PAOL LEJIINSON
TELEFON KOMÓRKOWY
JAK ZMIENIŁ ŚWIAT
NAJBARDZIEJ MOBILNY
ZE ŚRODKÓW KOMUNIKACJI
PAUL LEVINSON
TELEFON KOMÓRKOWY
JAK ZMIENIŁ ŚWIAT
NAJBARDZIEJ MOBILNY
ZE ŚBODKÓW KOMONIKACJI
przełożyła
HANNA JANKOWSKA
ze wstępem
TOMASZA GOBANA-KLASA
Warszawskie
Wydawnictwo
Literackie
MUZA SA
Tytuł oryginału: Cellphone. The Story of the World's
Most Mobile Medium and How It Has
Transformed Everything!
Projekt serii: Maciej Sadowski
Projekt okładki: Mariusz Filipowicz
Redakcja: Ryszarda Krzeska
Redakcja techniczna: Sławomir Ćwikliński
Korekta: Elżbieta Jaroszuk
Wydawnictwo MUZA dziękuje Autorowi książki za udostępnienie
i zgodę na wykorzystanie ilustracji.
The Publishers would like to express their gratitude to the Author
for providing and his kind consent to use all the illustrations.
© Paul Levinson, 2004. All rights reserved
© for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2006
© for the Połish translation by Hanna Jankowska
Neilowi Postmanowi (1931-2003),
który nauczył mnie, jak uczyć
ISBN 83-7319-824-5
Warszawskie Wydawnictwo Literackie
MUZA SA
Warszawa 2006
Wstęp do wydania polskiego
Komórka w naszej chacie
Polacy pokochali telefony komórkowe. Korzysta
z nich już ponad 22 min rodaków. „Są dwie grupy użyt-
kowników komórek: 28% stanowią ci, którzy mają te-
lefon stacjonarny, 24% zaś to tacy, którzy posiadają
tylko telefon komórkowy" - stwierdza Reineke Reit-
sma, szef działu badań porównawczych Forrester Re-
search. Liczba aktywnych kart SIM (wskaźnik telefo-
nii komórkowej) wyniosła pod koniec 2005 roku
blisko 30 milionów, a linii telefonicznych - mniej niż
14 milionów. Obecnie jest zatem ponad dwa razy wię-
cej komórek niż aparatów stacjonarnych. Nic w tej
proporcji - dwa do jednego - nie powinno dziwić. Mi-
mo że obecnie nie czeka się kilka lat na założenie linii
telefonicznej, to jednak telefon komórkowy jest szyb-
ciej dostępny na wsi i w małym mieście niż tradycyjny
aparat. Nadal istnieją osady, gdzie łączność przewodo-
wa jest w ogóle niedostępna. Dlatego w przysłowiowej
kurnej chacie ciągle nie ma bieżącej wody i toalety,
ale prawdopodobnie jest telefon komórkowy, w skró-
cie: komórka.
W wielu innych krajach przyjęły się bardziej trafne
nazwy telefonu komórkowego, np. we Francji le por-
table, przenośny, albo le G, skrót od GSM. W kraju
Nokii Finowie przyjęli termin kanny, który odnosi się
do przedłużenia ręki. Niemcy nazywają go handy, po-
ręcznik; Hiszpanie al mubil. Po arabsku jest nazywa-
ny el mobile. W Japonii to keitai denwa, telefon prze-
nośny, a najczęściej tylko kei-tai. Pięknie określają
ten telefon Rosjanie - mobilczik.
Polacy, wzorem Amerykanów, odnoszą nazwę do
swojskiej komórki. Niewielu użytkowników wie, że jest
to nazwa techniczna - pochodna od graficznego przed-
stawiania układu radiowych stacji bazowych tego sy-
stemu telefonii. Przypomina on plaster miodu, którego
elementy nazywa się po angielsku właśnie komórkami.
Wszystko jedno jak go nazwiemy, podobnie wyglą-
dający aparat zobaczymy w rękach ludzi we wszyst-
kich krajach na wszystkich kontynentach. Mało które
urządzenie - może z wyjątkiem telewizora - tak szyb-
ko podbiło świat. Pozornie przeczy temu jego dłu-
ga, bo trzydziestoletnia historia - wynalazek pochodzi
z 1976 roku i jest dziełem amerykańskiego inżyniera
Martina Coopera z Motoroli. Znacznie późniejsze wpro-
wadzenie systemu cyfrowego GSM (i pokrewnych)
zmniejszyło rozmiary komórki (poprzednio wielkości
i o ciężarze cegły), obniżyło koszty, zwiększyło zasięg
i dostępność. Mały, wygodny, przenośny aparacik - wy-
posażony w ekran jak telewizor - stał się przedmio-
tem powszechnego i codziennego użytku.
Jednak jego popularność nie jest związana wyłącz-
nie z większą dostępnością tej formy telefonii. Ko-
mórka to dużo więcej niż tylko - mówiąc żargonem
biurokratycznym - mobilna usługa głosowa. Autor
niniejszej książki, Paul Levinson, zaczyna swoje roz-
ważania od nazwy hebrajskiej, stosowanej w Izraelu
- pele-fon, czyli „cudowny telefon" („cud-telefon"). Is-
totnie, komórka to nie tylko przenośny telefon, choć
już samo to wystarczyłoby do nazwania jej technolo-
8
gicznym cudeńkiem. To aparacik który - jak trafnie
wskazuje podtytuł książki - zmienia (w naszym życiu)
wszystko.
Paul Levinson, uczeń i współpracownik proroka me-
diów, Marshalla McLuhana, jest znany w Polsce dzięki
książce Miękkie ostrze. Naturalna historia i przyszłość
rewolucji informacyjnej, wydanej przez wydawnictwo
MUZA w serii Spectrum. W tej napisanej w 1997 roku
historii rozwoju mediów znalazły się tylko trzy wzmian-
ki o telefonie komórkowym, urządzeniu, które rewo-
lucjonizuje świat mediów tak, jak w latach osiemdzie-
siątych uczynił to komputer, a w dziewięćdziesiątych
Internet. Jako były prezes Amerykańskiego Stowarzy-
szenia Pisarzy Science Fiction Levinson powinien le-
piej znać moc nowych mediów. Nie należy go jednak
obwiniać o krótkowzroczność, sam przecież formułuje
zasadę nieprzewidywalności zastosowań techniki. Los
autorów książek o telefonii komórkowej także nie jest
do pozazdroszczenia. Ledwie postawią końcową krop-
kę, a już pojawiają się nowe formy i kierunki rozwoju
oraz wykorzystania łączności komórkowej.
Przykładów nie brakuje również w naszym kraju.
Niezliczone są przypadki szybkiego wzywania służb
ratownicznych, lekarzy czy policji z miejsc oddalonych
od telefonu stacjonarnego. Szczególnie potrzebne oka-
zały się komórki osobom uwięzionym w gruzach zawa-
lonej w styczniu 2006 roku hali wystawowej w Kato-
wicach.
Aparat komórkowy, jakby to dzisiaj powiedział Ary-
stoteles, nie jest urządzeniem do jednego, ale do wie-
lu (a właściwie do bardzo wielu) użytków. Łączność
głosowa to jedynie podstawowy, ale nie zawsze naj-
ważniejszy z nich. Weźmy jako przykład wbudowaną
w telefon lampkę aparatu fotograficznego: oświetlała
ona drogę ucieczki z zawalonej strefy, a przy okazji
9
właściciel aparatu nagrał dramatyczne sceny uwięzie-
nia. Telefon komórkowy staje się także - w wersji
UMTS - mobilną telewizją.
Niezwykłą, zdumiewającą nawet dla inżynierów,
którzy ją stworzyli, jest łączność tekstowa, czyli SMS.
0 ile telefon komórkowy to jakby własna zminiatury-
zowana budka telefoniczna (z numerem odbioru), to
SMS to prywatny telegraf. I choć wydawało się, że tele-
graf to już tzw. martwe medium, zastąpione przez te-
lefon i e-mail, to dzięki SMS przeżywa drugą młodość.
Stał się nie tylko elementem łączności dwustronnej,
lecz także narzędziem przesyłania opinii do mediów
(np. do radia), brania udziału w konkursach, progra-
mach telewizyjnych (przełomem był tu Big Brother).
Ilość wysyłanych i odbieranych esemesów w wielu
krajach, m.in. w Polsce, przekracza ilość rozmów!
W okresie świąt Bożego Narodzenia w 2005 roku Pola-
cy wysłali ponad 388 milionów SMS-ów z życzeniami!
MMS-ów, czyli wiadomości multimedialnych, wysła-
liśmy ponad 2 miliony. To ponad dwukrotnie więcej
niż w poprzednie święta.
Popularność wiadomości tekstowych nie wynika je-
dynie z niskich kosztów, esemesy są formą łączności
asynchronicznej, pozwalają na przekaz jednokierun-
kowy, dają chwilę namysłu przed wysłaniem odpowie-
dzi, mogą docierać do wielu rozmówców jednocześnie.
Stały się więc narzędziem nowej formy organizacji
społecznej, którą Howard Rheingold określa jako
„sprytny tłum". Jego powstawanie i działanie mogli-
śmy obserwować w czasie żałoby po Janie Pawle II,
gdy poprzez łańcuszkowo rozsyłane esemesy młodzi
ludzie (tzw. pokolenie JP II) zwoływali się na msze
1 nocne czuwania.
Specyficznie polskim zjawiskiem jest wykorzysta-
nie SMS-ów do przekazywania drobnych datków na
10
cele charytatywne. W Stanach Zjednoczonych od lat
popularnością cieszy się przesyłanie czeków (w Polsce
praktyka niemal nieznana). Stąd esemes na specjalny
numer jest wygodną formą dobroczynności. Spopula-
ryzowała ją Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy,
a w czasie tragedii w Katowicach wykorzystywała
Caritas.
Ale jest i ciemna strona SMS-ów. Często służą do
nękania innych ludzi, wysyłania głupich dowcipów
czy fałszywych alarmów. Niestety pod tym względem
znajdujemy się w czołówce światowej. Użytkownicy
jednak zapominają, że nawet telefony na kartę nie są
całkowicie anonimowe, można pośrednio zidentyfiko-
wać ich właściciela. A co jeszcze łatwiejsze, coraz do-
kładniej wskazać jego miejsce pobytu. Stała łączność
komórki ze stacją bazową pozwala ustalić jej lokali-
zację i przemieszczanie się użytkownika, nawet gdy
aparat jest wyłączony.
Przechowywanie w pamięci telefonu otrzymanych
esemesów może być podstawą oskarżeń. Skłóceni
małżonkowie przychodzą na rozprawę z komórkami
i wyświetlają sędziemu dowody domniemanej czy fak-
tycznej zdrady. W co trzeciej sprawie rozwodowej
Polaków wykorzystywane są zapisy SMS-ów! Coraz
powszechniejsze staje się nagrywanie przez uczniów
faktycznych czy rzekomych aktów agresji ze strony
nauczyciela. W pierwszym odruchu są one uznawa-
ne za bezsporne dowody, dopiero po pewnym czasie
ujawnia się prosta zasada, że fakt wyrwany z kontek-
stu to jeszcze nie prawda. Komórka utrwala dźwięk
i obraz w danej sytuacji, która ma przecież swój po-
czątek i swoją dynamikę.
Nowoczesne aparaty oferują użytkownikom coraz
więcej usług, w tym także i te, które określamy mia-
nem bajerów, czasami tak niezwykle przydatnych.
11
Dlatego na zakończenie oddajmy głos młodemu po-
koleniu, które nazywam pokoleniem SMS (medial-
nym i mobilnym):
Dawniej myślałam, że potrafię żyć bez telefonu komórko-
wego. Do dziś nic się nie zmieniło, nadal wiem, że życie bez
tego gadżetu jest możliwe, a nawet całkiem normalne. Pro-
blem w tym, czy ja chcę zrezygnować z tego urządzenia, czy
mogłabym aż tak się poświęcić. Jeszcze kilka lat temu nie
nazwałabym tego poświęceniem, ale teraz wiem, że brako-
wałoby mi SMS-ów, możliwości rozmawiania kiedy chcę
i z kim chcę. Telefon to moja osobista rzecz, na pewno bar-
dzo ważna. Oprócz tego, że w znacznym stopniu ułatwia
mi życie (mogę szybko się czegoś dowiedzieć, kogoś poinfor-
mować w ważnej sprawie lub po prostu zadzwonić, gdy
chcę zwyczajnie usłyszeć czyjś głos) sprawia, że czuję się
w pewien sposób bezpiecznie („Gdyby tylko coś się działo,
dzwoń!" - sami wielokrotnie udzielamy takich rad bli-
skim). Widzę, że telefon stał się nieodłącznym elementem
naszego życia - nie tylko mojego. Poza tym każde modyfi-
kacje tych urządzeń sprawiają, że wcale nie chcemy się od
nich uwolnić, a wręcz przeciwnie - coraz bardziej się do
nich przywiązujemy.
Edyta Miśta, studentka UJ, III rok
Nic ująć, choć można - odnotowując na przykład
kiepską ortografię młodego pokolenia - dodać: „Ma-
jąc komórkę, nie zapominaj o szarych komórkach".
Tomasz Goban-Klas
tgk@media.miks.uj.edu.pl
wieś Konary, zima 2006
Przedmowa
Impuls nie do odparcia
Ta średnich rozmiarów książka opowiada o niewiel-
kim aparacie, którego pojawienie się miało ogrom-
ne konsekwencje. To, że małe urządzenia odgrywają
wielką rolę w komunikowaniu się, nie powinno nas
dziwić - nasz mózg waży w końcu około kilograma.
Telefon komórkowy nie odznacza się równą mu inte-
ligencją, ale w coraz większym stopniu ułatwia nam
komunikowanie się na wszelkie sposoby, jakich tyl-
ko nasz mózg zapragnie, wszędzie tam, gdzie akurat
znajdują się nasze mózgi i ciała.
Nazwa jest trafna. W Anglii i wielu innych krajach
używa się określenia mobile phone - dosłownie „tele-
fon ruchomy" - ale cellphone - „telefon komórkowy"
- brzmi lepiej. Nie tylko przenosi się on z miejsca na
miejsce, jak żywe komórki, lecz także, tak jak one, daje
początek nowym wspólnotom, możliwościom i relacjom,
gdziekolwiek zawita. Telefon komórkowy jest więc nie
tylko ruchomy, ale i twórczy. Angielskie słowo celi ma
wszakże i drugie znaczenie, które odzwierciedla jeszcze
inny aspekt jego oddziaływania. Celi to również „cela".
Telefon ten nie tylko otwiera nam nowe możliwości, ale
i sprawia, że zawsze można się z nami połączyć. Tym
samym więzi nas w celi nieustannej dostępności.
13
W niniejszej książce analizuję rewolucję, jaka się
dokonała za sprawą telefonu komórkowego. Oma-
wiam jej wpływ na nasze życie, na miłość i wojnę, pra-
cę i rozrywkę oraz wszystko, co się zawiera między
nimi. Zaczynam od omówienia niektórych tych zja-
wisk. Rozdział 2 jest poświęcony przenośnym mediom,
które nam od dawna towarzyszą - książce, aparatowi
fotograficznemu, radiu tranzystorowemu. Każde z nich
wyprowadza nas z domu, studia czy biura w świat ze-
wnętrzny. Telefon komórkowy jest jednak czymś wy-
jątkowym, nie tylko bowiem dostarcza nam informa-
cji, ale i umożliwia rozmowę wszędzie, gdzie się nam
podoba.
Za środek przekazu kształtujący naszą epokę uzna-
je się przeważnie Internet. Istotnie, jest to medium
nad mediami, dostarcza bowiem prosto na ekran na-
szego komputera książki, zdjęcia, audycje radiowe,
e-maile, gazety, czasopisma i mnóstwo innych form
komunikacji. Ma to jednak swoją cenę: za dostęp do
cyberprzestrzeni płaci się przywiązaniem do krzesła
przy biurku w jakimś pomieszczeniu. Rozdział 3 opo-
wiada o tym, jak telefon komórkowy uwalnia nas z do-
mów i biur, umożliwiając powrót do wielkiego, praw-
dziwego świata poza ich ścianami.
Zanim jeszcze Internet zaczął łączyć tak wiele roz-
maitych mediów, ogniskiem czy też ośrodkiem komu-
nikacji byl dom, gdzie nie tylko rozmawiało się z rodzi-
ną, ale i miało do dyspozycji telefon, radio, telewizję,
książki, gazety i czasopisma. Za sprawą telefonu ko-
mórkowego, który w ruchu udostępnia nam Internet
i wszystkie jego media, a także umożliwia rozmowy
telefoniczne, każdy z nas staje się przenośnym ognis-
kiem domowym. Powstaje w ten sposób telepatyczne,
wszechkomunikujące się społeczeństwo, którym zaj-
miemy się w rozdziale 4.
14
Pojawienie się telefonu komórkowego miało nie tyl-
ko dobroczynne skutki. Niektóre z negatywnych kon-
sekwencji społecznych omówimy w rozdziałach 5-7.
Możliwość dzwonienia do każdego, kiedy tylko ze-
chcemy, i przyjmowania telefonów od osób, z którymi
mamy ochotę rozmawiać, to jedno - z drugiej strony
i do nas mogą o każdej porze i w każdym miejscu
dzwonić ludzie, z którymi rozmawiać nie chcemy albo
przynajmniej nie życzymy sobie tego w danym mo-
mencie. Głównym problemem epoki telefonów ko-
mórkowych może stać się zapewnienie sobie niedo-
stępności bez obrażania potencjalnych rozmówców.
Rozmowa przez komórkę w niektórych miejscach
publicznych może irytować mimowolnych słuchaczy.
Czy mają prawo się denerwować? Rozdział 6 analizuje
przyczyny tej irytacji, omawia, gdzie najczęściej do
niej dochodzi oraz co można i należy w związku z tym
zrobić - o ile w ogóle da się cokolwiek zdziałać.
Do ludzi, na których życie telefon komórkowy wy-
warł największy wpływ, należą rodzice i dzieci, mę-
żowie i żony. W rozdziale 7 snuję rozważania o tym,
jak telefon stał się w odniesieniu do życia rodzinnego
mieczem obosiecznym. Dzieci uwielbiają komórkę,
ponieważ dzięki niej mogą dzwonić do przyjaciół spo-
za domu i poza zasięgiem rodzicielskich uszu. Z dru-
giej strony, umożliwia ona rodzicom kontaktowanie
się z dziećmi o dowolnej porze i w dowolnym miejs-
cu. Być może utrudnia zdradę, ale ułatwia nękanie.
Zwykły telefon i Internet sprawiły, że praca skoloni-
zowała dom. Teraz za sprawą telefonu komórkowego
biuro zespoliło się z domem.
W rozdziale 8 powracam do innych niż głosowe za-
stosowań telefonu komórkowego. W niektórych stro-
nach świata częściej służy on do przesyłania komuni-
katów tekstowych niż do rozmów. Ma to sens - tekst
15
bywa precyzyjniejszy od mowy, odznacza się poza
tym złotą zaletą, jaką jest milczenie. Łączenie się
z Internetem w celu uzyskiwania informacji nie stoi
w sprzeczności z potrzebą odcięcia się od niepożąda-
nych kontaktów. Internet, w odróżnieniu od człowie-
ka, z którym rozmawiamy przez telefon, nie zadzwo-
ni do nas w nieodpowiedniej porze. Niewykluczone,
że za jakiś czas Internet zostanie uznany za jedną
z usług świadczonych za pośrednictwem telefonu ko-
mórkowego. Nie byłbym zaskoczony, gdyby za kilka
lat od napisania tej książki czytelnicy zapoznawali się
z nią na ekranie komórki.
Rozdział 9 ukazuje, jak telefon komórkowy znosi
w skali świata cyfrowe podziały społeczne. Wymaga
tylko niezbyt drogich stacji przekaźnikowych albo sa-
telitów krążących już nad Ziemią, co oznacza, że do
wspólnoty posługującej się tym telefonem można włą-
czyć ubogie narody z całego globu. Z tego zaś wyni-
ka, że komórka w kieszeni podróżnika będzie działać
w coraz to nowych miejscach. Za sprawą Internetu
globalna wioska Marshalla McLuhana stała się inter-
aktywna. Dzięki telefonowi komórkowemu jej miesz-
kańcy mogą wstać z miejsc i poruszać się po świecie.
Kiedy kończyłem tę książkę, w 2003 roku, wybuchła
wojna z Irakiem. W rozdziale 10 omawiam rolę, jaką
odegrał telefon w relacjonowaniu wojennych wyda-
rzeń oraz w prowadzeniu wojny. Dziennikarz przy-
dzielony do wojska, wyposażony w komórkę oraz łą-
cze teletransmisyjne, kontynuuje i rewolucjonizuje
tradycję środków przekazu z pola walki, którą w cza-
sie wojny secesyjnej zapoczątkował fotograf Mathew
Brady. Wykorzystywanie telefonu komórkowego do
lokalizowania dowódców wroga i ich likwidacji to udo-
skonalona wersja zaprzęgnięcia mediów w służbę ma-
chiny wojennej - zaczęło się to również podczas wojny
16
secesyjnej, kiedy za pomocą telegrafu kierowano ru-
chami wojsk.
Pod koniec książki zastanawiam się nad ewentual-
nym ulepszeniem telefonu komórkowego. Jeszcze
przed jego rozpowszechnieniem telefon był najbar-
dziej doskonalonym narzędziem w historii mediów
- uzupełnionym o automatyczną sekretarkę, funkcję
rozmowy oczekującej, identyfikację numeru itd. Jak
wszystkie wynalazki, i te ulepszenia miały swoje dob-
re i złe strony. Stworzyły nowe problemy (identyfika-
cja numeru nie pozwala dzwoniącemu zaskoczyć od-
biorcy), nawet jeśli rozwiązały stare (identyfikacja
numeru utrudnia składanie nieprzyzwoitych propozy-
cji). Proponuję dla telefonu komórkowego dwa ulep-
szenia -jedno z korzyścią dla dzwoniącego, drugie dla
odbierającego.
W książce tej niewiele uwagi poświęca się obowią-
zującymi^ niektórych stanach USA przepisom, które
zakazują rozmawiania przez komórkę trzymaną w rę-
ku podczas prowadzenia samochodu. Nie zajmuję się
też pogłoskami o tym, że telefon komórkowy może po-
wodować raka mózgu. Medycyna tego nie potwierdza.
Jeżeli chodzi o przepisy prawne, nie ma wątpliwości,
że rozmowa przez telefon rozprasza uwagę kierowcy.
To jednak od społeczeństwa i prawa, a nie od telefonu
zależy, czy najlepszym sposobem uporania się z tym
problemem będzie wydawanie przepisów (i czy da się
wymusić ich przestrzeganie), czy też edukacja i zmia-
na obyczajów. Ogólnie rzecz biorąc, uważam, że lep-
szym sposobem regulowania zachowań jednostki i spo-
łeczeństwa jest ewolucja obyczajów, a nie mnożenie
przepisów. Dotyczy to zarówno telefonu komórkowe-
go, jak i większości innych spraw.
17
Niniejsza książka zajmuje się więc historycznym
kontekstem, społecznym oddziaływaniem oraz przy-
szłymi możliwościami urządzenia, które pozwala nam
podczas spaceru w słońcu na rozmowę z kimś, kto
chodzi w deszczu na innym kontynencie. Choć zawsze
możemy komórkę wyłączyć, dzwonkowi telefonu ni-
gdy nie było można się oprzeć, wkrótce zaś nie oprze-
my się przemianom, jakich telefon komórkowy doko-
nuje w naszym życiu i kulturze.
Słów kilka o formie tej książki. Dbając o to, by była
krótka i treściwa, odszedłem od akademickiego zwy-
czaju opatrywania jej przypisami. Odnośniki w tek-
ście też starałem się ograniczyć do minimum. Od cza-
su do czasu czytelnik spostrzeże ujfte w nawiasy
uwagi, które uznałem za na tyle związane z tematem
lub interesujące, że nie chciałem ich pomijać. Proszę
je potraktować jako podteksty czy też, w żargonie te-
lefonii komórkowej, SMS-y, przemycane przeze mnie
w trakcie rozmowy.
Dla tych, którzy czerpią radość z zagłębiania się
w zakamarki bibliografii, dołączyłem na końcu książki
wybraną literaturę z obszernymi komentarzami. Moż-
na ją czytać, zarówno przeskakując do niej z części
książki, gdzie dane źródła są cytowane, jak i uznając
za samodzielne, alternatywne pod pewnymi względa-
mi opracowanie na temat, pozwalające przyjrzeć się
bliżej telefonowi komórkowemu.
Skoro już mowa o przyglądaniu się telefonowi
- w rozdziale 1 i 7 zamieściłem reprodukcje kartek
pocztowych z początku XX wieku, ilustrujących spo-
łeczną percepcję tego urządzenia w owym czasie. Po-
chodzą one z moich prywatnych zbiorów.
18
Miałem ogromne szczęście, że w różnych fazach te-
go projektu pracowały przy nim trzy utalentowane re-
daktorki: Kristi Long, z którą po raz pierwszy omówi-
łem pomysł książki o telefonie komórkowym, Roee
Raz, która po przeczytaniu wstępnego jej szkicu po-
dzieliła się ze mną cennymi uwagami, i Farideh Koohi-
-Kamali, która, wraz ze swoją asystentką Melissą No-
sal, doglądała książki aż do jej sfinalizowania.
Jak zawsze, miałem najlepszych w świecie „pierw-
szych czytelników", którzy tym razem okazali się w do-
datku absolutnymi mistrzami w przedmiocie, o któ-
rym książka traktuje. Dziękuję mojej żonie Tinie
i dzieciom, Simonowi i Molly, za mądre i wnikliwe
rady. Dziękuję również Tinie za skrupulatność okaza-
ną przy redagowaniu i korekcie książki.
Paul Levinson
Nowy Jork, grudzień 2003
w
, Cud-telefon'
W Izraelu, gdzie ponad 75 proc. mieszkańców ma
telefon komórkowy, urządzenie to określa się potocz-
nie pele-phone - „cud-telefon". Jest to również na-
zwa jednej z największych izraelskich sieci telefonii
komórkowej oraz coś więcej niż zręczna gra słów.
Możliwość rozmowy z każdym, wszędzie i o dowolnej
porze może istotnie zakrawać na cud. Albo tak przy-
najmniej było dziesięć lat temu. Dziś komórka jest
już tak wszechobecna, że jej cudowne właściwości
spowszedniały, stając się elementem życia codzien-
nego.
Telefon komórkowy może jednak zadecydować
o życiu lub śmierci. Jedenastego września 2001 roku
tylko trzy z czterech samolotów porwanych przez ter-
rorystów rozbiły się o budynki. Czwarty spadł w Pen-
sylwanii, ale zginęli tylko ludzie znajdujący się na
jego pokładzie. Terroryści, którzy wsiedli do samolo-
tu United Airlines lot 93, nie uwzględnili możliwości
telefonu komórkowego. Pasażerowie, powiadomieni
przez bliskich o atakach na World Trade Center, zdo-
łali podjąć akcję.
Od tamtej pory telefon komórkowy, niczym cud
z niebios, nieraz ratował komuś życie. Dwudziestego
21
szóstego maja 2003 roku - w Stanach Zjednoczonych
świętowano wtedy Dzień Pamięci - na Long Island
spadł niewielki samolot. Pilot wezwał pomoc przez
komórkę. Nie potrafił określić, gdzie się znajduje.
Straż Przybrzeżna kazała mu wystrzelić rakietę
świetlną, dzięki której udało się go odnaleźć. Niekie-
dy do ocalenia jest blisko, ale dramat polega na tym,
że pomoc nie nadchodzi w porę. Czterech nastolat-
ków, których łódka w 2002 roku zatonęła u wybrzeża
City Island w Nowym Jorku, dzwoniło z komórki pod
numer ratunkowy 911. Niestety, operator nie podjął
skutecznej akcji. Nawet komórka nie zawsze wyelimi-
nuje tragiczne skutki ludzkiego błędu.
Telefon Alexandra Bella, odkąd się ponad sto lat te-
mu pojawił, postrzegany był jako cudowne urządze-
nie. Na pocztówkach z pierwszych lat XX stulecia wi-
dzimy małe dziewczynki, rozmawiające przez telefon
ze zmarłymi mamami w niebie.
Na jednej z tych kartek, zatytułowanej „Proszę po-
łączyć mnie z niebem" (opublikowanej przez Bamford
& Co., „za uprzejmym pozwoleniem Chas. K. Harrisa")
widnieje następujący wierszyk:
Proszę połączyć mnie z niebem, tam jest moja mamusia,
wraz z aniołami stąpa po złocistych schodach.
Na pewno będzie rada usłyszeć mój głosik.
Chcę powiedzieć, że bez niej jest nam bardzo smutno.
Inna, pod prawie identycznym tytułem (też opub-
likowana przez Bamforda „za uprzejmym pozwole-
niem" Harrisa), zawiera dalszy ciąg tej historii:
Kiedy prośbę usłyszała
panienka z centrali,
serce jej zadrżało,
łzy się pokazały.
Przemówiła głosem mamy,
22
by dziecko ukoić:
„Przez telefon cię całuję,
kochanie ty moje".
Tak ceniony pan Harris - autor słów znanej piosen-
ki After the Bali (Po balu) - napisał też utwór Hello
Central, Give Me Heaven (Halo, centrala? Proszę
z niebem). Zob. ryc. 1 i 2.
Firma Bell Telephone szybko dostrzegła wielkie
możliwości telefonu i około 1910 roku wydała serię
pocztówek reklamujących tę nowinkę - jeśli nie jako
przekaziciela cudów, to przynajmniej urządzenie ra-
tujące życie. Na jednej z tych kartek, zatytułowanej
„Lekarz szybko przybędzie dzięki telefonowi Bella",
pielęgniarka przez telefon wzywa lekarza do domu,
gdzie zdarzyło się nieszczęście. Inna - „Telefon Bella
strzeże domu nocą i dniem" - przedstawia dwie kobie-
ty przy telefonie w ciemnym domu, do którego zakra-
da się włamywacz. Wstawiony obrazek pokazuje, że
dzwonią na policję. Na jeszcze innej - „Telefon Bella
umożliwia natychmiastowy alarm" - kobieta uwięzio-
na w pełnym dymu pokoju chwyta za słuchawkę; wóz
straży pożarnej na jaskrawoczerwonych kołach, za-
przężony w trzy białe konie, pędzi ulicą jak wicher.
Zob. ryc. 3, 4 i 5.
Przed wprowadzeniem telefonu w nagłych wypad-
kach wykorzystywano telegraf. W domach i mieszka-
niach montowano na ścianach „skrzynki sygnali-
zacyjne" z okrągłymi tarczami, na których widniały
numery (prekursorki tarcz telefonicznych). Za ich po-
mocą można było nadać sygnał do lokalnego oddziału
ADT - American District Telegraph. Po wykręceniu
jedynki ADT wysyłał do danego domu straż pożarną,
wykręcenie dwójki oznaczało zaproszenie dla policji,
po wykręceniu trójki zjawiał się kurier, któremu wrę-
czano tekst telegramu, nadawanego później alfabetem
23
Morse'a z biura telegraficznego. Takie zabezpieczenia
były oczywiście nieporównanie lepsze niż żadne i na
swój sposób dokonywały cudów, ale brakowało im wo-
kalnej subtelności, precyzji i interaktywności rozmo-
wy telefonicznej, podczas której można dokładnie opi-
sać objawy choroby, lekarz zaś po drugiej stronie linii
może zadać pytania.
Inne kartki z serii wydanej przez Bell Telephone
zwracają uwagę już nie na sprawy życia i śmierci, ale
na elastyczność i zasięg telefonu, przesądzające o nie-
odzowności tego urządzenia: „Sięgnij po telefon Bel-
la, kiedy służba zawodzi", „Dzięki telefonowi Bella po-
dróżnik jest w kontakcie z domem", „Do sklepów
poprzez telefon Bella", „Wygodne zakupy przez tele-
fon Bella" (matka z malutkim dzieckiem dzwoni do
sklepu spożywczego) itd.
Nie wszyscy jednak błogosławili telefon. Możli-
wość kontaktu ze światem oznaczała, że i świat mo-
że skontaktować się z tobą. Zburzony został święty
spokój wiktoriańskiego domu, wdarły się doń obce
głosy. W Anglii telefon przyjmował się o wiele dłu-
żej niż w Ameryce, między innymi z powodu obaw
przed naruszeniem prywatności. Nawet większość
Amerykanów nie miała telefonów w domach aż do
lat pięćdziesiątych XX wieku. Jedna z zalet budki
telefonicznej polegała na tym, że można było się od
niej oddalić. Publiczny, płatny telefon nie zakłócał
kolacji ani intymnych chwil. Żadna z reklam tele-
fonu nie przedstawia sytuacji, w której natrętny
dzwonek rozlega się w momencie, gdy rodzina zasia-
da do wspólnego posiłku albo para uprawia miłość
w łóżku.
Dzisiaj za sprawą telefonu komórkowego możemy
zostać dopadnięci nie tylko w pracy lub w domu, ale
wszędzie, gdzie akurat siedzimy, chodzimy czy pod-
24
różujemy. Miecz obosieczny zwiększył zasięg rażenia.
Cudowne urządzenie ma swoją drugą stronę.
Coś za coś
Każdy ze środków komunikacji oznacza jakiś kom-
promis. Słowo pisane, jak zauważył Zygmunt Freud,
przekazuje głos nieobecnego. Ale ten głos nie odpo-
wiada od razu na zadane pytania, co stwierdził Sok-
rates ponad dwa tysiące lat wcześniej. Dziś wymianę
słów zawartych w e-mailach (i komunikatach wymie-
nianych w czasie rzeczywistym) można istotnie uznać
za pewien rodzaj rozmowy. Słowa te są jednak mniej
trwałe niż zapisane na papierze, poza tym istnieje
większe prawdopodobieństwo, że zostaną podpatrzo-
ne przez wścibskie oczy. Czy w przypadku e-maila ko-
rzyści równoważą straty lub je przewyższają? Tak,
w przeciwnym razie poczta elektroniczna by się nie
przyjęła. Możliwość natychmiastowej wymiany kore-
spondencji z kimś w dowolnej części świata to nie-
wątpliwe ulepszenie w dziedzinie komunikacji. Nie
oznacza jednak, że poczta elektroniczna nie ma swo-
ich wad. Jeśli będziemy o nich pamiętać, może uda
się je zredukować, a tym samym zwiększyć czyste ko-
rzyści.
Telefon komórkowy przyniósł nie tylko usprawnie-
nie procesu komunikacji, oznacza również postęp
w porównaniu z komunikowaniem się przez Internet,
które, przynajmniej do niedawna, wymagało, by użyt-
kownik siedział przy biurku przed monitorem. Pomi-
mo rewolucyjnych konsekwencji, Internet jest bo-
wiem szalenie konwencjonalny pod względem tego,
co teoretycy mediów nazywają „warunkami korzysta-
nia z usługi". Podobnie jak tradycyjna telewizja oraz
25
telefon, wymaga przywiązania użytkownika do jedne-
go miejsca. Nakłada nawet jeszcze surowsze wymaga-
nia niż pozostałe media - ze słuchawką telefoniczną
można wszak chodzić po pokoju, a telewizja pozwala
na krótkie wypady do lodówki podczas przerw na re-
klamy. Jeśli nie liczyć sytuacji, kiedy coś się długo
ściąga lub wysyła, Internet przestaje ci świadczyć
usługi z chwilą, gdy odchodzisz od komputera.
Telefon komórkowy całkowicie przecina smycz łą-
czącą użytkownika z pokojem. Podobnie jak aparat
fotograficzny, długopis i radio tranzystorowe, pozwala
wyjść z domu czy biura i znaleźć się w ziemi obiecanej
szerokiego świata. Palmtop jest dzieckiem zarówno
telefonu komórkowego, jak i komputera osobistego.
Książka ta zmierza ku wnioskowi, że na dalszą metę
Internet stanie się dodatkiem do komórki. Możliwość
przemieszczania się plus łączność z całym światem
-  co zapewnia nam telefon komórkowy - mogą się
okazać bardziej rewolucyjne niż cała informacja, jaką
Internet dostarcza nam do pokoju.
Mobilność, główna zaleta telefonu komórkowego,
jest wszakże również źródłem kłopotów. Przepisy za-
braniające rozmowy przez komórkę, którą kierowca
trzyma w ręku, sygnalizują najgorszy z tych proble-
mów. Kiedy jedzie się z dużą prędkością, kiedy trzeba
skupić uwagę na drodze i obiema rękami trzymać kie-
rownicę, zaleta telefonu komórkowego zmienia się
w swoje przeciwieństwo. Może zabić ciebie i innych;
lina ratunkowa, jaką bywa telefon, staje się strycz-
kiem. W porównaniu z tą sytuacją bledną niedogodno-
ści, jakie komórka może sprawić w innych sytuacjach
-  niepożądane telefony czy rozmowy irytujące po-
stronnych świadków.
Samo pojawienie się przepisów zakazujących kie-
rowcom rozmowy przez komórkę podczas jazdy stano-
26
wi wielce istotną lekcję na temat kompromisów zwią-
zanych z mediami. Nie musimy biernie, bezsilnie
i w milczeniu tolerować wad i zagrożeń, jakie niosą ze
sobą pożyteczne pod innymi względami środki komu-
nikacji. Chcąc zredukować niektóre szkodliwe skut-
ki, możemy zastosować nowszą technologię - media
zaradcze, np. zestaw głośnomówiący dla telefonów
komórkowych. Możemy tworzyć społeczne oczekiwa-
nia regulujące zachowanie, które w razie potrzeby
przybiorą postać przepisów prawnych. Żadne z tych
rozwiązań nie jest idealne. Trudna lub podniecająca
rozmowa też może zaabsorbować uwagę kierowcy,
który korzysta z zestawu głośnomówiącego. Przepisy
oczywiście bywają łamane. Jedno i drugie rozwiąza-
nie stanowi jednak ochronną cytoplazmę, otaczającą
przyszłość telefonu komórkowego i jądro, jakie stano-
wi jego mobilność.
Niezamierzone skutki oraz media zaradcze
Sam telefon komórkowy jest środkiem zaradczym
na jeden z niezamierzonych skutków Internetu, który
wyeliminował znaczną część papierkowej roboty, ale
przykuł nas do miejsca pracy. Telefon komórkowy ma
jednak i swoje niezamierzone skutki. Można do nas
dzwonić w czasie, kiedy sobie tego nie życzymy, a jeś-
li komórka jest wyposażona w aparat fotograficzny, da
się zrobić zdjęcia znajomym i nieznajomym w kom-
promitujących sytuacjach.
Ten konflikt czy też oscylowanie między zamierzo-
nymi a niezamierzonymi skutkami oraz techniką za-
radczą (i prawem) daje o sobie znać w całej historii
ludzkości, a także w dziejach mediów. Weźmy choćby
okno. Zostało wynalezione jako środek zaradczy na
27
dziury w ścianie, które z kolei powstały, by ulepszyć
ściany, oddzielające nas od widoku. Przez dziurę moż-
na było wyglądać na zewnątrz, ale wiało przez nią zim-
nem i zacinał deszcz. Żeby temu zaradzić, wymyślono
okno, dające nam dostęp do świata zewnętrznego (czy
też jego widok) bez tych niewygód. Cudowne okno
stworzyło jednak nowe problemy, będące w pewnym
sensie przedsmakiem obecnych kłopotów z telefonem
komórkowym. To samo okno, przez które wygodnie
wyglądaliśmy na zewnątrz, dało ludziom z zewnątrz
możliwość wygodnego zaglądania do naszego domu.
Innymi słowy, stworzyło podglądacza. Wymyśliliśmy
jednak nowy środek zaradczy - zasłony, rolety, żalu-
zje, które nie tylko chronią naszą prywatność, ale i po-
zwalają zerkać przez okno, nie będąc widzianym. Nie
wynaleziono jeszcze podobnej, umożliwiającej odizo-
lowanie się od niepożądanych rozmówców, żaluzji na
telefon komórkowy. (Wyłączenie telefonu można po-
równać do odejścia od okna; identyfikacja numeru
i przypisanie różnych dzwonków do różnych telefonu-
jących osób to dopiero początek, sam jednak dźwięk
dzwonka zwiastującego połączenie, które chcemy ode-
brać, potrafi być denerwujący). Odwieczny proces wy-
najdywania środków zaradczych pozwala jednak przy-
puszczać, że i dla telefonu komórkowego znajdzie się
lepsza żaluzja.
Thomas Edison, którego wynalazki naprawdę „epo-
kę stanowią", jest podręcznikowym wręcz przykła-
dem tworzenia niezamierzonych skutków i środków
zaradczych. Na pomysł fonografu wpadł po raz pierw-
szy w 1877 roku, rok po wynalezieniu telefonu przez
Alexandra Grahama Bella. Uznał, że rejestrator dźwię-
ku - „powtarzacz telefonu", jak się wyraził - byłby
wspaniałym uzupełnieniem nowego urządzenia. Zapi-
sywałby wszystko, co słychać w słuchawce telefonicz-
28
nej. Była to oczywiście idea środka zaradczego - auto-
matycznej sekretarki - ale pojawiła się sto lat za wcześ-
nie. Fonograf poszedł własną drogą, a jego kariera
związała się z muzyką. Emile Berliner szybko do-
strzegł (i usłyszał), a Edison zaraz też zdał sobie spra-
wę, że nagrywanie koncertów muzycznych stanowi
naturalne i przynoszące zyski zastosowanie jego wy-
nalazku. Kiedy dziesięć lat później stworzył jeden
z pierwszych filmów, uznał z początku, że ruchome
obrazki - filmy - będą towarzyszyć nagraniom, tak że-
by słuchacz mógł widzieć śpiewaka lub wykonawcę.
I znów był na właściwej drodze, ale znowu sto lat za
wcześnie. Jego ówczesna wizja filmu stała się dzisiej-
szym muzycznym wideoklipem. Tymczasem za cza-
sów Edisona i przez cały XX wiek, aż do chwili obecnej,
film służył utrwalaniu długich opowieści, w których
muzyka stanowiła akompaniament, a nie odwrotnie.
Błąd Edisona, polegający na tym, że nie przewidział
ogromnego sukcesu przemysłu fonograficznego i fil-
mowego, jakiemu sam dał początek, nie świadczy
o szczególnej krótkowzroczności. Wskazuje raczej na
nieprzewidywalne zastosowania i konsekwencje wszyst-
kich środków przekazu - nieprzewidywalne przynaj-
mniej dla wielu ich wynalazców. Dostrzegł to już Sok-
rates, który w Fajdrosie (275) przytacza słowa króla
Egiptu, Tamuza: Jeden potrafi płodzić to, co do sztuki
należy, a drugi potrafi ocenić, na co się to może przy-
dać i w czym zaszkodzić tym, którzy się zechcą daną
sztuką posługiwać"*. Tymczasem rejestracja dźwię-
ku, mająca zaradzić ulotności rozmów telefonicznych,
oraz film, dzięki któremu twarz śpiewaka mogła towa-
rzyszyć nagraniu, doczekały się w końcu urzeczywist-
nienia. Kto sprawił, że tak się stało? Ta sama suma

' W przekładzie Władysława Witwickiego.
29
dokonywanych przez ludzi wyborów, dzięki którym
losy fonografu i filmu potoczyły się inaczej, niż zakła-
dali z początku ich wynalazcy.
Demokratyczne, darwinowskie media
To ludzie decydują o ewolucji mediów - o tym, które
z nich przetrwają, które pójdą w zapomnienie, których
los wisi na włosku, a które pomyślnie rozkwitną. Mówiąc
o ludziach, nie mam na myśli ani kapitanów przemysłu,
ani totalitarnych dyktatorów. Gdyby o przyszłości me-
diów przesądzały tak potężne osoby, Western Union
Telegraph Company Williama Ortona nie zostałaby
wchłonięta przez nową firmę telefoniczną Bella po tym,
jak w 1877 roku Orton zrezygnował z kupna wszystkich
praw do telefonu za 100 tysięcy dolarów, po czym w 1881
roku odradził swojemu przyjacielowi Chaunceyowi De-
pew nabycie na wieczne czasy jednej szóstej wszystkich
akcji Bell Telephone za 10 tysięcy dolarów. Orton był
przekonany, że telefon to „zabawka" bez żadnych „zasto-
sowań komercyjnych". Gdyby zaś większy wpływ na
przetrwanie mediów mieli dyktatorzy, a nie prezesi
wielkich firm, to czy w Związku Radzieckim mógłby się
aż w takim stopniu rozwinąć podziemny, samizdatowy
drugi obieg wideokaset i kserowanych publikacji? (Wię-
cej informacji o nieszczęsnym panu Depew znajdzie
czytelnik w pracy S.H. Hogartha Three Great Mistakes,
1926. Depew odrzucił również w 1888 roku propozycję
ubiegania się o urząd prezydenta z ramienia republika-
nów, przekonany, że nie ma szans na zwycięstwo nad
sprawującym urząd demokratą Groverem Clevelandem.
Tymczasem republikanin Benjamin Harrison wygrał
wybory i odsunął Clevelanda od władzy, choć znaczna
część społeczeństwa wcale nie oddała nań głosów, po-
30
dobnie jak na Busha w 2000 roku. Książka Johna Brook-
sa Telephone: The First Hundred Years, 1976, zawiera
dobry przegląd ekonomicznych przepychanek towarzy-
szących początkom telefonu. Autor pisze też o ewolucji
społecznego postrzegania telefonu w epoce, którą mo-
żemy dziś określić jako przedkomórkową. Zob. także
moją publikację Samizdat Video Revisited, 1992, gdzie
piszę więcej o tym, że totalitarni przywódcy nie są zdolni
kierować ewolucją środków przekazu).
Jeżeli ujmiemy rzecz w kategoriach darwinowskich,
media konkurują między sobą o naszą uwagę - nasz
czas, poparcie, naszą kieszeń. Za każdym razem, kie-
dy decydujemy się iść do kina, zamiast pozostać w do-
mu przed telewizorem, sięgnąć po książkę, zamiast
oglądać film na wideo, porozmawiać przez telefon ko-
mórkowy, zamiast wysłać e-maila, przyczyniamy się
troszeczkę do wzlotu i upadku mediów. Wobec róż-
nych ich gatunków odgrywamy rolę selekcjonującego
otoczenia. Moglibyśmy stwierdzić, że media ewoluują
nie za sprawą doboru naturalnego, ale selekcji będą-
cej naszym dziełem - czy też naturalnych wyborów,
jakich dokonują ludzie. Przetrwanie najlepiej dosto-
sowanych spośród nich oznacza przetrwanie tych, któ-
re najlepiej pasują do naszych potrzeb. Jak się okazu-
je, zamiary wynalazców oraz decyzje przywódców
politycznych i gospodarczych na dłuższą metę nie od-
grywają w tym procesie istotniejszej roli.
Milionerzy miewają, oczywiście, większą siłę od-
działywania niż nędzarze. Ludzie bogaci i wpływowi
mogą nie tylko częściej dokonywać selekcji mediów
- kupują lub wybierają setki razy, a przeciętny Kowal-
ski czyni to razy kilka - ale i powoływać do życia firmy
wprowadzające media na rynek, dzięki czemu zwraca
na nie uwagę większa liczba ludzi, którzy następnie
dokonują selekcji. Każdy jednak, kto ma dostęp do
31
jakiegokolwiek środka przekazu - bez względu na
to, czy będzie to ołówek i kartka papieru, czy samolot
wykonujący napisy na niebie - każdy, kto decyduje,
czy odpowiedzieć na komunikaty nadawane za po-
średnictwem danego medium, czy też nie, przykłada
rękę do procesu selekcji. A w dłuższej perspektywie
większa liczba takich rąk decyduje o kierunku ewo-
lucji mediów.
Nie musi to wcale oznaczać, że sterujemy w prawid-
łowym kierunku - że dokonywane przez nas wybory są
korzystne z punktu widzenia naszych krótkofalowych
czy długofalowych interesów. Prawo niezamierzonych
skutków silnie tutaj oddziałuje. Kiedy w latach dzie-
więćdziesiątych XX wieku telefony komórkowe po raz
pierwszy pojawiły się na masowym rynku, podbiły ser-
ca nastolatków - cóż za wspaniałe urządzenie do pod-
trzymywania kontaktu z kolegami! Młodzi ludzie rych-
ło się jednak przekonali, że ich rodzice też pokochali
komórki, ponieważ utrudniały one dzieciom pozosta-
wanie poza zasięgiem rodzinnej kontroli. W kwestii
niezamierzonych skutków wszyscy jesteśmy dziećmi,
i dotyczy to wszystkich mediów.
Sukces każdego z mediów, a już zwłaszcza ogromny
sukces telefonu komórkowego, oznacza, że pomyślnie
przeszło ono „próbę człowieka". Zaspokaja jakąś ludz-
ką potrzebę, czy będzie to płytka zachcianka, czy głę-
boka tęsknota. W darwinowskim potoku szansę prze-
życia ma ryba, która najszybciej pływa, najlepiej się
maskuje, chwyta najlepszą zdobycz. W następnym za-
kolu kamyki na dnie mogą mieć już inny kolor, przez
co ochronne barwy ryby zaczną rzucać się w oczy - do
tej pory niemal niewidzialna, stanie się kuszącym ce-
lem. W procesie ewolucji, zarówno naturalnej, jak tech-
nologicznej, nie ma żadnych pewników, żadnych gwa-
rancji.
32

"'LEASE,   MISS.  GIVE   ME   HEAVEN   (2),
[©??      w,ni
Ryc. 1. Proszę połączyć mnie z niebem.

IF   YOU   PLEASE,   MISS,   GIVE   ME   HEAVEN.
When ihe girl received th>s inessage
Corning o'er the telephone,
How hec heart thrilled !n that moment.
And the wires seemed to moan;
I will answer, just to please hsr,
Yes, dear heart, III soon come home;
Kiss me, Mamma. ktss your darling,
Through the telephone.
Ryc. 2. Poproszę z niebem.

Ryc. 3. Lekarz szybko przybędzie dzięki telefonowi Bella.


Ryc. 4. Telefon Bella umożliwia natychmiastowy alarm.


Ryc. 5. Telefon Bella strzeże domu nocą i dniem.
Jednakże w przypadku telefonu komórkowego po-
trzeba, jaką to urządzenie zaspokaja, nie zmieni się
raczej przy następnym zakolu rzeki, ani nie nastąpi to
szybko. Jest to przecież stara, jak sam rodzaj ludzki
potrzeba jednoczesnego rozmawiania i chodzenia ko-
munikowania się w ruchu. Określa ona nawet nasz
gatunek - człowiek to przecież organizm wydający
symbolicznie znaczące dźwięki za pomocą krtani i ję-
zyka i poruszający się w pozycji wyprostowanej na tyl-
nych nogach.
W następnym rozdziale zaczniemy naszą opowieść
o telefonie komórkowym, jego wpływie i przyszłości
Na początek zajmiemy się mobilnością i jej historią
w procesie porozumiewania się ludzi.
Informacja w ruchu
W dowolnym momencie dziejów ludzkości natknie-
my się na zjawiska, które zapowiadają widok ludzi
rozmawiających przez telefon podczas spaceru po uli-
cy. Pierwowzorem tej sytuacji jest choćby rozmowa
z osobą, obok której idziemy ulicą, ścieżką czy w ja-
kimkolwiek innym miejscu. Jak wszystkie zwierzęta,
jesteśmy gatunkiem będącym wciąż w ruchu. I tak
jak wszystkie zwierzęta, a właściwie wszystkie formy
życia, komunikujemy się ze sobą. W odróżnieniu jed-
nak od innych znanych nam form życia mówimy,
a poza tym bardzo pragniemy rozmawiać z ludźmi,
których fizycznie obok nas nie ma.
Kluczem jest mowa - abstrakcyjny, symboliczny ję-
zyk. W przeciwieństwie do rysunku na ścianie jaskini
czy do piktogramu, słowo mówione nie wygląda jak
żadna określona rzecz. I dlatego może przedstawić,
opisać czy zastąpić wszystko, co się nam podoba.
W tym tkwi jego potęga. Nasi przodkowie, mogący po-
wiedzieć przyjaciołom i rodzinie: „O kilka mil stąd
jest głodny, zły i żądny krwi lew, który zmierza w na-
szym kierunku", mieli wielką przewagę nad człowie-
kowatymi krewnymi; oni mogli sygnalizować zagroże-
nie tylko pomrukami, gestami i piskiem. Jesteśmy
34
potomkami hord, które mówiły. Odmiany nieumieją-
cych mówić człowiekowatych bardziej się zapewne na
dalszą metę przyczyniły do przetrwania lwów niż do
własnego.
Potrafiąc wypowiedzieć wszystko, co nam przycho-
dzi do głowy, niezależnie od tego, czy mamy to przed
oczami, czy też nie, możemy mówić nie tylko o lwach,
ale i o ludziach będących gdzieś daleko. A stąd już
tylko mały krok do tego, by nie tylko mówić o ludziach,
o których myślimy, ale pomyśleć o rozmowie z tymi
ludźmi, bez względu na odległość, jaka nas dzieli.
Chęć rozmowy z ludźmi oddalonymi od nas jest
czymś naturalnym. Chcielibyśmy poza tym móc pro-
wadzić tę rozmowę z dowolnego miejsca, w którym się
znajdujemy. Tak zrodziła się idea telefonu komórko-
wego: możliwości rozmawiania podczas spaceru, nie-
zależnie od tego, gdzie sami spacerujemy i gdzie prze-
chadza się nasz rozmówca.
Spacer czy też chód ma tu również podstawowe zna-
czenie. Zdaniem antropologów umiejętność chodzenia
odegrała w procesie naszego przekształcania się w ludzi
równie istotną rolę, jak mowa. Być może nasi praprzod-
kowie stanęli na nogach i zaczęli chodzić, zanim jeszcze
potrafili mówić. Jesteśmy jedynymi dwunożnymi ssa-
kami. Dzięki temu, że do chodzenia służą nam tylko
dwie kończyny, pozostałe dwie - ręce - zostały uwolnio-
ne do wykonywania różnych czynności i trzymania róż-
nych rzeczy. Na przykład telefonu komórkowego.
Kiedy wywędrowaliśmy z Afryki, a w trakcie tej wę-
drówki rozmawialiśmy na jej temat, zaczął się nasz
powolny, ale konsekwentny marsz ku telefonowi ko-
mórkowemu. Inteligencja i zmysł wynalazczy, w połą-
czeniu z potrzebą komunikowania się w dowolnym
miejscu, doprowadziły w końcu do tego, że w naszych
kieszeniach znalazły się przenośne telefony.
35

Przed nimi były i inne urządzenia służące komuni-
kacji, które nosiliśmy w kieszeniach, rękach lub na
ramionach. Żadne z nich nie miało jednak interak-
tywnego charakteru. Żadne nie umożliwiało rozmowy
z kimś, kto nie znajdował się tuż obok nas. A takie są
dwie podstawowe cechy telefonu komórkowego. Urzą-
dzenia, o których mowa, były jednak przenośne (to je-
go inna podstawowa cecha) i dlatego można je uznać
za nieinteraktywne poprzedniki komórki.
Kiedy człowiek po raz pierwszy wpadł na pomysł,
żeby zamiast na ścianie jaskini, skale czy pomniku
napisać tekst na tablicy, którą można było przenieść
z miejsca na miejsce, pojawiło się ruchome medium.
O mądrości Mojżesza świadczy fakt, że Dziesięcioro
Przykazań zniósł z góry na tablicach. Można je było
nie tylko przetransportować przez pustynię, ale i prze-
kazać ostatecznie całemu światu.
Usprawnienie wszystkich aspektów procesu pisania
przyspieszyło przepływ informacji. Dekalog spisano
alfabetem fonetycznym, a nie piktograficznymi hie-
roglifami - alfabetu łatwiej się było nauczyć (wystar-
czyło przyswoić sobie ponad 20 symboli, nie zaś setki
piktogramów), a jego litery potrafiły opisać zarówno
wszechmocne, wszechobecne, niewidzialne bóstwo mo-
noteistyczne, jak i szczekającego czworonoga. W ko-
lejnych wiekach papirus, pergamin i papier ulżyły
ciężarowi tablic. Łatwiej było wodzić piórem, pędzlem
czy ołówkiem niż dłutem. Drogi rzymskiego impe-
rium stały się arteriami, którymi przepływały pisane
dokumenty. (W książce Miękkie ostrze. Naturalna his-
tońa i przyszłość rewolucji informacyjnej, 1997, do-
kładniej omawiam historię pisma i jego konsekwen-
cje społeczne).
Mroki średniowiecza w Europie oznaczały zablokowa-
nie tego krwiobiegu informacji. Nastały wieki ignoran-
36
cji i błądzenia po omacku. Renesans przyniósł jednak
wynalazek pozostający po dziś dzień jednym z cudów
mobilności mediów. Wynalazkiem tym była drukowana
książka. Choć w czasach przed wprowadzeniem prasy
drukarskiej transport manuskryptów nie nastręczał
trudności, ich reprodukowanie zajmowało wiele czasu,
wymagało uwagi i talentu. Rozpowszechnianie infor-
macji nawet w najlepszych epokach pisma ręcznego
- w cywilizacji hellenistycznej i rzymskiej - bardzo
utrudniały wąskie gardła. Spalenie Biblioteki Aleksan-
dryjskiej - najpierw przez chrześcijańskiego patriarchę
Teofila w 391 roku n.e., później, ponownie, przez woj-
ska muzułmańskie w 642 roku - oznaczało zniszczenie
czegoś cenniejszego niż 400 tysięcy ksiąg (to ostrożna
ocena jej zasobów, według innych ocen woluminów
było 700 tysięcy). Płomienie pochłonęły książki istnie-
jące w jednym tylko egzemplarzu. Tymczasem prasa
drukarska, wynaleziona w Chinach około 700 roku n.e.,
a 700 lat później w Europie wyposażona przez Guten-
berga w ruchomą czcionkę, umożliwiła wytwarzanie
wielu tysięcy egzemplarzy. Zawarta w nich informacja
znalazła się wkrótce w niezliczonych miejscach, jak
DNA w naszych komórkach.
Słów na kartach książek nie można było już tak łat-
wo unicestwić. Raz rozpowszechnionych egzemplarzy
nie dało się całkowicie wycofać z obiegu. Na nic się
nie zdało palenie książek przez Hitlera, nie poskutko-
wały też inne podobne metody. Prasa drukarska wy-
puściła z worka kota informacji raz na zawsze - albo
przynajmniej dopóki istnieją ludzie umiejący czytać
drukowane słowa zawarte na kartkach książek.
Książka, a właściwie każda zadrukowana strona,
może przekazywać znajdującą się na niej informację
- być czytaną - w najrozmaitszych miejscach i oko-
licznościach. Z perspektywy XX i XXI wieku, kiedy
37
do korzystania z uroków radia, telewizji i komputerów
stała się niezbędna energia elektryczna i specjalne
urządzenia, to, co wychodzi spod prasy drukarskiej,
odznacza się niewiarygodną wprost hojnością - wyma-
ga tylko światła, które już na świecie istnieje. Książki,
gazety i czasopisma wyposażone są za dnia w bezpłat-
ne baterie. Nawet wieczorem, gdy światło księżyca
okaże się za słabe, świetnie sprawdza się światło za-
pewniane przez wszechobecne technologie niemają-
ce związku z komunikowaniem. (Historyk David de
Haan trafnie zauważył, że „oświetlenie elektryczne
upowszechniło zwyczaj czytania książek w większym
stopniu niż cokolwiek przed nim"). Dzięki otaczające-
mu nas światłu - a światło znajdziemy wszędzie - książ-
kę daje się czytać w dowolnym miejscu. Potrzebny jest
tylko człowiek umiejący czytać.
Umiejętność czytania stała się przeto podstawo-
wym warunkiem wszelkiej komunikacji na piśmie
- ruchomej i stacjonarnej. Była o wiele trudniejsza
do uzyskania niż światło dzienne, pochłaniała też
o wiele więcej czasu i pieniędzy niż każdy z produk-
tów wychodzących spod prasy drukarskiej, takich jak
książka. Nawet drogi i trudny do zlokalizowania tom
można przeważnie nabyć po paru miesiącach poszu-
kiwań za kilkaset dolarów. A jeśli nawet książka ko-
sztuje tysiąc dolarów i trzeba jej szukać całymi lata-
mi, jest to i tak mniejszy wysiłek od tego, jaki trzeba
włożyć w nauczenie się czytania, co może zająć i dzie-
sięć lat (przynajmniej jeśli chce się osiągnąć poziom
czytania z pełnym zrozumieniem) i pociągnąć za sobą
wydatki rzędu tysięcy dolarów - jeśli weźmiemy pod
uwagę koszty edukacji, finansowanej prywatnie albo
poprzez podatki.
Poświęcamy jednak ten czas i wydajemy pieniądze,
ponieważ umiejętność czytania ma podstawowe zna-
38
czenie w świecie druku (sytuacja ta nie zmienia się
w świecie internetowej poczty elektronicznej, komuni-
katorów i SMS-ów). Pewna scena z filmu Matrix (1997)
świetnie to oddaje. Neo (czyli Thomas A. Anderson,
główny bohater) został aresztowany. Agent Smith bru-
talnie go przesłuchuje. Neo chce zatelefonować, mówi,
że ma do tego prawo. Smith (którego gra Hugo Wea-
ving) stwierdza protekcjonalnie: „Co panu przyjdzie
z telefonowania, panie Anderson, jeśli nie może pan
mówić?". Ponieważ -jak się później dowiemy - rozmo-
wa ta odbywa się w świecie wirtualnym, kontrolowanym
przez Smitha, okazuje się nagle, że Neo nie ma ust.
W ciągu dziesiątek i setek lat, jakie nastąpiły po po-
jawieniu się na Zachodzie prasy drukarskiej, ludzie
zadawali sobie podobne pytanie: „Na co się zda książ-
ka lub gazeta, jeśli nie umiesz czytać?". Konsekwencją
było powstanie systemu oświaty publicznej, do któ-
rego podstawowego zadania należało i nadal należy
wpojenie dzieciom umiejętności czytania. Postęp był
jednak powolny. Dopiero w ostatnich dekadach XIX
wieku odsetek Amerykanów umiejących czytać zrów-
nał się z tym samym wskaźnikiem mieszkańców staro-
żytnej Aleksandrii w epoce jej największego rozkwitu.
Techniki druku i pisania zostały już wtedy udosko-
nalone. Uczenie czytania i pisania sprzyjało w końcu
zarówno tworzeniu, jak i percepcji słowa pisanego.
W miarę jak coraz więcej ludzi uczyło się czytać, zwięk-
szał się popyt na książki, gazety, a później i czasopis-
ma. Liczba czytelników i zasób materiału do lektury
działały na siebie nawzajem w sposób katalityczny.
Londyński „The Times" zaczął w 1814 roku używać
prasy drukarskiej o napędzie parowym. W ciągu na-
stępnych kilkunastu lat amerykańska firma R. Hoe
& Company tak ją udoskonaliła, że można było dru-
kować cztery tysiące podwójnych stron na godzinę.
39
Koszty druku gwałtownie spadły. Pojawiły się gazety
za centa (przedtem kosztowały 6 centów), magazyny
w rodzaju „Harper's" (prasy pracowały tak szybko, że
pod koniec tygodnia często nie miały nic do roboty.
Wydawcy postanowili wykorzystywać wtedy ich moce
przerobowe do drukowania czasopism), a Jacksonow-
ski „zwykły człowiek" uzyskał dostęp do informacji.
Wynaleziona w 1878 roku maszyna do pisania z klawi-
szem zmiany rejestru (do przełączania małych i du-
żych liter) umożliwiła indywidualnym użytkownikom
pisanie tekstów prawie tak wyraźnych, jak wychodzą-
ce spod prasy drukarskiej.
Zarówno jednak szybkie i wydajne prasy, jak i pierw-
sze maszyny do pisania były urządzeniami stacjonar-
nymi. Dla tych, którzy chcieli pisać i czytać w różnych
miejscach - napisać list na ławce w parku, na dworcu,
w każdym razie poza domem lub biurem - idealnym
urządzeniem okazał się przenośny sekretarzyk, rodzaj
wiktoriańskiej teczki dyplomatki, zawierającej nie tyl-
ko pióra, ale i atrament, bibułę, papier oraz sztywną
podkładkę do pisania.
Pod koniec XIX wieku pojawiły się zalążki mobilnych
mediów. Do użytku wchodził już przenośny aparat foto-
graficzny Kodaka. W XX wieku miały do niego dołączyć
radio tranzystorowe, laptop i telefon komórkowy.
Aparat Kodaka i ruchomy wytwórca mediów
Książka jest przenośna, ale tylko z punktu widzenia
jej konsumentów, nie zaś wytwórców. Dzisiaj autor
może w każdym miejscu pisać tak łatwo, jak czytelnik
- czytać. Inaczej jednak wygląda sprawa z drukiem
i dystrybucją. Koszt zadrukowywania i transportu
ogromnych ilości papieru, nawet przy stałym dosko-
40
I!
naleniu technologii, prowadzącym do jego obniżki,
nadal powoduje, że liczba wydawców jest ograniczona
w porównaniu z liczbą czytelników. Dzięki fotoskłado-
wi, a następnie składowi komputerowemu, niektóre
rachunki uległy obniżeniu, ale nie dotyczy to ceny pa-
pieru, oprawy i transportu.
Pod koniec XX wieku publikowanie w Internecie
oraz możliwość „druku wedle potrzeby" (print-on-de-
mand) pojedynczych egzemplarzy wyrównały asyn-
chroniczność produkcji i konsumpcji, ale i dziesięć lat
później dotyczy to nadal niewielkiego ułamka obro-
tów książkami i prasą. Poza tym książce lub gazecie
umieszczonej w sieci brakuje cechy, którą nazywam
„niezawodnością umiejscowienia". Odkładając książ-
kę papierową na półkę, możemy się raczej spodzie-
wać, że będzie nadal leżała w tym samym miejscu za
kilka godzin, dni, a nawet lat (jeśli jest to półka w na-
szym domu). Tekst na 20 stronie drukowanej książki,
którą trzymamy w ręku, będzie tam widniał, ilekroć
do niej zajrzymy, chyba że książka się rozpadła albo
została zniszczona. Ekran komputerowy to jednak coś
zupełnie innego. Wciąż się zmienia - jest „odświeżal-
ny", czyli zmiana to cecha, której należy od niego
oczekiwać. Przez fakt zaś, że strony w Internecie są
likwidowane albo zostają przeniesione - tak się przy-
najmniej wciąż dzieje na początku XXI wieku - świa-
towa sieć jest o wiele mniej stabilna niż druk na papie-
rze. Możliwość nanoszenia zmian jest jedną z wielkich
zalet Internetu, niestabilność ta zapewne się więc utrzy-
ma. Ceną, jaką płacimy za łatwość nanoszenia zmian,
jest utrata niezawodności umiejscowienia.
Fotografie były od samego początku tak samo prze-
nośne jak książki i prawie tak samo trwałe. Powstały
po to, by ratować obraz przed „naturalnym unicest-
wieniem go przez czas", jak to później trafnie określił
41
francuski teoretyk filmu Andre Bazin (zob. jego What
Is Cinema?, 1967). Najmniejsze dagerotypy i ambroty-
py z lat czterdziestych i pięćdziesiątych XIX wieku
łatwiej było ze sobą zabierać niż książki. Mieściły się
w kieszeni i ważyły mniej więcej tyle, ile telefon ko-
mórkowy. Człowiek z epoki wiktoriańskiej dobrze by
się czuł z nokią z XXI wieku.
W połowie XIX stulecia doceniono więc kieszenie
jako nosiciela kilku przynajmniej mediów, z apara-
tem fotograficznym włącznie. Pierwsze aparaty były
wszakże wielkie i nieporęczne - nie tyle przenośne, ile
możliwe do przenoszenia (to trafne rozróżnienie; usły-
szałem je po raz pierwszy na początku lat osiemdzie-
siątych w odniesieniu do pierwszych komputerów, bę-
dących pierwowzorami późniejszych laptopów - taki
np. kaypro ważył po spakowaniu kilkanaście kilogra-
mów; zob. Peter A. McWilliams, The Personal Compu-
ter Book, 1982 - autor szczegółowo opisuje kaypro
i inne komputery osobiste z tamtej epoki). Pierwsze
aparaty fotograficzne też wymagały nie lada umiejęt-
ności. Przez pierwsze pół wieku ich kadencji powstała
ograniczona liczba zawodowych fotografów, którzy
wszystkim chętnym robili zdjęcia do postawienia nad
kominkiem albo noszenia w kieszeni kamizelki. Choć
drukarz miał o wiele większą przewagę nad czytelni-
kiem - aparaty fotograficzne były w końcu o wiele
tańsze od pras drukarskich - w dziedzinie fotografii
utrwalił się podobny schemat: mało wytwórców, wielu
konsumentów.
Aparat fotograficzny, zwany kodakiem, wprowadzo-
ny w 1888 roku, okazał się pierwszym nowoczesnym
medium, które radykalnie odwróciło tę tendencję. By-
ło to, od czasów pióra i asystującego mu przenośnego
sekretarzyka, pierwsze medium, które wzmocniło po-
zycję ruchomych wytwórców. Za pomocą małej czar-
42
nej skrzynki - mniej więcej rozmiarów dzisiejszego
laptopa - zdjęcia mógł robić każdy. Podobnie jak tele-
fon komórkowy wyprowadził rozmowę telefoniczną
z domu i biura w szeroki świat, tak i kodak sprawił, że
fotografowanie przestało być monopolem profesjonal-
nego studia. Stało się zajęciem uprawianym podczas
wakacji, na przyjęciach urodzinowych, podczas space-
rów po plaży.
Nazwę „kodak" wymyślił George Eastman, chcąc,
żeby jego wynalazku nie kojarzono z niczym, co do tej
pory istniało. Instynkt go nie zawiódł. Nazwa niema-
jąca pierwowzoru okazała się czymś więcej niż spryt-
ną sztuczką marketingową. Po raz pierwszy w dzie-
jach ludzkości każdy, w dowolnym miejscu i czasie,
mógł uchwycić i utrwalić obrazy świata. Ludzkie oko,
otrzymawszy przedłużenie w postaci tego aparatu, już
nie tylko widziało dany obraz, ale mogło go rejestro-
wać, i to nie wyłącznie w zawodnej pamięci czy po-
przez utrwalenie na papierze za pomocą zbioru sym-
boli (opis taki nieuchronnie wypacza rzeczywistość),
lecz dosłownie, natychmiast, całkowicie i wszędzie,
gdzie akurat padło spojrzenie. Zdarzało się oczywi-
ście, że obiektyw nie objął całej sceny, podobnie jak
oko. Aparat rejestrował jednak wiernie i w całości ob-
raz, który zmieścił się w obiektywie.
W odróżnieniu od pióra i przenośnego sekretarzyka,
którymi raczej trudno było posługiwać się na wolnym
powietrzu podczas niepogody, migawka aparatu dzia-
łała migiem - zimno i wiatr nie stanowiły dla niej pro-
blemu. Nowe przenośne urządzenia okazały się na-
prawdę obywatelami szerokiego świata.
Pismo i fotografia miały jednak nadal wspólny mia-
nownik, zaspokajały mianowicie potrzeby zmysłu wzro-
ku. Następna rewolucja miała przemówić do ucha.
43

Radio na kółkach
Wiek XIX przyniósł dwa wielkie wynalazki akustycz-
ne: w 1876 roku elektroniczny telefon i w 1877 roku
mechaniczny fonograf. Z początku tylko ten drugi
przyczynił się do ruszenia mediów z miejsca. Pierwsze
„mówiące maszyny" nakręcane korbką nie tylko od-
twarzały dźwięk, lecz go także nagrywały, były więc
swego rodzaju „kodakami głosu". Tylko że funkcję noś-
ników nagrań pełniły z początku nieporęczne cylindry,
później zaś ciężkie, a przy tym kruche płyty, które nie
tak łatwo było nosić przy sobie, jak książki czy fotogra-
fie. Mobilność w tej dziedzinie nastała dopiero w latach
pięćdziesiątych, wraz z pojawieniem się płyty winylo-
wej o 45 obrotach. To zaledwie kilka lat po tym, jak
radio zaczęło swoją wielką przygodę z samochodem.
Z płyt oraz z odbiorników radiowych rozlegał się
rock'n'roll. Muzyka ta świetnie pasowała do dekady lat
pięćdziesiątych i szybko rozbudowującego się systemu
międzystanowych autostrad. Była to muzyka o ruchu.
Same słowa „rock'n'roll" - dosł. „kołysz się i kręć" - szep-
tały, krzyczały, mówiły o ruchu. Ruch w tym wypadku
kojarzyć się mógł z ruchaniem, jako że „rock'n'roll"
w slangu czarnoskórych Amerykanów oznacza stosu-
nek płciowy - gdy się zna ten źródłosłów, idea przetań-
czenia nocy w rytmie rock'n'rolla nabiera większego
sensu. Porywający rytm cztery na cztery był idealny do
szybkiego tańca. (Jako dziecko nie pojmowałem, dla-
czego Billa Haleya i zespół The Comets tak podnieca
Rock Around the Clock - rock na okrągło. Zrozumiałem,
kiedy poznałem pochodzenie tego terminu).
Wkrótce muzyka skojarzyła się z ruchem w jeszcze
inny sposób, dzięki radiu samochodowemu. Samo-
chód i radio wynaleziono mniej więcej w tym samym
czasie - na przełomie XIX i XX wieku - ale dopiero
44
w 1929 roku firma Transitone zaprezentowała pierw-
sze radio samochodowe. Dwadzieścia lat musiało
upłynąć, żeby stało się elementem standardowego wy-
posażenia samochodu. Książka i aparat fotograficzny,
choć przenośne, na niewiele się zdały kierującemu sa-
mochodem, który nie mógł przecież odrywać oczu od
drogi, by patrzeć na stronicę lub w obiektyw. Radio
wykorzystało natomiast przyrodzoną nam zdolność
słuchania równocześnie z wykonywaniem innych
czynności. Okazało się idealnym towarzystwem i roz-
rywką dla każdego, kto musi wciąż śledzić szybko
zmieniające się w ruchu otoczenie, będące źródłem
potencjalnych zagrożeń.
Z chwilą gdy miejsce nieporęcznych lamp zajęły
zgrabne tranzystory, instalowanie odbiorników radio-
wych w samochodach stało się łatwiejsze, a poza tym
piechurzy też mogli korzystać podczas spacerów z roz-
rywki i informacji dostarczanych przez radio. Tranzys-
tor, wynaleziony w 1948 roku w laboratoriach fir-
my AT&T's Bell Laboratories - a także, dwa miesiące
później, przez dwóch fizyków niemieckich - jeśli na-
wet nie zapoczątkował epoki informacji elektronicz-
nej (to zasługa telegrafu, starszego o ponad sto lat),
to przynajmniej otworzył erę przenośnych mediów
elektronicznych. Już w latach trzydziestych XX wieku
Buckminster Fuller uznał zmniejszenie rozmiarów
i zwiększenie mocy za ogólną zasadę rządzącą rozwo-
jem techniki. Nazwał ją zasadą „dymaxionu" (zob.
B. Fuller, Ninę Chains to the Moon, 1939. Campbell
w Evolutionary Epistemology pisze o „powszechności"
identycznych wynalazków, dokonywanych niezależnie
od siebie. Przykłady takie podają również cytowane
przez niego źródła. Zjawisko to może jednak paść ofia-
rą globalnej wioski McLuhana, która zaistniała w la-
tach dziewięćdziesiątych XX wieku za sprawą telewizji
45

kablowej i Internetu. Dzięki nim informacja obiega
całą kulę ziemską z szybkością błyskawicy. Jeśli ni-
gdzie na świecie nie ma miejsca, w którym potencjalny
wynalazca nie mógłby się dowiedzieć o podobnym cu-
dzym odkryciu, to jak można mówić o niezależności
wynalazku?).
Mózg człowieka stanowi w świecie przyrody triumf
i modelowy przykład działania zasady sformułowanej
przez Fullera. Ten kilogram materii mieszczący się
w naszej czaszce, przenoszony bez trudu na naszych
nogach przetwarza wszystko, co widzimy, słyszymy
i odbieramy innymi zmysłami, zawiera w sobie nasze
myśli, sny, plany, wyobrażenia, emocje, osobowość,
intelekt, mentalność, może nawet i duszę. Najpełniej-
szym ucieleśnieniem idei „dymaxionu" było jednak,
jak do tej pory, zastąpienie tranzystora mikrochipem,
co przeniosło nas w epokę cyfrową. Na początku XXI
wieku najnowocześniejszy chip komputerowy wyko-
nywał już pracę ponad miliarda tranzystorów.
Laptopy i przenośna produkcja
W dziejach ludzkości mobilność mediów rozwijała
się dwutorowo. Książki i radia samochodowe, udostęp-
niające konsumentom będącym w ruchu wytwory
procesu komunikowania się, reprezentują jedną z linii
rozwoju. Przykładem drugiej może być zarówno ołó-
wek, jak i aparat fotograficzny, czyli narzędzia i urzą-
dzenia umożliwiające ludziom z najrozmaitszych śro-
dowisk produkowanie mediów. Zajęliśmy się obiema
liniami - konsumenta i producenta, odbiorcy i nadaw-
cy, publiczności i twórcy - ponieważ zbiegają się one
i splatają w telefonie komórkowym, którego użytkow-
nicy mogą zarówno przyjmować rozmowy, jak i dzwo-
46
nić do innych osób, czyli są konsumentami i produ-
centami rozmów na odległość.
W połowie wieku XX wszystkie aspekty wspoma-
ganego technicznie procesu komunikowania zostały
zdominowane przez stacjonarne i mobilne media za-
spokajające potrzeby konsumentów. Z punktu wi-
dzenia przeciętnego człowieka, niepracującego jako
producent w medialnym przemyśle, jedynymi urzą-
dzeniami służącymi tworzeniu lub inicjowaniu infor-
macji były telefony, aparaty fotograficzne (tu zaliczy-
my również niedawno wynalezione fotokopiarki) oraz
różne przyrządy do pisania, od ołówków po maszyny.
Telefony miały jednak i słuchawki, i mikrofony - co
znaczy, że zarówno odbierały, jak i nadawały. Telefon
jako odbiornik funkcjonował podobnie do wiekowych
już książek i gazet. W kolejnych dekadach dołączyły
doń tak eksponowane, jednokierunkowe media, jak
kino, radio i telewizja. W ciągu dziesięciu lat od jej
masowego wprowadzenia, datującego się na lata czter-
dzieste XX wieku, telewizja wkroczyła do 86 proc. ame-
rykańskich domów - był to rekord, jakiego nie pobiło
ani przedtem, ani potem żadne inne medium. (Telefon
potrzebował ponad siedemdziesiąt pięć lat, zanim w la-
tach pięćdziesiątych znalazł się w więcej niż połowie
amerykańskich domów. Internet i telefon komórkowy
w ciągu dziesięciu lat od ich masowego wprowadzenia
- jeśli przyjąć, że nastąpiło to w pierwszej połowie lat
dziewięćdziesiątych - trafiły do 50 proc. domów. W chwi-
li, gdy piszę tę książkę, w 2003 roku, żadne z nich nie
osiągnęło 86 proc).
Zanim Internet stał się masowym, komercyjnym me-
dium, komputer osobisty (bez którego, podobnie jak
bez linii telefonicznych, Internet nie mógłby zaistnieć)
powoli, ale pewnie umacniał swoją pozycję. W 1995
roku tylko około 30 proc. amerykańskich gospodarstw
47

domowych posiadało komputery. (Od wejścia kompu-
tera osobistego na rynek upłynęło wówczas około pięt-
nastu lat). Nic dziwnego, że komputer przyjmował się
powoli, o wiele wolniej niż telewizja. Komputery pra-
cują na programach, a efektywne korzystanie z nich,
zwłaszcza na początku, kiedy nie były przyjazne dla
użytkownika, wymagało sporych umiejętności. (Roz-
maite „programy" telewizyjne życzą sobie tylko, żeby
odbiorca, który chce je docenić, miał oczy otwarte i nie
spał. Niekiedy nawet i ten wymóg nie musi być speł-
niony. Nie jest to krytyka telewizji, tylko wykazanie
różnicy między nią a komputerem. Jak pisałem w swo-
jej pracy Benefits of Watching Television [Pożytki
z oglądania telewizji], dobrze, a nawet zdrowo mieć
pod ręką tak niewymagające medium. Człowiek nie
może być przez cały czas w stanie pogotowia).
Komputer żądał od nas tak dużo - nowego rodzaju
umiejętności, computer literacy, na którą składały się
tradycyjna umiejętność czytania i pisania oraz wiele
innych rzeczy - ponieważ miał możliwości wytwórcze.
Od czasów telefonu było to pierwsze tego rodzaju me-
dium. Komputer stacjonarny okazał się także potęż-
nej mocy odbiornikiem - odczytywał informacje z dys-
ków i ściągał pocztę elektroniczną. Ułatwił jednak
również pisanie i wysyłanie informacji. Po raz pierw-
szy od czasów zapomnianego już telegrafu elektrycz-
ność została zaprzęgnięta do służby przy tworzeniu
i rozpowszechnianiu tekstu na tak ogromną skalę.
Wkrótce miało do tego dojść rozpowszechnianie dźwię-
ku i obrazu.
W przeciwieństwie do rozmawiania przez telefon
zmuszało to jednak do znacznego wkładu pracy. Opano-
wanie komputera oznaczało przyswojenie sobie umie-
jętności potrzebnych producentowi mediów - można
to porównać do nauki kręcenia filmów, choć aż takiej
48
wiedzy użytkownik komputera nie musiał posiąść.
W latach osiemdziesiątych opanowanie komputera
najbardziej chyba przypominało zdobycie umiejętnoś-
ci prowadzenia samochodu, co przed pojawieniem się
komputerów było najwyższym osiągnięciem, oznaczają-
cym - z technicznego przynajmniej punktu widzenia
-wkroczenie w etap pełnej dojrzałości. Tak to wyglądało
z punktu widzenia osoby dorosłej, natomiast w wypad-
ku dziecka nauczenie się pracy z komputerem stawiało
je na równej płaszczyźnie z dorosłymi, a niekiedy nawet
wyżej. Pamiętam, jak w 1984 roku byłem w gościach
u mojego przyjaciela, też profesora. Zadał mi jakieś py-
tanie dotyczące swojego komputera typu Commodore
64. Sam używałem wtedy kaypro - oba komputery mia-
ły system operacyjny CP/M (poprzednik MS-DOS) i wy-
dawało się, że wiem co nieco na temat commodore'ów.
Moja wiedza okazała się jednak niewystarczająca. Kiedy
zacząłem mówić, wtrącił się siedmioletni chłopczyk
- kolega synka mojego przyjaciela - i udzielił odpowie-
dzi o wiele dokładniejszych i klarowniejszych od moich.
Taka rewolucja techniczna i społeczna mogła się do-
konać dzięki mikrochipowi. Wkrótce wynalazek ten
- coś z niczego - dał początek nie tylko osobistym, ale
i przenośnym komputerom. W 1983 roku pojawił się
przenośny kaypro, kilka lat później Model 100 firmy
Radio Shack, prawdziwy czterofuntowy laptop. Nie-
stety, jego system operacyjny nie był kompatybilny
z DOS-em, Makiem ani CP/M. Pod koniec dekady roz-
powszechniły się laptopy z systemami operacyjnymi
całkowicie kompatybilnymi z desktopami. Laptopy
i desktopy rozmawiały - przynajmniej ze sobą - tek-
stami i programami. W połowie lat dziewięćdziesią-
tych miały przemówić do świata - tym razem głosem.
Ale wówczas funkcjonowały już telefony komórko-
we, wymagające o wiele mniej zachodu. Choć interfejs
49

komputera - to inna nazwa systemu operacyjnego, czy-
li systemu poleceń dostępnego dla użytkownika - był
już znacznie przyj aźniejszy i w dosłownym znaczeniu
bardziej uśmiechnięty niż te surowe, z lat osiemdzie-
siątych, to nawet najłatwiejszy i najbardziej przejrzysty
trudniej się obsługiwało niż telefon. Triumf Windows
w połowie lat dziewięćdziesiątych oznaczał, że ikony
zastąpiły pisane polecenia systemu DOS (zob. mój ar-
tykuł Icons and Garbage Cans, 1992, gdzie dowodzę, że
miało to wyłącznie dobre strony), ale nawet najprostsze
wskazywanie i klikanie wymaga więcej pracy niż wy-
branie numeru i wciśnięcie „OK" lub „wyślij" na telefo-
nie komórkowym, zwłaszcza kiedy obiekt, na który się
klika, znajduje się gdzieś w Internecie.
Pomimo to ostatnie dwie dekady XX wieku i pierw-
sze lata wieku XXI można pod pewnym względem
uznać za epokę komputerów osobistych. To właśnie
ich stosowanie, a także komunikowanie się przez In-
ternet mamy zwykle na myśli, mówiąc o epoce „cyf-
rowej" - epoce komputerowego przetwarzania tekstu,
zarządzania danymi, najpierw telekomunikacji, a póź-
niej cyberprzestrzeni oraz zawartych w niej możliwo-
ści pracy i rozrywki. Taki pogląd jest w znacznym
stopniu prawdziwy. Zakupy przez Internet, słuchanie
mp3 i radia, oglądanie filmów, wysyłanie i odbieranie
poczty elektronicznej, rozmawianie przez komunika-
tory (instant messaging) - to bez wątpienia cyfrowe
i komputerowe znamiona naszych czasów. W tej per-
spektywie telefon komórkowy funkcjonuje jako istot-
ne uzupełnienie kultury komputerowej. Coraz więk-
sza liczba funkcji internetowych dostępnych przez
komórkę świadczy o tym, że telefony podłączają się
pod potrzeby i oczekiwania społeczności światowej, dla
której komputer stał się chlebem codziennym, i stara-
ją się je zaspokajać.
50
Na relację między telefonem komórkowym a kom-
puterem można jednak spojrzeć i z innej strony. Choć
przetwarzanie tekstu i zarządzanie danymi nie miały
z początku nic wspólnego z telefonem, telekomunika-
cyjne możliwości komputera były całkowicie zależne
od linii telefonicznych. Tak jak telefon wykorzystał
rozległą sieć połączeń telegraficznych stworzoną jesz-
cze w XIX wieku, tak i komputer jako środek komu-
nikowania wykorzystał sto lat później infrastrukturę
telefoniczną. Modemy, które przez dwie dekady służy-
ły komputerom do porozumiewania się, przekształca-
ły sygnały cyfrowe na analogowe, które można przesy-
łać po liniach telefonicznych, a następnie z powrotem
przetwarzały je na formę cyfrową, żeby mogły zostać
odczytane przez komputer-odbiorcę (modem = MO-
dulacja + DEModulacja). W XXI wieku rozpowszech-
niły się cyfrowe linie telefoniczne, modemy zaczęły
więc tracić rację bytu i stopniowo zostały zastąpione
przez szybsze urządzenia, przesyłające cyfrowe syg-
nały bez ich modulacji i demodulacji.
W takiej „telefonocentrycznej" perspektywie kom-
puter można uznać za przystawkę do telefonu, nie zaś
odwrotnie - przynajmniej w kontekście Internetu, cy-
berprzestrzeni, poczty elektronicznej, komunikacji na-
tychmiastowej, Real Audio, mp3, Amazonu, zakupów
on-line itp. Komórka staje się więc nie tylko lepszym
rodzajem telefonu, ale i lepszym rodzajem Internetu
- jest specjalnym telefonem z ekranem, możliwością
pisania tekstu i obrazkami.
Dick Trący, kapitan Kirk i sztabka złota
W kulturze popularnej nie ma prawie żadnych za-
powiedzi pojawienia się komputera osobistego. Do
51
nielicznych wyjątków należy opowiadanie Murraya
Leinstera A Logic Named Joe, opublikowane w marcu
1946 roku na łamach „Astounding Science Fiction".
Fantastyka naukowa zajmowała się raczej sztuczną
inteligencją robotów i wielkich komputerów (typu
mainframe). Roboty rzecz jasna się przemieszczają,
i pod tym względem przypominają laptopy i palmto-
py, ale poruszają się - i myślą - z własnej woli. Mają
dawną tradycję, sięgającą co najmniej golema skon-
struowanego przez rabbiego Jehudę Lówa w 1590 roku
w Pradze. Pośrednim stadium była organiczna forma
potwora, stworzonego w XIX wieku przez Frankenstei-
na, później zaś namnożyło się elektronicznych istot,
niekiedy błyszczących (właściwe roboty), niekiedy cie-
listych (androidy), których tyle znalazło się w XX wie-
ku na kartach książek Isaaca Asimova i wielu innych
autorów.
Te roboty i humanoidy potrafią samodzielnie myś-
leć, często więc wymykają się spod kontroli i niosą
nam zgubę. Wielki komputer też niekiedy myśli sa-
modzielnie, co wychodzi ludzkości na dobre (jak u Ro-
berta Heinleina, Luna to surowa pani, 1966) albo
wprost przeciwnie (jak u Asimova w Ostatnim pyta-
niu, 1956), często jednak tego nie czyni. (O sztucznej
inteligencji, myślącej samodzielnie albo będącej tylko
ulepszonym ołówkiem lub dodatkiem do naszej włas-
nej, zob. J.R. Searle, Mind, Brains, and Program, 1980
- dzieli się ona na „mocną" i „słabą". Moim zdaniem
rozróżnienie to jest bardzo istotne, wolę jednak okreś-
lenia „autonomiczna" i „pomocnicza"; co do szczegó-
łów, zob. moja praca Mind at Large: Knowing in the
Technological Age, 1988). Wielka stacjonarna maszyna
licząca pojawiła się w beletrystyce już w 1879 roku
(Edward Page Mitchell, The Ablest Man in the World),
a także w roku 1911 - tym razem j ako system totalitar-
52
ny, przywodzący na myśl ogólnoświatową sieć kom-
puterową (E.M. Forster, The Machinę Stops). Rzecz
znamienna, nastąpiło to ponad pół wieku po tym, jak
Charles Babbage zaczął opracowywać poważne pro-
jekty maszyn „różnicowych" i „analitycznych" - kom-
puterów. Wiele o nich mówiono, ale nigdy ich nie
skonstruowano. Zabrakło wsparcia ze strony władz,
a także niezbędnej techniki elektronicznej. (Babbage
był spadkobiercą tradycji Leonarda da Vinci, którego
projekty helikopterów - prawdopodobnie zdolnych do
latania - też nie zostały za jego czasów wprowadzone
w życie, nie było bowiem odpowiednich stopów meta-
li). Wielki komputer, podobnie jak robot, to motyw
często występujący w kulturze popularnej lat czter-
dziestych XX wieku i później. Stało się tak jednak
prawdopodobnie dlatego, że w odróżnieniu od robotów
komputery mainframe, monstra z tysiącami lamp, na-
prawdę już istniały i działały. Fantastyka naukowa
XX wieku dotycząca komputerów była, jak dziewięt-
nastowieczne opowiadanie Mitchella, zakorzeniona
w rzeczywistości.
Fantastyka to nie jedyny dobrze zakorzeniony
aspekt dotyczący komputerów. W komputerze main-
frame wiele może się dziać w środku, ale sam jest
nieruchomy i niełatwo ruszyć go z miejsca, ma więc
z laptopami, notesami elektronicznymi i telefonami
komórkowymi jeszcze mniej wspólnego niż robot.
Komputer mainframe i cała związana z nim kultura to
raczej zapowiedź Internetu. Stanowi w rzeczywistości
kręgosłup dzisiejszego Internetu, sieć opiera się bo-
wiem na licznych, rozmieszczonych po całym świecie
wielkich komputerach (i innych urządzeniach).
Telefon komórkowy zajmował w popularnych wyob-
rażeniach miejsce najbliższe chyba komputerowi main-
frame, przynajmniej jeśli chodzi o kulturę popularną
53
oraz towarzyszenie temu, co się działo w laboratoriach
i na ulicy. W odróżnieniu od Joego, o którym pisał
Leinster, pierwowzór telefonu komórkowego zagościł
w wyobraźni milionów ludzi w latach czterdziestych
dzięki Dickowi Tracy'emu i jego zegarkowi, będące-
mu nadajnikiem i odbiornikiem radiowym. Pod ko-
niec tej dekady miasto Nowy Jork miało już bezprze-
wodową (radiową) sieć telefoniczną, przez którą mogło
rozmawiać dwanaście osób na raz. W laboratoriach
AT&T Bell Labs prowadzono badania nad systemem
telefonii komórkowej zdolnym do obsługiwania setek
użytkowników, ale firma postawiła ostatecznie na te-
lefon samochodowy. W tamtych latach było to zresztą
sensowne, ponieważ taki telefon miał zbyt duże roz-
miary, ważył za wiele i wymagał zewnętrznych anten,
przez co nie mógłby być noszony w kieszeni ani toreb-
ce. W filmie Sabrina z 1954 roku publiczność zoba-
czyła, jak działa telefon samochodowy - milioner, któ-
rego grał Humphrey Bogart, rozmawiał przez takie
urządzenie, rozparty na tylnym siedzeniu swojej li-
muzyny.
Nie zapomniano jednak o prawdziwym telefonie
komórkowym, noszonym na przegubie lub w ręku.
W XXI wieku mało kto pamięta już o Dicku Trącym,
urządzenie opisane w jego książkach zostało bowiem
przyćmione przez małe pikające „komunikatory", ja-
kich używali kapitan Kirk, Mr. Spock i załoga „Star-
ship Enterprise" - bohaterowie Star Trek. Był to naj-
bardziej znany pierwowzór telefonu komórkowego,
jaki pojawił się w kulturze popularnej. Serial telewizji
NBC nadawano w latach 1966-1969. Kiedy już zszedł
z ekranów, odniósł niezwykły sukces w swoim życiu
pozagrobowym, był wszak powtarzany przez różne
stacje telewizyjne w Stanach Zjednoczonych i na ca-
łym świecie. Do roku 2003 powstały na jego podstawie
54
jeszcze cztery seriale i dziesięć filmów fabularnych.
Poręczny „komunikator", który pojawił się po raz
pierwszy w fantastyce naukowej, wszedł do powszech-
nego użycia po trzech czwartych okresu dzielącego
rok 1966 od 2003. Wynalazki występujące w literaturze
i filmach science fiction spotyka jednak przeważnie
w realnym świecie inny los, o czym świadczy przykład
„transportera" lub „przekaźnika" służącego do telepor-
tacji, urządzenia także ulubionego przez fanów Star
Trek, któremu dziś równie daleko do zaistnienia w re-
alnym świecie, jak w latach sześćdziesiątych.
Podczas gdy AT&T zajęła się telefonami samocho-
dowymi, Motorola zainteresowała się kieszonkowym
telefonem - „komunikatorem" z serialu Star Trek do-
stępnym dla wszystkich. Martin Cooper, miłośnik
fantastyki naukowej oraz dyrektor działu badań i roz-
woju w tej firmie, wykonał pierwsze podobno publicz-
ne połączenie przez telefon komórkowy 3 kwietnia
1973 roku - mniej więcej cztery lata po zejściu z ante-
ny pierwotnej wersji Star Trek. Zadzwonił z centrum
Manhattanu do życzliwego mu naukowca konkuren-
ta w Bell Labs w New Jersey. Od końca lat sześćdzie-
siątych do początku osiemdziesiątych Motorola zain-
westowała w telefon komórkowy blisko 100 milionów
dolarów.
Pierwsze modele nie były jednak zbyt wygodne do
noszenia przy sobie. Ważyły prawie kilogram, miały
kształt sztabek złota i tyleż mniej więcej kosztowały.
W roku 1983 cena takiego urządzenia wynosiła 4000
dolarów - nie na każdą kieszeń.
Ale cena telefonu komórkowego miała wkrótce
spaść, a jego rozmiar zmaleć, podobnie jak cena i wy-
miary komputera osobistego, który pojawił się kilka
lat wcześniej (Apple, w 1979 roku) i niebawem miał
zacząć podbój świata (IBM PC, 1982). Podstawowe
55
zasady ekonomii odnoszą się do wszystkich nowych
mediów. Z początku kosztują one bajońskie sumy.
Stać na nie garstkę bogaczy. W pewnym momencie
producent uświadamia sobie, że obniżka cen może
stworzyć masowe zapotrzebowanie, co przyniesie
większy czysty zysk niż przy wysokiej cenie i mniej
licznych klientach. W niedawnych czasach zdarzyło
się to nie tylko z komputerami i telefonami komór-
kowymi, ale także z magnetowidami i faksami. Wcześ-
niej podobne były losy telewizji, a jeszcze wcześniej
książek - w 1800 roku cena jednego egzemplarza wy-
nosiła dolara, co równało się tygodniowej pensji prze-
ciętnego robotnika. (Tę samą logikę stosuje się nadal,
niestety, od czasu do czasu, do publikacji naukowych.
Jeśli wydawca wie, że książka ma bardzo ograniczo-
ny, ale prawie pewny krąg odbiorców - jak w wypad-
ku prac na tematy nieprzeniknione, ale będące przed-
miotem zainteresowania naukowców - policzy sobie
za nią krocie. Niniejsza książka aż tyle zapewne nie
kosztuje, ponieważ telefonem komórkowym, jego his-
torią i konsekwencjami społecznymi interesuje się
- mam nadzieję - liczniejsze grono czytelników).
W latach 1985-2003 liczba abonentów telefonii komór-
kowej w Stanach Zjednoczonych wzrosła z niespełna
350 tysięcy do prawie 150 milionów. Stanowi to około
dwóch trzecich dorosłej populacji. (Ciekawe, że według
ocen z 2003 roku nowi abonenci reprezentują głównie
populację młodych dorosłych). Dla porównania, liczbę
użytkowników Internetu w USA oceniano na 155-160
milionów. Jednakże podczas gdy liczba ta w poprzed-
nich kilku latach nie przyrastała - a w 2001 roku nawet
trochę spadła - liczba właścicieli i użytkowników tele-
fonu komórkowego zwiększyła się w tym samym cza-
sie o prawie 30 proc. Dane statystyczne z innych kra-
jów okazują się jeszcze korzystniejsze dla telefonu.
56
(Jeśli chodzi o źródła, zob. Cellular Telecommunica-
tions and Internet Association, Nielsen Net Ratings,
Scarborough Research oraz artykuł Clinta Swetta
z 2003 roku pod tytułem The Ubiąuitous Cellphone
Turns 30).
Zasadny wydaje się pogląd, że telefon komórkowy
szybko dogania Internet - wkrótce laptopy, palmtopy,
wiadomości, muzyka, obrazy oraz inne informacje,
które czerpiemy z nich jak z rogu obfitości, będą do-
stępne przez telefon komórkowy, umożliwiający nam
już dzisiaj, oprócz rozmawiania, przesyłanie tekstów,
zdjęć i oglądanie programów telewizyjnych. Nawet
pornografia, która od dawna cieszy się w Internecie
największym zainteresowaniem - strony pornograficz-
ne są najczęściej oglądane i ściągane (na krótko na
pierwsze miejsce wysunęły się pliki mp3, kiedy pod
koniec lat dziewięćdziesiątych stały się dostępne
w sieci) - pojawi się niebawem na ekranach nowych
europejskich komórek „trzeciej generacji", na które
będzie można ściągać zdjęcia z „Playboya" i wideokli-
py. Reuters pisał o tym w maju 2003 roku (Next For
Cellphones: Nudity).
Jeśli telefon komórkowy ma naprawdę pochłonąć
mały przenośny komputer i Internet podłączony do
komputera biurkowego, stanie się tak nie tylko dzięki
zaletom komórki, ale i wadom obecnego sposobu ko-
rzystania z Internetu. W następnym rozdziale podda-
my analizie niektóre niedogodności wynikające z fak-
tu, że dostęp do sieci umożliwiają nam maszyny
stojące pod biurkami i monitory umieszczone na ich
blatach.
Światowa pajęczyna
Wszystko, co widzimy, przykuwa w jakimś stopniu
nasz wzrok. Jeśli patrzymy na jedną rzecz, nie spoglą-
damy na inną. Przypatrywanie się czemuś tak, by
wynikł z tego pożytek - patrzenie ze zrozumieniem
- wymaga pewnego skupienia uwagi. Czytanie wy-
maga większego jej skupienia niż większość innych
czynności wzrokowych, ale spoglądanie na jakikol-
wiek obiekt jest rodzajem uważnego czytania, w po-
równaniu ze słuchaniem dźwięków. Jeśli chcemy,
potrafimy słuchać uważnie, poświęcać melodii lub in-
nym dźwiękom całą naszą uwagę. Możemy też jednak
chwytać muzykę w przelocie - świat dźwięków dostar-
cza nam rozrywki niezależnie od tego, gdzie zwrócimy
głowę. W wypadku wzroku jest to wykluczone - mu-
simy patrzeć w kierunku obiektu, któremu się przy-
glądamy. Dlatego radio i telefon są dla kierowców
o wiele użyteczniejsze od telewizora i komputera.
Oglądanie telewizji wymaga mniejszego skupienia
uwagi niż większość innych czynności, w które anga-
żujemy wzrok - telewizja jest pod tym względem wy-
rozumiała. Siedząc przed telewizorem, możemy od
czasu do czasu zamknąć oczy i nic takiego się nie sta-
nie (chyba że prowadzimy samochód). Odwracanie
58
wzroku od włączonego telewizora nie jest z pewnością
tak niegrzeczne, jak spoglądanie w bok, kiedy ktoś
stoi lub siedzi naprzeciwko nas. Fakt, że podczas oglą-
dania telewizji możemy przechadzać się po pokoju,
zdrzemnąć, rozmawiać albo wyjść do innego pomiesz-
czenia, należy chyba do największych jej uroków. Te-
lewizja pozwala nam się oderwać od bardziej zabor-
czych i absorbujących czynności życia codziennego.
Jest również mniej wymagająca niż inne media wi-
zualne. Czytanie monopolizuje naszą uwagę w jeszcze
większym stopniu niż rozmowa z drugą osobą. Jeśli
odrywamy wzrok od tekstu, nawet na sekundę, prze-
stajemy posuwać się po stronie. Oderwawszy go na
dłużej, możemy nawet stracić wątek. Słowa wydruko-
wane na papierze mają jednak tę miłą właściwość, że
na nim pozostają. Kiedy do nich wracamy, są dokład-
nie takie, jak w chwili, gdy się z nimi rozstaliśmy.
Dlatego to rozstanie nie ma przeważnie większego
znaczenia. Odwracając wzrok, zawieszamy śledzenie
wątku na stronie, odkładamy go wraz z książką na
półkę lub wraz z gazetą na stolik, i możemy znów
przywołać, a nawet zrekonstruować, jeśli się nam zgu-
bił. Postęp w lekturze drukowanej strony możemy za-
trzymać i następnym razem posunąć się dalej.
Pewności takiej nie mamy przy lekturze strony in-
ternetowej. Może to być czynność najbardziej zabor-
cza ze wszystkich, potrzebująca najwięcej uwagi. Zda-
rza się, że kiedy odwrócimy wzrok, litery na ekranie
znikną (wyciągnięta wtyczka, brak prądu, wyczerpa-
nie się baterii). Mogą też zastygnąć w miejscu - nie
przesuniemy tekstu dalej (awaria systemu). Internet
oferuje nam niezliczoną liczbę stron, ale ma to swoją
cenę: nie możemy zbyt długo spoglądać poza monitor
- przynajmniej jeśli chcemy, żeby to, co na nim śle-
dzimy, pozostało z nami, by dawało się natychmiast
59
i stale przywoływać z powrotem, jak książka lub ga-
zeta. Strony na ekranach komputerów mogą się oka-
zać równie niemożliwe do odtworzenia, jak skorupki
od jajek, kiedy jakieś kawałki jak na złość nie uda-
ją się odnaleźć. I bywają o wiele mniej trwałe od sko-
rupek.
Jeśli nawet komputer działa bez zarzutu i wszystko
jest podłączone tak jak trzeba, zdarza się, że nie znaj-
dujemy już na serwerze strony, którą kiedyś czytali-
śmy. Wszystkie strony internetowe, poza naszą włas-
ną, są w końcu pod cudzą kontrolą. Właściciele mogą
je modyfikować albo usuwać, kiedy tylko zechcą. Nie
mamy zresztą pełnej kontroli nawet nad naszymi stro-
nami, są one bowiem na łasce serwera, na którym się
znajdują. Między „moją" stroną internetową a „moją"
książką zachodzi więc ogromna różnica - tylko ta dru-
ga jest „moja" w takim sensie, że mam ją na własność,
i jeśli nie chcę jej zmienić, to nic, oprócz działania sił
przyrody, wandala czy złodzieja, nie może tego uczy-
nić. Jeśli mam przed sobą należącą do mnie książkę,
gazetę lub czasopismo, nic mi ich nie odbierze (z wy-
jątkiem wspomnianych wyżej czynników). Posiadanie
strony internetowej, włącznie z tą, którą sam stworzy-
łem, porównać można raczej do wypożyczenia jej od
serwera, na którym się znajduje. Jeśli bowiem strona
ma być dostępna - nawet dla mnie, na każdym kom-
puterze innym niż mój własny, gdzie mogę przecho-
wywać jej kopię - muszę wynająć, wybłagać albo wy-
pożyczyć przestrzeń w centralnym systemie.
Stronice książek i ich kuzynek gazet są więc mniej
wymagające niż cokolwiek, co się ukazuje na ekranie
komputera, ponieważ w większym stopniu można na
nich polegać. Nie grozi nam wciąż utrata tego, co wi-
dzimy na drukowanej stronie. Słowa i obrazy poślu-
bione papierowi tym się różnią od wytworów wyobraź-
60
ni i barw zawieszonych w cyberprzestrzeni, że „nie
drżą w wiecznej obawie przed zniknięciem", by użyć
wyrażenia amerykańskiego filozofa Johna Deweya
(1925, s. 148).
Nic dziwnego, że większość ulotnych czynności zwią-
zanych z Internetem wykonuje się w zaciszu pomiesz-
czeń, we wnętrzu domów lub biur. Tutaj zasilanie ener-
gią elektryczną i połączenia telefoniczne są pewniejsze,
łatwiej też i wygodniej drukować dokumenty i strony
internetowe. Nie było nigdy popytu na zasilane bateria-
mi drukarki do użytku na świeżym powietrzu - może
dlatego, że jedno większe oberwanie się chmury znisz-
czyłoby i papier, i drukarkę. Z tych wszystkich wzglę-
dów to, co oglądamy na ekranie, jest bezpieczniejsze
w domowym zaciszu, tutaj z większą pewnością daje
się studiować i dostarcza nam rozrywki. Książki, gaze-
ty, czasopisma, nawet zeszyty i długopisy zrobione są
z trwalszego materiału. Równie dobrze sprawują się
we wnętrzach, jak i poza nimi, mogą stawić czoło żywio-
łom - książka przeżyje nawet deszczowy dzień na plaży
- i w niezłej formie powrócić do domu. Laptopy i mniej-
sze komputery zaczęły ostrożnie i niepewnie wychodzić
na zewnątrz, ale tylko telefon komórkowy może śmiać
się z deszczu i opuścić pomieszczenie, a jego użytkowni-
ków nie zaprząta myśl o ewentualnej utracie zawartych
w nim informacji na rozległych pozadomowych prze-
strzeniach. Telefon może się przyczynić do utraty infor-
macji - o czym jeszcze będzie mowa - kiedy na przykład
zadzwoni w trakcie rozmowy, którą właśnie prowadzi-
my twarzą w twarz. Ale jeśli chodzi o wyciągnięcie nas
z pokoju czy budynku, telefon komórkowy przeważnie
nie ma sobie równych. Panie i panowie, telefon wyszedł
z budynku - a wam przeważnie jest z tym lepiej.
61
Rozwalanie pokoi
Jak to się stało, że zamknęliśmy się w pokojach?
Cóż, zapewniają nam więcej ciepła niż zimowe ubra-
nia i chronią nas przed deszczem. Pytanie należało-
by zadać inaczej: dlaczego tak dużo czasu spędzamy
w pomieszczeniach podczas pięknej pogody?
To wina elektryczności. Nie samej energii elektrycz-
nej, ale sposobu, w jaki jest dostarczana. Przesyła sieją
po liniach elektroenergetycznych, do nich podłączone
są mniejsze linie prowadzące do gniazdek w ścianach
naszych pokoi. Amisze rozumieją, na czym polega róż-
nica między samą elektrycznością a sposobem jej do-
starczania. Wbrew rozpowszechnionemu w kulturze po-
pularnej stereotypowi, chętnie korzystają z prądu
elektrycznego, ale nie z gniazdek, tylko z baterii i aku-
mulatorów. I to nie dlatego, że wolą przebywać na po-
wietrzu. Nie chcą się wiązać z firmami energetycznymi,
znajdującymi się poza ich kontrolą. (Kupno baterii pro-
dukowanych i rozprowadzanych przez nie-amiszów nie
jest dla nich problemem, ponieważ nad energią zgroma-
dzoną w zakupionej baterii mają pełną kontrolę). Dzięki
temu mogą też mniej przebywać w pomieszczeniach.
Jednakże używany przez nas duży sprzęt - lodówki,
klimatyzatory, kuchnie i piece elektryczne, zmywarki
do naczyń - wymaga więcej energii, niż mogą dostar-
czyć baterie. Nie możemy z tych urządzeń korzystać
w biegu. Uzależnia nas to od ścian naszych pokoi.
Społeczne skutki awarii energetycznej ukazują, jak
ważny jest dla nas prąd płynący ze ścian. Pamiętam,
jak zareagował mój trzyletni siostrzeniec, kiedy wpro-
wadził się wraz z rodziną do nowego domu koło Bos-
tonu, gdzie nie podłączono jeszcze prądu. Mały był
zdumiony i oburzony. Prąd w ścianie był dlań czymś
tak naturalnym i niezbędnym do życia, jak światło
62
dzienne wpadające przez okno. Choć większość z nas
na poziomie rozumowym zdaje sobie sprawę, jak jest
naprawdę, instynktownie podzielamy to uczucie.
Radio przez blisko pięćdziesiąt lat było sprzętem
o pokaźnych gabarytach. Obywało się „bez drutu" (wire-
less) w tym sensie, że odbierało informacje, których
nośnikiem były fale elektromagnetyczne, i w odróż-
nieniu od telefonu nie potrzebowało do tego kabli.
Musiało być jednak podłączone kablem do gniazdka
w ścianie, ponieważ zasilał je prąd. Uwolnienie się od
przewodów, choć nie do końca, było mimo wszystko
godnym uwagi, wspaniałym osiągnięciem. Z radiem
było odwrotnie niż z telefonem, który nie mógł obejść
się bez kabli telekomunikacyjnych, ale do zasilania
wymagał niespełna jednej piątej wata mocy. („Jest
to tak mało - pisał Henry Granick - że Bell stworzył
kiedyś obwód elektryczny, namówiwszy sześciu pro-
fesorów, żeby wzięli się za ręce". O tym i innych fas-
cynujących szczegółach z dziejów telefonu pisze Gra-
nick w książce Underneath New York, 1947/1991,
s. 132). W 1876 roku wynalazek Bella miał napęd me-
chaniczny, jak fonograf wynaleziony rok później
przez Edisona. Rok wcześniej Edison powołał do życia
swoją Electric Light Company, która miała niebawem
przekonać większość Amerykanów do idei dostarcza-
nia energii elektrycznej do domów i do napędzanych
nią urządzeń domowych.
Mniej więcej dwadzieścia lat później Guglielmo
Marconi skonstruował radio, choć Heinrich Hertz,
odkrywca fal elektromagnetycznych, zaklinał się, że
nigdy nie znajdą praktycznego zastosowania w tele-
komunikacji. Twierdził, że do nadawania i/lub re-
transmisji niezbędne byłoby „zwierciadło wielkie jak
kontynent" europejski. (Zob. Colin Cherry, TheAge of
Access, 1985, s. 25). Hertz mylił się w sposób wręcz
63

śmieszny, mówiąc o tych rozmiarach, wykluczających
wykorzystanie fal radiowych, ale maszty nadawcze były
istotnie o wiele za duże, by mogły zmieścić się w domu.
Radio, choć obchodziło się bez kabli, stało się więc
jednokierunkowym, silnie scentralizowanym środkiem
masowego przekazu - w odróżnieniu od telefonu, potrze-
bującego kabli, ale zapewniającego łączność w obie stro-
ny. Nawet odbiorniki radiowe były z początku wielkie,
trudne do ruszenia, zajmowały dużo miejsca w pokojach.
Urządzenie bez drutu skonstruowane przez Marco-
niego nie miało również głosu - nie było to radio ani
telefon, ale telegraf bez drutu. Reginald Fessenden
w 1906 i Lee de Forestw 1907 roku eksperymentowali
z bezprzewodową „telefonią". Sam Bell pracował nad
bezprzewodowym „fotofonem", przekazującym głos
nie za pomocą elektryczności, ale światła, wyprzedza-
jąc o sto lat światłowody. Jednakże wszystkie te eks-
perymenty dały początek radiu - jednokierunkowe-
mu przekazywaniu głosu bez użycia kabli - a nie
telefonom komórkowym, przynajmniej nie przez ko-
lejne pięćdziesiąt lat. (De Forest wynalazł także au-
dion, wzmacniacz sygnałów telefonicznych, dzięki
któremu w 1915 roku powstała w Stanach Zjednoczo-
nych pierwsza usługa telefonii zamiejscowej).
Głoszenie podobnych do poglądów Hertza „dogma-
tyzmów nigdy" - tak nazywam zapewnienia czołowych
naukowców i ekspertów, że dane zastosowanie jakiejś
technologii czy wykorzystanie odkrycia naukowego
„nigdy" nie nastąpi - to zjawisko często występujące
na przestrzeni ostatnich dwustu lat. Do jego najbardziej
znanych przejawów należy oświadczenie brytyjskiej
Admiralicji z 1828 roku, że wprowadzenie parowców
do brytyjskiej marynarki wojennej „zada śmiertelny
cios supremacji Imperium [Brytyjskiego] na morzach
świata", a także o kilka lat późniejsze stwierdzenie
64
Augusta Comte'a, że nigdy nie poznamy chemicznego
składu gwiazd. „Jeszcze nie całkiem wyschła farba
drukarska na stronicy [jego dzieła] - pisał później filo-
zof Charles Sanders Peirce - jak wynaleziono spek-
troskop", który na podstawie analizy światła gwiazd
dostarczył informacji o ich chemicznym składzie. Nie
dotarliśmy jeszcze, rzecz jasna, do żadnej gwiazdy, by
móc potwierdzić wyniki tych analiz, ale wkroczyliśmy
już w wiek podbojów Kosmosu, co również może do-
prowadzić nas do uzyskania wiedzy, której Comte nie
brał pod uwagę. (Zob. C.S. WiUiam H. McNeill, The Pu-
rsuit of Power, 1982, s. 226, gdzie autor pisze więcej
0  parowcach i wojnie. O niebezpieczeństwach prze-
widywania rzeczy niemożliwych, zob. C.S Peirce, The
Scientific Attitude and Fallibilism, 1896-1899. Swoją
drogą, jestem zdania, że istnieją rzeczy niemożliwe, na
przykład podróż w czasie. Gdybyśmy potrafili prze-
nieść się w przeszłość i zapobiec spotkaniu naszego
dziadka z babką, jak moglibyśmy się później urodzić
1 przenieść w przeszłość? Rozwiązaniem takich para-
doksów może być tylko odwołanie się do jeszcze dzi-
waczniejszych koncepcji, jak równoległe wszechświaty
-wjednym rodzimy się, podróżujemy w przeszłość, nie
dopuszczamy do spotkania dziadka z babką, w drugim
zaś, stworzonym przez tę podróż w czasie w ramach
pierwszego, nie przychodzimy na świat... Przez takie
zawiłości podróże w czasie wydają się niemożliwe albo
co najmniej bardzo mało prawdopodobne. Jednakże
problemy, których dostrzeżenie rodzi większość „dog-
matyzmów nigdy", nie zaliczają się do paradoksów,
lecz wynikają po prostu z niedostatecznego rozwoju
techniki - na przykład podróże międzygwiezdne leżą
poza zasięgiem naszych możliwości. Tego rodzaju
błędne oceny przywodzą na myśl niedocenienie nie-
których technologii przez ich wynalazców - tak było
65
przecież z Edisonem i fonografem, a następnie z ki-
nem, o czym wspomnieliśmy w rozdziale 1. Błąd Edi-
sona nie wynikał wszakże z pesymistycznego stosun-
ku do własnych wynalazków, ale z przedwczesnego
optymizmu co do niektórych ich zastosowań).
Skoro już mowa o niemożliwych zastosowaniach, war-
to zauważyć, że Rudyard Kipling już w 1904 roku w swo-
jej nowelce fantastycznej Wireless dał pewne pojęcie
0 czysto kosmicznej energii cechującej łączność obywa-
jącą się bez nośnika. Z pewnym suchotnikiem kontak-
tuje się za pośrednictwem „fal Hertza", czyli radia Mar-
coniego, dawno nieżyjący John Keats, który nadaje swój
wiersz. („To śmierć jest martwa, nie on; Nie opłakujcie
Adonisa" - może rzeczywiście Shelley miał rację). Jed-
nakże cud radia, prawdziwego czy wyimaginowanego,
tak jak przedtem cud telefonu, był przypisany do po-
mieszczenia. Kable zasilające, tak jak kable telekomuni-
kacyjne, dochodziły do gniazdek znajdujących się we
wnętrzach domów. Użytkownicy tych magicznych wy-
nalazków byli dżinnami w nieruchomych butelkach.
W sukurs radiu przyszły później samochody, baterie
1 tranzystory, ale jego majestatyczna stacjonarna obec-
ność w salonie przyczyniła się do tego, że nasi rodzice
i dziadkowie uważali media elektroniczne za urządze-
nia, których miejscem jest dom. Honorowe miejsce
radioodbiornika zajął w salonie telewizor - radio z ob-
razkami. A komputer - elektryczna maszyna do pisa-
nia z ekranem albo telewizor wytwarzający tekst, zale-
ży, jak na to spojrzeć - zajął swoje miejsce na biurku.
Pierwsze komputery biurkowe były o wiele mniej-
sze od pierwszych odbiorników radiowych i telewizyj-
nych, ale biurka, na których się rozsiadły, wcale takie
małe nie były. Kiedy Internet stał się Światową Siecią
nie tylko z nazwy, ale i ze względu na zakres i różno-
rodność informacji - a nastąpiło to w połowie lat dzie-
66
•pięćdziesiątych - ergonomicznym paszportem umożli-
wiającym podróż po tym świecie było przeważnie
krzesło przy nieruchomym biurku. Laptopy umożliwi-
ły pracę na komputerze poza domem i biurem, a tech-
nologia bezprzewodowa - dostęp do sieci poza po-
mieszczeniami, ale te wizyty w cyberprzestrzeni miały
ściśle określony czas, ograniczony pojemnością baterii.
Telefon komórkowy też wymaga przenośnego zasi-
lania, ale pod koniec lat dziewięćdziesiątych baterie
do telefonów działały dłużej i były bardziej niezawod-
ne niż baterie do laptopów dających dostęp do Inter-
netu. Było tak między innymi dlatego, że podczas sur-
fowania po sieci zużywa się więcej energii niż przy
przetwarzaniu tekstów czy przeglądaniu stron inter-
netowych off-line. Wynika to między innymi z faktu,
że w Internecie łatwo spędzić więcej czasu, niż trwa
rozmowa telefoniczna. Wirtualna nieskończoność in-
formacji, do jakich można dotrzeć w sieci - linki, któ-
re prowadzą do kolejnych linków, a te do następnych,
w gruncie rzeczy ad infinitum, to jedna z wielkich at-
rakcji i pożytków sieci - sprawia, że Internet staje się
o wiele bardziej żarłocznym zjadaczem czasu niż
zwykła rozmowa przez telefon komórkowy, która koń-
czy się z chwilą, gdy któraś ze stron pragnie zająć się
czymś innym. A chwila ta na ogół nadchodzi szybko,
choćby dlatego, że tradycyjnie, zwłaszcza w Stanach
Zjednoczonych, za połączenie przez komórkę płacili
obaj rozmówcy. Poza tym kiedy choć jeden z nich
znajduje się w miejscu publicznym, absorbują go inne
czynności - może akurat je hot doga, biegnie do po-
ciągu albo rozmawia z kimś innym. Kiedy telefon ko-
mórkowy wtrąca się w życie publiczne, zwracamy
uwagę na czas, uświadamiamy sobie jego upływ, nato-
miast złudzenie, że przenosimy się w inne miejsce,
w cyberprzestrzeń, powoduje, że niemal całkowicie
67
zapominamy o czasie. (Taki sam uwodzicielski efekt
wywierają publiczne stacjonarne kioski internetowe.
Spóźniłem się kiedyś na pociąg do Bostonu, bo na
dworcu w Stamford w stanie Connecticut wędrowa-
łem po Internecie, co umożliwił mi niewielki terminal
zainstalowany dogodnie obok kas biletowych. To sa-
mo mogłoby się zdarzyć, gdybym używał laptopa lub
palmtopa, ale nie sądzę, żeby do podobnego skutku
doprowadził telefon komórkowy. Rozmowa byłaby za-
pewne krótsza, a poza tym prowadząc ją, nie spusz-
czałbym oka z peronu. Komunikowanie się za pomocą
słuchu jest mniej zaborcze, nie absorbuje naszej uwa-
gi tak, jak komunikowanie się wzrokowe).
Od samego początku laptop i telefon komórkowy
pozostawały w różnym stosunku do pomieszczeń. Choć
laptop bywał i jest w użyciu na ławce w parku, w pocią-
gu i samolocie - czyli poza pokojem - służy w znacznej
mierze do tego, by umożliwić przenoszenie komputera
z jednego pokoju do drugiego, zabieranie go z biura do
domu, z domu do biura, z domu na wakacje i vice
versa. Innymi słowy, wciąż pozostaje zakorzeniony
w pokoju, jak roślina w doniczce. Prędzej czy później
osiada na miejscu i zaczyna działać, a odbywa się to
gdzieś w pokoju. Można go wynieść na zewnątrz, i czę-
sto tak się dzieje, ale nastawiony jest przede wszystkim
na pracę w pomieszczeniu. Możemy uznać, że laptopy
to szczególnego rodzaju sztuczne satelity, które krążą
wokół pokoju i nieuchronnie do niego wracają (zwłasz-
cza kiedy potrzebujemy wydruku informacji lub rezul-
tatów naszej pracy widniejących na ekranie). Telefon
komórkowy zosta! natomiast zaprojektowany z tą myś-
lą, że będzie używany w dowolnym miejscu. Ponieważ
za koniec „sesji" z nim należy uznać chwilę zakończe-
nia rozmowy, co może nastąpić na zewnątrz, i często
tak się dzieje, w jego naturze nie leży poszukiwanie
68
pokoju - żadnych danych nie kopiuje się na twardy
dysk dużego komputera znajdującego się w domu ani
nie przekazuje za pomocą bardziej niezawodnego domo-
wego łącza. Telefon komórkowy jest więc bardziej ze-
wnętrznym, „pozapokojowym" urządzeniem niż laptop.
Ze względu na związek z pomieszczeniami mogli-
byśmy zapewne zaliczyć każde z mediów do jednej
z trzech kategorii. Radioodbiorniki i telewizory w swo-
ich początkach, telefony stacjonarne, komputery biur-
kowe, filmy pokazywane w kinie musiały lub muszą
znajdować się w pomieszczeniach albo być do nich
podłączone za pomocą przedłużaczy. Laptopy i gramo-
fony dla płyt na 45 obrotów (popularne w latach pięć-
dziesiątych XX wieku, w początkach rock'n'rolla) mają
w stosunku do pomieszczeń charakter przejściowy
- można je łatwo przenosić z jednego pokoju, domu
czy biura do innego, przeważnie jednak funkcjonują
we wnętrzach. Książki, aparaty fotograficzne i ich po-
tomstwo, radio samochodowe i tranzystorowe, prze-
nośne odtwarzacze kaset i płyt CD oraz telefony ko-
mórkowe na dobre rozstały się z pomieszczeniami. Czy
będzie to Frodo czytający książkę w Shire, jednej
z krain Sródziemia, na początku Władcy pierścieni,
czy współczesny pasażer odrzutowca, dzwoniący z po-
kładu przez telefon komórkowy - w obu wypadkach
mamy do czynienia z mediami, które nie potrzebują
pomieszczeń, działają wszędzie. (Książki, gazety i cza-
sopisma mają tę przewagę, że na ogół dołączone jest do
nich zasilanie - w postaci światła - które nie wymaga
doładowywania). Książka, walkman firmy Sony czy te-
lefon komórkowy są w otoczeniu zewnętrznym czymś
równie naturalnym, jak drzewo, samochód lub most.
W tym wykazie dostęp do Internetu przez Palm Pilo-
ta i dostęp do poczty elektronicznej zapewniany przez
BlackBerry - są to urządzenia PDA wprowadzone po
69
telefonie komórkowym - uznać można raczej za udo-
skonalenie komórki, a nie laptopa. Podobnie jak ko-
mórka, Palm Pilot i BlackBerry zostały zaprojektowa-
ne do użytku poza pokojami, domami i biurami.
Wyprawy w krainę informacji przy użyciu Palm Pilota
- na przykład wyszukanie restauracji w danej okolicy
- są krótkie i stanowią zamkniętą całość, jak rozmowy
przez telefon komórkowy. Wydruki nie są potrzebne,
ponieważ danych jest tak niewiele, że łatwo można
je wyświetlić na Palm Pilocie. To samo dotyczy pocz-
ty elektronicznej odbieranej za pomocą BlackBerry
i podobnych urządzeń - czytasz ją i odpowiadasz tak,
jakbyś rozmawiał albo wysyłał SMS-a przez telefon
komórkowy. Pokoje, stojące w nich drukarki, nieogra-
niczony dostęp do zasilania i lepszych łączy prawie
nie odgrywają już roli.
Pożytki ze spędzania większej ilości czasu poza po-
mieszczeniami, na zewnątrz, są oczywiste dla każde-
go, kto lubi świeże powietrze, słońce i parę płatków
śniegu. Ciekawe jednak jest i to, że media przezna-
czone do użytku na zewnątrz poprawiają także jakość
życia w pomieszczeniach.
Pajęczyny i gniazda
Ludzie często są bardziej głodni informacji niż je-
dzenia. Telefon może przerwać kolację i okazać się od
niej ważniejszy. Jego dzwonek ma tak nieodparty
urok - może przecież dzwonić każdy, również osoba,
którą najbardziej na świecie pragniemy usłyszeć, mo-
że to być ważna sprawa służbowa albo coś przyjem-
nego, choć na ogół okazuje się, że po drugiej stronie
linii odzywa się telemarketer albo teść - że może ode-
rwać nas od wszystkiego, z uprawianiem seksu włącz-
70
nie. Teoretycy mediów nazywają to zjawisko telepho-
nus interruptus.
Do czasu pojawienia się telefonu komórkowego tele-
fon był urządzeniem jeszcze bardziej „wewnętrznym"
niż media o dużych gabarytach. Nie wynikało to z fak-
tu, że potrzebował dużej ilości prądu do zasilania, ale
z tego, że za przekaźnik informacji służyła elektrycz-
ność. Tak jak telegraf, telefon przekazywał je, kodując
i przekształcając dźwięki, a ich przesyłanie, do momen-
tu wynalezienia telefonu komórkowego, wymagało
przewodów, po których biegł prąd. (Telefony bezprze-
wodowe, które weszły w powszechne użycie przynaj-
mniej dziesięć lat przed telefonami komórkowymi,
umożliwiały chodzenie po całym domu, a nawet wyj-
ście z niego podczas prowadzenia rozmowy. Nie można
się jednak było zbytnio oddalić od bazy znajdującej się
w domu. Telefon taki można jednak uznać za pierw-
szy nieśmiały krok ku telefonowi komórkowemu).
Do wielkich innowacji i zalet telefonu w porównaniu
z telegrafem należało to, że dzięki telefonowi przewo-
dy, a tym samym możliwość bezpośredniego komuni-
kowania się na duże odległości, zostały doprowadzo-
ne do domu. Ale żadna bateria nie mogła go uwolnić
z pomieszczenia - dostarczała tylko mocy, nie umoż-
liwiając elektronicznego szyfrowania rozmów. Ci, któ-
rzy pragnęli dzwonić lub odbierać połączenia poza
domem lub biurem, mieli do dyspozycji wyłącznie
telefon umieszczony w niewielkiej, specjalnie skon-
struowanej kabinie, do której podłączone były prze-
wody - w budce telefonicznej. W Nowym Jorku w la-
tach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku,
w ostatnich dekadach przed wynalezieniem telefonu
komórkowego, budki na rogach niektórych ulic tak
cuchnęły moczem, że firma telefoniczna rozmontowa-
ła je, pozostawiając sam aparat na słupie. To, niestety,
71

narażało rozmawiającego nie tylko na promienie słoń-
ca, lecz także na dźwięk klaksonów samochodów oraz
spaliny. Warunki korzystania z telefonu niewiele się
poprawiły.
Wygoda łączności ze światem z domowego zacisza,
jaką nam zapewnia telefon, też jednak, jak się prze-
konaliśmy, miała swoją cenę. Jedynym prostym spo-
sobem na odcięcie się od świata było wyciągnięcie
przewodu z gniazdka. Kiedy nie mieliśmy ochoty na
kontakt ze światem - kiedy dzwonek telefonu oznaczał
wtargnięcie w naszą przestrzeń, irytował, naruszał spo-
kój i świętość naszego domu albo przeszkadzał w wy-
konywanych czynnościach - przewód okazywał się wę-
żem w naszym rajskim ogrodzie, a aparat telefoniczny
-jego główką z ostro zakończonym językiem. Gdy spoj-
rzeć na sprawy z takiego punktu widzenia, każdy
dzwonek telefonu komórkowego dopadający nas w re-
stauracji może oznaczać o jedno mniej zakłócenie spo-
koju domowego (a także o jeden mniej telefon do biura,
który nie musi być zakłóceniem spokoju). W całym tym
skomplikowanym układzie, w którym chcemy, między
innymi, doprowadzić do tego, by rozmowy służbowe
odbywały się w miejscach, gdzie pracujemy, telefon
komórkowy działa na korzyść naszych domowych po-
mieszczeń, wywabia bowiem węża z domu na zewnątrz.
Nawet kiedy rozmowa nie dotyczy pracy - nawet kie-
dy mamy do czynienia z takimi mediami jak Internet,
oferującymi o wiele większe możliwości niż rozmowy
telefoniczne - jaki pożytek przynosi nam upchanie
w domowym gnieździe wszystkich mediów, wszyst-
kich aktów komunikowania? Dobrze jest oczywiście
mieć środki łączności pod ręką, móc korzystać w do-
wolnej chwili, również w domu, ze wszystkich usług,
jakie zapewniają media, w domu wszak spędzamy
większość albo bardzo dużo czasu. Jednakże telefon to
72
urządzenie o wyjątkowym charakterze. Sam się zapo-
wiada, dzwoni sam, nie z naszej woli, a więc przywołuje
nas, programuje, wzywa raz za razem. Czy dom nie był-
by przyjemniejszym miejscem, gdyby trochę ograni-
czyć obecność tego samoinicjującego się środka łącz-
ności? Telewizory, choć tak się ubolewa nad ich
szkodliwym ponoć wpływem na więzi rodzinne, same
się na ogół nie włączają, chyba że je zaprogramowali-
śmy. Możemy przeklinać radio z budzikiem, ale bu-
dzik ten sami nastawiamy. Ten przerywacz snu, brutal-
nie wytrącający nas z ostatniego pięknego sennego
marzenia, wypełnia nasze rozkazy, choć może się nam
to nie podobać. Zdarza się, że mamy ochotę posłuchać
radia - jeśli słuchamy go poza domem, mniej dźwię-
ków w domu stanowi konkurencję dla głosów miłych
nam krewnych i przyjaciół. Każda sesja w Internecie,
którą spędzamy w domu, to wycieczka w cyberprzest-
rzeń, odbywająca się kosztem przestrzeni rodzinnej.
Dostęp do sieci poprzez przenośne urządzenia, któ-
rymi możemy się posługiwać poza domem, nie tylko
uwalnia nas od lepkiej pajęczej sieci krzesła i ekranu,
działa także na korzyść domowego gniazda. Coraz po-
wszechniejsza dostępność mediów poza domem, nie
tylko w bibliotekach i kawiarenkach internetowych,
ale i w samochodach oraz kieszeniach, sprawia, że każ-
dy z nas staje się gniazdem lub ogniskiem łączności.
Możemy korzystać z możliwości komunikowania się,
i nie odbywa się to kosztem ogniska domowego.
W następnym rozdziale omówimy niektóre zalety
telefonów komórkowych oraz tworzonych przez nie
ruchomych ognisk domowych -jednym słowem, zale-
ty komunikowania się w przestrzeni pozadomowej.
Ruchome ognisko domowe
John Culkin (1915-1993), należący do grona pierw-
szych uczniów Marshalla McLuhana, były jezuita
i profesor Fordham University, lubił wymieniać cztery
słowa związane z komunikowaniem się, jakie są zawar-
te w angielskim słowie hearth (ognisko, ognisko do-
mowe): hear (słuchać), heart (serce), ear (ucho), earth
(ziemia). Pasują one w szczególny sposób do telefonu
komórkowego, który za życia Johna Culkina nie osiąg-
nął jeszcze pełnoletności.
Istoty ludzkie były ogniskami łączności dawno przed
wynalezieniem telefonu komórkowego, właściwie od
chwili, kiedy wraz z naszymi mózgami pojawiliśmy się
na Ziemi. Słyszymy, patrzymy, rozmawiamy, chodzi-
my, skaczemy, myślimy, odczuwamy i śnimy, a wszyst-
kie te czynności koordynuje i przetwarza żywy i prze-
nośny ośrodek kontroli - mózg. Nasze wielozadaniowe
komunikowanie odbywało się jednak zawsze na krót-
kich dystansach. Zanim pojawiły się techniczne wy-
nalazki, tę zdolność komunikowania ograniczały uwa-
runkowania biologiczne - zasięg wzroku i słuchu, siła
nóg, które pomagały nam ten zasięg poszerzyć, ogra-
niczona zdolność naszej pamięci do przechowania
informacji przez czas, kiedy wspomniany zasięg się
74
zmieniał, bo przebywaliśmy określony dystans na
własnych nogach. Ten długo trwający świt między-
ludzkiej komunikacji - świt ludzkości - nazywam fazą
A, W fazie tej ludzie komunikowali się ze sobą w spo-
sób maksymalnie bezpośredni, naprawdę w pełni, ale
wszystko odbywało się na niewielką odległość. Prze-
kazywanym treściom dodawała barwy nieokiełznana,
niewprowadzalna w życie wyobraźnia. (Zob. moje pra-
ce Human Replay, 1979, oraz Miękkie ostrze, 1997).
Komunikacja była więc dziedziną bardzo realną, bez-
pośrednią, hołdującą zasadzie WYSIWYG (what-you-
-see-is-what-you-get, widzisz to, co otrzymasz), a zara-
zem obszarem kuszącej, nieuchwytnej magii, gdzie
w naszym umyśle pojawiały się obrazy i dźwięki nigdy
przez nas w rzeczywistości niewidziane ani niesłysza-
ne, pochodzące z daleka albo z dawnych czasów. Faza
ta trwała do chwili, gdy rzeźbienie, rysowanie, a w koń-
cu pisanie umożliwiło nam przekazywanie informacji
w postaciach trwalszych niż wspomnienia, w odległe
miejsca i w przyszłość, gdzie informacja mogła zostać
odtworzona przez innych ludzi.
Ta instalacja pierwszych technologii - faza B - ozna-
czała postęp, który miał wszakże swoje koszty: pismo
rzeczywiście mogło być głosem nieobecnego, jak traf-
nie zauważył Zygmunt Freud {Kultura jako źródło
cierpień, 1930), ale pisany głos alfabetu nie miał twa-
rzy ani nie wydawał dźwięku. Jak stwierdził McLu-
han w Galaktyce Gutenberga (1962), był „neutralny".
Co potrafiło nie tylko irytować, ale i dawać powód do
radości - ponieważ wygląd i brzmienie napisanych
słów z niczym się nie kojarzyły, słowa z łatwością
mogły przedstawiać wszystko i cokolwiek, a nawet
nic. Mogły także przedstawiać rzeczy, które nie były
fizycznie obecne, które w konkretnej postaci nigdy
nie istniały - jak idee i pojęcia, włącznie z pojęciem
75

koncepcji i pojęciem niczego. (Czy w dosłownym wy-
glądzie i brzmieniu liter „z", „ł" i „y" jest coś, co przy-
wodzi na myśl gniew, a w literach „w", „e", „s", „o", „1"
i „y" - radość? Mogłyby równie dobrze znaczyć coś
przeciwnego albo coś niemającego w ogóle związku
z gniewem czy radością).
Po tysiącach lat telegraf Morse'a posunął się jeszcze
dalej, zarówno pod względem zalet, jak i wad. Umoż-
liwił nam natychmiastową transmisję tekstu pisanego
na znaczne odległości, ale w postaci wymagającej de-
kodowania. Alfabet Morse'a był abstrakcyjną formą
słowa pisanego, a ono z kolei abstrakcyjną formą sło-
wa mówionego, które niegdyś oderwało się od rzeczy-
wistości. (Czy takie mówione słowa, jak „pies" czy
„krowa", mają rzeczywisty związek ze zwierzętami,
które opisują? Onomatopeiczne „szczekanie" i „mu-
czenie" taki związek mają - brzmią nieco podobnie do
tego, co oznaczają - ale są to w naszym języku mało
istotne, banalne przykłady). Ceną za szybkość trans-
misji telegraficznej był więc rozbrat z rzeczywistością
-jakby oglądało się ją z trzeciego rzędu, mając przed
sobą wiele kapeluszy i dużych głów.
Telegraf był najwyższym ucieleśnieniem zasady
„coś za coś", maksymalnego poświęcenia realnego ob-
razu rzeczywistości dla dobra szybkości komunika-
cji. Następna faza ewolucji mediów - faza C, ostatnia
- miała nam udostępnić wszystkie informacje, praw-
dziwe obrazy i dźwięki, a także abstrakcyjne słowa,
w dowolnym wybranym przez nas miejscu i czasie.
Jeszcze tego do końca nie osiągnęliśmy, ale postawili-
śmy stopę w drzwiach w momencie wynalezienia fo-
tografii,   co   nastąpiło   mniej   więcej   równocześnie
- w drugich dwóch dekadach XIX wieku - z wynale-
zieniem telegrafu. I wynalazcą był w gruncie rzeczy
ten sam człowiek - Samuel Morse. Na przełomie roku
76
1838 i 1839 przyjechał do Paryża, by zaprezentować
Francuzom swój telegraf. Spotkał się z L.J.M. Daguer-
re'em, oglądał jego płyty fotograficzne - dagerotypy.
W marcu 1839 roku napisał do swoich braci w Nowym
Jorku: „Pamiętacie może eksperymenty, jakie przed
laty robiłem w New Haven, w Yale College [...] chcia-
łem się przekonać, czy można utrwalić obraz otrzyma-
ny w camera obscura [...]. Ustaliwszy jednak, że świat-
ło wytwarza czerń, a czerń - jasność, uznałem, że nie
da się w praktyce uzyskać wiernego obrazu, i zarzu-
ciłem swoje próby. Pan Daguerre w sposób niezrów-
nany zrealizował ten pomysł". (Zob. Josef Maria Eder,
History of Photography, 1945/1978, s. 272-273).
Fotografia, w odróżnieniu od obrazów przefiltrowa-
nych przez talent malarza czy utrwalonych na piśmie
opisów, jeszcze bardziej oderwanych od świata, dała
nam przynajmniej wiernie odwzorowany wycinek
rzeczywistości. Jednakże na pierwszych fotografiach
wycinek ten był zawężony - nieruchomy, bezgłoś-
ny, czarno-biały, dwuwymiarowy. Kolejne ulepszenia
- wprowadzenie ruchu, dźwięku, koloru, a nawet trze-
ciego wymiaru w holografii pod koniec lat czterdzie-
stych XX wieku - poszerzyły i pogłębiły możliwości
odzwierciedlenia świata przez fotografię i wprowadzi-
ły nas dalej, w fazę C. Za ich sprawą drzwi stanęły
otworem, przynajmniej w zakresie oglądania przez
nas utrwalonych obrazów ludzi i świata.
Niemniej jednak zainstalowanie w domu wynalazków
technicznych ułatwiających komunikowanie - prze-
kształcenie domu w ognisko komunikacji - było in-
nym kompromisem fazy B. Z jednej strony prosto do
naszych domów zaczęły napływać po przewodach
większe fragmenty rzeczywistości. Telefon, dzięki któ-
remu mogliśmy rozmawiać z ludźmi w innych mia-
stach i krajach, przesunął nas o dwa rzędy bliżej sceny
w porównaniu z telegrafem i pisaniem listów. Dzięki
radiu znaleźliśmy się w pierwszym rzędzie - jeśli po-
równać je z gazetą. Telewizor zapewnił nam jeszcze
lepszy widok z tego rzędu, dostarczając również obra-
zów. Z drugiej strony jednak wszystkie te media wy-
pełniły nasz dom, tymczasem na zewnątrz nadal byli-
śmy ich pozbawieni, ograniczeni przez naszą biologię
- wielozadaniowcy bez możliwości dalekiego zasięgu.
Rewolucja w dziedzinie mediów przenośnych, która
rozpoczęła się w momencie, gdy książki przechwyciły
tekst znajdujący się dotąd na murach, zmieniła ten
aspekt fazy B, zanim jeszcze fotografia oswoiła obraz.
Aparaty fotograficzne, radia, a obecnie telefony ko-
mórkowe sprawiły, że to dostosowanie, ten postęp, ru-
szyło pełną parą. Dziś, trzymając w ręku telefon ko-
mórkowy, mając do dyspozycji dźwięki, głosy, obrazy
i teksty pisane, do jakich daje nam natychmiastowy
dostęp, stoimy na tarasie fazy C. Ale nowe światło jest
jaskrawe, nawet oślepiające, i nie widzimy wyraźnie
wszystkiego, co nas tam czeka.
Jakich korzyści możemy się spodziewać?
Wyobraźnia od razu wprowadzana w życie
Niezupełnie. Wyobrazić sobie możemy o wiele wię-
cej, niż da się urzeczywistnić za pomocą jakiegokol-
wiek telefonu komórkowego czy jakiejkolwiek tech-
nologii - na przykład podróże w czasie czy naszą
fizyczną obecność jednocześnie w kilku miejscach na
raz (w odróżnieniu od obecności wirtualnej, w posta-
ci cyberprzestrzennych czy innych kopii elektronicz-
nych, o co nietrudno). Pomimo to...
Telefon komórkowy stanowi obecnie szczyt mobil-
ności mediów, umożliwia bowiem zarówno odbiór (jak
78
książka czy radio tranzystorowe), jak i produkowanie
(jak aparat fotograficzny), umożliwia to natychmiast
i na dalekie odległości (jak radio tranzystorowe) oraz
interaktywnie (czego nie zapewnia żadne z dotychczas
znanych mediów przenośnych). Dzięki tym wszyst-
kim możliwościom, które mamy na wyciągnięcie ręki,
treści zawarte w naszych umysłach, w tym idee, im-
pulsy i strategie, znajdują się o włos od wprowadzenia
w życie. W świecie powszechnej komunikacji łatwiej
to uczynić z myślami i ideami.
Zanim nastał telefon komórkowy, miejscami, gdzie
funkcjonowała większość mediów, były domy i biura. Do
wyjątków należały kina, budki telefoniczne i pierwsze
urządzenia przenośne, ale umożliwiały one przeważnie
tylko jeden rodzaj komunikacyjnej transakcji - ogląda-
nie filmu, rozmowę telefoniczną, słuchanie radia. (Ko-
munikacja interpersonalna twarzą w twarz - rozmowa
- odbywała się wszędzie, zarówno na zewnątrz, jak i we-
wnątrz domów i biur. Składało się na nią patrzenie i słu-
chanie, była też możliwość dotykania). Telefon komór-
kowy był też z początku medium jednowymiarowym
- miniaturą budki telefonicznej, którą można było no-
sić w wypchanej kieszeni lub w torebce. I tak jak telefon
w budce mógł tylko przekazywać konwersację mówio-
ną. Kiedy jednak znalazł zaczepienie w Internecie, kie-
dy zaczął dzięki temu udostępniać niektóre możliwości,
w jakie obfituje sieć - książki, gazety, czasopisma, kon-
wersacje tekstowe prowadzone w czasie rzeczywistym
i z opóźnieniem, połączenia telefoniczne i wideofonicz-
ne, radio, nagrania, zdjęcia, telewizję - stał się domo-
wym ośrodkiem łączności funkcjonującym poza do-
mem, ruchomym domem lub kieszonkowym ogniskiem
domowym, podróżnym medium nad mediami.
Jakie skutki będzie miał fakt, że większa część kon-
tinuum wszelkiej możliwej komunikacji znalazła się
79
w zasięgu naszych palców? W początkach rozwoju na-
szego gatunku komunikowaliśmy się za pomocą im-
pulsów przekazywanych koniuszkami palców, ale tyl-
ko przy bardzo bliskim kontakcie. Doszło w końcu do
tego, że chęć komunikowania się z ludźmi oraz prze-
kazywania informacji o rzeczach znajdujących się da-
leko mogła być zaspokojona - ale tylko w pewnym
stopniu i nie natychmiast - jeśli znajdowaliśmy się
w domu lub innym odpowiednim pomieszczeniu. W in-
nych wypadkach z jej zrealizowaniem trzeba było po-
czekać do momentu, aż się w takim miejscu znaleźli-
śmy. Telefon komórkowy umożliwia nam zaspokojenie
tej chęci w dowolnym niemal miejscu, gdzie akurat
przebywamy, bez konieczności odraczania.
Natychmiastowe zaspokojenie ma w naszej kultu-
rze nie najlepszą reputację. Dążenie do niego uznaje
się za cechę dziecinną, oznakę niedojrzałości, nie-
zrozumienia i niezaakceptowania faktu, że w życiu
trzeba czasem na coś poczekać. Takie wynalazki, jak
telewizja szybko przekazująca informacje, fast food
i narkotyki halucynogenne wrzucono więc do jednego
worka, jako godne pogardy środki służące natychmia-
stowemu zaspokojeniu zachcianek, a przez to szkod-
liwe. Sytuacja jest jednak o wiele bardziej złożona,
przynajmniej w dziedzinie komunikacji.
Przyznać trzeba, że natychmiastowa odpowiedź
dyktowana gniewem nie jest najlepszym pomysłem.
Flaming w Internecie - odpowiadanie w sposób zło-
śliwszy, niż by się to uczyniło w kontakcie osobistym
lub w rozmowie telefonicznej - przeważnie nikomu
nie wychodzi na dobre i z pewnością stanowi jedną
z ujemnych cech sieciowych dyskusji. Wynika zapew-
ne z tego, że strony nie widzą i nie słyszą się nawza-
jem, stąd łatwiej o nieporozumienia, bo nie ma syg-
nałów, które mogłyby złagodzić ewentualne konflikty.
80
r
Sytuacja taka zachęca również do niegrzecznych re-
akcji - łatwiej być agresywnym, kiedy siedzi się przed
ekranem, niż mając do czynienia z żywym człowie-
kiem. Poza tym urzędując w Internecie późnym wie-
czorem, w domu, w naszym prywatnym otoczeniu,
mamy większą skłonność do formułowania wypowie-
dzi o prywatnym charakterze - piszemy na przykład,
co naprawdę o kimś myślimy - choć przekazywane są
one publicznie i może je widzieć nie wiadomo kto
obecny akurat na forum, uczestniczący w liście dysku-
syjnej czy w czacie. (Niektóre fora, w których uczest-
niczyłem, mają specjalne wątki zatytułowane flames
[jest to potoczne określenie obelg wymienianych
w Internecie]. Moderator danego forum przesuwa do
takiego wątku obraźliwe posty, pełne przekleństw
i wyzwisk. Cel jest podwójny: po pierwsze, posty takie
nie zakłócają ogólnej dyskusji, po drugie - zostają
zgrupowane w wyznaczonym miejscu, gdzie może je
przeczytać każdy miłośnik internetowych igrzysk, czy-
li flamingu).
Pomyślmy jednak o przekazywaniu przeprosin. Czy
nie lepiej zrobić to od razu przez telefon komórkowy,
niż dopuszczać do jątrzenia się konfliktu? Co zyska-
my na tym, że nie możemy sprawdzić czegoś w słow-
niku czy encyklopedii albo zapoznać się z recenzją fil-
mu, na który mamy ochotę iść, albo powiadomić od
razu bliskich: „Cześć, dojechałem bezpiecznie"? (Do-
myślam się, że możliwość przeczytania recenzji na-
mawiającej cię do obejrzenia filmu, który ci się nie
spodoba, albo odwodzącej od pójścia na film, który
przypadnie ci do gustu, nie jest taką znowu zaletą.
Dobrze, odejmijmy ją więc od niezaprzeczalnych ko-
rzyści. Wśród nich nadal pozostaje możliwość spraw-
dzenia pisowni, zapoznania się z faktami oraz uspoko-
jenia przyjaciół i bliskich).
81
Urbanista Lewis Mumford (1895-1990) odnosił się
bardzo krytycznie do większości dwudziestowiecz-
nych wynalazków. Uważał, że opóźnienie - rozłączenie
myśli i działania -jest absolutnie niezbędnym warun-
kiem podejmowania racjonalnych decyzji. Obawiał
się, że radio, to potężne, bezpośrednie medium, któ-
re się pojawiło w pierwszej połowie jego życia, zaleje
ludzi informacjami, w przeciwieństwie do tekstu w ga-
zetach i czasopismach, ulatującymi w momencie, gdy
zostaną wypowiedziane, przez co nie sposób będzie
poddać ich wnikliwej analizie i refleksji. (Mumford
był interesującym przeciwieństwem Sokratesa, który
niepokoił się, że intelektowi zagraża bezwład i brak
interaktywności cechujące słowo pisane). Obawę Mum-
forda budził fakt, że radio, medium o natychmias-
towym działaniu, będzie zachęcać do pochopnych,
emocjonalnych ocen i reakcji, szkodliwych dla pro-
cesu demokracji (i tak już zagrożonego przez niedo-
informowany elektorat, nad czym ubolewał Walter
Lippmann w Phantom Public w 1922 roku). Niepokoje
Mumforda z pewnością się ziściły w osobie Adolfa Hi-
tlera, którego radiowe wystąpienia elektryzowały na-
ród niemiecki. Hitler napisał wcześniej w Mein Kampf
(1924/1971), że nie ufa dziennikarzom z gazet, ponie-
waż interpretują jego poglądy, zamiast je relacjono-
wać - w istocie nie ufał im dlatego, że relacjonowali
jego poglądy, które chciał Niemcom zaprezentować
wprost, bez pośrednictwa prasy.
Radio umożliwiło jednak również Stalinowi zainspi-
rowanie narodu radzieckiego do zastosowania taktyki
„spalonej ziemi", co przyczyniło się do odparcia na-
zistowskiego najazdu. Przywódcy państw demokra-
tycznych, jak Winston Churchill i Franklin Roosevelt,
także bardzo umiejętnie wykorzystywali radio. (Zob.
rozdział 8 mojej książki Miękkie ostrze, 1997). Posłuże-
82
nie się tym medium dla sprawy wolności dowodzi,
że w natychmiastowym przekazie informacji nie ma
nic totalitarnego ani irracjonalnego. Jeśli natychmiast
dostarczana informacja potrafi skutecznie i szybko
zmobilizować opinię publiczną, nie ma powodów, dla
których taka opinia miałaby być irracjonalna, a jej za-
chowanie - sprzeczne z demokracją. Nasza logika,
tak samo jak nasze emocje, może działać z szybkością
błyskawicy, kiedy na przykład nagle dostrzegamy cał-
kowicie racjonalne rozwiązanie jakiegoś problemu.
Choć Churchill i Roosevelt byli potężnymi przywód-
cami, a możliwość bezpośredniego przemawiania do
narodu przez radio jeszcze wzmacniała ich siłę, proces
demokratyczny bynajmniej nie ucierpiał podczas ich
kadencji - świadczy o tym choćby fakt, że po drugiej
wojnie światowej partia Churchilla przegrała wybory.
(Nawet Partia Demokratyczna F.D. Roosevelta została
odsunięta od władzy w 1952 roku, kiedy republikanin
Dwight David Eisenhower z łatwością zwyciężył de-
mokratę Adlaia Stevensona).
Jeśli jednak bezpośredniość mediów działa jak
miecz obosieczny, jego cios z pewnością wymierzony
jest również w tradycję. Samo słowo „bezpośredniość"
- „bez", czyli negacja „pośredniości" - ukazuje, do ja-
kiego stopnia bezpośrednia komunikacja jest prze-
ciwieństwem tego, czego oczekujemy od mediów.
Rozmawiamy bezpośrednio z ludźmi w naszym bezpo-
średnim otoczeniu, natomiast z tymi, którzy znajdują
się gdzie indziej, konwersujemy za pośrednictwem
mediów, a to zajmuje czas (albo powinno zajmować).
Ale czy to oczekiwanie jest czymś innym niż odzwier-
ciedleniem sytuacji z przeszłości i jej ograniczeń?
W świecie, w którym tylko pisanie zapewniało ko-
munikację na większe odległości w mieście (oraz na
wsi), opóźnienie było zjawiskiem powszechnym, nie
83

dało się go uniknąć. Po wynalezieniu telefonu opóź-
nienie skróciło się do czasu potrzebnego nam, żeby
dotrzeć do miejsca, w którym znajdował się aparat
(domu, biura, korytarza, rogu ulicy). To samo dotyczy-
ło radia (w mniejszym stopniu, ponieważ radio zawęd-
rowało do samochodów, a później, dzięki tranzysto-
rom, wyszło na ulicę), telewizji (w większym stopniu,
jako że telewizję mogliśmy oglądać głównie w do-
mach i w niektórych oknach wystawowych domów to-
warowych, nigdy jednak nie wyszła w dosłownym sen-
sie na ulice ani rogi ulic) i Internetu podłączonego do
komputera biurkowego (o nim można powiedzieć to
samo, co o telewizji, przy czym miejsce witryn domów
towarowych zajęły biblioteki). Dziś jednak za sprawą
telefonu komórkowego te ostatnie bajora opóźnienia
szybko wysychają. Kiedy telefon komórkowy dotarł
do wszystkich warstw społecznych, kiedy bezpośred-
niość mediów stała się nakazem dnia, przestaje ist-
nieć sprzeczność między bezpośredniością a mediami
(immediate i media). Będą jednym i tym samym.
Nie osiągnęliśmy jeszcze, rzecz jasna, tego stanu.
W 2002 roku tylko dwie trzecie dorosłej populacji USA
- 140 do 150 milionów - było abonentami telefonii ko-
mórkowej, i choć w porównaniu z 1985 rokiem, kiedy
było ich 340 tysięcy, oznacza to niesamowity wzrost
o 41 tysięcy proc. (w 1985 roku po raz pierwszy zebra-
no dane statystyczne na temat abonentów komórek),
a wzrost ten będzie skokowo postępował, telefony te,
w porównaniu ze stacjonarnymi, nadal mają pewne
niedostatki - linie częściej bywają zajęte, zdarzają się
przerwy w zasięgu itp. Są to jednak kwestie czysto
techniczne, wynikające z faktu, że dana technologia
znajduje się w fazie niemowlęctwa lub wczesnego
dzieciństwa. Nie powinniśmy oceniać zasięgu motyla
na podstawie obserwacji gąsienicy. Piękny pomarań-
84
czowo-czarny motyl monarcha wędrowny {Danaus
plexippus) fruwa od Nowej Anglii i Nowego Jorku do
Meksyku, podczas gdy jego pasiasta gąsienica pełza
po liściach trojeści, pokonując zaledwie odległość kil-
kunastu centymetrów. Kiedy telefon komórkowy bę-
dzie w użyciu tyle lat, ile istnieje gatunek motyli
-  a choćby książka czy nawet telefon stacjonarny
- świat będzie wyglądał zupełnie inaczej niż dzisiaj.
Społeczeństwo telepatyczne
Natychmiastowość przekazu właściwa mediom jed-
nokierunkowym, takim jak radio i telewizja, umożli-
wiła nam odbieranie (ale nie nadawanie) informacji
w dowolnym czasie pod warunkiem, że znajdowali-
śmy się we właściwym miejscu. Informacje te były
jednak na ogół przygotowane, zaprogramowane, od-
tworzone -jednym słowem - publiczne, a nie prywat-
ne. Wielkie złudzenie, jakie tworzą wszystkie środki
masowego przekazu, czy będą to książki, radio czy te-
lewizja, polega na tym, że nadawane przez nie komu-
nikaty, niesporządzone dla żadnego konkretnego od-
biorcy, mają na wszystkich sprawiać wrażenie, jakby
były przeznaczone dla każdego z nas. Prezenterka
wiadomości patrzy prosto w kamerę. Oglądając ją
w domu na ekranie mojego telewizora, gotów jestem
uwierzyć, że mówi do mnie. Jeśli „dobrowolne zawie-
szenie niewiary", jak stwierdził Samuel Coleridge
w Biographia Literaria w 1817 roku, jest niezbędne,
byśmy mogli docenić poezję, to stanowi także waru-
nek wstępny skutecznego oddziaływania wszystkich
środków masowego przekazu.
Rozmowa przez telefon prowadzona z domu, biura
czy z budki nie wymaga takiego zawieszenia niewiary
85
ani złudzenia. Obie strony naprawdę do siebie mówią.
Rozmówcę telefonicznego, w odróżnieniu od słuchacza
radia, którego osobisty związek z głosem rozlegającym
się z odbiornika jest bierny i umowny, łączy z głosem
po drugiej stronie linii relacja aktywna, interaktywna,
wymienna (słuchacz może stać się mówcą i vice ver-
sa) i realna. Dwadzieścia pięć lat przed nastaniem ra-
dia i elektronicznych środków masowego przekazu te-
lefon umożliwił nam natychmiastowe wypowiadanie
tego, co mamy na myśli, i dał początek społeczeństwu
telepatycznemu (na razie w pomieszczeniach).
Zauważmy, że ten rodzaj telefonicznej telepatii pole-
ga na wypowiadaniu myśli, nie zaś na ich czyta-
' niu. Przekazujemy je, rozmawiając przez telefon, może-
my więc decydować, co chcemy powiedzieć i przekazać.
Możemy postanowić, że nic nie powiemy. Nasza naj-
głębsza prywatność pozostaje więc pod naszą kontrolą,
co dotyczy każdej rozmowy telefonicznej, zarówno przez
aparat stacjonarny, jak i komórkowy. W społeczeństwie
telepatycznym nie dochodzi więc do naruszenia prywat-
ności. Różni się ono od opisywanego przez Davida Brina
(1998) „przezroczystego społeczeństwa", świata, którego
mieszkańcy nie mają żadnych tajemnic.
Zależnie jednak od tego, z kim rozmawiamy, budka
telefoniczna może wywierać na naszą prywatność
większą presję niż widoki i dźwięki świata zewnętrz-
nego. Jeśli rozmawiamy z kimś przez telefon w domu
lub miejscu publicznym, osoba ta zazwyczaj znaczy
dla nas więcej niż ludzie, na których możemy natknąć
się na zewnątrz. Telefon komórkowy przemienił każ-
dą kieszeń i torebkę, a tym samym cały świat, w wiel-
ką budkę telefoniczną. Ten świat-jako-budka jest pod
każdym względem tak samo wielki, jak świat istnie-
jący przed nastaniem telefonu komórkowego - a na-
wet większy, ponieważ można w nim uzyskać dostęp
86
do każdego, w dowolnym czasie. Nie jest tak duszny
i ciasny, jak budka telefoniczna - w sensie fizycznym
składa się nań cały szeroki świat, a także stacja kos-
miczna. Może inaczej - nie jest ciasny dopóty, dopóki
nie dojdziesz do wniosku, że ciągła możliwość kontak-
tu z tobą w pewien sposób cię ogranicza. (Zarówno
telefon komórkowy, jak i świat-jako-budka sprawiły,
źe tradycyjna budka i automat telefoniczny na słupie,
więdnący w słońcu, przestały właściwie być potrzeb-
ne. Jedna z koleżanek opowiedziała mi, co się zdarzyło
jej znajomej. Młoda kobieta, zatrzasnąwszy drzwi od
domu, znalazła się na zewnątrz bez klucza. Zapytała
przechodnia, czy może jej pożyczyć ćwierćdolarówkę,
żeby mogła zadzwonić do mieszkającej w pobliżu
przyjaciółki - mojej rozmówczyni - u której przecho-
wuje zapasowe klucze. Przechodzień spojrzał na nią
z pewnym zdziwieniem i zaproponował, żeby zadzwo-
niła z jego komórki. Warto poza tym obejrzeć film Te-
lefon z 2003 roku, przerażającą, zmyślnie zrobioną ele-
gię odchodzącej w niebyt budki telefonicznej).
Możemy się tylko domyślać, jak ten nowy świat od-
mieni nasze życie. Co nas różni od ludzi z epoki wik-
toriańskiej, sprzed ery telefonu, do których wieści
z daleka dochodziły na papierze, a to zajmowało prze-
ważnie całe dni, rzadko godziny, a prawie nigdy mi-
nuty? (Wyjątkiem była poczta pneumatyczna - sys-
tem rurociągów, który po raz pierwszy zastosowano
w 1853 roku do przesyłania telegramów z Central Te-
legraph Company do giełdy londyńskiej. W kolejnych
dziesięcioleciach systemy takie, w ulepszonej postaci,
zainstalowano w wielu dużych miastach. Przesyłały
one telegramy i listy z prędkością prawie 50 kilomet-
rów na godzinę. Tymczasem jednak służbowa i osobi-
sta komunikacja już w coraz większym stopniu odby-
wała się za pomocą głosu, przez telefon. Papier zaczął
87
tracić monopol na obsługę komunikacji zamiejsco-
wej). Domy ludzi z epoki wiktoriańskiej, z ery przedte-
lefonicznej, bez względu na ich konstrukcję i wystrój,
były prawdziwymi twierdzami, trudnymi do sforsowa-
nia - przynajmniej w odniesieniu do komunikacji. Nie
tylko zresztą ich domy były nieprzenikalne dla bezpo-
średniego, dalekodystansowego komunikowania się.
Chronione, izolowane były także ich ciała, ich osoby,
zwłaszcza w podróży. Przemieszczaniu się po wszel-
kich drogach towarzyszyła w owych czasach izolacja
od świata, brak wszelkiej komunikacji. Rozmawiano
ewentualnie tylko z osobą idącą obok.
Ludzie ci, a także ich poprzednicy, zostawili po so-
bie słowa pisane, które nietrudno nam zrozumieć. Sło-
wa te dotyczą procesu komunikowania. Był wśród
nich Szekspir, który powiedział, że cały świat jest sce-
ną. Był Jefferson, który stwierdził, że gdyby dano mu
wybór między światem rządu bez prasy a światem
prasy bez rządu, wybrałby ten drugi (zob. list Jeffer-
sona do hrabiego de Volneya, omawiany w: Emery
i Emery, 1992, s. 74), a także Coleridge ze swoim dob-
rowolnym zawieszeniem niewiary. Wcale nie są nam
szczególnie obcy ze względu na media, jakimi się po-
sługiwali, i okoliczności, w jakich się komunikowali.
Myśleli o komunikacji, badali ją i próbowali pojąć jej
znaczenie dość podobnie jak my. Możemy więc świet-
nie zrozumieć krytyczną wypowiedź Sokratesa na te-
mat pisma, którą ponad dwa tysiące lat temu zapisał
Platon w Fajdrosie. W odróżnieniu od rozmowy, pis-
mo jest utrwalone, nie zmienia się, nie reaguje od ra-
zu. Dziś widzimy, jak pisanie w Internecie i przez ko-
mórkę przezwycięża te ograniczenia słowa pisanego.
(Zob. mój artykuł Intelligent Writing: The Electronic
Liberation of Text, 1989, gdzie zajmuję się szerzej tym
spełnieniem sokratejskiego ideału pisania).
88
Społeczeństwo telepatyczne, które właśnie powołu-
jemy do życia dzięki telefonowi komórkowemu, nie
powinno być więc dla nas mniej rozpoznawalne niż
nasz dzisiejszy świat dla Sokratesa i Jeffersona.
Zwłaszcza Sokrates mógłby się dobrze czuć w tym no-
wym telepatycznym świecie, maksymalizującym tak
cenione przezeń możliwości dialogu. Podobnie zapew-
ne czułby się Jefferson, przeciwnik „wielkiego rządu"
i orędownik indywidualnej ekspresji, opartej na mak-
symalnym zasobie informacji.
Najbardziej oczywista przepowiednia, jaką moim
(zdaniem można sformułować w odniesieniu do znajdu-
: jącego się w każdej kieszeni telefonu komórkowego
z dostępem do Internetu, przedstawia się następują-
co: doda to nowych sił ludzkiej jaźni w jej podróży po
świecie. A dokładniej: my i nasi potomkowie będziemy
mieli większe możliwości robienia tego, czego zaprag-
niemy, zarówno w sprawach zawodowych, jak i dla
I przyjemności, zdobywania wiedzy, nawiązywania kon-
taktów towarzyskich czy wchodzenia w związki miłos-
ne. Będziemy mogli więcej zdziałać w tych wszystkich
dziedzinach, ponieważ szybciej i łatwiej niż kiedykol-
wiek dotąd skontaktujemy się z ludźmi i dotrzemy do
miejsc, gdzie znajduje się potrzebna nam informacja.
Miejsce jako źródło informacji straci na znaczeniu
w porównaniu ze stanem dzisiejszym, ponieważ nieza-
leżnie od tego, gdzie będziemy przebywać, nawiążemy
kontakt z każdym, z kim zechcemy. To z kolei umożli-
wi każdemu z nas przebywanie w o wiele większej licz-
bie miejsc niż w przeszłości, ponieważ zewsząd można
będzie zobaczyć czyjąś twarz, usłyszeć głos i mieć do-
stęp do światowych zasobów informacji. Niezupełnie to
miał na myśli Joshua Meyrowitz, pisząc w 1985 roku
No Sense of Place. Nasze poczucie miejsca nie zanik-
nie, będzie dotyczyło wszystkich miejsc.
89
Dzięki telefonom komórkowym będziemy mieć in-
teligentne kieszenie i zmyślne ręce, a to ważniejsze
od inteligentnych budynków i samochodów. Możli-
wość podtrzymywania interaktywnej komunikacji
i dostęp do ogromnego zasobu informacji sprawią, że
każde miejsce na świecie, dokąd zapuści się człowiek,
stanie się „inteligentne". Komórka z dostępem do In-
ternetu przyda światu mądrości. Jest to interesujące
poszerzenie, a nawet odwrócenie dotychczasowej sy-
tuacji, kiedy to my, podróżnicy, mogliśmy stać się mą-
drzejsi, odbywszy podróże do różnych zakątków świa-
ta. Teraz dany zakątek świata nabierze mądrości
dzięki naszej wizycie, bo umożliwiamy mu dostęp do
całej innej informacji, a poza tym ludzie znajdujący
się wszędzie indziej będą się mogli w tym miejscu
z nami skontaktować.
W społeczeństwie telepatycznym nie będziemy
mieć, oczywiście, większych niż obecnie możliwości
dotykania czy odczuwania czyjejś fizycznej obecności.
Telepatia nie jest przecież teleportacją. Będziemy
mogli oglądać na wideofonie twarz każdej osoby, nie-
zależnie od jej miejsca pobytu, jeśli osoba ta się na
to zdecyduje, nie pogłaszczemy jej jednak ani nie po-
całujemy - chyba że nie tylko się na to zdecyduje,
ale i stanie, usiądzie lub wyciągnie się obok nas. In-
nymi słowy, społeczeństwo telepatyczne będzie obsza-
rem niematerialnej informacji i nieodwzajemnionego
dotyku.
Ale pomimo tych wszystkich w tak znacznym stop-
niu poszerzonych możliwości dostępu do informacji
i ludzi - a także z ich powodu - nasz rozwój jako jed-
nostek w społeczeństwie telepatycznym będzie nie-
kiedy postępował z trudem. Jeśli każdy może w do-
wolnej chwili pofolgować chęci nawiązania kontaktu
z inną osobą, oznacza to, że nie tylko my możemy się
90
Lkomunikować z dowolnym człowiekiem na świecie,
 i każdy mieszkaniec świata może skontaktować
ię z nami albo podjąć taką próbę.
W następnych rozdziałach zajmiemy się niektóry-
mi negatywnymi stronami telefonów komórkowych
[ społeczeństwa telepatycznego. Zastanowimy się, jak
iiożemy te wady złagodzić, obejść lub zapanować nad
nimi.
Nie zawsze warto być
uchwytnym w każdej chwili
Dawno, dawno temu, w 1976 roku, sto lat po wynale-
zieniu telefonu, Marshall McLuhan zauważył, że sa-
mochód to ostatnie miejsce, w którym mieszkaniec
Ameryki Północnej może być sam. Mówiąc to, miał na
myśli nie tylko kierowcę prowadzącego samochód bez
pasażerów, ale i coś istotniejszego, mianowicie fakt,
że od stu lat dzwonki telefonów zakłócały spokój do-
mowy. Spostrzeżenie to było nad wyraz wnikliwe,
a przy tym odrobinę przesadzone, jak większość wy-
powiedzi McLuhana. W parkach i na górskich zbo-
czach znalazłoby się wiele miejsc, gdzie człowiek mógł
być sam, choć jadąc samochodem z prędkością 100 ki-
lometrów na godzinę, miał gwarancję, że nie tak łatwo
go dogonią, jak kogoś, kto idzie piechotą. Ale pod ko-
niec XX wieku straciło to znaczenie. Telefon komór-
kowy nie pozostawił nam ani jednego miejsca, gdzie
moglibyśmy się odizolować - ani w samochodzie, ani
w parku, ani na górskim szczycie.
Z nastaniem telefonu odseparowanie się od kontak-
tów z innymi ludźmi stało się wręcz sztuką. Z począt-
ku był to normalny element naszego życia. W XX wie-
ku sekretarki szkoliły się w umiejętności mówienia,
że szefa nie ma, choć ten stał tuż obok biurka. Tę sa-
92
I
mą przysług? świadczyli sobie nawzajem w domu mąż
i żona. Gdybym miał wymienić kłamstwo, jakiego
w wieku dorosłym najczęściej się dopuszczałem, było-
by to chyba proszenie żony, żeby odbierając telefon,
powiedziała, że nie ma mnie w domu. Sam też się jej
rewanżowałem. (Niech jednak czytelnik, który mnie
zna, nie denerwuje się - z pewnością bym tak nie po-
stąpił, gdyby o niego chodziło!). Nawet dzieci nakła-
nia się, żeby takim niewinnym kłamstwem chroniły
spokój rodziców.
Telefon komórkowy zdejmuje jednak ten obowią-
zek z sekretarki, małżonka czy innych członków ro-
dziny i nakłada go na ciebie. To najprawdopodobniej
ty sam, a nie ktoś inny, odezwiesz się, kiedy zadzwoni.
Ta nieunikniona okoliczność zrodziła rozmaite strate-
gie uniku - od wyłączania telefonu do niereagowania
na dzwonki. W większości przypadków twierdzisz
przy tym, że nie słyszałeś telefonu, zapomniałeś, że
jest wyłączony, albo upierasz się, że wcale nie był wy-
łączony (i że dzwoniącemu źle się wydawało - wiado-
mo, że najlepszą obroną jest atak).
W tych strategiach uniku nie analizuje się przeważ-
nie zagadnienia, dlaczego negujemy lub ukrywamy
fakt, że w danym momencie nie mamy ochoty na roz-
mowę. Dlaczego o wolność do n i eposługiwania się
słowem trzeba aż tak walczyć?
Pociecha dla pustelnika
Nie licząc naprawdę przekonujących powodów - że
masz właśnie jechać po babcię, która czeka na ciebie
w deszczu na ruchliwym skrzyżowaniu - problem
z uchylaniem się od rozmowy w danym momencie
polega na tym, że taka odmowa kontaktu wydaje się
93

nieuprzejma. Ten pogląd wywodzi się być może z za-
mierzchłych czasów, kiedy komunikowanie się z kimś,
kto nie znajdował się w pobliżu, wcale nie było łatwe
-  skoro zadałem sobie tyle trudu, żeby napisać list,
wysłać ci telegram albo dodzwonić się do ciebie przez
ten trzeszczący telefon, powinieneś mi przynajmniej
odpowiedzieć. Dzisiaj, kiedy codziennie zalewają nas
nieproszone e-maile, łatwo je ignorować. Inaczej było
w początkach poczty elektronicznej, w latach osiem-
dziesiątych, kiedy otrzymanie e-maila miało posmak
przygody, dostarczało dreszczyku i satysfakcji z fak-
tu, że i ty, i nadawca znaleźliście się w cyfrowej ziemi
obiecanej. Pamiętam pierwszy e-mail, jaki w życiu do-
stałem od analityka mediów Langdona Winnera (au-
tora Autonomous Technology) w odpowiedzi na mój,
wysłany do niego - pierwszy, jaki w ogóle wysłałem.
Było to krótko po załogowaniu się do Electronic Infor-
mation Exchange System (EIES, jeden z pierwszych
systemów  on-line,   działający   na  minikomputerze
w New Jersey Institute of Technology w Newark), kie-
dy odkryłem, że Winner też ma tam konto. Ucieszy-
łem się niezmiernie!  „Langdon mi odpowiedział!"
-  zawołałem do żony, która natychmiast przybiegła
zobaczyć tę odpowiedź. Było to w czerwcu 1984 roku.
W miarę jednak jak możliwości komunikowania się
przybywa coraz więcej, pożądany niegdyś kontakt za-
czyna irytować. Niedostatek informacji zmienia się
w przeciążenie, które staje się z kolei niedostatkiem
innego rodzaju, zaczynamy bowiem rozpaczliwie po-
szukiwać strategii i informacji, które pomogłyby nam
poradzić sobie z tym zalewem. Takie podejście się
sprawdza. Wchodząc do biblioteki czy księgarni, wi-
dzimy o wiele więcej książek, niż udałoby się nam
przeczytać w ciągu życia, co dopiero zaś mówić o wy-
pożyczeniu lub kupieniu w danej chwili, a jednak nie
94
czujemy się przytłoczeni - no, może na krótko. Dla-
czego? Ponieważ jeszcze w dzieciństwie nauczono
nas, jak mniej więcej rozmieszczone są książki na pół-
kach bibliotek i księgarń. Wiemy, że beletrystyka jest
w jednym dziale, literatura faktu w innym, a biografie
jeszcze gdzie indziej. Wiemy też, że beletrystyka i lite-
ratura faktu dzielą się na gatunki (fantastyka nauko-
wa, historia), a w ramach każdego z nich książki usta-
wione są w porządku alfabetycznym, według nazwisk
autorów, w dziale biografii zaś według nazwisk boha-
terów poszczególnych dzieł. Znamy te wszystkie zasa-
dy, jakie rządzą spotkaniem z książką, i dlatego nawet
w rozległych salach wypełnionych książkami ogarnia
nas co najwyżej krótki przypływ niepokoju.
Podobnym celom służą wyszukiwarki internetowe,
wśród których w 2003 roku prym wiodła Google. Gdy-
by nie one, nie dałoby się korzystać z sieci - przynaj-
mniej w jej dzisiejszym kształcie. Klasyfikacja dzie-
siętna Deweya w bibliotekach oraz wyszukiwarki
w Internecie to dodatkowe pakiety informacji o nie-
zmiernie istotnym znaczeniu, niezbędne do tego, by-
śmy mogli jak najlepiej wykorzystać miriady papiero-
wych książek i stron internetowych, do jakich mamy
potencjalny dostęp. Odpowiednio działający system
ułatwiający życie z bezprzewodowym telefonem ko-
mórkowym musimy jednak dopiero stworzyć i upo-
wszechnić. Dopóki to nie nastąpi, godnym podziwu,
a może wzorowym typem obywatela będzie dla nie-
których z nas pustelnik (lub też dla większości z nas
w niektórych momentach).
Skąd zacząć nasz powrót do cywilizacji? Chcąc po-
czynić pierwszy krok ku poradzeniu sobie z nadmia-
rem kontaktów, jaki nas czeka, powinniśmy moim zda-
niem uznać, że mamy prawo do odmowy kontaktu i że
nie musi to nikogo urażać. Swoboda komunikowania
95
się, jaką zapewnia ruchome ognisko domowe telefonu
komórkowego, zawiera w sobie z pewnością swobodę
niekomunikowania się. W świecie, w którym znajdo-
walibyśmy się nieustannie w łączności z innymi, czy
mielibyśmy na to ochotę, czy nie, sam akt komuniko-
wania byłby prawie bez znaczenia. Jeśli nie mamy in-
nego wyboru, jak być ciągle w łączności, komunikowa-
nie się zatraca istotną cechę pozytywnego, umyślnego
działania, szczególnego poświęcenia komuś uwagi. By-
łoby w takim sensie mniej ludzkie - stałoby się nie
tyle wyrażeniem wolnej woli, ile czynnością odrucho-
wą, w większym nawet stopniu niż jedzenie, ponieważ
zawsze możemy podjąć decyzję, żeby nie jeść, przynaj-
mniej przez jakiś czas. Możemy nawet, na minutę lub
dwie, wstrzymać oddech.
Taki świat nieodmawialnej, wszechobecnej komu-
nikacji nigdy się jednak nie ziści. Nie możemy być
przez cały czas w łączności ze wszystkimi, ponieważ
komunikowanie się z jedną tylko osobą - zwykła dwu-
stronna rozmowa - oznacza, że w tym samym czasie
nie kontaktujemy się w ten sposób z nikim innym.
Okazuje się więc, że akt komunikowania się zawiera
w sobie różne opcje, a dotyczą one nie tylko tego, czy
chcemy w ogóle nawiązać kontakt, ale i tego, że jeśli
decydujemy się z kimś go nawiązać, to z jakąś osobą
w danym czasie nie będziemy się komunikować.
Jakże jednak mamy zastosować tę nieuchronną lo-
gikę uniku w praktyce posługiwania się telefonem
komórkowym? Moglibyśmy zacząć od tego, żeby się
nadmiernie nie przejmować ewentualnym urażeniem
rozmówcy, który próbuje się z nami połączyć, kiedy
jesteśmy nieosiągalni. W sytuacji kiedy większa część
świata staje się osiągalna przez dwadzieścia cztery go-
dziny na dobę, należałoby wypracować nowe zwyczaje
ułatwiające unikanie kontaktu.
96
Taktyka uniku
Odmowa kontaktu nie jest w społeczeństwie ni-
czym nowym. Wywieszka z napisem „Nie przeszka-
323Ć" umieszczona na drzwiach pokoju hotelowego
aznacza, że nawet pokojówka nie może zapukać i za-
oytać, czy chcę, żeby posprzątała pokój. Nie chcę
Vłaśnie teraz z nikim rozmawiać na żadne tematy,
fte potrzebujemy żadnych wywieszek, żeby wiedzieć,
że nie należy dzwonić do ludzi w porze, kiedy zapew-
ie już śpią.
Skrajnym sposobem regulowania naszych zacho-
rań w dziedzinie komunikowania, a także innych
iziałań, jest prawo, ale twarda ręka prawa to w tym
względzie naprawdę toporna metoda. W lutym 2003
Iroku rada miejska Nowego Jorku uchyliła weto bur-
Imistrza i zakazała używania telefonów komórkowych
r teatrach i kinach na Broadwayu, a także, jakby tego
I było mało, w muzeach, bibliotekach i na wystawach.
(Zakaz nie objął imprez sportowych). Burmistrz Mi-
chael Bloomberg tak oto wyraził swój sprzeciw: „Nie
rahamy się powiedzieć «pst!» [...]. Niektóre formy za-
Ichowania, niezagrażające zdrowiu lub bezpieczeństwu
publicznemu, lepiej wprowadzać w życie nie poprzez
prawodawstwo, ale mniej formalnymi metodami".
Trafne spostrzeżenie. Co dalej? Czy mamy zaka-
zać chrapania podczas publicznych występów? Karać
grzywną osoby, które w kinie często za nami siadają
i głośno komentują to, co się dzieje na ekranie? (Za
złamanie zakazu używania komórki płaci się 50 dola-
rów). Przyznam, że na początku każdego kursu uprze-
dzam studentów, że mogą spać na moich zajęciach,
pod warunkiem, że swoim chrapaniem nie będą zagłu-
szali tego, co mówię. (Nawet jednak w takim wypad-
ku nie karałbym chrapiących studentów obniżaniem
97
ocen. Uważam, że wystarczającą karą jest dla nich to,
że nie usłyszą mojego błyskotliwego wykładu).
Inną kwestią są oczywiście przyjęte w niektórych
stanach zakazy rozmawiania przez komórkę trzyma-
ną w ręku podczas prowadzenia samochodu. Są za-
pewne niezbędne, ponieważ rozproszenie uwagi kie-
rowcy może przesądzić o czyimś życiu. Poza tym przy
kierowcy z komórką znajduje się mniej potencjalnych
uciszaczy niż w kinie. Bywa też, że w samochodzie
nie ma żadnego pasażera. Powszechniejsza rewolucja
w dziedzinie unikania kontaktów będzie jednak wy-
magała mniej surowych rozwiązań.
Najskuteczniejszym sposobem na odcięcie się od
niepożądanych połączeń jest decyzja o nieposiadaniu
telefonu komórkowego w ogóle. Oznacza to jednak, że
nie dotrą do nas również pożądane połączenia, nie
mówiąc już o tym, że sami nie będziemy mogli dzwo-
nić. Zawsze byli i nadal są ludzie, którzy publicznie
lub anonimowo powiedzieli „nie" co najmniej jedne-
mu z nowych mediów. Lewis Mumford darzył niechę-
cią nie tylko radio i natychmiastowość dostarczanych
przez nie informacji. Podobno w swoim domu w Ame-
nii w stanie Nowy Jork wprowadził zakaz oglądania
telewizji. Pisarze Harlan Ellison i Gore Vidal twierdzi-
li w latach osiemdziesiątych, że nie mają zamiaru ko-
rzystać z komputerów osobistych. Amisze, o których
wspominałem w rozdziale 3, nie chcą używać żadnych
technologii - z telewizją i telefonami włącznie - wy-
magających podłączenia do centralnego zasilania albo
doprowadzenia przewodów do domu. Korzystają jed-
nak z telefonów komórkowych i laptopów zasilanych
bateriami, a niektórzy z nich mają budki telefoniczne
tuż koło swoich posiadłości. (Więcej piszę na ten te-
mat w artykule The Amish Get Wired - The Amish?,
1993). Nawet przed wynalezieniem telefonu komórko-
98
wego trudno było wyrzec się korzystania z telefonu
- w odróżnieniu od telewizji przekazuje on bowiem
żywe głosy naszych przyjaciół, krewnych i partnerów
od interesów.
Przykład amiszów jest znamienny jeszcze z innych
powodów. Otóż łatwiej wyrzec się korzystania z me-
diów, kiedy wspiera nas podobnie myśląca grupa lu-
dzi, niż wtedy, gdy czynimy to sami. Jeśli nie liczyć
anonimowych grup skupiających zwolenników rezyg-
nacji z komórek, małe jest prawdopodobieństwo, że
opór wobec tego urządzenia szerzej się upowszechni.
Istnieje nacisk oddziałujący w przeciwnym kierunku,
i coraz bardziej się wzmaga: każdy nowy posiadacz
telefonu komórkowego chce uzasadnić decyzję o jego
nabyciu możliwością rozmawiania w dogodnym dla
siebie momencie z przyjaciółmi, rodziną i współpra-
cownikami. A możliwość taka istnieje, jeśli potencjal-
ni odbiorcy także mają komórki. Pojedyncze osoby
mogą, paradoksalnie, znaleźć się w sytuacji całkowite-
go odcięcia od kontaktów towarzyskich - od bliskich
osób znajdujących się poza domem, znajomych czy
partnerów od interesów - jako że w dzisiejszym świe-
cie możliwość połączenia się z nami przez telefon ko-
mórkowy staje się w coraz większym stopniu warun-
kiem wstępnym tego typu kontaktów. Brak komórki
może utrudnić nie tylko życie towarzyskie, ale i pod-
stawowe czynności, takie jak jedzenie - możliwość za-
mówienia w restauracji posiłku na wynos przez tele-
fon z samochodu ułatwia przecież życie. W świecie,
gdzie każdy jest podłączony do jakiejś sieci, jedyną
alternatywną opcją - na dobre czy na złe - staje się
żywot samowystarczalnego pustelnika, który niczego
nie potrzebuje od świata zewnętrznego.
Ponieważ jednak w przypadku mediów dwukierun-
kowych, takich jak telefon, do tanga trzeba dwojga,
99
osiągnięcie masy krytycznej, czyli stanu, w którym
nieposiadanie komórki będzie upośledzało społecz-
nie, nastąpi chyba o wiele później niż w przypadku
mediów jednokierunkowych w rodzaju telewizora. Jak
już wspomniałem, dopiero po siedemdziesięciu pięciu
latach od pojawienia się telefonu znalazł się on w po-
nad połowie amerykańskich gospodarstw domowych,
a pierwsze telefony mobilne zainstalowano w samocho-
dach bogaczy w latach pięćdziesiątych. Telewizor za-
gościł natomiast w prawie wszystkich amerykańskich
domach w dziesięć lat po tym, jak znalazł się na rynku
w końcu lat czterdziestych, a komputer (z początku
medium w zasadzie jednokierunkowe), który w postaci
sprzętu Apple, CP/M, IBM oraz ich klonów pojawił się
na początku lat osiemdziesiątych, po dwóch dekadach
był już w ponad połowie domów. Powodem tak szyb-
kiego przyjmowania się mediów jednokierunkowych
jest fakt, że z telewizora, komputera czy starszej od
nich książki możesz korzystać nawet wtedy, kiedy jes-
teś sam, choćby w środku nocy, i nie potrzebujesz do
tego żadnych umiejętności towarzyskich. (Wspomnia-
łem jednak w rozdziale 2, że do obsługi komputera
potrzebne są o wiele większe zdolności techniczne niż
do korzystania z telewizora i telefonu. Pod tym wzglę-
dem dwa ostatnie media mają ze sobą więcej wspólne-
go niż każde z nich - z komputerem). Jednokierunkowy
środek masowego przekazu - paradoksalne określenie,
zważywszy na „masową" dystrybucję informacji, jaką
zapewnia - wymaga pojedynczych, niepołączonych ze
sobą konsumentów, i tym się różni od mediów służą-
cych dwustronnej komunikacji.
Z drugiej jednak strony, kiedy w przypadku me-
dium dwukierunkowego, takiego jak telefon, zostanie
osiągnięta masa krytyczna, społeczna kara za jego
niezaakceptowanie wydaje się o wiele surowsza od ka-
100
ry za opór wobec medium jednokierunkowego. Na mo-
ich zajęciach z przedmiotu „Wprowadzenie do środków
masowego przekazu", które pod tą lub inną nazwą pro-
wadzę na uczelniach już od ćwierćwiecza, zrobiłem ma-
ły eksperyment. Powiedziałem studentom: wyobraźcie
sobie, że jestem diabłem i mam zamiar pozbawić was
wszystkich mediów z wyjątkiem jednego. Z którym nie
chcielibyście się rozstać? Na telewizję, radio (ze wzglę-
du na muzykę) i komputer oddawano zwykle po kilka
głosów. W każdej grupie decydujące zwycięstwo odno-
sił telefon. Niewielu ludzi bardziej ceni obraz czy głos
przemawiające nie do nich, ale do kamery lub mikro-
fonu, niż możliwość rozmowy z ukochaną osobą albo
potencjalnym pracodawcą. Kiedy niedawno wprowa-
dziłem jeszcze rozróżnienie między telefonem komór-
kowym a stacjonarnym, okazało się, że komórkowy
coraz częściej wygrywa. (Niektórzy dociekliwi studenci
wiedzą, że połączenia telefoniczne mogą być dokony-
wane przez Internet, wybrali więc to medium, zapew-
niające dostęp zarówno do sieci, jak i telefonu, nie mó-
wiąc o radiach internetowych).
Liczebny rozrost obejmującej cały świat społeczno-
ści użytkowników telefonów komórkowych działa rów-
nież przeciw praktyce zastrzegania numerów komó-
rek. Ktoś, kto ma taki telefon i nie chce udostępnić
jego numeru znajomemu czy koledze z pracy, który
o to prosi, ryzykuje zerwanie znajomości. Lepiej już
chyba skłamać i wyprzeć się posiadania komórki, tyl-
ko że kłamstwo takie zostanie zdemaskowane, kiedy
w obecności osoby, którą oszukaliśmy, zadzwoni do
nas ktoś, komu podaliśmy numer. Dzwonek da się
oczywiście wyciszyć, ale w wypadku pilnego telefonu
odbiorca i tak będzie musiał opuścić oszukanego zna-
jomego i znaleźć miejsce, gdzie będzie mógł przyjąć
rozmowę albo oddzwonić - coś jak Clark Kent, który
101
biegł do budki telefonicznej, żeby przemienić się
w Supermana. Tylko że w przypadku komórki ta
„budka" będzie się znajdować w kieszeni użytkowni-
ka, a heroicznych zabiegów będzie wymagało przepro-
wadzenie rozmowy.
Wynika z tego, że numery telefonów komórkowych
będą zapewne niedługo podawane do publicznej wia-
domości, tak jak stacjonarnych. Pierwszym krokiem
jest zaprzestanie pobierania opłaty za przyjmowaną
rozmowę. (Numerów komórek nie upubliczniano właś-
nie ze względu na te koszty). W 2003 roku książki tele-
foniczne z numerami komórek znalazły się już w In-
ternecie. W tym samym roku pojawiła się możliwość
przenoszenia numerów, w tym również z telefonu sta-
cjonarnego na komórkowy. W wywiadzie dla „The
Christian Science Monitor" (Lamb, 2003) zauważyłem,
że wszystko chyba zmierza ku temu, że numer telefo-
nu komórkowego zastąpi numer ubezpieczenia, który
w Stanach Zjednoczonych służy powszechnie identy-
fikacji osoby [tak jak w Polsce PESEL - przyp. tłum.]
- z tą tylko różnicą, że numer komórki stanie się „in-
teligentnym" numerem identyfikacyjnym, na który
będzie można do nas dzwonić.
Najważniejsze w tej eksplozji dostępności jest to, że
w miarę rozwoju społeczeństwa telepatycznego odmo-
wa kontaktu nadal będzie zależała od indywidualnej
decyzji - co nie dotyczy odmowy korzystania z telefo-
nu komórkowego (niedługo każdy, kto posiada tele-
fon, będzie miał również komórkę albo zastąpi nią
aparat stacjonarny), a nawet podawania numerów ko-
mórek (bo ich wykazy będą wkrótce dostępne, tak jak
tradycyjne książki telefoniczne), ale odbierania tele-
fonu w chwili, gdy dzwoni.
Na listy nie musimy odpisywać od razu, uczymy się
nie odpowiadać od razu na e-maile - wybieramy te, na
102
które trzeba natychmiast odpisać - i to samo będzie
z telefonami na komórkę. Opóźnienie jest oczywiście
integralną cechą wymiany listów, a nawet e-maili. Są
asynchroniczne, nie interaktywne. Choć e-mail może
zostać odebrany natychmiast po jego wysłaniu, nie za-
czepia nas, nie woła i nie domaga się odebrania tak jak
dzwoniący telefon. Dla telefonu komórkowego trudniej
więc będzie opracować i wprowadzić w życie odpowied-
ni zbiór zasad savoir vivre'u dotyczących unikania
i opóźniania odpowiedzi. (Niektóre programy obsługu-
jące pocztę elektroniczną sygnalizują nowy e-mail
dźwiękiem. Komputer nie musi jednak być włączony,
a poza tym, aby móc ten dźwięk usłyszeć, trzeba się na
ogół znajdować w tym samym pomieszczeniu. Z dru-
giej strony, komunikat tekstowy [SMS] przysłany na
komórkę porównać można do dzwonka telefonu).
Z czasem normy regulujące życie społeczne pozwolą
na takie przerwy, ponieważ wymaga tego wrodzona
potrzeba prywatności i kontroli nad komunikowaniem
oraz właściwe nam tempo życia. Im więcej z nas będzie
to czynić, w tym większym stopniu taka regulacja na-
szej osiągalności przez komórkę stanie się społeczną
normą. Ten sam przyrost ilościowy, który napędza ko-
rzystanie z telefonów komórkowych, spowoduje, że
przyzwyczaimy się do faktu, iż ich użytkownicy będą
poza zasięgiem w czasie przez siebie wybranym.
Spadek liczby dzwonków i publicznych rozmów, jaki
w końcu nastąpi, powinien również zaradzić innej wa-
dzie telefonu komórkowego - przeszkadzaniu osobom
postronnym, na przykład w kinach i na przedstawie-
niach teatralnych. W zeszłym roku byłem świadkiem,
jak telefon zadzwonił podczas mowy pogrzebowej. Oso-
biście nie miałem nic przeciwko temu, ponieważ wie-
działem, że wykorzystam ten fakt w niniejszej książ-
ce, a poza tym zmarły nie był moim bliskim. Pozostałe
103
lir
osoby obecne na uroczystości miały jednak zupełnie
inne odczucia. Niedawno dzwonek telefonu - wygry-
wający melodię Take Me Out to the Ballgame (Za-
bierz mnie na mecz) - rozległ się podczas wzruszają-
cej przemowy Andrew Postmana nad trumną jego
ojca Neila (któremu zadedykowałem tę książkę; Neil
Postman był moim promotorem i najbliższym z mo-
ich intelektualnych ojców). Andrew i większość żałob-
ników powitali ten przerywnik z humorem. Po pierw-
sze, potwierdził poglądy Neila, mającego krytyczny
stosunek do technologii. Po drugie, Neil lubił base-
ball. Żadne ograniczenie czasu rozmów przez komór-
kę nie wyeliminuje jednak całkowicie tego problemu,
chyba że zdecydujemy się korzystać z telefonu wy-
łącznie w miejscach niepublicznych, ale to oznaczało-
by przekreślenie jednej z jego najważniejszych zalet.
W następnym rozdziale zajmiemy się telefonem ko-
mórkowym jako intruzem zakłócającym życie spo-
łeczne i towarzyskie.
6
Uciążliwy intruz
Jadąc w 2000 roku pociągiem z Nowego Jorku do
Waszyngtonu, byłem świadkiem małżeńskiej sprzecz-
ki. Kłócąca się para nie krzyczała, nic nie wskazywało,
że przejdzie do rękoczynów, ale rozmawiała tak głośno
i z takim podnieceniem, że w odległości kilku rzędów
przed nią i za nią każdy, kto nie spał mocnym snem,
mógł ją usłyszeć. Rozejrzawszy się wokół, zauważy-
łem, że większość pasażerów (ze mną włącznie) w czę-
ści pociągu, w której odbywała się kłótnia, zajmowała
się własnymi sprawami, nie zwracając na nią uwagi.
Zaledwie kilka osób wymieniło krótkie spojrzenia.
Kłótnia skończyła się po paru minutach. Jakieś dzie-
sięć minut później zadzwonił telefon komórkowy. Je-
go właścicielka wdała się w rozmowę o interesach. Mó-
wiła głośno, było ją słychać tak samo, jak parę, która
się przedtem kłóciła. W miarę jak rozmowa trwała, po-
nad połowa pasażerów w danej części pociągu zaczęła
sarkać, a niektórzy protestowali na głos.
Dlaczego osoba rozmawiająca przez komórkę z kimś
odległym bardziej zdenerwowała współpasażerów niż
para spierająca się w ich obecności? Najgorsze, co da-
łoby się powiedzieć o rozmowie służbowej, jaką pro-
wadziła ta pani, to to, że była strasznie nudna. Kłótnia
105
małżeńska mogłaby, jak przypuszczam, zainteresować
mimowolnych świadków - zabawny przerywnik, wy-
miana obelg itp. - w tym jednak wypadku była równie
mało zauważalna, jak służbowa konwersacja. Sprze-
czająca się para nie poruszała żadnych pikantnych
spraw, które mogłyby zwrócić uwagę współpasażerów.
Dlaczego więc tak ich oburzyła rozmowa przez komór-
kę? Zjawisko to najwyraźniej było tak rozpowszech-
nione, rozmowy przez komórkę tak denerwowały wie-
lu pasażerów, że linie kolejowe wprowadziły wkrótce
nowe „udogodnienie" (jak Amtrak lubi nazywać doda-
tkowe świadczenia): „cichy wagon", w którym nie wol-
no używać telefonów komórkowych.
Zazdrość o komórkę
W początkach epoki telefonów komórkowych - mam
na myśli połowę lat dziewięćdziesiątych, kiedy ich
dzwonki zaczynały się już wszędzie rozlegać - wyda-
wało mi się, że irytacja, z jaką reagowano na ich uży-
wanie w miejscach publicznych, wynikała z zazdrości.
Chciałbym mieć komórkę, dlaczego jej nie mam?
A jeśli ja jej nie mam, to dlaczego ci nieliczący się
z nikim ludzie, oddający się ostentacyjnej konsump-
cji, afiszują się ze swoimi aparatami? (Pojęcie „osten-
tacyjnej konsumpcji" lub „konsumpcji na pokaz"
stworzył Thorstein Veblen - to on jako pierwszy
w swojej klasycznej pracy Teoria klasy próżniaczej
[1899] zauważył, że ludzie bogaci, którym się dobrze
powodzi, odczuwają potrzebę demonstrowania swoje-
go statusu). Moja wstępna hipoteza traciła jednak
sens w miarę, jak rosła liczba właścicieli telefonów ko-
mórkowych oraz osób denerwujących się z powodu
ich używania.
106
Ciekawe byłoby moim zdaniem przeprowadzenie
ankiety wśród ludzi, których używanie komórki przez
inne osoby najbardziej irytuje. Podejrzewam, że będą
to głównie ci, którzy sami nie chcieli mieć telefonu
komórkowego. Myślę jednak też, że zmienił się praw-
dopodobnie charakter tej zazdrości - jej przedmiotem
nie jest posiadanie telefonu, ale fakt, że nikt do nas nie
dzwoni.
W grę wchodzą tu niewątpliwie różne odmiany za-
zdrości. Jeśli osoba, do której nikt nie dzwoni, siedzi
przy jednym stoliku z kimś, kto odbiera telefon, albo
jest dla niego potencjalnym partnerem do rozmowy,
denerwuje się, myśląc sobie: dlaczego rozmawiasz
przez telefon, a nie ze mną? W epoce komórek klasycz-
ny szczyt grubiaństwa przedstawia się następująco:
ktoś się ze mną umówił na randkę, dlaczego rozmawia
przez telefon z inną osobą? Zdałem sobie sprawę z ist-
nienia tego „antyrandkowego" gatunku nie na podsta-
wie własnego doświadczenia czy obserwacji, ale kiedy
dziennikarka przygotowująca dla „Washington Post"
materiał o telefonie komórkowym zapytała mnie, co
myślę o facecie, który na pierwszej randce gada przez
komórkę zamiast ze swoją partnerką. Odpowiedziałem,
że facet jest wariatem, chamem, może jednym i dru-
gim, a może próbuje zaimponować dziewczynie czymś,
co było jeszcze wtedy bajerancką nowością. W końcu za
moich czasów rozmowa telefoniczna była wstępem do
randki, a czasami jej substytutem, nie zaś czynnością,
której oddawaliśmy się wieczorem na mieście. (Artykuł
Eve Zibart miał tytuł Rrring! rrring! rrringl Just when
did the phone in your pocket become morę irrestistible
than a real lwe person? [Dzyń! Dzyń! Dzyń! Odkąd to
telefon, który nosisz w kieszeni, stał się atrakcyjniejszy
od żywej osoby?]. Wspomniała między innymi o tym,
jak komórki dzwoniły podczas oficjalnego przyjęcia
107
w Białym Domu, na pasterce w kościele św. Albana, w pi-
suarze w restauracji Mongolian Grill w Bethesdzie, no
i oczywiście podczas rozmów prowadzonych w różnych
instytucjach. Przytoczyła moje powiedzenie, że właści-
cieli telefonów komórkowych można porównać do kie-
rowców: „Jedni prowadzą kulturalnie, inni bez przerwy
przeskakują z pasa na pas").
Ale przyczyną irytacji wszechobecnego greckiego
chóru, który krzywo spogląda i cmoka z dezaprobatą,
kiedy z komórki korzystają całkiem nieznani mu lu-
dzie, nie jest lekceważenie ze strony rozmówcy. Powo-
dów zdenerwowania tej naprawdę licznej grupy ludzi
musimy poszukać gdzie indziej.
Jednostronne rozmowy
Gdyby podsłuchiwanie uznać za sztukę, jej tema-
tem i satysfakcją z jej uprawiania byłaby ciekawa,
a przynajmniej warta usłyszenia konwersacja. Połowa
rozmowy, jaką słyszymy, gdy ktoś rozmawia przy nas
przez telefon komórkowy, nie spełnia tych wymagań.
Słuchanie takie może być „zimne" w McLuhanow-
skim sensie - sami mamy w swojej wyobraźni uzupeł-
nić brakującą połowę - większość ludzi woli jednak,
żeby podsłuchana przez nich narracja była nieco bar-
dziej kompletna. Nawet telewizja, uznana przez Mc-
Luhana za „zimną", czyli niekompletną w porówna-
niu z kinem, dostarcza nam przeważnie więcej niż
jedną stronę historii. (Za czasów McLuhana obraz te-
lewizyjny był na ogół mały, niewyraźny i czarno-biały,
co go różniło od filmów wyświetlanych na dużym ek-
ranie. Zdaniem tego teoretyka mediów, im mniej in-
formacji dostarcza dany środek przekazu, tym jest
„zimniejszy" i tym bardziej nas przyciąga. Spostrzeże-
108
nie to tłumaczy chyba niezdrową fascynację wielu lu-
dzi jednostronną rozmową, która budzi ich zaintere-
sowanie, a jednocześnie irytuje, dają się wciągnąć,
a zarazem mają ochotę krzyczeć i wierzgać. Zob. Mc-
Luhan, Zrozumieć media, 1964 i Levinson, Digital
McLuhan, 1999, gdzie jest więcej na temat mediów
„gorących" i „zimnych"). Przysłuchiwanie się jedno-
stronnej rozmowie nie przypomina więc słuchania
I radia, oglądania telewizji, czytania książki czy posłu-
giwania się innym jednokierunkowym medium, rela-
cjonującym mniej lub bardziej kompletną, samodziel-
ną, choć niekoniecznie zakończoną historię. Można to
raczej porównać do oglądania w samolocie filmu bez
dźwięku, kiedy lecimy klasą turystyczną i nie chce
nam się zapłacić dodatkowo za słuchawki. Tylko że
w przypadku podsłuchiwania czyjejś rozmowy przez
komórkę nikt nam raczej nie ujawni drugiej połowy
konwersacji, nawet za pieniądze.
Audytorium jednostronnych rozmów powstało pier-
wotnie w domu, gdzie telefon rządził przez pierwsze
stulecie swego istnienia. Demon półkonwersacji po-
głębiał zapewne, przynajmniej częściowo, irytację ro-
dziców słyszących, jak ich nastoletnie dzieci gadają
przez telefon. Dochodziły do tego bardziej otwarte
niepokoje - wiadomo, że rozmowy takie zabierają
czas, który należałoby poświęcić na odrabianie lekcji,
telefon przerywa rodzinną kolację itp. Ale ktoś będą-
cy świadkiem cudzej rozmowy w domowym zaciszu
ma wyjścia, jakie nie są dostępne podsłuchiwaczom
w miejscu publicznym. Na przykład żona, przecho-
dząc koło mnie, kiedy rozmawiam przez telefon, uzu-
pełnia od czasu do czasu moje wypowiedzi - odpowia-
da na pytania, które zadaję, albo dorzuca jakieś
komentarze. (Czasami odwraca to moją uwagę od pro-
wadzonej właśnie rozmowy, ale potrafię robić kilka
109
rzeczy na raz). W najgorszym razie, kiedy irytacja
z powodu słuchania prowadzonej w domu telefonicz-
nej rozmowy osiągnie szczyt, zdenerwowany słuchacz
może zawsze powiedzieć jej uczestnikowi, żeby wresz-
cie skończył. Nie można tego z oczywistych względów
zastosować wobec nieznajomych ludzi w miejscu pub-
licznym. Choć mogłoby się wydawać, że w takim miej-
scu łatwiej się oddalić od denerwującej nas konwersa-
cji, z której słyszymy tylko połowę, a nieznajomi się
raczej z tego powodu nie obrażą, sprawa wygląda od-
wrotnie. Jeśli z powodu szczególnych przyczyn znaj-
dujesz się w określonym miejscu publicznym - na
przykład w restauracji albo w poczekalni u lekarza
- nie możesz, ot tak sobie, wstać i wyjść. Nie wysią-
dziesz z jadącego autobusu, w którym brzęczą komór-
ki innych pasażerów. Natomiast w domu takie wyłą-
czenie się nie stanowi przeważnie problemu, chyba że
mieszkacie w kawalerce.
Irytację, jaką odczuwamy, słuchając jednostronnych
rozmów w miejscu publicznym, a także zazdroszcząc,
że do nas nikt nie dzwoni, pogłębia jeszcze zapewne
ton głosu podsłuchiwanej osoby. Niektórzy ludzie roz-
mawiają przez telefon komórkowy głośniej niż w czte-
ry oczy. Pamiętam, że moja babcia w latach pięćdzie-
siątych podnosiła głos, mówiąc przez telefon do kogoś
mieszkającego dalej, zwłaszcza w innej dzielnicy niż
Bronx, gdzie znajdował się jej dom. Rozmawiając ze
szczęśliwymi członkami rodziny przebywającymi na
Florydzie, po prostu krzyczała. Coś z tego stylu udzie-
liło się niektórym użytkownikom komórek. Być może
brak przewodów czy inny kształt mikrofonu sprawia-
ją, że nie mamy pewności, czy nasz głos gdzieś nie
zaniknie. Połączenia telefonii komórkowej są obecnie
z pewnością bardziej zawodne od połączeń przez linie
naziemne. Ale nie pomoże na to podnoszenie głosu,
110
który natarczywie, ogłupiająco, a przy tym tak pros-
tacko wdziera się w uszy mimowolnych podsłuchiwa-
czy, niczym dokuczliwy owad, którego chciałbyś roz-
gnieść, choć nie ciebie przecież użądlił.
Podsłuchiwana mimowolnie rozmowa przez komórkę
stanowi więc dla otoczenia niezbyt pożądany element.
Dzwonek telefonu miewa jednak jeszcze gorsze wady.
Dzwonki niezgody
Dzwonek cudzego telefonu ma to do siebie, że
oprócz uczucia zazdrości może budzić w osobie, która
komórkę posiada i kocha, irytację jeszcze większą niż
w kimś, kto nigdy tego urządzenia nie dotknął. Kiedy
bowiem rozlega się dzwonek, każdemu z właścicieli
komórek wydaje się, że dzwoni jego telefon. Ten od-
ruch warunkowy ustępuje, kiedy podsłuchany odbior-
ca zaczyna rozmowę. Zyskujemy wtedy przynajmniej
pewność, że to nie do nas dzwoniono.
Rozpowszechnienie się rozmaitych spersonalizowa-
nych dzwonków tylko do pewnego stopnia rozwiązuje
ten problem. Po kilku pełnych sygnałach wiemy już,
że dzwonią nie do nas (chyba że zainstalowaliśmy so-
bie ten sam urywek z Beethovena czy Mozarta albo
Take Me Out to the Ballgame). Jednakże w samym
momencie dzwonienia, zanim rozpoznamy specyficz-
ną kadencję dzwonka, większość ludzi reaguje, moim
zdaniem, na sam uogólniony sygnał. Niczym psy Paw-
iowa podnosimy głowy, nadstawiamy uszu, wytężamy
umysł - czegoś się spodziewamy. Jest to zapewne re-
akcja w dużej mierze nieświadoma, ale swoje robi.
Wyobraźmy sobie taką sytuację: czekamy na stolik
w restauracji, a kierownik sali wywołuje nazwisko bar-
dzo podobne do naszego.
111
Przypuszczam, że prędzej czy później, kiedy   zw
nek komórki częściej nas rozczaruje, niż nagroc
- w zatłoczonych miejscach tak często się okazuje
dzwonią cudze telefony, a nie nasz - przestaniemy
agować wydzielaniem śliny, czy jak tam nazwać od]
powiednik tej reakcji w opisywanej sytuacji. Ale w naj
szym społeczeństwie telepatycznym może to potrwać
jeszcze jakiś czas. Przez ponad wiek dzwonek telefonuj
rozlegający się w domu natychmiast angażował nasząj
uwagę. W miejscach publicznych dźwięk dzwonów
używanych we wszystkich wielkich religiach z wyjąt-
kiem islamu, przemawiał do nas od tysięcy lat. (Bicie''
dzwonów - peals - apelowało do nas, stąd podobień- \
stwo tych słów, wywodzących się ze starofrancuskiego
apefer i łacińskiego appelare. W języku średnioangiel-
skim słowo pele oznaczało wzywanie przez dzwon koś-
cielny, kontekst religijny był wyraźny). Dzwonek tele-
fonu komórkowego osadzony jest więc, rzec można,
w kontekście dawnych tradycji, długo więc nie będzie
się przechodziło nad nim do porządku dziennego, ani
w miejscach prywatnych, ani publicznych. (Tak się
składa, że pele - po hebrajsku cud - to nazwa jednej
z izraelskich sieci telefonii komórkowej, Pele-Phone,
0 czym wspomniałem na początku rozdziału 1).
Niechętna reakcja na dzwonek cudzego telefonu
rozlegający się w miejscu publicznym oznacza godne
ubolewania odejście od tradycji publicznego dzwonie-
nia. W samej Europie tradycja bicia w dzwony - we
wsiach i miastach - sięga co najmniej VI wieku n.e.
Dźwięk kościelnych dzwonów nie zawsze oznajmiał
radosną wieść, ale zawsze zwiastował coś ważnego
1 godnego uwagi. Bicie w dzwony było w gruncie rze-
czy pierwszą formą natychmiastowej i scentralizowa-
nej masowej komunikacji o dalekim zasięgu. Było
głośniejsze od bicia w bębny czy ludzkiego głosu, je-
112
dzwon wystarczał, by dotrzeć z przekazem dale-
ko Dzwony nie miały takiego zasięgu jak telegraf,
i   słychać je było natychmiast, no i o trzynaście wie-
ków wyprzedziły wynalazek Morse'a. Prasę drukarską
w Europie wyprzedziły o prawie tysiąc lat. Wykorzys-
tywały fakt, że ludzkie ucho słyszy dźwięk dobiegają-
cy z każdego kierunku. (Inaczej niż oko, które widzi
tylko to, co ma przed sobą. McLuhan nazwał tę właści-
wość ucha „przestrzenią akustyczną" i odnotował po-
dobieństwo do transmisji za pomocą mediów elektro-
nicznych, która także może jednocześnie docierać
w różne miejsca. Zob. Levinson, McLuhan's Space,
1990, gdzie piszę także o podobieństwie między prze-
strzenią akustyczną a cyberprzestrzenią). Angielskie
słowo broadcast - transmisja - oznaczało z początku
siew rzutowy. Flamandzki artysta Johannes Strada-
nus w podpisie pod swoją ryciną przedstawiającą tęt-
niącą życiem szesnastowieczną drukarnię uchwycił
masowy charakter mediów akustycznych oraz prze-
łom, jakiego w masowym komunikowaniu dokonała
prasa drukarska: „Tak jak jeden głos może dotrzeć do
wielu uszu, tak i słowo pisane trafia na tysiące arku-
szy" (w książce Agassiego, 1968, s. 26, znajduje się do-
bra reprodukcja tej ryciny).
Problem, jaki się wiąże z dzwonkiem telefonu ko-
mórkowego jako potencjalnym źródłem irytacji, pole-
ga na tym, że w odróżnieniu od kościelnego dzwonu
dobywa się on z przestrzeni prywatnej, z czyjejś kie-
szeni, ale rozlega się w przestrzeni publicznej. Tym-
czasem dzwon kościelny od początku do końca sły-
chać w przestrzeni publicznej. Dzwon taki zna swoje
miejsce, które w każdym calu ma publiczny charak-
ter, nawet gdy dźwięk przenika do domów. Telefon
komórkowy swojego miejsca nie zna. Może zadzwonić
wszędzie; raz jego dźwięk adresowany jest do ciebie,
113

choć ja go słyszę, innym razem zwraca się do mnie,
a ty go słyszeć nie chcesz. Taka sytuacja może być
denerwująca.
Wszystkie wady dzwonka telefonu komórkowego
- emocje zazdrości i irytacji, jakie budzi - można więc
złożyć na karb tego, że rozlega się w nieodpowiednim
miejscu.
Niektóre miejsca są jednak jeszcze mniej odpo-
wiednie niż inne.
Wszystkie nieodpowiednie miejsca
Jeżeli weźmiemy pod uwagę niestosowność korzys-
tania z telefonu komórkowego, to możemy wyróżnić
trzy rodzaje miejsc: zawsze odpowiednie, zawsze nie-
odpowiednie, czasami nieodpowiednie.
Najłatwiej określić te pierwsze - każde miejsce,
w jakim chciałbyś przebywać, odbierając telefon lub
dzwoniąc z niego, które nie znajduje się w zasięgu
słuchu innej osoby. Plaża, las, twoja sypialnia lub biu-
ro, gdzie akurat jesteś sam, restauracja, w której nie
ma innych gości - wszędzie tam można swobodnie
prowadzić rozmowę. (Proszę zauważyć, że nie wspo-
mniałem o personelu restauracji - ty jesteś klientem
i jeśli nie przeszkadzasz innym gościom, masz prawo
dowolnie korzystać ze swojej komórki). Sam możesz
być niezadowolony, że ktoś do ciebie dzwoni, ale to
już całkiem inna sprawa (była o niej mowa w poprzed-
nim rozdziale). Mówimy o tym, kiedy i dlaczego dzwo-
nek telefonu i następująca po nim rozmowa mogą
przeszkadzać innym.
Prawie równie łatwo wymienić okoliczności i miejs-
ca, w których używanie komórki jest zawsze niesto-
sowne. Niemal zawsze będzie to przemówienie nad
114
trumną - chyba że zadzwoni akurat dawno zaginiony
krewny zmarłego, prezydent Stanów Zjednoczonych
albo osoba, z którą kontakt żałobnicy uznają za szczę-
ście lub zaszczyt. Są okoliczności zawodowe wyklu-
czające używanie komórki, z wyjątkiem niezmiernie
rzadkich przypadków. Na myśl przychodzi chociażby
chirurg wykonujący operację - chyba że w grę wcho-
dziłoby przekazanie mu przez komórkę istotnych me-
dycznych informacji z ostatniej chwili, mogących za-
decydować o życiu człowieka na stole operacyjnym.
Na ogół jednak strefy zakazane łatwo wyliczyć. Zakaz
używania telefonów komórkowych w nowojorskich te-
atrach i muzeach zaklasyfikował te miejsca - z czym
gotów jestem się sprzeczać - do tej samej kategorii co
sala operacyjna.
Restauracje znajdują się prawie dokładnie pośrod-
ku i to stwarza istotne problemy natury społecznej
i towarzyskiej. W wytwornych drogich lokalach roz-
mowy przez komórkę toleruje się mniej chętnie niż
w kawiarniach, przybytkach z fast foodem i podrzęd-
nych knajpach. Widziałem znaki zakazu używania ko-
mórek nawet w średniej klasy restauracjach, ale ni-
gdy w barach samoobsługowych czy tanich lokalach.
Nigdy nie zauważyłem czegoś takiego w McDonald's,
Burger Kingu czy Wendy's. Właściwie nie wiem, dla-
czego tak jest. Czyżby bogaczom przysługiwało więk-
sze prawo do ochrony przed atakiem akustycznym?
Może po prostu płacą za możliwość spożywania posił-
ku w najlepszych dostępnych warunkach albo takich,
nad którymi panują. Znamienne jest, że wchodzi w to
wolność od niepożądanych dzwonków cudzych telefo-
nów kosztem tego, że sam nie odbierzesz połączenia,
na którym może ci zależeć. Mamy tu do czynienia
z ciekawym odwróceniem Veblenowskiej „ostentacyj-
nej konsumpcji": z początku nowobogaccy afiszowali
115
się ze swoimi komórkami, ale po jakichś dziesięciu
latach zaczęli bywać w restauracjach, gdzie używanie
komórek jest zabronione. Cóż, jeśli ktoś jest aż tak
zamożny, z pewnością stać go na zatrudnienie ludzi,
którzy będą odbierali za niego przynajmniej telefony
służbowe poza zasięgiem jego słuchu.
Im bliżej rozlega się dzwonek i słychać rozmowę,
tym bardziej nam to przeszkadza, bez względu na ja-
kość potraw i rangę lokalu. Dlatego rozmowa telefo-
niczna bardziej urazi osoby, które siedzą z tobą przy
jednym stole, niż kogoś w innym rogu sali, i to nie
dlatego, że ci ostatni mniej słyszą. Chodzi o to, że lu-
dzie siedzący przy jednym stole chcą z tobą rozma-
wiać albo przynajmniej mają na to nadzieję. Tamtym
w drugim końcu sali twoje istnienie jest zupełnie obo-
jętne - chyba że prowadzona przez ciebie rozmowa za-
kłóca im spokój. Ale bywa tak, że twój współtowarzysz
okazuje dla prowadzonej przez ciebie rozmowy więcej
wyrozumiałości i tolerancji niż ktokolwiek inny znaj-
dujący się w restauracji - jest to na przykład kolega
po fachu, ukochana osoba albo ktoś, kto rozumie, jak
istotny jest dla ciebie telefoniczny kontakt w danej
chwili, i gotów jest zrezygnować z ewentualnej kon-
wersacji z tobą.
Granica między zrozumieniem a urazą bywa jednak
cienka jak ostrze brzytwy. Czy twój współtowarzysz
jest na tyle pewien trwałości łączącego was związku
- służbowego czy osobistego - że nie ma nic przeciwko
twojej rozmowie przez telefon, a nawet do niej zachę-
ca? Wszystko zależy od tego, jaki związek łączy cię
z osobą siedzącą obok, a także z tą, z którą rozma-
wiasz, różnica zaś może być tak subtelna i głęboka jak
uderzenie serca.
Pod wieloma względami podstawowe znaczenie ma
właśnie związek, jaki nas łączy z osobą będącą świad-
116
kiem rozmowy, nie zaś miejsce, w którym rozlega się
dzwonek telefonu. Chcąc określić czynniki, które de-
cydują o tym, czy rozmowa prowadzona przez komór-
kę może zostać uznana za obraźliwą dla audytorium,
należy sobie przede wszystkim zadać pytanie: jaka
relacja - emocjonalna lub innej natury - łączy świad-
ka z rozmawiającym? Od takich czynników psycholo-
gicznych zależy stosunek do podsłuchanej rozmowy.
Jeśli audytorium nie ma wobec ciebie żadnych emo-
cjonalnych (lub innej natury) oczekiwań, przysłuchi-
wanie się twojej rozmowie przez komórkę może je
w najgorszym wypadku zirytować. Jeśli natomiast
świadek zainwestował uprzednio w ciebie albo w twój
czas, ryzyko bywa większe.
Bez uwzględnienia związków, jakie zachodzą mię-
dzy dzwoniącym a odbiorcą, audytorium a mówiącym,
a nawet między osobami, z których składa się audyto-
rium, niewiele da się zrozumieć z reakcji na telefon
komórkowy. Rozmowa przez komórkę prowadzona
przez kogoś spoza grupy mniej zdenerwuje grono
przyjaciół pogrążone w konwersacji niż zbiór niezwią-
zanych ze sobą osób, których uwaga nie jest skupiona
na niczym konkretnym.
Telefon komórkowy jest urządzeniem o tak społecz-
nym charakterze, iż na niewiele się zda analizowanie
jego wpływu na jednostkę, wyabstrahowaną ze związ-
ków z innymi osobami, niezależnie od tego, czy są
w danej chwili obecne, czy też nie. Przez komórkę nie
można przecież mówić do siebie, i tym jej użytkowa-
nie się różni od wyszukiwania informacji w Interne-
cie, oglądania telewizji, słuchania radia lub czytania
książki. (Książkę trudno czytać inaczej niż samemu,
chyba że ktoś czyta ci ją na głos, ale wtedy słuchasz
jej, a nie czytasz. Jak wspominałem w rozdziale 3, lek-
tura jest czynnością raczej zaborczą. To, co mówią lub
117
śpiewają w radiu, w znacznej części dociera do ciebie,
kiedy rozmawiasz jednocześnie z inną osobą znajdu-
jącą się w tym samym pokoju. Tak samo jest z telewi-
zją. Zwracanie uwagi na coś innego podczas czytania
oznacza jednak oderwanie się od lektury).
W następnym rozdziale zajmiemy się wpływem te-
lefonu komórkowego na podstawowy ludzki związek
- rodzinę, i to w różnych fazach: od romantycznych
relacji prowadzących do jej założenia, do stosunków
między rodzicami a dziećmi, będących jednym z ko-
lejnych etapów jej rozwoju.
.
Dzieci na smyczy
Gdyby ktoś chciał opowiedzieć bajkę ze świata tech-
nologii o długo oczekiwanym urządzeniu, które, kie-
dy weszło do powszechnego użytku, przyniosło skutki
całkiem odmienne od przewidywanych korzyści, była-
by to historia o telefonach i nastolatkach.
Zaczęłaby się w latach pięćdziesiątych, kiedy tele-
fon istniał już mniej więcej siedemdziesiąt pięć lat.
Dopiero jednak w połowie XX wieku trafił do domów
większości Amerykanów, a nastolatki mogły z niego
korzystać. Był to okres przełomowy dla niejednego
wynalazku, który miał zmienić społeczeństwo. Tele-
wizory pojawiały się w domach jeszcze szybciej niż
telefony. Miasta wylewały się na przedmieścia, dokąd
dotrzeć można było głównie samochodem.
Wszystkie te wspaniałe nowe technologie stały się
w rodzinie kością niezgody. Kto ma prowadzić samo-
chód? Nastolatek, który siadł za kółkiem, mógł się
łatwo znaleźć poza zasięgiem kontroli rodzicielskiej.
Kto ma decydować o tym, jakie programy będzie się
oglądało w telewizji? Na długo przed pojawieniem
się pilota i wyrywaniem go sobie z rąk, kłóciliśmy się
wciąż z siostrą - a w latach pięćdziesiątych byliśmy
dziećmi, nie nastolatkami - o to, jaki program włączyć.
119
Ojca wciąż jeszcze zadowalało oglądanie czegokolwiek
na ekranie magicznej skrzynki, w roli arbitra wystę-
powała więc matka.
Spory dotyczące telefonu toczyły się jednak na zupeł-
nie innym poziomie, ponieważ nie będzie przesadą
stwierdzenie, że naruszył on świętość domowego ogni-
ska. Możliwość dzwonienia i odbierania telefonów pod-
ważyła rodzicielski autorytet. Nastolatki słusznie uznały
telefon za urządzenie zapewniające dostęp do tego, co się
najbardziej w ich życiu liczy - rozmów z przyjaciółmi,
chłopakami, dziewczynami. Mając podczas kolacji do
wyboru kanapkę z wędliną, czy nawet stek, i telefon od
przyjaciela, żaden chyba nastolatek nie zdecydowałby
się pozostać przy stole. Kiedy zaś telefony i odrębne linie
telefoniczne pojawiły się w sypialniach - u mnie nastąpi-
ło to w 1963 roku, kiedy miałem 16 lat (zarobiłem na
własną linię, pracując w stoisku z napojami i lodami przy
Grand Concourse w Bronksie) - całkiem straciła znacze-
nie klasyczna kara, polegająca na odesłaniu delikwenta
„do swojego pokoju", gdzie miał zmagać się z wyrzutami
sumienia. (Podobny skutek miało umieszczenie w dzie-
cinnym pokoju telewizora, a następnie komputera. Ze-
słanie do tegoż pokoju zaczęło oznaczać możliwość kon-
taktu z nieskończonym światem ludzi i informacji,
o wiele na ogół ciekawszych od tych w najbliższym
domowym otoczeniu, poza dziecinnym pokojem).
W trakcie tych przepychanek wokół telefonu jedno
pozostawało niezmienne - nastolatek chciał mieć apa-
rat, a przynajmniej dostęp do niego, a rodzice stawiali
opór.
Nikt by nie przewidział, że niebawem nadejdzie
dzień, kiedy rodzice będą się domagali od dzieci, żeby
miały swoje telefony, a do tego cały czas włączone.
120
Ręka trzymająca za kołnierz
Krytycy mediów co najmniej od początku XX wieku
wykazywali szczególną troskę o dzieci. Z początku
niepokoił ich zgubny wpływ kina - William A. McKee-
ver z Kansas w artykule Motion Pictures: A Pńmary
School for Cńminals (Kino: szkoła podstawowa dla
kryminalistów), zamieszczonym w 1910 roku w maga-
zynie „Good Housekeeping", dowodzi, że zatęchłe sa-
le kinowe, w których dzieci spędzają popołudnia, nisz-
czą moralny kręgosłup przyszłości narodu. W połowie
XX wieku za główne zagrożenie zaczęto uważać komik-
sy i telewizję. Książka Marie Wynn The Plug-In Drug
(Narkotyk podłączony do gniazdka, 1977) była chyba
najsłynniejszym z wielu ataków na telewizję. Autor-
ka stwierdza, że oglądanie telewizji może uzależnić,
zwłaszcza dzieci. Myślę, że w społeczeństwie, gdzie na-
wet miłość określa się mianem uzależnienia, nie jest
to zbyt naciągana metafora. W rzeczywistości nie ma
żadnych punktów zbieżnych między prawdziwym fiz-
jologicznym uzależnieniem, jak np. od heroiny, a psy-
chologicznymi „nałogami" w rodzaju oglądania te-
lewizji. (Jeszcze dalej posunął się Jerry Mander
w opublikowanej w 1978 roku książce Four Arguments
for the Elimination of Television [Cztery argumenty
za wyeliminowaniem telewizji]. Z całą powagą dowo-
dził, że oglądanie telewizji może spowodować raka).
Pod koniec XX wieku czarnym charakterem stał się
Internet. Stąd wzięła się ustawa o przyzwoitości ko-
munikacji z 1996 roku, słusznie obalona przez Sąd
Najwyższy jako niezgodna z konstytucją. Przewidy-
wała ona karę do 100 tysięcy dolarów grzywny i dwa
lata więzienia za umieszczanie w Internecie „nieprzy-
zwoitych" materiałów, które byłyby dostępne dla dzie-
ci. (Zob. moje Miękkie ostrze, 1997, oraz rozdział 10
121
1
niniejszej książki). W porównaniu z Internetem me-
dium przyzwoitym stała się telewizja, która wcześniej
przyczyniła się do wyniesienia kina na bardziej godną
szacunku pozycję, bliższą statusowi teatru (w czasach
Szekspira uchodzącemu za rozrywkę nieprzyzwoitą).
Z pewnością telewizja nie może posłużyć do śledzenia
dzieci i składania im niemoralnych propozycji, i z te-
go choćby powodu rodzice wolą, żeby dziecko stało się
telemaniakiem, a nie nałogowym surferem po sieci.
I jest to zasadne. (Skoro już mowa o dzieciach i Inter-
necie - jest ogromna różnica między pornograficzny-
mi stronami, do których mogą mieć dostęp nieletni,
a seksualnymi drapieżnikami, polującymi w Interne-
cie na osoby w różnym wieku. Pierwsze zagadnienie
wiąże się z wolnością słowa, prawem do dostępu do
informacji, kwestią prawnej definicji nieprzyzwoitości
itp. Drugie to sprawa groźnych przestępstw dokony-
wanych on-line i off-line. Internet może stać się waż-
nym narzędziem zwalczania tego typu przestępstw,
jeśli wykorzysta się go do rozpowszechniania infor-
macji o seksualnych drapieżnikach, łącznie z ich zdję-
ciami i adresami).
Jakie miejsce w tej nieustającej debacie o dzieciach
i mediach zajmuje telefon komórkowy? Jako urządze-
nie interaktywne i dwukierunkowe bardzo się różni
od mediów omówionych powyżej. Kino, telewizja i por-
nograficzne strony w Internecie dostarczają nieinter-
aktywnej, jednostronnej informacji. Internetowi prze-
stępcy działają rzecz jasna interaktywnie - albo
próbują to robić - ale w odróżnieniu od telefonu ko-
mórkowego Internet umożliwia łatwy kontakt z obcy-
mi, przez co między innymi stanowi zagrożenie dla
dzieci.
Czy mamy powody, by się niepokoić negatywnym
wpływem telefonu komórkowego na nasze dzieci? Po-
122
wiedziałbym, że tak, ale nie dlatego, że komórka daje
im dostęp do niepożądanych materiałów. Obawy po-
winien budzić raczej fakt, że zbyt ściśle przywiązuje
dzieci do rodziców.
Były czasy - właściwie przez całą historię rodzaju
ludzkiego - kiedy nastolatki mogły się oddalić od ro-
dziców. Wydaje się, że to fakt oczywisty. Chcesz się od
nich oddalić - wychodzisz z domu. Ale telefon komór-
kowy uniemożliwia tę codzienną ucieczkę, chyba że
nastolatek prowokacyjnie go wyłączy albo skłamie,
że przestał działać.
Do pewnego wieku dzieci nie powinny oczywiście
pozostawać zbyt długo poza zasięgiem rodziców albo
przynajmniej odpowiedzialnych osób dorosłych. Na-
stolatki to jednak co innego. Takie stworzenie, doros-
łe z biologicznego punktu widzenia, ale z prawnego
i społecznego -jeszcze nie, często odczuwa pragnienia
właściwe ludziom dorosłym, nie ma jednak środków,
by je zaspokoić. Telefon w domu umożliwiał nastolat-
kowi postępowanie właściwe dorosłemu, przynajmniej
w odniesieniu do informacji. Telefon nie pyta o wiek
ani o legitymację, jaką trzeba na przykład okazać, żeby
dostać się na film dozwolony od lat osiemnastu. Byłeś
pod dachem rodziców i pod ich kontrolą, ale telefonu-
jąc, znajdowałeś się o wiele kilometrów od domu.
Dlaczego nie rozszerzyć tej możliwości na czas spę-
dzany poza domem? Zapewniły to (i nadal zapewnia-
ją) automaty telefoniczne, ale komórka spisuje się
o wiele lepiej. Możesz w dowolnym czasie, z dowolne-
go miejsca, zadzwonić do kogo chcesz, każdy też może
zadzwonić do ciebie, ale...
Ten „każdy" może być twoim ojcem lub matką, ty-
mi właśnie dorosłymi, spod których nadzoru chciałeś
Slę wymknąć. Dzięki komórce nie tylko rodzice mogą
zadzwonić do ciebie, ale i ty do nich. Pod pewnymi
123
względami jest to gorsze, ponieważ obarcza cię obo-
wiązkiem. Telefon komórkowy pozbawia cię wymó-
wek, do jakich się uciekałeś, kiedy nie zadzwoniłeś do
domu o umówionej porze. Jeśli z jakiegoś powodu te-
go nie zrobiłeś, rodzice mogą się zawsze z tobą skon-
taktować.
Telefon komórkowy rozciąga więc i wzmacnia ro-
dzinne ścięgna. W dobrym i złym sensie - a skutki
bywają dwojakie - nie ma już dzisiaj miejsca, gdzie
byłoby można uciec przed rodziną. O ile przedtem
dom był fizyczną przestrzenią, którą się z nią dzieli-
ło, a także miejscem międzyrodzinnej komunikacji,
wychodząc zaś z domu, opuszczało się tę przestrzeń
i przekreślało prawie wszystkie możliwości komuni-
kacji, o tyle dziś telefon komórkowy podtrzymuje
łączność z bliskimi, choć w domu nas nie ma. Dom
jako konkretne miejsce staje się z punktu widzenia
komunikacji w rodzinie mniej istotny. Ruchome ogni-
sko domowe spełnia niektóre podstawowe funkcje ro-
dziny. Komórka jest takim ruchomym ogniskiem do-
mowym nie tylko dlatego, że zapewnia dostęp do wielu
różnych rodzajów informacji, ale i z tego względu, że
sedno tych informacji ma rodzinny charakter. Za na-
ciśnięciem klawisza istotne aspekty rodziny można
odtworzyć w dowolnym miejscu.
Dlaczego miałoby to przynosić szkodliwe skutki?
Czy rodzina, ogólnie rzecz biorąc, nie jest czymś pozy-
tywnym, a jej umacnianie - pożądanym procesem?
Bez wątpienia. Jednakże częścią procesu dojrzewa-
nia, stawania się dorosłym, a w tym częścią właściwej
funkcji rodziny, jest również odejście z rodzinnego
domu. Nie do końca. Niekoniecznie w sensie fizycz-
nym. Oznacza to jednak przejście od stanu, w któ-
rym rodzice powinni nadzorować i nadzorują prawie
wszystkie czynności dzieci, do sytuacji, w której tego
124
r
nie czynią. Przejście z dzieciństwa w dorosłość mog-
libyśmy zdefiniować jako przemianę regulacji stosun-
ków między rodzicami a dziećmi z przymusowej w do-
browolną.
Joshua Meyrowitz w książce No Sense of Place (1985)
wyraził pogląd, że jednakowy dostęp rodziców i dzieci
do informacji nadawanych przez telewizję - a w daw-
niejszych czasach warunkiem korzystania z informa-
cji zawartych na przykład w gazetach była umiejęt-
ność czytania, osiągana w pełni w wieku dorosłym
- sprawił, że dzieci upodobniły się do dorosłych. Dzię-
ki nadającym na okrągło informacyjnym telewizjom
kablowym dowiadywały się tyle samo, co oni o ata-
kach terrorystycznych z 11 września 2001 roku i o woj-
nie w Iraku w 2003 roku. Dzieci korzystające z Inter-
netu znajdują się często w tej samej informacyjnej
sferze, co dorośli (stąd niepokoje o ich narażenie na
kontakt z pornografią - z przyczyn, które już wyjaś-
niałem, nie jest to powód do cenzurowania sieci, war-
to jednak, by rodzice mieli tę możliwość na uwadze).
Telefony komórkowe wszakże, mimo że z początku
zdawały się kontynuować tę tendencję, umożliwiając
dzieciom taki sam dostęp do świata ludzi z telefona-
mi, jakim dysponowali ich rodzice, mogą - paradok-
salnie - zahamować ten trend. Komórka, stwarzając
sytuację, w której dzieci i nastolatki stają się bardziej
odpowiedzialne przed rodzicami, utrwala rozróżnienie
między dzieckiem a dorosłym - między kimś, kogo
się rozlicza (nastolatkiem) a rozliczającym (rodzic).
Jeśli wszakże będzie to trwało zbyt długo i okaże się
zbyt skuteczne - jeśli nastolatek za długo będzie mu-
siał się trzymać matczynej  spódnicy, jeśli będzie
uwiązany na komórkowej linie holowniczej - telefon
komórkowy może przeszkodzić w rozwoju dziecka
w niezależną dorosłą osobę.
125

Komórka świetnie się spisuje na obu krańcach tego
procesu transformacji - w odniesieniu do małego dziec-
ka oraz do człowieka w pełni dorosłego - ale nie w je-
go środku, w samym momencie przemiany, w punkcie
zwrotnym przypadającym na wiek nastoletni. Jest uży-
teczna dla rodziców, którzy muszą utrzymywać kontakt
z dzieckiem, i vice versa, a także dla ludzi dorosłych,
którzy chcą, decydują się świadomie na utrzymywanie
kontaktu z rodzicami. Urządzenie to, zapewniające ciąg-
ły kontakt, może jednak zakłócić stadium przejściowe,
kiedy dzieci stają się dorosłymi, stawiają pierwsze kroki
ku informacyjnej samowystarczalności - etapowi, na
którym przestaną rozliczać się przed rodzicami.
Telefon komórkowy nie jest jeszcze w użyciu tak
długo, by to potencjalnie otępiające oddziaływanie na
nastolatki dało się wymierzyć. Jeśli się jednak okaże,
iż rzeczywiście wywiera taki skutek, rozwiązaniem
będą odpowiednie postawy społeczne, ograniczające
możliwość nieustannego dostępu do nastolatków, jaki
zapewnia komórka. (Proszę zauważyć, że nie chodzi
tutaj o ograniczenie dostępu nastolatków do świata,
ale możliwości nieustannego kontaktowania się z ni-
mi rodziców). I w tej sferze, tak jak w przypadku in-
nych ewentualnych niedogodności, jakie telefon ko-
mórkowy powoduje w życiu społecznym, powinien się
wytworzyć określony zwyczaj.
Mężowie i żony na zawołanie
Rodzice i dzieci nie są jedynymi członkami rodziny,
których wzajemne relacje telefon komórkowy zmie-
nił, a nawet zrewolucjonizował. Mężowie i żony także
mogą pozostawać w nieustannym kontakcie - nie tyl-
ko ze światem, ale i ze sobą.
126
Kontakty między małżonkami mają inny charakter
niż między rodzicami a dziećmi. Są, przynajmniej
z zasady, swobodniejsze - każde z partnerów ma pra-
wo nie odbierać telefonów czy też nie dzwonić do dru-
giego. Przed pojawieniem się telefonu komórkowego
tak właśnie w praktyce było, a już zwłaszcza kiedy
mąż lub żona przebywali poza domem. (Jeśli ktoś
znajdował się w domu, a nie był fizycznie ograniczo-
ny, na przykład przez chorobę, można się było spo-
dziewać - i nadal tak jest - że odbierze telefon). Jak
już się jednak przekonaliśmy, sama możliwość łatwe-
go ustanowienia kontaktu telefonicznego, jakiej przed-
tem w praktyce nie było, subtelnie, ale zasadniczo
zmienia strukturę oczekiwań.
Jeszcze do niedawna funkcjonowała granica mię-
dzy życiem rodzinnym a pracą, między żoną przeby-
wającą w domu a mężem znajdującym się w pracy
i vice versa, czy też między małżonkami, z których
każde znajdowało się w swoim miejscu pracy. Łatwo
było się połączyć tylko w jednej sytuacji: z pracy do
domu. Dzwonienie z domu do pracy nie było już takie
proste. Miejsce pracy odgradzała od domu ochronna
tarcza - możliwa do sforsowania, ale składająca się
z kilku warstw, niczym płaszcz z wieloma podszewka-
mi. Kiedyś dzwoniąc do kogoś do biura, trzeba było
sforsować zaporę w postaci sekretarki. Jeszcze bar-
dziej oddaleni od telefonu byli pracownicy fizyczni.
Przywołanie robotnika do telefonu, który odbierało
się w biurze, zależało od dobrej woli szefa. (Jeśli pra-
cownik znajdował się daleko od biura, nawet i to nie
wchodziło w grę). Numery bezpośrednie i wewnętrzne
wyeliminowały w wielu miejscach tych pośredników,
ale urzędnik znajdujący się daleko od swojego biurka
był nadal w ciągu dnia pracy nieosiągalny albo trudno
osiągalny. Telefon komórkowy radykalnie zmienił tę
127
sytuację, eliminując wszystkie warstwy ochronne. je_
go dzwonek rozlega się w kieszeni urzędnika lub ro-
botnika, bez względu na to, jaką marynarkę czy kom-
binezon, i z iloma podszewkami, ma on akurat na
sobie.
Dom już od blisko dziesięciu lat znalazł się
ostrzałem pracy biurowej. Stało się tak za sprawą
ternetu i poczty elektronicznej, umożliwiających zdal-
ną pracę w domu, jeśli ma się komputer i modem lub
inne urządzenie do transmisji danych. Internet do-
prowadził do tego, że sypialnia stała się miejscem od-
powiednim dla stosunków o zupełnie innym charak-
terze - chodzi tym razem o stosunek pracy, stosunki
handlowe oraz stosunki przyjaźni między różnymi
ludźmi, w tym całkiem obcymi. Telefon komórkowy
przenosi tę homogenizację życia zawodowego i oso-
bistego z powrotem do miejsca pracy. W rezultacie
mamy świat, w którym jest coraz mniej miejsc, gdzie
można byłoby wyłącznie pracować albo wyłącznie
oddawać się przyjemnościom. (W tej dziedzinie - kon-
tinuum praca/przyjemność - telefon komórkowy za-
mazuje rozróżnienia, podobnie jak zdaniem Meyrowi-
tza czyni to telewizja, znosząc podział na dorosłych
i dzieci).
Możliwość stałego kontaktu ma wiele praktycznych
zalet. O tym, że w domu czegoś zabrakło - że trzeba
kupić sok, mleko lub ciastka - wolę się dowiadywać,
kiedy idę z biura do samochodu albo jadę do domu,
a nie wtedy, gdy już zrobiłem zakupy, zaparkowałem
samochód na podjeździe i otwieram drzwi frontowe.
Niezaprzeczalną korzyścią z posiadania telefonu ko-
mórkowego jest to, że prędzej czy później dostaniemy
dzięki niemu użyteczne informacje, jakimi byśmy
w innej sytuacji nie dysponowali. Pamiętamy jesz-
cze, jak to było dawniej - kiedy jechało się samocho-
128

Ryc. 1. Moje serdeńko przesyła mi po drutach pocałunek.

Ryc. 2. Za dużo
pan sobie pozwala.

whatTALES the
I ELEPHONE girl
could  I ELL
Copyright 1905 Sy
Ryc. 3. Panienka z centrali mogłaby wiele opowiedzieć



I
"THKRE MUSI  llh SOMI-THI\'<;
»«l)«: «iril MV UNE"
Ryc. 4. Coś musi być nie
tak z moją linią.
tSt    -? J-i-?jfj&


Ryc. 5. Wszystko jedno jaką linią - telefoniczną
czy bez drutu...
"soine folk Łorifc
\n ?evc\\ ,
Soiwe folk tonie \a htli       ~^-mM-
Sorne folk ao.uó
-'?>:::..                      a Teleyrasi:
li:  ,        óome Ty po ii^in
Ryc. 6. Niektórzy
piszą ołówkiem...


r

Ryc. 7a. Zadzwoń
jutro.


rAk
-ty.
Ryc. 7b.
dem, jako pasażer lub kierowca, było się odciętym od
kontaktów z osobami znajdującymi się gdzie indziej
- i dlatego życzliwie reagujemy na przydatny telefon,
którego dzwonek rozlega się w odpowiednim czasie.
Ale entuzjastom komórki można by powiedzieć: spo-
kojnie, i tak prędzej czy później informacja dotarłaby
do was, przecież dwadzieścia lat temu jakoś się dało
żyć, prawda? Prawda, ale to nie powód, żebyśmy mu-
sieli na nią czekać teraz, kiedy mamy pod ręką tele-
fon komórkowy.
Nie należy jednak zamykać oczu na to, w jaki spo-
sób telefon komórkowy, tak ułatwiający międzyludz-
kie kontakty, potrafi przekształcić tę samą relację,
której w określonych warunkach oddaje przysługę.
Czy kiedykolwiek w dziejach ludzkości mężowie i żo-
ny, rodzice i dzieci, członkowie rodzin byli w tak ścis-
łym, nieustającym kontakcie? Często przywołuje się
przykład rodziny farmerskiej - poprzedniczki cyfro-
wego ogniska domowego. Wyjąwszy jednak sytuację,
kiedy mąż, żona i dzieci przez cały dzień pracowali
razem na polu, nawet w gospodarstwie farmerskim
nie było takiego nieprzerwanego kontaktu, jaki zapew-
nia „komórkowe gospodarstwo". Gdy farmer Jones je-
chał sprzedać zboże, a jego kobieta gotowała w domu
potrawkę z mięsa, rozdzielała ich przestrzeń większa
od tej, jaka dzieli współczesne wykształcone małżeń-
stwa wyposażone w telefony komórkowe.
Czy warunkiem udanego małżeństwa jest określony
informacyjny dystans? Trudno powiedzieć. Przed wy-
nalezieniem telefonów komórkowych wskaźniki roz-
wodów też były wysokie. Komórki być może utrudniły
zdradę małżeńską. No cóż, trudniej jest dziś utrzymy-
wać, że nie dało się zadzwonić do męża czy żony, ale za
to łatwiej porozumiewać się z tą trzecią lub tym trze-
cim, mamy więc zapewne remis. Z pewnością łatwiej
129

trzymać teraz męża pod pantoflem i kontrolować żo-
nę, ale można też szybciej przeprosić kogoś, kogo się
uraziło, a to chyba dobra rzecz. Pamiętam, jak chcia-
łem przeprosić swoją dziewczynę za nieopatrzne słowa,
które mi się wymknęły. Był to początek lat siedem-
dziesiątych, odleciała właśnie do Londynu. Mogłem
tylko wysłać do niej do hotelu telegram: „Kochanie,
bardzo mi przykro. Mocno całuję". Każde słowo tele-
gramu musiałem przeliterować obojętnemu telegrafi-
ście w biurze Western Union. „Tak, całuję. Celina, An-
na, Łucja, Urszula, Jan, ę". Telefon komórkowy jest
przyjemną antytezą dla uciążliwej okólnej drogi, jaką
stanowi telegram - pod pewnymi względami wręcz
śmieszny. (Dyktowanie jego treści przez telefon po-
gorszyło jeszcze sprawę. Gdybym go napisał i osobiście
złożył w okienku w biurze telegraficznym, nie musiał-
bym przynajmniej literować słowa „całuję". Ostatecz-
nie jednak telegram spełnił swoje zadanie, moja dziew-
czyna Tona została moją żoną i od ponad ćwierćwiecza
stanowimy szczęśliwą parę małżeńską).
Telefon komórkowy ułatwia więc powiedzenie cze-
goś miłego. Nie tylko przeprosin. Może przyspieszyć
przekazanie dobrych wiadomości, serdecznych uczuć
- wszystkiego, z czym nie chcemy czekać, aż dotrze-
my do domu. Zdarza się jednak, że sięgając impul-
sywnie po komórkę, dajemy pospiesznie wyraz urażo-
nej dumie, co nie jest już chyba takie dobre. Jeśli to
samo urządzenie przyspiesza zarówno łagodzenie sy-
tuacji, jak i dawanie upustu złości - „Kochanie, tak
się wygłupiłem" oraz „Kochanie, przemyślałem to, co
powiedziałaś, i jestem naprawdę wściekły" - ostatecz-
nym wynikiem może być remis.
Bez względu na wpływ, jaki telefon komórkowy wy-
wiera na kłótnie małżeńskie, pomaga z pewnością
osiągnąć równowagę między rolami męża a żony w ro-
130
dzinie. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat wiele się
zmieniło - ojcowie spędzają więcej czasu z dziećmi,
a matki - na zarabianiu pieniędzy. Ułatwiając zarów-
no kontakty zawodowe, jak i rodzinne, telefon komór-
kowy w jeszcze większym stopniu przekształca ojców
i matki w rodziców wymiennych i wszechstronnych,
pozostających z dziećmi w takiej samej relacji, zapew-
niających tyle samo opieki i dystansu, tej samej kom-
binacji wsparcia emocjonalnego i materialnego.
Jeszcze nie tak dawno wysoko ceniono różnice mię-
dzy mężczyznami a kobietami, w tym mężami i żona-
mi. Krytycy owej epoki słusznie wytknęli, że hasło vive
la difference maskowało niesprawiedliwość, ograni-
czenia narzucane głównie kobietom. Przed nową epo-
ką stoi wyzwanie: zapewnić, że nadal będą istniały ta-
kie różnice, na tyle warte podkreślenia, że mężczyźni
i kobiety będą z własnej woli dążyć do ich zachowania
(nie będąc do tego zmuszanymi).
Zajmiemy się teraz wpływem telefonu komórkowe-
go na samo sedno owej różnicy, dające początek rodzi-
nie - na uczucie między kobietą a mężczyzną.
Romans z telefonem
Jak świetnie przedstawił film Bye Bye Birdie (na-
kręcony w 1963 roku na podstawie musicalu wysta-
wianego na Broadwayu od 1959 roku), telefon przez
ponad pół wieku był nieodzownym instrumentem mi-
łosnych relacji. Anonimowa prywatność akustyczna,
jaką zapewniał, świetnie służyła flirtowaniu, zaprasza-
niu na randki, wyznawaniu miłości, zrywaniu. Sam
telefon jest urządzeniem bardzo zmysłowym. Kiedy
rozmawiamy, nasze usta muskają mikrofon, głos węd-
ruje do znajdującej się daleko słuchawki, przytkniętej
131
do ucha osoby, która nas słucha. Dystans psychm
logiczny między rozmówcami jest bardzo bliski. R/[ó_
wimy wprost do ucha drugiej osoby. Wydaje się, Ze
nasze wargi i oddech znajdują się tuż przy niej. W in-
nych warunkach, wyłączając rozmowę telefoniczną
taka bliskość bywa tylko udziałem kochanków, bar-
dzo zażyłych przyjaciół lub członków rodziny. Choć
rozmowa o charakterze wyraźnie seksualnym to tylko
jeden z wielu wariantów telefonicznej konwersacji
(obok flirtów i miłosnych pogawędek), trudno się dzi-
wić, że do niej dochodzi.
I tak było z telefonami od samego początku. Pół
wieku przed filmem Bye Bye Birdie na kartkach wa-
lentynkowych i innych pocztówkach z pierwszych lat
XX wieku widniały obrazki przedstawiające ludzi roz-
mawiających przez telefon oraz napisy o sugestywnej
erotycznej treści. „Moje serdeńko przesyła mi po dru-
tach pocałunek" - głosi napis na skórzanej pocztówce
(copyright W.S. Neal). To jedna z ładniejszych kartek
tego typu: „serdeńko" wyobrażone jest dosłownie,
a w słowa „pocałunek" i „drutach" układają się prze-
wody łączące telefony, przez które rozmawiają pan
i pani. Inna kartka, z napisem „Za dużo pan sobie po-
zwala", wysłana 4 grudnia 1910 roku, przedstawia nie-
co zażenowaną, ale wyraźnie ucieszoną młodą kobie-
tę, która rozmawia przez telefon, robiąc zalotną minę.
A propos świadków rozmów telefonicznych, o których
była mowa w poprzednim rozdziale - jedna z moich
ulubionych kartek, z datą 31 lipca 1905 roku (prawa
autorskie należą do U.S. Souvenir Postcard Compa-
ny), nosi tytuł „Panienka z centrali mogłaby wiele
opowiedzieć". Widnieje na niej telefonistka podsłu-
chująca rozmowę dwóch wesołych panów, którzy wy-
mieniają między innymi takie oto uwagi: „Niezła
sztuka, co, Bili?", „Świetnie zbudowana", „Istne cu-
132

ą0" „A co na to żona?". Na przełomie XIX i XX wieku
telefonistki przysłuchujące się cudzym rozmowom nie
irytowały się zapewne tak, jak dzisiejsi mimowolni
ńvviadkowie konwersacji prowadzonych przez komórki.
W latach czterdziestych XX wieku kartki pocztowe
stały się odważniejsze. Ta wydana przez Mutoscope
przedstawia na czerwonym tle seksowną blondynkę
w typie Betty Grabie, odzianą tylko w szpilki i prze-
zroczysty szlafroczek, która, założywszy nogę na nogę,
siedzi przy milczącym telefonie (tak zwanym „francu-
skim", słuchawka jest już połączona z mikrofonem).
„Coś musi być nie tak z moją linią" - głosi podpis.
(Linia jej nóg jest z całą pewnością bez zarzutu). Sko-
ro już mowa o liniach - na kartce starszej o kilka lat
widzimy serduszka biegnące po przewodach podłą-
czonych do dużego serca oraz napis: „Wszystko jedno
jaką linią - telefoniczną czy bez drutu - powiedz mi,
że mnie kochasz i że jestem Twoją walentynką". Zob.
ryc. 1, 2, 3, 4 i 5.
Jeśli miłość jest ślepa, linie telefoniczne stały się
jednym z jej idealnych mediów (drugie to listy miłos-
ne - linie kreślone na papierze). Ostatni z cytowanych
napisów jest wszakże o tyle interesujący, że wymienia
nie tylko telefon, ale i nowe urządzenie „bez drutu"
(wireless), co w tamtych czasach (gdzieś między 1910
a 1920 rokiem) oznaczałoby połączenie radiowe. By-
łoby to o wiele kosztowniejsze i trudniejsze do zreali-
zowania od rozmowy telefonicznej, ale oznaczałoby
zapewne jeszcze dobitniejsze okazanie uczucia. A jak
okazać miłość za pomocą dzisiejszego, taniego i wszech-
obecnego telefonu komórkowego?
Największa zmiana, jaką wniósł ten telefon, dotyczy
możliwości kontaktu, zarówno między zakochanymi,
jak i z innymi osobami. Ile romansów mogłoby się za-
wiązać, ale nie zaistniało tylko dlatego, że nie było
133

w domu nikogo, kto odebrałby telefon? Sekretarki au-
tomatyczne - w dzisiejszym żargonie poczta głosowa
- mogą temu zaradzić, ale nie zawsze. Często się zda-
rza, że kiedy odezwie się poczta głosowa, nie zostawia-
my wiadomości, nawet dzwoniąc w sprawie o wiele
mniej angażującej emocjonalnie niż chęć umówie-
nia się na randkę. Telefon komórkowy, prawie zawsze
dostępny, może się okazać prawdziwym bohaterem
w służbie prawdziwej miłości.
Czasem jednak odroczenie kontaktu okazuje się
zbawienne. Nieraz zdarzało mi się dzwonić po raz
pierwszy do dziewczyny. Bardzo się przy tym dener-
wowałem. Za pierwszym razem nikt nie odebrał tele-
fonu, a kiedy zadzwoniłem po godzinie, byłem o wiele
bardziej wyluzowany (i zrobiłem, jak sądzę, lepsze wra-
żenie). Kto wie, czy połączywszy się od razu, nie za-
przepaściłbym swoich szans?
Rozmowa w biegu czy podczas przemieszczania się
może być jednak nieco odarta z romantyki. Znowu is-
totne jest miejsce, w którym korzystamy z telefonu.
O chłopakach, dziewczynach, seksie i miłości lepiej
się chyba gada, siedząc w wygodnym fotelu, niż idąc
po gwarnej ulicy czy stojąc w zatłoczonym autobusie.
(Pod koniec lat siedemdziesiątych słuchałem wykła-
du pewnej pani profesor z Uniwersytetu Nowojorskie-
go, która przeprowadziła nieformalne badanie na swo-
jej nastoletniej córce. Nagrawszy na wideokasetę jej
rozmowy telefoniczne, obserwowała mowę ciała. Za-
uważyła, że pozy, jakie przybierała dziewczynka, wy-
ciągając się na łóżku czy rozsiadając w fotelu, a także
ruchy jej rąk i nóg, miały wyraźnie erotyczny charak-
ter. Rozmawiała prawdopodobnie z koleżankami na
temat chłopców). Z drugiej strony, spokojna plaża lub
polana nad jeziorem mogłyby być jeszcze lepszą sce-
nerią dla rozmowy z ukochaną osobą.
134
To samo odnosi się zapewne do seksu przez telefon.
A może w jeszcze większym stopniu. (Seks telefonicz-
ny w zatłoczonym pociągu czy w innym miejscu pub-
licznym raczej nie byłby tolerowany, a już na pewno
spotkałby się z interwencją policji, gdyby delikwent,
znajdując się na widoku, uprawiał jakąś formę mastur-
bacji). Nie mam żadnych danych o początkach seksu
telefonicznego - kiedy „kocham cię" i „pragnę cię"
zmieniły się w „rozpinam guziki i powoli cię rozbie-
ram". Kartki z motywem telefonu i zawarte w nich
podteksty wskazywałyby, że seks telefoniczny ma
równie dawne tradycje, jak flirt przez telefon. W latach
osiemdziesiątych XX wieku działały już pierwsze ko-
mercyjne seks-telefony. Klienci dzwonili pod numery
z ogłoszeń zamieszczanych w prasie i płacili za usługę
kartami kredytowymi. W 1999 roku rachunki przekro-
czyły 4 miliardy dolarów. (Według Pornography Statis-
tics publikowanych przez Family Safe Media na całym
świecie w 2003 roku wynosiły 4,5 miliarda dolarów).
Choć komórka nie jest może idealnym urządzeniem
do publicznego oddawania się seksowi przez telefon,
stwarza z pewnością nowe możliwości w różnych
miejscach, we wnętrzach i poza nimi, gdzie nie docie-
rają linie telefoniczne. Dzięki połączeniom z Interne-
tem oraz palmtopom można oglądać obrazki porno-
graficzne. Zaangażowany został także zmysł dotyku:
w 2003 roku firma Vibelet wprowadziła na rynek opro-
gramowanie „Purry Kitty", zmieniające niektóre tele-
fony marki Nokia w wibratory. Można stwierdzić, że
oznacza to przemianę telefonu komórkowego, będące-
go medium dwukierunkowym, na powrót w medium
jednokierunkowe (McLuhan zauważył, że kiedy me-
dia osiągają szczyt swoich możliwości, przeobrażają
się i znajdują inne zastosowanie, przybierając często
cechy mediów z okresu o wiele wcześniejszego. Zob.
135
Laws of the Media, 1977, i moją pracę Digital McLu-
han, 1999, rozdział 15 - „Spirale ewolucji mediów".
McLuhan przepowiedział również, że następnym eta-
pem po audiowizualnym „masażu" dokonywanym
przez telewizję będzie zaangażowanie dotyku). „Purry
Kitty" z pewnością pozwala nawiązać do starego bon
motu Mae West o cygarze w kieszeni: „Czy masz
w kieszeni telefon komórkowy, czy po prostu cieszysz
się na mój widok?".
Pomijając jednak telefony w roli wibratorów, moż-
na stwierdzić, że telefon komórkowy, tak jak jego sta-
cjonarny poprzednik, wywarł przede wszystkim wpływ
na relacje angażujące dwie osoby - uczuciowe i sek-
sualne, szczere i nieszczere. Jeśli oszukujesz swoją
dziewczynę lub chłopaka, to za sprawą komórki wia-
rołomstwo może szybciej wyjść na jaw. Nie wiado-
mo, czy w rezultacie pary i małżeństwa będą wierniej-
sze, czy też niewierność stanie się bardziej tolerowana.
Etyka telepatycznego społeczeństwa, w którym w każ-
dej chwili można się z każdym skontaktować, nie zo-
stała jeszcze ustalona, bo i samo społeczeństwo nadal
się tworzy.
Jeszcze przed pojawieniem się komórek ubolewano,
że telefon zdawał się zwiastować kres wielkiej sztuki
pisania listów miłosnych. Po co powierzać uczucia po-
wolnej poczcie, skoro można wziąć słuchawkę i od ra-
zu je przekazać? Opisane tutaj pocztówki z motywem
telefonu są więc znamiennym medium przejściowym
- pisało się na nich do ukochanej osoby „Dlaczego do
mnie nie dzwonisz?". Treść wielu kartek ograniczała
się do tych słów - albo gotowych, wydrukowanych, al-
bo napisanych własnoręcznie przez nadawcę. Pocztów-
ka z 1910 roku wysłana do kogoś w Dallas zawiera
i jedno, i drugie: odręczny dopisek nad drukowanym
napisem. Znajdująca się na odwrocie treść sprawia
136
jednak niespodziankę - okazuje się, że jest to kore-
spondencja między dwoma mężczyznami. Nadawca
pyta przyjaciela: „Byłeś na polowaniu na łanie? Ha,
ha". Zob. ryc. 7.
Tak więc nadawcy pocztówek posługiwali się powol-
nym, względnie trwałym medium (pismo piórem na
papierze, wysyłane pocztą), żeby poprosić o szybką,
żywą i ulotną odpowiedź (telefon). Kartka wydana
przez Banford Company około 1920 roku nieco inaczej
podchodzi do tego połączenia różnych mediów. Przed-
stawia sobą swego rodzaju podręcznik, miły sercu his-
toryka mediów: „Niektórzy piszą ołówkiem" (obrazek
ołówka), „Niektórzy piszą atramentem" (gęsie pióro
zanurzone w kałamarzu), „Niektórzy wysyłają tele-
gram" (słup telegraficzny z przewodami), „Niektórzy
szybko stukają w klawisze" (maszyna do pisania),
„Niektórzy korzystają z telefonu" (aparat telefoniczny
z oddzielną słuchawką i mikrofonem), „Niektórzy na-
dają przez radio" (radio z głośnikiem), „Ale są i tacy,
którzy nie korzystają z tych urządzeń, a nawet nie pi-
szą!". Po drugiej stronie kartki widnieje napis: „Dla-
czego by nie napisać" - zachęta do nakreślenia paru
słów i odesłania pocztówki, jeśli nie używa się nowo-
cześniejszych środków komunikowania. Ta logika ma
sens. Apeluje do potencjalnego nadawcy kartki, za-
nim ten ją nabędzie, napisze i wyśle. Trafi przecież do
każdego odbiorcy. Nie wymaga prawie żadnego wysił-
ku - wystarczy kupić ją, napisać parę miłych słów,
nakleić znaczek i wrzucić do skrzynki pocztowej. Nie-
stety, kartka z mojej kolekcji nie zdołała nikogo prze-
konać. Być może ktoś ją kupił, ale jest dziewiczo czy-
sta, nietknięta ołówkiem ani piórem. (Bądźmy jednak
optymistami. Nie jest wykluczone, że ktoś ją przeczy-
tał, odłożył z powrotem na półkę w sklepie, pospieszył
do domu i zadzwonił). Zob. ryc. 6.
137

Jeśli pisemne nawoływania do dzwonienia odnosić
skutek, przenosiły proces komunikowania ze sfery pj_
sma w sferę mowy. Słowo pisane powróciło wraz z na-
staniem poczty elektronicznej w latach osiemdziesią-
tych XX wieku. Od czasów wynalezienia telegrafu by}
to pierwszy postęp elektronicznego tekstu. Teraz, pat-
rząc wstecz, można stwierdzić, że było to do przewi-
dzenia, ponieważ komputer korzysta z ekranu. Trud-
niej było przewidzieć, że orędownikiem listów stanie
się telefon komórkowy.
W następnym rozdziale zajmiemy się komórką jako
narzędziem komunikacji służącym przekazywaniu
nie tylko mowy.
Coś więcej niż temat do
rozmowy: SMS, SMS, 1, 2, 3
Pamiętam, kiedy po raz pierwszy dostałem na swo-
ją komórkę komunikat tekstowy. Skończywszy podpi-
sywać jedną z moich powieści science fiction w księ-
garni w centrum Filadelfii, poszedłem z kolegą do
stacji kolejowej przy 30th Street. Mój telefon cicho
zapiszczał - tylko ja mogłem usłyszeć ten dźwięk.
Wyjąłem go z kieszeni, zobaczyłem, że przyszedł
SMS, wyświetliłem komunikat na maleńkim ekrani-
ku. (Żona przekazywała mi ważną wiadomość - dzwo-
nił do niej przed chwilą jeden z moich kolegów
z uczelni).
Było to w 1999 roku. Uderzyła mnie jedna rzecz
- otóż taki sposób przekazania i odebrania informacji
nie był pod żadnym względem nietaktowny. Równie
dobrze mógłbym zerknąć na kartkę wyjętą z kieszeni,
co nie byłoby nieuprzejme wobec towarzyszącego mi
kolegi. Żona przesłała mi komunikat tekstowy, a nie
głosowy z dwóch powodów. Po pierwsze, żeby nadać
komunikat głosowy, musiałaby zadzwonić. Miała do
wyboru - zostawić mi wiadomość w poczcie głosowej,
gdybym nie odebrał telefonu, albo nadać SMS. Po-
nieważ nie była pewna, czy już skończyłem podpisy-
wać książki, a nie chciała mi w tym przeszkadzać,
139

zdecydowała się na drugie rozwiązanie. Po drugie
chciała przekazać konkretne, dokładne informacje'
w tym numer telefonu mojego kolegi w Nowym JOr'
ku. Komunikat tekstowy wydawał się w tym wypadku
pewniejszy.
Te zalety tekstu nie są niczym zaskakującym. Pj.
sanie było zawsze cichsze od mówienia (wyjąwszy mo-
że same jego początki, kiedy wykuwało się napisy
ostrymi kamieniami na murze) i bardziej precyzyjne.
Niespodzianką było pojawienie się tekstu pisanego
w urządzeniu przeznaczonym do rozmów - telefonie
komórkowym.
W1999 roku telefon ten był już jednak na najlepszej
drodze do przekształcenia się w przenośne ognisko
domowe (patrz rozdział 4) - dom z dala od domu, dom
w drodze, wyposażony w cały zbiór możliwości komu-
nikacyjnych takich jak te, które znajdują się w do-
mu. O ile Internet jest medium nad mediami, telefon
komórkowy spisuje się jeszcze lepiej, stając się prze-
nośnym medium nad mediami. Zobaczmy teraz, jak
niektóre z pisanych form komunikacji znajdują zasto-
sowanie w telefonie.
Renesans tekstu
Za dawnych niedobrych czasów panowania starych
mediów wielu uczonych ekspertów było zdania, że ist-
nieje konflikt na śmierć i życie między elektroniką
a drukiem - oglądaniem telewizji, słuchaniem radia
i chodzeniem do kina a czytaniem książek, gazet i cza-
sopism. Przyznać trzeba, że filmy nie miały wtedy cha-
rakteru elektronicznego - tylko fotochemiczny i me-
chaniczny - ale uważano, że odciągają ludzi od słowa
pisanego tak samo, jak radio i telewizja. Można tu
140

ieszcze wspomnieć o fonografie i odtwarzanej na nim
muzyce. Do lat pięćdziesiątych był urządzeniem me-
chanicznym, jak te pierwsze, nakręcane, firmy Vic-
trola.
Te same lamenty, jakie na początku XX wieku towa-
rZyszyły pojawieniu się kina, rozległy się pięćdziesiąt
lat później i dotyczyły telewizji: zbyt ułatwiona w po-
równaniu z czytaniem, zbyt fascynująca wizualnie.
W 1910 roku profesor McKeever ubolewał, że kino
„przekazuje swą energię bezpośrednio przez zmysły"
(w artykule The Moving Pictures: A Pńmary Schoolfor
Criminals, o którym wspomniałem w rozdziale 7). Roz-
legające się przez dziesięciolecia echo tych słów ode-
zwało się niedawno w wypowiedziach Marie Wynn,
według której telewizja to „narkotyk podłączony do
gniazdka", oraz Neila Postmana, przekonanego, że
oglądanie telewizji ma niszczycielskie skutki nie tylko
dla sztuki czytania i pisania, lecz także dla uprzejmo-
ści, a być może nawet dla cywilizacji. (Ciekawa rzecz
- pierwsze poważne studium kina jako wspaniałego
tableau pozwalającego badać procesy percepcji i pozna-
nia zostało opublikowane zaledwie sześć lat po artykule
McKeevera, w 1916 roku, przez innego profesora - Hu-
gona Munsterberga z Harvardu. Teoretycy i krytycy
mediów pominęli na ogół milczeniem jego książkę Pfio-
topłay: A Psychological Study. Jej reprint ukazał się
dopiero w 1970 roku nakładem wydawnictwa Dover).
Zarzuty pod adresem mediów obrazkowych i akus-
tycznych były bezpodstawne od samego początku. Fil-
my, od Przeminęło z wiatrem po Ojca chrzestnego,
wzbudziły zainteresowanie powieściami, na których
podstawie powstały, i vice versa, z obopólnym pożyt-
kiem. Ten proces wzajemnego wspomagania się trwa
nadal. Moja szesnastoletnia córka pochłonęła w 2002
roku całego Władcę pierścieni po obejrzeniu pierwszego
141
11!
z filmów Petera Jacksona opartych na trylogii Tolkiena.
Dokładne porównania danych statystycznych doty-
czących czytelnictwa w stanie Indiana w 1944 roku
(w początkach telewizji) i w 1978 roku nie wykazują
spadku zainteresowania książką. (Zob. Gene Maeroff,
Reading Achievement in Indiana Found as Good as in
'44,1978). Najbardziej chyba dobitnym dowodem prze-
ciw trwającemu od dziesięcioleci załamywaniu rąk nad
szkodliwym wpływem telewizji i kina na czytelnictwo
wśród dzieci są setki milionów egzemplarzy książek
J.K. Rowling o Harrym Potterze, jakie sprzedano w cią-
gu ostatnich kilku lat. Tylko w czerwcu 2003 roku
w Stanach Zjednoczonych trafiło na rynek ponad 8 mi-
lionów egzemplarzy piątego tomu - Harry Potter i Za-
kon Feniksa. Jakże trafny tytuł, który powinni sobie
wziąć do serca ci, którzy wątpili dotąd w żywotność
słowa pisanego.
Poczta elektroniczna i komputery osobiste od blisko
ćwierćwiecza potwierdzają, i to coraz dobitniej, jak me-
dium elektroniczne może służyć sztuce czytania i pi-
sania. Jeśli i to nie przekonało niektórych krytyków
- zdaniem Postmana komputery zatruwają wszyst-
ko, co lepsze w życiu intelektualnym, tak samo, jak
telewizja (zob. Technopol. Triumf techniki nad kultu-
rą, 1992), a Sven Birkerts w 1994 roku wygłaszał ele-
gie na śmierć wynalazku Gutenberga w książce The
Fate of Reading in an Electronic Age - rodzice bez tru-
du przyznali, że komputery pomagają, a nie przeszka-
dzają dzieciom w odrabianiu prac domowych.
W latach osiemdziesiątych, zanim pojawiła się ku-
sząca obrazami Sieć, komputer był przede wszystkim
maszyną służącą obróbce słów - „procesorem tekstu",
jak go wówczas często nazywano, który spełniał rów-
nież inne funkcje. (Komputery przeznaczone wyłącz-
nie do pisania i drukowania nazywano procesorami
142
tekstu. O tych, które służyły łączności na odległość,
zarządzaniu danymi oraz innym celom, oprócz pisa-
nia, mówiono, że potrafią również przetwarzać tekst).
Nieodłączną częścią komputera była w końcu klawia-
tura, taka jak w maszynie do pisania. Rozwój Inter-
netu pomniejszył do pewnego stopnia rolę słowa pisa-
nego, dodając ikony, obrazy, możliwość wskazywania
i klikania. Pomimo to można stwierdzić, że Internet
nadal opiera się na słowie pisanym. Nie tylko kore-
spondencja e-mailowa, ale i zakupy on-line, wyszuki-
wanie informacji oraz rzecz jasna instant messaging
wymagają pisania palcami na klawiaturze.
Palce służyły również i służą inicjowaniu rozmów
przez telefon stacjonarny i komórkowy - niegdyś wy-
kręcały numery przy użyciu tarczy, teraz przyciskają
klawisze. Pojawienie się komunikatów tekstowych
przesyłanych przez telefon bardziej jednak zaskakuje
niż pisanie w Internecie. Nawet w epoce wielkich
komputerów (mainframes), w których używano kart
perforowanych, instrukcje dla komputerów wydawa-
no na piśmie. Programowanie to swego rodzaju język
pisany. Po co jednak pisać przez telefon, skoro równie
łatwo można porozmawiać? Po co komu tekst zamiast
mowy?
Pismo wynaleziono dawno, dawno temu prawdopo-
dobnie dlatego, że nie było możliwości utrwalania mo-
wy czy przesyłania jej poza zasięg słuchu. Możliwość
taka nastała dopiero wraz z wynalezieniem telefonu
i fonografu w latach siedemdziesiątych XIX wieku.
Często wyobrażałem sobie, co by było, gdyby podróż-
nik w czasie, wyposażony w zapas miniaturowych ma-
gnetofonów i baterii, przeniósł się w przeszłość do
grot Lascaux (albo na przełęcze Alp w epoce paleolitu,
nad brzegi chińskich rzek w epoce plejstocenu, czy
też w jakiekolwiek inne miejsca, gdzie mogło zostać
143
WPP
wynalezione pismo, a jego ślady przetrwały lub zagi-
nęły). Gdyby zaprzyjaźnił się z tamtejszymi ludźmi
i nauczył ich posługiwania się magnetofonem, pis-
mo mogłoby się w ogóle nie przyjąć, a może nawet
nie zostałoby wynalezione. Przynajmniej nie w tych
miejscach.
Do takiej podróży jednak nie doszło, pismo przejęło
swoje obowiązki i służyło jako świetna namiastka mo-
wy. Z obrazów na ścianach jaskiń rozwinęły się hiero-
glify, które na większości obszarów świata ustąpiły
miejsca pismu alfabetycznemu. Trzy tysiące lat póź-
niej siłę jego oddziaływania ogromnie wzmocniła na
Zachodzie prasa drukarska, a po upływie kolejnych
czterech wieków - telegraf. Był to naprawdę imponu-
jący wynalazek. Przekazywał słowa na dalekie odleg-
łości z szybkością elektryczności lub światła, co było
równoznaczne z szybkością rozchodzenia się mowy
w bliskiej odległości. Tylko że przekazywane przezeń
słowa były pisane.
Telefon, umożliwiający rozmowę, miał oczywiście
urok nie do odparcia. Zastąpił w końcu telegraf i jego
komunikaty tekstowe. Tekst miał na nowo powrócić
do głównego nurtu szybkiej komunikacji globalnej
dopiero z pojawieniem się poczty elektronicznej i fak-
su w latach osiemdziesiątych XX wieku.
Batalia między tekstem przesyłanym przez telegraf
a głosem w telefonie nie była wszakże jednoznacznym
konfliktem między pisaniem a mówieniem. Telefon
miał także wewnętrzną zaletę: przekazywał głosy bez-
pośrednio do domów i miejsc pracy. Żadna strona
trzecia, żaden posłaniec w zgrabnym mundurku nie
musiał pukać do drzwi, żeby wręczyć komunikat na-
dany przez telefon. Poczta pneumatyczna, o której by-
ła mowa w rozdziale 4, wspomogła trochę telegraf, do-
starczając telegramy prosto do biur. Telefon wciąż
144
T
miał jednak przewagę, która była na rękę korzystają-
cym z niego - żadna obca ręka ani przez chwilę nie
dotykała przesyłanych przezeń komunikatów. Ani mi-
łosnych wyznań, ani poufnych informacji służbowych
nie trzeba było powierzać stronie niebędącej uczest-
nikiem rozmowy. Inaczej wyglądała i nadal wygląda
sprawa z telegramami i pocztą przekazywaną przez
posłańca, bez względu na to, jak szybko trafia do ad-
resata. Słowa wypowiadane przez telefon docierają
wprost do ucha odbiorcy. To naprawdę „przesyłka
specjalna".
Tekst w telefonie komórkowym rywalizuje z gło-
sem na równej stopie: i jeden, i drugi jest przekazywa-
ny natychmiast i bezpośrednio do posiadacza komór-
ki i wyłącznie do niego - kiedy idzie ulicą, siedzi na
wzgórzu, leży na kocu na plaży (a także, ku zmartwie-
niu nauczycieli, podczas lekcji w klasie). W tym no-
wym kontekście przewaga tekstu nad głosem - jej
elementami są cisza, precyzja i trwałość - może się
nareszcie przejawić w całej okazałości.
Ileż się zmieniło przez jedno stulecie: sto lat te-
mu kino i radio miały rywalizować z książkami, a roz-
mowy telefoniczne miały nad telegramami liczebną
przewagę - dziesięć do jednego. Dzisiaj tekst panuje
w Internecie, a w niektórych częściach świata telefon
komórkowy częściej służy do przesyłania SMS-ów niż
do prowadzenia rozmów. Co więcej, komunikaty tek-
stowe zyskują największą popularność wśród mło-
dych użytkowników. Różne badania z 2002 i 2003 roku
wykazały, że 35 proc. młodych dorosłych wykorzysty-
wało swoje komórki do przesyłania SMS-ów - wśród
ogółu użytkowników odsetek ten wynosił 20 proc. Po-
łowa młodych ludzi w wieku 18-24 lat podała, że jest
zainteresowana wysyłaniem i odbieraniem SMS-ów
(w porównaniu z 35 proc. ogółu). W skali całego świata
145
ocenia się, że w 2006 roku 85 proc. wydatków młodzie-
ży związanych z telefonami komórkowymi będą po-
chłaniać SMS-y. Na drugim miejscu znajdą się dzwon-
ki. (Dane te podają: Telephia, Harris Interactive oraz
Wireless World Forum; więcej szczegółów, zob. Robyn
Greenspan, Look Who's Talking, Texting, Buying,
2003). Te same dzieci, których umiejętności czytania
i pisania miały być zagrożone przez media elektro-
niczne, nad czym tak ubolewali McKeever, Postman,
Wynn i wielu innych, przewodzą obecnie zwycięstwu
tekstu w telefonie komórkowym. Dan Wilton nazwał
je „pokoleniem tekstu". (Na tę rewolucję w piśmie
składa się również instant messaging - rozmowa za
pomocą komunikatorów internetowych; zob. Dunne-
wind, 2003).
Krytycy już zgłosili obiekcje, że skrócony tekst na
ekraniku telefonu komórkowego (i ekranie kompu-
tera) to żadna literatura warta czytania czy pisania.
(Upust złości z tego powodu dał w wyjątkowy sposób
Jenn Young w artykule i h8 imspk, 2003). Ale do god-
nej uwagi literatury nie zaliczała się również więk-
szość listów z epoki wiktoriańskiej czy pocztówek
z paroma nabazgranymi linijkami tekstu, a także tele-
gramy wystukiwane niedbale w czasach, kiedy o te-
lewizji jeszcze się nie śniło. Najistotniejszą cechą ko-
munikatów tekstowych jest to, że są pisane, a więc ich
tworzenie i odbieranie angażuje inną część naszego
umysłu niż ta, którą się posługujemy, kiedy słuchamy
czegoś lub oglądamy obrazy. I nie jest ważne, czy
tekst tworzą palce trzymające pióro, stukające w kla-
wisze maszyny do pisania, czy też sam kciuk, nacis-
kający klawisze telefonu komórkowego (małe urzą-
dzenie trzyma się w jednej dłoni, przy czym druga
pozostaje wolna, a przeciwstawny kciuk obsługuje
klawiaturę). Nieważne jest też, czy słowa pojawiają się
146
T
na papierze, dużym monitorze komputera czy ekrani-
ku komórki. Nie ma również znaczenia tempo, styl
czy użycie takich, a nie innych narzędzi pisania.
„3maj się", jako skrót „trzymaj się", nie jest z natu-
ry niczym gorszym. Zastosowano tu starą metodę re-
busową - np. słowo „koniak" zapisuje się, rysując koło
siebie konia i jaka - należącą do najbardziej twór-
czych aspektów egipskiego pisma hieroglificznego.
Powód do zmartwienia nastanie dopiero wtedy, gdy
taki sposób zapisywania komunikatów zupełnie wy-
prze alfabet i oznaczać będzie powrót do pisma obraz-
kowego. Tymczasem jednak SMS-y i komunikaty na
ekranach komputerów zwiastują odrodzenie alfabetu
i jego zwycięstwo nad ikonami Maca i Windows. Sło-
wa mogą być przeplatane ikonkami - tak jak w tra-
dycyjnym tekście pojawia się kursywa czy wykrzyk-
niki - ale ich zapis jest całkowicie alfabetyczny. Ci,
którzy je czytają i piszą, muszą posiadać odpowiednie
umiejętności, jak ty i ja. A może nawet i większe, po-
nieważ tworzą z różnych elementów nową pod pewny-
mi względami formę pisma, podczas gdy ja robię, co
mogę, posługując się formą już istniejącą.
Autorzy SMS-ów nie tylko wskrzeszają starsze tech-
niki pisania w rodzaju rebusów. Warto zauważyć, że
posługują się przy tym kciukami. Karol Darwin już
w 1862 roku, w pracy On the Various Contrivances by
Which Bńtish and Foreign Orchids Are Fertilised
by Insects (opublikowanej trzy lata po epokowym
dziele O powstawaniu gatunków), zauważył, jak orga-
niczne cechy i struktury, wyselekcjonowane przez do-
bór naturalny i zaadaptowane do określonego zadania
w danym środowisku, mogą świetnie się spisywać
przy wykonywaniu innych zadań w innych środowis-
kach, które jeszcze nie istniały, kiedy organizm za-
czynał ewoluować. Biolodzy ewolucyjni, od George'a
147

Gaylorda Simpsona do Stephena Jaya Goulda, uznali
tę „preadaptację" - fakt, że część ciała służy wykony-
waniu zadania niemającego nic wspólnego z jej pier-
wotną ewolucją - za jeden z kluczowych mechani-
zmów życia na Ziemi. (Rozwijam ten temat w swojej
pracy Mind at Large: Knowing in the Technological
Age, 1988, rozdział 3). Koronne przykłady to prze-
kształcenie kończyn, służących ssakom do chodzenia,
w skrzydła nietoperzy i płetwy fok. Dziś, po kilkuset
lub więcej latach rozwoju stworzonej przez ludzi tech-
nologii informacyjnej, podobny los spotkał kciuk ob-
sługujący telefon komórkowy. Przeciwstawny kciuk,
umożliwiający chwytanie przedmiotów i narzędzi,
przyczynił się do powstania naszego gatunku - istot
dwunożnych, wyprostowanych i inteligentnych. Przed-
mioty i narzędzia trzymane w dłoni służyły do pisania
lub przynajmniej zaznaczania. Dzisiaj kciuk świetnie
się spisuje w całkiem nowej, niespodziewanej roli, po-
magając, za pomocą telefonu komórkowego, odbierać
i nadawać na cały świat informacje przekazywane gło-
sem i na piśmie. Przeszedł długą drogę od trzymania
przedmiotów do pisania SMS-ów. Na kogoś, kto ma
dwie lewe ręce, mówi się po angielsku, że ma „same
kciuki". Dzisiaj określenie to może być komplemen-
tem, nawiązującym do zręcznego uprawiania szybkiej
i cichej działalności wywrotowej łączącej ludzi, jaką
jest wysyłanie SMS-ów. A więc kciuki w górę!
Milczenie i wielozadaniowość
Milczenie tekstu należy chyba do jego najwięk-
szych społecznych zalet. Jest kwestią dyskusyjną, czy
dzieci powinny być widoczne, ale niesłyszalne. Co do
słów, z pewnością lepiej jest, kiedy są widoczne, ale
148
niesłyszalne, jeżeli nadawca lub odbiorca nie chce, że-
by ktoś postronny dowiedział się o przesyłaniu komu-
nikatu - a także gdy osoby w otoczeniu odbiorcy nie
mają ochoty się z tym faktem zapoznawać.
Powody do zachowywania w tajemnicy czynności
komunikowania się nie zawsze wynikają z poufności
przekazywanych informacji. Chodzi raczej o to, że ko-
munikujący się nie chce, by ktoś w pobliżu spostrzegł,
że zachodzi ich wymiana. Bez względu na to, czy jes-
teś uczniem w klasie, uczestnikiem zebrania w pracy,
członkiem rodziny biorącym udział w dużym zgro-
madzeniu, bezgłośne komunikowanie umożliwia ci
uczestniczenie w dwóch społecznych interakcjach na
raz. Jest takie żydowskie przysłowie: „Jednym tył-
kiem nie zatańczysz na dwóch weselach". Jeżeli ma-
my do dyspozycji komórkę z opcją wysyłania i odbie-
rania SMS-ów, da się przy pewnej dozie umiejętności
wziąć udział w słownym tańcu w dwóch konwersa-
cjach. W każdym razie ludzie wokół ciebie zakładają,
że bierzesz udział w życiu ich grupy, choć jednocześ-
nie wymieniasz SMS-y z kimś postronnym.
Trąci to, bez wątpienia, pewną nieuczciwością. Lu-
dzie z otaczającej cię grupy są zwodzeni, myślą, że po-
święcasz im należytą uwagę. Z drugiej strony, jeśli
wieloczynnościowy nadawca SMS-ów posiada odpo-
wiednie zdolności, potrafi z mniejszym lub większym
powodzeniem uczestniczyć w lekcji, zebraniu lub ro-
dzinnej imprezie, nie zaniedbując przy tym swojego
telefonu. Ktoś mógłby dojść do wniosku, że oszukuje
ludzi w swym najbliższym otoczeniu, stwarzając pozo-
ry pełnego uczestnictwa w życiu grupy. Należy jednak
wyjaśnić, że nie ma to nic wspólnego z oszukiwaniem
w dosłownym sensie, do jakiego uczeń mógłby się
także posunąć - wysyłając poza klasę SMS-y z prośbą
o przekazanie mu ściągi do pisanej właśnie klasówki.
149


Esemesowanie ma jeszcze jedną zaletę. Tekst jest
niemy, co zupełnie eliminuje zakłócenia, jakie telefon
komórkowy wnosi w przestrzeń teatrów, muzeów i re-
stauracji, gdzie postronni ludzie muszą, chcąc nie
chcąc, słuchać twojej rozmowy. (Mamy tu kolejny do-
bry przykład medium zaradczego - SMS-y jako śro-
dek zaradczy na akustyczną natarczywość komórek
- prawdopodobnie o wiele bardziej skutecznego od
idiotycznych przepisów, np. zakazu używania telefo-
nów komórkowych w nowojorskich teatrach). Pisząc
ukradkiem SMS-y, oszukujesz tylko tych ludzi, którzy
chcą, żebyś poświęcał im całą uwagę i rozmawiał z ni-
mi. Dla tych, którzy nie chcą słyszeć prowadzonej
przez ciebie rozmowy, bezgłośny telefon jest błogosła-
wieństwem.
A co z tobą, kimś, kto esemesuje, podczas gdy wokół
inni komunikują się za pomocą głosu? Czy ta nowa
możliwość istotnie dobrze służy uczniowi, pracowni-
kowi, członkowi rodziny? Człowiek, jak mogliśmy się
przekonać, jest z natury istotą wielozadaniową. Mózg
zaprogramowany jest do kierowania ciałem, a przy
tym widzi, słyszy, odbiera zapachy, smaki i wrażenia
dotykowe, czuje i myśli. Ślepa ewolucja tak ukształto-
wała nasz umysł, że potrafi on wydobyć sens z chaosu,
dostrzec pewien porządek w świecie, który, jak wyraził
się ponad sto lat temu William James, jest „wielkim,
grzmiącym i gwarnym zamieszaniem". Jeśli odbiera-
jąc i wysyłając SMS-y, orientujemy się jednocześnie,
co dzieje się w klasie lub na zebraniu służbowym (na
przykład esemesujący uczniowie dobrze zdają egzami-
ny, nie uciekając się do ściągania), to może należałoby
zrewidować nasze wyobrażenia o odpowiednim zacho-
waniu się w szkole i w ogóle o grzeczności.
Operując milczącym tekstem w telefonie komórko-
wym, możemy być zarówno grzeczni, jak i niegrzecz-
150
ni; zależnie od tego, jak wiele uwagi i uczestnictwa
z naszej strony wymaga od nas otoczenie, które aku-
rat nie posługuje się komórkami. Jeśli uprawiamy
instant messaging - tekstową rozmowę przez komu-
nikator - bardziej zapewne odwracamy uwagę od naj-
bliższego środowiska niż wtedy, gdy na ekraniku po-
jawia się strona www lub inny bierny tekst. Łatwiej
w końcu zamknąć i odłożyć książkę, niż przerwać
rozmowę.
Jednakże dostęp do bibliotek za pośrednictwem te-
lefonów komórkowych - czy innych nieinteraktyw-
nych mediów internetowych - może się okazać czymś
na swój sposób równie rewolucyjnym, jak rozmawia-
nie przy użyciu palców.
„Biblioteki na nogach"
Pod koniec lat pięćdziesiątych, kiedy byłem dziec-
kiem i mieszkałem w Bronksie, miałem swoje trzy
ulubione pojazdy pojawiające się na ulicach: wózki
z lodami (lubiłem zwłaszcza lodowe sandwicze firmy
Bungalow Bar), wózki z pizzą stojące przed szkołą (sos
był za ostry, a ser mdły, ale przebijały wszystko, co
serwowano w obskurnej stołówce szkolnej) oraz ob-
woźne biblioteki (tak, przyznaję, że nawet jako dziec-
ko interesowałem się nie tylko przyjemnościami pod-
niebienia). Było coś ekscytującego, na pewien sposób
wręcz cudownego w tym, że biblioteka podjeżdżała do
mnie, na sam róg koło naszego domu, zatrzymując się
koło tarasów, gdzie przesiadywałem w wolnych chwi-
lach i grałem w piłkę.
Wybór nie był duży, ale udało mi się na przykład
zdobyć książkę o człowieku śniegu. Dopiero za kil-
kadziesiąt lat książki w wersji elektronicznej miały
151


trafić do domów za pośrednictwem Internetu, ale na-
wet im brakowało tego, co zapewniała biblioteka na
kółkach. I nie tylko dlatego, że pojawiały się pod po-
stacią świecącego fosforu i pikseli. Dostawy różnych
rzeczy prosto do domu były czymś powszechnym, co
najmniej od powstania na początku XX wieku pierw-
szych domów wysyłkowych. Choć Internet natych-
miast dostarczał elektroniczny tekst, odbierało się go
w domu, a nie na ulicy.
Tymczasem obwoźna biblioteka (a także wózki z lo-
dami i pizzą oraz szacowny sprzedawca owoców, który
na początku lat pięćdziesiątych kilka razy pojawił się
w naszej okolicy wozem zaprzężonym w konia - trud-
no uwierzyć, prawda?) doręczała swój towar do miejs-
ca, gdzie się bawiłem, spacerowałem i rozmawiałem
z przyjaciółmi. W pół drogi między sklepami, do któ-
rych mogłem zajrzeć, jeśli chciałem, a moim mieszka-
niem zjawiali się ci sprzedawcy na kółkach, sprawia-
jący wrażenie, że wyłaniają się znikąd, z samej
struktury okolicy lub świata, tylko po to, żeby mnie
obsłużyć.
Telefon komórkowy dostarcza nam książek w wersji
elektronicznej oraz innych materiałów znajdujących
się w Internecie w podobny sposób - zawsze w danym
miejscu, zgodnie z tempem życia. Możliwość dostępu
do informacji w dowolnym czasie (na tym polegał prze-
łom, jakiego dokonał Internet) i w dowolnym miejscu
(to już specjalna zasługa telefonu komórkowego)
zmienia cały świat w środowisko przychylnie reagują-
ce - przynajmniej na twoje zapotrzebowanie na infor-
mację. Każda ręka, każda kieszeń staje się nie tylko
budką telefoniczną, ale i kawiarenką internetową.
Ujemna strona telefonu komórkowego jako urzą-
dzenia do prowadzenia rozmów (głosowych lub teks-
towych), polegająca na tym, że jesteś zawsze i wszę-
152
dzie dostępny i sam możesz wykonywać połączenia,
nie odnosi się do innych rodzajów informacji, jakie
możesz odbierać przez komórkę. Możesz za pomocą
komórki czytać książkę, oglądać film lub zwiedzać
stronę internetową, ale nikt nie będzie oglądał ciebie
ani się z tobą kontaktował. (Jeśli warunkiem wejścia
na stronę jest podanie informacji o sobie i swoich za-
interesowaniach, zawsze do ciebie należy decyzja, czy
je podasz, czy nie). Podczas takich wypadów nie jesteś
więc w ciągłym kontakcie z innymi, ponieważ przy
nieinteraktywnym tekście i obrazkach kontakt ma
charakter jednokierunkowy - od ciebie w ich kierun-
ku, a nie odwrotnie. W „bibliotece na nogach", jaką
jest telefon komórkowy - a mogą to być twoje nogi lub
koła twojego samochodu - to ty kontrolujesz sytuację.
Wróćmy jeszcze do palców i ich niezwykłych możli-
wości. Jeśli palce wysyłające SMS-y przejmują funk-
cję mówienia, to zaglądanie do bibliotek za pośred-
nictwem telefonu komórkowego oznacza, że palce
umożliwiają także przemieszczanie się - podczas gdy
nogi mogą podążać w zupełnie innym kierunku. „Żół-
te strony" - książki telefoniczne z adresami i numera-
mi firm - reklamowały się przed laty, że dzięki nim
„palce mogą odbyć spacer". Ale papierowe ścieżki, po
których spacerowały palce, znajdowały się w opas-
łych, nieporęcznych tomiszczach, które w najlepszym
razie można było taszczyć z jednego pokoju do drugie-
go. Miejsca, do których palce wędrowały, wertując żół-
te strony, były nieme - w dzisiejszym cyfrowym żar-
gonie „inertne". Nie reagowały na nasz dotyk, po
prostu widniały na stronie. Miejsca, do których nas
prowadzi komórkowy Internet, żywo reagują i gotowe
są, jeśli chcemy, robić interesy.
153

I
Inteligentny świat
Na dalszą metę może się okazać, że dostęp do infor-
macji znajdującej się praktycznie w zasięgu naszych
palców będzie większą zaletą telefonu komórkowego
niż możliwość prowadzenia rozmów, z kim chcemy,
kiedy chcemy i gdzie chcemy. Liczba osób, z który-
mi chcielibyśmy rozmawiać w danej jednostce czasu
- godzinie, dniu, miesiącu, roku - jest w końcu ogra-
niczona. Może niespełna sto osób miesięcznie? Nie
ma natomiast ograniczeń co do zakresu i zróżnicowa-
nia informacji, jakie mogą być nam potrzebne albo
jakich zapragniemy.
Wywodzimy się ze świata, który, biorąc pod uwagę
nasze zapotrzebowanie na informacje, jest raczej tępy
i obojętny. Fragment świata, w którym się akurat znaj-
dujemy, bywa przeważnie głuchy jak pień, w tym sen-
sie, że nie potrafi dostarczyć nam potrzebnych infor-
macji i usług. (W rzeczywistości nawet z pnia można
wydobyć interesujące i użyteczne dla niektórych infor-
macje botaniczne. Większość świata jest więc w stosun-
ku do większości z nas jeszcze mniej rozmowna niż
pień). Możemy tylko fizycznie się przemieścić tam,
gdzie będziemy mieli dostęp do poszukiwanych infor-
macji. Internet oznaczał ogromne ulepszenie w porów-
naniu z biblioteką znajdującą się w budynku, pracującą
w określonych godzinach, do której dojazd, nawet kie-
dy jest otwarta, może utrudnić pogoda. Ale nawet chcąc
skorzystać z Internetu - jeśli nie mamy palmtopa lub
telefonu komórkowego - musimy znaleźć się w pokoju,
gdzie jest komputer z dostępem do sieci. Jeśli nie ma-
my innego powodu lub potrzeby, by w takim pokoju się
znajdować - wolimy być na zewnątrz albo w pomiesz-
czeniu, gdzie nie ma komputera - z pewnością coś na
takiej transakcji tracimy, choć zyskujemy informacje.
154
Dzięki ruchomemu ognisku domowemu, jakim jest
telefon komórkowy, nie trzeba już iść na takie kom-
promisy. Komórka sprawia, że każde miejsce w świe-
cie staje się „inteligentne" - w dowolnym czasie od-
powiada na nasze zapotrzebowanie na informacje,
o czym była mowa w rozdziale 4.
Przyjemna wizja, prawda? Jeśli mamy komórkę, sa-
ma nasza obecność w świecie dodaje mu inteligencji.
Albo, ściślej się wyrażając, zawsze tak było, w tradycyj-
nym tego słowa znaczeniu, ale teraz nasza obecność
zmienia świat w nowym, cyfrowym sensie, jaki łączy-
my z takimi pojęciami, jak inteligentne samochody
czy inteligentne budynki. Są to urządzenia wrażliwsze,
bardziej żywe niż ich nieokrzesane pierwowzory. Ich
inteligencja działa jednak tylko w tych właśnie budyn-
kach i samochodach. Sąsiedni dom może być tradycyj-
nym, standardowym tępakiem, a zaparkowany przed
nim samochód - starym gruchotem. Natomiast telefo-
ny komórkowe ożywiają cały świat i sprawiają, że wię-
cej daje on z siebie. Jeśli brzmi to trochę jak ewangelia,
to dlatego, że skutek naprawdę jest daleko idący.
Niełatwo tu jednak o metaforę. Wspomniane samo-
chody zawdzięczają swoją „inteligencję" nie tylko opro-
gramowaniu - czyli edukacji - ale i konstrukcji, która
umożliwia ich oprogramowanie. Można stwierdzić, ze
inteligencja samochodów i budynków, podobnie jak
nasza, to zarówno rezultat wbudowanego układu (je-
żeli chodzi o ludzi - genów, w samochodach i budyn-
kach - chipów), jak i nauczania (u ludzi - edukacji,
w przypadku inteligentnych przedmiotów - oprogra-
mowania), czyli natury i wychowania, z tą tylko róż-
nicą, że „natura", czyli projekt maszyny, jest tutaj na-
szym wytworem.
Mobilność i inercja w tym inteligentnym świecie
też mają złożony charakter i różnią się, zależnie od
155
danego przedmiotu czy miejsca oraz sposobu, w jaki
przydaje mu się inteligencji. Nawet „najmądrzejszy"
budynek jest inercyjny w tym znaczeniu, że się nie
rusza, nie przemieszcza. Ale nawet najgłupszy ma ru-
chome części, na przykład windę. Najtępszy samo-
chód będzie, rzecz jasna, o wiele mniej inercyjny od
każdego budynku - samochody poruszają się i reagu-
ją na nasz dotyk, albo przynajmniej ich kierownice,
pedały gazu i hamulce powinny się tak zachowywać.
Inteligencję samochodu można oczywiście mierzyć
tym, w jakim stopniu jego prowadzenie zależy od
uprzedniego zaprogramowania, w jakim zaś od rąk
kierowcy spoczywających na kierownicy i stóp na pe-
dałach.
Telefon komórkowy przydaje światu mądrości cał-
kiem odmiennej od inteligencji samochodów i budyn-
ków. Niczym czarodziejska różdżka sprawia w mgnie-
niu oka, że każde miejsce, w którym akurat znajdziemy
się z naszą komórką, staje się inteligentne. W jeszcze
większym stopniu czyni to telefon z dostępem do In-
ternetu. Świat i jego składniki pozostają w miejscu,
my nadajemy mobilność, odpowiednio połączony tele-
fon komórkowy dostarcza inteligencji.
Dzięki informacji na żądanie, możliwej do uzyska-
nia wszędzie w inteligentnym świecie, samo otoczenie
- blask słońca, drzewa, chodniki, letni wietrzyk, śnieg
- staje się bardziej dostępne. W starym świecie, który
zostawiamy za sobą - bardziej drętwym, głuchym,
mniej zdolnym do reakcji - mieliśmy nie tylko bar-
dziej ograniczony dostęp do informacji znajdujących
się na zewnątrz. Będąc wewnątrz pomieszczeń, czego
wymagało niekiedy uzyskiwanie informacji, byliśmy
odcięci od świata zewnętrznego. Rozmowa przez tele-
fon w domu lub biurze, oglądanie telewizji w salonie,
logowanie się do sieci z pokoju do pracy oznaczało, że
156
jedynym kontaktem ze światem zewnętrznym mógł
być ewentualnie widok z okna. Możliwość łączenia się
z Internetem, kiedy słońce świeci nam w twarz, spra-
wia, że informacja znajduje się nareszcie we właści-
wym miejscu: jest częścią życia, częścią świata, uzys-
kujemy ją, będąc w realnym świecie, a nie w izolacji od
niego - chyba że sami zechcemy się odizolować.
Skoro jednak mowa o świecie, należałoby zadać py-
tanie, jaka jego część może korzystać z udogodnień
zapewnianych przez telefon komórkowy? W następ-
nym rozdziale zobaczymy, że telefon ten nie tylko za-
tarł różnicę między wnętrzami a światem zewnętrz-
nym, lecz także wyeliminował w znacznym stopniu
cyfrowy podział naszego globu.
9
Skokowy rozwój
linii telefonicznych
i cyfrowy podział świata
Upowszechnianie się nowych mediów przebiegało
od setek lat według znanego wzoru: najpierw były do-
stępne dla najbogatszych ludzi i państw, później,
w szybszym lub wolniejszym tempie, dla pozostałych.
Tempo tego procesu zależało przeważnie od rozwoju
tego, co inżynierowie i ekonomiści nazywają infra-
strukturą. Do wykonywania połączeń telefonicznych
nie wystarczał stosunkowo niedrogi aparat. Potrzebne
były również linie telefoniczne, których przeprowadze-
nie pochłaniało wiele pieniędzy i czasu. Same rozmowy
były tanie, ale niezbędne przewody, czy to zawieszone
na słupach, czy zakopane w ziemi, drogo kosztowały.
Konwersacja nie mogła się obejść bez konstrukcji.
Radio i telewizja miały tę zaletę, że nie potrzebowa-
ły przewodów, szybciej więc wkroczyły do domów niż
telefon. Nawet jednak i one wymagały czegoś więcej
niż „skrzynek" - aparatów odbiorczych. Niezbędne
były urządzenia nadawcze i system produkcji progra-
mów. Związane z tym koszty - nadawania, a w przy-
padku telewizji tworzenia programów z obrazem
i dźwiękiem - były jedną z przyczyn, dla których radio
158
II
i telewizja rozwinęły się w media jednokierunkowe,
^/yłącznie odbiorcze. Większość ludzi nie mogła i na-
dal nie może sobie pozwolić na stację nadawczą w do-
mu. Kosztuje ona nieporównanie drożej niż odbiornik
telewizyjny, kablówka czy antena satelitarna.
W zaraniu każdej nowej technologii inwestycja
w drogą infrastrukturę jest obciążona ryzykiem. Przy-
puśćmy, że przeciągniemy linie telefoniczne, ale nikt
nie zechce rozmawiać? Logika takiej sytuacji sprawi-
ła, że ryzyko podjęto w najgęściej zaludnionych, za-
możnych rejonach - wielkich miastach najbogatszych
krajów. Gdy technologia się tutaj sprawdziła, można
ją było wypróbować gdzie indziej.
Koszty łącznościowej infrastruktury miały również
aspekt polityczny. Pierwsze prasy drukarskie były tak
drogie, że pozwolić sobie na nie mogli przede wszyst-
kim królowie. Oznaczało to, że mieli je pod kontrolą,
a królewskie drukarnie nie upowszechniały niezależ-
nych relacji, lecz propagandę. Kiedy jednym ze źródeł
dochodów wydawców stały się ogłoszenia, prasa mogła
tu i ówdzie uzyskać pewną niezależność od królewskiej
kiesy. Powstały ekonomiczne podstawy pod Jefferso-
nowską wizję prasy, nie tylko niezależnej od władzy,
ale i patrzącej jej na ręce. Rozwój techniki druku, po-
ciągający za sobą obniżenie kosztów, nastąpił wraz
z pojawieniem się „zwykłego człowieka" (common man)
kilka dekad później za prezydentury Jacksona. Wydaj-
niejsze drukarnie przyspieszyły rozwój czasopism, któ-
re można było drukować, kiedy książki zeszły z maszyn
wcześniej, niż się spodziewano. Większa różnorodność
materiału do czytania - książek, gazet, a teraz i czaso-
pism - oznaczała wzrost liczby czytelników. Pod koniec
XIX wieku odsetek ludzi umiejących czytać i pisać
w Stanach Zjednoczonych przekroczył po raz pierwszy
podobny wskaźnik w starożytnej Aleksandrii.
159
1


W innych częściach świata na rozdział mediów od
władzy trzeba było jednak o wiele dłużej poczekać.
W niektórych krajach nie tylko prasa drukarska nie
opuściła swojej kolebki na królewskim dworze, ale
i radio, i telewizja do niej dołączyły. Rozgłośnie radio-
we w nazistowskich Niemczech i Związku Radziec-
kim - dwudziestowieczne następczynie królewskich
drukarni - były w dosłownym sensie tubami Hitlera
i Stalina, którzy umiejętnie je wykorzystywali, wywie-
rając potężny wpływ na masy. Podobnym talentem
do posługiwania się radiem wykazali się Churchill
i Franklin Delano Roosevelt, którzy też odnosili suk-
cesy w tym względzie, ale okrzepłe tradycje demokra-
tyczne w Anglii i Ameryce zapobiegły wkroczeniu te-
go środka przekazu na totalitarną ścieżkę. Należy
jednak zauważyć, że podczas wojny o Falklandy w la-
tach osiemdziesiątych XX wieku rząd brytyjski cen-
zurował audycje BBC. BBC - Brytyjska Korporacja Ra-
diofoniczna - w odróżnieniu od sieci amerykańskich,
jest w dość dosłownym sensie częścią brytyjskiego sy-
stemu władzy. (Nie znaczy to, że amerykańska admi-
nistracja i armia nie próbowały w czasie wojen ingero-
wać w działalność amerykańskich mediów. Wysiłki te
okazały się jednak niezbyt skuteczne. Poza tym uniki,
sabotowanie, wycofywanie poparcia czy stwarzanie
trudności mediom - a do takich sposobów uciekają się
władze amerykańskie - to nie to samo, co zakaz poru-
szania pewnych tematów. Administracja amerykań-
ska nie może wobec sieci NBC, CNN, Fox News, CBS
i ABC stosować takich metod, jak Margaret Thatcher
wobec BBC podczas wojny o Falklandy. W rozdziale 10
zajmiemy się jeszcze kwestią mediów pełniących swą
funkcję informacyjną w warunkach wojny oraz re-
wolucją, jaką spowodował w tej dziedzinie telefon ko-
mórkowy).
160
Można stwierdzić, że komputer jako edytor tekstów
; uzmysłowił wszystkim nowe aspekty ewolucji me-
diów, infrastruktury i decentralizacji. Nie potrzebo-
i wał ani linii telefonicznych, ani stacji radiowych. Był
samodzielnym urządzeniem, wymagającym tylko po-
, wszechnie już dostępnej elektryczności. Miał jednak
L swój bagaż - niezbędną infrastrukturą były w tym
przypadku odpowiednie umiejętności użytkownika.
Jo posługiwania się komputerami Apple i IBM na
początku lat osiemdziesiątych konieczne było po-
dwójne niejako wykształcenie - poza opanowaniem
umiejętności czytania i pisania trzeba było umieć roz-
mawiać z komputerem, czyli wydawać mu polecenia.
Pierwsza umiejętność była już powszechna, podobnie
jak prąd elektryczny. Dzieci uczyły się czytać w szko-
łach publicznych. Rodzice, czytający i piśmienni, mo-
gli im pomagać, zarówno podczas formalnego procesu
edukacji, jak i jeszcze przed jego rozpoczęciem. Drugi
rodzaj umiejętności przedstawiał się zupełnie inaczej:
na samym początku jedynie garstka programistów
wiedziała, jak się posługiwać komputerami. Skutek
był taki, że nawet kiedy elementy wiedzy o obsłudze
komputera zaczęły się pojawiać w programach szkol-
nych, rodzice przeważnie niewiele mogli dzieciom po-
móc. (Sprawę utrudniała jeszcze występująca na po-
czątku różnorodność systemów operacyjnych - nawet
każdy komputer z systemem CP/M miał trochę inne
komendy).
Wraz z pojawieniem się Internetu komputer osobisty
potrzebował dostępu do linii telefonicznej. Nie było to
żadnym problemem w Stanach Zjednoczonych, więk-
szości krajów Europy i świata technologicznie rozwi-
niętego, gdzie w XX wieku linie takie gęsto przeciąg-
nięto. Inaczej jednak wyglądała sytuacja w pozostałych
częściach świata. Pomimo obiecujących początków,
161
Tr,T
komputer w wielu krajach upowszechniał się równie
powoli, jak prasa drukarska, telefon, radio i telewi-
zja. Ponieważ od wszystkich użytkowników wymagał
określonych umiejętności, a do tego w niektórych czę-
ściach świata nie było odpowiedniej infrastruktury
w postaci linii telefonicznych, zarówno w skali lokal-
nej, jak i globalnej powstał podział na grupy ludzi po-
siadających komputery i dostęp do sieci oraz tego
pozbawionych.
Podejmowano, z pewnym powodzeniem, próby za-
opatrywania uboższych ludzi i krajów w komputery
oraz organizowania odpowiednich szkoleń. Dopiero
jednak telefon komórkowy zaczął wyrównywać te cyf-
rowe podziały.
Tanie gadanie
Gdy tylko ludzie zaczęli mówić, okazało się, że roz-
mowa ma co najmniej dwie istotne zalety: jest tania
i łatwa. W pierwotnej postaci nic nie kosztuje. Nie po-
trzebuje żadnych urządzeń technicznych - wystarczą
struny głosowe i powietrze. Nawet najbardziej prymi-
tywne pisanie nie obędzie się bez co najmniej trzech
technicznych elementów: narzędzia (pióro, ołówek),
materiału pozostawiającego ślad (atrament, grafit)
oraz podłoża, na którym się pisze (ściana, papirus, pa-
pier itp.). W wypadku niektórych najwcześniejszych
form pisania, do jakich należało wykuwanie na ścia-
nie, wystarczały dwa elementy: dłuto lub kawałek
ostrego kamienia oraz ściana. Ale i one, a przynaj-
mniej dłuto lub kamień, kosztowały więcej niż krtań.
Dłuto trzeba było zrobić, a odpowiednio ostrego i twar-
dego kamienia - poszukać. Nawet jeśli nie płaciło się
za nie pieniędzmi ani barterowym ekwiwalentem, zro-
162

hienie lub znalezienie narzędzia zajmowało czas. Tyl-
ko pisanie palcem na piasku kosztowało tyle samo, co
?mowa - ale i to wyłącznie wtedy, gdy już znajdowałeś
się na piaszczystej plaży i nie musiałeś jej szukać. Bez
względu na położenie plaży, słowa napisane na piasku
miały krótki żywot - przeważnie do następnej fali. Nie
dawało się w ten sposób pisać na trawie, kamieniu czy
twardej ziemi. W tym ostatnim wypadku niezbędny
był kijek lub kamień, którego znalezienie mogło zająć
trochę czasu.
Mówienie jest nie tylko tanie, ale i bardzo łatwe.
Jak to świetnie i szczegółowo przedstawił Noam Chom-
sky, nie musimy nawet uczyć się mówić - w takim
sensie, jak tradycyjnie pojmujemy uczenie się. Przy-
chodzimy na świat z tą umiejętnością, która w trakcie
rozwoju jest z nas wydobywana, podobnie jak umie-
jętność chodzenia. Dlatego małe dzieci, „ucząc się"
mówić, nie popełniają na ogół pewnych określonych
błędów. Dziecko może usłyszeć od rodziców zdanie
„chłopiec złapał tę piłkę", a później powtórzy „chło-
piec złapał" albo „chłopiec piłkę", ale nie „złapał tę",
ma bowiem, jak się zdaje, wrodzone wyczucie tego,
czym jest podmiot, orzeczenie i dopełnienie, orientuje
się więc, że sformułowanie „złapał tę" albo „tę złapał"
w żadnym wypadku nie oddaje sensu zdania „chło-
piec złapał tę piłkę". Mowa słyszana przez dzieci nie
jest bezładnym potokiem oderwanych od siebie słów,
ale splotem, do którego dzieci mogą się podłączyć
i wyróżniać jego znaczące elementy, zaczynając skła-
dać w całość swój język. Słysząc po raz pierwszy zda-
nie „chłopiec złapał tę piłkę", nie zawsze zrozumieją
znaczenie poszczególnych słów, ale pojmują w ele-
mentarny sposób, że łączy je jakiś związek i że odno-
szą się do czegoś, co naprawdę dzieje się w realnym
świecie. Pojmują to na długo przedtem, zanim będą
163

potrafiły świadomie uczyć się o takich związkach
i o nich rozmawiać - czyli przed rozpoczęciem nauki
gramatyki.
Słownikowa część mowy - określone znaczenie każ-
dego słowa, nadane przez język czy też, w ogólniej-
szym sensie, przez społeczeństwo - jest niewątpliwie
wyuczana, ale nawet ta nauka przebiega łatwiej i przy
mniejszym wysiłku niż nauka posługiwania się ja-
kimkolwiek innym medium - może z wyjątkiem włą-
czania telewizora. Dzieci chwytają słowa wymawiane
przez rodziców i otoczenie, robią to spontanicznie, bez
szczególnego starania się. W szkole odbywa się edu-
kacja wymagająca o wiele większego wysiłku - nauka
czytania i pisania. Dzieci poszerzają swoje słownictwo
i przyswajają na dodatek parę reguł gramatycznych.
Nikt jednak nie uczy się w szkole mówić, w sensie
wypowiadania zrozumiałych zdań. Jeśli chodzi o ten
podstawowy poziom werbalnej sprawności, dzieci przy-
chodzące do przedszkola mają go już opanowany.
Jeśli nie trafią do przedszkola lub szkoły, sytuacja
się nie zmienia. Dzieci, ludzie należący do różnych
kultur, mówią (chyba że przeszkadza im w tym jakieś
fizjologiczne czy psychiczne upośledzenie). Istota my-
śląca prawie zawsze mówi. Istota mówiąca prawie za-
wsze myśli. (Wyjątkiem mogłaby być papuga, ale jej
„mowa" polega na naśladowaniu. Mówiące maszyny
posiadają umiejętność mowy dzięki myśleniu - nasze-
mu). Słowa i dźwięki się różnią, ale na całym świecie
odgrywają w życiu ludzi taką samą rolę.
Dzięki łatwości i taniości mówienia telefon odniósł
zwycięstwo nad telegrafem. Wynalazek Samuela Mor-
se^ sam przyczynił się niejako do tego, że został wy-
party przez wynalazek Alexandra Grahama Bella, po-
nieważ ten ostatni wykorzystał słupy i przewody
telegraficzne. Jednakże koszty dodatkowych słupów
164
i linii spowolniły rozwój i upowszechnienie telefonu.
Telefon komórkowy nie potrzebuje ani jednych, ani
drugich.
Do prowadzenia rozmów przez komórkę niezbędne
są albo wieże przekaźnikowe, albo satelity. Koszt
wzniesienia takiej wieży zamyka się w granicach oko-
ło 30 tysięcy dolarów - ułamek wydatków na słupy
i przewody. Satelitę można wynająć (obecnie krąży
ich wokół Ziemi ponad 26 tysięcy). Telefon komórko-
wy zajmuje następne po ludzkiej mowie miejsce, jeśli
chodzi o minimum nakładów na infrastrukturę (w ka-
tegoriach czasu i pieniędzy). Istnieje jednak ogrom-
na różnica między niezbędnym „oprzyrządowaniem"
mowy a telefonu komórkowego. Z tym pierwszym się
rodzimy, ale wiele obszarów na świecie, a nawet
w Stanach Zjednoczonych, znajduje się jeszcze poza
zasięgiem telefonii komórkowej; zdarzają się dziury
i martwe strefy. Jednakże stosunkowo niski koszt in-
frastruktury oznacza, że będą one niebawem zanikać.
Rozwój skokowy
Francuska telefonia była niegdyś w opłakanym sta-
nie. Wiele lat po drugiej wojnie światowej pewien czło-
nek Zgromadzenia Narodowego zauważył, że „połowa
Francji czeka na telefon, a druga połowa - na syg-
nał centrali". Ale po niedługim czasie, w połowie lat
osiemdziesiątych, system Minitel przekształcił Fran-
cję w jedno z przodujących w dziedzinie telekomuni-
kacji państw świata. Zamiast drukować i rozprowa-
dzać grube książki telefoniczne, wymagające co rok
uaktualniania, a więc druku i dystrybucji na nowo,
władze francuskie zdecydowały się na upowszechnie-
nie terminali komputerowych, przez które obywatele
165

uzyskiwali dostęp do numerów telefonicznych. Wyk0
rzystano cechę monitora komputerowego, jaką jesi
nieskończona możliwość odnawiania się - można na
nim wyświetlać nieskończoną liczbę danych, dopóki
komputer się nie rozpadnie, zadrukowana kartka pa-
pieru w książce telefonicznej zawiera natomiast jeden
i ten sam zestaw numerów. Choć monitor kosztuje
więcej niż książka telefoniczna, inwestycja w infra-
strukturę szybko się Francuzom zwróciła, a jej kon-
sekwencje nie ograniczyły się do udostępnienia moż-
liwości wyszukiwania numerów.
System Minitel umożliwiał również przesyłanie ko-
munikatów tekstowych. „Rozmowy na gorąco" (jak to
wówczas określano), uprawiane w Stanach Zjednoczo-
nych przez kilkaset tysięcy abonentów CompuServe
i podobnych sieci teleinformatycznych, stały się we
Francji narodową rozrywką. Francuzi oddawali się po
nocach tej messagerie rosę, z początku potępianej,
a następnie zaaprobowanej przez „Le Monde" i in-
nych strażników francuskiej kultury. Rozbierali się
i uprawiali miłość za pośrednictwem tekstu. Francja
zrobiła skok w XXI wiek, epokę SMS-ów i komunika-
torów. Znalazła się w niej piętnaście lat wcześniej. Ale
dzisiaj ludzie wymieniają nie tylko SMS-y na temat
seksu i mnóstwa innych rzeczy. W sieci krąży około
2,5 miliarda pornograficznych e-maili dziennie (zob.
Family Safe Media, Pornography Statistics, 2003).
Seks po raz kolejny wskazał mediom drogę rozwoju,
jak za czasów rozkwitu wiktoriańskiej pornografii
i zdjęć Mareya i Muybridge'a, przedstawiających fazy
ruchu nagich kobiet schodzących ze schodów, które
to zdjęcia zainspirowały wynalazców kina.
Francuski cud techniki wymagał oczywiście infra-
struktury w postaci linii telefonicznych. Nie mógłby
się wtedy pojawić w nierozwiniętej części świata.
166
Dziś, gdy dysponujemy bezprzewodową techniką ko-
mórkową, sytuacja wygląda inaczej, ale zasada prze-
skoku pozostaje ta sama.
przeskok jest możliwy, ponieważ nowe media albo
podstawowe elementy ich funkcjonowania bywają
niekiedy tańsze od starych, a tym samym łatwiej się
przyjmują i rozpowszechniają. Obala to tradycyjny
model rozpowszechniania się technologii. Fundamen-
talistyczna rewolucja islamska w Iranie pod koniec lat
siedemdziesiątych, kierowana przez ajatollaha Cho-
meiniego, rozpropagowała swoje przestanie wśród nie-
piśmiennych mas dzięki kasetom magnetofonowym.
Z drugiej strony, Związek Radziecki w latach osiem-
dziesiątych nie dotrzymał kroku amerykańskiej rewo-
lucji komputerowej. To sprawa kosztów: produkcja
magnetofonów kasetowych kosztowała o wiele mniej
niż komputerów, a do ich obsługi niepotrzebna była
znajomość czytania i pisania czy inne umiejętności.
Dziś telefony komórkowe kosztują mniej więcej ty-
le, ile wówczas magnetofony. Nic więc dziwnego, że
liczba użytkowników rośnie szybciej niż pojemność
sieci telefonii komórkowej - nie tylko w Stanach
Zjednoczonych i innych krajach technologicznie roz-
winiętych, jak Japonia i państwa Europy Zachodniej,
ale i na całym świecie. Z punktu widzenia telefonu
komórkowego prawie każde miejsce w świecie jest
technologicznie rozwinięte.
Wystarczy wpisać w wyszukiwarkę internetową na-
zwę któregokolwiek kraju oraz słowa „telefon komór-
kowy". Pod koniec 2002 roku zbadałem w ten sposób
sytuację w Kenii. Znalazłem raport z lipca 2002 roku,
z którego wynikało, że abonenci Safaricom, jedne-
go z dwóch działających w tym kraju operatorów telefo-
nii komórkowej, podali tę firmę do sądu z powodu per-
manentnie przeciążonych sieci. Safaricom przyznał,
167
że możliwości obsługi użytkowników są na wyczerpa-
niu - ma już 440 tysięcy abonentów, a może mieć nai-
wyżej 500 tysięcy. Zapowiedział rozbudowę sieci, bv
zwiększyć jej pojemność do 750 tysięcy numerów.
Na początku 2003 roku znów zainteresowałem się
Kenią i telefonią komórkową w tym kraju. Safaricom
i jego konkurent, KenCell, miały prawie 1,3 miliona
abonentów. W momencie kiedy to czytacie, liczba ta
jest z pewnością o wiele większa. Szczegóły (stan na
rok 2003) podaje Nick Wachira w artykule Wireless
in Kenya Takes a Village. Autor i eksperci, na któ-
rych się powołuje, przypisują ten nadzwyczajny przy-
rost użytkowników temu, że „Kenijczycy kochają ga-
dać", a w społeczeństwie głęboko zakorzenione jest
„upodobanie do biesiady". Bardziej trafne byłoby mo-
im zdaniem stwierdzenie, że większość ludzi kocha
gadać, i właśnie dlatego sieci telefonii komórkowej na
całym świecie ledwo mogą nadążyć z obsługą wszyst-
kich chętnych. (Zob. Howard Rheingold, Smart Mobs,
2003 - autor omawia wpływ telefonu komórkowego
na społeczeństwo w Japonii, na Filipinach i w innych
krajach).
Z problemami wzrostu będzie się jednak można sto-
sunkowo łatwo uporać dzięki niskim kosztom infra-
struktury. To dobra wiadomość. Może się co prawda
zdarzyć, że jakaś firma błędnie oceni sytuację i wy-
padnie z rynku. Ale telefon komórkowy, jako urządze-
nie do prowadzenia rozmów, przesyłania komunika-
tów tekstowych i dostępu do Internetu, z pewnością
pozostanie.
Każdy przyrost liczby użytkowników telefonii ko-
mórkowej i rozbudowa jej infrastruktury w dowolnym
miejscu świata jest zwycięstwem wszystkich miesz-
kańców naszego globu. Działa nie tylko na korzyść lu-
dzi z danego regionu, ale i wszystkich innych, którzy
168
chcieliby się z kimś w tym regionie skontaktować al-
ho tam przyjechać. Każdy nowy telefon oznacza wy-
graną, możliwość nawiązania kontaktu - wyjąwszy sy-
tuacje, kiedy kontakt bywa ingerencją, której sobie
nie życzymy. Przybliża nas do osiągnięcia takiego eta-
pu, na którym z każdym człowiekiem na świecie bę-
dzie się można skomunikować przez komórkę.
Komórkowe paszporty dla globtroterów
Zanim pojawił się telefon komórkowy, podróżując
do innej części świata, znajdowaliśmy się przeważnie
poza zasięgiem kontaktu albo byliśmy skazani na ko-
rzystanie z systemu łączności telefonicznej lub kom-
puterowej, z którym nie byliśmy obeznani. Telefon
komórkowy umożliwia komunikowanie się za pomocą
naszego sprzętu i na naszych warunkach.
W latach sześćdziesiątych XX wieku Marshall Mc-
Luhan zauważył, że media elektroniczne zmieniają
świat różniących się między sobą społeczności w „glo-
balną wioskę". W tamtych czasach oznaczało to, że
ludzie w różnych krajach o jednej godzinie oglądali
w telewizji ten sam program (albo słuchali tej samej
audycji radiowej). Przyznać trzeba, że stanowili spo-
łeczność o wiele bardziej zjednoczoną niż ludzie czy-
tający gazety i książki w wybranym przez siebie cza-
sie, tempie i okolicznościach, a nawet idący do kina
oddzielnymi grupami, o różnych godzinach i w róż-
nych miejscach, choć na te same filmy.
W następnych latach satelity i sieci informacyjne
o światowym zasięgu, jak CNN, zmieniły publiczność
krajową w międzynarodową. Przed powstaniem tele-
wizji kablowej i satelitarnej widzowie na całym świe-
cie oglądali jednocześnie tylko nieliczne zdarzenia,
169
jak Super Bowl, rozdanie Oscarówczy ślub księcia Ka-
rola z Dianą. Okablowana globalna wioska była jednak
nadal zbiorem obcych sobie ludzi - składała się z wi-
dzów siedzących nieruchomo na swoich miejscach
którzy nie mogli rozmawiać z innymi mieszkańcami
krajowej lub globalnej wioski, chyba że ktoś z nich
siedział akurat obok lub znajdował się w tym samym
domu. Można było zadzwonić do kogoś oglądającego
w innym miejscu świata ten sam program telewizyjny,
ale rozmowy międzynarodowe, a nawet międzystano-
we, kosztowały w tamtych czasach wiele dolarów.
Internet umożliwił wreszcie mieszkańcom global-
nej wioski prowadzenie tanich rozmów w nieskom-
plikowany sposób - widzowie tego samego programu,
oglądający go w różnych krajach, mogli sobie na jego
temat pogadać, korzystając z komunikatora interne-
towego lub poczty elektronicznej. Telewizja wyposa-
żyła ludność globalnej wioski w oczy i uszy, Internet
dał język, wyrażany głównie przez palce. Jako me-
dium obrazkowo-tekstowe stał się także źródłem infor-
macji, będących tematem rozmów w globalnej wiosce.
(O śmierci księżnej Diany dowiedziałem się z sieci,
biorąc udział w czacie na temat nagród im. Hugo
w dziedzinie literatury science fiction, które właśnie
owego wieczoru przyznano).
Mieszkańcy globalnej wioski byli jednak nadal
przykuci do krzeseł. Pod tym względem wioska bar-
dziej przypominała stadion. Telefon komórkowy umoż-
liwia tłumom powstanie z miejsc i wyjście w świat
- choćby nawet świat ten nie był szczególnie wesoły,
zwłaszcza w rzeczywistości fizycznej, zarówno w prze-
strzeni realnej, jak i cyberprzestrzeni. (O pożytkach
z kontaktów międzyludzkich w „przestrzeni realnej"
-  świecie rzeczywistym - piszę w książce Realspace:
The Fate oj Physical Presence in the Digital Age, On
170

and Off Planet, 2003). Ta rzeczywistość fizyczna za-
czyna zaś oznaczać, w przypadku telefonu komórko-
wego, dowolne miejsce w świecie. Komórka staje się
paszportem do całego świata, nie tylko w sensie prze-
nośnym - kiedy na przykład zabieramy ją na spacer
po nowojorskim Central Parku i chcemy być w kon-
takcie z kimś w Hyde Parku w Londynie - ale i bar-
dziej dosłownym, gdy bierzemy ją w daleką podróż
i chcemy utrzymać kontakt z ludźmi - oraz stronami
internetowymi - odwiedzanymi w domu.
Kilka lat temu oglądałem w lokalnej stacji telewi-
zyjnej program o robotnikach budowlanych z Chin,
których zaproszono do Nowego Jorku, żeby wykonali
bardzo specjalistyczne prace przy renowacji starej ka-
tedry. Byli chyba jedynymi ludźmi na świecie posia-
dającymi jeszcze unikatowe kwalifikacje niezbędne
do wykonania tej pracy. Nie mówili po angielsku, ni-
gdy przedtem nie byli za granicą. Organizator ich
przyjazdu opowiadał, że dopóki będą mogli jeść potra-
wy, do których przywykli - jedzenie dla nich specjal-
nie sprowadzano z Chin - będą zadowoleni, nie odczu-
ją szczególnej tęsknoty za domem i zaaklimatyzują
się w nowym obcym otoczeniu.
Dla wielu z nas kontakt z informacjami i ludźmi, do
których przywykliśmy, jest co najmniej tak ważny,
jak jedzenie. Niekiedy udajemy się w podróż, by przer-
wać rutynę naszego życia codziennego, oddalić się na
pewien czas od znajomych miejsc. Z drugiej strony
chcemy, żeby te miejsca były w naszym zasięgu, żeby-
śmy nie czuli się zbytnio wyobcowani. Dzięki telefo-
nowi komórkowemu możemy być jednocześnie poza
domem i w domu, zjeść ciastko i nadal je mieć.
W Ameryce Północnej słupy telegraficzne wyras-
tające wzdłuż torów kolejowych ułatwiły migrację
na zachód. Pozostawienie rodziny na wschodzie nie
171
oznaczało zerwania z nią kontaktu. Choć usługi te-
legraficzne i telefoniczne były od dawna dostępne na
całym świecie, przed pojawieniem się telefonu komór-
kowego pozostawały na ogół w tyle za rewolucją cyf-
rową, jaka się dokonała w ostatnich dziesięcioleciach
XX wieku. Możliwość telefonowania na kartę kredy-
tową i korzystania z lokalnych węzłów łączności kom-
puterowej nieco ułatwiała kontakty, ale z podróżą
w dalekie kraje nadal łączył się pewien rodzaj infor-
macyjnej deprywacji, podróżnik był bowiem odcięty
od części źródeł informacji i od możliwości prowadze-
nia rozmów, do których przywykł.
Sytuację tę zmieni prawdopodobnie telefon komór-
kowy w ręku globtrotera. Do najbardziej dalekosięż-
nych skutków rozwoju telefonii komórkowej należy
zaliczyć fakt, że przyczyniła się do powstania prawdzi-
wej aktywnej globalnej wioski. Ludzie podróżujący do
najdalszych jej zakątków mają bowiem wygodną moż-
liwość dostępu do wszystkich informacji, jakich za-
pragną. Kiedy dojdzie do tego, że dzwonek telefonu
rozlegający się w restauracji przestanie być denerwują-
cym utrapieniem, zaczniemy zapewne po jakimś czasie
korzystać z udogodnień, jakie stworzy światowa spo-
łeczność, powstała dzięki telefonowi komórkowemu.
Podobnie jednak jak w wypadku innych wynalaz-
ków technicznych, a także postępów ewolucji, musi-
my zdać sobie sprawę, że zaistnienie takiej społeczno-
ści może mieć swoje minusy. Różnorodność kultur,
tak jak zróżnicowanie w świecie biologii, ma ogromną
wartość, jest bowiem źródłem innowacji, zapewnia
także związek z przeszłością. Rozmaite metody postę-
powania, różne sposoby myślenia mogą być przeciw-
wagą dla metod i sposobów dominujących, a nawet
zabezpieczeniem na wypadek, gdy te dominujące za-
wiodą. Pragniemy bowiem takiego świata, w którym
172
wygodniej nam będzie zapoznawać się z jego różno-
rodnymi aspektami, nie zaś świata całkowicie ujedno-
liconego, gdzie wszystko i wszyscy będą tacy sami.
Powstanie światowej  społeczności nie musi być
równoznaczne z zaprowadzeniem pokoju na świecie.
Ogólnie rzecz biorąc, wymiana informacji sprzyja wy-
jaśnieniu różnic i może nawet zapobiec aktom wrogo-
ści albo osłabić ich nasilenie. Na przykład bitwę pod
Nowym Orleanem stoczono w 1815 roku, po podpisa-
niu przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię trak-
tatu gandawskiego, kończącego wojnę brytyjsko-ame-
rykańską 1812 roku. Nikt w Ameryce nie wiedział
jednak o tym traktacie, ponieważ telegraf miał się
pojawić dopiero za kilka dziesiątków lat, a kabel pod
Atlantykiem położono jeszcze później. Dostęp do in-
formacji może jednak również ułatwić działania wo-
jenne, co przeważnie okazuje się zaletą, jeśli mamy
do czynienia z naprawdę liczącym się przeciwnikiem.
Historycy są zgodni co do tego, że złamanie przez
aliantów niemieckiego systemu szyfrowego Enigmy,
w czym zasługę miał Alan Turing (to on również opra-
cował model maszyny Turinga, przyczyniając się do
położenia teoretycznych podstaw pod współczesną in-
formatykę i rewolucję cyfrową, a także test Turinga
- kryterium pozwalające określić, czy maszyny obda-
rzone sztuczną inteligencją są naprawdę inteligentne
tak jak ludzie), przyspieszyło klęskę nazistowskich
Niemiec w drugiej wojnie światowej. Alianci mogli się
zapoznać ze szczegółami niemieckich planów wojen-
nych - niekiedy nawet wcześniej niż niemieccy gene-
rałowie na froncie.
W następnym rozdziale zajmiemy się telefonem ko-
mórkowym na wojnie.

10
Telefon komórkowy
wyrusza na wojnę
Nowe media kształtują społeczną percepcję wojny od
czasu fotoreportaży Matthew Brady'ego z wojny sece-
syjnej. Po raz pierwszy w dziejach świata ludzie znajdu-
jący się z dala od obozów wojskowych i pól bitewnych
mogli dokładnie zobaczyć, jak wygląda wojna - nie na
obrazach, nie poprzez opisy, ale na zdjęciach uchwyco-
nych przez obiektyw - zastępcze oczy - aparatu fotogra-
ficznego. Zdjęcia robiono już podczas wojny krymskiej
w latach pięćdziesiątych XIX wieku, ale to fotorepor-
taże Brady'ego z amerykańskiej wojny secesyjnej uka-
zały szerokiej publiczności teatr wojny. Brady, uzys-
kawszy od Abrahama Lincolna pozwolenie (ale nie
wsparcie finansowe) na robienie zdjęć wojsk Unii, wy-
słał na front dziesiątki fotografów, których dziełem by-
ło osiem tysięcy negatywów. Potraktował to jako przed-
sięwzięcie komercyjne. Zapadające w pamięć twarze
i pozy żołnierzy, uchwycone przez fotografów Brady'e-
go przed bitwami i po nich, na całe lata zafascynowały
mecenasów jego galerii na rogu Fulton Street i Broad-
wayu, z daleka od pól bitewnych. Twarze te były na-
prawdę obrazami ocalonymi przed „naturalnym znisz-
czeniem" przez czas, jak blisko sto lat później francuski
teoretyk filmu Andre Bazin określił istotę fotografii.
174
Nawet jednak najszybciej opublikowana i najszerzej
rozkolportowana fotografia była blada, nieruchoma,
oglądano ją po upływie dłuższego czasu od zakończe-
nia bitwy. Prawie sto lat później kroniki, pokazywane
podczas drugiej wojny światowej przed projekcją fil-
mów, przedstawiały pełniejszy, ruchomy obraz wyda-
rzeń, ale też po pewnym czasie. W latach sześćdziesią-
tych wojna wietnamska pojawiała się na ekranach
telewizorów w amerykańskich salonach z niespełna
jednodniowym opóźnieniem, ale i to nie było bezpo-
średnią relacją z pola bitwy.
Światło rozchodzi się szybciej niż dźwięk, jednakże
gdy przyszło do przekazywania informacji na odleg-
łość, dźwięk miał zawsze przewagę nad obrazem. Na
długo przed pojawieniem się możliwości przekazywa-
nia obrazów mowę transmitowano przez telefon i ra-
dio. Słynne audycje Edwarda R. Murrowa z czasów
drugiej wojny światowej nadawane były z Londynu
na żywo. „Tu mówi Londyn" - oznajmiał na początku
Murrow, a ton, jakim wypowiadał te słowa, przywodził
na myśl losy świata ważące się na szali - i tak istotnie
było, bo wokół rozgłośni padały niemieckie bomby.
Ale radio przekazywało jedynie odgłosy rozgrywają-
cych się wydarzeń, których aspekt wizualny - widok
nalotów i ich skutków - był przecież niezmiernie waż-
ny. Poza tym Londyn był tylko jednym z teatrów
ogromnego multipleksu wojny światowej. Audycje
Murrowa i innych radiowców, w swoim czasie zapiera-
jące dech w piersiach, nie oddawały wszystkich dźwię-
ków wojny, nie mówiąc o jej widokach.
Do czasu pierwszej wojny w Zatoce w 1991 roku
technika rozwinęła się już do tego stopnia, że możliwe
było bezpośrednie, natychmiastowe i nieprzerwane
relacjonowanie wydarzeń - to, co nazywamy dziś „strea-
mingiem". Media audiowizualne - telewizję i wideo
175
- doskonalono przez ponad cztery dekady, dzięki cze-
mu relacje stały się wielowymiarowe. Sprzęt był jed-
nak, jak na dzisiejsze standardy, bardzo drogi i niepo-
ręczny, a wojsko starannie cenzurowało doniesienia
z frontów tej wojny. (Obrońcy amerykańskiej inter-
wencji w Wietnamie utrzymują, że wojna wietnamska
została przegrana, ponieważ nieprzychylne relacje te-
lewizyjne sprawiły, że Amerykanie przestali ją popie-
rać. Moim zdaniem przegraliśmy ją dlatego, że w od-
różnieniu od wojny irackiej miała słabą podstawę
moralną. Stany Zjednoczone wmieszały się w wojnę
domową. Ho Chi Minh, przywódca Wietnamu Północ-
nego, nie stosował broni masowego rażenia. Najistot-
niejsze zaś jest to, że w walce z międzynarodowym
komunizmem, której częścią była wojna wietnamska,
nie było odpowiednika wydarzeń 11 września 2001 ro-
ku, różniła się więc pod zasadniczym względem od
wojny z terroryzmem. Żadne z państw komunistycz-
nych, żadna komunistyczna partyzantka nie zabiły
za jednym zamachem trzech tysięcy cywilów na ame-
rykańskiej ziemi. Innymi słowy, w przypadku Wiet-
namu problemu nie stanowiły ani media, ani aspekt
wojskowy, ale misja. Media zaś dopiero po pewnym
czasie zajęły stanowisko krytyczne wobec wojny. Na
przykład Walter Cronkite z telewizji CBS był na ogół
nastawiony przychylnie do amerykańskiej interwencji
aż do ofensywy Tet w styczniu 1968 roku. Ale to już
temat na odrębną książkę).
Choć istniały możliwości techniczne, choć wyłącz-
nie informacyjny kanał CNN nadawał relacje przez
okrągłą dobę, ograniczenia nałożone na media sprawi-
ły, że większa część wojny w Zatoce rozgrywała się
poza ekranem, a więc była ukryta przed oczami pub-
liczności. Jedynymi w gruncie rzeczy obrazami z jej
frontu, jakie docierały do amerykańskich widzów, były
176
konferencje prasowe w siedzibie dowództwa w Arabii
Saudyjskiej oraz ogólne widoki przekazywane przez
kamery zainstalowane na inteligentnych rakietach,
bardziej przypominające rzeczywistość wirtualną niż
obrazy prawdziwej wojny. Choć prawie wszyscy byli
zadowoleni z wyparcia Irakijczyków z Kuwejtu, me-
dia, rozporządzające ogromnymi możliwościami tech-
nicznymi, nie doczekały się powszechnego uznania.
Żołnierze walczący na froncie mieli poczucie, że nikt
nie opowiedział o ich dokonaniach, że społeczeństwo
się o nich nie dowiedziało - wojsko ubolewało potem,
że mało kto oglądał pojedyncze akty bohaterstwa
- a znaczna część Amerykanów odbierała tę wojnę jak
wielką grę wideo.
Miało się to zmienić podczas drugiej wojny z Ira-
kiem.
Dziennikarz z komórką
Na wojnę z Irakiem w marcu 2003 roku wojska ko-
alicji wyruszyły nie tylko z rewolucyjnymi wynalazka-
mi w dziedzinie techniki wojennej - na przykład ra-
kietami,  które, wystrzelone z wyrzutni  odległych
0 setki mil, wlatywały przez określone okno wybrane-
go budynku, a margines błędu mierzono w calach.
Nadzwyczajna była również technika łączności i środ-
ków przekazu. Bezpośrednie transmisje bombardo-
wań Bagdadu oraz relacje dziennikarzy „osadzonych"
w kolumnach czołgów sunących przez iracką pusty-
nię otworzyły w salonach, sypialniach i barach na ca-
łym świecie okna na tę wojnę, jakich dotąd nie było.
A umożliwił to wszystko telefon komórkowy wyposa-
żony w łącze telekomunikacyjne przekazujące obraz
1 dźwięk.
177
Jeśli się dobrze zastanowimy, dojdziemy do wnios-
ku, że telefon komórkowy to idealne urządzenie słu-
żące relacjonowaniu wojny. Gdyby nie został wynale-
ziony i ulepszony już wcześniej, wynaleziono by go
zapewne właśnie w tym celu. Jest niewielki, interak-
tywny, stanowi zamkniętą całość. Wymaga oczywiście
zewnętrznych urządzeń transmisyjnych - odpowied-
nie satelity zapewniają wyraźniej sze, choć rzadziej do-
stępne połączenia niż tradycyjne „komórki" (wyko-
rzystujące zarówno naziemne przekaźniki - w skali
lokalnej - jak i satelity - w skali międzynarodowej).
Żeby zaś odbiorcy mogli zobaczyć relacje przesłane
przez telefon komórkowy, niezbędna jest stacja telewi-
zyjna (kablowa, należąca do sieci lub lokalna). Kiedy
jednak takie połączenia istnieją, reporter z komórką
staje się najlepiej poinformowanym dziennikarzem
w dziejach wojen, rozporządzającym największymi
możliwościami. Może przekazywać rozgrywające się
właśnie wydarzenia, komentować je, odpowiadać na
pytania zadawane przez prezentera dziennika telewi-
zyjnego.
Dzięki wyposażeniu telefonu komórkowego w moż-
liwość przekazywania obrazów (telefon taki staje się
wideofonem) dziennikarz na linii frontu zaczął na-
reszcie pełnić funkcję nie tylko uszu, ale i oczu pub-
liczności. Długa historia wideofonu, pełna wzlotów
i upadków - choć pojawił się wcześnie, czeka jeszcze
na pełną akceptację, tak jak przed nim telefon, a po
nim komórka - stanowi sama w sobie fascynującą
opowieść. Zajmiemy się nią w następnym rozdziale.
Tutaj odnotujemy, że wojna, jak się często zdarza, sta-
nowi bodziec nie tylko do wynajdywania nowych ro-
dzajów broni. W tym wypadku wyciągnęła na pierw-
szy plan wideofon, długo pozostający na uboczu.
Zaczął odgrywać zasadniczą rolę w relacjach z pusty-
178
i
ni, pól bitew, ulic miast. Obrazy przekazywane trady-
cyjnie (nie za pomocą telefonu komórkowego) przez
łącza satelitarne odznaczały się wysoką jakością. Roz-
maite rodzaje łączy, z jakich korzystali poszczególni
dziennikarze w różnych sytuacjach, transmitowały
podczas wojny obrazy o niejednakowej jakości tech-
nicznej. Najlepszy sprzęt trzeba jednak odpowiednio
rozmieścić, a zajmuje to co najmniej kwadrans, tym-
czasem telefon komórkowy z kamerą, przekazujący
ziarnisty obraz, jest od razu gotów do użytku.
Sprzęt, jakim posługiwali się dziennikarze podczas
wojny irackiej - telefon komórkowy z przyległościa-
mi - określić więc można jako szczytowe osiągnięcie
mediów czasu wojny, których początkiem była foto-
grafia, a następnie film, radio i telewizja. (Telegraf,
wynaleziony w tym samym mniej więcej czasie co fo-
tografia, także odegrał historyczną rolę. Podobnie jak
fotografia towarzyszył wojnie krymskiej i secesyjnej.
Telegramy służyły jednak łączności między oficera-
mi, między prezydentami a generałami (na przykład
Lincolnem a Grantem) oraz reporterami a redakcja-
mi. Publiczność dopiero później mogła dowiadywać
się z gazet o skutkach wymienianych między nimi ko-
munikatów).
Jednakże media w ogóle - wszystkie, a zwłaszcza te,
które służą przekazywaniu relacji - są w ostatecznym
rozrachunku tak skuteczne, jak ludzie, którzy się ni-
mi posługują. Rewolucja wymaga czegoś więcej niż
nowoczesnego sprzętu. Potrzebni są ludzie, którzy bę-
dą wiedzieli, jak zrobić z niego najlepszy użytek (jak
Matthew Brady i jego ekipa fotoreporterów podczas
wojny secesyjnej), choćby nawet technologia ta nie
była wcześniej łatwo lub w całości dostępna.
Wśród dziennikarzy przydzielonych do wojska pod-
czas wojny irackiej 2003 roku (określano ich mianem
179
embedded - „osadzeni") znalazły się zarówno stare wy-
gi, jak Ted Koppel (który zdobywał doświadczenie
w Wietnamie, a dzięki swojemu programowi Night-
line w telewizji ABC stał się jednym z najbardziej
znanych prezenterów wiadomości od czasów Waltera
Cronkite'a), jak i reporterzy stosunkowo mało znani,
na przykład Dan Dahler z ABC. Wszystkie większe
stacje i agencje miały swoich ludzi, wyposażonych
w różnego rodzaju telefony komórkowe, wideofony
i aparaturę służącą do łączności z satelitami. David
Bloom z NBC, który podczas wykonywania swych za-
dań zmarł na pustyni z powodu zatoru płuc, poruszał
się „Bloom-mobilem", wyremontowanym czołgiem,
wyposażonym według jego własnego projektu. Kame-
ra była tak dobrze osadzona, że przekazywała wyraź-
ny, stabilny obraz - najpierw do wozu transmisyjnego,
a stamtąd, przez satelitę, do nowojorskiej siedziby
NBC - choć czołg posuwał się po wyboistym terenie
z prędkością 80 kilometrów na godzinę.
Jak się spisali przydzieleni do wojska dziennikarze
z komórkami? Jak się prezentował w globalnej telewi-
zji przekazywany przez nich obraz bezpośredniego og-
nia wojny?
„Osadzeni" reporterzy z komórkami
Opóźnienie, z jakim fotografia, kino i telewizja
przekazywały wiadomości z frontu wojny (choć z cza-
sem malało), miało, z dziennikarskiego punktu widze-
nia, jedną zaletę, sprzyjało mianowicie obiektywności,
jednej z podstawowych zasad etyki dziennikarskiej.
Choć celem reportera było również jak najszybsze
przekazanie informacji, nie miało się to odbywać ko-
sztem jego bezstronności. Staromodna fotografia, któ-
180
rą w XIX wieku publiczność mogła na ogół oglądać
dopiero po kilku dniach od jej zrobienia, zapewniała
idealne warunki dla bezstronności i dystansu wobec
relacjonowania rozgrywających się wydarzeń. Bywało
jednak, że dystans ten bynajmniej nie sprzyjał etyce
dziennikarskiej, i to nie z powodu ingerencji władz.
Telegraf przekazywał wiadomości natychmiast, ale
zanim trafiły na szpalty gazet, też musiało upłynąć
trochę czasu. Niesławne zalecenie Williama Randol-
pha Hearsta, jakie podobno wystosował do swoich re-
porterów na Kubie w 1897 roku, tuż przed wybuchem
wojny hiszpańsko-amerykańskiej - „postarajcie się
0 ilustracje, a ja postaram się o wojnę" - ukazuje, ja-
kie są możliwości manipulowania opóźnionymi wia-
domościami, przetwarzanymi przez redaktorów i wy-
dawców. (Zdaniem autorów wydanej w 1992 roku
książki The Press in America, panów Emerych [ojca
1 syna], nie ma żadnych dowodów na to, że Hearst na-
prawdę wysłał telegram o takiej treści. Rozporządza-
my tylko relacją pracującego dlań reportera Jamesa
Creelmana, zawartą w On the Great Highway. Creel-
man pracował w tym czasie na Kubie razem z innym
reporterem Richardem Hardingiem Davisem oraz ry-
sownikiem Frederikiem Remingtonem, który, we-
dług Creelmana, miał zatelegrafować do Hearsta, by
go powiadomić, że do wojny raczej nie dojdzie. Zda-
niem Emerych, niezależnie od tego, czy tak naprawdę
było, historia ta „odzwierciedla ówczesną sytuację").
Morał z tego epizodu - prawdziwego czy apokryficz-
nego - płynie taki, że opóźnienie i dystans wobec roz-
grywających się wydarzeń nie zawsze wychodziły
dziennikarstwu na zdrowie. Zdarzało się, że publicz-
ność otrzymywała relację o wiele mniej prawdziwą,
niż gdyby została przekazana natychmiast, z pierw-
szej ręki, bez pośrednictwa redaktorów. (Z drugiej
181
strony, Jayson Blair z „New York Timesa" - jego fał-
szerstwa wyszły na światło d2lerme w 2003 roku - mógł
sobie na nie pozwalać z braku dostatecznego nadzoru
redakcyjnego. Powrócę jeszcze do tego tematu).
Pierwsze bezpośrednie przekazywanie wiadomo-
sa, bez opóźnienia i redagowania, mogło sie doko-
nać dzięki radiu. Lewis Mumford, jak mogliśmy sie
przekonać w rozdziale 5, odnosri sie nieufnie do tych
wksawosa radia. Po raz pierwSzy dał wyraz swoim
wątpliwościom w 1934 roku (w książce Technika i cy-
luihzacja), przed audycjami Murrowa nadawanymi
podczas drugiej wojny światowej. Powtórzył je w The
^Z7PTVm ^    ™^
V      ^                         ją
' T       , °StrZezeme P^ed „masowymi reak-
i   do jakich może doprowadzić natychmiastowa
komutacja. Mumford miał na myśli radio (a później
radio i telewizję) w ogóle, nie tylko w kontekście rela-
cji z wojny. (Z pewnością Hitler zręcznie posłużył sie
radiem do podburzania Niemców. Wcześniej, Jueil
Kampf, wspomniał o swej nieufności do dziennika-
rzy, którzy celowali w przeinaczaniu jego wypowiedzi.
Wolał sam się zwracać do swoich rodaków - przed na-
staniem radia do grup zgromadzonych na wiecach
pozmej przez radio, do całego narodu). Wątpliwość
Mumforda co do obiektywnego charakteru bezpośred-
nich relacji i możliwości racjonalnej analizy okazały-
by się chyba najbardziej zasadne w odniesieniu do
dziennikarzy nadających prosto z pola walki, gdzie
kule latają tak szybko, jak słowa
Reporterzy wojenni pracujący dla tradycyjnego ra-
dia i telewizji byli jednak o wiele dalej od swoich od-
biorców - przykład Murrowa, prowadzącego swoje au-
dyqe wsrod spadających bomb, byłby częściowym
wyjątkiem- mz dziennikarze przydzieleni do wo^a
wyposażeni w telefony komórkowe z kamerami. Gdy-
182
byśmy mieli wszystkich dziennikarzy - prasowych,
fotoreporterów, radiowych, telewizyjnych i „komórko-
wych" - podzielić na dwie grupy zależnie od bezpo-
średniości przekazywania relacji, ci z komórkami zna-
leźliby się w jednej grupie, a wszyscy inni w drugiej.
Większość audycji radiowych, a także programów te-
lewizyjnych, oraz wszystkie relacje prasowe opowia-
dają o wydarzeniach już minionych. To samo dotyczy
większości reporterów - a także autorów blogów - po-
sługujących się Internetem.
Jak spisali się ci dziennikarze z komórkami, starzy
i młodzi, sławni i nieznani?
Kiedy piszę te słowa (w grudniu 2003 roku), nie wy-
szedł na jaw ani jeden przypadek, żeby któraś z relacji
tych reporterów została wypaczona z powodu bezpo-
średniego dostępu dziennikarza do szerokiego świa-
ta - posługiwanie się telefonem komórkowym ani ra-
zu nie spowodowało przeinaczenia faktów. (Komórka
miała, jak się wydaje, swój udział w poważnym naru-
szeniu etyki dziennikarskiej przez amerykańskiego
reportera zajmującego się wcześniej pewną poważną
sprawą. Jayson Blair zamieścił na łamach „New York
Timesa" zmyślone relacje o snajperze z Waszyngtonu.
Utrzymywał, że był na.miejscu wydarzeń, podczas
gdy w rzeczywistości dzwonił z Brooklynu przez ko-
mórkę do ich bohatera. Później sfabrykował wywiad
z ojcem Jessiki Lynch, amerykańskiej żołnierki odbi-
tej ze szpitala za liniami wroga. Te oszustwa zostały
jednak starannie zaplanowane, nie były skutkiem
bezpośredniego nadawania relacji z pola bitwy przez
telefon komórkowy).
Peter Arnett na samym początku wojny udzielił te-
lewizji irackiej niefortunnego wywiadu, w którym
stwierdził, że wojenny plan koalicji nie zdaje egza-
minu. Był to jednak tradycyjny wywiad przez radio,
183
i
który równie dobrze mógł zostać przeprowadzony
sześćdziesiąt lat wcześniej. Arnett pracował wtedy dla
MSNBC i „National Geographic". Został natychmiast
zwolniony. (Skomentowałem to zdarzenie w lokalnym
programie informacyjnym telewizji nowojorskiej. Po-
wiedziałem, że Arnett miał prawo udzielić wywiadu
każdej stacji, jakiej tylko chciał, ale w danych okolicz-
nościach z pewnością nie miał prawa pozostawać na
pensji amerykańskich mediów, opłacających jego po-
byt w Bagdadzie). Natychmiast został zatrudniony
przez londyński „Daily Mirror".
Pentagon zażądał od Geralda Rivery, by opuścił
Irak po tym, jak dziennikarz podczas bezpośredniej
transmisji telewizyjnej (w Fox News) nakreślił na
piasku schemat ataku na Bagdad planowanego przez
wojska koalicji. Rivera nie należał do dziennikarzy
przydzielonych do wojska (nie przeszedł przez spe-
cjalne szkolenie), ale to, co zrobił, mogło narazić życie
żołnierzy. Znamienne jest jednak, że choć incydent
ten należy zaliczyć do błędów wojennego dziennikar-
stwa (jeśli założymy, że Rivera miał dokładne infor-
macje), nie wchodziło tu w grę złamanie zasady obiek-
tywności czy wierności prawdzie. Przeciwnie, błąd
polegał na tym, że korespondent wojenny ujawnił
zbyt wiele prawdy. (Możliwość narażenia życia żoł-
nierzy zawsze spędzała sen z powiek wojskowych, kie-
dy mieli do czynienia z dziennikarstwem wojennym.
Amerykańskie media przeważnie odnosiły się do tego
ze zrozumieniem i z własnej woli powstrzymywały się
od publikowania informacji, która mogłaby się okazać
niebezpieczna dla wojska czy obywateli amerykań-
skich w sytuacjach zagrażających życiu. Na przykład
kiedy pod koniec lat siedemdziesiątych Iran prze-
trzymywał amerykańskich zakładników, media nie
podały do wiadomości, że Amerykanom ukrywającym
184
się w ambasadzie kanadyjskiej w Teheranie wydano
fałszywe kanadyjskie paszporty, dzięki którym mogli
bezpiecznie wyjechać. Informacja taka mogłaby roz-
drażnić Irańczyków, co okazałoby się zapewne niebez-
pieczne dla Amerykanów pozostających w niewoli.
Napisała o tym jedna z kanadyjskich gazet, kiedy za-
kładnicy jeszcze przebywali w Iranie. Na szczęście ni-
komu nic się nie stało).
Sanjay Gupta, neurochirurg przydzielony jako
dziennikarz CNN do wojskowej jednostki medycznej
„Devil Docs", był jedynym reporterem wojennym,
którego obiektywność podczas wojny irackiej podano
w wątpliwość. Stało się to w momencie, gdy odłożył
swój telefon komórkowy, by w nadzwyczajnej sytuacji
przeprowadzić operację ratującą życie ciężko rannego
dwuletniego irackiego chłopca. (Mimo wysiłków Gup-
ty dziecko zmarło). „Wiedziałem, że znajdę się w miej-
scu, gdzie ludzie odnoszą rany - powiedział później
w wywiadzie dla „New York Daily News" (zob. Ri-
chard Huff, 2003) - nie zgłosiłem się na ochotnika.
Dałem wyraźnie do zrozumienia, że jestem tu dzien-
nikarzem, a nie lekarzem". Ale czy dziennikarz może
obiektywnie relacjonować zdarzenie, w którym jest
jednym z głównych uczestników?
Kiedy poproszono mnie o skomentowanie tej histo-
rii, stwierdziłem, że moim zdaniem bardzo ważną za-
sadą pracy dziennikarskiej jest obiektywizm i dys-
tans do opisywanych wydarzeń. „Ale nie jest to
ważniejsze niż ludzkie życie". Innymi słowy, bywają
sytuacje, kiedy artykuł czy relacja, cel dziennikar-
stwa, nie jest rzeczą najistotniejszą. Kiepski artykuł
można poprawić, martwemu człowiekowi życia się nie
przywróci. W zaświatach nie ma erraty.
Tak więc z ludzkiego - najważniejszego - punktu
widzenia uważam, że doktor Gupta postąpił słusznie
185
T
i należy mu się pochwała, a nie krytyka. Nawet jed-
nak zawężając całą kwestię do dziedziny dziennikar-
stwa, należy stwierdzić, że niczego nagannego nie zro-
bił. O ile nam wiadomo, ani umyślnie, ani nieumyślnie
nie przeinaczał informacji, które przekazywał z fron-
tu. W najgorszym razie fakt, że przywdział fartuch
chirurga, mógł - potencjalnie - odciągnąć go od wy-
pełniania zadań korespondenta wojennego. Zawsze
warto dążyć do osiągnięcia realnych korzyści kosztem
hipotetycznych strat - nawet kiedy korzyści się nie
osiągnie i nawet wtedy, gdy nie jest to kwestia życia
i śmierci.
W przyszłości, gdy wyjdą na jaw nieznane dotąd his-
torie z tej wojny, dowiemy się być może o jakimś przy-
dzielonym do wojska dziennikarzu, którego błyska-
wiczne relacje z pola bitwy nie spełniały wymogów
obiektywności, na co mógł wpłynąć fakt, że znajdował
się wśród żołnierzy, którzy razem z nim jedli, spali
i narażali życie. Ale przy obecnym stanie wiedzy ta-
kie naruszenie etyki dziennikarskiej należy uznać za
ewentualność, nie zaś rzeczywistość, i ocenić w porów-
naniu z nadzwyczajnym, nieustannym i bezpośrednim
relacjonowaniem przebiegu wojny, będącym dziełem
dziennikarzy wyposażonych w komórki.
Wolny strzelec bez zbrojnej ochrony
O wojnie irackiej 2003 roku opowiadali światu nie
tylko dziennikarze przydzieleni do jednostek wojsko-
wych.
Rankiem 13 kwietnia 2003 roku czasu nowojorskie-
go - w Iraku było osiem godzin później - Brent Sadler
wyruszył w jedną z najsłynniejszych transmitowa-
nych na żywo podróży reporterskich podczas tej woj-
186
ny. Nie oglądał bitew, nalotów ani nawet zamieszek.
Trzy godziny z telefonem komórkowym wyposażonym
w kamerę złożyły się jednak na najbardziej wstrząsa-
jącą historię, jaką zdarzyło mi się oglądać. Tym bar-
dziej że rozgrywała się w czasie rzeczywistym, na mo-
ich oczach, na ekranie telewizora, i nie miałem pojęcia,
jak się zakończy.
Sadler pracował dla CNN, nie miał przydziału do
żadnej jednostki wojskowej. Dobrą stroną tej sytuacji
była swoboda ruchu, mógł zbierać materiały w dowol-
nym miejscu. Złą stroną był brak ochrony. On i jego
ekipa - konwój złożony z sześciu ciężarówek, w tym
jednej z anteną satelitarną do nawiązywania łączno-
ści, gdyby był na to czas (w przeciwnym razie łączność
zapewniał telefon komórkowy z kamerą) - mogli li-
czyć tylko na siebie.
Usiadłem przed telewizorem w swoim nowojorskim
mieszkaniu zaraz po północy. Pisałem akurat tę książ-
kę i chciałem sobie zrobić krótką przerwę - skończy-
łem większą część poprzedniego podrozdziału. Prze-
rzuciłem kilka kablowych kanałów informacyjnych
i zatrzymałem się na CNN.
Sadler i jego ekipa znajdowali się w pobliżu Tikritu,
rodzinnego miasta Saddama Husajna. Było to ostat-
nie miejsce o militarnym znaczeniu, które jeszcze
wtedy nie wpadło w ręce wojsk koalicji. Ekipa rozbiła
obóz i przenocowała w osłoniętym terenie, gdzie była
bezpieczna zarówno od zwolenników Saddama, jak
i od nalotów sił koalicji, które mogły ją wziąć za od-
dział fedainów - irackich partyzantów. Kiedy wstał
dzień, Sadler zaczął badać, jak blisko da się podjechać
do Tikritu, może nawet do centrum miasta. Opowia-
dał o tym przez komórkę, której kamera ukazywała
trzęsący się niewyraźny obraz okolicy. Konwój posu-
wał się naprzód. Droga była pusta, z pewnością bez
187
śladu na niej wojsk irackich, a zapewne i nikogo
0 wrogich intencjach - tak przynajmniej spodziewał
się Sadler.
Sadler pokazał nam opuszczony posterunek Gwar-
dii Republikańskiej z pomnikiem Saddama u wejścia
1  czerwonym trójkątem (symbol Gwardii) na murze.
Wróciwszy na drogę, wszedł na porzucony czołg. Oka-
zało się, że karabin maszynowy w wieżyczce ma zapas
amunicji. Wszystko to obejrzeliśmy dzięki wideofono-
wi. Zobaczyliśmy też ludzi i pojazdy posuwające się
drogą. Byli to przypuszczalnie iraccy cywile opuszcza-
jący Tikrit - jechali w stronę przeciwną niż konwój
Sadlera.
Sadler przy pomocy tłumacza próbował nawiązać
rozmowę. „Saddam hałas Tikrit" - powiedział Irakij-
czyk. „Saddam w Tikricie jest skończony" - przetłu-
maczył Sadler.
W tym momencie reporter obmyślił następny krok.
Choć wyglądało na to, że w okolicy nie ma irackich
żołnierzy ani fedainów, mogli się znajdować za na-
stępnym zakrętem. A sił koalicji też w pobliżu nie by-
ło. Sadler postanowił zatrzymać się o kilka mil od Tik-
ritu i zasięgnąć języka u ludzi opuszczających miasto.
Odłączył przekaz dźwięku, a telefon z kamerą zosta-
wił w samochodzie, żeby nie onieśmielić osób, z który-
mi miał zamiar porozmawiać.
Po chwili wrócił, podłączył znów dźwięk i obraz
i oznajmił, że dowiedział się od irackiego nauczyciela
imieniem Fajed, że w Tikricie jest bezpiecznie. Fajed
zaproponował, że posłuży za przewodnika.
Sadler przyjął propozycję. Ruszył za samochodem
Fajeda. Większość konwoju została na miejscu. Pod
widniejącym na ekranie mojego telewizora obrazem
przesuwał się napis: „Centralne Dowództwo żartuje,
że CNN zdobywa Tikrit...". Anderson Cooper, prezen-
188
ter CNN utrzymujący stały kontakt z Sadlerem, $
pomniał nam, że siły koalicji jeszcze nie zajęły miasta-
Sadler powiedział nam wcześniej, że najbardziejsię
obawiał, iż natrafi na posterunek kontrolny a^11
irackiej, gdzie zachodni dziennikarze nie spotkali
się zapewne z życzliwym przyjęciem. Teraz jego sa"
mochód zbliżał się do takiego właśnie miejsca.
Krzyki po arabsku... obraz znika z ekranu...
Po paru chwilach jednak powraca. Sadler mówi' ze
Irakijczycy z posterunku nie chcieli być pokazy^anl
w telewizji. Nie lubią kamer. Najwyraźniej nie Wło
innych problemów. Pojazd znów rusza...
W pewnym momencie zdaję sobie sprawę, że j
goś czasu nie było przerwy na reklamy. To najbardzieJ
zdumiewające zaprzeczenie telewizji, jakie w żytiu m~
działem - coś więcej niż telewizja, transmisja Przez
telefon komórkowy z kamerą, przekazywana przezsiec'
CNN, rozumiejącą sytuację, tak że nie przerywała tfans~
misji reklamami pasty do zębów. (Jako teoretyk me"
diów odnotowuję, że narodziło się być może całkiem
nowe medium. Po zabójstwie prezydenta Kennedy'e^0'
po atakach z 11 września i innych dramatycznych \tfyda~
rżeniach też nie nadawano reklam. Ale podróż Bren a
Sadlera do jądra ciemności to tylko kameralny, nadawa~
ny przed świtem reportaż, który nie opowiada o żadnym
szczególnym wydarzeniu kończącej się już wojl^-.
Tymczasem pojazd Sadlera znów się zatrzyinU''e"
Dźwięk i obraz znikają. Anderson Cooper streszcza
dotychczasowy przebieg wydarzeń widzom, V^oVZ^
być może dopiero teraz włączyli telewizor. Sadler z P°~
wrotem nawiązuje łączność. Wyjaśnia, że ij02^
-jacyś funkcjonariusze niskiego szczebla lub
wi - chcą, by udał się do siedziby partii Baas W
cie, żeby uzyskać pozwolenie na dalsze porusza*116 się
w tej okolicy.
189

„Chyba nie zastosujesz się do ich rady?" - pyta
Cooper.
„Oczywiście, że nie" - odpowiada Sadler i dodaje, że
zaraz zawróci i pojedzie tam, skąd przybył.
W jego zachowaniu i głosie nastąpiła nieznaczna,
ale zauważalna zmiana. Przedtem był spięty, mówił
urywanymi zdaniami, teraz nietrudno się zoriento-
wać, choć sam dziennikarz tego wprost nie oznajmia,
że znalazł się w niebezpieczeństwie wręcz śmiertel-
nym. Widz, który daleko w kraju ogląda tę transmisję
na żywo, zamiast fascynacji zaczyna odczuwać przera-
żenie. (Zanim zasiadłem przed telewizorem, chciałem
sobie nalać szklankę soku pomarańczowego. Nadal
mam na to ochotę, ale nie chcę stracić ani sekundy).
Pojazd Sadlera w drodze powrotnej podjeżdża do
znanego już nam punktu kontrolnego - tam, gdzie
kilka minut wcześniej zażądano od reportera, żeby
wyłączył kamerę. Teraz spotyka go inne przyjęcie.
Słyszymy wystrzały - serię z broni maszynowej.
(Dźwięk ten przypomina odgłosy prażenia kukurydzy).
„Atakują nas" - mówi cicho Sadler, wstrzymując od-
dech. Serce mi wali. Mogę sobie wyobrazić najgorsze.
„Wszystko w porządku" - oznajmia po chwili Sadler.
Wyjaśnia, że jego ochroniarz - jestem pewien, że
pierwszy raz o nim słyszymy - odpowiedział ogniem.
„Przebiliśmy się". Ale to jeszcze nie koniec. Kamera
pracuje. Sadler mówi, że po raz pierwszy w swojej za-
wodowej karierze znalazł się pod ostrzałem. Dodaje,
że spełnia się jego najgorszy scenariusz.
Teraz mówi, że jakiś samochód próbuje się zrównać
z ich pojazdem.
„Nieprzyjacielski?" - pyta Cooper.
Sadler potwierdza.
Znów słychać strzały. Tym razem z broni ręcznej,
nie maszynowej. (Przypomina mi się, jak wiele lat te-
190
mu słyszałem odtworzone z taśmy ostatnie słowa
dziennikarki z działu miejskiego, uwięzionej w n
likopterze, który spadał do rzeki Hudson Nie Prze-
żyła. Nie chcę, zęby reportaż Sadlera podobnie się
skończył).
Pojazdom Sadlera i tym razem udaje się
ale pociski przestrzeliły tylną szybę ciężarówki,
z członków ekipy odniósł rany.
Dołączają do reszty konwoju CNN i
Tikritu. „Jedziemy z prędkością P°nad -             ść
rów na godzinę" - raportuje Sadler. Po chwila łączność
zostaje przerwana.
Wiadomości telewizyjne dzięki komórce
zyskują niezależność
Sadler i jego ekipa wyszli cało z opałów. Jeden^ana-
lityków wojskowych skomentował później w un,
relacja Sadlera należała do najbardziej niesamowitych
rzeczy, jakie wżyciu oglądał. Dodał, ze tak mogąpoto
czyć się sprawy, jeśli dziennikarze bez ochrony wojska
zapuszczają się na terytorium nieprzyjaciela.
Analityk miał rację pod obydwoma względaff.^
kawa rzecz - choć przydzielonym do wmska dzienn
karzom poświęcano tyle uwagi, a ich
nadzwyczajne, najlepsza relacja z tej wojny
się dziełem reportera niezwiązanego z arfluą ^
rzystającego z jej ochrony. To właśnie wjdachm
mentach niespodziewanego przekazu, nadawaneg
przez dziennikarza znajdującego się w syt^j *J
żenią - kiedy jest sam ze swoim sprzętem d jednym
tylko ochroniarzem) - telefon komórkowy i wideo*
mera pomogły wspiąć się na wyżyny wojennego azie
nikarstwa.
191

Telewizja też odegrała wielce istotną rolę - bez łą-
czy CNN nikt by tego nie obejrzał ani nie usłyszał.
Jeśli spojrzymy na to z innej jeszcze strony, relację
Brenta Sadlera w szczególności oraz przesyłanie ma-
teriałów telewizyjnych przez telefonię komórkową
można uznać za moment przełomowy w dziejach tele-
wizji - moment, w którym osiągnęła wreszcie dojrza-
łość jako medium dziennikarskie.
Napisałem „wreszcie", ponieważ jako środek przeka-
zywania na żywo zapierających dech w piersiach wia-
domości telewizja, aż do wojny irackiej, nie mogła się
równać z radiowymi audycjami Edwarda R. Murrowa.
Podobnie jak niektórzy krytycy filmowi ubolewali nie-
gdyś, że film dźwiękowy, który nastał wraz ze Śpiewa-
kiem jazzbandu z Alem Jolsonem, zagubił spokojne
baletowe piękno niemych filmów, tak i gorący zwolen-
nicy dziennikarstwa radiowego byli zdania, że wiado-
mościom nadawanym w telewizji czegoś brakowało.
W obu przypadkach wynikało to z nieporęczności no-
wego sprzętu. Film dźwiękowy wymagał ogromnych > i
mikrofonów, które utrudniały płynny ruch kamer i j
i płynne ujęcia. (Nadal tak jest. W filmach niskobudże- j |
towych co jakiś czas można zauważyć mikrofon poja-
wiający się nad sceną). Telewizja nie mogła się obejść
bez dużych kamer, jeszcze większych niż wielkie mik-
rofony używane w radiu i przy produkcji filmów, co
bardzo utrudniało bezpośrednie, dynamiczne relacje.
Większość wiadomości telewizyjnych, w tym i w czasie
wojny, bazowała na „gadających głowach" zasiadają-
cych w studio. Wielka innowacja, jaką wprowadzono
w czasie pierwszej wojny w Zatoce, polegała na tym, że
wśród gadających głów, obok prezenterów i reporte-
rów, pojawili się emerytowani pułkownicy i generało-
wie, którzy stali, zamiast siedzieć (co osiągnięto mię-
dzy innymi dzięki udoskonaleniu mikrofonów).
192
Telefon komórkowy z kamerą przybył więc na od-
siecz wiadomościom telewizyjnym i umożliwił wresz-
cie pełne osiągnięcie ich potencjału. Jak na ironię, te-
lewizja powstała w latach dwudziestych XX wieku
w rezultacie prób skonstruowania telefonu przekazu-
jącego obrazy, czyli wideofonu. Teraz, dzięki telefo-
nowi komórkowemu, wideofon znów zjednoczył się
z telewizją, znalazł swoją niszę, umożliwiając nam
oglądanie i słuchanie tego, co się dzieje w dowolnym
punkcie świata.
Kiedy przyszli historycy mediów spojrzą wstecz, na
wojnę iracką, zauważą bez wątpienia, że właśnie pod-
czas niej telewizja stała się częścią komórkowej rewo-
lucji. Przyszłość wiadomości telewizyjnych, podobnie
jak Internetu, może być związana z telefonem komór-
kowym. (Warto dodać, że jesienią 2003 roku pojawiły
się na rynku pierwsze telefony umożliwiające odbiór
programów telewizyjnych).
Telefony komórkowe a błogi czasu wojny
Telefon wyposażony w kamerę nie był jedynym
z nowych mediów, które zadebiutowały podczas woj-
ny irackiej, czyli drugiej wojny w Zatoce. Wielu ludzi
czerpało informacje z wojennych blogów - pamiętni-
ków prowadzonych w Internecie - których autorzy re-
lacjonowali i komentowali aktualne wydarzenia. Naj-
bardziej rzucającą się w oczy cechą tych blogów, jak
i innych materiałów zamieszczanych w sieci, jest ich
osobisty charakter - pisane są od serca, trafiają do
odbiorcy bez żadnych pośredników. Nie zatwierdza
ich ani nie wygładza żaden redaktor czy producent.
Autor, redaktor i producent często są w Internecie
jedną osobą.
193
Wojna iracka nie była pierwszym wydarzeniem
podczas którego Internet został wykorzystany do ta-
kiej niefiltrowanej komunikacji. Chińscy studenci ze-
brani na placu Tiananmen w 1989 roku wysyłali e-mai-
le do czytelników na Zachodzie. Internet stanowił
wówczas jedyne źródło niezafałszowanej informacji
o Chinach, wszystkie inne media były bowiem kont-
rolowane przez władze, a zachodnim dziennikarzom
utrudniano pracę. (Wcześniej kamery rejestrowały
przejmujące sceny z Pekinu - najbardziej pamiętny
był widok studenta stojącego naprzeciw nadjeżdżają-
cych czołgów. Obrazy te obejrzał cały świat, a skutki
okazały się dla władz chińskich tak druzgocące, że
ostro się wzięły za dziennikarzy telewizyjnych. Inter-
net przejął pałeczkę. Chińscy funkcjonariusze nie
zdawali sobie sprawy, jaką moc mają terminale kom-
puterowe w rękach studentów).
Wartość mediów jako przekaźników rzetelnych in-
formacji bywa jednak względna. W warunkach, gdy
władze chińskie nałożyły cenzurę na media głównego
nurtu, Internet okazał się najbardziej niezawodnym
źródłem. Jednakże od pojawienia się komercyjnych
usług internetowych na początku lat osiemdziesią-
tych, wiarygodność e-maili i elektronicznych biulety-
nów informacyjnych (w pewnym sensie poprzedni-
ków dzisiejszych blogów) należała do jego słabych
stron.
Jeśli znamy autora e-maila albo osobę, z którą kon-
taktujemy się za pomocą komunikatora internetowe-
go, zorientujemy się zapewne, czy ktoś się pod nią
podszywa. Ale jak możemy mieć podobne zaufanie do
błoga pisanego przez nieznanego nam autora? Dzie-
ciak z Brooklynu może dla draki pisać błoga niby
z Bagdadu. Co gorsza, autorem takiego błoga może
być propagandysta z Pentagonu czy z innego kraju.
194
pseudonimy i fałszywe tożsamości są równie nieodłącz-
nym elementem publikacji w Internecie, jak wolność
od ingerencji redaktora, a także władz (w przeważają-
cej większości wypadków). (Orzeczenie amerykańskie-
go Sądu Najwyższego z czerwca 2003 roku, zezwalające
na odebranie federalnych funduszy bibliotekom, które
nie podjęły żadnych działań, by zablokować dzieciom
nieograniczony dostęp do Internetu, stanowi kroczek
w stronę zwiększonej kontroli ze strony władz federal-
nych. W odróżnieniu od ustawy o przyzwoitości z 1996
roku, słusznie uznanej za niekonstytucyjną z powodu
niezgodności z Pierwszą Poprawką, zarządzenie doty-
czące bibliotek nie stanowi bezpośredniej cenzury In-
ternetu).
W przypadku telefonu komórkowego, nawet bez ka-
mery, nie występuje podobny problem mistyfikacji.
Głos wypowiadający słowa można rozpoznać w stop-
niu, w jakim nie da się zidentyfikować palców piszą-
cych na klawiaturze. Technologia cyfrowa podkopała
odwieczną wiarygodność pisma. W epoce pisma ręcz-
nego czytelnik mógł przynajmniej rozpoznać charak-
ter pisma autora. Nawet przy pisaniu na maszynie wy-
stępowały pewne cechy charakterystyczne - jeśli nie
ręki, która pisała, to przynajmniej maszyny. Można
było spostrzec, czy górna część litery „t" albo dolna
litery „y" jest wygięta, czy czcionki te są uszkodzone
albo mają inne znaki szczególne. Dziś jednak słowa
pojawiają się na monitorze za sprawą bezosobowego
kodu dwójkowego, wywoływanego naciskaniem kla-
wiszy z literami. Rodzaj klawiatury, długość palców,
szybkość pisania, wielkość ręki itp. nie mają żadnego
związku z wyglądem liter na ekranie. Ręka oraz kieru-
jący nią mózg ustalają tylko, jakie litery mają się poja-
wić. Jest to prawie tak, jakby umysł pisał bezpośred-
nio, przywołując litery w ich niepokalanej postaci,
195
nietknięte fizycznością palców i rąk. Więź autora ze
słowami jest tak nikła, że czytelnik tylko wtedy okreś-
li z przekonaniem osobę autora, jeśli ten jest mu już
znany, dzięki czemu może rozpoznać jego osobowość
(umysł) i styl (sposób pisania).
Telefon komórkowy, choć tak nowoczesny jako
urządzenie, funkcjonuje w najbardziej podstawowym
obszarze ludzkiej komunikacji - w sferze głosu. Na-
wet dziecko nieznające żadnego języka rozpozna głos
matki. Od lat badania sugerują, że dzieci reagują
prawdopodobnie nawet na głosy słyszane w życiu pło-
dowym.
Relacja przez telefon komórkowy jest więc z natury
rzetelniejsza, przynajmniej jeśli chodzi o źródło, niż
jakikolwiek tekst zamieszczony w Internecie. Nie
znaczy to, że dziennikarz nie może wykorzystać ko-
mórki do wprowadzenia publiczności w błąd. Wspo-
mniany już Jayson Blair przy jej użyciu oszukiwał
redakcję „New York Timesa" w sprawie swojego
miejsca pobytu. Kiedy jednak oszustwo wyszło na
jaw, ten sam telefon komórkowy okazał się dowodem
przeciwko niemu. Blair nie mógł się wyprzeć, że z nie-
go dzwonił. Telefon przekazał jego niepowtarzalny,
rozpoznawalny głos.
Taka identyfikacja nie jest możliwa w Internecie
i chyba dlatego nie odegrał on większej roli w relacjo-
nowaniu przebiegu wojny irackiej. Sondaże przepro-
wadzone podczas niej i po jej zakończeniu wykazały,
że największy przyrost liczby odbiorców (w języku In-
ternetu - użytkowników) miała nadająca przez całą
dobę informacyjna telewizja kablowa. Przodował ka-
nał Fox News, którego oglądalność wzrosła o 300 proc,
do 3,3 miliona widzów dziennie. Tradycyjne amery-
kańskie sieci telewizyjne - ABC, CBS i NBC - straciły
10 proc. widzów, ale nadal przyciągały 28 milionów
196
dziennie, w porównaniu z 7-8 milionową publiczno-
ścią stacji kablowych. A wszystkie stacje zasilał tele-
fon komórkowy. Jak zauważył Andrew Hayward, pre-
zes CBS News, „była to wojna reporterów, a nie
prezenterów", ponieważ reporterzy, znajdujący się
wśród wojska, mogli od razu przekazywać informacje
z pierwszej ręki - słowa, dźwięki i obrazy - przez tele-
fony komórkowe. (Więcej szczegółów - zob. Steve
Schifferes, Who Won the US Media War, 2003).
Do słabej strony blogów internetowych należy za-
liczyć to, że większość autorów słusznie postrzegano
jako  amatorów,  niedorównujących profesjonalnym
dziennikarzom. Pomimo całej swej bezpośredniości
Internet nie ma istotnej zalety radia i telewizji (nawet
z czasów przedkablowych i przedkomórkowych), któ-
re stają się dostępne za naciśnięciem guzika. Do sie-
ci trzeba się załogować (a od włączenia komputera
do lektury strony internetowej może upłynąć sporo
czasu).
Internet, jako przekaźnik relacji o wojnie, mógł ro-
bić wrażenie wyłącznie w porównaniu z tradycyjną ga-
zetą, która, pomimo oczywistej wiarygodności (bez
względu na przypadek Jaysona Blaira), podawała wia-
domości wczorajsze, w dosłownym i przenośnym sen-
sie. Nie mogła się równać z szybko reagującymi me-
diami elektronicznymi, nawet jeśli uwzględnić długi
czas logowania się do Internetu. Opóźnienie właści-
we gazetom sprawiło również, że nie mogły one wyko-
rzystać przydzielonych do wojska dziennikarzy z ko-
mórkami. Tym boleśniejsze ciosy zadała drukowanej
prasie telewizja i jej reporterzy. Internet też mógł
przekazywać materiały tych dziennikarzy, i czynił to,
ale były mniej wyraźne i mniej wygodne w oglądaniu
niż relacje nadawane w telewizji. Internet pozostał
więc przy blogach, potencjalnie równie zawodnych,
197
jak ruchome piaski. Mniejsze miał osiągnięcia, niż
można byłoby przewidywać dziesięć lat wcześniei
gdy z takim entuzjazmem witano jego nastanie - za-
nim telefon komórkowy stał się niezbędnym wyposa-
żeniem dziennikarza telewizyjnego.
Telefon komórkowy jako broń:
telefoniczny zapalnik
Te same cechy telefonu komórkowego, dzięki któ-
rym stał się idealnym narzędziem reportera wojenne-
go - możliwość połączenia się z dziennikarzem w do-
wolnym miejscu i transmisji na żywo - uczyniły zeń
również idealne narzędzie wojny, łączności wojskowej.
Nowe technologie komunikacyjne odgrywały często
na wojnie decydującą rolę. Lincoln nie tylko patrono-
wał pracy fotoreporterów Brady'ego, ale i w ostatnich
dniach wojny secesyjnej pozostawał w ścisłym kon-
takcie z generałem Grantem dzięki możliwościom, ja-
kie stworzył telegraf. (Jak na ironię, pierwsze wiado-
mości o zabójstwie Lincolna, które dotarły do Agencji
Reutera w Londynie - był to telegram od irlandzkiego
reportera, który właśnie przypłynął z drugiej strony
Atlantyku - zostały potraktowane z niedowierzaniem.
Telegrafowi mniej wtedy ufano niż komunikacji twa-
rzą w twarz czy korespondencji pisanej. Być może
dlatego, że był pierwszym medium elektronicznym
i został zaakceptowany dopiero po dłuższym czasie.
W 1838 roku Morse zademonstrował swój wynalazek
prezydentowi Van Burenowi, który przekonał się do
jego zalet i wystąpił do Kongresu o wsparcie finanso-
we, ale Kongres przez pięć lat zwlekał z decyzją o przy-
znaniu funduszów na budowę linii telegraficznych
w Stanach Zjednoczonych). Franklin Delano Roose-
198

velt i wszyscy ważniejsi przywódcy polityczni z cza-
sów drugiej wojny światowej wykorzystywali radio do
inspirowania i mobilizowania swoich narodów. Roose-
velt, podobnie jak dwadzieścia lat po nim Lyndon
Johnson, lubił w pracy posługiwać się telefonem. (Je-
go numer figurował nawet w książce telefonicznej No-
wego Jorku w 1931 roku, kiedy przyszły prezydent był
gubernatorem). Zupełnie inny stosunek do telefonu
miał jego następca Harry Truman. Biograf Trumana
David McCullough (1992, s. 141-142) pisze, że prezy-
dent był „człowiekiem XIX wieku". Unikał nie tylko
telefonu, ale i maszyny do pisania, nie lubił Aktu
schodzącego po schodach Duchampa ani jazzu. Nato-
miast John F. Kennedy na tyle cenił sobie telefon, że
po kubańskim kryzysie rakietowym kazał zainstalo-
wać „gorącą linię" między Nowym Jorkiem a Mosk-
wą, żeby mieć możliwość bezpośredniego kontaktu
z radzieckim premierem Nikitą Chruszczowem i w ra-
zie czego zapobiec wojnie. Obaj zdawali sobie sprawę,
że powodem nasilenia się kryzysu był między innymi
brak informacji oraz błędne zrozumienie intencji stro-
ny przeciwnej. Jednak żaden z nich nie przetrwał na
urzędzie tak długo, by zrobić użytek z tej linii.
W trakcie działań zbrojnych od czasów drugiej woj-
ny światowej używano przenośnych krótkofalówek,
a marynarka wojenna korzystała z łączności radiowej
już w pierwszej wojnie. (Amerykańska marynarka wo-
jenna uznała telegraf bez drutu - pierwsze radio - za
tak użyteczny i nieodzowny, że starała się o to, by
rząd miał monopol na radio. Bezskutecznie). Techno-
logia komórkowa udoskonaliła walkie-talkie. Telefo-
ny komórkowe odegrały jednak w wojnie irackiej
jeszcze jedną istotną rolę, którą mogło odegrać tylko
urządzenie będące w tak powszechnym użyciu na ca-
łym świecie, stosowane do celów niewojskowych. Po
199
dwóch atakach rakietowych na miejsca, gdzie według
wszelkich przypuszczeń miał się znajdować Saddarti
Husajn - pierwszy nastąpił na początku wojny, drugi
kilka tygodni później - w mediach pojawiły się py-
tania, skąd wojska koalicji mogły mieć tak dokładne
informacje o miejscu jego pobytu. Nie udzielono peł-
nej odpowiedzi, czemu trudno się dziwić. Zakulisowe
źródła sugerowały jednak, że Stany Zjednoczone utrzy-
mywały internetową i telefoniczną łączność z Irakij-
czykami w otoczeniu Saddama.
Być może iraccy informatorzy mieli nowoczesne
palmtopy, umożliwiające niezawodny, możliwy do zwe-
ryfikowania kontakt z amerykańskimi agentami (a jak
już wiemy, żaden e-mail nie da się do końca zweryfi-
kować). Jeśli nie, posługiwali się zapewne telefonami
komórkowymi. Możemy sobie wyobrazić następujący
scenariusz: ktoś znajdujący się w najbliższym otocze-
niu Saddama Husajna, albo dostatecznie blisko, by
dokładnie znać miejsce jego pobytu, przeprasza, że
musi na chwilę wyjść, udaje się do toalety albo w inne
odpowiednio odosobnione miejsce i nawiązuje łącz-
ność telefoniczną. Utrzymuje prawdopodobnie kon-
takt z agentem koalicji. Telefon umożliwia dokład-
ne zlokalizowanie Saddama - zarówno dzięki słownej
relacji dzwoniącego, jak i, być może, triangulacji sa-
telitarnej pozwalającej namierzyć, skąd zadzwonił.
Z punktu widzenia Saddama telefon stał się niewi-
dzialnym uchem nieprzyjaciela. Uszy jednak nie tylko
słyszą, mogą ściągnąć straszliwy cios. Konsekwencją
przekazanej przez nie informacji jest atak rakietowy,
jaki następuje za kilka minut. (Jego powodzenie zale-
ży od czynników innych niż telefon komórkowy - od
tego, czy informacja jest rzetelna, czy informator jest
podwójnym agentem, czy Saddam nadal znajduje się
w danym miejscu itp. W obu omawianych przypad-
200
kach atak się nie udał. W każdym razie, dla informa-
tora byłoby lepiej, gdyby wyszedł nie tylko z pokoju,
ale i szybko opuścił budynek).
Potajemnie podkładane bomby to metoda od dawna
stosowana w zamachach na przywódców wroga pod-
czas różnych wojen. Wziąwszy to pod uwagę, możemy
docenić, jak wiele zmienił w tej dziedzinie telefon ko-
mórkowy funkcjonujący w roli zapalnika. Zamach na
Hitlera przygotowany w 1944 roku przez dowódców
wojskowych będących w opozycji powiódł się o tyle, że
podłożona bomba wybuchła - co prawda nie w twarz
Hitlerowi, ale pod stołem, przy którym siedział. Dyk-
tator jednak nie zginął, odniósł tylko lekkie obrażenia,
a przemówienie, jakie tego samego dnia wieczorem
wygłosił przez radio do narodu niemieckiego, przeko-
nało resztę dowództwa, że nic mu się poważnego nie
stało. Generałowie zachowali więc lojalność wobec
Trzeciej Rzeszy, nawet jeśli byli jej niechętni, spisek
został rozbity, a wojna trwała nadal. Większa bomba
mogłaby Hitlera zabić i położyć kres wojnie, ale nie
było sposobu na jej wniesienie do pokoju i ukrycie.
Telefon komórkowy umożliwia naprowadzenie na
cel tysięcy pocisków, z których każdy ma ponad ty-
siąc razy większą moc od bomby użytej w zamachu na
Hitlera. W połączeniu z ogromną rakietową potęgą ta-
kiego kraju, jak Stany Zjednoczone, gotową do na-
tychmiastowego użycia, telefon staje się niezwykle
skuteczną bronią, pozwalającą na precyzyjny atak.
Urządzenie, którego dzwonek wprowadza zakłócenie
przestrzeni społecznej w restauracjach, teatrach czy
domach pogrzebowych, staje się narzędziem politycz-
nej i dosłownej destrukcji na teatrze wojny. W czasie
wojny irackiej mogłoby do tego dojść w restauracji,
gdyby Saddam Husajn naprawdę był na kolacji w lo-
kalu, który stał się celem drugiego rakietowego ataku
201
wymierzonego w jego osobę w kwietniu 2003 roku. Atak
ten w dosłownym tego słowa znaczeniu wydzwoniono
Z punktu widzenia reżimu Saddama telefon komór-
kowy stał się bronią obosieczną, narzędziem komu-
nikacji, które zmieniło się w narzędzie wtargnięcia
w cudzą przestrzeń - tak jak w odniesieniu do każde-
go, kto nie życzy sobie w danym momencie przyjmo-
wać telefonów. Tylko że byłemu irackiemu reżimowi
wtargnięcie to przyniosło śmierć, choć sam Saddam
pozostał przy życiu.
Co mogłoby powstrzymać wrogów przed użyciem
tego samego narzędzia przeciwko nam? Z pewnością
wśród nas też znajduje się co najmniej kilku szpiegów
wyposażonych w komórki.
Nic by temu nie zapobiegło, należy jednak uwzględ-
nić fakt, że nasi wrogowie, w przeciwieństwie do nas,
nie rozporządzają w chwili obecnej szybko odpalany-
mi, precyzyjnie naprowadzanymi na cel pociskami ra-
kietowymi o ogromnej sile rażenia. Podczas wojny
z Irakiem na naszą korzyść przemówiła wielka asyme-
tria w dziedzinie środków komunikacji i uzbrojenia.
Wszyscy na świecie mają telefony komórkowe, ale tyl-
ko koalicja rozporządzała potęgą rakietową umożli-
wiającą doprowadzenie ataku do końca. Inaczej to
ujmując, wykorzystaliśmy komórki znajdujące się
w Bagdadzie, ponieważ mieliśmy rakiety, natomiast
Saddamowi Husajnowi na nic się nie przydały telefo-
ny znajdujące się w Waszyngtonie, Londynie, Sydney,
Madrycie i innych stolicach państw koalicji.
Gdy nie ma rakiet, które można natychmiast odpa-
lić, telefon komórkowy traci siłę uderzeniową ja-
ko część machiny wojennej. Nie oznacza to jednak,
że wszechobecny aparat okaże się bezużyteczny dla
wszystkich poza Stanami Zjednoczonymi i ich sojusz-
nikami. Podczas śledztwa prowadzonego przez FBI po
202
zamachach terrorystycznych w Rijadzie w maju 2003
roku (w których zginęło 35 osób) znaleziono cztery
zmodyfikowane telefony komórkowe, za pomocą któ-
rych można było zdalnie wywołać eksplozję bomby.
(Co do szczegółów, zob. Anderson, 2003). Al-Kaida i ter-
roryści z 11 września też zapewne korzystali z łączności
komórkowej. Rola nowych mediów - telefonii komór-
kowej i Internetu - w działaniach terrorystów przed 11
września należy nadal do nienależycie rozpoznanych
elementów tej nie do końca jeszcze wyjaśnionej trage-
dii. Jeśli kiedykolwiek wyjdzie na jaw cała prawda o 11
września - jak doszło do tego, że FBI i amerykańskie
organy ochrony porządku publicznego dały się tak za-
skoczyć - dowiemy się być może, że zbyt wiele uwagi
poświęcano starym mediom, np. podsłuchom telefo-
nów stacjonarnych, za mało zaś nowym, takim jak ko-
mórki i anonimowy Internet. (Wiemy, oczywiście, jaki
użytek z telefonów komórkowych zrobili Todd Bea-
mer, Jeremy Glick i inni pasażerowie porwanego sa-
molotu United Airlines, lot 93, którzy nie dopuścili, by
za pomocą tej maszyny terroryści wyrządzili jeszcze
więcej zniszczeń. Wiemy o tym i czcimy ich pamięć).
Jeśli chodzi o rakiety, które mogą trafić w restaurację
w dowolnym miejscu kuli ziemskiej w kilka minut po
dzwonku z telefonu komórkowego, to na pewno będzie
ich więcej i znajdą się w wielu arsenałach, jak prawie
każda inna broń znana w dziejach ludzkości. Najsłyn-
niejszym wyjątkiem w tym względzie była Japonia,
która przez ponad trzysta lat odrzucała karabin, uzna-
wany za broń niehonorową. Wyjątek ten jednak był
skazany na niepowodzenie. (Bardzo ciekawie pisze
o tym Noel Perrin w Giving Up the Gun: Japan's Re-
version to the Sword, 1543-1879,1979).
Telefon komórkowy, jak każda inna broń - i każ-
da inna technologia - może znaleźć dobre lub złe
203
I
zastosowanie. Nie ma czegoś takiego, jak technologia
z natury zła lub z natury dobra. Od blisko trzydziestu
lat wygłaszam na różnych konferencjach poświęco-
nych etycznym aspektom technologii wykład, w któ-
rym to wykazuję. Nosi on tytuł „Karabiny, noże i po-
duszki". (Krótko również o tym pisałem. Zob. np. On
Behalf of Humanity: The Technological Edge, 1996),
Czy możemy sobie wyobrazić technologię z gruntu
złą, taką, bez której lepiej byłoby nam i całemu świa-
tu, gdyby nie została wynaleziona? Natychmiast na-
suwa się przykład broni palnej. Ale poza ripostą po-
wołującą się na karabin w ręku kogoś, kto próbuje
zapobiec morderstwu (szczególnym przypadkiem by-
łaby tu wojna sprawiedliwa), nasuwa się i inna - za
pomocą broni palnej można upolować zwierzynę i ura-
tować kogoś przed śmiercią głodową. W takim wypad-
ku strzelba nie wyrządzi zła, albo przynajmniej zła
bezwzględnego, chyba że utrzymujemy, iż gorzej jest
zabić zwierzę, niż dopuścić, żeby człowiek umarł
z głodu. Cóż jednak powiedzieć o wynalazku z gruntu
dobrym, a w najgorszym wypadku nieszkodzącym ni-
komu? Weźmy na przykład poduszkę, która ma prze-
cież służyć naszej wygodzie. Niestety, można nią rów-
nież udusić człowieka.
Być może problem nasz polega na tym, że nie posu-
nęliśmy się dostatecznie daleko i byliśmy zbyt potul-
ni, wybierając z pozoru złe i z pozoru dobre wynalazki.
Zamiast karabinu weźmy przykład bomby atomowej,
która może wyrządzić o wiele większe zniszczenia niż
jakakolwiek broń palna, na co są dowody. Nawet po-
kojowe, chwalebne zastosowania energii atomowej
nie są wolne od zagrożeń, o czym świadczy awaria re-
aktora w Czarnobylu. Jednakże każdy złośliwy guz,
który pod wpływem napromieniowania zmniejszył
się, spowolnił rozrost lub uległ zniszczeniu, dowodzi,
204
że nie można jednoznacznie postawić znaku równania
między rozszczepieniem atomu a złem. Powinniśmy
się zastanowić, czy naprawdę byłoby nam lepiej, gdy-
by dwudziestowieczna fizyka w ogóle nie zaistniała.
Innymi słowy, medycyna i napromieniowania stoso-
wane w medycynie są czymś dobrym. Ale czy o medy-
cynie można zawsze tak powiedzieć? Czy w wynalaz-
kach służących leczeniu chorób - od naświetlań do
szczepionek - odnaleźliśmy coś o wiele bardziej nieza-
przeczalnie dobrego niż w skromnej poduszce? Bynaj-
mniej. Broń biologiczna, powstała z tej samej techno-
logii medycznej co szczepionki, jest równie zła, jak
broń atomowa, a może nawet gorsza. Może unicestwić
trzy piąte ludności świata, o czym świadczy epidemia
dżumy (Czarna śmierć), która niegdyś spustoszyła nie-
które rejony Europy. To właśnie broni biologicznej,
a także atomowej i chemicznej szukali Amerykanie
w Saddamowskim Iraku, żeby ją zniszczyć. Stosunko-
wo niski koszt produkcji tej broni i śmiercionośne
skutki jej zastosowania - zabójcze bakterie szybko się
rozprzestrzeniają - pozwalają określić ją mianem
bomby atomowej dla ubogich.
Wygląda więc na to, że bez względu na usilne próby
ustalenia, jaka technologia jest jednoznacznie i bez-
względnie zła lub dobra, dojdziemy do wniosku, iż
wszystkie, nawet te z pozoru łatwe do zaklasyfikowa-
nia, są jak noże, którymi można zarówno zranić czło-
wieka (zły aspekt), jak i pokroić jedzenie (dobry
aspekt). Telefon pod wieloma względami stanowi naj-
wyższe ucieleśnienie tego dwojakiego charakteru tech-
nologii. Jako środek komunikacji niezmiernie ułat-
wia nam kontakt z innymi ludźmi (bez względu na to,
czy pragną tego, czy nie), im też ułatwia kontakt z na-
mi (bez względu na to, czy tego chcemy). W warun-
kach wojny umożliwia obserwowanie jej przebiegu
205
w niespotykany dotąd sposób, a niekiedy staje się czę-
ścią samego procesu wojennego - co oznacza, że ułat-
wia nie tylko łączność, ale i zabijanie, a także zapobie-
ganie zabijaniu.
Mikrokosmos i przyszłość
Wojny były zawsze mikrokosmosem przyszłości,
tyglem nowych czasów, sprawdzianem dla najnow-
szych technologii, które pod naciskiem nadzwyczaj-
nej sytuacji, walki na śmierć i życie o zwycięstwo,
0 przetrwanie, mogły wykazać, do czego są zdolne. Se-
mafor osiągnął dojrzałość w czasie wojen napoleoń-
skich i wskazał drogę telegrafowi. Epoka podboju
Kosmosu i epoka nuklearna zadebiutowały podczas
drugiej wojny światowej wraz z niemiecką rakietą V2
1 amerykańską bombą atomową. To samo można po-
wiedzieć o telefonie komórkowym, a przynajmniej
o urządzeniu umożliwiającym prowadzenie w ruchu
rozmów na duże odległości, jakim było walkie-talkie.
Przyszłość niejednej technologii z dziedziny łączno-
ści wyjaśniła się w trakcie kilku tygodni intensyw-
nych działań zbrojnych w Iraku. Wideofon sprzężony
z telefonem komórkowym, podłączonym do telewizji,
po raz pierwszy znalazł się naprawdę w głównym nur-
cie. Kablowa telewizja informacyjna, która włączyła
się do walki podczas pierwszej wojny w Zatoce, pod-
czas drugiej wojny wysunęła się na pierwsze miejsce
pośród środków przekazu relacjonujących działania
wojenne, nawet jeśli notowania stacji kablowych po-
zostawały nadal w tyle za tradycyjnymi sieciami tele-
wizyjnymi. Liczba widzów stacji kablowych znacznie
podczas tej wojny wzrosła, podczas gdy liczba odbior-
ców sieci telewizyjnych (z wyjątkiem NBC) zmalała.
206
Przyszłość telewizyjnych wiadomości wydaje się dość
jasna.
Podczas pierwszego weekendu wojny telewizja CBS
zdecydowała się przerwać nadawane przez całą dobę
relacje z frontu transmisją meczu koszykówki, licząc
na wzrost oglądalności. Różnice w liczbie widzów tele-
wizji kablowych i tradycyjnych odzwierciedlają coś wię-
cej niż preferencje potencjalnych odbiorców progra-
mu telewizyjnego. Usługi telewizji kablowej kosztują,
liczba abonentów kablówek jest w Stanach Zjedno-
czonych nadal mniejsza od liczby wszystkich telewi-
dzów - do usług tych ma dostęp około 80 proc. gos-
podarstw domowych, podczas gdy 99 proc. posiada
telewizory. Rywalizując o widownię wojennego spek-
taklu, telewizja kablowa walczyła więc, mając jedną
rękę, a przynajmniej palec lub dwa, przywiązaną za
plecami. Zapowiedź przyszłości wciąż widnieje na ek-
ranie. (Do tej pory - do grudnia 2003 roku - tylko raz
program telewizji   kablowej przyciągnął więcej wi-
dzów niż którykolwiek program stacji naziemnej. By-
ło to we wrześniu 2002 roku, kiedy HBO nadała po raz
pierwszy czwartą  serię odcinków Rodziny Soprano.
Podczas wojny irackiej największą oglądalność spo-
śród telewizji kabLowych miewał często Fox News. Te-
lewizji informacyj nej udało się taki poziom osiągnąć
przedtem tylko raz - przez CNN w czasie pierwszej
wojny w Zatoce w 1991 roku).
Internet też się nieźle spisywał, błogi wojenne sku-
piały na sobie uwagę, ale wojna iracka ukazała, że je-
go przyszłość nie przedstawia się aż tak optymistycz-
nie, jak przepowiadano w poprzedniej dekadzie. Poza
udostępnianiem "ologów Internet, jeśli chodzi o rela-
cjonowanie wojny, odgrywał rolę raczej pomocniczą
w stosunku do starszych mediów, takich jak telewizja.
Ta mniejsza od   spodziewanej rola Internetu jako
207
przekaźnika wiadomości zbiegła się z obniżeniem
oczekiwań, jakie łączono z nim w ostatnich latach tak-
że w wielu innych dziedzinach, w tym zakupów on-
-line. Księgarnia internetowa Amazon sprzedaje na
przykład tylko 8 proc. książek kupowanych przez
amerykańskich czytelników. (Resztę rozprowadzają
tradycyjne księgarnie należące do wielkich sieci, jak
Barnes & Noble czy Borders oraz niezależne). W In-
ternecie świetnie natomiast funkcjonuje pornografia,
nie tak łatwa do nabycia osobiście, a także muzyka,
w radiu dostępna za darmo, ale ulotna, a w sklepach
bardzo droga.
Pozycja tradycyjnych gazet, z oczywistych powodów
pozostających o dzień z tyłu, jeszcze bardziej osłabła.
Nie było to zaskoczeniem. Proces ten postępował, od-
kąd radio, a następnie telewizja zaczęły wysuwać się
na czoło.
Rewolucja, jaka się dokonała, nastąpiła w znacznej
mierze dzięki połączeniu telefonu komórkowego z wi-
deofonem - zawsze pod ręką, zawsze gotowym do
usług. Kiedy tylko przydzielony do wojska dzienni-
karz zdołał się dodzwonić do redakcji, zaspokajał po-
trzeby nie tyle tradycyjnych wydań wiadomości tele-
wizyjnych, nadawanych tylko przez kilka godzin
w ciągu dnia, nie Internetu, do którego trzeba się lo-
gować, a obraz z wideofonu jest w nim jeszcze mniej
wyraźny niż w telewizji, a już z pewnością nie wleką-
cej się w ogonie mediów prasy drukowanej, ale spi-
sywał się idealnie we współpracy z nadającymi przez
okrągłą dobę kablowymi telewizjami informacyjnymi.
Wiemy już, że telefon komórkowy będzie nadal od-
grywał istotną rolę w przekazie wiadomości i że w tej
przynajmniej roli będzie nadal sprzężony z wideofo-
nem. Jakie inne wnioski na przyszłość możemy wy-
ciągnąć, pomijając jego funkcję podczas wojny?
208
Komórka jest już tak mała, lekka, tak łatwo ją wło-
żyć do kieszeni, że tylko golas może się wymawiać, iz
nie ma jej przy sobie.                                   ^ , ?   ,
W ostatnim rozdziale zajmiemy się przyszłością te-
lefonu komórkowego. Zastanowimy się przede wszyst-
kim co można zrobić, żeby jego obosieczne ostrze
nakierować tak, by służyło nie tylko dobru, ale we
wszystkich dziedzinach spisywało się jak najlepiej.
11
Co przyniesie przyszłość
Fakt, że nowa technologia przynosi niezamierzone
skutki, nie oznacza, że nie możemy planować i uspraw-
niać naszych wynalazków oraz sposobu ich funkcjo-
nowania. Choć zdarza się, że plany przybierają niespo-
dziewany obrót, połowa satysfakcji z ulepszonego
urządzenia jest lepsza niż zupełny jej brak.
Telefon komórkowy, jak mogliśmy się przekonać,
okazał się sprzętem niepozbawionym dość wielu nie-
przewidzianych wad. Do najbardziej denerwujących
należy, paradoksalnie, to, że im częściej posługujemy
się komórkami, im bardziej nam się przydają, im
sprawniej działają, tym większe niezadowolenie budzi
w nas to, że czegoś zrobić nie mogą. Kiedy jakieś urzą-
dzenie jest absolutną nowością, każda usługa, jaką
nam oddaje, wydaje się czymś cudownym. Gdy się do
niego przyzwyczajamy, przestajemy tę usługę doce-
niać, a brak dodatkowych funkcji wywołuje niezado-
wolenie, a nawet wydaje się nieznośny.
Najlepszym przykładem nienasyconego apetytu na
komunikację idealną jest nasz stosunek do szybkości.
Mówiąc o „idealnej" komunikacji, mam na myśli ta-
ką, która pozostaje w całkowitej zgodności z tempem
naszej wyobraźni i rządzących nami impulsów- W po-
210
czątkach łączności komputerowej, czyli w pierwszej
połowie lat osiemdziesiątych, modemy przekazujące
dane z prędkością 300, a później 1200 bitów na sekun-
dę zdawały się działać jak błyskawica. I tak istotnie
było, jeśli je porównać do poprzedników, osiągających
zaledwie jedną trzecią lub jedną dwunastą tej pręd-
kości. Dziś modem o szybkości 56 000 bitów na se-
kundę sprawia wrażenie niesamowicie powolnego,
ułomnego. I tak rzeczywiście jest w odniesieniu do
wielu usług dostępnych w Internecie, na przykład
możliwości oglądania filmów (streaming video). Na-
wet jednak najszybsze połączenia przez stałe łącze po-
trafią nas zirytować, jeśli przekazują informacje odro-
binę wolniej niż natychmiast, nie nadążając za naszą
wyobraźnią.
To   właśnie   szybkość   łączności   elektronicznej
-  299 792 kilometry na sekundę, prędkość światła,
największa, jaką zdaniem Einsteina zna wszechświat
-  irytuje nas, kiedy nie dorównuje jeszcze szybszej
prędkości wyobraźni. Nie dotyczy to zwykle transpor-
tu. Możemy na przykład, opierając się o słup latarni
na Czterdziestej Drugiej Ulicy w Nowym Jorku, wyob-
rażać sobie, że rozmawiamy z kimś, kto stoi w podob-
nej pozycji na Picadilly Circus w Londynie. Dobrze   .
wiemy, że gdybyśmy chcieli odbyć podróż do Londy-
nu, trzeba się dostać na lotnisko im. Kennedy'ego,
przelecieć nad Atlantykiem i dojechać z Heathrow do
centrum miasta, a to zajmuje pewien czas. (Niestety,
dziś, po przedwczesnym zgonie samolotu Concorde,
jaki nastąpił w 2003 roku, podróż taka trwa dłużej niż    -
przedtem). Jeśli chcemy jednak pogadać z kimś w Lon-
dynie przez telefon komórkowy, a linie są zajęte albo
rozmowa zostaje przerwana w połowie zdania, uznaje-
my to za dowód kiepskiej jakości telefonii komórko-
wej, co jest naprawdę nie do przyjęcia.
211
Telefon komórkowy może więc paść ofiarą własne-
go sukcesu, stać się obiektem gniewu wywołanego
oczekiwaniami, jakie w nas budzi. Ma poza tym jedną
wielką wadę, o której już wcześniej była mowa - umoż-
liwia kontakt z nami nawet wtedy, gdy chcemy być
poza wszelkim zasięgiem, sami, pragniemy zachować
prywatność. Możemy oczywiście udawać, że znajdo-
waliśmy się w martwej strefie albo że telefon był wy-
łączony, ale czy naprawdę chcemy, żeby epoka ko-
mórki stała się również bohaterską epoką niewinnych
kłamstw?
W tym rozdziale zastanowimy się, jak można wyeli-
minować lub złagodzić te i inne niedociągnięcia oraz
niepożądane skutki telefonii komórkowej w taki spo-
sób, by nie powstało zbyt wiele nowych, nieoczekiwa-
nych problemów. Ponieważ problemy takie są na-
prawdę niezamierzone i niemożliwe do przewidzenia,
i tak niewiele się o nich dowiemy, bez względu na to,
jak usilnie będziemy się starali je sobie wyobrazić.
Działamy więc poniekąd po omacku. Ale planowanie
i postęp technologii opiera się nieuchronnie na trzech
ślepych myszkach - albo przynajmniej trzech krót-
kowzrocznych gryzoniach. Możemy się wspomagać
szkłami korekcyjnymi w postaci wiedzy o losie in-
nych, starszych wynalazków i ich niezamierzonych
skutkach. Dotyczy to również telefonu komórkowego.
Nawet jeśli nasze środki zaradcze na istniejące prob-
lemy przysparzają nowych kłopotów, możemy swo-
bodnie wynajdywać także rozwiązania (choćby i nie-
doskonałe) tych ostatnich.
Trwa więc nieprecyzyjny, oparty na kompromisach
proces ewolucji mediów. Jeśli w jakimś momencie
możemy stwierdzić, że dana technologia i środki za-
radcze na jej niedociągnięcia dają nam więcej ko-
rzyści, niż mieliśmy przedtem, jeśli połączenie sta-
212
rych i nowych usług oraz zalet i wad jakiegoś urzą-
dzenia przynosi nam więcej pożytku niż urządzenie
poprzednie, też posiadające swoje plusy i minusy
- i jeśli korzyści przeważają nad stratami - wtedy na-
prawdę zasadne będzie stwierdzenie, że dokonaliśmy
postępu.
Telefon na miarę
Telefon komórkowy w swojej obecnej postaci po mi-
strzowsku zaradził największemu chyba niedociąg-
nięciu aparatu stacjonarnego. Chodzi o to, że mogła
nas ominąć ważna rozmowa albo sami nie mogliśmy
zadzwonić w istotnej dla nas sprawie, kiedy należało
to zrobić. Telefon stacjonarny od czasu jego wynale-
zienia w 1876 roku podlegał bardziej chyba znaczą-
cym ulepszeniom niż jakiekolwiek inne medium. Je-
go historia to prawdziwy podręcznik funkcjonowania
mediów zaradczych.
Już rok po pojawieniu się wynalazku Bella Edison
wpadł na pomysł, że fonograf, który właśnie skonstru-
ował, mógłby stać się automatyczną sekretarką. Choć
minęło prawie sto lat, zanim ta wizja się urzeczywist-
niła, nie zmienia to faktu, że telefon niemal od sa-
mego początku był obiektem kolejnych ulepszeń. Cu-
downe urządzenie, umożliwiające rozmowę z kimś,
kto nie jest fizycznie obecny, zrobiło takie wrażenie,
że ludzie zapragnęli je udoskonalić. Podobnie jak
szybkość komunikacji, rozbudziło apetyty.
Automatyczna sekretarka okazała się urządzeniem
prawie pozbawionym wad. Choć nie rozwiązała wszyst-
kich problemów nieodebranych telefonów - niektórzy
wolą się na nią nie nagrywać (być może nie chcą od-
dawać inicjatywy w ręce osoby, do której dzwonią,
213
i zachować element niespodzianki) - nie przysporzy,
ła niemal żadnych nowych. Z perspektywy kogoś
kto instaluje sekretarkę (albo korzysta z poczty gło-
sowej, jak to się dziś nazywa - interesująca derywa-
cja wsteczna od poczty elektronicznej), ma ona jedną
tylko niedogodność, nie można się mianowicie wy-
mówić, że nie odebrało się telefonu od osoby, z którą
nie mamy ochoty rozmawiać. W dawnych dobrych
czasach nie mieliśmy pojęcia, kto dzwonił, kiedy nie
było nas w domu. Nawet będąc w domu, mogliśmy
nie podnosić słuchawki, jeśli spodziewaliśmy się te-
lefonu od inkasenta, teściowej czy innego rozmówcy,
którego woleliśmy uniknąć. Dziś, kiedy nieodebrany
telefon zostaje zarejestrowany, pozostaje tylko uda-
wać, że sekretarka albo poczta głosowa była akurat
uszkodzona (to kolejna nitka w gobelinie niewin-
nych kłamstw, jaki często musimy utkać wokół sie-
bie we współczesnej erze informacyjnej). Wada ta
wydaje  się jednak mało  znacząca w porównaniu
z oczywistą zaletą, jaką jest odbieranie wiadomości
od osób, na kontakcie z którymi nam zależy, kiedy
nie ma nas przy telefonie. Telefon komórkowy jesz-
cze sytuację poprawia, radykalnie ograniczając czas,
w którym znajdujemy się poza zasięgiem dzwonią-
cych, do okresów głębokiego snu lub kąpieli pod
prysznicem (a i z głębokiego snu potrafi nas często
wyrwać, nie mówiąc o drzemce w hamaku, z dala od
aparatu stojącego przy łóżku).
Mniej jednoznaczne zalety mają takie funkcje, jak
rozmowa oczekująca, przekazywanie rozmów i iden-
tyfikacja numeru, które w pewnych rejonach wpro-
wadzono już na początku lat siedemdziesiątych (mię-
dzy innymi przy Grand Concourse i Fordham Road
w Bronksie, gdzie wtedy mieszkałem), a upowszech-
niły się w połowie lat dziewięćdziesiątych. Przekazy-
214
wanie rozmów, coraz mniej potrzebne w epoce telefo-
nów komórkowych, budzi najmniej kontrowersji.
Rozmowę można przekazać z telefonu domowego czy
jakiegokolwiek innego na dowolny podany przez nas
numer. Ma to tę samą wadę co automatyczna sekre-
tarka: może nas dopaść telefon od osoby, z którą wole-
libyśmy uniknąć kontaktu.
Bardziej złożone są zalety i wady rozmowy oczeku-
jącej. Przed wprowadzeniem tej usługi mogliśmy nie
odebrać telefonu nie tylko wtedy, gdy znajdowaliśmy
się z dala od aparatu, ale i w czasie, gdy prowadzili-
śmy właśnie rozmowę telefoniczną z kimś innym.
Z punktu widzenia dzwoniącego sygnał zajętości do-
starczał przynajmniej więcej informacji niż sygnały
telefonu, którego nikt nie odbierał. Świadczył bowiem
o tym, że ktoś - niekoniecznie osoba, do której dzwo-
nił - jest w domu i rozmawia przez telefon. W biurach
problem ten przeważnie nie występował. Sekretarka
lub recepcjonistka odbierająca telefon mogła stwier-
dzić, że osoba, do której dzwonimy, rozmawia z inne-
go aparatu, nie ma jej w pracy albo jest z innych po-
wodów nieosiągalna. Od niedawna nawet małe firmy
pozakładały po kilka linii telefonicznych i połączenie
przychodzące można było przekazać z linii zajętej
na wolną, co dzwoniący widział na swoim aparacie.
(Obecnie następuje przeważnie automatyczne przekie-
rowanie na pocztę głosową). Ale sygnał zajętości w do-
mu albo natknięcie się na sekretarkę w firmie mogły
doprowadzić do tego, że dzwoniący odstąpił od zamia-
ru rozmowy, co z kolei bywało powodem do irytacji.
Rozmowa oczekująca rozwiązuje w znacznym stopniu
ten problem. Dzwoniący nie słyszy sygnału zajętości,
tylko zwykły długi sygnał, osoba rozmawiająca przez
telefon słyszy pikanie i może przerwać dialog z pierw-
szym rozmówcą, poprosić go, żeby chwilę poczekał,
215
i zająć się drugim. Sama więc odgrywa rolę recepcjo-
nistki, czy też, ujmując sprawę z technicznego punktu
widzenia, ma do dyspozycji system wielu linii na linii
pojedynczej. W każdym razie funkcja rozmowy ocze-
kującej daje więcej opcji do wyboru, a także możli-
wość sprawowania kontroli.
Tutaj jednak powstają nowe dylematy, być może
równie poważne, jak problemy, które rozwiązuje roz-
mowa oczekująca. Jeśli podczas naszej rozmowy
dzwoni ktoś inny i prosimy pierwszego rozmówcę, że-
by chwilę zaczekał, po czym znów do niego wracamy,
oznajmiając, że musimy się rozłączyć, może to zostać
przezeń odebrane jako oznaka lekceważenia. Dajemy
mu przecież do zrozumienia, że druga rozmowa ma
dla nas większe znaczenie. Można oczywiście zignoro-
wać sygnał informujący o drugim połączeniu, ale wte-
dy nie odbierzemy go albo rozmowa zostanie odroczo-
na, sytuacja nie będzie się więc różniła od stanu sprzed
wynalezienia funkcji rozmowy oczekującej. (Identyfi-
kacja numeru pozwoliłaby nam przynajmniej ustalić,
kto do nas dzwoni. Jednakże umyślne odżegnanie się
od nowej technologii albo niemożliwość skorzystania
z niej też potrafią przysporzyć niewygody - wyobraźmy
sobie na przykład, że rodzina kupuje nowe auto, a my
wciąż jeździmy starym gratem. W niektórych przy-
padkach lepiej byśmy się czuli, gdyby nowej techno-
logii w ogóle nie wynaleziono). Rozmowa oczekująca
ma z pewnością zalety w sytuacjach nadzwyczajnych
(choć i przedtem można było poprosić telefonistkę,
żeby w nagłym przypadku przerwała rozmowę). Przy-
daje się również w sytuacjach mniej naglących, kie-
dy na przykład pierwsza rozmowa zmierza już ku koń-
cowi, a na rozmowie z drugą osobą, która do ciebie
dzwoni, szczególnie ci zależy. Musisz jednak zachować
się z wyjątkowym wyczuciem, żeby nieumyślnie nie
216
urazić pierwszego rozmówcy. (Umyślne urażenie nie
stanowi problemu, jeśli masz pewność, że mu się to
należy). Choć osoba korzystająca z możliwości, jakie
daje rozmowa oczekująca, przejmuje kompetencje se-
kretarki, nie może na nieuprzejmą, tępą sekretarkę
przerzucić odpowiedzialności za to, że ważna rozmo-
wa nie doszła do skutku.
Identyfikacja numeru to najpożyteczniejsza, a zara-
zem najbardziej kłopotliwa z funkcji uzupełniających
możliwości telefonu. Jeśli przed podniesieniem słu-
chawki wiesz, kto do ciebie dzwoni, możesz bez trudu
uniknąć rozmowy, na którą nie masz ochoty. Można
spokojnie  zignorować  dzwonek telefonu,  zarówno
wtedy, gdy jest to połączenie bezpośrednie, jak i prze-
kazane. Znika gdzieś magiczna, kusząca niejasność
dzwonka telefonicznego - dzwonić może przecież każ-
dy: miłość twojego życia, wspólnik z propozycją nie-
zwykle korzystnej transakcji, agent, wydawca lub pro-
ducent, dzięki któremu zyskasz sławę; innymi słowy,
ktoś, na kim niezmiernie ci zależy. Dopóki nie zoba-
czysz wyświetlonego numeru - jeśli na przykład tele-
fon dzwoni w innym pomieszczeniu - nadal ogarnia
cię pokusa nie do odparcia, żeby podnieść słuchawkę.
To, o czym tu mowa, jest jednak najmniej istotną
z ułomności identyfikacji numeru.
Jedną z najważniejszych - w pozytywnym sensie
- niezamierzonych cech telefonu było właśnie to, że
dopóki dzwoniący się nie odezwał, nie wiedzieli-
śmy, kim jest. Żadna inna forma komunikacji mię-
dzyludzkiej nie dopuszczała takiej anonimowości. Nie
nawiązujemy na ogół rozmów z zamaskowanymi osob-
nikami, a listy przychodzą przeważnie w kopertach
z wyraźnie wypisanym nazwiskiem nadawcy. Pocz-
ta elektroniczna i komunikatory internetowe, o któ-
rych była mowa w poprzednim rozdziale, umożliwiają
217
zachowanie anonimowości przez cały czas trwania
rozmowy czy komunikacji, nie tylko na samym po-
czątku, pozwalają więc na wprowadzenie w błąd co do
tożsamości. Początkowa anonimowość dzwoniącego
kiedy telefon dopiero dzwoni, a jeszcze nie usłysze-
liśmy głosu, była jednak pod wieloma względami
znacznie głębsza, stanowiła bowiem naturalny aspekt
łączności telefonicznej, nie zaś umyślny wybór, z ja-
kim mamy do czynienia w wypadku poczty elektro-
nicznej, kiedy nadawca używa pseudonimu, by ukryć
swoją tożsamość lub wprowadzić nas w błąd.
Pod jakim względem ta wstępna, nieunikniona ano-
nimowość dzwoniącego była zaletą? Z pewnością nie
była nią dla odbiorcy nękanego nieprzyzwoitymi tele-
fonami lub pogróżkami. Z tych właśnie powodów po-
witano z radością możliwość identyfikacji numeru.
(Bezpośredni kontakt usta-ucho, z jakim mamy do
czynienia w rozmowie telefonicznej, sprzyja nieprzy-
zwoitym telefonom, tak jak sprzyja seksowi przez te-
lefon. Nieprzyzwoite telegramy nigdy nie stanowiły
większego problemu). Ale jak to jest z innymi poten-
cjalnymi rozmówcami? Element niespodzianki, któ-
ry się zatraca, kiedy dzwoniący zostawia wiadomość
w poczcie głosowej, zupełnie przestaje istnieć, kiedy
wszystkie telefony wyposażone są w możliwość iden-
tyfikacji numeru. W większości wypadków nie ma to
znaczenia. Są jednak sytuacje, związane z interesami,
kiedy nie chcemy zdradzić, że zależy nam na rozmo-
wie, dopóki jej naprawdę nie zaczniemy. Co zrobić,
kiedy chcemy się z kimś umówić, ale nie mając pew-
ności, jak zostanie przyjęta nasza propozycja, woli-
my, żeby zadecydował o tym nasz uwodzicielski głos
i umiejętność perswazji i żeby osoba, do której dzwo-
nimy, nie przesądziła z góry, że w ogóle nie ma ochoty
z nami rozmawiać? Prawdziwa miłość zawsze musiała
218

pokonywać przeszkody, w tym i na liniach telefonicz-
nych, ale możliwość identyfikacji numeru stwarza ich
czasami jeszcze więcej.
Telefon wynaleziono, rzecz jasna, nie po to, żeby
dzwoniący mieli przywilej zachowania wstępnej ano-
nimowości. Jednakże w świecie, w którym natural-
nym stanem wszystkich innych rodzajów komunika-
cji nie była anonimowość, telefon mógł zostać uznany
za użyteczne, a nawet pożądane odstępstwo od normy.
To unikanie rozgłosu, ta wiktoriańska wręcz skrom-
ność charakteryzowały życie telefoniczne przez więk-
szą część XX wieku. Dzwoniąc do kogoś, zachowywało
się anonimowość do momentu odebrania telefonu,
nie oznajmiając przy tym publicznie, że nie chce się
zdradzić swojej tożsamości. Inicjując rozmowę telefo-
niczną, byłeś z początku nikim, bo tylko w ten sposób
dawało się ją nawiązać. Telefoniczny „nikt" był więc
niewinny (z wyjątkiem osobników dzwoniących z nie-
przyzwoitymi propozycjami, którzy wykorzystywali
anonimowość telefonicznych połączeń) w porównaniu
z dzisiejszym anonimem internetowym, podszywają-
cym się pod różne tożsamości i osiągającym szczyty
umyślnego oszustwa i manipulacji.
Identyfikacja numeru odebrała dzwoniącemu tę nie-
winną zasłonę. Jak nietrudno było przewidzieć, wywo-
łała reakcję: możliwość ukrycia numeru. To z kolei
spowodowało kontrreakcję: blokowanie połączeń z oso-
bami ukrywającymi swą tożsamość. Czy warto było
wprowadzać wszystkie te metody i kontrmetody, czy
warto było tracić skromność po to, by utrudnić życie
amatorom nieprzyzwoitych telefonów? Może lepiej żyć
w społeczeństwie, gdzie łatwiej przypisywać innym
określone cechy? A może zatęsknimy za czasami, kie-
dy można było zrobić pierwszy niepewny krok, dzwo-
niąc do kogoś i zachowując z początku anonimowość?
219
Nigdy się chyba nie dowiemy. Takie subtelne zmiany
bardzo trudno wyśledzić.
Oczy jeszcze tego nie mają
Technologia zaradcza tworzy niekiedy tyle nowych
problemów - albo tak się zapowiada - że nigdy nie
wchodzi w życie. Wideofon - czyli urządzenie umożli-
wiające rozmówcom nie tylko słyszenie się, ale i widze-
nie - uważano za następny logiczny krok w rozwoju
telefonu niemal od czasu, kiedy pojawiła się idea auto-
matycznej sekretarki. Posługiwał się nim Tom Swift
- bohater powieści przygodowych z początku XX wie-
ku (Tom Swift and Photo Telephone, 1914). Pierwsze
eksperymenty, które dały początek telewizji, dotyczy-
ły w rzeczywistości wideofonu. Na przykład sekretarz
handlu Hubert Hoover odbył w 1927 roku rozmowę
z prezesem AT&T Walterem S. Giffordem (jeden z nich
znajdował się w Waszyngtonie, drugi w Nowym Jorku)
przez „telewizję przewodową" (wire television). Harry
Granick w swej klasycznej już książce Underneath
New York (1947/1991, s. 146) pisze: „Dzięki inżynierom
Bella rozpoczyna się najbardziej zdumiewający okres
w dziejach łączności - z przyjaciółmi znajdującymi się
daleko będziemy mogli nie tylko rozmawiać, ale ich
widzieć". Niestety, historyczne opisy zawarte w książ-
ce Granicka okazały się lepsze od przepowiedni. Na
kolejnych Targach Światowych zachwalano „Picture-
phone" - „telefon obrazkowy" - firmy Bell Telephone.
Brenda Maddox słusznie jednak zauważyła w Beyond
Babel (s. 207) w 1972 roku, że „do urządzeń z dziedziny
łączności zareklamowanych z dużym wyprzedzeniem
należy niewątpliwie wideotelefon, ale nadal nie ma
nań większego zapotrzebowania".
220
Na scenę wkroczył wreszcie Internet, medium nad
mediami. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych progra-
my w rodzaju „C-U See Me" umożliwiały prowadzenie
rozmów i przesyłanie obrazu. Podobnie jednak jak wie-
le innych internetowych gadżetów, nie zastąpiły trady-
cyjnego, nieinternetowego, starszego medium, w tym
wypadku telefonu. (Z drugiej strony warto zauważyć,
że media głównego nurtu często pojawiają się po raz
pierwszy w kulturze popularnej jako zabawki, mają-
ce przede wszystkim służyć rozrywce i zaskakiwać.
Pierwsze filmy Edisona trwały po kilka minut. Ekscy-
towano się widokiem ruchomych obrazków, a nie wątłą
historyjką, którą opowiadały. Prezes Western Union
Telegraph odniósł się do telefonu z lekceważeniem,
uznając go za zabawkę [była o tym mowa w rozdzia-
le 1]. Podobna postawa sprawiła, że w Wielkiej Brytanii
telefon przyjmował się powoli - musiały upłynąć dzie-
siątki lat. Piszę o tym bardziej szczegółowo w pracy
Toy, Mirror, andArt: The Metamorphosis of Technolo-
gical Culture, 1977. Zajmuję się też warunkami, jakie
muszą niekiedy zaistnieć, żeby dane urządzenie osiąg-
nęło dojrzałość i przestało być zabawką. Z wideofonem
było tak, że zatrzymał się w młodzieńczym stadium
zabawki przez większą część swego żywota).
Wojna, o czym była mowa w poprzednim rozdziale,
może się przyczynić do powstania i udoskonalenia no-
wych mediów. Podczas wojny irackiej telefon komór-
kowy z kamerą i możliwością przekazu telewizyjne-
go dostarczał nadzwyczajnych, niespotykanych dotąd
relacji z pierwszej ręki. Reporterzy przydzieleni do
wojska, a także niezależni, mogli pokazywać, co się
w danym momencie dzieje na miejscu. Po 11 września
2001 roku wielu biznesmenów, zamiast lecieć na drugi
koniec kraju na spotkanie służbowe, wolało odbywać
wideokonferencje. Może było to kwestią przypadku,
221
I
a może znów pojawiło się zainteresowanie przekazy-
waniem obrazu przez telefon, w każdym razie w 2003
roku zaczęto reklamować nowe urządzenie: cyfrowy
aparat fotograficzny wbudowany w telefon komórko-
wy, za pomocą którego można robić kolorowe zdjęcia
i przesyłać na adres mailowy albo na komórkę. Poja-
wiły się też telefony wyposażone w minikamerę wideo.
Nakręcone nią ujęcia także można przekazywać na od-
ległość. (Zob. Rothman, Gadget of the Week, 2003). Ale
nawet w tym przypadku trudno mówić o wideokonwer-
sacjach na żywo - ot, przesyłało się babci nowe zdję-
cie wnuczka albo rozsyłało wszystkim znajomym po-
dobiznę przyjaciela, który się wygłupia (motyw często
występujący w telewizyjnych reklamach komórek wy-
posażonych w kamery). (Pojawienie się komórek
z aparatami fotograficznymi miało kłopotliwe nieza-
mierzone skutki. Niektórzy zaczęli w zatłoczonych
środkach komunikacji robić potajemnie zdjęcia, pod-
suwając aparat kobietom pod spódnice. Zob. Kageya-
ma, Camera-eąuipped Phones Spread Mischief, 2003).
Wideofon, jako urządzenie służące odbywaniu roz-
mów między zwykłymi ludźmi, a nie przekazywaniu
ważnych spotkań służbowych na wysokim szczeblu, po-
zostaje na początku XXI wieku starzejącym się spad-
kobiercą telefonu. (Po raz pierwszy określiłem go w ten
sposób w 1979 roku, w Human Replay). Większość z nas
najwyraźniej nie ma ochoty oglądać swoich rozmów-
ców, zarówno podczas rozmowy przez telefon stacjo-
narny, jak i przez komórkę. Nie chcemy też być widzia-
ni (co jest chyba jeszcze istotniejsze).
Dlaczego? Przecież telewizja zastąpiła radio w roli
medium, z którego najczęściej korzystamy po kolacji,
w salonie. Mamy oczy i uszy - w świecie rzeczywistym
jest przeważnie tak, że widzimy i słyszymy ludzi, z któ-
rymi rozmawiamy. Odnosi się to również do większości
222

zdarzeń, których jesteśmy świadkami, telewizja więc
pojawiła się nie na próżno. Jest rzeczą jak najbardziej
naturalną, że konstruujemy różne media po to, żeby
czynności wykonywane w najbliższym otoczeniu dało
się przekazywać na ogromne odległości - i w przestrze-
ni, i w czasie. Radio przetrwało wyłącznie dlatego, że
w normalnych warunkach zdarzają się istotne momen-
ty, kiedy słyszymy, nie widząc (na przykład rankiem
budzi nas jakiś dźwięk), albo słyszymy głos dobiegają-
cy z innego źródła niż to, na które akurat patrzymy
(wołanie o pomoc lub alarm rozlegający się za naszymi
plecami, albo nawet za wzgórzem). (Tę tendencję do
przybierania przez media coraz bardziej naturalnych
form oraz zjawisko przetrwania tych mediów, które
;   osiągnęły naturalną niszę ekologiczną - co się spraw-
?   dziło w wypadku telewizji i radia - nazywam „antropo-
tropiczną" ewolucją mediów. „Antropo" znaczy ludzki,
:    „tropizm" to wzrost w określonym kierunku. Posługu-
jąc się kategoriami Darwinowskiego doboru naturalne-
go, moglibyśmy stwierdzić, że to my sami jesteśmy
„naturalnym" środowiskiem decydującym przez selek-
cję o przetrwaniu mediów. Większą szansę mają te,
które lepiej poszerzają nasze możliwości komunikacyj-
ne, pozostając w zgodzie z naszymi cechami biologicz-
nymi. Teorię tę sformułowałem pod koniec lat siedem-
dziesiątych w swojej pracy doktorskiej zatytułowanej
Human Replay: A Theory ofthe Evolution of Media).
Radiu świetnie się powodzi w kuchni, łazience i samo-
chodzie, słuchanie nie zakłóca bowiem jedzenia, kąpa-
nia się czy prowadzenia samochodu. Z telewizora w sa-
mochodzie mógłby korzystać tylko pasażer, ale nie
kierowca, który nie może sobie pozwolić na to, by dodat-
kowe bodźce wizualne zaprzątały jego uwagę. Tak samo
niebezpieczny dla kierowcy byłby telefon komórkowy
z wizją - a nawet bardziej, ponieważ spoglądałby na
223
swego rozmówcę na wyświetlaczu. Nawet przy korzys
taniu z tradycyjnego telefonu komórkowego, bez wizii
osoba prowadząca samochód musi zachować ostroż-
ność. Nie dotyczy to radia, które działa w jedną stronę
i nie służy do konwersacji. (Sądzę, że w tym momencie
możemy już pierwsze telefony komórkowe, masowo
wprowadzone na rynek w latach dziewięćdziesiątych
nazwać „tradycyjnymi"). Dlaczego jednak wideofony
nie rozpowszechniły się w domach, firmach i na uli-
cach, w życiu codziennym, w rękach niespoczywają-
cych akurat na kierownicy?
Z początku istotną rolę odegrały z pewnością wzglę-
dy finansowe. Jak mogliśmy się przekonać w rozdzia-
le 9, urządzenia odbierające sygnały audiowizualne
były o wiele tańsze od nadawczych, a także od techno-
logii niezbędnej przy produkcji materiałów do nada-
wania. Z „telewizji przewodowej", za pomocą której
Hoover odbył pamiętną rozmowę, rozwinęła się więc
telewizja jednokierunkowa, a nie wideofon.
Na przeszkodzie powszechnemu przyjęciu się wi-
deofonu stanęły jednak przyczyny głębsze od ekono-
micznych, istotniejsze niż pieniądze (z całym szacun-
kiem dla Karola Marksa). Użytkownikom telefonu
odpowiadała niezamierzona niewidzialność, jaką za-
pewniał. Korzystali z możliwości (i nadal z niej korzy-
stają), że mogą prowadzić rozmowę bez względu na
to, co mają akurat na sobie (albo nie mają). Przeważ-
nie lubimy widzieć, z kim rozmawiamy - może nie
tyle rzuca się nam w oczy jego strój, co wyraz twarzy.
To właśnie było bodźcem do wynalezienia wideofonu.
Jeśli jednak sami możemy decydować, bywają sytua-
cje, w których wolelibyśmy, żeby rozmówca nas nie
widział. (Od lat pytam moich studentów, czy chcieliby
otrzymać w podarunku wideofon, ale pod warunkiem,
że musieliby go używać. Większość odpowiada, że nie.
224

Najczęściej uzasadniają to tym, że nie chcą, by pod-
czas rozmowy telefonicznej musieli myśleć, jak się
prezentują. Wśród nielicznych, którzy chętnie przyję-
liby ofertę, znalazła się młoda kobieta, która uznała,
że mogłaby przez wideofon pokazywać przyjaciółkom
swoje nowe kreacje i zasięgać rady w kwestiach ubio-
ru. Ta pozytywna odpowiedź była drugą stroną odpo-
wiedzi negatywnych - i jedni, i drudzy respondenci
wskazywali na wady i zalety bycia widzianym, a nie na
korzyści płynące z możliwości widzenia rozmówców.
Inny ciekawy przykład to stosunkowo mało rozpo-
wszechnione kamery internetowe, przekazujące róż-
norakie obrazy, w tym pornograficzne. Osoba instalu-
jąca u siebie taką kamerę chce być widziana).
Połączenie publicznego z prywatnym, jakiego are-
ną stał się dom od czasu wprowadzenia telefonu - który,
niczym konkwistador, dokonał kolonizacji terenu pry-
watnego przez sferę publiczną - miało pewne niekorzyst-
ne skutki. Należy do nich zwłaszcza otwarcie domu na
kontakty z zewnątrz, kiedy ich sobie nie życzymy. Połą-
czenie to miało jednak i swoje zalety - możemy w dowol-
nym domowym ubraniu prowadzić rozmowy ze światem
zewnętrznym, nawet służbowe i oficjalne. Wideofon by
tę możliwość wyeliminował. To jeszcze jedna przyczyna
(poza niedogodnościami związanymi z podróżą samolo-
tem), dla której wideokonferencje przyjęły się, przynaj-
mniej do pewnego stopnia, w świecie spotkań bizneso-
wych: uczestniczący w nich ludzie, którzy przebywają
przecież w pracy, są odpowiednio ubrani, jeśli nawet nie
w stroje świadczące o ich sukcesie, to na pewno zgod-
nie z wymogami firmy. Ludzie poza domem - na ulicy
czy w samochodzie - też ubrani są bardziej oficjalnie niż
w domu. Wynikałoby z tego, że wideofon mógłby się
prędzej przyjąć w telefonach komórkowych używanych
poza domem niż w domowych telefonach stacjonarnych
225
albo komórkach. (Ale kierowca samochodu, bez wzglę-
du na styl ubioru, ma powody, by nie interesować się
wideofonem - była już o tym mowa).
Gdyby wideofon zajął kiedykolwiek miejsce domo-
wego audiofonu („audiofon" - derywacja wsteczna,
słowo ukute na wypadek, gdyby wideofon zawładnął
domem lub ulicą), będziemy oczywiście mogli opraco-
wać środki zaradcze na utratę prywatności z powodu
ujawnienia twarzy. Remedia na remedia, tak postępu-
je ewolucja. Mógłby to być na przykład „skromny ek-
ran", ukazujący się rozmówcom, kiedy nie chcieliby-
śmy, żeby nas widziano. Nie będzie to rozwiązanie
idealne, ponieważ skorzystanie z niego równa się de-
klaracji, że nie chcemy się w danym momencie poka-
zać. (Rodzice snuliby zapewne jak najgorsze przy-
puszczenia na temat swoich dzieci - nie chcą być
widziane, bo mają coś do ukrycia w swoim fizycznym
wyglądzie. Moi studenci też mówili, że z tego właśnie
powodu nie chcą mieć wideofonu). Tak jak z miłością
i telefonem - droga mediów naprawdę rozwiązujących
kolejne problemy nigdy nie ścieli się różami.
Lista życzeń pod adresem
telefonu komórkowego
Jeśli z historii telefonu można się czegoś nauczyć,
to tego, że wysuwając życzenia pod adresem telefo-
nu komórkowego, powinniśmy zachować ostrożność.
Niektóre ulepszenia całkiem sprawnie żeglują po mo-
rzu niezamierzonych skutków.
Zaproponuję tutaj jedno dla dzwoniącego i jedno
dla odbiorcy. Na telefon komórkowy i skutki społecz-
ne z nim związane można patrzeć jak na zabawę
w kotka i myszkę, której uczestnikami są obie wyżej
226
I
wymienione strony. Każda walczy zaciekle o swoje,
każda chce pomnożyć korzyści, jakie daje możliwość
nawiązania kontaktu bez utraty własnej prywatności,
szansy odcięcia się od kontaktów czy innych zalet
z epoki przedtelefonicznej.
Sprawiedliwe byłoby więc wprowadzenie takich udo-
godnień, żeby dla dzwoniącego osoba, do której dzwo-
ni, stała się łatwiej dostępna, ona zaś miała możliwość
ograniczenia dostępu do siebie - czyli większej kontro-
li nad odbieraniem telefonów. Ulepszenia te nie wyma-
gają wielkich postępów technologii, mogłyby więc zo-
stać urzeczywistnione w niedalekiej przyszłości.
Dla dzwoniącego: oprogramowanie umożliwia-
jące zachowanie wszystkich znanych numerów telefo-
nicznych każdej osoby w przypisanym do niej kata-
logu, gdzie byłyby uporządkowane według stopnia
dostępności, czyli prawdopodobieństwa, że osoba ta
odbierze telefon, gdy dzwoni się do niej na dany nu-
mer. Kiedy dzwoniący wypowie jej nazwisko, telefon
będzie automatycznie wybierał każdy z zapamięta-
nych numerów, po kolei, w ustalonym porządku, aż
do nawiązania połączenia. Liczba numerów na liście
byłaby nieograniczona, pod warunkiem, że wszystkie
zostały uzyskane legalnie. Mogłyby na niej figurować
numery telefonów osobistych i służbowych, stacjonar-
nych i komórkowych, a także telefonów małżonka, ro-
dziny, przyjaciół danej osoby, restauracji, w których
często bywa, itp. Jedynym praktycznym ogranicze-
niem byłby zdrowy rozsądek dzwoniącego i potencjal-
ny gniew odbierającego, gdyby zadzwoniono doń na
numer, na który nie życzy sobie telefonów. Dzwonią-
cemu takie usprawnienie przyniosłoby korzyści o wie-
le większe od już istniejących - telefon komórkowy
w jeszcze znaczniejszym stopniu umożliwiłby kontakt
z każdym, w dowolnym miejscu i czasie.
227

Dla osoby odbierającej telefon: Wchodzą
już w użycie różne dzwonki przypisane do różnych
osób, ale to jeszcze za mało. Najłatwiej byłoby ziden-
tyfikować dzwoniącego po głosie. Jeśli tego głosu
jeszcze nie znasz, nie jesteś w sytuacji gorszej od ko-
goś, kto słyszy anonimowy dzwonek. Jeśli go znasz,
jesteś w dużo lepszym położeniu. Możliwość usłysze-
nia głosu przed odebraniem telefonu stanowi ulepsze-
nie w porównaniu z identyfikacją numeru. Bywa na
przykład, że z jednego telefonu korzysta kilka osób,
a my chcemy rozmawiać tylko z jedną z nich. Sam
numer pokazujący się na wyświetlaczu nie informuje
nas o tym, kto akurat dzwoni. Głos zawiera taką infor-
mację - pozwala ustalić tożsamość dzwoniącego lepiej
i rzetelniej niż wyświetlenie czy wydruk numeru.
Jeszcze lepszy w tym względzie byłby chyba tylko wi-
dok twarzy dzwoniącego - głosy bywają bezosobowe,
twarze nie mogą - ale cyfrowa obróbka obrazu umoż-
liwia podrobienie wizerunku przesyłanego drogą elek-
troniczną, to samo zresztą dotyczy głosu. (Przed epo-
ką Photoshopa Tom Swift mógł powiedzieć o swoim
„fototelefonie": „Teraz korzystający z tego wynalazku
będą na pewno wiedzieli, z kim rozmawiają"; Apple-
ton, 1914, s. 126).
Żeby zamiast dzwonka móc usłyszeć głos dzwoniące-
go, trzeba będzie wprowadzić system bardziej skompli-
kowany od opisanego wcześniej automatycznego dia-
lera. Dzwoniący musiałby się odezwać, zanim zacznie
wybierać numer, żeby odbiorca usłyszał jego głos,
a nie dzwonek. Aby uniknąć oszukiwania - John
dzwoni do Sary z telefonu Jima, ona odbiera, bo sły-
szy głos Jima, z którym chce rozmawiać, nie ma na-
tomiast ochoty na kontakt z Johnem - telefony ko-
mórkowe musiałyby być tak zaprogramowane, żeby
działać na polecenie wydane wyłącznie głosem właś-
228
ciciela. To stworzyłoby oczywiście kolejne problemy,
co w przypadku środków zaradczych jest przecież nie-
uchronne.
Chociaż oznajmianie o połączeniu głosem, a nie
dzwonkiem, przynosi korzyść odbiorcy, wymagałoby
współpracy ze strony dzwoniącego. Odbierający te-
lefony mógłby jednak także zaprogramować swoją
komórkę w ten sposób, żeby odbierała wyłącznie roz-
mowy zapowiadane głosem, a nie dzwonkiem, co skło-
niłoby dzwoniących do współpracy. (Rozwiązanie po-
dobne do przyjmowania tylko tych telefonów, których
numer da się zidentyfikować).
Los odbierającego telefon znacznie trudniej polep-
szyć niż los dzwoniącego. To uświadamia nam nie-
przemijającą prawdę dotyczącą telefonu komórko-
wego: choćbyśmy wszelkimi sposobami starali się
ochronić swoje prawo i chęć do pozostawania czasami
poza zasięgiem, poza kontaktem, komórka nastawio-
na jest na poszerzanie opcji dostępnych dzwoniącemu
i wzmacnianie jego pozycji. Wszystkie media, jak po-
nad pół wieku temu wskazywał Harold Innis (1951), są
na coś nastawione. To ich ukierunkowanie (bias) dzia-
ła bez względu na to, jak staralibyśmy się je ukierun-
kować. Pismo nastawione jest na trwałość, na prze-
trwanie. Musimy dokładać wysiłków, by wymyślać
fizyczne i elektroniczne urządzenia do usuwania te-
go, co napisaliśmy. (Właśnie dlatego dziesiątki lat po
śmierci  Innisa  programiści  komputerowi   musieli
opracować specjalne polecenia, służące nie tylko do
wymazywania danych, ale takiego ich usunięcia, żeby
naprawdę nie dało się ich odzyskać. Polegało to na
tym, że usuwane dane nadpisywano, a nie tylko ozna-
czano jako wolne miejsce - w tym ostatnim przypad-
ku nietrudno je odczytać. Zob. moje Ninę Lives of Ele-
ctronic Text, 1992. Polecenie takie nazywało się po
229
angielsku burn - wypalić. Ciekawe, że dzisiaj używa-
my tego słowa w odwrotnym sensie, mówiąc o wypala-
niu, czyli nagrywaniu danych na płytach CD). Mowa
nastawiona jest z kolei na rozpowszechnianie się. Wy-
powiedzianego raz słowa nie można cofnąć, powtarza-
ne z ust do ust łatwo się rozpowszechni w przestrzeni
i w czasie.
W podobny sposób telefon komórkowy nastawiony
jest na dzwoniącego, a nie na odbiorcę. Oznacza to, że
prędzej czy później, bez względu na to, jak usilnie sta-
ralibyśmy się chronić naszą prywatność, będzie się
jeszcze łatwiej z nami skontaktować.
Przekonamy się kiedyś, czy w ostatecznym rozra-
chunku wyjdzie to na korzyść nam samym, naszemu
społeczeństwu, rodzajowi ludzkiemu. Przypuszczam
jednak, że tak. Informacja dobrze służy wszystkim pro-
cesom życiowym, a zwłaszcza życiu ludzi. Jej brak, po-
zostawanie poza kontaktem, rodzi przeważnie nie-
porozumienia i więcej szkód niż zbyt częste kontakty.
Internet, niezależny od telefonu komórkowego,
udostępnił ogromne zasoby różnorodnych informacji.
Jeśli dodamy do niego telefon komórkowy, będziemy
mogli do nich sięgnąć, a także prowadzić rozmowy
z innymi ludźmi, znajdując się w słońcu, na plaży, na
górskim szczycie czy na ulicach w sercu gwarnego
miasta. Dzięki komórce nie musimy już dokonywać
wyboru między informacją a rzeczywistością, rozmo-
wą a przyrodą. Możemy mieć i jedno, i drugie. A jeśli
nie mamy na to ochoty, zawsze można telefon wyłą-
czyć i znaleźć się w sytuacji nie gorszej niż jakikol-
wiek inny człowiek od początku świata.
I
Wybrana bibliografia
Agassi J., The Continuing Revolution, McGraw-Hill, New
York 1968
Włączyłem tę książkę do bibliografii, ponieważ na jej stronach
zapoznałem się z szesnastowieczną ryciną Johannesa Strada-
nusa, przedstawiającą drukarnię. Podpis pod ryciną głosi: „Tak
jak jeden głos może dotrzeć do wielu uszu, tak i słowo pisane
trafia na tysiące arkuszy". (Część tej ryciny widnieje również
na okładce książki Elizabeth Eisenstein The Printing Press as
an Agent ofChange, Cambridge University Press, Cambridge
1979. Jest to, ogólnie rzecz biorąc, niezła praca historyczna,
szpeci ją tylko zawarte w przedmowie lekceważące odniesienie
się do pism McLuhana, które autorka określa jako „niespój-
ne"). Wracając do Stradanusa, cytowany podpis świetnie oddaje
akustyczną właściwość, jaką dzięki prasie drukarskiej zyskało
słowo pisane. Przedtem każda zapisana stronica była jedyna,
niepowtarzalna, mogła ją na raz czytać tylko jedna para oczu.
Głos mogło natomiast słyszeć równocześnie wiele uszu. Głos to
organiczna forma transmisji, dzięki radiu i telewizji wzmocnio-
na tak, że dociera do milionów. Telefon komórkowy (a przed-
tem stacjonarny) ma takie znaczenie między innymi dlate-
go, że stanowi wyjątek od tego akustycznego wzorca: zakłada
się, że prowadzoną przezeń rozmowę ma słyszeć tylko dwoje
ludzi. Kiedy komórka uzurpuje sobie rolę radia (i prasy drukar-
skiej) - a zdarza się to w sytuacji, gdy do uszu osób postronnych
231

dociera jedna przynajmniej część rozmowy - może stać si
utrapieniem w miejscu publicznym. (Książkę Agassiego wart
zresztą przeczytać w całości. To dobry wykład historii idei
przedstawiony w formie lekcji, jakich filozof nauki udziela
swemu synowi).
Anderson C, Cellphones Triggered Bombs, FBI Reports
Associated Press, 12 czerwca 2003
Appleton V., Tom Swift and His Photo Telephone, Grosset
& Dunlap, New York 1914
Większość z 38 książek tego popularnego cyklu dla młodych
dorosłych (dzisiejsze określenie lektur dla dzieci w młodszym
wieku szkolnym), począwszy od wydanej w 1910 roku Tom
Swift and His Motorcycle, prezentuje prawdziwe wynalazki,
które właśnie w tym okresie się pojawiły. Tom Swift był MacGy-
verem swojej epoki. Photo Telephone to znamienny wyjątek.
Jest to „płytka [...] podobna do lustra, na której mogą pojawiać
się różne obrazy. [...] Choćby dwie osoby znajdowały się daleko
od siebie, mogą się widzieć i rozmawiać. [...] Chcę dokonać
jeszcze czegoś innego [...] przesłać fotografię tej osoby po prze-
wodach". Innymi słowy, fototelefon był urządzeniem jeszcze
lepszym, nowocześniejszym niż ekran telewizyjny - przypomi-
nał raczej monitor komputera, z którego można było robić wy-
druki. (Z tekstu nie wynika jasno, czy pojawiające się na nim
obrazy były ruchome, czy też nie). Postać Toma Swifta wprowa-
dził w 1895 roku Edward Stratemeyer w książce Shorthand
Tom, the Reporter. Większość książek z omawianego cyklu napi-
sał Howard R. Garris (Appleton to zbiorczy pseudonim autorów
tych powieści). Zob. także Tom, Swift and His Wireless Message,
1911, gdzie opisana jest przygoda z telegrafem bez drutu.
Asimov I., The Last Question, „Science Fiction Quarterly",
listopad 1956 [Ostatnie pytanie, w: Kroki w nieznane, t. 5,
Iskry, Warszawa 1974]
We wstępie do jednego z licznych przedruków tego opowia-
dania (w The Edge of Tomorrow, Tor, New York 1985) Asimov
232
pisze, że lubi je „najbardziej ze wszystkich, jakie napisałem"   "
(S- 437). Komputerowi zadano pytanie, czy ludzkość znaj-
dzie kiedykolwiek sposób na odwrócenie procesu entropii
_ zwiększenie zasobów energii dostępnych we wszechświe-    •
cie. Komputer odpowiada, że ma za mało danych. W kolej-
nych stuleciach powstają nowe, potężniejsze komputery, /.
które udzielają tej samej odpowiedzi. Ludzie sięgają do
gwiazd, konstruują coraz silniejsze komputery, ale każdy od-
powiada to samo. W końcu, po bilionach lat, nie pozostaje już
ślad po ludziach ani gwiazdach. Wygląda na to, że nieodwra-
calna entropia zrobiła swoje. Jednakże wszechmocny kos-
miczny komputer, który przetrwał, może w końcu udzielić
odpowiedzi: stwarza światło z ciemności, porządek z entropii.
Jest to Bóg. Komputery częściej bywały bohaterami takiej
apokaliptycznej literatury niż telefony komórkowe czy więk-
szość innych mediów, ponieważ mogą sprawić wrażenie, że
samodzielnie myślą. (Por. filmy o Terminatorze i Matrix, bę-
dące barwnymi wariacjami na ten temat). W moich książ-
kach Mind at Large (rozdział 7 - „Socratic Technology")
i Miękkie ostrze (rozdział 18 - „Sztuczna inteligencja w praw-
dziwym życiu") analizuję, do jakiego stopnia jest to prawdzi-
we albo czy może kiedykolwiek stać się prawdą. Zajmuję się
też różnicą między „inteligencją autonomiczną" (komputery,
które same myślą) a „pomocniczą" (ołówki, komputery, ko-
mórki jako poszerzenie naszej inteligencji) - dwoma rodza-
jami sztucznej inteligencji. Prototypami telefonu komór-
kowego w literaturze i filmie są zegarek na rękę u Dicka
Tracy'ego oraz „komunikator" ze Star Trek.
Bazin A., What is Cinema?, przei. H. Gray, University of
California Press, Berkeley 1967
Książka ta jest nie tylko zarysem historii kina jako próby
„odtworzenia świata w takiej postaci, jak wygląda" (s. 21) - czy-
li z dźwiękiem, kolorem itp., czy też świata poza filmem (zob.
także moją „antropotropiczną" teorię ewolucji mediów w Hu-
man Replay, 1979) - ale i wnikliwą oceną samej fotografii jako
obrazu uratowanego przed „naturalnym unicestwieniem"
233
przez czas (s. 42), wolnego od „grzechu" subiektywności (s 12)
Podkreślona jest tu różnica między abstrakcyjnym kornuni
kowaniem, na piśmie lub w mowie, kiedy opisujemy świat
używając form, które nie są do niego podobne, a mediami
dosłownymi, ukazującymi świat takim, jak naprawdę wygią.
da. Choć sama mowa jest abstrakcyjna, jej przesyłanie za po-
mocą telefonu i fonografu oznacza dosłowne przekazanie
dźwięku, przez co media te (a także radio i telewizja) okazują
się bardziej zbliżone do fotografii niż pismo, druk i telegraf.
Birkerts S., Gutenberg Elegies: The Fate ofReading in an
Electronic Age, Faber and Faber, Boston 1994
Jedna z wielu elegii na śmierć sztuki czytania i pisania (albo
jednej z tych umiejętności), poległej z rąk dzierżących miota-
cze promieni - broń mediów elektronicznych. Dominacja sło-
wa pisanego na monitorach komputerów nie umniejsza, zda-
niem wyznawców tego poglądu, winy tych urządzeń, równie
nikczemnych, jak tradycyjny czarny charakter, czyli telewi-
zja (patrz niżej, Postman o tym samym). W odpowiedzi Bir-
kertsowi i spółce powiem tylko dwa słowa: Harry Potter.
Brin D., The Transparent Society, Addison-Wesley, Boston
1998
Wartościowa analiza i ocena zjawiska utraty prywatności na
przełomie XX i XXI wieku. Nie należy tego wszakże mylić ze
„społeczeństwem  telepatycznym",  o  którym była  mowa
w rozdziale 4 niniejszej książki, stworzonym przez telefon
1 komórkowy. Oba społeczeństwa - przezroczyste i telepatycz-
ne - pokrywają się, rzecz jasna, do pewnego stopnia, ale tele-
patyczne zawiera w sobie element, za sprawą którego staje
się lepsze i gorsze, mniej i bardziej niebezpieczne niż prze-
zroczyste społeczeństwo Brina, gdzie na porządku dziennym
jest nieustanna obserwacja, gromadzenie danych osobowych
itp. Każdy kontakt za pomocą telefonu komórkowego w spo-
łeczeństwie telepatycznym jest inicjowany przez kogoś, kto
sam z siebie decyduje się na jego nawiązanie, nie będąc
szpiegowanym. To dobra strona. Zła jest taka, że odbiorcy
234
mogą nie mieć ochoty na taki kontakt, a odmowa komunika-
cji, ograniczenie dostępności, stają się w epoce telefonu ko-
mórkowego coraz trudniejsze.
Brooks J., Telephone: The First Hundred Years, Harper
& Row, New York 1976
Świetny zarys historii telefonu, pełen interesujących szczegó-
łów, zwłaszcza dotyczących firm telefonicznych. Wkrótce po
ukazaniu się tej książki AT&T przestała być niemal monopo-
listą na rynku usług telefonicznych, a jeszcze później, dzięki
komórce, telefon zaczął funkcjonować poza domem i biurem.
Książka Brooksa stała się więc pomnikiem przeszłości i dzie-
łem historycznym. Czy w rezultacie podziału AT&T jakość
usług telefonicznych się poprawiła? Nie sposób ocenić, ponie-
waż w ciągu ostatnich dekad wprowadzono mnóstwo tech-
nicznych ulepszeń. Brooks dowodzi jednak, że AT&T ode-
grała za czasów swojej świetności ważną i pozytywną rolę.
(Zgadzam się z tym. Ogólnie rzecz biorąc, uważam, że mono-
pole lub prawie monopole w dziedzinie łączności często mają
więcej dobrych niż złych stron. Zob. rozdział 7 mojej książki
Realspace, 2003, którą dalej wymieniam - opowiadam się po
stronie Microsoftu przeciw zarzutom władz zwalczających
monopole. Zob. też Senate Panel Votes to Overturn FCCs
Eased Media Ownership Rules, „Baltimore Sun", 20 czerwca
2003 roku, gdzie przytoczono moją opinię dotyczącą zagroże-
nia wolności słowa nie ze strony korporacyjnej kontroli, ale
rządu, który usiłuje regulować dziedzinę łączności).
Bye Bye Birdie (1959/1963)
Musical miał premierę na Broadwayu w 1959 roku. Wystawio-
no go 607 razy (tekst: Michael Stewart, muzyka - Charles
Strouse, słowa piosenek - Lee Adams). Zdobył cztery Tony
Awards. Kinowa adaptacja George'a Sidneya z 1963 roku nie
uzyskała żadnej nagrody (była nominowana do Oscara za naj-
lepszą muzykę i najlepszy dźwięk), ale stała się klasykiem
w swoim gatunku. To nie tylko wzruszająca parodia EMsa, ale
i hołd oddany seksualności nastolatków używających telefonu
235
jako narzędzia do prowadzenia flirtów. Nieprzypadkowo mu-
sical pojawił się pod koniec dekady, w której telefon znalazł
się w ponad połowie amerykańskich gospodarstw domowych.
Pierwsza scena, w której Ann-Margret wyciągnięta na łóżku,
ze skrzyżowanymi w górze nogami, przez telefon rozmawia
z koleżankami o chłopakach, stanowi wierny obraz zachowań
ówczesnych nastolatek, wiszących na telefonie. (Por. kartki
pocztowe omawiane w rozdziale 7 niniejszej książki, przed-
stawiające podobne flirty przez telefon z wczesnych lat XX
wieku. Zob. powieść Nicholsona Bakera Vox [Random House,
New York 1992, Vox czyli seks przez telefon, przeł. Grzegorz
Sowula, Puls, London 1993], gdzie telefon jako narzędzie słu-
żące uprawianiu seksu wypada mniej niewinnie. Tę właśnie
książkę podarowała Monica Lewinsky prezydentowi Clinto-
nowi, zapewne na pamiątkę niektórych spotkań).
Campbell D.T., Erolutionary Epistemology, w: The Philo-
sophy of Karl Popper, P.A. Schilpp (red)., Open Court, La
Salle 1974
Artykuły nie zyskują zwykle w kręgach akademickich takie-
go uznania, jak książki. Zapewne dlatego tak mało uwagi
zwracano na Campbella, który pozostawił po sobie artykuły.
Jednakże jego pisma, a zwłaszcza omawiana praca, bardziej
niż jakakolwiek książka mogą nam pomóc w zrozumieniu
związku między mediami, percepcją a ewolucją - wskazując
na skrzyżowanie McLuhana z Darwinem. (Szerzej to oma-
wiam w mojej pracy Human Replay: A Theory of the Evolu-
tion of Media z 1979 roku, którą ukończyłem rok wcześniej,
zanim natknąłem się na Campbella. Tak wysoko ceniłem je-
go dorobek, że zadedykowałem mu swoją książkę Mięk-
kie ostrze. Naturalna historia i przyszłość rewolucji informa-
cyjnej, która ukazała się w 1997 roku, krótko po śmierci
Campbella). Sednem tego artykułu (zresztą nie jedynym)
jest pojmowanie przez Campbella percepcji jako doznania
pośredniego oraz ewolucyjne korzyści z tego płynące. Ame-
by - wszystkie organizmy jednokomórkowe - znają tylko ten
świat, z którym bezpośrednio się stykają. Jeśli środowisko
236
okaże się zatrute lub niebezpieczne, mogą zginąć, wiernie
postrzegając świat. Wszystkie inne formy percepcji, z wyjąt-
kiem smaku, polegają na przekazie informacji o świecie
z pewnego dystansu, bez dotykania, a tym samym są bez-
pieczniejsze. Kiedy widzimy ogień, czujemy dym lub słyszy-
my trzask palących się przedmiotów, możemy uciec. Te po-
średnie  sposoby  doznawania, jak wszystkie  osiągnięcia
ewolucji, oznaczają jednak pójście na jakiś kompromis - per-
cepcja pośrednia niesie ryzyko błędu. Ameba nie zna złu-
dzeń optycznych. Campbell omawia myślenie jako najbar-
dziej pośrednią z form percepcji, zajmuje się językiem,
rozwiązywaniem problemów przez ludzi, kulturą. Poświęca
nieco uwagi komputerom i ich zdolności do rozwiązywania
problemów. Odnosząc jego analizę do mediów, dostrzeżemy,
że telefon komórkowy jest zastępczą formą mówienia, i że
przenosi mowę w dowolne miejsce w świecie. W niniejszej
książce omawiam zalety i wady tej zdystansowanej formy po-
zostawania w kontakcie. (Zob. także moje Mind ot Large,
gdzie poświęcam Campbellowi wiele uwagi. Co się tyczy in-
nych odniesień jego teorii do ewolucji mediów, zob. Paul
Kelly, Evolutionary Epistemologty and Media Evolution,
„Journal of Social and Evolutionary Systems", t. 20, nr 3, oraz
referat tegoż autora McLuhan and Darwin, przedstawiony na
czwartej dorocznej konferencji Media Ecology Association
na Hofstra University, 7 czerwca 2003 roku. Kelly w latach
dziewięćdziesiątych był moim studentem na internetowym
kursie w ramach Media Studies Program w New School. Na-
pisał pracę magisterską pod tytułem Self-Organization in
Media Evolution: A Theoretical Prelude to the Internet [1997],
którą zapoczątkował własne badania w omawianej dziedzinie).
Cherry C, The Age of Access: Information Technology
and Social Revolution: Posthumous Papers of Colin
Cherry, zebrał i zredagował W. Edmondson, Croom Hełm,
Dover, NH 1985
Praca Cherry'ego A Second Industńal Revolution?, którą pisał
rok przed śmiercią (zmarł w 1979 roku), pozostała w postaci
237
nieukończonego maszynopisu. Zaczął ją, uzyskawszy w 1970
roku stypendium im. Marconiego (Marconi International Fel
lowship). Pozostawił trzy rozdziały i zbiór fragmentów -wszyst-
kie przedrukowano w omawianej książce. Jak stwierdza Ed-
mondson, trafiła ona w swój czas, ukazawszy się w przededniu
rewolucji komputerowej, a także (możemy to teraz dodać, ale
w 1985 roku jeszcze o tym nie wiedziano) nie na długo przed
rewolucją spowodowaną pojawieniem się telefonu komórko-
wego. Tytuł książki jest również trafiony. Edmondson wyjaś-
nia, dlaczego wybrał „Wiek dostępu", a nie „Drugą rewolucję
przemysłową" - nie tylko z tego powodu, że oryginalny tytuł
nadany przez Cherry'ego miał prowizoryczny charakter, ale
i ze względu na „ideę dostępu - natychmiastowego, daleko-
siężnego, przenikliwego, inwazyjnego" (s. 9) jako najbardziej
ekscytujący, najważniejszy aspekt rewolucji informacyjnej.
Tytuł ten z pewnością da się odnieść do telefonu komórko-
wego i jego oddziaływania; mogłaby go z powodzeniem nosić
niniejsza książka. (Cherry zajmuje się również wzorcem ma-
jącym podstawowe znaczenie dla ewolucji i wpływu mediów,
a tym samym i dla telefonu komórkowego - chodzi o zawod-
ność ekspertów, w tym nawet odkrywców zjawisk przyrod-
niczych oraz wynalazców, w roli przepowiadaczy zastosowań
różnych wynalazków i ich społecznej akceptacji. Przytacza
przykład skonstruowania radia przez Marconiego, choć Hein-
rich Hertz, odkrywca fal elektromagnetycznych, dzięki któ-
rym radio działa, uważał, że nie da się ich nigdy wykorzystać
w celach nadawczych. W niniejszej książce podałem także
inne przykłady: Edison błędnie z początku ocenił swój fono-
graf i kino, Wiliam Orton, prezes Western Union Telegraph,
był przekonany, że telefon nigdy nie stanie się czymś więcej
niż „zabawką", August Comte uważał, że nigdy nie poznamy
chemicznego składu gwiazd. Wynalazcy, rzecz jasna, miewają
czasem rację - Jobs i Wozniak przewidzieli większość zasto-
sowań konstruowanego przez nich komputera osobistego.
Częściej się jednak zdarza, że przepowiednie socjologów i fi-
lozofów, jak Marshalla McLuhana, okazują się trafniejsze niż
wynalazców, naukowców, przemysłowców i przedstawicieli
238
władz. Media, skoro już zostaną wynalezione, trafiają do rąk
ludzi, którzy decydują o ich zastosowaniu i powodzeniu. Wię-
cej piszę na ten temat w Human Replay, 1979).
Coleridge S.T., Biographia Literaria, red. J. Shawcross,
Oxford University Press, London 1901/1817
Na stronie szóstej Coleridge pisze o „tym dobrowolnym
chwilowym zawieszeniu niewiary, które sprawia, że wierzy-
my w poezję". Istotnie stanowi ono - umożliwia - transakcje
z wszystkimi mediami, nie tylko zrozumienie poezji. Każdy
akt komunikowania, poza pełnym wielozmysłowym widze-
niem, słyszeniem i dotykaniem (albo zezwoleniem na dotyk),
jest w końcu nie całkiem kompletny, nie całkiem realny. Jeś-
li mamy go potraktować poważnie, musimy zawiesić niewia-
rę dotyczącą części nierealnej, obszaru nieobecnego. Odbywa
się to za każdym razem, kiedy płaczemy na smutnym filmie
albo boimy się, oglądając horror, choć świetnie wiemy, że to
nieprawda. Telefon zachęca do zawieszenia niewiary jak ma-
ło chyba które urządzenie, bo rozmawiamy przecież z praw-
dziwą osobą na drugim końcu linii. Ale nawet w takim wy-
padku, jeśli rozmowa ma  się  odbyć,  musimy  zawiesić
wątpliwość, że rozmówca jest akurat zajęty kimś albo czymś
innym. Wideofon wyeliminowałby prawie wszystkie takie
podejrzenia. Być może nasz sprzeciw wobec wideofonu wy-
nika z tego, że z jednej strony (jako potencjalni „przestępcy"
oddający się innym czynnościom podczas rozmowy telefo-
nicznej) cenimy sobie zasłonę, jaką zapewniają nam anoni-
mowe telefony akustyczne, z drugiej zaś (jako wątpiący, po
drugiej stronie linii) wolimy polegać na wierze poetyckiej niż
wizualnym potwierdzeniu.
Darwin C, On the Varimis Cantrivances by which British
and Foreign Orchids Are Fertilized by Insects, University
of Chicago Press, Chicago 1984 (reprint książki z 1862 roku)
Nie jest to dzieło tak przełomowe, jak O powstawaniu gatun-
ków (1859), ale ukazało się bezpośrednio po nim. Prawdopo-
dobnie z tą właśnie książką przedstawiony został Darwin
239
w filmie Spike'a Jonze'ego z 2003 roku Adaptacja (na moty-
wach powieści Susan Orlean The Orchid Thief, ale jest to
również historia o Charliem Kaufmanie, który napisał sce-
nariusz do tego filmu, a także do Być jak John Malkovich
[1999], też w reżyserii Jonze'ego). Co ma to wszystko wspól-
nego z telefonem komórkowym? Jeden z głównych zarzutów
wysuwanych pod adresem Darwinowskiej teorii ewolucji
przez dobór naturalny, nieprzewidującej żadnego boskiego
Organizatora czy Zegarmistrza, przedstawiał się następu-
jąco: jak wysoko złożone struktury w rodzaju oczu ssaków
mogły wyewoluować bez uprzedniego jasno sprecyzowanego,
kompletnego zamysłu? Na co się może zdać rogówka bez re-
szty elementów oka? Na co się zda każda inna część oka
- żadna przecież nie może widzieć, jeśli nie funkcjonuje jako
część całości. Gdybyśmy znaleźli w lesie zegarek, pomyśleli-
byśmy, że ktoś go umyślnie zaprojektował. Dlaczego nie po-
myśleć tego samego o oku? Darwin udzielił odpowiedzi
w książce o orchideach: wabią one owady za pomocą narzą-
dów, które pierwotnie wyewoluowały, by służyć innym ce-
lom. Oko zostało złożone ze struktur, które z początku miały
inną funkcję niż widzenie. Stephen Jay Gould i inni ewolu-
cjoniści uznali to za jeden z najważniejszych punktów Dar-
winowskiej teorii doboru naturalnego. W jaki sposób odnosi
się to do telefonu komórkowego - otóż kciuk, który wyewo-
luował dawno, dawno przed pojawieniem się tego urządzenia,
by ułatwić nam chwytanie, świetnie dziś funkcjonuje jako
narząd do pisania SMS-ów. (Film Adaptacja stanowi zresztą
dobry przykład na to, jak pomysły przeznaczone dla jednego
filmu, Być jak John Malkovich, zdają egzamin w innym).
de Haan D., Antiąue Household Gadgets and Appliances,
Barron's, Woodbury 1977
Wdzięczny jestem de Haanowi, że w tej świetnej, niewielkiej
książeczce wskazał, iż „oświetlenie elektryczne upowszech-
niło zwyczaj czytania książek w większym stopniu niż cokol-
wiek przed nim" (s. 121). Cóż, może nie aż tak, jak prasa dru-
karska, bez której nie byłoby zbyt wielu książek do czytania,
240

ale faktem jest, że w Stanach Zjednoczonych odsetek osób
umiejących czytać i pisać dorównał odpowiedniemu wskaźni-
kowi ze starożytnej Aleksandrii dopiero w latach dziewięćdzie-
siątych XIX wieku, kiedy pojawiło się oświetlenie elektryczne.
Choć obiektem naj gwałtowniej szych ataków przypuszcza-
nych na media elektroniczne jako na zagrożenie dla sztuki
czytania była telewizja - zob. dalej, Technopol Postmana
(1992) i The Plug-In Drug Wynn (1977), a także moje Miękkie
ostrze (1997), gdzie kwestię tę omawiam - gniew kierowano
również przeciw komputerom (zob. Birkerts, 1994, i Post-
man), ostatnio zaś pojawiły się filipiki przeciw SMS-om (zob.
Young, 2003), czyli mediom, które, podobnie jak światło elek-
tryczne, sprzyjają czytaniu i pisaniu. De Haan przypomina,
że elektryczność zawsze oddawała usługi piśmienności. Jed-
no z pierwszych zastosowań znalazła w telegrafie, medium
opartym na piśmie. (Stwierdzenie de Haana każe też zwrócić
uwagę na dom jako ośrodek komunikowania się ze światem.
Tę jego pozycję wzmocniło jeszcze pojawienie się telefonu
i telewizora, które z początku musiały być podłączone do
gniazdek znajdujących się we wnętrzu. Wieczorami, dzięki
światłu elektrycznemu, czytano więcej książek. Radia tran-
zystorowe, a obecnie telefony komórkowe, umożliwiły wy-
prowadzenie ośrodków komunikacji na zewnątrz).
Dewey J., Experience and Naturę, Open Court, Chicago
1925
Jedyne w swoim rodzaju, nieprzekazane dalej zdarzenia i po-
mysły „drżą na skraju zagłady" (s. 148). Komunikacja spra-
wia, że życie staje się w pełni rzeczywiste. Dewey, przez wielu
uważany za największego amerykańskiego filozofa XX wie-
ku, uznałby zapewne, że telefon komórkowy w znacznym
stopniu zwiększył trwałość, wpływ i realność pomysłów,
uczuć i osobistych doznań, tak bardzo ułatwiając przekazanie
ich innym ludziom w dowolnym miejscu na świecie. „Skraj
zagłady" może również dotyczyć słów widniejących na moni-
torze komputera - a także wypowiadanych, osobiście lub
przez telefon - w odróżnieniu od utrwalonych na papierze.
241
Jednakże ulotna treść komputerowych ekranów ma tę właś-
ciwość, że skłania ludzi do pozostania we wnętrzu, gdzie
prąd elektryczny i łącza są bardziej niezawodne, a to, co znaj-
duje się na ekranie, łatwiej można ustrzec. Sytuacja taka mo-
że ograniczyć komunikowanie, interpersonalne kontakty
z wieloma ludźmi. Tymczasem równie ulotne słowa wypowia-
dane przez telefon komórkowy mogą być wymawiane i we
wnętrzach, i na zewnątrz, wszędzie, gdzie znajdują się inni
ludzie, z którymi mielibyśmy ochotę pokonwersować. W prze-
ciwieństwie więc do komputera znajdującego się we wnęt-
rzu, telefon komórkowy w ostatecznym rozrachunku posze-
rza możliwości komunikowania się ze wszystkimi - zarówno
z ludźmi przebywającymi blisko, jak i będącymi daleko. (Ta-
ką samą pożyteczną rolę odgrywają laptopy i palmtopy, ale
w porównaniu z telefonami komórkowymi ich użycie jest
ograniczone).
Dunnewind S., „Generation Text": Teens' IM Lingo Evol-
ving into a Hybrid Language, „Seattle Times", 11 czerwca
2003
Eder J.M., History of Photography, Columbia Universi-
ty/Dover, New York 1945/1978
Bardzo szczegółowo ujęte dzieje pierwszego wieku fotografii
i poprzedzającego go okresu. (Wydanie z 1978 roku to re-
print, bez uaktualnienia; historia kończy się więc na 1945
roku).
Emery M., Emery E., The Press and America: An Interpre-
tive History of the Mass Media, wyd. 7., Prentice-Hall,
Englewood Cliffs 1992
Najlepsza znana mi historia prasy amerykańskiej, skrupulat-
nie i wszechstronnie opracowana, bogata w interesujące
szczegóły, uwzględniająca rolę nowych technologii. Obaj au-
torzy - ojciec (Edwin) i syn (Michael) zmarli przed opubliko-
waniem w 1995 roku ósmego wydania przez Allyn & Bacon.
Nakładem tego samego edytora ukazało się w 1999 roku
242
dziewiąte wydanie, którego współautorką jest Nancy Roberts
z University of Minnesota, współpracowniczka Michaela
Emery'ego. Wydanie to zawiera rozszerzony rozdział o infor-
macyjnej telewizji kablowej. Mam nadzieję, że ukaże się
dziesiąte wydanie, w którym muszą się znaleźć informacje
na temat dziennikarzy przydzielonych do wojska podczas
wojny irackiej 2003 roku i roli telefonów komórkowych z ka-
merą w przekazywaniu przez nich materiałów z frontu.
Family Safe Media, Pornography Statistics, 2003, na stro-
nie intemetowej www.familysafemedia.com/pornogra-
phy-statistics.html
Portal ten publikuje aktualne dane statystyczne dotyczące
przemysłu pornograficznego, który w 2003 roku osiągnął zy-
ski brutto rzędu 57 miliardów na świecie i 12 miliardów dola-
rów w Stanach Zjednoczonych. Z tego seks przez telefon
przyniósł (w skali światowej) dochody w wysokości 4,5 mi-
liarda dolarów, telewizja kablowa i płatna za oglądanie - 2,5
miliarda dolarów, a Internet również 2,5 miliarda. Byłoby
o wiele więcej, ale znaczną część materiałów w Internecie
udostępnia się za darmo. To samo zresztą dotyczy nieujętych
w żadne statystyki rozmów telefonicznych o seksie. Należy
odnotować, że Family Safe Media zwalczają pornografię, da-
ne te są więc prawdopodobnie bliżej górnej granicy szacun-
ków. Jakkolwiek by liczyć, seks telefoniczny jest zjawiskiem
powszechnym. (Nie natknąłem się na żadne dane statystycz-
ne uwzględniające rozróżnienie na seks przez telefony ko-
mórkowe i stacjonarne. Telefon komórkowy ma jednak bez
wątpienia charakter seksualny pod wieloma względami, łącz-
nie z tym, że może służyć jako wibrator, o czym pisze Roth-
man, Gadget of the Week).
Freud S., Kultura jako źródło cierpień, przeł. Jerzy Proko-
piuk, Wydawnictwo KR, Warszawa 1995
Zdarza się, że wystarczy jedno wyjątkowo trafne zdanie,
a nawet fragment zdania, by książka nabrała dzięki niemu
wyjątkowej wagi. Ta książka - i w ogóle dzieło Freuda - jest
243
niezmiernie ważna z wielu powodów, ale z biegiem lat zna-
lazłem zdanie, które, gdyby nawet nie było w niej nic innego
wartościowego, uczyniłoby z niej jeden z podstawowych tek-
stów w teorii mediów i naszego rozumienia roli słowa pisa-
nego w dziejach ludzkości. Zdanie to brzmi: „pismo pier-
wotnie było mową nieobecnego" (s. 37). W tym zawiera się
wszystko. Glos może być nieobecny z dwóch powodów: dzieli
nas od niego przestrzeń (jest zbyt daleko) lub czas (słuchają-
cy pojawia się po tym, gdy głos przemówił, albo przed tym);
zdarza się, że w grę wchodzą oba na raz. Głosów, które roz-
legną się w przyszłości, nie możemy posłuchać obecnie, chy-
ba że wynaleziono by sposób na komunikowanie się wstecz
w czasie, na co raczej się nie zanosi. (Komunikacja, tak jak
życie i fizyczna egzystencja, podąża w czasie jedynie do przo-
du). Odtwarzanie głosów z przeszłości stało się możliwe od
1877 roku dzięki fonografowi Edisona, a począwszy od lat
siedemdziesiątych XX wieku, kiedy pojawił się magnetofon
kasetowy, stało się to ogólnie dostępne, także w ruchu. Tele-
fon i radio umożliwiły usłyszenie w domu głosów nieobec-
nych z powodu odległości. (Głosy w telefonie są interaktywne,
w radiu - jednokierunkowe). Telefon komórkowy umożliwia
rozmowy z głosami nieobecnymi z powodu odległości, w do-
wolnych miejscach, w których znajdują się obaj rozmówcy.
Podsumujmy: gdyby podróżnik w czasie mógł się przenieść
w epokę prehistoryczną, do Cro-Magnon, a może do miejsc
zamieszkanych przez neandertalczyków, gdzie wynaleziono
pismo, i rozdał ówczesnym ludziom nieograniczoną liczbę te-
lefonów komórkowych i przenośnych magnetofonów kaseto-
wych, być może wszyscy bylibyśmy dziś analfabetami.
Fuller B., Ninę Chains to the Moon, Southern Illinois Uni-
versity Press, Carbondale 1939
Na kilkanaście lat przed wynalezieniem tranzystora (1948),
który zastąpił lampę próżniową, Fuller dostrzegł w procesie
rozwoju technologii „zasadę dymaxionu": postęp polega na
tym, że mniejsze urządzenia potrafią robić więcej. Mikrochip
i zapoczątkowana przezeń rewolucja cyfrowa to dzisiejsze
244
klejnoty w koronie „dymaxionu". To dzięki nim wiele urzą-
dzeń stało się przenośnymi, ponieważ chipy o coraz więk-
szych możliwościach prawie nic nie ważą. Równocześnie, gdy
spojrzeć na drugi koniec technologicznego kontinuum, oka-
że się zapewne, że ludzki mózg stanowi największy triumf
„zasady dymaxionu". Pomyślmy tylko, co robimy i co może-
my sobie wyobrazić za pomocą kilograma materii znajdujące-
go się w naszej czaszce. (Fuller, obok Freemana Dysona, nale-
ży do bardzo nielicznych filozofów, którzy uznają, że ludzka
inteligencja z pomocą technologii może nie tylko przezwycię-
żyć entropię - powszechną tendencję do wyczerpywania się,
utraty energii, rozpadu, umierania - ale i odwrócić ostatecz-
nie jej proces. Zgadzam się jak najbardziej. Ująłbym to nastę-
pująco: entropię można porównać do ruchomych schodów,
jadących w nieskończoność w dół. Choćbyśmy wspinali się
w przeciwnym kierunku, zawsze będziemy zjeżdżać w dół,
ale obdarzeni inteligencją, rozporządzając odpowiednią tech-
nologią, możemy wynaleźć sposób na to, by rozszyfrować me-
chanizm tych schodów ruchomych i skierować je do góry.
Więcej piszę na ten temat w Mind at Large, 1988).
Granick H., Underneath New York, Henry Holt & Compa-
ny, New York 1941; Fordham University Press, New York
1991 (z przedmową R.E. Sullivana jr.)
Bogata w fascynujące szczegóły praca o infrastrukturze te-
lekomunikacyjnej w Nowym Jorku w pierwszej połowie
XX wieku. Zawiera między innymi następujące rozdziały:
„Spuścić pocztę!" (rurociągami poczty pneumatycznej, które
były rzecz jasna urządzeniami materialnymi, nie elektronicz-
nymi, ale za ich pomocą przesyłki docierały w wiele miejsc
znacznie szybciej niż przez posłańca); „Nie pisać, telegraf!"
oraz „Halo! Telefon!". Można się z tej książki dowiedzieć, że
burza śnieżna „skłoniła w 1909 roku prezesa AT&T do zamó-
wienia kabli podziemnych, zniszczyła bowiem napowietrzne
przewody telefoniczne w momencie, gdy prasa nowojor-
ska oczekiwała na relacje naocznych świadków z uroczysto-
ści inauguracyjnych nowego prezydenta, Williama H. Tafta"
245
(s. 142). Telefony komórkowe, obywające się bez przewodów
są oczywiście lepszym rozwiązaniem.
Greenspan R., Look Who's Talking, Texting, Buying, „Cy.
beratlas", 25 marca 2003, cyberatlas.internet.com/mar-
kets/wireless/print
Heinlein R., The Moon Is a Harsh Mistress, Putnam/Berk-
ley, New York 1966 [Luna to surowa pani, przel. Przemy-
sław Znaniecki, Rebis, Poznań 1992]
Stosunkowo rzadki w literaturze fantastycznonaukowej
przykład bohaterskiego komputera, skłonnego do samopo-
święcenia. Komputery i roboty obdarzone własnym rozu-
mem stają się przeważnie wrogami ludzi, którzy je stworzyli
(albo ludzkości, która ich nie stworzyła), niekiedy mają do
nas bardzo niejednoznaczny stosunek. Innym wyjątkiem są
roboty z książek Asimova, ale i one często - umyślnie lub nie
- znajdują sposób na to, by wyrządzić nam równie wiele złe-
go, jak dobrego. (Zob. np. The Robots of Dawn, Doubleday,
New York 1983 [Roboty z planety świtu, przeł. Zbigniew Kró-
licki, Prima, Warszawa 1994] oraz Robots and Empire, Double-
day, New York 1985 [Roboty i Imperium, przeł. Paulina Breiter,
Rebis, Poznań 2003]).
Hitler A., Mein Kampf, przel. R. Manheim, Houghton Mif-
flin, Boston 1971 (reprint z wyd. 1924 roku)
Hitler gardzi słowem pisanym. Jego zdaniem „wszystkie wy-
darzenia, które wstrząsnęły światem, nie zostały spowodowa-
ne przez słowo pisane, lecz mówione. [...] Tłum nieustannie
koryguje wystąpienie mówcy, który się do niego zwraca, po-
nieważ mówca, patrząc na twarze słuchaczy, może się zorien-
tować, czyjego argumenty do nich trafiają [...] natomiast pi-
szący nie zna swoich czytelników" (s. 469). Hitler zdecydował
się jednak napisać i opublikować to stwierdzenie, podobnie
jak Platon, który w Fajdrosie, jakieś 2400 lat wcześniej, wło-
żył podobny wywód w usta Sokratesa. Hitler wykorzystywał
do celów propagandowych radio, w czym pomagał mu mini-
246
ster propagandy i informacji Joseph Goebbels, jak również
filmy w reżyserii Leni Riefenstahl, choć żadne z tych me-
diów nie zapewniało mu wzrokowego kontaktu z publiczno-
ścią. Przez radio mógł się jednak zwracać do narodu niemiec-
kiego bezpośrednio, jego słowa nie przechodziły przez żaden
filtr, nie przeinaczali ich dziennikarze ani nie podlegały de-
cyzji redaktora (Hitler nie znosił tego nawet w nazistowskich
gazetach). Dziennikarze przydzieleni do wojska, nadający na   ??
żywo przez telefon komórkowy prosto ze strefy działań wo-
jennych, mogą osiągnąć ten sam efekt, ale z odwrotnymi
konsekwencjami politycznymi: w takim stopniu, w jakim te
przekazy na żywo nie podlegają kontroli ani cenzurze, mogą
się okazać najwiarygodniejszymi, demokratycznymi relacja-
mi w dziejach wojen. Zob. rozdział 10 niniejszej książki,
gdzie przytaczam przykłady z wojny irackiej 2003 roku.
Hogarth S.H., Three Great Mistakes, „Blue Bell", listopad
1926
Chodzi o błędy popełnione przez Chaunceya M. Depew
(1834-1924), nowojorskiego finansistę i polityka, który w 1881
roku nie zdecydował się na zakup na wieczne czasy jednej
szóstej akcji Bell Telephone za 10 tysięcy dolarów. Jego
przyjaciel William Orton, prezes Western Union Telegraph,
powiedział mu bowiem, że telefon nigdy nie stanie się ni-
czym więcej niż „zabawką". Przez całe wieki potencjał no-
wych mediów bywał niedoceniany, zarówno przez wynalaz-
ców, jak  i  inwestorów.  Największym  błędem  minionej
dekady było przecenienie Internetu, a w każdym razie ilości
czasu, jaki ludzie gotowi byliby spędzić przy biurku przed
komputerem, a także ilości spraw, jakie zechcą załatwiać
on-line, czy rozrywek czerpanych z sieci. Telefon komórkowy
koryguje obecnie tę sytuację. Na czym polegały dwa pozo-
stałe błędy Chaunceya Depew? Zrezygnował z ubiegania
się o prawie pewną nominację na kandydata Partii Repu-
blikańskiej w wyborach prezydenckich w 1888 roku, uznał
bowiem, że prezydent aktualnie pełniący swoją funkcję, de-
mokrata Grover Cleveland, zostanie z pewnością wybrany
247
na drugą kadencję. Depew ustąpił miejsca Benjaminowi
Harrisonowi, który wygrał wybory i został prezydentem z ra-
mienia republikanów. (Należy jednak oddać sprawiedliwość
i zaznaczyć, że Cleveland zwyciężył w głosowaniu powszech-
nym, Harrison został natomiast wybrany przez elektorów,
Depew więc nie do końca się mylił). Trzeci błąd trudno
z czymkolwiek porównać: Depew czekał z ożenkiem do 38
roku życia, chciał bowiem zaoszczędzić co najmniej 50 tysię-
cy dolarów, zanim weźmie na siebie obowiązki męża i ojca.
Wkrótce po ślubie stracił wszystkie oszczędności. Później
powiedział, że zawsze żałował, iż tyle lat spędził w kawaler-
skim stanie. (Udało mu się jednak zostać senatorem stanu
Nowy Jork. Od 1899 do 1911 roku piastował to stanowisko
- w tamtych czasach z nominacji, nie z wyboru).
Huff R., CNN's Own „Devil Doc" Scrubs Upfor Duty Again,
„New York Daily News", 9 kwietnia 2003
Innis H., The Bias of Communication, University of To-
ronto Press, Toronto 1951
Marshall McLuhan uznał tę oraz wcześniejszą książkę Inni-
sa, Empire and Communication (1950, ten sam wydawca), za
jedno z najważniejszych dla siebie źródeł inspiracji (drugim
takim źródłem była twórczość Jamesa Joyce'a). Główna teza
Innisa, z której, jak nietrudno byłoby dowieść, wywodzi się
cała późniejsza teoria mediów, włącznie z koncepcjami
McLuhana, sprowadza się do twierdzenia, że wszystkie me-
dia są nastawione albo na „łączenie w przestrzeni" (przeno-
szenie informacji na odległość), albo „łączenie w czasie"
(przenoszenie informacji poprzez czas), a takie nastawienie
(bias) dominujące w danym społeczeństwie wpływa na wyda-
rzenia polityczne i społeczne. Starożytny Egipt znał głównie
hieroglify, których opanowanie zajmowało dużo czasu, były
poza tym umieszczone na nieruchomych ścianach. To „na-
stawienie na czas" wytworzyło bardzo konserwatywne, hie-
rarchiczne społeczeństwo, stawiające silny opór wszelkim
zmianom. Rzym posługiwał się alfabetem, którego szybko
248
można się było nauczyć, a zapisane nim kodeksy łatwo dawa-
ły się transportować na dalekie odległości po drogach impe-
rium. Powstało szybko zmieniające się, obrazoburcze społe-
czeństwo, które w ciągu niespełna pięciuset lat z pogańskiej
republiki stało się pogańskim, a następnie chrześcijańskim
cesarstwem. McLuhan, na podstawie teorii Innisa, wyszcze-
gólnił inne rodzaje nastawień, biorąc za punkt wyjścia zmys-
ły. Wyniki jego przemyśleń są często zaskakujące: druk na-
kierowany jest na oko, ale wszystkie media elektroniczne,
z telewizją włącznie, mają nastawienie akustyczne, ponieważ
mogą znajdować się wszędzie na raz, tak jak dźwięk. To, na
co patrzymy w naturalnym świecie, musi się natomiast znaj-
dować przed naszymi oczami. W moich pracach McLuhan's
Space (1990) i Digital McLuhan (1999) zwróciłem uwagę na
fakt, że cyberprzestrzeń jest również akustyczna. W niniej-
szej książce dowodzę, że telefon komórkowy nastawiony jest
na dostępność - bez względu na to, jak bardzo chcielibyśmy
się odizolować, zmagamy się ze światem, w którym każdy
jest osiągalny, a dzieje się tak głównie dlatego, że bardzo
cenimy możliwość nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi,
kiedy tylko zechcemy.
Kageyama Y., Camera-Eąuipped Phones Spread Mischief,
Associated Press, 9 lipca 2003
Telefon komórkowy z aparatem fotograficznym, który poja-
wił się na rynku na całym świecie w 2003 roku, to podręcz-
nikowy wręcz przykład niezamierzonych skutków w ewolucji
mediów. Komórki z aparatami cyfrowymi służą nie tylko do
natychmiastowego przesyłania zdjęć wnuków babci na in-
nym kontynencie. Fotografuje się nimi potajemnie ludzi
w szatniach i toaletach. Kageyama pisze, że pewnego Japoń-
czyka ukarano grzywną w wysokości 4200 dolarów za to, że
w zatłoczonych sklepach i wagonach metra „robił zdjęcia,
podsuwając aparat pod spódnice niczego niepodejrzewają-
cych kobiet". Kary najwyraźniej na niewiele się zdały. Wy-
szukiwarka Yahoo, gdy wrzucić w nią „pod spódnicą" i „zdję-
cia", podaje ponad 400 tysięcy trafień (stan na listopad 2003
249
roku). Niektóre określane są jako „upozowane", sporo „natu
ralnych" było w rzeczywistości upozowanych, ale mimo
wszystko...
Kipling R., The Wireless, w: Traffics and Discoveries
1904; przedrukowane w: Time Machines, B. Adler jr. (red.)
Carroll & Graff, New York 1998
Rzecz dzieje się na początku XX wieku. W burzliwą noc duch
Johna Keatsa kontaktuje się przez telegraf bez drutu z czło-
wiekiem umierającym na suchoty. Fantastyka naukowa zaj-
muje się nie tylko technologiami przyszłości, ale i dostarcza
ciekawych spostrzeżeń na temat percepcji nowych technolo-
gii w przeszłości, tuż przed ich wprowadzeniem albo zaraz po
nim. Nowelka Kiplinga opowiada o możliwościach o iście ko-
smicznym wymiarze, wrażeniu czystej magii, jakie ludzie po-
czuli, mając po raz pierwszy do czynienia z komunikacją bez-
przewodową - obywającą się bez niczego i przekazywaną
wszędzie, a więc zarazem z niczego i wszędzie. Telefon ko-
mórkowy pojawił się w kulturze popularnej w postaci zegar-
ka na rękę z walkie-talkie, jakim posługiwał się Dick Trący,
bohater popularnych komiksów, następnie w filmie Sabńna
z 1954 roku (gdzie milioner, grany przez Humphreya Bogar-
ta, rozmawia przez telefon zainstalowany w samochodzie)
oraz jako „komunikator" w filmach z serii Star Trek, przez
który kapitan Kirk tyle razy porozumiewa się ze Scottym
(patrz niżej; zob. także Tom Swift Appletona, 1914, gdzie mo-
wa jest o wideofonie).
Lamb G., New take-it-with-you numbers, „The Christian
Science Monitor", 17 listopada 2003
W tym artykule zwróciło moją uwagę zdanie: „Może dojść do
tego, że numer komórki stanie się najpowszechniej stosowa-
nym numerem identyfikacyjnym zamiast numeru ubezpie-
czenia". Zarządzenie FCC wydane w listopadzie 2003 roku,
zgodnie z którym posiadacze telefonów mogą zachować nu-
mer przy przenoszeniu się z jednej sieci do drugiej, a także
przy zmianie telefonu stacjonarnego na komórkowy, pod-
250
kreśliło poczucie osobistego identyfikowania się z numerem
swojej komórki. Numery ubezpieczenia społecznego służyły
dotąd wielu rodzajom identyfikacji niemającym nic wspólne-
go z emeryturą (na przykład zastępowały legitymacje stu-
denckie). Numery telefonów komórkowych mogą stopniowo
1 przejąć tę funkcję. Będą to jednak „inteligentne" odpowied-
niki PESEL-i, nie tylko identyfikujące posiadaczy, ale i po-
zwalające się z nimi skontaktować.
Leinster M., A Logic Named Joe, „Astounding Science Fic-
tion", marzec 1946
Zdaniem Isaaca Asimova jest to pierwsze opowiadanie fantas-
tycznonaukowe o komputerze „domowym", czyli osobistym
(I. Asimov, C.G. Waugh, M.H. Greenberg, Isaac Asimov Pre-
sents the Best Science Fiction Firsts, Barnes & Noble, New York
1984/1996; opowiadanie Leinstera zostało przedrukowane
w tym tomie). Fantastyka naukowa nie odnotowała rewolucji
związanej z pojawieniem się komputerów osobistych. W latach
czterdziestych, pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku
zajmowała się głównie wielkimi komputerami {mainframe)
uzyskującymi władzę nad światem (zob. Ostatnie pytanie Asi-
mova i Luna to surowa pani Heinleina) albo obecnymi wśród
nas robotami (por. wszystkie powieści Asimova o robotach,
zwłaszcza Caves of Steel, Doubleday, New York 1953 [Pozytono-
wy detektyw, przeł. Julian Stawiński, Prima, Warszawa 1993]
i The Naked Sun, Doubleday, New York 1956 [Nagie słońce,
przeł. Michał Wroczyński, Prima, Warszawa 1994]). Telefon
komórkowy jest w większym stopniu kontynuacją tradycji
robotów niż komputerów „domowych", ponieważ tak jak robo-
ty wychodzi w świat - różni się od nich jednak tym, że to my
przez niego rozmawiamy. (Znamienne jest, że Leinster pisał
o komputerze osobistym zaledwie rok po ukazaniu się na
łamach „Atlantic Monthly" [lipiec 1945] słynnego artykułu
Vannevara Busha As We May Think, w którym autor przepo-
wiadał, że na naszych biurkach pojawią się niewielkie maszyny
- „memeksy" - służące do pisania, przechowywania, wysyłania
dokumentów w dowolne miejsce na świecie i ich odbierania).
251
Levinson P., Toy, Mirror, and Art: The Metamorphosis of
Technological Culture, „et cetera" 1977, t. 34, nr 2
Pierwszy większy artykuł, jaki opublikowałem. Doczekał się
czterech przedruków, w tym w Technology as a Human Affair,
Larry Hickman (red.), McGraw-Hill, New York 1990, co poczy-
tuję sobie za największy zaszczyt. Omawiam w nim stadia
rozwoju technologii - dzieciństwo, okres dojrzewania, doros-
łość. Nowe media pojawiają się na świecie jako zabawki, gadże-
ty, które mają zadziwiać i bawić. Z początku przekazywana
przez nie treść jest nieistotna. Przez telefon rozmawiano naj-
pierw po to, żeby poczuć dreszczyk podniecenia nowinką.
Najbardziej udanym filmem Edisona była historyjka o tym, jak
pan Ott kicha (Fred Otfs Sneeze). Kiedy ludzie przyzwyczajają
się do nowego wynalazku, następuje odwrócenie: technika
staje się niewidzialna, zawieszamy niewiarę (zob. Coleridge),
reagujemy na treść tak, jakby była czymś rzeczywistym. Im
częściej rozmawiamy przez telefon, tym bardziej wciąga nas
rozmowa, w tym mniejszym stopniu uświadamiamy sobie, że
prowadzimy ją z kimś, kto znajduje się o wiele mil stąd. W kinie
zaczynamy płakać, śmiać się lub trząść ze strachu, reagując na
to, co widzimy na ekranie, jakby naprawdę rozgrywało się
przed naszymi oczami. Technologia wchodzi w drugie stadium
- zwierciadła rzeczywistości. Niekiedy media osiągają trzecie
stadium rozwoju, w którym nie tylko odzwierciedlają rzeczy-
wistość, aleją przemieniają. Montaż filmowy, niegdyś ręczny,
obecnie cyfrowy, może pokazać nam rzeczy i wydarzenia wyglą-
dające z pozoru jak prawdziwe, ale mające niewiele wspólnego
z rzeczywistością. Reżyser potrafi łączyć ze sobą obrazy, które
w realnym świecie nie mają ze sobą nic wspólnego, by stworzyć
na ekranie nową rzeczywistość. W tym dojrzałym stadium film
ze zwierciadła stał się sztuką. W jakiej fazie znajduje się telefon
komórkowy? Innowacje pojawiają się dziś tak szybko, że sta-
dium zabawki, dzieciństwo każdego z mediów, trwa zbyt krót-
ko. Większość ludzi już po kilku tygodniach przestaje się eks-
cytować możliwością rozmawiania przez komórkę. Wystarczy
wysłać kilka SMS-ów, by nowość stała się po prostu jeszcze
252

jednym wygodnym sposobem komunikacji. Czy rozmowa
przez komórkę zyska status sztuki? Ciężko to osiągnąć w przy-
padku medium niepodlegającego edycji, niełatwo wykroczyć
poza stadium zwierciadła. Być może seks przez telefon jest
swego rodzaju sztuką - rozmowa telefoniczna służy tu pewne-
mu oderwaniu się od rzeczywistości.
Levinson P., Human Replay: A Theory of the Evolution of
Media, praca doktorska, New York University 1979
Przedstawiam w tej pracy moją „antropotropiczną" teorię
ewolucji mediów {anihropo— ludzki, „tropizm" - wzrost
w określonym kierunku). Wbrew poglądowi rozpowszechnio-
nemu wśród znawców mediów, którzy twierdzą, że za ich
sprawą komunikowanie i w ogóle życie staje się sztuczne,
dowodzę, że media zapewniają coraz bardziej naturalne,
ludzkie, „pretechnologiczne" sposoby komunikacji. Wyróż-
niam trzy fazy ewolucji mediów. W fazie A komunikacja
opiera się w całości na biologicznych instrumentach percep-
cji i poznania, takich jak oczy, uszy, pamięć i wyobraźnia.
Ograniczona jest zasięgiem tych organów i procesów. Na
plus należy wszakże zapisać to, że w procesie komunikowa-
nia możemy przekazać każdy aspekt naturalnego świata, ja-
ki bezpośrednio postrzegamy. Chcąc jednak spisać się lepiej,
niż pozwala na to nasza pamięć, nadać realny kształt temu,
co widzimy lub słyszymy w wyobraźni, wynajdujemy techno-
logie komunikowania, takie jak pismo, które umożliwiają
przekroczenie, zarówno w przestrzeni, jak i w czasie, granic
zakreślonych przez biologię. Wkraczamy w następne sta-
dium, fazę B, ale korzyści, jakie przynosi dokonany postęp,
mają swoją cenę. Pismo pozbawione jest dźwięku, barwy, ob-
razów i trójwymiarowości realnego świata. Chcąc za pomocą
pisma skomunikować się z odbiorcami odległymi w prze-
strzeni i czasie, autor musi się wyzbyć wszystkiego poza my-
ślą i abstrakcyjnym opisem. Stąd rodzi się dążenie do wyna-
lezienia lepszych mediów, pozwalających nam wyjść poza
biologiczne ograniczenia komunikacji bez utraty naturalne-
go świata. Telefon umożliwia prowadzenie rozmowy głosem,
253
a nie alfabetem Morse'a. Radio przekazuje informacje ujęte
w mówione słowa, a nie na piśmie. W telewizji mamy obrazy
jeszcze bardziej zbliżone do rzeczywistości. Wkraczamy w fa-
zę C, w której otrzymujemy wszystko, co najlepsze - możli- •
wość komunikowania się na dalekie odległości, nieustannie,
a przy tym czerpania pełną garścią ze świata w jego natural-
nej postaci. Telefon komórkowy jest z pewnością archanio-
łem tego nowego, niedopełnionego jeszcze królestwa. W 1979
roku przepowiedziałem jego pojawienie się i wpływ, jaki wy-
wrze: „ewolucja mediów w kierunku rozwiązań bezprzewo-
dowych i przenośnych powinna trwać nadal, dopóki każdy
człowiek nie uzyska możliwości dostępu do całego zasobu
informacji zgromadzonego na naszej planecie - z każdego
miejsca, w pomieszczeniach i poza nimi, jak również, rzecz
jasna, spoza planety, komunikacja obejmie bowiem Układ
Słoneczny i Kosmos. Radia samochodowe i filmy wyświetla-
ne w samolotach to dopiero skromne początki" (s. 275-276).
Levinson P., Benefits of Watching Television, 1980, ERIC
mikrofilm, nr ED 233404
Jedna z moich mniej znanych prac - nie była publikowana,
tylko przedstawiona na sympozjum na Fairleigh Dickinson
University w Taeneck w stanie New Jersey, gdzie wówczas
wykładałem. Dowodzę, że oglądanie telewizji może sprzyjać
czytaniu książek, widzowie sięgają bowiem po te, których ad-
aptację telewizyjną widzieli. Najważniejsza moja teza brzmi
jednak, że telewizja przynosi nam korzyści właśnie dlatego,
że tak mało od nas wymaga. Medium dostarczające nam roz-
rywki i pozwalające się zdrzemnąć przed ekranem może nam
wyjść na zdrowie w pełnym stresów świecie. (Podobny pogląd
wyraził dwadzieścia lat później Charles „Chip" McGrath, re-
daktor „New York Times Sunday Book Review", w artykule
Gwing Saturday Morning Some Slack, „New York Times
Magazine", 9 listopada 1997).
Levinson P., Mind at Large: Knowing in the Technologi-
cal Age, JAI Press, Greenwich, CT 1988
254
i
Główna teza tej książki brzmi, że wszystkie technologie są
ucieleśnieniami ludzkich idei. Na przykład samochód to cały
zbiór idei dotyczących przemieszczania się, wygodnego po-
dróżowania, wyglądania z poruszającego się wehikułu. Zbiór
ten przybrał postać konstrukcji z metalu, gumy, szkła i in-
nych materiałów. Technologie wynalezione przez człowieka
tworzą razem istną Bibliotekę Kongresu, materialny rejestr
i dosłowne wyrażenie idei, które się sprawdziły - w takim
przynajmniej stopniu, że mogły znaleźć ucieleśnienie w fi-
zycznych strukturach. Patrząc z takiej perspektywy, może-
my uznać, że technologie komunikacyjne przekazują idee na
dwa sposoby: książka nie tylko opowiada na swych stronach
jakąś historię, ale, bez względu na jej treść, stanowi również
wyrażenie idei komunikowania za pomocą pisma i druku na
oprawionych w okładkę kartkach papieru - w odróżnieniu od
ustnego przekazu tej samej historii, nadania jej przez radio
czy sfilmowania. Taki sam dwojaki charakter ma telefon ko-
mórkowy: jednym aspektem jest to, co przez niego mówimy
lub piszemy, drugim zaś fakt, że można to zrobić prawie
z każdego miejsca na świecie, w dowolnym czasie. (To ostat-
nie nawiązuje do słynnego stwierdzenia McLuhana „środek
przekazu [medium] jest przekazem" - przekazywana treść
może być mniej istotna niż to, jak się ją przekazuje. Zob.
McLuhan, Zrozumieć media). W Mind at Large obszernie też
omawiam zjawisko nazwane przeze mnie „dogmatyzmem ni-
gdy" w dziejach ludzkiej myśli, nauki i wynalazków, preadap-
tacją w ewolucji biologicznej i technologicznej oraz innymi
tematami, do których nawiązuję w niniejszej książce.
Levinson P., Intelligent Writing: The Electronic Liberation
of Text, „Technology in Society" 1989,1.11, nr 3, s. 387-400.
Przedruk, w: Michael Fraase, Hypermedia, t. 2, Scott, Fores-
man, Chicago 1990; a także, w: Paul Levinson, Learning
Cyberspace, Anamnesis, San Francisco 1995
„Coś strasznie dziwnego ma do siebie pismo, Fajdrosie,
a prawdę rzekłszy, to i sztuka malarska. Toż i jej płody stoją
przed tobą jak żywe, a gdy ich zapytasz o co - wtedy bardzo
255
uroczyście milczą. A tak samo słowa pisane. Zdaje ci się nie-
raz, że one myślą i mówią. A jeśli ich zapytasz o coś z tego,
0 czym mowa, bo się chcesz nauczyć, one wciąż tylko jedno
wskazują; zawsze jedno i to samo. [...] A gdyby tak inną mowę
zobaczyć; rodzoną siostrę tamtej: jaka ona jest i o ile lepsza,
1 więcej potrafi niż tamta. [...] Mistrz, który wiedzę posiada,
pisze ją w duszy ucznia. Ona potrafi odpierać napaści i wie,
do kogo mówić, a przed kim milczeć potrzeba" * - mówi do
Fajdrosa Sokrates, cytowany przez Platona w jego słynnym
dialogu, 275-276. W Intelligent Writing dowodzę, że słowa pi-
sane w komputerach podłączonych do Internetu, z jego pocztą
elektroniczną, grupami dyskusyjnymi i hipertekstem, ideal-
nie spełniają ten postulat Sokratesa. Jeszcze skuteczniej mo-
gą to robić SMS-y, ponieważ telefon komórkowy pozwala nam
na prowadzenie tekstowej rozmowy zarówno poza pomiesz-
czeniami, jak i wewnątrz nich, bez konieczności uciążliwego
logowania się. (W Intelligent Writing odpowiadam również
krytykom mediów elektronicznych i komputerów, twierdzą-
cym, że szkodzą one umiejętności czytania - zob. Birkerts
i Postman. Zob. też Young - autor ten przypuszcza złośliwy
atak na esemesowanie, uważając je za przeciwieństwo trady-
cyjnego pisania).
Levinson P., McLuhan's Space, „Journal of Communica-
tion", 40, nr 2. Recenzja następujących książek: Philip
Marchand, Marshall McLuham: The Medium and the
Messenger (Ticknor & Fields, New York 1989); Marshall
McLuhan, Eric McLuhan, Laws of Media (University of To-
ronto Press, Toronto 1988); Marshall McLuhan, Bruce Po-
wers, The Global Village (Oxford University Press, New
York 1989); Matie Molinaro, Corinne McLuhan, Willidam
Toye (red.), Letters to Marshall McLuhan (Oxford Univer-
sity Press, New York 1988). (Marshall McLuhan zmarł
w 1980 roku, wymienione powyżej książki, których jest
współautorem, zostały opublikowane pośmiertnie)

* W przekładzie Władysława Witwickiego.
256
Dowodzę w tej recenzji-eseju, że dzieło McLuhana - od pierw-
szej opublikowanej przezeń książki (The Mechanical Bride,
1951), poprzez artykuły z lat pięćdziesiątych w czasopiśmie
„Explorations", tezę o „globalnej wiosce" przedstawioną w Ga-
laktyce Gutenberga (w 1962 roku) i późniejsze prace - oznacza
w pewnym sensie uznanie istnienia nowego środowiska ko-
munikacyjnego, które właśnie zaczęło powstawać. Było to śro-
dowisko wszechobecnych mediów elektronicznych, umoż-
liwiających natychmiastową łączność. Dało o sobie znać
krótkimi telegramami na pociętych paskach papieru, potem
pojawiły się głosy przekazywane przez telefon i radio, a w la-
tach pięćdziesiątych głosy i obrazy w telewizji. McLuhan sta-
rał się to środowisko zrozumieć, a nawet nadać mu nazwę.
Przyjął określenie „przestrzeń akustyczna" (pojawiło się praw-
dopodobnie po raz pierwszy na seminariach McLuhana i Ed-
munda Carpentera na University of Toronto w 1954 roku. Rok
później obaj opublikowali w „Explorations" artykuł pod takim
właśnie tytułem), ponieważ dźwięki, tak jak media elektro-
niczne, docierają do nas z całego środowiska, ze wszystkich
stron. W McLuhan's Space stwierdziłem, że przestrzeń akus-
tyczna to nic innego, jak cyberprzestrzeń, która zaistniała
obecnie w pełniejszym wymiarze dzięki poczcie elektronicz-
nej, łączności on-line i Internetowi, będącemu wówczas w po-
wijakach. Rozwijam ten temat w książce Digital McLuhan
z 1999 roku. Coraz większe znaczenie telefonu komórkowego
każe jednak myśleć, że przymiotnik „akustyczna" byłby bar-
dziej adekwatny. Komórka nie tylko przekazuje słowo mówio-
ne, ale i w coraz większym stopniu zawłaszcza różne aspekty
cyberprzestrzeni - przykładem może być pisanie SMS-ów.
W książce tej stawiam również tezę, że na dalszą metę Internet
i cyberprzestrzeń staną się wasalami telefonu komórkowego.
Levinson P., Icons and Garbage Cans, w: P. Levinson, Elec-
tronic Chronicles: Columns of the Changes in our Times,
Anamnesis Press, San Francisco 1992
Tekst ten, jak większość z cyklu Electronic Chronicles, na-
pisałem i opublikowałem po raz pierwszy w połowie lat
257
osiemdziesiątych jako cotygodniowy komentarz on-line (coś
w rodzaju dzisiejszego blogu) dla Western Behavioral Scien-
ces Institute. Na uczelni tej prowadziłem również od 1984
roku kursy on-line (w cyberprzestrzeni, z dwoma osobistymi
spotkaniami rocznie). Ubolewam w tym krótkim eseju, że iko-
ny i obrazki, na które się klika, są mniej elastyczne od starych
dobrych komend pisanych, wykorzystujących sprawność języ-
ka, jakim się posługujemy. Napisałem to przed rozpowszech-
nieniem się Internetu, opowiadając się za systemem komend
DOS-a przeciw używanemu na macintoshach. Internet wybrał
ikony, ale warto zauważyć, że wszystko, od poczty elektronicz-
nej, poprzez listy dyskusyjne, do blogów nadal opiera się na
alfabetycznym tekście. Choć SMS-y usiane są smileyami i in-
nymi emotikonami, także stanowią system tekstowy - o czym
zresztą świadczy nazwa Short Text Message - wymagający
umiejętności czytania i pisania i rozwijający ją.
Levinson P., The Ninę Lives of Electronic Text, w: P. Le-
vinson, Electronic Chronicles: Columns ofthe Changes in
our Times, Anamnesis Press, San Francisco 1992
Rewolucja cyfrowa miała niejednoznaczne skutki dla wiary-
godności (i trwałości) tekstu. Z jednej strony, tak jak prasa
drukarska uratowała książki przed niebezpieczeństwami za-
grażającymi manuskryptom w jednym egzemplarzu (które
spłonęły w Bibliotece Aleksandryjskiej), elektroniczne upo-
wszechnienie tekstu sprawiło, że mniej jest już narażony na
ostateczną zagładę przez umyślne lub przypadkowe wymaza-
nie. Z drugiej strony, tekst elektroniczny łatwiej zlikwido-
wać niż drukowaną książkę. Jeszcze bardziej niepokojący
jest fakt, że łatwo daje się zmieniać, co mogą robić osoby
nieupoważnione lub oszuści. (To samo dotyczy fotografii cyf-
rowej). W krótkim eseju z połowy lat osiemdziesiątych (o pu-
blikacjach w Electronic Chronicles piszę powyżej, omawiając
Icons and Garbage Cans) zajmuję się paradoksalną trudnoś-
cią, jaką nastręcza trwałe wymazanie tekstu elektronicznego.
Wynika to ze sposobu przetwarzania danych przez komputer.
Wciskając klawisz „erase" lub „delete", usuwamy tylko prze-
258
ważnie oznaczenie, jakie danemu plikowi przydzielił kompu-
ter, tak że plik może zostać nadpisany, kiedy pamięć RAM
natknie się na daną część dysku. Zanim to jednak nastąpi,
tekst wcale nie jest wymazany i można go odtworzyć. (Ist-
nieją bardziej złożone polecenia, które mogą skuteczniej zlik-
widować niepożądany tekst). Tak więc w cyberprzestrzeni
łatwiej jest różne rzeczy zarówno wymazywać, jak i przywra-
cać. Telefon komórkowy ma swój udział w obu stronach tego
złożonego układu. Rozmowy, jak naturalna mowa, nie pozo-
stawiają przeważnie po sobie materialnego śladu - słowa gi-
ną z chwilą, gdy zostały wypowiedziane. SMS-y mogą prze-
trwać w „skrzynce odbiorczej". Gdybyśmy jednak zapragnęli
komórek z możliwością nagrywania wszystkich rozmów, sy-
tuacja mogłaby się zmienić.
Levinson P., Samizdat Video Revisited, w: P. Levinson,
Electronic Chronicles: Columns of the Changes in our
Times, Anamnesis Press, San Francisco 1992
Ten esej napisałem później niż większość pozostałych z cyk-
lu Chronicles - po rozpadzie Związku Radzieckiego. Dowo-
dzę, że niewielkie, obsługiwane ręcznie lub w nieskompliko-
wany sposób media osobistego użytku odgrywają z natury
rolę dywersyjną wobec wielkich scentralizowanych reżimów.
Potwierdza to zarówno przykład pierwszej fotokopiarki, uży-
wanej przez Białą Różę do powielania antynazistowskich ma-
teriałów za rządów Hitlera, jak i przenośnych kamer wideo
w latach osiemdziesiątych w Związku Radzieckim. Niestety,
współcześni terroryści mogą z powodzeniem wykorzystywać
tę samą dywersyjną właściwość - telefony komórkowe, palm-
topy i laptopy posiadają ją w jeszcze większym stopniu.
(Nie było to jeszcze, niestety, oczywiste w 1992 roku, kiedy
pisałem artykuł - na rok przed pierwszym zamachem na
World Trade Center). O Białej Róży zob. A.E. Dumbach,
J. Newborn, Shatteńng the German Night, Little, Brown, Bos-
ton 1986. O nowych mediach w ręku terrorystów piszę
w książce Realspace, omówionej poniżej (rozdział 11 - „Real-
na przestrzeń w epoce terroryzmu"). Z innej jeszcze strony,
259
zob. rozdział 10 („Telefon komórkowy wyrusza na wojnę") ni-
niejszej książki, w którym omawiam telefon komórkowy ja-
ko broń w walce przeciw terrorystycznym państwom.
Levinson P., TheAmish Get Wired - The Amish?, „Wired"
1993,1.1, nr 6, s. 124
Wbrew rozpowszechnionemu w kulturze popularnej stereoty-
powi amiszów jako luddytów, nie odrzucają oni wszystkich
nowych technologii, tylko wybierają to, co może okazać się im
przydatne, a nie zakłóca przyjętego przez nich stylu życia. Nie
chcą na przykład mieć telefonów w domach, ale na wiele lat
przed pojawieniem się telefonu komórkowego niektórzy z nich
budowali prywatne budki telefoniczne na skraju swoich po-
siadłości i z nich dzwonili w razie potrzeby. Nie chcą być zależni
od scentralizowanych firm energetycznych, ale wielu z nich
posługuje się bez problemu urządzeniami elektronicznymi,
w tym i komputerami, zasilanymi bateriami. Sam to zauważy-
łem podczas wycieczek, jakie pod koniec lat osiemdziesiątych
odbyłem wraz z rodziną do Strasburga w hrabstwie Lancaster
w Pensylwanii. Napisałem artykuł A New York Philosopher in
Amish Country, opublikowany najpierw w sieci, później zaś
w Electronic Chronicles: Columns ofthe Changes in our Times,
Anamnesis Press, San Francisco 1992. The Amish Get Wired
(Amisze się podłączają) - drugi z serii sześciu krótkich esejów,
które ukazały się na łamach „Wired" - stanowił, w połączeniu
z tytułem czasopisma, zabawny kalambur, ale nieco mylący,
ponieważ podkreślałem, że amisze preferują w miarę możliwo-
ści bezprzewodowe urządzenia, zasilane przez baterie. (Pierwot-
ny tytuł brzmiał Digital Amish [Cyfrowi amisze], został zmie-
niony przez redakcję „Wired"). Nic dziwnego, że wielu amiszów
rzuciło się na telefony komórkowe. (Pisze o tym Howard Rhein-
gold w Look Who's Talking, „Wired" 1999, t. 7, nr 1. Sugeruje,
niestety, jakby to on pierwszy odkrył „potajemny romans"
amiszów z niektórymi wynalazkami technicznymi). Dla miłoś-
ników beletry styki: amisze i ich technologia stanowią główny
temat mojej nowelki fantastycznonaukowej The Mendelian
Lamp Case, której bohaterem jest detektyw z nowojorskiej
260
policji dr Phil D'Amato. Została opublikowana po raz pierwszy
w „Analog", kwiecień 1997 i doczekała się czterech przedruków,
min. w: Yeafs Best SF #3, David Hartwell [red.], 1998. Historia
ta stanowi również pierwszy rozdział mojej powieści z 1999
roku The Silk Code [Kod jedwabiu, przeł. Jarosław Cieśla,
Solaris, Olsztyn 2003], w której amisze odgrywają istotną rolę.
Levinson P., On Behalf of Humanity: The Technological
Edge, „The World and I", marzec 1996, s. 300-313. Prze-
druk, w: P. Levinson, Bestseller: Wired, Analog, and Digi-
tal Writings, Pulpless, Mili Valley, CA 1999
Przedstawiam tu moją analizę dotyczącą „strzelb, noży i podu-
szek" - o bezsensie doszukiwania się wyłącznie dobrych lub
wyłącznie złych cech różnych technologii. Za pomocą strzelby
można upolować zwierzynę -jeśli uchroni to nas przed śmiercią
z głodu, jest pozytywne. Niewinna poduszka, na której składa-
my głowę, może stać się narzędziem morderstwa przez udusze-
nie - i to jest złe. Nawet wiedza o promieniowaniu i energii
atomowej, wykorzystana do skonstruowania bomby A, znalazła
zastosowanie w medycynie (dobrze). Z kolei technologie me-
dyczne posłużyły do stworzenia broni biologicznej (źle). Osta-
tecznie, wszystkie technologie to rozmaite odmiany noży, któ-
rymi można się posłużyć w celach dobrych (krojenie jedzenia)
lub złych (zadawanie ran), choć wiele wynalazków, jak strzelby
czy poduszki, nakierowanych jest bardziej ku złemu lub bar-
dziej ku dobremu. (Zob. Innis, The Bias of Communication,
o „nastawieniach" w technologii). Telefon komórkowy to tech-
nologiczny miecz obosieczny, którego nastawienia się równo-
ważą: pomaga nam (umożliwia kontakt z innymi ludźmi) i prze-
szkadza (umożliwia im kontakt z nami, kiedy sobie tego nie
życzymy). Dlatego stanowi tak interesujący przedmiot badań.
Levinson P., Miękkie ostrze. Naturalna historia i przy-
szłość rewolucji informacyjnej, przel. Hanna Jankowska,
MUZA SA, Warszawa 1999
O telefonie komórkowym prawie nic tu nie ma, ale książka
obszernie omawia niektóre z najistotniejszych aspektów jego
261
genezy, w tym (rzecz jasna) wpływ telefonu i radia na społe-
czeństwo. Przedstawia przeszłość i przyszłość rewolucji cyf-
rowej z perspektywy pierwszego (i wtedy jedynego) szczytu
życia w cyberprzestrzeni. Większość moich spostrzeżeń za-
chowała aktualność, z zastrzeżeniem, że część odnosi się
obecnie do telefonu komórkowego. (Zob. także Realspace,
2003, gdzie zwracam uwagę na znaczenie transportu i komu-
nikacji bezpośredniej w życiu ludzi i procesie postępu).
Levinson P., Digital McLuhan: A Guide to the Informa-
tion Millennium, Routledge, London & New York 1999
Zwracam tu uwagę na dwie powiązane ze sobą sprawy.
1) Dzieło McLuhana, w latach sześćdziesiątych niejasne i iry-
tujące dla niektórych, stało się w latach dziewięćdziesiątych
bardziej zrozumiałe, więcej ludzi przyznało rację autorowi.
Traktowało ono bowiem o świecie mediów elektronicznych,
który w pełni, a w każdym razie w większym stopniu niż
w zalążku, ukształtował się dopiero w czasach rewolucji cyf-
rowej. 2) Spostrzeżenia McLuhana z okresu od lat pięćdzie-
siątych do siedemdziesiątych są najlepszym przewodnikiem
do zrozumienia świata telewizji kablowej, komputerów oso-
bistych i Internetu. Do telefonu komórkowego odnosi się jak
najbardziej teza McLuhana o „przestrzeni akustycznej" (zob.
Levinson, McLuhan's Space, 1990, omówione wcześniej)
i o zmieniającej się roli telefonu (zob. McLuhan, Zrozumieć
media, 1964 i jego Inside on the Outside). Obu tematom po-
święcam wiele uwagi w książce Digital McLuhan, ale o tele-
fonie komórkowym jest tam tylko przelotna wzmianka, i to
głównie o jego pierwszym wcieleniu - telefonie samochodo-
wym (s. 134).
Levinson P., Realspace: The Fate ofPhysical Presence in
the Digital Age, On and Off Planet, Routledge, London
& New York 2003
W tej krótkiej książce omawiam właściwą nam potrzebę wsta-
nia z krzeseł, odejścia od monitorów, wyrwania się z cyber-
przestrzeni, by powrócić do realnego świata ruchu, transpor-
262
tu i komunikowania się z ludźmi z krwi i kości. Telefonowi
komórkowemu poświęcony jest cały rozdział: „Komórka ja-
ko antidotum na Internet". W niniejszej książce piszę jed-
nak nie tylko o tym, jak telefon komórkowy pomaga nam
wyjść z domu i biura w szeroki świat, ale i o ograniczaniu
przezeń naszej swobody poruszania się po świecie - wymaga
on bowiem, byśmy byli nieustannie dostępni, a jeśli nie za-
chowamy należytej ostrożności, zmienia tenże szeroki świat
w jedno wielkie biuro. (W Realspace zwracam również uwa-
gę na potrzebę fizycznego oderwania się od naszej planety
i badania innych światów, życia i pracy na nich. Jest to głę-
bokie zagadnienie, mające związek z kwestiami duchowości,
filozofii, a także nauki. To już coś innego niż temat telefonu
komórkowego - choć możliwość połączenia się z domem za-
wsze się przyda).
Lippmann W., The Phantom Public, MacmiUan, New York
1922
W tej klasycznej, znaczącej książce Lippmann zżyma się na
amerykańską demokrację - niedouczenie i apatia społeczeń-
stwa sprawiają, że podczas głosowania podejmuje ono bez-
sensowne wybory. Książka ukazała się tuż przed pojawie-
niem się radia jako masowego medium informacyjnego - po
nim przyszła telewizja, całodobowe kablowe kanały informa-
cyjne oraz Internet, będący nie tylko przekazicielem wiado-
mości, ale i miejscem publicznych i prywatnych dyskusji na
ich temat, z udziałem ludzi znajdujących się w różnych
miejscach. Czy jesteśmy lepiej poinformowani i przystosowa-
ni do demokracji, czy bardziej na nią zasługujemy, przynaj-
mniej według kryteriów Lippmanna? Trudno powiedzieć.
Być może niedoinformowana opinia publiczna wcale aż tak
bardzo nie szkodzi procesowi demokratycznemu. Telefony
komórkowe z pewnością ułatwiły dyskusje na tematy poli-
tyczne. Podobno za ich pomocą zwoływali się uczestnicy nie-
których nieskutecznych demonstracji przeciw wojnie z Ira-
kiem w 2003 roku. Nie wiadomo mi jednak o żadnych
konkretnych danych na temat wpływu komórek na politykę,
263
przynajmniej w Stanach Zjednoczonych. (Zob. jednak Smart
Mobs Rheingolda - autor omawia niektóre takie zjawiska
z terenu innycn krajów, zwłaszcza z Filipin, gdzie tłumy zwo-
łujące się za pomocą SMS-ów wymogły ustąpienie prezyden-
ta Josepha Estrady w 2001 roku).
Maddox B., Beyond Babel, Simon & Schuster, New York
1972
Dobry opis stanu telekomunikacji w 1972 roku, w tym pół-
wiecza niezrealizowanych nadziei, jakie łączono z wideofo-
nem. „Może powstanie popyt" - z powątpiewaniem stwierdza
autorka na s. 208. W 2003 roku, po tym, jak telefon komórko-
wy z wideofonem stał się narzędziem dziennikarzy na wojnie
w Iraku, a na rynku pojawiły się niedrogie komórki z apara-
tami fotograficznymi i kamerkami wideo (ale bez funkcji
transmisji na żywo), wydaje się, że prawdopodobnie wkrótce
to nastąpi. (Chociaż, jak wskazuje Maddox, wprowadzenie
wideofonu nie nastręczało szczególnych trudności. Tak by-
ło w momencie ukazania się omawianej książki, a tym bar-
dziej w późniejszych latach. Musi się on jednak przyjąć w co-
dziennym użytku, tak jak przyjął się telefon komórkowy).
Maeroff G., Reading Achievement in Indiana Found as
Good as in '44, „The New York Times", 15 kwietnia 1978
Mander J., Four Arguments for the Elimination ofTelevi-
sion, MorroW, New York 1978
Umieszczam tutaj tę książkę dlatego, że jest najbardziej ab-
surdalną z licznych filipik przeciwko telewizji - autor twier-
dzi, że jej oglądanie może powodować raka. Mander, piastu-
jący niegdyś stanowisko kierownicze w branży reklamowej,
cierpi najwyraźniej na kompleks „skruchy kata obsługujące-
go krzesło elektryczne" (moje określenie): jeśli chcesz się do-
wiedzieć czegoś na temat moralnych aspektów elektryczno-
ści, nie pytaj byłego kata dokonującego egzekucji na krześle
elektrycznym-Więcej szczegółów w mojej recenzji tej książki
w „The Structurist" nr 19/20,1979/1980.
264
McCullough D., Truman, Simon & Schuster, New York
1992
Jak pisze McCullough, Truman nie lubił telefonu (s. 141). Był
ostatnim prezydentem, który nie zaakceptował nowych me-
diów - John F. Kennedy zainstalował gorącą linię między
Waszyngtonem a Moskwą, wiceprezydent Al Gore (przy Clin-
tonie) był w latach dziewięćdziesiątych orędownikiem Inter-
netu, a większość poprzedników Trumana także dostrzegała
zalety nowych technologii komunikacji. Lincoln zezwolił
Matthew Brady'emu na fotografowanie przebiegu wojny se-
cesyjnej, a z generałem Grantem kontaktował się przez tele-
graf. Franklin Delano Roosevelt był mistrzem radia. Ale na
przykład taki Eisenhower nigdy nie zainteresował się pro-
gramem kosmicznym - nazywał go „gruszkami na wierzbie".
Było coś takiego u schyłku lat czterdziestych i w latach pięć-
dziesiątych - może wrażenie, jakie sprawiła bomba atomowa,
może tempo rozwoju technologii zbyt szybkie dla dwóch
ostatnich dwudziestowiecznych prezydentów urodzonych
w XIX wieku (co Kennedy z uznaniem podkreślił, wspomina-
jąc o Einsenhowerze w swoim wystąpieniu inauguracyjnym
w 1961 roku) - że Truman i Eisenhower odnosili się nieufnie
do technologii.
McKeever W., Motion Pictures: A Primary Schoolfor Cri-
minals, „Good Housekeeping", sierpień 1910, s. 184-186
Czasami poszukiwania materiałów do książki bywają żmud-
ne i męczące, a niekiedy odprężające, jak na wiejskiej aukcji
w pewien letni wieczór. Tam właśnie natrafiłem na ten nu-
mer „Good Housekeeping", na dnie pudła ze starymi czaso-
pismami, które kupiłem za kilka dolarów. Artykuł McKee-
vera pozostawał zapomniany do czasu, kiedy powołałem
się na niego w recenzji książki Jerry'ego Mandera Four Ar-
guments for the Elimination of Television, opublikowanej
w „The Structurist" w 1978 roku. Stanowi on kwintesencję
potępienia, z jakim na przestrzeni dziejów spotykały się licz-
ne nowe media: „Co zrobić z kinami [...], gdzie przed oczami
265

różnorodnej rzeszy mężczyzn i kobiet, chłopców i dziewcząt,
przewija się cała mnogość podniecających i uwodzicielskich
obrazów?" - grzmi McKeever, do wtóru z greckim chórem
nieustannie zatroskanych krytyków, wywodzących się z tra-
dycji sokratejskiej krytyki pisma (zob. dalej, Fajdros). Do
chóru tego dołączą później Mander, Marie Wynn, Neil Post-
man (ich prace tu omawiam) i wielu innych wrogów telewizji.
„Te ruchome obrazki sieją większe zgorszenie niż groszowe
powieści - pisze dalej McKeever - ponieważ ukazują realis-
tyczne kształty". Telefon komórkowy, służący do rozmów
między rzeczywistymi ludźmi w rzeczywistych miejscach,
jak np. samochody i restauracje, wywołał nową falę ataków.
Wydano nawet przepisy zabraniające jego używania. Niektó-
re, jak zakaz rozmowy przez komórkę, którą kierowca trzyma
w ręku, mają zapewne jakiś sens. Inne są grubo przesadzone,
a z nastaniem ery SMS-ów stały się niepotrzebne, jak wpro-
wadzona przez radę miejską Nowego Jorku, pomimo weta
burmistrza, kara grzywny za używanie komórki w muzeach.
Ten ostatni aspekt ma największe znaczenie - wady mediów
najlepiej eliminować nie za pomocą przepisów prawnych, ale
wynajdowania nowych mediów zaradczych, spisujących się
lepiej od pierwotnych. W rozdziale 11 niniejszej książki oma-
wiam technologiczne środki zaradcze na niektóre problemy
związane z telefonem komórkowym.
McLuhan M., The Gutenberg Galaxy, Mentor, New York
1962 [Galaktyka Gutenberga, przel. K. Jakubowicz,
w: Marshall McLuhan, Wybór pism, Wydawnictwa Artys-
tyczne i Filmowe, Warszawa 1975]
Stąd właśnie pochodzi najsłynniejsze i chyba najlepiej rozu-
miane stwierdzenie McLuhana: „Nowa współzależność elekt-
roniczna stwarza świat w nowej postaci, na podobieństwo
globalnej wioski" (s. 43). Jednakże w 1962 roku, a także póź-
niej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, daleko
było jeszcze zarówno do globalności, jak i do wioski. Tele-
wizja nie miała charakteru międzynarodowego, widzowie
ze stworzonej przez nią „wioski" nie mogli rozmawiać ani ze
266
sobą, ani z miejskim heroldem odzywającym się z ekranu.
Wioska stała się globalna z pojawieniem się telewizji kablo-
wej w latach osiemdziesiątych, a dzięki Internetowi i tele-
fonowi komórkowemu stała się interaktywna. Tymczasem
sukces, jaki „globalna wioska" i inne metafory McLuhana
odniosły w kulturze popularnej, rozgniewał wielu przedsta-
wicieli nauki, uczulonych na oryginalne myślenie, zwłaszcza
niepodparte danymi statystycznymi. John Mackenzie, który
poznał McLuhana na Fordham University pod koniec lat
sześćdziesiątych, przytacza typowy przykład w swym artyku-
le The Slings and Arrows of Outrageous McLuhan, opubliko-
wanym w Transactions of the Council on Medical Television
(1966): „Wcześniejsza wersja tej pracy została nie tylko zwy-
czajnie nieprzyjęta, ale odrzucona. Wydawca pewnego czaso-
pisma [...] przedstawił szczególnie inspirującą i obiektywną
propozycję: «Jeśli miałby pan zamiar napisać inny artykuł,
o błędach w założeniach profesora McLuhana [...] chętnie
rozważymy możliwość publikacji*. (Może tym właśnie zain-
spirował się McLuhan, stwierdzając w filmie Woody'ego Alle-
na Annie Hali z 1973 roku: „Nic nie wiesz o mojej pracy
- chodzi ci o to, że nawet moje błędne rozumowanie jest nie-
słuszne"). Z artykułem Mackenziego można się zapoznać na
stronie www.thewritingworks.com/mcluhan. O recepcji McLu-
hana piszę również w Digital McLuhan.
McLuhan M., Understanding Media, Mentor, New York
1964 [Zrozumieć media: przedłużenia człowieka, przel.
Natalia   Szczucka,   Wydawnictwa   Naukowo-Techniczne,
Warszawa 2004]
Książka ta nadal pozostaje skarbnicą pełną genialnych, ory-
ginalnych przemyśleń o różnych mediach. Żadna inna nie
przedstawia w tak głęboki sposób i tak wielu ocen technologii
komunikacyjnych i ich wpływu - na pierwszy rzut oka oceny
te wydają się naciągane, później jednak okazują się przeko-
nujące. W ponad połowie przypadków, kiedy wpadam na ja-
kiś pomysł dotyczący mediów, odkrywam (albo przypomi-
nam sobie), że McLuhan był pierwszy i że sformułował to
267
właśnie w omawianej książce. W rozdziale 27 „Telefon. Mosiądz
dźwięczący czy symbol brzmiący" pisze między innymi o telefo-
nie: „Telefon jest nieproszonym gościem, któremu trudno się
oprzeć w czasie i przestrzeni" (s. 351), „w odróżnieniu od radia
' nie można go używać jako tła" (s. 347), zajmuje się też zagadnie-
niem cali girls, telefonu francuskiego i użyciem słowa phony
w artykule z „New York Evening Post" w 1904 roku, w znacze-
niu „naciągany, niewiarygodny" -jak coś, co usłyszało się przez
telefon. (Zob. także moje Miękkie ostrze, s. 239-240, gdzie piszę
0 pochodzeniu słowa phony od irlandzkiego slangowego faw-
ney). To w Zrozumieć media znalazło się słynne sformułowanie
„środek przekazu jest przekazem" (często nie zwracamy uwagi
na sposób, w jaki się komunikujemy, przywiązując większą
wagę do przekazywanej treści). Zawiera ona również rozważa-
nia na temat takich wynalazków, jak pieniądze, samochody
1 broń w kontekście teorii mediów. W każdym z rozdziałów tej
książki znajdzie się więcej idei i przemyśleń niż w całych
książkach poświęconych tematyce ujętej w danym rozdziale.
McLuhan M., Inside on the Outside, Or the Spaced-Out
American, „Journal of Communication" 1976, t. 76, nr 4,
s. 46-53
Autor przedstawia w skrócie podstawową, wrodzoną wadę te-
lefonu komórkowego: „Podczas gdy godzimy się z faktem, że
telefon wdarł się do naszych domów [...] samochód w Amery-
ce Północnej został zaprojektowany, by chronić prywatność,
i w takim celu jest wykorzystywany [...] samochód to dla nas
nie tylko środek transportu, w nim odnajdujemy tak po-
trzebną prywatność". Tak było w 1976 roku, zanim telefony
samochodowe i komórkowe zawłaszczyły i tę przestrzeń, nie
pozostawiając nam żadnego miejsca ani w pomieszczeniach,
ani na zewnątrz, gdzie moglibyśmy się odizolować. W 2003
roku nie ma już żadnego miejsca, ani pod słońcem, ani
w świetle lamp żarowych, ani jarzeniowych, gdzie nie dałoby
się nas dosięgnąć. Jedynym wyjściem - o czym piszę w roz-
dziale 5, „Nie zawsze warto być uchwytnym w każdej chwili"
- byłoby przewartościowanie społecznych oczekiwań dotyczą-
268

cych reagowania na próby kontaktu - ustalenia, że w określo-
nych porach jesteśmy nieosiągalni i że nikogo to nie obraża.
McLuhan M., Laws of the Media, z przedmową P. Levin-
sona, „et cetera" 1977, t. 34, nr %, s. 173-179
McLuhan przedstawia tutaj swoją „tetradę". Każda techno-
logia wywiera czworaki wpływ - dotyczy to również mediów.
1) Wzmacnia lub nasila - w przypadku mediów określony typ
komunikacji (np. radio wzmacnia natychmiastowe, jednokie-
runkowe przekazywanie głosu na duże odległości).
2) Eliminuje lub przesuwa na dalszy plan rodzaj komunikacji
wzmocniony przez wcześniejsze medium (radio zepchnęło na
plan dalszy wolniejszy, pośredni, wizualny przekaz wiado-
mości za pomocą drukowanych gazet).
3) Wydobywa z zapomnienia lub przywraca na piedestał spo-
sób komunikacji zepchnięty niegdyś na plan dalszy (radio
wydobywa z zapomnienia miejskiego obwoływacza, będące-
go przekazicielem wiadomości wyeliminowanym wcześniej
przez gazety).
4) I w końcu, osiągnąwszy szczyt swoich możliwości, prze-
kształca się w nowe medium, z całkiem odmiennymi czy
wręcz przeciwnymi cechami (radio, będące wyłącznie prze-
kaźnikiem głosu, zmienia się w telewizję nadającą obrazy).
To tylko ogólny zarys tetrady. W fazie przeobrażenia (ostat-
niej) mogą powrócić elementy, które zostały wcześniej wyeli-
minowane. Gdy radio przemienia się w telewizję, powracają
elementy wizualne, i mamy już nową tetradę, odnoszącą się
do telewizji, która wzmacnia natychmiastowy, jednostron-
ny przekaz audiowizualny na dalekie odległości, spycha na
dalszy plan podobny, ale wyłącznie głosowy przekaz radia,
przywraca elementy wizualne wyeliminowane przez radio
i przeobraża się w holografię (trójwymiarową), wideofon
(dwukierunkowy i interaktywny), Internet, filmy na żądanie
itp. Możemy z kolei obmyślić podobne tetrady dla każdego
z tych nowych mediów - różne elementy będą wzmacniane
(doskonalone), eliminowane, przywracane, i zachodzić będą
rozmaite transformacje. (Niektóre z tych aspektów analizuję
269
w swojej pracy Tetradic Wheels of Evolution, przedstawio-
nej na konferencji poświęconej tetradom McLuhana, którą
10 marca 1978 roku zorganizowałem na Fairleigh Dickinson
University w Teaneck w stanie New Jersey; zob. także inne
referaty z tej konferencji. Marshall i Eric McLuhan poświęci-
li zagadnieniu tetrady całą książkę: Lotus of Media, Universi-
ty of Toronto Press, Toronto 1988). Jak to wygląda w wypad-
ku telefonu komórkowego? Doskonali on natychmiastową,
dwukierunkową komunikację między dowolnymi miejscami
na świecie, eliminuje kajdany przewodów przykuwające nas
do pomieszczeń, przywraca możliwość poruszania się po sze-
rokim świecie i rozmawiania, przekształca się w funkcję na-
dawania komunikatów tekstowych oraz wszechdostępność,
ograniczającą, a zarazem poszerzającą naszą swobodę komu-
nikowania, a także... Po przeczytaniu tej książki i pewnym
zastanowieniu się nad jej tematem będą Państwo zapewne
mogli coś jeszcze dodać, tak jak ja.
McNeill W.H., The Pursuit of Power, University of Chicago
Press, Chicago 1982
Autor książki Plagues and People (Doubleday, New York
1976), w której analizuje wpływ pasożytniczych mikroorgani-
zmów na wynik wojen i wydarzenia historyczne, zajmuje się
tutaj  „pasożytniczymi makroorganizmami" (tym trafnym
mianem określa ludzi żerujących na swoich bliźnich) i ich
oddziaływaniem na kształt naszej cywilizacji. Innymi słowy,
jest to książka o wojnie i wszystkich towarzyszących jej oko-
licznościach. Zamieszczam ją tutaj, ponieważ szczegółowo
opowiada o tym, jak brytyjska Admiralicja błędnie oceniła
w latach dwudziestych XIX wieku przydatność maszyn paro-
wych dla floty wojennej. Jest to wymowny przykład na za-
wodność opinii ekspertów w kwestii nowej technologii. (Zob.
także Cherry, Age of Access). McNeill pisze również o roli
środków łączności w działaniach wojskowych. Stwierdza, że
telegraf „umożliwił posuwającym się naprzód armiom utrzy-
mywanie kontaktu z odległymi punktami dowodzenia - wy-
starczyło, w miarę posuwania się, przeciągać druty" (s. 248).
270
Tym samym wzmocniona została pozycja centralnego do-
wództwa. (Lincoln, o czym była już mowa, w ostatniej fazie
wojny secesyjnej kierował wszystkimi manewrami generała
Granta za pomocą telegrafu). Należałoby uzupełnić dzieło
McNeilla o historii wojen o rozdział dotyczący roli telefonu
komórkowego podczas działań zbrojnych. (A na razie pole-
cam lekturę rozdziału 10 niniejszej książki, który zawiera
pewne wstępne obserwacje).
McWilliams P.A., The Personal Computer Book, Prelucle
Press, Los Angeles 1982
Świetna, zwięzła książka - jedna z pierwszych - na temat
możliwości komputera osobistego i konsekwencji jego poja-
wienia się - „przeznaczona dla tych, których interesuje,
czym jest komputer osobisty, jakie możliwości oferuje i ile to
będzie kosztować. Jest to książka dla ludzi podejrzewanych
przez takie giganty, jak «Time» czy «Newsweek», o kompu-
terowy analfabetyzm" (s. 13). W 1982 roku do podejrzanych
zaliczali się niemal wszyscy. Ja sam po raz pierwszy załogo-
wałem się do sieci w czerwcu 1984 roku.
Meyrowitz J., No Sense of Place, Oxford University Press,
New York 1985
Klasyczna praca na temat zacierania przez telewizję rozróżnie-
nia na dzieci i dorosłych. Telewizja umożliwia bowiem i jed-
nym, i drugim dostęp do tych samych informacji, a tym sa-
mym nikt nie pozostaje na przypisanym sobie miejscu. Telefon
komórkowy, którym posługują się wszyscy - dzieci i dorośli
- bardzo nasila ten proces, umożliwiając dostęp nie tylko do
tych samych informacji, ale i (potencjalnie) do tych samych
ludzi. W komórkowej krainie z każdym można się bowiem
skontaktować przez telefon. Jednakże pakiet usług dostarcza-
nych przez telefon komórkowy - zaliczają się do nich nie tylko
rozmowy, ale, dzięki dostępowi do Internetu, wszystko, co Sieć
ma do zaoferowania, a więc filmy, radio, gazety itp. - oznacza,
że nie eliminuje on miejsca, lecz sprawia, że każde miejsce
staje się wszystkimi na raz. Zob. rozdział 4 niniejszej książki.
271
Mumford L., Technics and Civilization, Harcourt, Brace
and World, New York 1934 [Technika i cywilizacja. Histo-
ria rozwoju maszyny i jej wpływ na cywilizację, przel.
E. Danecka, W. Adamiecki, PWN, Warszawa 1966]
Choć Mumford dostrzegał potencjalne zalety i wady nowych
mediów swojej epoki - radia i filmu - obawiał się, że niebez-
pieczeństwa, jakie niesie radio i gadający obraz, „wydają się
większe od korzyści" (s. 207). Dlaczego? Ponieważ, jak wcześ-
niej wyjaśnia, szybkość działania nowych środków łączności
i ich większe rozpowszechnienie „mobilizuje i przyspiesza
masowe reakcje ludzi, budzi nastroje wojenne i wzmaga nie-
bezpieczeństwo konfliktu międzynarodowego". Mumford
okazał się z pewnością prorokiem, jeśli chodzi o Hitlera i wy-
korzystanie przezeń radia i filmu. Nie był też entuzjastą tele-
fonu, ponieważ „telefon uniemożliwia skierowanie uwagi
i zaiteresowania na pożądane dla rozmówcy tory i wydaje go
na łaskę rozmówcy, który usiłuje wykorzystać rozmowę dla
własnych celów" (s. 206). Mumford był zdania, że rozdział
między tym, co publiczne, a tym, co prywatne, między nada-
waniem a odbieraniem informacji, ma zasadnicze znaczenie
dla racjonalnego życia w cywilizowanych warunkach. Mum-
ford zmarł w 1990 roku w wieku 94 lat, tuż przed upowszech-
nieniem się telefonu komórkowego, będącego ucieleśnie-
niem natychmiastowości, od której się tak odżegnywał.
Gdyby żył, byłby bez wątpienia jego najzagorzalszym kryty-
kiem (a przy tym najlepiej wykształconym i odznaczającym
się największą erudycją). (Marshall McLuhan zmarł dokład-
nie dziesięć lat wcześniej, w 1980 roku, mając 69 lat. Stało
się to również w przededniu zapoczątkowanej przez kompu-
? ter osobisty i Internet rewolucji, dzięki której zaistniała
wreszcie jego globalna wioska, a pojęcie „przestrzeni akus-
tycznej" znalazło pełniejszy wyraz. Ale Mumford pomstował
na przyspieszenie procesów komunikowania, McLuhan na-
tomiast miał do przestrzeni akustycznej stosunek neutral-
ny lub pozytywny. O poglądach Mumforda na McLuhana
patrz niżej).
272
Mumford L., The Pentagon of Power, Harcourt Brace Jo-
vanovich, New York 1970
Mumford ponownie daje wyraz obawom związanym z szerzą-
cą się natychmiastowością mediów (cytuje fragmenty przy-
toczonego powyżej ustępu, napisanego w 1934 roku). Dalej
pisze, że pojawiające się na moment i zaraz znikające dźwię-
ki i obrazy przekazywane przez telewizję to „masowa psy-
choza" (s. 294), i że porównać to można do „palenia książek"
(ponieważ treść programu telewizyjnego jest nietrwała - a pi-
sał to w czasie, kiedy od kilkunastu lat istniała możliwość
rejestrowania programów). Komputerom (w 1970 roku typu
main/rame) też się oberwało: sprzyjają „całkowitemu anal-
fabetyzmowi, jedyny trwały zapis przynależy do konkretne-
go komputera, a dostęp do niego mają wyłącznie upoważ-
nione osoby". Było to na długo przed pojawieniem się
domowych komputerów osobistych i hakerów. Komputery
osobiste też zapewne wywołałyby gniew Mumforda, działają
przecież i przekazują dane w trybie natychmiastowym. W te
wszystkie krytyczne wywody włączona jest napaść na McLu-
hana, którego Mumford oskarża o „wróżenie jak w transie"
i jeszcze gorsze rzeczy. „W wyczarowanej przez niego elek-
tronicznej fantasmagorii [chodzi zapewne o globalną wio-
skę?] staromodne maszyny nie tylko okażą się przestarzałe
[czy to źle?], ale i dla samej przyrody nie będzie już miejsca
[zgoda, niedobrze by się stało, ale bynajmniej się na to nie
zapowiada, wręcz przeciwnie - zob. moje Human Replay, po-
za tym telefony komórkowe wyprowadzają nas w świat]".
Ten wywód o destrukcyjnym wpływie nowych mediów na
zdrowie psychiczne Mumford kończy słowami: „W przypad-
ku McLuhana choroba udaje diagnozę". McLuhana zdziwiła
gwałtowność ataku Mumforda. „Jak myślisz, o co mu cho-
dzi?" - zapytał mnie kiedyś pod koniec lat siedemdziesią-
tych, gdy znalazłem się w jego gabinecie w Coach House na
University of Toronto. McLuhan, jak stwierdziliśmy w trak-
cie rozmowy, zawsze z należnym szacunkiem powoływał się
na Mumforda, starszego od siebie uczonego, nie tu więc leżał
273
problem. „Sądzę, że po prostu zazdrości panu sukcesu" - po_
wiedziałem. Później zauważyłem, że książki Mumforda
umieszczono w niezbyt honorowym miejscu - na półce w toa-
lecie na drugim piętrze Coach House.
Miinsterberg H., The Photoplay: A Psychological Study,
Dover, New York 1916/1970
Autor, który z powodu niemieckiego pochodzenia został
w czasie pierwszej wojny światowej odsunięty od zajęć ze
studentami na Harvardzie, gdzie wykładał filozofię, poświę-
cił się studiom nad filmem. Ich owocem była ta wspaniała
praca - analiza filmu w kategoriach filozofii Kanta: jak wi-
dzenie tego, co oglądamy na ekranie, oraz nasza interpreta-
cja różnych technik filmowych, takich jak zbliżenia, przeni-
kania i inne metody przechodzenia od sceny do sceny,
opierają się na wrodzonych nam, według Kanta, sposobach
postrzegania przestrzeni,  czasu i przyczynowości. Dzieło
Miinsterberga stanowi nie tylko pierwszą poważną filozoficz-
ną analizę filmu (w tamtych czasach „psychologia" bywała
często synonimem „filozofii" - William James, który wraz
z Munsterbergiem pracował na Harvardzie, był zarówno filo-
zofem, jak i psychologiem), ale i pouczające zastosowanie fi-
lozofii Kanta do studiów nad filmem, a tym samym dwudzie-
stowiecznymi środkami komunikowania. Nie bez kozery
nazywam je „pouczającym" - wielu jeszcze jest naukowców,
którzy ignorują filozoficzny aspekt struktury i funkcjonowa-
nia mediów (w tym, oczywiście, telefonu komórkowego) albo
twierdzą, że nic takiego nie istnieje.
Myers J. (vel DeKnight J.), Freedman M., Rock Around the
Clock, 1952
Piosenka, nagrana po raz pierwszy w 1952 roku przez Son-
ny'ego Dae i zespół His Knights, stała się popularna w 1954
roku, kiedy nagrał ją Bili Haley z zespołem The Comets. Tra-
fiła na ścieżkę dźwiękową filmu Szkolna dżungla (1955) i na-
grana na nowo znalazła się na szczycie list przebojów. Z bie-
giem lat uznano ją za pierwszy hymn rock'n'rolla. Z całą
274
f
pewnością oddaje kinetyczną potęgę tej muzyki i jej seksual-
ny podtekst, nic więc dziwnego, że rozlegała się z odbiorni-
ków radiowych w samochodach, tych wehikułach - w dosłow-
nym sensie - rewolucji seksualnej. W latach pięćdziesiątych,
jako dziecko, bardzo lubiłem tę piosenkę, ale nie mogłem zro-
zumieć, dlaczego Bili Haley, czy ktokolwiek inny, miał ocho-
tę „rockować" - tańczyć - „around the clock", czyli na okrągło.
Nie widziałem w tym nic szczególnie atrakcyjnego. Pojąłem
dopiero później, kiedy się dowiedziałem, że rock'n'roll to
w slangu czarnoskórych Amerykanów synonim stosunku
płciowego,
Peirce C.S., The Scientific Attitude and FallibUism
(1896-1899), w: Philosophical Writings of Peirce, J. Buch-
ler (red.), Dover, New York 1955
Peirce, jeden z najważniejszych, lecz najmniej docenianych
filozofów, podkreśla tutaj rzecz wielce istotną: otóż żeby
uznać własną omylność, to, że niezdolni jesteśmy do pozna-
nia wszystkiego ze stuprocentową dokładnością, musimy
być sceptyczni nie tylko wobec tego, co, jak nam się wydaje,
wiemy, ale i wobec tego, czego z całą pewnością nie wiemy
i nigdy nie poznamy. Nazywam to „dogmatyzmem nigdy"
- cecha ta najwyraźniej pojawia się głównie u ekspertów. Na
dalszą metę nie wyrządza większych szkód - Marconi wyna-
lazł przecież radio, choć Hertz, odkrywca fal elektromagne-
tycznych, zarzekał się, że nie będzie to możliwe (zob. Cherry,
Age of Access) - pod warunkiem, że nikt nie zabroni outside-
rom realizowania swoich marzeń.
Perrin N., Giving Up the Gun: Japan's Rerersion to the
Sword, Godine, Boston 1979
Japońscy samuraje przez ponad trzysta lat nie chcieli uży-
wać broni palnej - jest to jeden z nielicznych w dziejach
ludzkości przypadków świadomego odrzucenia nowej tech-
nologii (czymś innym jest utrudnienie dostępu do niej na-
rzucone przez obcych). Dziś nie tak łatwo zdecydować się
na to, jak wtedy, choć wymownym przykładem może być
275
postawa amiszów, którzy starannie wybierają technologie,
z jakich decydują się korzystać (zob. mój artykuł Amish Get
Wired). Żadna kultura - ani Japończycy, ani amisze - nie
odrzuciła jak dotąd telefonu komórkowego. Przeciwnie,
wszyscy się na niego rzucili.
Telefon (2003)
Film Joela Schumachera, scenariusz Larry'ego Cohena. Jed-
ną z ofiar telefonu komórkowego okazała się budka telefo-
niczna. Prawdę mówiąc, jego pojawienie się zadało ostatecz-
ny cios automatom telefonicznym, które przeżyły największy
rozkwit w pierwszej połowie XX wieku, a później zostały zre-
dukowane do najniezbędniejszego minimum - w większości
miejsc pozostały z nich tylko aparaty na stelażach. Telefon
opowiada o ostatniej rzekomo w Nowym Jorku budce telefo-
nicznej z prawdziwego zdarzenia, która dzięki kunsztowi
twórców filmu staje się prawdziwą bohaterką.
Główne elementy intrygi to natrętny dzwonek telefonu, kon-
flikt między rozmową telefoniczną a ludźmi z bliskiego oto-
czenia, a przede wszystkim wpływ telefonu komórkowego na
związek małżeński i niewierność. Zob. rozdział 7 niniejszej
książki.
Platon, Fajdros (ok. 400 p.n.e.), przeł. Władysław Witwicki,
PWN, Warszawa 1958
Sokrates, którego słowa przytacza Platon w tym dialogu,
ubolewa, że słowo pisane osłabia pamięć i nie oddaje prawdy
o słowie mówionym. Odpowiadałoby mu inteligentne pismo,
posiadające cechy mowy, zdolne do nawiązania natychmias-
towego dialogu (zob. Fajdros, 275-276; zob. też moją pracę
Intelligent Writing i przytoczony powyżej, tam, gdzie ją oma-
wiam, dłuższy cytat z Fajdrosa). Przywódcy polityczni, od Ce-
zara (Wojna galijska) po Hitlera (Mein Kampf), podzielali
najwyraźniej zdanie Sokratesa, ale wszyscy, nie wyłączając
zresztą Platona, zapisali swoje opinie na obojętnym papierze.
Gdyby tego nie zrobili, nie dowiedzielibyśmy się zapewne
o ich krytycznym stosunku do słowa pisanego (może z wy-
276
jątkiem Hitlera, który dużo mówił, zarówno bezpośrednio do
audytorium, jak i przez radio, a było to zaledwie siedemdzie-
siąt lat temu), co zakrawa na paradoks (żeby dowieść swoich
racji, posługujesz się tym właśnie medium, które uważasz za
zawodne - coś jak paradoks kłamcy, czyli „zdanie, które tu
napisano, jest fałszywe"). W każdym razie tekst na ekranach
komputerów i telefonów komórkowych powinien chyba roz-
wiać większość wątpliwości Sokratesa, zwłaszcza dotyczących
obojętności słów utrwalonych na nieodnawialnych, niepowią-
zanych (jak byśmy się dziś wyrazili) podłożach, w rodzaju
papirusów i murów, tylko one były bowiem wówczas przekazi-
cielami pisma. (Fajdros to również pod innymi względami
starożytny majstersztyk z dziedziny teorii mediów. Na począt-
ku części 275 Sokrates opowiada o Tamuzie, dawnym królu
Egiptu, i przytacza jego wypowiedź: Jeden potrafi płodzić to,
co do sztuki należy, a drugi potrafi ocenić, na co się to może
przydać i w czym zaszkodzić tym, którzy się zechcą daną
sztuką posługiwać". W niniejszej książce często wskazuję na
to zjawisko, przytaczając przykład Edisona i innych wynalaz-
ców, którzy nie umieli trafnie przewidzieć, jak ich wynalazki
zostaną wykorzystane i z jakim skutkiem; zob. Cherry, Age of
Access. Tamuz miał zresztą na myśli wynalazek liter, objawio-
ny Egipcjanom przez „dawnego boga" Teuta).
Postman N., Technopoly: The Surrender of Our Culture
to Technology, Knopf, New York 1992 [Technopol. Triumf
techniki nad kulturą, przeł. Anna Tanalska-Dulęba, PIW,
Warszawa 1995]
Krytyka telewizji, świetnie napisana, jak wszystkie książki
Postmana, i o wiele lepsza od bezwzględnych ataków Jer-
ry'ego Mandera czy wywodów Marie Wynn, wyolbrzymiają-
cych zagrożenia. A jednak niesłuszna. Zdaniem autora tele-
wizja zagraża umiejętności czytania i pisania, nie bez winy są
też komputery. Tekst na ekranach telefonów komórkowych
i komputerów zaprzecza temu twierdzeniu. (Zdradzę wam
coś: Postman był moim opiekunem naukowym, kiedy pod
277

koniec lat siedemdziesiątych pisałem pracę doktorską na New
York University. Na próżno starałem się przekonać go do me-
diów elektronicznych. Może dlatego, że przedtem miał zupeł-
nie inne poglądy na temat mediów i edukacji - zob. Neil Post-
man, Charles Weingartner, Teaching as a Subversive Activity,
Doubleday, New York 1963 - później zaś stał się krytykiem
mediów i nie chciał dokonywać jeszcze jednej wolty). Choć
tyle nas różniło, zadedykowałem mu niniejszą książkę, po-
nieważ był najbardziej utalentowanym, oddanym i inspirują-
cym nauczycielem, jakiego w życiu poznałem.
Rheingold H., Smart Mobs: The Next Soeial Revolution,
Perseus, Cambridge, MA 2003
Rewolucja społeczna, o której mowa w tej książce, ma głów-
nie polityczny charakter. Cenne informacje na temat telefo-
nu komórkowego jako potencjalnego narzędzia mobilizacji
politycznej, zwłaszcza w krajach Azji i Afryki.
Rothman W., Gadget of the Week: Nokia 3650 Camera
Phone, „Time", wydanie internetowe, 24 kwietnia 2003,
www.time.com/time/gadget/20030424
Schifferes S., Who Won the US Media War, BBC News,
18 kwietnia 2003, news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/2/hi/americas/
2959833.stm
Searle J.R., Minds, Brains, and Programs, w: D.R. Hof-
stadter, D.C. Dennett (red.), The Mind's I, Basic Books,
New York 1980
Autor wprowadza rozróżnienie między „słabą" a „silną"
sztuczną inteligencją, to jest taką, która wspomaga inteligen-
cję człowieka, oraz niezależną, myślącą samodzielnie (tak jak
my). Stwierdza, że tej drugiej nigdy nie da się stworzyć, nie
mówiąc o sztucznej istocie, „maszynie obdarzonej systemem
nerwowym, neuronami z aksonami i dendrytami, działają-
cym tak jak nasz". Zgadzam się całkowicie z przedstawio-
nym tu rozróżnieniem, choć wolę określenia „inteligencja
pomocnicza" i „autonomiczna" zamiast „słaba" i „silna". Za-
278
sadniczo zgadzam się też, że warunkiem wstępnym powsta-
nia inteligencji jest życie. Jak pisałem w Mind ot Large,
twierdzenie, że autonomiczna sztuczna inteligencja mogłaby
zaistnieć przed sztucznym życiem, oznacza zaprzęganie Kar-
tezjusza przed koniem. Z drugiej strony, będąc świadom nie-
bezpieczeństw, jakie niesie ze sobą „dogmatyzm nigdy", nie
widzę powodu, żeby całkowicie przekreślać możliwość po-
wstania inteligencji oderwanej od ciała czy też poza żywymi
systemami. Nie jest to w końcu aż tak paradoksalne, jak po-
dróż w czasie. (Zob. rozdział 3 niniejszej książki i mój artykuł
Wiat Technology Can Teach Philosophy, w: In Pursuit of
Truth: Essays on the Philosophy of Karl Potter, P. Levinson
[red.], Humanities Press, Atlantic Highlands, NJ 1982).
Star Trek (1966-1969)
Oryginalny serial pokazywała telewizja NBC właśnie w tych
latach, jego twórcą był Gene Roddenberry. Obok zegarka Di-
cka Tracy'ego, działającego jak walkie-talkie, „komunikator"
ze Star Trek, trzymany w ręku, przypięty do munduru, świer-
gocący jak przystoi bardzo nowoczesnemu urządzeniu, jest
najlepiej  znanym poprzednikiem telefonu komórkowego
w fantastyce naukowej. Ciekawe, że w dziedzinie łączności
dokonał się od tamtych czasów o wiele większy postęp niż
w transporcie. Od 1969 roku tylko kilka razy lądowaliśmy na
Księżycu, a ponaddźwiękowy samolot Concorde został przez
Brytyjczyków i Francuzów odesłany na emeryturę. W mojej
książce Realspace (2003) omawiam możliwe przyczyny takie-
go stanu rzeczy. Niewykluczone, że telefon komórkowy, któ-
ry umożliwia nam wyjście z pomieszczeń i penetrowanie cy-
berprzestrzeni podczas spacerów i podróży, pomoże wrócić na
drogę rozwoju transportu i odbyć w końcu podróż do gwiazd.
Swett C, The Ubiquitous Cellphone Turns 30, „Sacramen-
to Bee", 12 kwietnia 2003
Świetna, zwięzła historia telefonu komórkowego w aspekcie
społecznym i technicznym, uzupełniona o wywiady i cytaty
z wypowiedzi Martina Coopera (dyrektora do spraw badań
279
i rozwoju w firmie Motorola, odpowiedzialnego za telefony
komórkowe), Roberta Thompsona (profesora mediów i kul-
tury popularnej na Syracuse University), użytkowników ko-
mórek (kierownika wytwórni win, zawodowego tenisisty,
doradcy do spraw etykiety w biznesie, specjalisty od kre-
dytów hipotecznych - wyrażają różne opinie na temat zalet
i wad telefonu komórkowego oraz jego przyszłości). Znalazł
się tam także wywiad ze mną. Niniejsza książka została
prawie w całości napisana przed ukazaniem się tego arty-
kułu. Z zainteresowaniem odnotowałem, że Thompson wy-
mienia podobne konsekwencje pojawienia się komórek dla
życia rodzinnego, a także rolę, jaką odegrały 11 września
2001 roku.
Veblen T., The Theory of the Leisure Class, Mac-
Millan/Mentor, New York 1899/1953 [Teoria klasy próżnia-
czej, przeł. Janina Frentzel-Zagórska, MUZA SA, Warsza-
wa 1998]
W książce tej Veblen zawarł swoje klasyczne spostrzeżenie,
że nie wystarczy być bogatym - z zamożnością łączy się cięż-
ki obowiązek demonstrowania bogactwa reszcie świata, czyli
„ostentacyjnej konsumpcji". Kiedy tylko telefon komórkowy
się pojawił, nowobogaccy miłośnicy technicznych nowinek
z lubością afiszowali się, prowadząc publiczne rozmowy. Był
to jeden z powodów irytacji mimowolnych podsłuchiwaczy,
ale nie jedyny (zob. rozdział 6 niniejszej książki - „Uciążliwy
intruz"). Dziś ponad połowa mieszkańców Stanów Zjedno-
czonych ma już komórki, przestały więc odgrywać rolę
w konsumpcji na pokaz, chyba że wśród dzieci i młodzieży,
kiedy pojawia się telefon z nowymi bajerami (jak na przy-
kład możliwość kręcenia sekwencji wideo).
Wachira N., Wireless in Kenya Takes a Village, „Wired
News", 2 stycznia 2003, www.wired.com/news/wireless/
0,1382,57010,00.html
Wachowski L. & A., The Matrix - Shooting Script, New-
market Press, New York 1997/2001
280
Wynn M., TftePlug-In Drug, Viking, New York 1977
Metafory są użyteczne, dopóki pamiętamy, że różnią się od
rzeczywistości. Mówiąc, że czas ucieka, nie spodziewamy się
zobaczyć zegarków biegnących na nogach. Czy miłość uza-
leżnia jak nałóg? Ilu ludziom - nie licząc Romea i Julii - na-
prawdę przyniosła śmierć? Czy telewizja jest naprawdę nar-
kotykiem, czy odmianą łatwej rozrywki, bez namacalnych
konsekwencjidla naszego organizmu? Jakiekolwiek wnioski
wyciąga Wynn na temat telewizji - a ja się z nimi me zga-
dzam, z powodów wyłożonych w niniejszej książce (zob. np.
rozdział 8), należy się jej pochwała za zgrabny tytuł, ale nale-
ży go traktować z więcej niż odrobiną rezerwy.
Young J., i hS imspk (English: I hate Jnstant Messenger-
-speak), „Behind the Curtains", www.schoolofabraham.com/
behindthecurtain.htm
Zibart E., Rrring! rrring! rrringl Just when did tftepftone
in your pocket become morę irresistible than a reai live
person?, „Washington Post", 5 lutego 1999
Spis treści
Wstęp do wydania polskiego:
Komórka w naszej chacie   ............       7
Przedmowa: Impuls nie do odparcia  .....      13
1    „Cud-telefon"   ........................    21
2   Informacja w ruchu   ...................    34
3    Światowa pajęczyna   ..................    58
4   Ruchome ognisko domowe   .............    74
5   Nie zawsze warto być uchwytnym
w każdej chwili   ....................    92
6   Uciążliwy intruz    .....................   105
7   Dzieci na smyczy   .....................   119
8    Coś więcej niż temat do rozmowy:
SMS, SMS, 1, 2, 3   ...................   139
9    Skokowy rozwój linii telefonicznych
i cyfrowy podział świata   ..........'. . .   158
10   Telefon komórkowy wyrusza na wojnę   . . .   174
11    Co przyniesie przyszłość   ...............   210
Wybrana bibliografia   ..................   231
Seria Spectrum
Dotychczas ukazały się:
Maurice Druon
Jose Ortega y Gasset
Zenon Kosidowski
Kate Saunders,
Peter Stanford
David Riesman
Królowie przeklęci
Król z żELaza
Zamordowana królowa
Trucizną królewska
Prawo mężczyzn
Wilczyca z Francji
Lew i lilie
Kiedy król gubi kraj
Bunt mas
Opowieści biblijne
Katolicy i SEKs
Samotny tłum
Antoni Kępiński     MELANCHOLIA
Jose Ortega y Gasset     DEHUMANIZACJA SZTUKI I INNE ESEJE
Edward T. Hali     UKRYTY W\ M|ar
Alvin i Heidi Toffler    WOJNA I ANTYWOJNA                   •
Konrad Lorenz     ... ROZMA\V|ął Z BYDLĘTAMI, PTAKAMI, RYBAMI...
Erich Fromm     O SZTUCE  MIŁOŚCI
Benjamin R. Barber     DŻIHAD KONTRA McŚwiAT
George Ritzer     McDONAL DYZACJA SPOŁECZEŃSTWA
Arno Karlen    Człowiek i mikroby
Samuel P. Huntington     ZDERZENIE  CYWILIZACJI
Albert Camus     CZŁOWIEK  ZBUNTOWANY
Jean Paul Sartre     EGZYSTENi^jamzm JEST HUMANIZMEM
Tomasz Mann     ESEJE (t. l)
Herbert Marcuse     EROS I CY\ viLIZACJA
Thorstein Veblen     TEORIA KL-^sy PRÓŻNIACZEJ-
Ruth Benedict     WZORY KL itury
Albert Camus     MlT Syzyf a
Jerzy Prokopiuk     LABIRYNTY   HEREZJI
Edward T. Hali     TANIEC ŻY  ~ia
Bogdan Suchodolski
Paul Levinson
George Soros
Steffen Dietzsch
David S. Landes
Tomasz Mann
Vladimir Tismaneanu
Richard Pipes
Raymond Aron
Mirosław Karwat
Mildred Reed Hali
Edward T. Hali
Henry Hobhouse
Edward Chancellor
Charles Jonscher
Luigi Barzini
George Ritzer
Dean MacCannell
David Edmonds
John Eidinow
Neil Postman
Otto F. Best
Alberto Manguel
George Ritzer
Mary F. Rogers
Steven Lukes
Neil Postman
Patrick Declerck
Ted Nace
Edmund Lewandowski
Brian McNair
Eric Schlosser
Francis Wheen
Skąd i dokąd idziemy
Miękkie ostrze
Kryzys światowego kapitalizmu
Krótka historia kłamstwa
Bogactwo i nędza narodów
dostojewski z umiarem i inne eseje (1 2)
Wizje zbawienia
Własność a wolność
Opium intelektualistów
o perfidii
Czwarty wymiar w architekturze
Ziarna zmian
Historia spekulacji finansowych
Życie okablowane
Europejczycy
Magiczny świat konsumpcji
Turysta
Pogrzebacz Wittgensteina
Zabawić się na śmierć
Historia pocałunku
Moja historia czytania
MAKDONALDYZACJA SPOŁECZEŃSTWA (nowy przekład)
barbie jako ikona kultury
Niezwykłe oświecenie profesora Caritata
Technopol
Rozbitkowie. Rzecz o paryskich kloszardach
Gangi Ameryki
Pejzaż etniczny Europy
Seks, demokratyzacja pożądania i media,
czyli kultura obnażania
Kraina fast foodów
Jak brednie podbiły świat
Piotr Kuncewicz
Hans Mayer
Wojciech Józef Burszta
Legenda Europy
Odmieńcy
Sequel. Dalsze przygody kultury
Waldemar Kuligowski    w GLOBALNYM ŚWIECIE
Michael Walzer
Leszek Bugajski
Spór o wojnę
Seks, druk i rock and roll
W przygotowaniu:
Michael Walzer    POLITYKA I NAMIĘTNOŚĆ

Wydrukowano na papierze
Ecco Book Cream 2.0 70 g/m2
dostarczonym przez Map Polska Sp. z o.o.
map
www.mappolska.pl
Warszawskie Wydawnictwo Literackie
MUZA SA
ul. Marszałkowska 8, 00-590 Warszawa
tel. (0-22) 629 04 77, 629 6524
e-mail: info@muza.com.pl
Dział zamówień: (0-22) 6286360, 6293201
Księgarnia internetowa: www.muza.com.pl
Warszawa 2006
Wydanie I
Skład i łamanie: Magraf s.c, Bydgoszcz
Druk i oprawa: Łódzka Drukarnia Dziełowa SA, Łódź