamałam   mówiąc, że   miałam   
dwanaście   lat.   Byłam   czternastolatka.   Miałam piersi, których jeszcze  nikt -nie  oglądał.  To było  
parę miesięcy po wyzwoleniu.  Oblicz sobie, ile mam lat dzisiaj. Biwakowaliśmy na wycieczce w tym 
miasteczku. Byłam pretensjonalna  i  głupia.  Pisałam wiersze  o   nieśmiertelnej   miłości. Odbiłam się 
od towarzystwa,  bo  chciałam,  żeby mnie szukali.  Przybiegłam  tam,  gdzie  ci pokazywałam.  Oni 
nadchodzili, szukając mnie, więc ześliznęłam się do tej szczeliny i zataiłam. Przeszli mimo i nie 
zawrócili. Sądzili, że wyprzedziłam ich wracając do rybaków. A ja stałam tam w wodzie po kolana. 
Gdy spróbowałam wyjść, zrozumiałam, że to niemożliwe.   Brakowało   mi   tylko   kilkunastu   
centymetrów   do podchwytu, ale przecież z wody nie podskoczysz. Krzyczałam. Morze   szumiało   
jak   teraz.   Przybywało   wody,   bulgotała, ochlapała mi sukienkę do pasa. Krzyczałam, długo 
krzycza--am, tupałam w wodzie, drapałam kamienie, byłam wściekła, '   muszę   zginąć,   bo   
zmierzch   zapadał,   wody   przybywało, w  takich warunkach  to  śmierć.   Do  tego   wszystkie go i 
deszcz zaczął padać. Skostniała, usłyszałam nagle słowa nad sobą. Starczy kobiecy głos przemawiał 
do mnie od góry. Byłam uratowana. Pytała, czego chcę i kim jestem. Okrutne w takiej chwili pytanie. 
Gorzej, że nie zechciała pomóc mi natychmiast ani nic podać. Mówiąc, że jest zbyt słaba, obiecała 
sprowadzić mocnego i oddaliła się. Może wariatka, myślałam tracąc resztki sił. A potem on przyszedł. 
Wielki i niemy. Zawisnął nade mną, mrok w mroku, uchwyciłam się jego rąk jak zbawienia, poderwał 
mnie niby piórko i postawił przed sobą. Byłam rnokra, zdrętwiała, półżywa, ale gdy go rozpoznałam, 
serce skoczyło mi do gardła. Nie miał twarzy, nie wiem dlaczego, wiedziałam, że jest dla mnie 
zaprzeczeniem.
...Resztę wyobraź sobie, jeżeli potrafisz. Gdy upadłam na wznak, ostry kamień wraził mi się tw 
kręgosłup. Gdy broniłam się, prężąc, kamień rozrywał mi skórę, wrzeszczałam z bólu, pragnęłam 
gwałtownie śmierci. Są takie chwile, gdy człowiek nie może znieść życia. Straciłam przytomność. 
Gdy ocknęłam się, leżałam na kolanach staruchy Margot. Obmywała mi poranione plecy wodą 
deszczową z kałuży. Pokażę ci bliznę. Gdy poskarżyłam się, że mnie opuściła, rzekła, że tak musiało 
być. Spod tamtej skały obserwowała, co się ze mną działo. Na zapytanie, kim był ten potwór, 
powiedziała, że to mój „on", który mnie nie opuści, póki będę go pożądała. „Dałaś mu siłę — 
powiedziała — aby po tobie uratował z kipieli łódź z trzema rybakami, których żony złożyły ofiarę 
iwodzie." Rozumiesz coś? Ja rozumiem. Byłam tak zła i głupia, aż ściągnęłam takie zło na siebie. 
Stara Margot nie żyje. Umarła ubiegłej jesieni. Może dzisiaj rocznica jej zguby i woda domaga się 
ofiar. A ten jej „on" może tu gdzieś krąży. Siłacz! Mógłby zepchnąć nasz wóz pod skałę.
—  Hamulcom nie poradzi. Musiałby przenieść nas na plecach •— uspokajałem, głaszcząc jej  
rozpaloną dłoń.
•— Nie boisz się naprawdę?
—  Boli   mnie   twój   smutek,   Fabiolo.   Ludzie   bywają   potworni...
—  Jak  ci,  na przykład, którzy moich rodziców zgładzili.
—  Trudno uwierzyć.
—  Słyszysz!   Słuchaj!   Pewnie   ktoś - obok   woła,   krzyczy, a my myślimy,  że to  szum rnorza.  
Na pewno  w tej  samej chwili na  całym świecie wielu woła  na próżno i cierpi na próżno.  A my  
szukamy  szczęścia.  Domi,  przybliż głowę  do  mojej. Przyjacielu! Taka bliskość skroni lepsza jest 
niż łakomstwo splecionych ciał. Pożądanie spina i odtrąca. Myślisz, że bredzę? Mój trzeci odtrącił 
mnie. Po roku tak gorącej miłości odtrącił i okradł. Pewien był, Judasz, Panie świeć nad jego duszą, że 
wciąż kocham go, więc nie oskarżę o ten milion franków. Dzisiaj, gdyby leżał przy mnie tak jak ty, 
nie mówiłabym mu o przyjaźni. Ale nie zaufałabym mu tak, jak tobie. Nie zwierzałam mu się nigdy, 
nie wiedział nic o moim czternastoleciu. Mówiłam mu o bliźnie to samo co Grasetom, że pośliznęłam 
się na skałach i zraniłam kręgosłup. Resztę, jak było naprawdę, że przygarnęła mnie stara Margot i noc 
spędziłam u niej. Czułam się tam w jej rękach jak mucha obmacywana przez czujki pająka. 
Truchlałam z trwogi, żeby „on" nie zjawił się znowu. Skradłam jej nóż i ukryłam pod pachą.
—  Nie myśl i nie mów już o tym, Fabiolo. Niepotrzebnie tu przyjechaliśmy.
—  Potrzebnie!   Potrzebnie!   Jeżeli   odjedziemy   stąd   żywi i   cali,   kiedy . Margot   nie   żyje,   
przestanę   się   jej   bać.   To moja zmora. Gdybyś wiedział,  ile razy w tłumie, na dworcu o zmroku 
jakaś starucha  albo głos przypominają mi ją. Uciekam ,wtedy jak pies przed smyczą. Po tylu latach i 
takich   przeżyciach.   Nie   śmiej   się   ze   mnie,   Domi.   Gdybyś cierpiał   bezbronny   i   tak   
poniżony   w   złych   łapach.   Chcę, żebyś mnie  znał  i  zrozumiał.  Mój  pierwszy  mężczyzna  był 
zbirem,  a  ostatni kochanek — złodziejem.  Można mieć kulawą duszą, prawda? O! co to? Co to jest, 
Domi?
—  Błyska  się.  —  Szmatki  na  szybach  rozwidniły  się  si-nością.    Liczyłem    głośno:    vingt-et-
un,    vingt-deux,    vingt--trois...   przy   dwudziestu   siedmiu   przetoczył   się   nad   nami grzmot   
głośniejszy   od   szumu  morza.   —  Piorun   o   siedem kilometrów   —   stwierdziłem,   sądząc,   że   
ją   tym   uspokoję. Milczała   sztywna,   w   oczekiwaniu   na   następną  błyskawicę. W interwałach 
taranów sztormowych można było  dosłyszeć cykanie deszczu po karoserii. Nowy błysk i trzask 
bliskiego grzmotu  zaćmił  i  zagłuszył  wszystko.  Zawibrowały  blachy. Fabiola,   otulona  w pled,   
przywarła  do  mnie.  Ulewa   chlustała po dachu i szybach. Objąłem ramieniem głowę dziewczyny i 
przytuliłem, by nie drżała. Dla dodania i sobie odwagi  perswadowałem:
^-— Nasza stalowa klatka w środku burzy to  najbezpiecz-nejsze   miejsce.   Jesteśmy   absolutnie   
izolowani.   Od   strony "-Poufny dziennik...
morza nic nie grozi. Nikt nie zdołałby w tym miejscu, w taki czas, żywym wylądować. Od lądu — 
parę kiłome-trójw — rybackie domki. Modlą się tam i boją albo śpią. W każdej chwili możemy 
zapalić reflektor, włączyć motor i ruszyć ku miastu. Wtedy my byśmy przerażali innych.
—  Przerażamy siebie — zaszeptała. — Zgaś światło, zgaś wszystko   —   prosiła.   —   Grzmot   drży   
we   wnętrznościach. Chce   mnie   rozproszyć.   Krople   deszczu   przekłuwają   skórę. Chcą mnie 
przyszpilić do ziemi.  Serce tłucze się jak motyl w garści. Wiesz,  Domi,  człowiek jest jak trąba 
powietrzna. Z wirujących odrobinek zlepiona pędzi przed siebie, wchłaniając,  co  spotka, pnie się ku 
chmurom i pełznie po ziemi. Wiruje,   póki   go   nie   rozerwie   śmierć.   A   wtedy   to,    co w  nim  
wzniosłego,  ulatuje w  niebo,  a  co   ciężkiego,  opada na grunt i zostaje z człqwieka na ziemu tylko 
kupka pyłu.
—  Sama to wymyśliłaś?
—• Nie, pewien znajomy chłopiec opowiedział mi    to podczas tańca. Nazywa się Casim i wierzy w 
to, co mówi. •— Casim? A ty nie wierzysz w to, co mówisz?
—  A ty wierzysz, że jesteśmy w tej chwili absolutnie bezpieczni?   Mógłbyś   przysiąc?
—  Nie.
—  Wierzysz,   że   nie  ma   duchów?
Milczałem strapiony. Z tylu słów zamienionych i spisanych przeze mnie — które mógłbym uznać za 
absolutnie pewne, za prawdę? Fabiola nie zdawała sobie chyba sprawy z konsekwencji tego jej 
spostrzeżenia: czy wierzymy w to, co mówimy?
Nowa błyskawica mignęła słabiej, a grzmotu nie odróżniliśmy od szumu deszczu i morza. Leżeliśmy 
w kompletnym mroku potwierdzając wzajemną obecność dotknięciem ciał poprzez pledy. Fabiola 
uspokajała się. Nie czekając na moją odpowiedź snuła głośno tok własnych •myśli:
—  Powiedziałam,   Domi,   że   nie   jestem   w   tobie   zakochana.  I   to  nieprawda.  Nie  kocham   
ciebie  tak   jak  twego poprzednika, ale to też jest miłość. Każda miłość jest inna, gdyż   inni   są   
kochający   się   ludzie.   Pamiętasz,   w   kajucie pocałowałam  twoją  bliznę  na  ramieniu.  
Pamiętasz?  Myślałeś pewnie,  że to  perwersyjna  kokieteria.  Albo  że  zwariowana   patriotka   
oddaje   hołd   bohaterowi   rannemu   za   ojczyznę   i   króla.   Wiesz,   co   ze   mną   było?   Oto   
znajomy z   baru,   pan  Amerykanin,   którego   chciałam   wyzyskać   dla szmuglu,    ukazał    mi    
się    zawstydzony.    Zaskoczyło    mnie  twoje   onieśmielenie   i   bezbronna   nagość.   Zapragnęłam   
ci pomóc. A twoja blizna olśniła mnie,  że jesteśmy napiętnowani   cierpieniem,   w  jakiś    sposób   
podobni,    więc   bliscy. Gdy  poznałam   cię  trochę   lepiej,   odczułam,   że  mogę   ufać ci inaczej  
niż mężczyznom, z którymi się gra. Byłam świadoma  twojej   fizycznej   przewagi  nad  sobą.  
Pociągało  mnie to, że mogę nie wstydzić isię ciebie, jak muszę wstydzić się innych.  Czy  myślisz,  że 
w Marlaix naprawdę  spałam,  gdy mnie   oglądałeś?  Taki  bezwstyd   fizyczny  jest   o   wiele  
łatwiejszy  niż  szczerość  ducha.  A  tutaj   odważyłam  się  wciągnąć   ciebie   w   mój   strach.   Jako   
dziecko   tylko   przy   ojcu umiałam   czuć   się   podobnie   bezpiecznie.   Nie,    nie   myśl, że   cię  
porównuję  z  ojcem.   Mogłabym   o   sobie  też  powiedzieć,  gdy  chrapałeś  na  mojej   piersi  dziś  o  
świcie,  że  coś macierzyńskiego kwiliło  we mnie.  Wiesz,   czym  różnisz  się od  mężczyzn,   
których  znałam?  Tym,   że   chociaż   nie   jesteś we mnie zakochany i zdajesz sobie z tego sprawę, 
nie masz intencji,   aby   mnie   wykorzystywać   dla   swoich   zachcianek. Przeciwnie,  jakoś szorstko 
a skutecznie dbasz,  aby mi było dobrze i wygodnie  przy  tobie.  Pytasz  i milczysz  nie  przerywając,   
słuchasz  mnie  naprawdę,  a  jak  odpowiesz,  to  nie żeby mi zaimponować, ale aby pocieszyć i 
pomóc. Nie masz męskich kompleksów, mój Domi, jesteś w tym bardzo rzadką  odmianą.
Zadowolony, że oderwała się myślą od czartowskiej zmory, skierowałem rozmowę na intrygujący 
mnie temat Kazimierza.
—  O  trąbie  powietrznej   i  o   człowieku  podobało   mi  się. Kim jest ten tancerz  Casim,  który  ci 
mówił  o  tym?
—  Znajomy panny de Graset.  Casim to  jego  przezwisko, nie  pamiętam,  jak  się  naprawdę  
nazywa.
—  Dlaczego   w   tańcu   opowiadał   ci   takie   rzeczy?
—  Różne mówił, ale to zapamiętałam.
—  Był twoim kochankiem?
Nie.  To młodzik! Ja zresztą nie miewam przygodnych kochanków.
_      Mogłabyś mi powiedzieć, kim byli twoi pierwszy i druTobie wszystko opowiem.  Obaj  byli po 
prostu protek-orami. Pierwszy pomagał mi studiować,  a drugi robić pieniądze.  Widzisz,  po   śmierci  
starej   de   Graset,  matki  Klau-usza,    musiałam    wyprowadzić    się    od    nich,    bo    żona  
Klaudiusza mnie nie znosiła. Zamieszkałam przy dobrej rodzinie. Miałam trochę własnych pieniędzy. 
Po maturze spróbowałam studiów. W różnych miejscach: faculte des lettres, la danse, tam poznano się 
-na mnie. Pierwszym protektarem był mecenas sztuk choreograficznych, bezdzietny, hurtownik branży 
konfekcyjnej. On skierował mnie na właściwą drogę: modelki wielkich magazynów. Jemu 
zawdzięczam dzisiejsze mieszkanie i biżuterię, która niestety przepadła. Umarł na raka. W czasie 
półrocznej choroby przynosiłam mu kwiaty i byłam mu wierna. Na pogrzebie poznałam jego żonę i 
zaprzyjaźniłam się z nią. To coś warte. Wiedziała o mnie od męża. U niej poznałam mojego drugiego, 
adwokata-giełdziarza. Ten był kawalerem z alimentami. Brzydal i cynik, ale był ze mnie dumny. 
Podróżowałam z nim po świecie. Nauczył mnie robić interesy. To on założył moją firmę jako niby 
konkurencyjną słynnego domu, którego w istocie jestem filią. Filia nosi rnoje imię dlatego, żeby nie 
mogli łatwo pozbyć się mnie •— Fabioli. W sezonie mam dla siebie po ćwierć miliona franków za 
miesiąc. Ten mój drugi był o mnie zazdrosny. Swymi podejrzeniami skusił mnie do tego, żebym 
oglądała się za młodszymi.                                                                        :;• || ^ji,||| Trzeciego spotkałam 
przypadkiem, przy kiosku z papierosami. Młokos a wrai dire zaimponował mi bezczelnością, traktując 
jak ulicznicę. Dla zaba,wy pozwoliłam mu odprowadzić się pod dom, a on wlazł za mną do 
mieszkania. Tak się zaczęło. Pasowaliśmy do siebie jak ciastko do buzi, albo lepiej, jak strumień do 
przepaści. Zatruł mnie sobą. Tak nazwałam tę naszą miłość, ii m'a intoxiquee. Następnego dnia 
oznajmiłam protektorowi, że go zdradziłam. Zapytał: zdradziłaś czy zdradzasz? Odpowiedziałam, że 
nie wiem, bo to ode mnie nie zależy. Gdyby nie wrócił, skończyłoby się na tym. Ale on wrócił i 
pozostał u mnie. Adwokat jakoś pogodził się z klęską. Orzekł, że jestem pijana, ale nie przestał dbać o 
mnie i nadal jest moim radcą. Byłam naprawdę szczęśliwa mogąc służyć mojemu Gilbertowi. 
Pracował dla wojska, może był wywiadowcą. Dzisiaj nie jestem już pewna, czy tylko ze mną sypiał w 
tym okresie. Zginął ubiegłej jesieni, w pół roku po ucieczce ode rnnie. Do mego drugiego, adwokata, 
nie chciałam wracać, a zresztą miał już inną. Umarła wtedy żona de Graseta, matka Zewy, Klaudiusz 
był dla mnie bardzo dobry, zapraszał do siebie, ale nic z tego nie wyszło. Nie wysilałam, się, a on ma 
różne kom pleksy. Potem obiecałam Zewie, że nigdy nie wpuszczę go do łóżka. Lękam się ludzi z 
kompleksami. Dziś jestem wolna, ale nie do wzięcia. Mogę dużo zarabiać niezależnie od kobiecego 
.wdzięku. W domu jestem tylko od siebie zależna. A na rodzinne szczęście już za późno...
—  Nigdy nie jest za późno, głuptasie!
—  Nie  wiesz wszystkiego,  Domi.  Mój  trzeci,  ten  Gilbert, był bezwzględnym egoistą. Nie liczył 
się z mym zdrowiem. Dwa razy zachodziłam  przy  nim w ciążę i  oba razy kazał mi ją zlikwidować. 
Za drugim razem lekarz uprzedził mnie, że już się to nie powtórzy,  a więc nie mogę mieć swojego 
dziecka. Je suis ratee.
—  Nie pleć głupstw. O świcie  spojrzysz na świat pogodniej.  Burza   odleciała,  deszcz  ustaje.  Może  
spróbujemy  zasnąć?
—  Jestem głodna.
—  Jeszcze  lepiej.  Chcesz  sandwicza  z  szynką?
—  Iz koniakiem. Która może być godzina?
—  Wpół do drugiej.
—  Po  północy!  To  szczęście.  Zaczynam  wierzyć,  że  wyjdziemy cało.
—  Wyjedziemy, chciałaś po,wiedzieć. A gdzie następna noc?
—  Y7  Sables  d'Olonne,  o   ile  będzie   pogoda.   Wykąpiemy się,  wynurzamy w  piasku.  Znam  
tam  pustynną  plażę.  Ale to daleko.
—  Na przykład?
—  Prawie czterysta kilometrów na południe.
—  Więc podjedz sobie i śpijmy. Rano ustalimy marszrutę. O  drugiej   Fabiola  już  spała.   Ja  nie   
czułem  się  źle,   ale zasnąć  nie  mogłem.  Włączyłem  motor,   aby  podgrzać  wnętrze.  Głowa  
Fabioli w  zielonawej  poświacie  zegarów  przypominała   mi  kogoś   niezwykłego   lub   znajomego.   
Ciało   jej owinięte  szczelnie  ciemnym pledem tworzyło  jakby łodygę, na   której   rozkwitała   jej   
głowa,   kwiat   twarzy.   Delikatna wypukłość powiek,  zgrabny nosek,  a wargi zamilkłe w żałosnym   
półuśmiechu.   Toć   maska   L'inconnue   de   la   Seine. Zachwycałem się jej fotografią za 
studenckich czasów. Wyłowiona z rzeki topielica, mniemano, że Słowianka, zasłynęła jako anonim i 
tragiczny pierwowzór a rebours uśmiechu ocondy... We wnętrzu Ramblera  w  stalowym mauzoleum 
am dla siebie moją inconnue,  tak inconnue,  boć przecież e znam prawdziwego nazwiska sieroty, 
której de Graseto-wię dali swoje,  Jest żywa, powierzyła mi swój sen. Ogarniający nas mrok 
skondensojwał chwilę, kolumna powietrznej burzy znieruchomiała, warczące u skał morze przymilkło, 
a ja strzegę tej chwili, dla kogo? Dlaczego? Miejsce w świecie przemijające dłużej niż przemijamy 
my, którzy piętnujemy sobą miejsca na świecie.
Czy to prawda, co opowiadała o Margot i tym „onym" bez twarzy? Jeżeli wierzy w to, co opowiada, 
tedy tak być musiało, przynajmniej dla niej. Albo ten Casim! Mnie okazywał duszę nieśmiertelną w 
metaforze samochodowej, jej zaś przedstawił życie ludzkie w podobieństwie do chłonnego 
|Wirowania powietrznej trąby. Zapamiętała, a więc trafiło to do jej wyobraźni. Ciekawe porównanie. 
Zaczyna się od miłosnego spazmu, spojenia dwóch drobinek, rozrasta matczyna krwią, zachłystuje 
powietrzem narodzin, kształtuje swoją postać, własny umysł, aby wtargnąć na arenę społecznego toku, 
zawirować czynami i pożądliwością, tworząc niepowtarzalną, jak atom w kosmosie, osobowość 
człowieka. Atom możemy rozbijać, ale nie musimy. Człojwiek-atom rozbija atomy, ale nie sobą, tylko 
dla siebie. To wprost nieprawdopodobne. Tedy musi człowiek nie być atomem. Człowiek zabija 
człowieka. To nieprawdopodobne. Przemienia go, lecz nie unicestwia. Unicestwiania nie ma. Tylko 
Stwórca mógłby unicestwić. Poza Nim nikt i nic. Człowiek — powietrzna trąba, gdy odjąć odeń pracę 
wirowania, rozsypuje się, ale nie wraca do status quo ante. Powrót do stainu poprzedniego jest 
niemożliwy. Jeżeli powstałem z nicości, już nie mam do niej powrotu. Nigdy Fabiola nie przestanie 
być sobą, choćby nas całe morze przywaliło. Wyrwiemy z jego trzewi bodaj sen, aby siłą grawitacji 
nieznanego nieba trwał i rozkwitał dalej, jak był rozpętany. Wszystko, co temu przeczy, sprzeciwia się 
tęsknocie do rozwoju, postępu, rozkwitu.
Dziwaczne to, co napisałem. Próba przekazania papierowi przeżycia chwili trudnej do określenia, 
pewności intelektualnej i uczuciowej nieskończoności przyszłego bytu osobowego.
A rzerwałem rozdział, gdyż był już zbyt długi. Wyobrażani sobie moją książkę jak polski kilim: 
symetryczna i o równych "wzorach, a tymczasem piszę ją albo lepiej rzec — pi sze mi si? ona> ^a^ 
Ja^ wypadnie na któryś dzień. Alboż życie nasze jest symetryczne? Bywa i monotonne, a jedno-
stajność nie jest przecież wzorem.
Po ciężkiej nocy obudziliśmy się o siódmej, w zimnym słońcu i rosie. Zachodni wiatr zmiatał z nieba 
resztki chmur. Morze nie sfolgowało. Z przepastnego dna mobilizowane brygady grzywaczy uparcie 
szarżowały kamienisty brzeg. Podziwiałem żywotność Fabioli. Trudno było uwierzyć, że to ona przed 
paru godzinami dygotała ze strachu przerażając się nieprawdopodobną opowieścią o Margot. Ani 
słówkiem nie [Wspomniała o minionej nocy. Zaciągnęła mnie pod skałę, kazała obnażyć się do pasa i 
szmatką maczaną w deszczowej wodzie wyszorowała jak zawodowa masażystka. Przypomniały mi się 
wojenne lata. Tyle, że wtedy nie miałem kłopotu ze sztucznymi zębami. I o tym pomyślała 
wydzielając mi po śniadaniu kubek zagrzanej wody.
O ósmej zapuściłem motor. Ruszyliśmy, nie śpiesząc, na Yannes ku Loarze. Czułem się nie najgorzej, 
póki nie zapaliłem pierwszego papierosa. Przeszkadzało mi zdenerwowanie, jakiś niepokój w rękach. 
Niepotrzebnie wypiłem pełny kubek kawy. Fabiola jeszcze nie (Wie, że mam nadwątlone serce. 
Wstydziłem się przyznać do słabości, ale gdy za Guin-gamp okazała ochotę poprowadzenia wozu, 
odstąpiłem jej kierownicę i do Pontiyy leniuchowałem oglądając przez szybę piękno bretońskiej 
ziemi. Pastylka Klaudiusza pomogła do odzyskania równowagi psychicznej. W Pointiyy, przed 
pałacem Rohanów, sfotografowałem Fabiole. Przeżyliśmy chwilę sennej rozterki, czy nie zrobić już 
postoju, jednak gorączka turystyczna przemogła i pomknęliśmy dalej. Ja prowadziłem, swobodnie 
nadrabiając czas. O jedenastej w Yannes, w sympatycznej restauracji „Au petit Rabelais", zjedliśmy 
świetne dejeuner z homarem a PArmoricaine. W samo południe wróciliśmy do wozu, o /wpół do 
drugiej przemknęliśmy w Nantes przez Loarę, na trzecią zahamowaliśmy przed stacja benzynowa w 
Sables d'Olonne. Fabiola zdumiała się.
—  Pierwszy raz od Paryża bierzemy benzynę. Ile jej mieścisz w baku?
Mam   dwa   baki.   W   zapasowym  dwadzieścia   galonów.
—  Starczy na  tysiąc  kilometrów?
Więcej.   Wy   tu   w   każdym   mieście   macie   ulicę   de Gaulle'a?
-- Odświeżamy się. W Sables najważniejsze miejsca zaję-pierwsza   ,wojna   światowa.    Jest   
nadbrzeże    marszałka  Joffre i Clemenceau, ulice Verdun, Castelnau, Brłanda, Guynemera, Poilu de 
France, i waszego prezydenta, Wilso-na.
—  Świetnie znasz to miasto.
—  Jak  własną  kieszeń.  Bywaliśmy  tu  z  rodzicami  przed wojną, a później  parę razy z de 
Grasetami.
—  Bywaliście?
•— Miałam brata.
—  Umarł?
—  Nie! Starszy ode mnie. Przechował się w Limoges pod innym nazwiskiem. Po wojnie wrócił do 
prawdziwego,  ożenił się z Włoszką, mieszka w Mediolanie i nie lubi Francuzów.   Dobrze  mu  się 
po(wodzi.   Dla  mnie  to   obcy  człowiek. Napisał raz,  pytając,  czy nie potrzebuję pomocy,  ale w 
takiej  formie,  że  nie  odpowiedziałam  na  to,  natomiast  sama posłałam  jego  żonie na  święta  
własny  model   wieczorowej sukni z życzeniami na blankiecie Diora.
Sables d'Olonne podobało mi się. Miasto jak miasto, ale plaża przy basse mer rzeczywiście 
piaszczysta i imponująca. Ostatnie jesienne deszcze wymiotły stąd kuracjuszy, a pogoda właśnie 
powróciła. Słońce od świtu nagrzewało piasek i płytką wodę. Ocean kusił kąpielą. Według wskazówek 
Fa-bioli ustp<wiłem wóz za miastem, pod sosnami, w miejscu, z którego mieliśmy do brzegu 
kilkadziesiąt kroków. Na przestrzeni stu metrów byliśmy jedynymi o tej porze gośćmi. W szortach 
brodziłem po kolana w wodzie szukając ładnych muszelek. Fabiola, w bikini, pluskała się ze trzy 
kwadranse. Podpływała pod falę tak, że musiałem kilka razy przywołać ją do ostrożności. 
Odetchnąłem, gdy powróciła na piach. Ułożyłem ją, dla obsuszenia, na brzuchu i uważnie obejrzałem 
jej bliznę. Poniżej najgłębszego dekoltu, na pionie kręgosłupa, a poziomie bioder jaśniało zgrubienie 
skóry wielkości szkła okularów. Nacisnąłem to miejsce palcami, a Fabiola zareagowała jak na 
pieszczotę. W porządku. Ale mógł był zbrodniarz naruszyć jej kręg i spowodować trwałe kalectwo. 
Włosy mieliśmy suche, a że nie chciało nam się szukać prysznicu ze słodką wodą, więc zadowoliliśmy 
się masażem kosmatymi ręcznikami i wróciliśmy do Ramblera. Na zasłużony posiłek.
Stan półksiężyca nie zapowiadał przypływu,  wiatr osłabł, ocean  oddychał  spokojnie  wypełniając   
ciszę  wieczoru  miarowymi  westchnieniami.  Rozłożyliśmy  obóz na  piasku po^ sosną.  Fabiola  
gospodarowała.   Menu dość  rozmaite:  bulion l na gorąco, kurczaki z Yannes na zimno (o wiele 
smaczniejsze niż amerykańskie chickens), groszek z puszki, kompot ze śliwek, po kawałku Roąuefort 
do szklaneczki Bordeaux, a na koniec owoce i ka,wa, której nie dopiłem. Po kawie wytrzepaliśmy 
pledy i przygotowaliśmy starannie posłanie, drapując boczne szyby firankami. Przedniej, patrzącej na 
niebo i ocean, nie zasłanialiśmy tym razem wcale. Tutaj na pewno obowiązywały turystyczne 
obyczaje. O dziewiątej syci, a wyczerpani podróżą i plażą, leżeliśmy obok siebie słuchając ciekawego 
koncertu z Tuluzy. Sądziłem, że Fabiola nagle zasnęła, ale nie, po długim nieruchomym milczeniu 
odezwała się, wypowiadając dziwaczne w oderwaniu sło,wa: ainsi-soit-il.
—  Mówiłaś coś? — zaciekawiłem się.
—  Tak. Skończyłam pacierz.
—  Myślałem, że już śpisz?
—  Bez powiedzenia  ci dobranoc?  Co  oni grają?
—  Polską   ludową   piosenkę   o   dziewczętach,   które   mają wargi jak wiśnie.
—  Rozumiesz ją?
—  Rozumiem.
—  Mądry   jesteś,   Domi.   Ja   znam   tylko   francuski, i   angielski.  Wiesz,  dawno nie byłam tak  
spokojna.  Mam  jedino pragnienie. Chciałabym zrównać się z tobą.
—  W znajomości języków? To musiałoby potr,wać.
—  Nie. Wczoraj tyle ci o sobie naopowiadałam,  że znasz mnie na wylot. A ja o tobie prawie nic nie 
wiem. A chciałabym coś wiedzieć. To  chyba  naturalne, że kobietę interesuje przeszłość mężczyzny, 
którego posiadała.
—  Ty mnie posiadałaś? — zdziwiłem się.
—  Nie inaczej. Przecież to  my was posiadamy w ramionach   i   wnętrznościach.   Warn   wydaje   
się   tylko,   że   macie przewagę.
—  Pierwszy  raz  słyszę  o   takim  feminizmie  —  wzruszyłem ramionami. — Co  chcesz o mnie 
wiedzieć?
—  Wszystko.
— - Przesadzasz.    To    długa,    kilkudziesięcioletnia    historia i nic osobliwego.
Nie jesteś  szczery.  Dla  każdego  jego  życie  jest osobliwe.
to słO|WO nie znaczy. Dla mnie moja przeszłość nie była godna jutra. Dlatego zerwałem z nią, by żyć 
inaczej, od nowa.
 —  Co dla  ciebie nieciekawe,  dla innych może być pasjonujące.
—  Więc pytaj.  Będę odpowiadał,  ale znudzisz się i może prędzej zaśniesz.
—  Zobaczymy!   Przycisz   radio.   Mówiłeś,   że   coś   piszesz. Co piszesz i po co?
—  Opisuję  na  gorąco  rozmowy  z  ludźmi,   których  spotykam.
—  Nasze rozmowy także?
—  Także.
—  O la la! Muszę uważać na język. Co będziesz miał z tego?
—  Nie  wiem.   Może  zużyję   na  podpałkę.   Dawniej   byłem zawsze zajęty i załatany, przez  całe 
lata  nie miałem  czasu na myślenie dla myślenia, na pisanie dla pisania bezinteresownego. Ciągle 
komuś służyłem.
—  Komu?
—  Dolarom. One uosabiają i ludzi. Nagle, z dnia na dzień, przewróciłem całe swoje życie do góry -
nogami.
—  Aby  mnie  znaleźć   na  wierzchu  śmietnika!
—  Nie tylko ciebie.
—  O! To zabrzmiało poważnie.  Przepraszam,  żartowałam. Pqwiedz mi, Domi,  coś o swoich 
kobietach.
—  Chcesz,   abym  j;uż  ci  się  spowiadał  z mej  przeszłości?
—  Niekoniecznie.    Ale    wymyśl    coś    ciekawszego.    Forsa i miłość to clou współczesności.
—  Jest  walka,  praca,   nauka,  dzieci,   sport,  podróże,  polityka.
—  Interesujesz się polityką?
—  Trochę.
—  Trudno z tobą rozmawiać.
—  Wczoraj było łatwo.
—  Bo wczoraj ja mówiłam o sobie, a ty słuchałeś.
—  I pytałem.
—  Ty  umiesz  pytać,  a  ja  nie  umiem.   Szkoda!  Opowiedz mi o swojej pierwszej miłości.
—  Nie miałem pierwszej miłości.
—  Więc o pierwszej kobiecie.
—  Była   starsza   ode   mnie,   chuda   guwernantka,   ugryzła mnie w policzek.
—  Raczej zniechęcające. Powiedz coś o żonie.
—  O której?
—  Miałeś ich (wiele?
 .— Półtora.
.__ Co to znaczy?
—• Coś znaczy, ale tylko dla mnie. Z pierwszą rozwiodłem się po dwóch latach. Nie kochaliśmy się 
przed ślubem i nie polubiliśmy się po ślubie. Brakowało jej tego właśnie, czym ty jesteś bogata.
—  Czym jestem bogata?
—  Wdziękiem   i   wzajemnością.   Tym,   co   tworzy   charme de rintimite.  Ofiarność i "wdzięk. 
Wiesz na przykład, kiedy trzeba być wstydliwą, a umiesz być i czarująco bezwstydna.
—  Może  nie  miała  warunków.  Kobiety  czasem  ukrywają swoje ułomności, a wy myślicie, że to 
ich wstydlijwość.
—  Możliwe  —  przytaknąłem.  —  Są  kobiety,   które  każą prosić się o wszystko, oddają ci się z 
łaski, a potem odsuwają, jak pokrzywdzone.
—  Może  chore? Głupota też jest chorobą, prawda,  Domi?
—  Prawie kalectwem.
—  Zgoda!  Dlaczego  rozwiodłeś  się  z  nią,   czy  porzuciłeś?
—  Ona   minie   porzuciła,   a   ja,   gdy   dowiedziałem,   się,   że w tajemnicy przede mną przerwała 
ciążę, zgodziłem się na rozwód.
—  Nie chciała mieć z tobą dziecka,  a  ty pragnąłeś?
—  Tak!
—  Idiotka! Ja oddałabym wszystko za dziecko z byle kim.
—  Nie  osądzaj  pochopnie  — ostrzegłem.  — Przypuśćmy, że   spotkałaś   twoją jwielką  miłość,   a   
ciąża   przywiązywała cię do niekochanego protektora.
—  Ty przecież byłeś mężem,  nie tylko protektorem.
—  A ty,  z  wielką miłością, dwukrotnie pozbyłaś się płodu.
—  Groził, że odejdzie.
—  I tak odszedł, a ty zostałaś bez dziecka.
—  Jesteś okrutny!
—  Za ciebie, a nie dla ciebie.
—  Ty też nie masz dzieci, a czasu miałeś dość. I kobiet.
—  Mam dzieci!
—  Z drugą?
-^ Nie tylko. Mam syna i córkę. Córki jeszcze nie znam. Fabiola   zerwała   się,   wyplątała   z   
pledów   i   przyklęknęła nade mną.
Niech ci się przypatrzę,  Domi! •— Po  ciemku?
I ty mówisz, że nie miałeś ciekawego życia? A blizna?
 —  Siedzieliśmy w przyfrontowym biurze,  w  baraku,  nad kupą świstków-szyfrów. Wzniosłem 
kubek z winem do toastu.   Spadła   bomba,   rozwaliła   baraki,   kawał   deski  dziobnął mnie w 
ramię. Zeszyli i zlepili w belgijskim szpitalu. Opiekowała  się tam mną  pewna  panna,  która miała  
córeczkę.
—  Z tobą?
—  Przed rozstaniem wziąłem z .nią ślub i dałem im swoje nazwisko.  Ona pojechała do Polski,  a  ja 
— do Ameryki.
—  Dlaczego nie zabrałeś jej z sobą?
—  Byłem wojskowym, bez majątku, nie znałem przyszłości, a ona tęskniła, do rodziny i kraju. To nie 
było tragiczne rozstanie.
—  Co nazywasz tragedią?
—  Los twoich rodziców.
—  Przeżyłeś jakąś tragedię?
—  Coś w tym rodzaju. Przed dziesięciu laty w USA. Miałem znajomą. Ona przeprowadzała rozwód 
ze swym mężem niby na moją korzyść. Lekceważyłem swój belgijski wojenny   ślub,   a   więc   
formalnie   zamierzałem   zostać   bigamistą. W przeddzień  uznania  rozwodu znaleziono  moją panią  
zaduszoną w jej nowym mieszkaniu. Był z tego głośny proces. Oskarżono męża, ale o mnie też wiele i 
dwuznacznie pisano. W rzeczywistości moje pewne alibi kolidowało z niewinnością  męża.   Gdyby   
mnie  powołano   na   świadka,   broniąc   się musiałbym go przygwoździć. Adwokaci zrobili ze mną 
układ, dzięki któremu zazdrośnika uniewinniono, a mnie nie obciążono. Zadowolono się fikcją 
nieznanego spra,wcy. Opuściłem niewdzięczną   okolicę   ze   zmienionym,   mniej   sławnym   
nazwiskiem.
—  To dlatego  skróciłeś nazwisko!  Więc nie tylko blizny, ale i zmienione nazwisko upodobniają nas 
do siebie. Przyznaj, kochałeś tę zamordowaną?
—  Była   chwila,   gdy  tak  mi  się  zdawało.  Znałem  zabójcę, ale nie umiałem go nienawidzić. Co 
by to komu pomogło   i   zwróciło?   Była   bardzo   bogata.   Gdybym  zajął   się   jej majątkiem, 
zaszlibyśmy wysoko.
—  Udajesz cynika, a nie jesteś nim, mon cher.
—  Spać mi się chce.
—  Nie wierzę!  Podobne  wspomnienia  nie  usposabiają  do chrapania. Czy ładna była?
—  Która? Najładniejszą z moich kobiet dotychczas jesteś ty,  Fabiolo.  Po  tobie  postawiłbym  
straconą  narzeczoną,  po niej Claire, paryżankę sprzed ćwierć wieku, później jeszcze  kogoś 
(pomyślałem o Dianie Borel), następnie pąwna damę, Angełę z USA. Żon obu nie kwalifikuję.
.__ Sezonowych przyjaciółek z wojny i podróży także nie?
__ Także nie.
.__ Więc pochlebiłeś mi, mój don Juanie. Jestem ozdobą pięknego bukietu.
__ ]\Tie gorsz się. Gdy osiągniesz pięćdziesiąt pięć lat, a wiedz, że po czterdziestce łakomstwo 
wzrasta, jak też będzie wyglądała twoja kolekcja, twój bukiet? Ja zajmę w nim czwarte miejsce, a po 
mnie ilu?
__ To naprawdę okropne! A ja zawsze marzyłam o jednym jedynym. To przecież nie my, ale samo 
życie dzisiejsze to sprawia, że wciąż dwoimy się, troimy...
—  Pozostając jednak zawsze  sobą.
__ Właśnie! Już odechciało mi się pytać. Spróbujmy zasnąć. Cicho! Ktoś nadchodzi.
—  Boisz  się  zakochanych  czy stróża?
—  Nie  boję  się  nikogo.   Czy jwiesz,   co   to   za   światło   od morza?
—  Latarnia chyba?
—  Nie   byle   jaka,  w  Barges.    Jutro   pokażę  ci  okropne miejsce.  Musimy  trafić   na  przypływ  
do  Piekielnej   Studni. Wczorajsze  Plouma)nac'h  wyda   ci  się,  w  porównaniu,  zaciszem. Bonne 
nuit. A jeżeli, mój  uwodzicielu, zechcesz mnie obudzić, to pierwej ureguluj air-condition na 
cieplejszy klimat. Zziębły mi stopy.
—  Mam ciepłe ręce.
—  Spróbuj...
»V racaliśmy do Paryża czwartego dnia, przez A.ngers, Le Mans, w Chartres zjedliśmy obiad o tej 
samej porze i w miejscu, gdzie byliśmy z Kazimierzem. Na tym samym moście w podobnej pozie 
sfotografowaliśmy się z Fabiolą. Jechałem szybko. Byłem w dobrej formie. Fabiolą też czuła się 
doskonale. Wesoła, rozgadana, do czasu rozpoczęcia rozmowy o narkotykach. Nie odrywając oczu od 
szosy zagadnąłem ją, ni stąd ni zowąd, w jaki sposób przeszmuglqwała ° Paryża pięćdziesiąt granulek 
meskaliny. Zaprzeczyła mi  z  werwa.   Owszem,   raz   jeden  przed   laty  zaryzykowała   coś takiego, 
ale już nigdy potem.
Gdy   zareagowałem   na   to   wieloznacznym   chrząknięciem spytała, skąd wiem o meskalinie.
—  Od konsumentki.
—  Żewa?
—  Zgadza się.
—  Prawdopodobnie jesteś z Interpolu do walki z handlarzami żywym tojwarem i narkotykami — 
stwierdziła z ironią.
—  Albo odwrotnie!
—  Sans blague!
—  Nie obowiasz się, że podczas następnej wycieczki pod-truję   cię  i  ze  świadectwem  lekarskim,   
że  jesteś  wariatką, sprzedam do wesołego azylu dla cudzoziemców w Marsylii?
—  Macabre!
—  Gdybym   był   agentem,   śledziłbym,   a   nie   gadał,   skąd i co wiem o tobie. Prawda?
—  Różne   bywają   metody.   Nadawałbyś   się   świetnie   na agenta. Jesteś taki opanowany i pewny 
siebie.
—  Aż muszę łykać proszki  na  uspokojenie  nerwćjw.
—  Kto wie, co to za proszki.
—  Owszem,   jestem   agentem,   ale   wyłącznie   dla   samego siebie.  Podobasz  mi  się,   dlatego   
interesuje  mnie  wszystko, co ciebie dotyczy. Mam dobrą pamięć, więc kontynuuję wątki nie 
dokończonych w różnym  czasie  rozmów.   Dwa  takie wątki,   które  przesłaniają  mi  klarowność   
twego   obrazu,   to meskalina dla Zewy i seria kolorowych aktów.
—  Tylko tyle?
—  Starczy na początek. Resztę z tego,  co mi opowiedziałaś 'o   sobie,   przyjąłem  bez  kontroli,   na   
wiarę.   Ale  tamto chcę zrozumieć.
—  Jednak  nie ufasz mi!
—  Po co miałbym ci ufać? Jesteś, jaka jesteś.
—  Jaka jestem?
—  Seduisante  i  asymetriąue.
—  Asymetryczna? Jak mam to rozumieć? — Zmarszczyła brwi czupurnie.
—  Gdyby   te   akty  inspirowane   były   jakimś   zboczeniem, na   przykład   exhibicjonizmem,   to   
chyba   nie   potrzebowałabyś zarabiać pozowaniem w USA?
—• Nie muszę odpowiadać, a umiałabym skłamać. Cóż nas  właściwie łączy? Tak wiele, że prawie 
nic. Powiem ci prawdę, ale żądam wzajemności.
—  Podpisuję!
—  Wiedz, że Żewa to amoralne stworzenie. Okłamała cię. Może  boi  się  ciebie  z  jakiegoś  po,wodu  
i  chciała  zaszanta-żować. Wie od ojca, że na statku coś kombinowaliśmy, niby ty i ja.  Strzeż  się,  to  
może  jeszcze nie  skończone. Peyotlu dostarcza jej  kelner z pewnej  restauracji. Wiem o  tym, bo i   
mnie   ustąpił   raz   porcyjkę.   Są   takie   formy   prezentów--grzeczności,  które  mogą  życzliwie  
usposobić  klienta.  Mnie to   nie   wzięło.   Jestem   dostatecznie   normalna   i   zmysłowa. Prawda, 
Domi? Czy odpowiedziałam?
—  Dostatecznie! Zgadza się z tym,  co wiem od Casirnira, który ciebie bronił.
—  Znasz Casima?
—  I jego.
—  Nowa   komplikacja.   Czuję   się   jak   na   cenzurowanym. Dlaczego Casimir 'mnie bronił? Przed 
kim?
—  Przede mną, że nie handlujesz narkotykami.
—  Widzę,   że   lepiej   przyznać   ci   się   i   do   fotografii.   To trochę nieprzyzwoita afera. Tropiąc 
modele trafiłam na klub „Sapho" w New  Yorku.  Rosłe,  płaskie blondyny zakochały się   we   mnie.   
Prawdziwa   mafia   „artystycznie"   perwersyjnych   idiotek.   Pozowanie   dla   ich   archiwum   było   
ceną   za materiał,   jaki   dostarczyły   mi   na   filmie   z   domów   mód, w  których   pracowały.   
Skłamałam   ci,   że  klisze   zniszczone. Odbitek,   które   mi   podarowały,   szkoda   było   zniszczyć.   
To kosztowało   je   kupę   forsy.   Użyłam   jako   atrapy   na   ciebie. Możesz nie wierzyć, ale 
wolałabym, abyś mi wierzył.
—  Wierzę ci tyle, ile ty samej sobie wierzysz.
—  Niech będzie. Teraz na mnie kolej  z pytaniami.
—  Może chcesz prowadzić wóz?
—  Chcę,  abyś mi powiedział,  kim jesteś naprawdę.
—  Tourbillon, trąba powietrzna, która kończy swój wzlot, a nie wie, ile z niej, jak i gdzie osypie się 
ku ziemi, a ile wzięci ku niebu. Oplotłaś 'mnie, Fabłolo, ramionami, wzmogłaś rytm krwi i apetyt do 
życia, ale na jak długo? Raduję się tobą i podziwiam. Z tego rodzi się dalsza tęsknota, gdy czasu już 
nie przybędzie.
•     Mów tak  dalej,  Domi.  Widać na  niebie łunę Paryża. _'Nie wiem, może moja tęsknota jest tylko 
bo jaźnią. Lę-iem,   czy  aby  zdążę,   czy nie  rozminę  się,  nie  zaprzepaszczę,  i  siebie.  Jak  
moglibyśmy  dopomóc  w  tym  sobie,   żeby  Spotkanie nasze nie było na próżno. Mówiłaś, że forsa i 
miłość to clou. Dodaj do tego duszę, a będzie trio. Bo gdy nie ma problemu pieniędzy, a brak miłości, 
co pocznie dusza we współczesnym świecie? Co stworzą dobrego bez duszy pieniądze i miłość? Jaka 
miłość? Nasza miłość, Fabiolo. To tylko -narkotyk. Bezpłodny narkotyk. Może najlepsze, co z nas, już 
skonsumowaliśmy? Posmutniałaś, Fabiolo, przed miastem. Będziemy w Paryżu podniecać się 
alkoholem po pracy. Walka o byt nie jest wzrostem duszy. To mrok. Musisz pilnować się w mroku, 
aby zadry prawa nie poraniły cię. Aby zazdrość Judzka nie zdeptała.
Gadałem długo w tym stylu do milczącej Fabiołi albo do samego siebie. Zatrzymałem wóz przed jej 
kamienicą na Cardinet. Nie pozwoliła odnieść swych walizek na piętro. Pożegnaliśmy się przed 
bramą. Podała mi do pocałowania policzek, cmoknęła w powietrzu ukarminowanymi ustami i rzekła 
spokojnie:
—  Dziękuję   ci,   Domi.   za   wszystko.   Gdy   będziesz   miał ochotę — zatelefonuj. Możesz liczyć 
,na mnie jako sojusznika nie tylko (w zabawie.
Zdziwiony jej  rezerwa  zająknąłem  się w przeprosinach:
—  Wybacz, jeżeli byłem nudny. Pragnąłbym, abyś niczego nie żałowała.  Zatelefonuję na pewno. 
Będę marzył o tobie.
—  Zobaczymy. Bonne nuit, cheri!
Gdy znalazłem się sam w pustym wozie, odczułem ulgę. Cztery dni nieustannego towarzystwa choćby 
tak miłej i pięknej kobiety — znużyły mnie. Miałem w życiu czas przywyknąć do samotności. Cztery 
noce na wspólnym posłaniu... Nie nadaję się już do tego rodzaju rekordów. Być może, że z inną nie 
wytrzymałbym tylu godzin. Szkoda tylko, że w ostatnim etapie poniosło mnie gadulst,wo i zepsułem 
Fabioli pogodny nastrój. Ona też mogła być zmęczona, ale nie chciała mi tego okazywać. Mam 
nadzieję, że gdy wyśpi się, to poweseleje. Czeka ją od jutra forsowna praca. Młodość ma większe 
szansę.
Ale i młodość umyka. Co stanie się z Fabiolą za lat, powiedzmy, dwadzieścia? Jeżeli utyje, może 
upodobnić się do Diany Borel. Jeżeli schudnie, kostyczna patronine wielkiego magazynu będzie 
jeździła z dobranym szoferem paradną limuzyną 'na kurację psychiczną do Casino de Dieppe. Może 
inaczej, może jakaś tęsknota zagna ją z pielgrzymką Kata-. rzynek do Lourdes. Mnie już wtedy na 
pewno wśród nich nie będzie. Oni, to Fabiolą, Kazimierz... Nikogo z USA nie  •wspominam. Tylko o 
nich dziś myślę, nowych ogniwkach nff łańcuchu mego życia. Cóż to za nowe życie, skoro ja sam 
jestem tym starym niewdzięcznikiem. Tak, zimny niewdzięcznik. Zwierzyłem się Fabioli ze swej 
przeszłości. Mówiłem o swoich kobietach. Moje kobiety! Czy byłem ich mężczyzną? Niczyim nie 
byłem naprawdę. Dlatego mnie opuszczały, nie rozpaczały, gdy oddalałem się od nich. Łudzę się, że 
nie skrzywdziłem w życiu żadnej kobiety. Ale to dlatego, że w żadnej nie wzbudziłem gorętszego 
uczucia. Nie potrafiłem tego, co umiał choćby ów trzeci, kochanek-łobuz Fabioli. Mnie także nie 
skrzywdziła żadna kobieta. Ten sam powód, że nie kochałem żadnej naprawdę. Jestem płytki, ot co! 
Nie przywiązałem się w życiu ani do miejsca, ani do człowieka, ani do zawodu. Jestem wyjałowiony, 
niezdolny do prawdzi-jwej miłości albo nienawiści. Więc czego jeszcze szukam nazywając niepokój 
tęsknotą?
Posilam serce nowo odkrytym ojcostwem, ale nie pamiętałem o nim przy Fabioli. Czy inni mężczyźni 
i ojcowie są naprawdę różni ode mnie? Kazimierz jest na pewno i lepszy, i głębszy. Cieszy mnie to 
niekorzystne porównanie z synkiem. Poznałem człowieka, najbliższego mi dzisiaj człowieka, który 
zdaje się wierzy w to, co mówi. Ciekawie scharakteryzowała go Fabiolą. Inteligentna dziewczyna. 
Gdyby była starsza o dziesięć —• piętnaście lat, a niewiele brzydsza, niż jest dzisiaj, moglibyśmy 
zaryzykować małżeństwo. Czyby się zgodziła? Co by na to powiedział Kazimierz? Z jego zdaniem 
chciałbym się dziś liczyć. Chciałbym, żeby czegoś ode mnie wymagał, żeby czuł swoje prawo do 
mnie. A gdybym tak dawniej miał przeciwny dowód, gdyby mi to przed miesiącem wyznała Diana, że 
Kazimierz jest na pewno synem tylko Borelów? Prawdopodobnie nie zwrócilibyśmy na siebie uwagi. 
A więc to nie przypadek, lecz konsekwencja, że ciągniemy ku sobie. Nurt głębszy niż miłosna 
przygoda w Ramblerze. Gdy dwa cyklony spotkają się, zderzając, wzbudzają nowy wir, który ich 
czasem prze-rośnie i prześcignie.
•Zatelefonowałem do Kazimierza. Przyjechał natychmiast swoim nowym, rezedo,wym wózkiem. Jak 
przystało młodemu automobiliście, zaczął wychwalać własne motorowe cu14 —
Poufny dziennik...
do, przypisując mu wyjątkowe właściwości, których przecież nie brak dziś żadnemu nowemu 
samochodowi. Wierzy na przykład, że licznik pokazuje mu dokładną szybkość jazdy, ufa danym 
prospektu o najniższym zużyciu paliwa, jednym słowem •— merveille! Dopiero gdy zasiedliśmy w 
fotelach i postawiłem przed nim szklaneczkę rozcieńczonej whisky, pochylił się ku mnie tajemniczo i 
przyciszonym głosem zaczął indagować:
—  Miałeś przez dwa tygodnie poważne kłopoty. Niepokoiłem się. Powiedz, co możesz?
—  Był quasi trup na dywanie, była miłość w Ramblerze, ale na szczęście i niestety wszystko 
przeminęło.
—• Na pewno?
—  Kłopoty   na   pewno   —   stwierdziłem   z   przekonaniem.
Spróbował whisky i odsunął szklankę z gestem wyrzeczenia się jej. Obserwowałem go krytycznie. 
Garnitur miał dobrze przypasowany, koszulę bielusieńką, natomiast buty w plamach, a głowa — pożal 
się Boże: kosmyki --niestrzyżo-nych włosów sterczały nad uszami i zachodziły na kołnierz; rzadka 
broda dopraszała się nożyczek. Ręce miał czyste, paznokcie obcięte krótko jak pianista. Jednym 
słowem stopy i czubek głowy zaniedbane, natomiast pośrodku schludnie. Głos szczerze zatroskany, a 
oczy, gdy je widać przez szkła, poczciwe.
—  Wyjeżdżałeś,  wuju,   dla   przyjemności,  ^czy   dla  bezpieczeństwa?
—  Dla  niebezpiecznej   w  moim  wieku  przyjemności.   Gorzej, że w przygodę z quasi trupem byłeś 
i ty wmieszany.
—  Niemożliwe!
—  A  jednak!   Świat   jest  malutki.  Przypomnij   sobie,   czy podczas próbowania Jaguara nie 
ścigałeś się z jakąś Facellą?
—  Owszem,  Facellą  blanche-noire.   Dziwak   ją   prowadził.. Początkowo  uciekał, a gdy go 
wymijałem,  skurczył się za kierownicą jak motocyklista i natychmiast wycofał z gonitwy..
—  Wyobraź sobie, że tego dziwaka, mojego  sąsiada, twójj właściciel Jaguara ostrzeliwał w locie. 
Tak! Tak! A następnego  dnia  nocą  napadł tu na  niego,  zmasakrował  i  skradł jakieś dokumenty. 
Gdyby ciebie w tym Jaguarze rozpoznano   przed   moim   domem,   niewątpliwie   byłbyś   
zatrzymany.. Czy   znałeś   osobiście   owego   „Jaguarczyka"?
—  Owszem,   lecz   nie  z   towarzystwa.   Znajomość   z  garażu, sportpjwa, to znaczy nie 
zobowiązująca do niczego. Wiem,, jak się nazywa i.,gdzie mieszka.
;__ Mieszkał. Nie ma go już, gdyż umknął z Paryża, opylając za bezcen  swe auto.
—  Nie   wiesz   przypadkiem,   za   ile   sprzedał   wóz?
—  Wiem.  Za  półtora  tysiąca,   czyli  za  połowę  twojej   ceny. Żałujesz?
—  Nie.
—  Szkoda.  Nie   śpiesząc  się  mógłbyś  go  odprzedać  z  zarobkiem  tysiąca.
—  Nie   miałbyś,   Dominiku,   skrupułów   w   podobnym   interesie?
—  Skrupuły   w   interesie?  Jeżeli  są  skrupuły,   to   nie   ma interesu. Czysta własność nabyta za 
gotówkę, za dobrowolnie  umówioną   cenę,  gdzie  tu miejsce  na   skrupuły?
—  Nie zrozumiałeś minie.  Gdybym  posiadał własny kapitał,   to   co   innego,   ale   operować   
twoim   prezentem   przed jego  realizacją,  nie  byłoby   przyzwoite,   sądzę.
—  Cieszę się, że tak czujesz, Casimie. Nie masz nic prze-cijwko temu,  żebym i ja  jeszcze tak  cię  
nazywał?
—  I  ty  jeszcze,  wuju?  A  któż  więcej,   prócz  Zewy,   spośród   naszych  wspólnych   znajomych   
zna   to   moje   przezwisko?
—  Ksiądz z Melun, Fabiola,  no i — Urban.
—  Prawda,  znasz  już Fabiolę.  Czy  nadal interesujesz  się naszą bandą?
—  Coraz  bardziej,   chociażby   ze  względu   na   ciebie   i  na Fabiolę.
—  Ona do nas nie należy.
—  Wszystkich  was   zna   osobiście,   więc   jest   jakoś   związana.
—  Zdolna babka.
—  Uważasz?
—  Umie  się  urządzać, (nie przestając być  sobą.
—  Jaka  ona  jest właściwie?
—  Chyba   różna   z   różnymi,   taka   jaką   ma   ochotę   być. Przeciwieństwo tępej  Zewy.
—  Sądzisz, że Żewa jest tępa?
-— Ubrdała   sobie,   że   nie  pasuje   do   ąwiata,   a   nie   umie zmienić   skóry.
Jeżeli  jest  sobą,  to  po   co  ma  zmieniać  skórę? - A   któż   z   nas   jest   już  sobą?   Szukamy   
siebie   z   różnym   powodzeniem   i   wciąż  szukamy.   Kto   nie   szuka,   ten lartwieje.  Ty na  
pewno  jeszcze  szukasz,  Dominiku,  i dlatego .nie wiesz, kim  jesteś.
14*
 —  Może   wiem?   —   uśmiechnąłem   się.   —   Jestem   tour-taillon,   jeszcze   kręcę   się,   
porywam,   trącam...   ani  wiedząc, ile ze mnie osypie się ma  ziemską glebę,  gdy pęknie moja 
serdeczna sprężyna.
Kazimierzowi oczy rozbłysły, lecz zgasił je natychmiast osłoną okularów. Manewruje tymi okularami, 
nie wiem, czy przypadkowo, czy też wedle jakiegoś systemu.
—  Ładnie to zobrazowałeś, wuju, z tą sprężyną. Serce — napędowa sprężyna...
—  Nieoryginalne.   Na   dansingu   w   Morlaix   moja   partnerka    użyła    podobnej    metafory    
wirując    w    walczyku. Mógłbym  ją  uzupełnić  oryginalną  refleksją,   że   jednak  lu-dzie-
tourbillons    są    nieporozumieniem    dla    konsekwentnej przyrody.   Jesteśmy   irregularites   w   
prawidłowym   świecie jako stworzeni nie na podobieństwo  świata,  tylko  Stwórcy. To  zgodne  z  
katechizmem?
—  Ciekawe.   Byłeś  z  Fabiolą  w  Bretanii?
—  Tak!  — uśmiechnęliśmy  się  do   siebie porozumiewawczo. — Prowadziła trochę mojego 
Ramblera, a ja próbowałem na niej  sugestywności profesorskich porównań kierowcy   
automobilowego   do  nieśmiertelnej   duszy  w   śmiertelnej karoserii. Oto masz przykład, 
Kazimierzu,  swojego wpływu na starszych.
•— Cieszę się, że nie zapomniała. Czy wie, że się znamy?
—  Chyba wie. Ale nawracać jej  nie trzeba. Jest szczerze wierząca,   tylko   zabobonna.
—  Zdaje się, Dominiku, że poznałeś ją lepiej ode mnie.
—  Nie strofujesz za to wuja?
—  Kochaj   i  czyń,   co   chcesz,  powiedział ktoś  mądrzejszy od nas.
—  Twój    przyjaciel,   ksiądz   Paweł,    opatrzyłby   tę   radę głębszym, komentarzem.
—  Nie   jestem   tego   pewien.   Miłowanie   kogoś   wyklucza złą intencję.
—  A. miłowanie  siebie? —• Implikuje  najgorsze.
—  Czy   rozmawiałeś   z   Żewą   o   narkotykach?   —   zmieniłem temat rozmowy.
Nie  okazał   zaskoczenia.
—  Meskalina  nie  jest  narkotykiem.   Bawią  się  z  nudów.
—  Owszem,   meskalina   jest  narkotykiem.   Wierz  mi,   Kazimierzu,  mam trochę  więcej  
doświadczenia.  To,   co  w  ży ciu widziałem,  nastroszyło mnie  bezwzględną wrogością  do 
handlarzy narkotykqw i deprawatorów nieletnich.
—  Kto   jest   dla   ciebie  nieletni?
—  Młodszy   i   głupszy   od   gorszyciela.
—  Każdy z nas był kiedyś i jakoś  deprawowany.
—  Ale nie każdy zdeprawowany. Gorszyciele to pluskwy, i  instynkt społeczny kusi,  aby  takich  
deptać.
—  Pierwszy   raz   widzę   cię,   Dominiku,   podnieconego.   To piękny  dowód,   że   jesteś  
rzeczywiście   tourbillon.   Ale   o   co ci chodzi?
—  Posłuchaj,   chłopie!  W  USA  doniósłbym  o   praktykach waszego   Urbana   tam,   gdzie   by   
się   tym   zainteresowano. W Paryżu  czuję  się  skrępowany.   Gdybyś  mnie  upoważnił, 
spróbowałbym   Urbana   zniechęcić   do   niebezpiecznej    gry. Oczywiście   zachowałbym   pełną   
dyskrecję,   nie   ujawniając nikogo  z ,was,   ani  siebie,   a  także,   obiecuję,   nie   narażając Urbana   
na   kontakt   z   policją.   Tu   nie   chodzi   o   przeciwstawienie  się  złu,  ale o  zapobieżenie  dalszej  
niegodziwości. Jako katolicy jesteśmy chyba do tego po,wołani.
—  Zaszachowałeś    mnie,    wuju.    W    perspektywie    może istotnie   wygląda   to   gorzej,   niż   
sądzę.   Ja   osobiście   nie jestem  narkomanem ani nałogowcem. Wszystkiego mogę się wyrzec.
—  Chwała   Bogu!   Ale   Żewę   nazwałeś   tępą,   a   to   może być   już   skutek  narkomanii.
—  Nie pomyślałem o tym. Jeszcze dwóch z naszej bandy bawi się dość  często pigułkami.  Czekaj! 
Perkusista Lorenzo nakłuwa   sobie   ramię   przed  :występem.
—  Razem z Żewą masz już czterech kandydatów do szpitala   dla   obłąkanych.   Zauważ,   czy   
wszyscy   oni   nie   przyjaźnią się z Urbanem,  tak,  jakby  an był ich dobroczyńcą? Powiedz, co to za 
gość?
—  Niedoszły   student.   Rzucił   liceum   w   Bordeaux,   uciekł od   rodziców,   pętał   się   przez   
rok   po   Montmartrze,   zaczął pracować   jako   kelner,   najpierw  w   gorszych   lokalach,   zanim 
awansował do wyższej klasy. Ma solidną opinię u pracodawców,   nie   upija   się,   bardzo   
muzykalny,   widziałeś   go zresztą, gdy byliśmy u „Dominiąue".
—  Czy bieduje?
. —- Nie. Posiada przyzwoity samochód, a mieszka jako re-zya srt   u   bogatej   damy,   która   
mogłaby   być   jego   matką, "^sto zmienia pracę i lokale z własnej woli.
Czy mógłbyś wystarać mi się o jego prywatny adres?
 —  Koniecznie?
—  Nie   będę   śmiał   przebywać   w   waszym   towarzystwie, póki tego jakoś nie ureguluję. Nie 
obawiaj  się. Jeżeli jest, jak podejrzewam,  Urban  ucieknie  z  Paryża,  a  jeżeli  mylę się, włos mu z 
głowy nie spadnie za moją przyczyną. Wszystko będzie,  jak było przed moją interwencją.
Kazimierz ociągając się, podał mi dane, których potrzebowałem. Odwzajemniłem mu się adresami 
znajomych z redakcji fachowego pisma jego specjalności: Metal Pro-gress. Umćywiwszy się na 
spotkanie u niego wieczorem, pod koniec tygodnia, pożegnaliśmy się na trzeźwo, a więc trochę mniej 
serdecznie niż zazwyczaj dotychczas.
Jestem niby to bezrobotny, jakby na urlopie czy emeryturze, a jednak nie nudzę się. Nigdy bym 
dawniej nie przypuszczał, że pisanie to także zajęcie absorbujące czas i myśli, nie mniej niż 
urzędowanie. Więc jestem bezrobotny, ale bynajmniej nie bezczynny. Wyobrażam sobie życie literata: 
wszystko tak jak dziś u mnie, plus kontakty z kolegami i wydawcami. Włócząc się po mieście, 
odwiedzając lokale publiczne, gawędząc z sąsiadami i służbą obserwuję, przysłuchuję się i flirtuję pod 
kątem widzenia potrzeb obmyślanej książki. Ustawia mnie to aktywnie do życia, chociaż 'z pozoru 
jestem tylko biernym odbiorcą wrażeń.
Z tych moich przemyśleń znikomy procent przydaje się pisaniu. Na przykład obrazowanie słojwem 
widzianego świata. Kuszą porównania, określenia, sprawozdania, ale tylko kuszą, jak chromego 
taniec. Po co opisywać, jak to ładnie było w Chartres przy katedrze, jeżeli fotokolor przedstawi to 
dokładniej, a także szczegółowo, że i kilkunastostronico-wy opis nie zastąpi tej dokładności. Podobnie 
z opisami postaci i twarzy, charakterystyką ludzi, ich zachowania. Im krócej o tym, tyle trafniej, a 
więcej pola zostanie dla własnej prawdy czytelnika.
Albo pejzaż lub miasto, ulica. Czyż opis słowny może zastąpić dzisiejszą technikę filmową, kino, 
przezrocza, takie obiektywne a łat^we do realizacji? Czytając obce, nowoczesne książki przerzucam 
bez uwagi całe arkusze, jeżeli nie ma w nich dialogu lub sprawozdania z toczącej się akcji. Gdy 
człowiek wiele już widział, a któż z nas nie widział wiele w kinie, albumach, telewizji albo z okna 
autokaru, samolotu, czołgu — ma tak naładowaną pamięć, że jedno słowo tekstu ekonomicznie 
punktujące rzecz, ewo kuje z wyobraźni tyle, ile trzeba dla zrozumienia czytanej treści, 
uplastycznienia akcji przeżycia i dialogów. Oczywiście, ilu czytelników, tyle różnych wyobraźni. 
Pisarz powinien liczyć się z tym, co znaczy mię liczyć na to, że wszyscy jednakowo odbiorą jego 
zdanie. Jeżeli zależy mu na jednakowości, a jest do tego zdolny, może narzucić czytelnikowi własną 
wizję doskonałym opisem, jednak ryzykuje wtedy, że większość pominie ten opis, chociaż nie przyzna 
się do tego przez snobizm.
Piszę to ze stanowiska czytelnika, ale nie życzę pisarzom takich jak ja czytelników. Liczę na to, że 
moją książkę czytać będą poczciwsi niż ja i uważniejsi. A już to stwierdzić muszę, że w miarę 
narastania na stosik zapisanych kart rośnie i moja śmiałość autorska. Piszę ten poufny dziennik niby 
dla siebie, ale cały czas zezuję na bok, spodziewając się tam podglądacza. Do talentu literackiego nie 
mam pretensji, gdyż nikt mnie jeszcze nie pochwalił. Ponieważ nikt też nie zganił, przeto nie brak mi 
odwagi i wiary w siebie. Myślę, że idzie to w parze z ochotą do samego życia. Czy moje przejęcie się 
sprawą narkotyków było tak szczere, jak je przyjął Kazimierz? Chyba tak. Miałem kuzyna morfinistę. 
Zaczął od zabawy wizjami peyotlowymi w Zakopanem w towarzystwie tamtejszych artystów, a 
skończył we Lwowie samobójstwem, aby uniknąć dożywotniego więzienia za morderstwo. Dwóch 
moich europejskich kolegów i znajoma, ich kochanka, kokainiści z zapadłymi nosami, zostali 
zlikwidowani przez hitlerowskich lekarzy w domu obłąkanych. Mój pieijwszy wspólnik z Illinois w 
przystępie szału narkotycznego zgwałcił dziesięcioletnią szwagierkę. Jeden z moich agentów w 
Baltimore okradał systematycznie firmę, aby zdobyć pieniądze dla nar-co. Mógłbym przytoczyć 
kilkanaście innych przykładów z bliskiego mi otoczenia ludzi, których kokaina, morfina, heroina 
i.opium doprowadziły do ruiny fizycznej i moralnej, a także do zbrodni. Ja sam w studenckich czasach 
próbowałem dla zaspokojenia ciekawości różnych narkotyków. Z kokainą doszedłem do trzech prób i 
zorientowałem się dostatecznie, aby zerwać z tego rodzaju zabawą. Aż oto w Paryżu, ledjwo 
zakotwiczyłem w rodzinnym niemal środowisku, natknąłem się na tę plugawą gadzinę. Nie mogłem 
przecież radzie Kazimierzowi, aby zerwał ze swym towarzystwem. Wyśmiałby mnie. Przekonany, że 
prędzej czy później ta za bawa początkujących narkomanów wyda zatruty owoc, postanowiłem zło 
kontratakować. Obmyśliłem podstęp, na jaki stać mnie było w paryskich warunkach, bacząc, aby nie 
utracić przy tym zaufania nowych przyjaciół.
Odczekałem parę dni nie widując się z nikim z bandy Kazimierza i we wtorek rozpocząłem akcję. 
Najpierw zajrzałem do restauracji „Dominiąue" aby stwierdzić, że Urban pracuje tam we fraku, a więc 
na nocną zmianę. Nie dostrzegł mnie na pewno. Wprost stamtąd pojechałem na pocztę i zająłem 
kabinę telefoniczna. Nakręciłem numer pani Bender, u której Urban mieszkał, prawdopodobnie w 
charakterze utrzymanka. Czekałem dość długo, zanim przywołano ją do aparatu. Rozmowę 
naszkicowałem sobie uprzednio na kartce. Był to właściwie mój monolog. Rozpocząłem 
stereotypowo:
—  Czy mogę mówić z panią Bender?
—  Przy telefonie.
•— Chodzi o poufną (Wiadomość, której nikt inny nie powinien słyszeć.
—• Proszę mówić. Kim pan jest?
—• Nieznajomy. Nie szantażysta. Proszę skorzystać z mojej informacji we własnym interesie. Urban 
jest śledzony z dwóch pozycji. Mają go w kartotece. Niech pani natychmiast oczyści jego pokój. Może 
być rewizja i w pani mieszkaniu.
—  Cóż ten imbecile przeskrobał? •— Nie wie pani?
•   — Nie mam pojęcia.
—  Jeżeli  znajdą  u pani   chociaż  gram  morfiny,   nikt  nie uwierzy w pani niewinność.
—  Mais c'est affreux!
—  Zła  sprawa.   Powinien  natychmiast  zniknąć  z  Paryża. Niech zerjwie wszystkie tutejsze 
kontakty.  Jutro może być za późno.
—  Trudno  uwierzyć!  Dlaczego  pan   mnie   ostrzega?  Kim pan jest?
—  Sentyment młodości.  Pamiętam panią  z  dawnych  lat. Proszę nie zdradzić Urbanowi źródła 
informacji. Następnym razem nie będę ostrzegał. To wszystko.
Położyłem 'słuchawkę. Przez długą chwilę sterczałem w kabinie zasłuchany w bicie własnego serca. 
Stukało gwałtownie, jak po biegu na trzecie piętro. Czułem się rozradowany. Dawniej, czyli w 
Ameryce, podobną satysfakcję mogłoby mi sprawić podpisanie najpoważniejszej transakcji. Nie  
chodziło mi przecież o Urbana. Nie jestem Donkiszotem. Urban to płotka, ale ma zatrute płetwy i 
mógłby mi skaleczyć Kazimierza.
Odczytując poprzedni rozdział zamyśliłem się nad moim komentarzem do określenia człowieka-
cyklonu, czy wiru powietrznego, jako nieprawidłowości w naturze. Właściwie to można by postawić 
znak rójwnania między tak zdawałoby się sprzecznymi sformułowaniami jak to, że wszystko w 
przyrodzie jest prawidłowe i to, że wszystko w przyrodzie jest nieprawidłowe. Jeżeli formułę życia 
biologicznego rozciągniemy i na procesy chemiczne, a czemu by nie i na grawitację, zważywszy, że 
(w czasie nie istnieje status quo, że każda chwila jest nowością świata, więc świat jest niepowtarzalny, 
z jakiej racji mówić wciąż o prawidłowości? A jednak człOjWiek jest wyjątkiem, może prawidłowym, 
ale wyjątkiem właśnie z gatunku tourbillons.
Cóż mnie poza fantazją predestynowało do wtrącania się w sprawy Urbana? Niby troska o Kazimierza 
albo o Żewę. Narkofobia, dowcip z telefonem do nieznajomej pani i tak oto Dominik, alias tourbillon-
anonyme, zamieszał w Paryżu.
Wczoraj na spacerze po parku des Princes zastanawiałem się nad zaobserwowanymi jw sobie 
skłonnościami. Mówi się, że na starość ludzie dziecinnieją. Nie staje się to nagle, z pieca na łeb. 
Podejrzewam, że jest jakieś charakterystyczne stopniowanie, na przykład: przy sześćdziesiątce 
wkraczamy w okres studencki, po siedemdziesiątce najwygodniej nam w uczniowskim klimacie, po 
osiemdziesiątce zbliżamy się do dzieciństwa, a pod setkę to już niemowlęctwo. Czy to postęp, czy 
recesja trudno orzec. Starość jest mądra, a młodość szczera i może tym są bliższe sobie niż niższe od 
rozkwitu męskiego wieku. Stwierdzam wyraźnie, że odgaduję w sobie dzisiejszym coś studenckiego. 
Chociażby skłonność do filozofowania, czego unikałem wzgardliwie w okresie prosperity lat 
czterdziestych. Na tęsknotę, nawet na mówienie o niej, nie miałem czasu w fazie mnożenia dolarów.
Jedno jest pewne, że obrany przeze mnie nowy tryb życia daje więcej czasu na samo życie. Pośpiech 
to żarłoczny stan, ,wróg naszych przeżyć, złodziej czasu. By uwolnić się od niego, musiałem 
wyszarpnąć się wraz z dolarami z USA.
W niedzielę jadłem obiad u maman Diany. Kazimierz powiedział mi, że Żewa maglowała go chcąc 
zdobyć mój adres. Oczywiście nie zdradził naszej tajemnicy. Oparłem się pokusie, aby zapytać go, czy 
widział się z Urbanem. W środę zaszedłem bez uprzedzenia do magazynu Fabioli, aby uprowadzić ją 
na obiadek. Trudno było mi poznać w autorytatywnej i głośnej madame Fabioli moją potulną 
pieszczochę .'ze stalowego namiotu w Bretanii. Chociaż uplanojwała sobie :na to popołudnie mycie 
głowy i okien, albo też odwrotnie, 'wszystko odłożyła, byle mi towarzyszyć. Idąc w kierunku fitoile 
zboczyliśmy na de Berri do restauracji „Jour et nuit". Zająłem stolik pod kwadratową kolumną. Lubię 
mieć ,w publicznym lokalu ścianę za plecami.
Siedząc w wygodnym foteliku oczekiwałem na powrót Fabioli z toalety. Ponieważ długo nie wracała, 
zagłębiłem się w studiowaniu pretensjonalnie zredagowanego menu. Wybór specialites zbyt bogaty, 
aby mógł przekonać smakosza. Nigdy nie byłem smakoszem, to znaczy, że lubię proste potra(wy, 
mięso z rożna, omlety, czyste warzywa. Przyznaję, że nie potrafię odróżnić smaku Romanee Conti z 
1945 roku od tegoż R. C. z 1924 roku, chociaż różnica ich cen na przykład u Topolińskiego w 
„Laperouse" jest bodaj dziesięciokrotna. Ponieważ nie potrzebuję już nikomu imponować luzami 
budżetowymi, wybrałem ulubione Chablis, które, zapamiętałem, smakowało i Fabioli. Uniosłem 
głowę, aby rozejrzeć się za nią. Stała w .głębi, przy barze i rozmawiała z kelnerem. Znajoma sylwetka. 
Ależ to Urban, ten od „Dominiąue", o spadzistych ramionach i równym karku. Zaszokowało mnie to 
ich spotkanie. Przecież wyszliśmy z Fabiolą iod niej z mojej inicjatywy i to ja zaproponowałem w 
drodze tę właśnie restaurację. A fwięc przypadek. Nie wiem, •czy szczęśliwy. Może pisałem już w 
którymś z poprzednich rozdziałów, że im człowiek dłużej żyje, tym mniej jest skłonny, by wierzyć w 
przypadki. Chyba że (przyjmiemy za przypadkowy ciąg pola grawitacyjnego stwarzany dla siebie 
przez każdego tourbillon-człowieka.
Zasiadając wreszcie do stołu Fabiolą była wyraźnie czymś zaaferowana. Na zapytanie, co chce na 
hors-d'oeuvre, odpowiedziała bez sensu — yolontiers. Udawałem, że nie dostrzegam jej roztargnienia. 
Spodziewałem się, że jeśli to „coś" trapiącego ją ma jakiś z,wiązek ze mną, dziewczyna sama puści 
farbę. Wkrótce otrząsnęła się. Dysponując poulet róti au fcu de bois zażartowała, że może 
rzeczywiście praw domówny   kucharz   liźnie   jej   kurę   ogniem   drewnianej   zapałki.
Po rzewnym wspomnieniu noclegu w Sables d'Olo\nne zaczęliśmy planować nowe wycieczki. 
Mówiliśmy o nartach i niepostrzeżenie rozmowa skierowała się na ważny dla mnie temat.
—  Pamiętasz pierwszy nasz obiad w Paryżu? — zapytała zaciągając  się łakomie  dymem.
—  U   „Dominiąue"?   Pamiętam.   Indagowałem   cię   podejrzliwie o fotoakty, a jakiś kelner 
okazywał ci lekceważenie. Później byłem zazdrosny o Szweda, że darował ci za taniec złotą 
zapalniczkę.
—  Naprawdę byłeś  zazdrosny?
—  Trochę! Nocą, po powrocie do domu żałowałem, że nie zostałem u ciebie.
—  Myślisz o mnie czasami?
—  Gdybym nie myślał,  czy przyjechałbym dzisiaj po  ciebie?
—  Ja także, którejś nocy, gdybym miała twój adres, spadłabym   na   ciebie.   Słuchaj,   Domi,   
wspomniałeś   kelnera   od „Dominiąue". Wy się znacie, prawda?
—  Nie!
—  Przecież rozmawialiśmy o nim wtedy. To znajomy Zewy i Casima.
—  To jeszcze za mało,  aby mnie  zainteresował.
—  Ale on interesuje się tobą.  Pytał mnie o twój  adres.
—  Znów   adres!   Zmieniam  mieszkania   częściej   niż   ręka-iwiczki.   Zawsze   jestem   gotów   do   
odlotu.   Czego   on   może chcieć? Pożyczki?
—  Domi, to nieprzyjemny chłopak.
—  Więc unikaj go.
—  Sam mnie zaczepił. Widząc, że się znamy, zażądał, abym dała mu twój adres. Ma zgłosić się do 
mnie dziś o dziesiątej wieczór.
—  Wyrzuć go za  drzwi. Kiedy  cię zaczepił?
—  Przed godziną,  tutaj. Nie wiedziałam,  że znowu zmienił lokal.
—  Powiedziałaś mu, że jesteś ze mną?
—  Powiedziałam   i   zaproponowałam,   żeby   sam   rozmówił się z tobą. Na to on...
—  Mów śmiało.
Ostrzegł,   że   jesteś   szpiclem   i   zabronił   wspominać   ci o nim.
—  Ty  też podejrzewałaś,  że jestem  agentem  Interpolu.  ''
—  Ja żartowałam, a  on był ponury.
Gapiąc się na kulisty żyrandol obmyślałem, co jej odpowiedzieć. Była szczera i nie grała przeciwko 
mnie. Prawdopodobnie nie należała do zaufanych albo ofiar Urbana. Jeżeli przestraszył ją z mojego 
powodu, powinienem jej pomóc.
—  Powiedz,  Fabiolo,   czy wiesz,  kto to  jest pani Melania Bender?
•— Wiem. Ubiera się u mnie. Przed Urbanem utrzymywała ślicznego malarza, Serba. Płaciła grubą 
forsę za reklamowanie w prasie jego supernowoczesnych dziwactw.
—  Można tak to urządzić — zaproponowałem. — Na dziesiątą przyjadę do ciebie, żebyś nie była 
sama, gdy ten Urban przyjdzie.  Jeżeli  przyjdzie  i  zapyta,  powiedz,  że  mieszkam chwilowo na 
probostwie w Melun.
—  Mieszkasz tam rzeczywiście?
—  Możesz  przysiąc,  że   tak   ci  powiedziałem.   Załatwione. A teraz bawmy się! Jaki serek? Jaki 
koniak?
—  Weź mój  cheese, a ja już tylko kawę,  cafe filtre. Nie pijmy więcej — prosiła.
Nie piliśmy. Po rachunku, który zdziwił mnie swym umiarkowaniem, nie piliśmy, poszliśmy pieszo, 
dla odświeżenia płuc, nad Sekwanę. Za mostem Alma wsiedliśmy do pierwszego napotkanego taxi, 
aby nas przerzuciło do Bois de Vin-cennes, do Zoo. Żałowałem, że nie mam ze sobą kamery. 
Zaglądając do klatek zabawialiśmy się porównywaniem siebie i znajomych do zwierząt. Mnie 
przypadł w udziale borsuk, a Fabioli kuna. Nie czarna pantera, poniejważ miała wyleniały bok. 
Opowiadałem na żądanie przygody myśliwskie i rybackie z British Columbia w Kanadzie, gdzie 
bawiłem przed dziesięciu laty. Dziwiła się, że to było tak dawno, a w moim wspomnieniu pachniały 
jeszcze sosny,, jakby te dziesięć lat zapadły się w ziemię. Są całe lata, z których nie pamiętam 
absolutnie nic swojego, nic z siebie. Mogę je zlokalizować jedynie cyframi jakichś ważnych operacji 
finansowych. Opuściliśmy ogród, gdy go zamykano.
Będąc bardziej najedzeni niż zmęczeni, a mając do wyboru obiad albo ekran, przerzuciliśmy się Nord-
Sudem na bulwar Sebastopol i ,w zadymionym kinie cierpieliśmy dwie godziny ckliwy, umoralniająco 
patriotyczny film rosyjski. Na Cardinet zjawiliśmy się rozmyślnie punkt dziesiąta. Z przyniesionych 
prowiantów i zapasów Fabiola przyrządzi ła smaczną kolację. Jednak najlepiej na kartoflach znają się 
Francuzi.
Urban nie zjawił się, natomiast o jedenastej przyszła Że-wa. Zastała nas tańczących przy 
magnetofonie. Ubrana była, jak na nią, niezwykle, całkiem na popielato, w jesiennym płaszczyku, 
berecie, miała na sobie normalną sukienkę i pończochy. Nasza wesołość nie podziałała na nią, a 
chcieliśmy ją rozbawić. Zgodziła się na wypicie herbaty. Nie podobała mi się, gdy zagryzając dolną 
wargę patrzyła zmrużonymi oczami krótkowidza na krzątającą się gościnnie Fabiolę. Aż ,w pewnej 
chwili oświadczyła zwięźle:
—  Pokłóciłam się z ojcem. Przenocujesz mnie tutaj.
—  Oczywiście!  —   Fabiola   klasnęła   w   dłonie,   a   z   boku mrugnęła  ku  mnie  
porozumiewawczo.   —  Domi,  pomóż  mi spłukać   naczynia.   —   Gdy  znaleźliśmy   się   w  
przedpokoju, szepnęła strwożona:
—  Zabierz mnie stąd. Bałabym się zasnąć przy niej.
—  Już o tym pomyślałem.
—  Wracaj!
Powróciwszy  do pokoju zapaliłem papierosa i rozsiadłem się na tapczanie obok Zewy.
—  Czy to coś poważnego z ojcem?
—  Jak dla kogo! — spławiła mnie lakonicznie, nie ukrywając niechęci.
Mówiłem  dość  głośno  licząc  na   to,   że  Fabiola   nas  podsłuchuje.
—  Będziesz  miała   do   dyspozycji   całe  mieszkanie. Nie zareagowała na  to, ,więc  ciągnąłem:
—  Jesteśmy   z   Fabiola   umówieni   na   całonocną   ekspadę za miasto.
—  Gdzie jedziecie?
—  Chcę jej  pokazać moją kolekcję.
—  Gdzie?
—  U mnie.
—  Ale gdzie?
—  W Melun.
—  Pan mieszka  w Melun? —• Chwilowo.
—  Po co?
~.Tak sobie- Nie ciekawi cię, na jaką też kolekcję pragnę Na pewno jakaś cochonnerie.
•— Nie chciałabyś sarna obejrzeć takich świństewek? Właśnie że  nie  zgadłaś. Mam kolekcję  dzieł 
geograficznych. Gdy Fabiola powróciła,  Żewa zwróciła się do  niej:
—  Musisz z nim jechać?
—  Obiecałam mu  całą tę  noc — wyznała  niefrasobliwie, —  Wiesz   przynajmniej,   do   jakiej    
spelunki    cię   wciągnie? — Żewa patrzyła na nią niemal groźnie.
—  Mówi, że mieszka u księży ,w Melun. —• U księży? Pan mieszka u księży?
—  Pourąuoi pas? — zdziwiłem się.
—  Mam tam znajomego księdza.
—  Wiern o tym. Czemu tak interesujesz się moim mieszkaniem?
—  Ojciec   chciał   zobaczyć  pana.   Nie  wiedziałam,   jak   się skomunikować.
—  Najlepiej   poste  restante  w  Melun,  dla  Dominique-Do-miniąue.   Fabiolo   —   odwróciłem   
się   od   Zewy   lekceważąco — ubieraj  się! — A gdy zniknęła w łazience,  spytałem poufale, 
serdeczniej:
—  Powiedz,  co z ojcem. Może  ci pomogę.
—  Nie   wpuściłam   go   do   swego   pokoju.   Podejrzewa,   że.1 ktoś u mnie mieszka.
—  Dlaczego  nie wpuściłaś?
—  Zawsze zamykam się, gdy maluję dla niego te obrazki.. Miałam trzy napoczęte, meksykańskich 
dzieci. Rozumie pan? —  Rozumiem.
—  Zagroził,   że   sprowadzi policję,   i  wyszedł   trzasnąfwszy drzwiami.   Ja   też   wyszłam.   Gdy   
wróci,   nie   zastanie   mnie w swoim domu.
—  A obrazki?
—  Schowałam.
—  Żal mi ojca i ciebie mi żal. Obcemu wydaje się to takie błahe. Może wrócisz do domu z nami albo 
tylko ze mną?
Zajrzała mi przelotnie w  oczy,  zawzięta i chmurna.
—  Nie potrzebuję pana.
Zjawiła   się  Fabiola  gotowa   do   drogi,   więc   wstałem,   by się ubrać. Żewa także sięgnęła po 
płaszcz.
—  Nie nocujesz? — zdumiała -się Fabiola.
—  Rozmyśliłam  się.  Pan Dominik  mnie  przekonał.  Szkoda starego. Najchętniej pojechałabym z 
:wami do Melun.
—  Za  młoda  jesteś  — zażartowałem,   a  Żewa   spochmur-niała znowu.
Na ulicy czekaliśmy, w która stronę pójdzie, i poszliśmy w przeciwną.
Fabiola uwieszona u mego ramienia dreptała nieporadnie na wysokich szpilkach. Nie zdradzała ochoty 
na rozmowę, więc pierwszy zagadnąłem.
—  Naprawdę   bałabyś   się   z   Żewa   nocować?   —   Pytanie wzburzyło ją:
—  Nie widziałeś,  jak ona się ubrała? Nigdy tak nie chodzi.  Nigdy  mnie  nie  odwiedza.   Skąd   
nagle  taka  przyjaźń? Bo ja ,wiem?  Może  umówili  się  z Urbanem,  że  gdy  zasnę, otworzy mu 
drzwi i wpuści. Związaliby mnie i zmusili żyletką do jakiejś podłości. Lękam się tych szczeniaków. I 
ty się ich strzeż! Im chodzi o ciebie.
—  Powiem, miła,  czego  się  domyślam.
—  Powiedz! — przytuliła się do mego płaszcza, a ja próżno usiłowałem dostosować  chód  do  jej  
kroczków.
—  Prawdopodobnie  Urban  ma  jakieś  kłopoty.   Może   śledzą go,  musi  się ukrywać.  Uciekł od  
„Dominiąue",  pewnie nocował u Zewy,  ale Klaudiusz wypłoszył go stamtąd.  Nie. domyślam się 
tylko, czego mogą chcieć ode mnie.
—  Mówiłam, że u,waża  ciebie za szpicla. Chyba podejrzewa, że ty go prześladujesz.
—  Możliwe.   Jednak   jeśli   jest   zdemaskowany,   powinien ukrywać się w dziurze i siedzieć cicho. 
Tymczasem on pracuje nadal, też w publicznym lokalu, jakby liczył na czyjąś głupotę albo pobłażanie.
—  Mogli mu kazać, jeżeli to mafia, a ciebie osaczają, aby poznać twoje zamiary.
—  I zlikwidować! — dorzuciłem szeptem.
—  Wątpię!   To   byłoby   zbyt   niebezpieczne   dla   nich.   Nie przypuszczają chyba,  abyś działał 
sam.
—  Nie jestem sam, bo mam ciebie.
—  Żartujesz, a ja naprawdę jestem gotowa...
—  Do współdziałania ze mną?
—  Nie wiem.
—  Więc do czego jesteś gotowa, ma mignonne?
—  Dziś do niczego. Wiesz, jeszcze źle się czuję. JNTie gniewasz się?
—  Głuptasku! Jesteś czarująca i rozbrajająca,  chociaż nie chciałbym być t(woim podwładnym w 
magazynie.  Proponuję przejażdżkę  pierwszym  spotkanym  taxi  dookoła  Paryża. Grenelle,   
Montrouge,   Menilmontant  do   Clignancourt.
—  Wpadniemy do Patachou?
223, l .
—  Świetnie! Stamtąd wrócimy do ciebie. Ułożę cię do łóżeczka,   a sam  jak  Tristan  prześpię  się  na  
dywaniku,   czuwając,  abyś  dobrze wypoczęła. Zgoda?
—  Przecież mam tapczan w  saloniku, stary wariacie •—• roześmiała  się szarpiąc  za  rękaw.
—  Tylko nie stary — zaprotestowałem.
Paryż, ogromne miasto. Większe od New Yorku i Londynu, nie ilością hektarów czy ludzi, ale 
rozmaitością rozgwa-ru, bouillonnement pracy i rozrywki, w którym szarzy ludzie trotuaru gubią się 
niby ziarenka pszenicy w elektrycznym młynie. Nie umieliśmy tej nocy bawić się tak beztrosko jak 
wówczas, w „Capricorne". Błazeństwa nudystyczne Pigalle nie ekscytowały mnie. Mam zbyt ostry 
wzrok, a przy tym mało piłem, przez solidarność z Fabiolą przestrzegającą diety w okresie 
niedyspozycji. Wracaliśmy od Patachou na piechotę. Nie jestem pewny, czy zbłądziliśmy, czy też 
Fabiolą rozmyślnie skręciła w lewo, dość że znaleźliśmy się o trzeciej nad ranem na skwerze pod 
Bazyliką. Zimno było. Przy-siedliśmy skuleni na ławeczce i milcząc w mroku patrzyliśmy przez 
firankę gałęzi na spiętrzenie schodów Sacre-Coeur. Jeszcze ociekaliśmy zgiełkiem jazzu, oddech 
pachniał winem i (nikotyną, na sąsiedniej ławeczce leżało jakichś dwoje, w promieniu kilkuset 
metrów tysiące gziły się w spelunkach Montmartru, ale ktoś jeden, patrzyliśmy na niego, wspinał się 
po oświetlonych stopniach ku wrotom świątyni. Fabiolą szepnęła:
—  Tutaj, nisko, nie można być sobą. A tam, daleko, wysoko i trudno!
Zapatrzyła się na Bazylikę, a ja na nią. Poruszana wiatrem gałąź odsłaniając promienie najbliższej 
latarni wyświetlała jej rozgorączkowane źrenice.
—  Ktoś tam naprawdę podchodzi — zauważyłem śledząc jej spojrzenie.
—  Wdziera się. Jest na połowie. Jaki on samotny.
—  Może ona?
—  Może ja?
•— Ty jesteś przy mnie — okryłem ją ramieniem i przytuliłem, żeby ogrzać.
•— Nie jestem ci potrzebna. Udajesz.
—  Skąd wiesz?
—  Czuję. Ty nigdy nie przestaniesz być sobą. Jesteś czymś izolowany. Nie umiesz stracić  głowy.  A 
głowa  ciąży sercu.
I teraz myślisz o mnie, ale opiekuńczo. Troszczysz się, że mi zimno. Troszczysz się? __ A  co byś 
chciała?
—  Dobrze mi, co bym chciała? Nie wiem...
—  Może zajdziemy tam?
—  Boję  się.   Tam  wiecznie  adorują.   Ja  umiałabym  skarżyć się tylko.
—  Na   kogo?   —   zapytałem   nasłuchując   zbliżającego   się od lewa z zarośli akordeonu.
—  Na siebie, na ciebie, na nas...
—  Krzywdziłem cię?
—  Nie potrafisz. Czy wiesz, że za krzywdziciela można się gorąco modlić,  a  za dobrodzieja  nijako.  
Ty jesteś też bezsensowny. Zrywasz kwiat i nie wszczepiasz go sobie w żyły. Szkoda, że spotkaliśmy 
się znowu.
—  Przecież nie jestem twoją miłością.
—  Ale wytrąciłeś mnie z samotności, do której już przy-wykałam. Wskrzesiłeś tęsknotę do szczęścia, 
w nowej  jego postaci,. domowej.
—  Nie jestem domatorem.
—  Alboż my wiemy,  jakimi jesteśmy?
—  Zgoda. Wobec tego ruszmy się albo włóż moje palto — zaproponowałem.
—  Gdzie pójdziemy?
—  Może tarn? Wiesz, co mi się wydaje? O! Patrz, ten ktoś już doszedł, wchodzi. Na schodach był 
samotnikiem, a tam już nim nie jest.
—  Co  ci się wydaje,  Domi,  nie skończyłeś?
—• Wydaje mi się, że i w wielkiej miłości człowiek też jest samotny, bowiem tylko sam kocha tak 
bardzo. Człowiek wśród ludzi skazany jest na samotność wbrew naturalnej tęsknocie do pełni 
zjednoczenia.
—  Nie rozumiem...
—  Wydaje mi się, że wielka miłość jest wiecznością, więc jakże ją lokować na kwiatach, które 
więdną i giną. Tęsknisz, Fabiolo,  nie  do ,wielkiej miłości,  tylko  do trwałej  wzajemności, a tego 
ludzie nie dają.
—• Gdyby  chcieli...  mogliby.
Cień sapiącego tangiem akordeonu mijał nas, więc musiałem mówić głośniej:
• Nie mogą, bo konkretnie są tylko kwiatami. A niekonkretni ludzie to ich dusze. Czy potrafiłabyś 
teraz, Fa10 — Poufny dziennik...                                                                             L błolo, rozpoznać 
we mnie swojego bliźniego? Mais voiła ton Domi prochain. Czy mogłabyś być z takim szczęśliwa? 
Gdybym był impotentem, źle wychowanym, gdybym nie miał twarzy?
—  Bez twarzy,  jak mój  yioleur z Ploumac'h! — westchnęła. — Nie wyobrażam sobie ciebie innego, 
ale mów dalej. Przypominasz mi dzisiaj Casima.
—  Przecież Sacre-Coeur góruje nad Paryżem — mówiłem trochę do samego siebie — jak brat wieży 
Eiffla. Czy wiesz, jaka różnica między tymi ,wyniosłościami?
—  Domyślam się. Tour Eiffel wywyższa się nad miastem, a Sacre-Coeur zniża się ku paryżanom. To  
chciałeś rzec?
—  Bystra jesteś, Fabiolo. Coś podobnego,  ale niezupełnie. Gdybyśmy na przykład dostrzegli teraz, 
że ktoś wspina się na szczyt wieży, pomyślelibyśmy, że ucieka od ludzi szukając   samotnej   śmierci.   
A   ten   samotnik,   który   w   naszych oczach pokonał Sacre-Coeur po  co  tam dążył? Może ostatnim 
tchem szuka życia, szuka serca, gnany tęsknotą do wielkiej miłości.
—  Myślisz o sercu Jezusa?
—  Rozumuję, chociaż samego siebie nie odczuwam w tych sprawach.
—  Nie wierzysz w to,  co mówisz?
—  Chciałbym wierzyć.
—  Że Jezus kocha  nas miłością wieczną nie dla naszych twarzy  i  dzielności.   Że  to   jest   notre   
vrai  arnour,   według ciebie?
—  Dublujesz moje myśli, Fabiolo.  Chodzi mi  o  tęsknotę. Jest jak  strzałka busoli albo  lepiej  — 
reakcja  fotokomórki na światło. Wyobraź sobie, że jest chmurno, wtedy komórka reaguje   na   
światło   dnia   z   zewsząd,   a   przecież  wierzymy, że płynie ono z jedynego  źródła, z 
niewidocznego za ekranem  chmur   słońca.   Światło   daje   nam   i  księżyc,   ale   wierzymy, że i 
ono płynie z tego samego źródła — słońca. Podobnie jak słońce promieniuje na ziemię i na księżyc 
światłością, podobnie Bóg emanuje wieczną miłość na swoje zie-mie-nie-ziemie duchowe. Tęsknimy 
do jedynego źródła, nieświadomi, nawet ł wtedy, gdy marząc o ukochanej modlimy się balladami do 
księżyca.
—  Masz rację, mój filozofie, ale ja najchętniej  napiłabym się gorącej  herbaty i położyła spać do 
ogrzanego łóżka. Fi-lons! Mam nie mytą głowę,  a  jutro o  jedenastej  prezentuję zimowe modele.
Pierwszym napotkanym na rogu d'Orsel taxi ruszyliśmy do domu. Punktualnie o czwartej Fabiola 
włożyła klucz do swoich drzwi, by je otworzyć. Drzwi były nie zamknięte. Weszliśmy na palcach. 
Fabiola zapaliła w przedpokoju światło a ja odemknąłem ostrożnie szklane drzwi saloniku. Tam na 
tapczanie, przykryty z głową kocem, ktoś spał. Frak ułożony na krzesełku zwisał połami na dywanik. 
Cofnęliśmy się jak najciszej do kuchni, na naradę. Musiał to być Urban. . Ale jak się tu dostał? Fabiola 
nie pamiętała, kto ostatni wychodził. Na pewno Żewa i musiała przed zamknięciem niepostrzeżenie 
zabezpieczyć zamek. Tak wiec szukała i znalazła nocleg dla swego Urbana. Liczyła na to, że Fabiola 
będzie noco,wała ze mną w Melun lub gdzie indziej.
Fabiola- była przestraszona. Musiałem ją uspokajać prosząc 0   posłuszeństwo.   Wróciliśmy   do   
przedpokoju,   trzasnęliśmy frontowymi    drzwiami    i    głośno    rozmawiając   zapaliliśmy światło   
w   saloniku.   Spod   koca   wyjrzała   najpierw   rozczochrana głowa, a potem cały Urban. Wyskoczył 
jak oparzony. W pomiętych czarnych spodniach i sztywnej koszuli wyglądał żałośnie.  Gdy pochylił  
się,  by  chwycić  frak,  położyłem mu rękę na karku.
—  Co tu robisz, koleżko?
—  Ona mnie zna! — wytrzeszczył nieprzytomne oczy na Fabiolę. — Niczego nie ruszyłem — 
bełkotał wywijając mi się.   Utrzymałem   go,   ręce   mam   silne.   Zepchnąłem   go   na krzesełko i 
stojąc za nim, by nie mógł mnie zaskoczyć, indagowałem:
—• Znasz go, Fabiolo?
—  Znam, ale go tu nie zapraszałam.
—  To   Żewa!   —  podskoczył.   —  Myślałem,   że   pani  ,wie. Nic nie ruszałem...
—  Dlaczego  wlazłeś  tu  nieproszony?  Czy  nie  masz  gdzie nocować?
—  Nie   mam,   proszę   pana!   Straciłem   dzisiaj   mieszkanie 1  pracę.
—  Czy  to  przyzwoity   chłopak?  —  zwróciłem  się do  Fa-bioli.
—  Znajomy moich przyjaciół. Nie słyszałam o nim nic złego.
—  Ubieraj się! — puściłem go i sięgnąłem do portfelu. — Masz tysiąc franków. Powinno starczyć na 
nocleg i śniadanie. Przeproś panią. I nie radzę, aby poskarżyła mi się kiedyś na ciebie!
15*
 Oczy   błyszczały   mu   niezdrowo,   gdy   zapinał   kamizelkę i  naciągnął frak.
—  Jesteś aktorem? — spytałem, niby udobruchany, a zupełnie go niepoznający.
—  Z orkiestry — bąknął,  zerkając spode łba na Fabiolę. Nie podobało mi się to. W jego spojrzeniu 
mogła być i groźba. Już stał na progu, gdy cofnąłem go ostrym żądaniem:
—  Oddaj  klucze!
Sięgnął odruchowo do kieszeni, ale wyciągnął z powrotem pustą rękę.
—  Nie   mam   klucza.   Drzwi   były   otwarte   —   nastroszył się. — Myślałem, że to pani dla mnie 
zostawiła, bo Żewa...
—  Oddaj  klucze —powtórzyłem  z  naciskiem,  postępując ku niemu.
—  Nie mam — mruknął.
—  Dźwięknęły   ci!    —   warknąłem.    —   Daj   dobrowolnie albo zrewiduję. — Sprężyłem się 
gotów do kontrakcji, gdyby   wyciągnął   dłoń.   Fabiola   zdezorientowana   wycofała   się do  kuchni.   
Musiałem  wyglądać   groźnie,   gdyż   chłopak   nie odważył   się   zaatakować.   Odetchnąłem   z   
ulgą   przejmując z palców poskromionego pęk kluczyków nanizanych na złotą  dewizkę.  
Przeliczyłem —  osiem  sztuk.
—  Powołałeś się na jakąś Żewę. Czy chodzi o córkę Klaudiusza   de  Gra'set?
—  Tak! Klucze są moje — wyciągnął rękę po odbiór, patrząc mi znójw bezczelnie w oczy.
—  Nie dostaniesz teraz nic. Sprawdzimy, może pasują, do tutejszych  zamków.  Oddam  je pannie  
Genevieve,   więc będziesz  od  niej   mógł  odebrać,   co   twoje.   A  teraz  fiche-moi le camp. 
Zmiataj!
Gdy drżącymi palcami odmykał zatrzask yale, przyznaję, zrobiło mi się go żal, lecz złość, z jaką 
zatrzasnął za sobą drzwi, zmroziła niewczesną ezułostkowość. Niech żłopie piwo, które sam nawarzył. 
Pijany gość we fraku o świcie to widok na Batignolles dość pospolity. Za tysiąc franków wyśpi się 
wygodnie. Kiedy zostaliśmy sami, Fabiola okazała zdenerwowanie. Głojwa ją rozbolała i chciało jej 
się płakać. Zaparzając herbatę gadała do siebie: — Czego on chce, łobuz, ode mnie? Czepiają się, 
smarkacze. Bezczelna! Swojego gacha do mnie wprowadziła.
—  Czy miałaś zapasowy klucz do swego  yale? — spytałem głaszcząc ją  po  ramieniu.
—  Leży  w  szufladce,  pod  lustrem.
Niestety, w szufladce pod lustrem nic nie było, natomiast jeden z kluczy na dewizce Urbana pasował 
do zamku. A więc ukradł klucz, lecz po co? Do jakich mieszkań prowadziły inne jego klucze?
Starałem się głośną analizą sytuacji uspokoić Fabiolę. Moje zachowanie się upewniło chyba Urbana, 
że nie poznałem go, nie znam go w ogóle, a więc i nie prześladuję ani poszukuję, gdyż inaczej 
(Wykorzystałbym jego wpadunek. Jeżeli uważa mnie za kogoś groźnego, tedy musi unikać jak ognia. 
Po zdemaskowaniu kradzieży klucza musi także unikać Fabioli. Jednym słowem Fabiola może spać 
spokojnie, gdyż: primo — Żewa i Urban skompromitowali się wobec niej: secundo — przestała być 
zakonspirowanym źródłem informacji o mojej osobie; tertio — mieszkanie Fabioli jest dzisiaj bardziej 
niedostępne niż chociażby wczoraj.
O godzinie piątej ułożyłem Fabiolę w jej łożu nie zdradzając jednak chęci nocowania przy niej na 
dywaniku ani na tapczanie. Przed pożegnaniem, wysłuchałem jej marzeń o spędzeniu świąt razem w 
Szwajcarii. Zna piękne miejsce, nie udeptane przez turystów zagranicznych, a raj dla zakochanych, 
narciarzy no i — prawdziwych sportowców. Nazwa też bogobojna: Diablerette!
—  Daleko?
—  Na   wschód   za   Montreux.   Można   podjechać   samochodem.
—  Hotel    „Terminus",    znam    właściciela,    około    tysiąca metrów, a nad nim Tete d'Enfer i 
lodowiec — trzy tysiące dwieście. Wystarczy ci?
Zgodziłem się, ciekawy, jak też moje serce będzie reagowało dziś -na wysokogórski klimat.
lN a j celnie j szą cnotą naszego pensjonatu jest to, że nikt tu nikogo o nic nie pyta bez upoważnienia. 
Pani generałowa ma przy spotkaniu gościa niezmiennie ugrzeczniony uśmiech. Przy stole nie 
rozmawia się o polityce, a punktualność obowiązuje tylko gospodynię. Ponury Gustaw jest wzorem 
użytecznego manekina. Mademoiselie Suson w cztery oczy pozwala sobie na pe,wne. poufałości 
wobec mężczyzn, co jej dodaje uroku, a nie komplikuje życia starszym panom. Tra giczna przygoda 
Jose Talavera pogłębiła solidarność naszego zespołu. Mnie uważają za znośnego dziwaka, któremu 
zależy na incognito w Paryżu.
Tego dnia obudziłem się w południe. Suson nie okazała zdziwienia z tego powodu. Zapytałem ją, jak 
by zachewała się zastając u mnie rano nie zameldowaną w tym domu istotę.
—  Gdyby   ten  etre   był  kobietą,   chciałabym   ją   obejrzeć, aby poznać pana gusta.
—  A  czy  otrzymałbym dla  niej   drugie  śniadanie?
—  Pokrzepiające   menu   obmyśliłybyśmy   z   panią   generałową.
—  Na pewno?
—  Sans obstacle,  za dopłatą — uśmiechnęła się w miarę cynicznie.
Zamówiłem się, przez telefon, z wizytą u Klaudiusza o siódmej. Ramiblera zaparkowałem przy parku 
Monceau, aby przejść się trochę po bulwarze. Kupiłem po drodze pudełko czekoladek dla Żejwy. Do 
mieszkania Grasetów wszedłem sam, nie dzwoniąc, ponieważ jeden z kluc/yków kolekcji Ur,bana 
otwierał ich front. Klaudiusz, oczekujący dzwonka, zdziwił się moim wejściem.
—  Kto   cię   wpuścił?   Przecież   Zewy   nie   ma.
—  Drzwi  były  otwarte.
—  Niemożliwe.   Sam  je   zamykałem.   Mam powody...
—  Istotnie,  masz powody.  Pozwól więc ze 'mną. Zejdźmy na   dół   i  spróbujmy,   czy   któryś  z  
tych  moich  kluczy   nie ot,wiera  twojej   pracowni i  laboratorium.
—  Qu'est-ce que ca veux dire?
Nie wtajemniczając go na razie w sprawę narkotyków objaśniłem okoliczności spotkania u Fabioli 
Urbana i odebrania mu tych kluczy. Gdy okazało się, że jeden z nich, przypiłowany amatorsko na 
pasówkę, odmykał zamek pracowni stomatologicznej, musiałem przerażonemu ojcu opowiedzieć 
więcej o córeczce.
Klaudiusz docenił niebezpieczeństwo. Sprawdził natychmiast według kwitów swój zapas środków 
znieczulających, nasennych i preparatów za.wierających narkotyki. Na ogół zgadzało się. Szuflada z 
najcenniejszymi środkami była nie naruszona i żaden z kluczy nie pasował do niej. Stwierdzając 
konieczność zamiany albo zdublowania frontowych zamków wróciliśmy na górę. Gdy znaleźliśmy się 
z powrotem  w zacisznym gabinecie, Klaudiusz opadł na głęboki fotel i zakrył twarz rękami. Płakał! 
Nie przeszkadzałem mu. Pamiętając, gdzie tu Żewa chowała szkło, wyjąłem dwa kieliszki oraz 
butelkę rumu, nalałem dwa głębsze i poprosiłem przyjaciela, aby przełknął porcję.
—  Pan  Bóg  pokarał  mnie   dzieckiem  —  żalił   się,   obcie-rając   serwetką   załzawione   policzki.   
D,wa   razy   powtórzył, a   mnie   to   uraziło.   Nie   zareagowałem   głośno,   jednak   pomyślałem  
sobie,  że  dość  dziwnie  brzmi  tego  rodzaju  pretensja w ustach niedowiarka. Podobnie jak gdyby 
zbankrutowany   przedsiębiorca   oskarżał   o   swą   ruinę   bank,   który udzielał   mu   kredytu,   a   
więc   powierzał   mu   swój   kapitał. Tak   to   jest,   że   gdy   meteoryt  rozbije   nam  dachówkę,   
nie mamy o  to  pretensji do przyciągania ziemi,  tylko do Pana Boga.
—  Pielęgnowałem   jej   indywidualność   i   tak   zabiegałem, aby  mój   dorn  był   jej   domem.   To   
całe  wydawnictwo   jest przecież jej  dziełem.
—  Jak to jej?
—  Wyżywała  się  artystycznie  i  zarabiała  uczciwie.
—  Płaciłeś  jej   prowizję?  — udawałem,  że  nie  'znam  sekretu.
—  Nie! Wynagradzam jej pracę. Nie mam pojęcia, co robi z taką ilością pieniędzy.
Widząc  mój   raczej   głupawy  wyraz  twarzy   objaśniał:
—  Pozwalam się oszukiwać.  Ona  sama komponuje i wytwarza  te  obrazki.   Zachwycałem  się   i  
podziwiałem,   a  ona była uszczęśliwiona.
—  Nazwałeś   to   jej   uczciwym   zarobkiem?
—  Przecież warte są dwadzieścia tysięcy franków za sztukę.
—  Jednak   oszukiwała   ciebie.
—  To był mój pomysł.
—  Twoje   pokusy   dla   niej.   Ona,   Klaudiuszu,   jest   prze-bieglejsza od ciebie. Skąd wiesz, czy 
nie domyśla się twego podstępu?
—  I cóż z tego?
—  Mogłaby  znienawidzić  twoja  litość   nad  nią.  Nie,  mój drogi, za skutki tego rodzaju pomysłów 
nie masz prawa oskarżać Pana Boga.
—• Po co krzyżujesz, Dominiku, takie różne sprawy? Gdybyś wiedział, ile w tym mego serca...
—  I   ambicji   —   dodałem,   a   nie   domówiłem:   pychy.   —-Nie  gniewaj   się,   Klaudiuszu,   że   
pozwalam  sobie   na   krytykę   twoich   metod   wychowawczych.   Przyjaźń   upo,ważnia. Myślę, że 
dobrze czasem spojrzeć na własne sprawy cudzymi oczami. O ciebie mi chodzi przede wszystkim.
—  Dlaczego nie o nią?
—  Bo ona oderwała się od ciebie, a ty nie byłbyś do tego zdolny.   Ona   wpuściła   do   twojego   
domu  gadzinę.   Czy  my wiemy, co ją może łączyć z Urbanem? Mam powody podejrzewać go o 
handel narkotykami. Podrabiając klucz zamierzał twój  dom i warsztat wykorzystywać  jako  
gangsterską melinę. Chyba zdajesz sobie sprawę, na co cię to narażało?
—  Tobie   zawdzięczam,   że   ich   zdemaskowaliśmy.   Co   radzisz? Co robić?
—  Być   nadal   sobą.   Czekaj   na   jej   dobrowolny   powrót. Gdy wróci,  będziesz  miał  czas  na  
przebaczenie  i  warunki. Czy zostawiła jakiś znak po sobie?
—  Nic. Tak jakbym dla niej nie istniał. Pozamykała swoje drzwi i koniec.
—  Więc skąd masz pewność, że wyjechała?
—  Od   dwóch   dni   nie   zaszła   do   mnie.   Mleko   pod   jej drzwiami już skwaśniało.
—  Jak  to,   od  dwóch?  Przecież wczoraj   dobijałeś się  do niej  i  groziłeś  policja,   jeśli nie  
ot,worzy.
—  Nic podobnego!
—  Posłuchaj,   Klaudiuszu:   chciałeś   widzieć   się   ze   mną, i pytałeś ją o mój adres?
—  Nic podobnego!
—• No wiesz! — sapnąłem gniewnie. — Ależ ta panna kłamie. Nie podoba mi się to. Sprawdzimy, 
może któryś z kluczy Urbana otwiera i jej pokój.
Klaudiusz zerwał się z fotela i wyrwał mi z ręki dewizkę z kluczykami. Pośpieszyłem za nim. 
Oczywiście, klucze pasowały. W pierwszym pokoju, gdy zapaliliśmy jarzeniówki, poraziła nas pustka 
i. ziąb. Drugie drzwi były półotwarte. Klaudiusz stanął przed nimi, wyraźnie lękając się zajrzeć do 
mrocznego ,wnętrza. Minąłem go i poszedłem po smudze światła w stronę lampy, którą zapamiętałem 
na niskim stole pod ścianą. Gdy rozbłysło różowe światło żarówki, w pierwszej chwili nie 
dostrzegliśmy niczego. Aż Klaudiusz krzyknął i rzucił się ku tapczanowi. Niby bezwładnie porzucona 
lalka leżała na nim, twarzą do podłogi Żewa, w sza rej  spódnicy  i  bluzce.  Na  tle   ciemnej   kapy  
mało   ją  było widać.
Klaudiusz nie potrzebował mojej pomocy. Podziwiałem go. Najpierw umiejętnie odwrócił córkę. Nie 
była sztywna. Spała. Śmiertelnie mocno spała. Klaudiusz był lekarzem. Działał błyskawicznie. 
Zastrzyk, masaż, telefon po pogotowie. Nie obejdzie się bez szpitala! Zatrucie, jakieś zatrucie. 
Domyślaliśmy się, jak długo mogła spać. To ja kalkulowałem. Widziałem ją ostatnio wczoraj o 
jedenastej wieczorem, pożegnaliśmy się po północy. Mogła godzinę lub dwie szukać kontaktu z 
Urbanem. Sprowadziła go do Fabioli. Rozstali się nad ranem, na pewno przed czwartą, więc o tej 
porze mogła już być tu, w domu, i łykać. Co łyknęła? Co morzyło ją złowrogim snem od dwudziestu 
godzin? Klaudiusz przewidywał, że nie obejdzie się bez transfuzji krwi. Oby nie za późno.
Niestety, było już za późno. D,wa dni utrzymywano Żewę przy życiu. Gdy jej dawano zastrzyki, 
krzyczała, lecz przytomności nie odzyskała ani na moment. Nie zauważono, kiedy zgasła w niej iskra 
życia. Protokół pospolity: spóźniony ratunek po zażyciu przez denatkę samobójczej dawki środków 
nasennych. Śledztwa nie było. A Urban zniknął bez śladu. Mógł dowiedzieć się o śmierci Zewy z 
nekrologów. O moim telefonie do Melanii Bender nikt się nie dowiedział, a więc nikt nie miał powodu 
upatrywania we mnie pośredniego sprawcy tej tragedii. Klaudiusz uważał mnie za s,wego 
dobroczyńcę, a Kazimierz podziwiał moją przezorność, gdy ostrzegałem go przed zabawą w 
narkomanów. Ja nie mam wyrzutów sumienia, chociaż przyznaję, że to inicjatywa mojego telefonu 
rozpętała łańcuch zdarzeń, w których pękło ogniwo najsłabszego życia. Widocznie szukała śmierci, 
dojrzała do śmierci, a wsypa Urbana dostarczyła pretekstu. Czym jej życie dokuczyło najbardziej, nie 
dowiemy się już chyba nigdy. Dopuszczalna jest także omył? ka albo niezawinione przeliczenie się w 
dawkowaniu środka izolującego zmęczoną głowę od świadomości. Mniejsza ilość pastylek rnogła nie 
działać na zdemobilizowany meskaliną ustrój.
Klaudiusz dość szybko otrząsnął się z żałoby. Wziął się w garść. Podziwiałem, z jakim spokojem umie 
rozmawiać o córce. Mieszkanko jej zlikwidował instalując w obu pokojach swoją pracownię i gabinet. 
Dawny lokal laboratorium  odstąpił sąsiadowi na składnicę aparatów radiowych i telewizorów.
Przez parę tygodni odwiedzałem de Graseta co wieczór. Chętnie czytał mi wiersze Zewy. Dopatrywał 
się w nich niezwykłości. Dla mnie był to raczej bezsensowny bełkot. Może ona umiałaby je lepiej 
recytować i głosem, mimiką, gestami wypełniać w tej rozwiązanej mowie szczerby logiki. Kilka 
wierszyków angielskich z zeszytu obcych autorów trochę mnie zainteresowało, więc prosiłem 
Klaudiusza, aby mi je pożyczył do przepisania. Chciałem pogadać o nich z Kazimierzem.
W trzecią niedzielę Klaudiusz zaprosił mnie na przedpołudnie, aby naradzić się nad książką Zewy. 
Tak ją nazywał: książka mojej Zewy. Porozkładał na biurku, krzesełkach i poręczach foteli 
kilkadziesiąt obrazków, prosząc, abym pomógł mu w ich segregacji. Odpowiadało mi to zajęcie. W 
ciągu ostatnich lat miałem wiele do czynienia ze sztuką ludo,wą i nieźle orientowałem się w tematyce 
zawiłych nieraz kompozycji. Zapomniałem, że były dziełem jednych rąk. Ich różność przy cechującej 
je szczerości i prostocie świadczyła wymownie o infantylizmie autora. Gdybym nie był uprzedzony, 
nigdy nie uprzytomniłbym sobie tej mistyfikacji. Klaudiusz myślał o ,czymś podobnym, gdy 
westchnął:
—  Była   wielkim,   zagubionym   dzieckiem.
—  Nieszczęśliwe   dziecko   —  potwierdziłem.
—  Dlaczego była  nieszczęśliwa?
—  Nie   rozumiała   siebie,   nie   znała   sensu   istnienia,   nie wierzyła...
—  Ja też nie wierzę i co z tego?
—  Ty wierzyłeś i w siebie, i w nią, Klaudiuszu. Najlepszy dowód, że nadal chcesz wydać jej książkę.
—  To wcale nie kwestia wiary.
—  Więc czego? Czym się po,wodujesz?
—  Chcę,  aby pozostał po niej  jakiś ślad na ziemi.
—  Po twojej  córce?
—  Naturalnie! Tylko dwóch z grona jej  młodych przyjaciół zjawiło  się na pogrzebie.  A gdzie inni? 
Do przyszłego roku ci dwaj zapomną o niej, że była. Za parę, może kilkanaście lat i my znikniemy, 
aby i o nas z kolei zapomniano. Statystykę mało obchodzi, jacy ludzie żyli w minionej  epo ce. Przeto 
jeżeli można, czyż nie należy przeciwdziałać procesowi znikania tych, których kochamy, a którzy 
istnieć przestają tak bez reszty, do cna, na amen?
—  Sądzisz,   że   książka   ją   unieśmiertelni?
—  Na pewno. Roześlę  do bibliotek  całego świata.  Będzie figurowała w tysiącu katalogów jako 
dzieło redakcji Gene-vieve de Graset.
—  Masz zamiar utrwalić mistyfikację?
—  Oczywiście.   Jeżeli   krytycy   będą   się   powoływali   na dzieło,   chwaląc   poszczególne   
imiona   dziecięce,   będzie   to jakby  pomnożenie  się   samej   Zewy.  Te  fikcyjne  imiona  to jej 
dzieci,  niby kwiatuszki rozkwitające na jednej  łodydze.
—  Twoje  wnuczęta.
Spojrzał na mnie zgaszonym wzrokiem:
—  Moje   wnuczęta,   jak   chcesz.   Tak,   beze   mnie   nie   poczęłyby się.
—  Bez twoich franków i bez twego kłamstwa. To będzie owoc twego kłamstwa,  którym  chcesz  
zastąpić  sobie  córkę.
—  Do   czego   właściwie   zmierzasz,   Dominiku?   —  patrzył na mnie  z opanowanym 
rozdrażnieniem. A ja  swojego  nie starałem  się  ukry,wać  mówiąc:
—  Dla mnie twoja Żewa nie przestała istnieć. Trwa niezależnie od tych papierków i naszej pamięci. 
Myślę, że obowiązki  ojca  nie kończą  się w krematorium.  Czy 'nigdy  nie przyszło ci do głowy, że i 
twoja niewiara 'może być fałszywa?  We  wszystko  umiesz  wątpić,  tylko  nie w  swoją  rację i  to  w  
sprawach tak  ważnych  jak  samo  istnienie.  Jednak gdybyś pomylił  się ,w  tym,   pomyśl,   jak  
okrutnie   skrzywdziłeś dziecko nie pomagając mu wierzyć w sens jego życia, za życia. Tym samym 
nie pomagałeś mu mniej  cierpieć po śmierci. Kiedy broniłeś jej  jako medyk przed zgonem, 
wyzyskałeś wszystkie techniczne szansę, ale kiedy mimo wszystko  zgasła,   nie   stać   cię  już   na   tę  
jedyną:   na  zwątpienie w   swój sąd nieomylny   o   jej   nieistnieniu.   Gorzej,   jeszcze chcesz  
kłamstwem  setki  fikcyjnych  imion  dziecięcych  pieczętować  jej  grób.
Zamachał  rękami.  Nie dałem  sobie  przerwać:
—  Znasz   Casima  Borela?  Był  na pogrzebie.   Jego   ojciec, profesor,   ateista   i  mason,   nie   
zabronił  żonie  wychowywać syna   religijnie.   Wiesz   dlaczego?   Dał   dziecku   to,   co   sam 
otrzymał od swoich rodziców.  Aby  rozumiało i  czuło przeszłość   i   naturę   cywilizacji   
europejskiej,   a więc   chrześcijańskiej,   naszą  moralność,   obyczaj,   Francję.
—  Żewa też  była  ochrzczona!
—  Tym gorzej  dla  niej.  Zaszczepiłeś na dziczce szlachetność i pozostawiłeś bez wody na ugorze. Twój  
sceptycyzm, którym się chełpiłeś, zmroził ją. Wyobcowana, a zbyt inteligentna, aby ograniczyć się do 
posłuszeństwa i przeżyć miłosnych,  bardziej   człowiek  niż femelle...
—  Dosyć!   Wszystkiemu  ja   mam   być   winien,   a   ty  masz mandat prokuratora sumienia! Nie, mój 
drogi. Nie przeraża mnie twój   fanatyzm.  I  niczego  już  nie  uratuje.  Większość Francuzów  nie  wierzy 
w twojego  Boga,  a rozmnażamy się i rozkwitamy. Gdyby żyła jej matka, nie doszłoby do tego. A ja, cóż 
mogę więcej dla niej zrobić?
—  Pytasz o  radę?
—  Rozmyślam  głośno.
—  Fabiola   zamówiła   w   swojej    parafii   na   Batignolles mszę świętą za jej duszę. W czwartek, o 
siódmej rano. Będę tam.
—  Dziękuję!
—  Rozważ,  Klaudiuszu,   jak  by  to  wyglądało,   gdyby  ten cały   album   wydać   jako   studium   
charakterystyczne   sztuki dziecięcej   Genevieve  de  Graset?  Byłby  to   chyba   niespotykany   unikat.   
W   katalogach   Żewa   figurowałaby,   zgodnie z prawdą, jako autor, a nie tylko redaktor. Na pewno dzie-
ło zainteresowałoby psychologów i pedagogów. Gdyby nadto opłacić  jakiego  głośnego krytyka...
—  Radzisz mi to poważnie?
—  Zastanawiam się głośno.  Odpowiedni wstęp do  jej  albumu   mógłby   napisać   któryś   z   jej   
kolegów.   Krótki,   tragiczny życiorys z paroma jej wierszami. To mogłoby chwycić.  Ciekawy  dokument  
nieciekawych  czasów.
Żegnając Klaudiusza nie byłem pewien, czy mój projekt mu się podobał i przekonał. Wyczułem w nim 
rezerwę, może nawet niechęć względem mnie. Nie dziwiłem się. Bądź co bądź zamąciłem człowiekowi 
jego pewność siebie, atakując newralgiczny punkt — odpowiedzialność za tragedię swego dziecka. Jego 
intencje wydawnicze świetnie rozumiałem. To był także mój osobisty problem, casus niniejszej książki. 
Dzisiaj, gdy zasmakowałem w pisaniu, a nowe życie podarowało mi udanego syna, uśmiecham się 
pobłażliwie nad pierwszymi stronicami. Łatwo mi było krytykować Klaudiusza, jednak po przejrzeniu 
baczniejszym poezji Zewy zwątpiłem czy inny, nawet bogobojny ojciec, miałby lepszy rezultat w 
kształtowaniu, w dzisiejszych czasach i klimacie Francji, podobnej osobowości. Ulegam pokusie wpisania 
do tego rozdziału próbki poematów, którymi Żewa delektowała się, gdyż przepisała je starannie do swego 
zeszytu ze zbiorku chyba amerykańskiego:

Someone who I am Is none. 
Sotnething I have done is, nothlng. 
Someplace I have fond is nowhere. 
I am not me. What is the answer.
I must find question 
for Ali these starange secreets

Był w tym zeszyciku przepisany z podkreśleniami poemat Allena Ginsberga „Mescaline" oraz bezecności 
Alan Dienstaga, takie, że nie odważyłbym się odczytać ich głośno w męskim gronie. Z jej wierszy, pewnie 
jej, chociaż nie podpisanych, jeden wydał mi się szczególnie ważny, więc przepisuję go na zakończenie 
rozdziału, a ku czci biednej dziewczyny:

Słoniowe liście, acatalpy szeleszczą blachą. 
Po co je kary ptak dziobem, rozdrapał? 
Za żywopłotem plusk, jazgot dziewczęcy. 
Śmieją się więcej niż mówią, 
a ja płacze do wtóru, 
płaczem bydlęcym.