Emil Zola

ROUGON-MACQUARTOWIE

HISTORIA NATURALNA I SPOŁECZNA RODZINY ZA DRUGIEGO CESARSTWA
KLĘSKA C ZĘŚĆ PIERWSZA
I
Rozłożono się obozem w odległości dwóch kilometrów od Miluzy w kierunku Renu, 
pośrodku 
żyznej równiny, U schyłku owego sierpniowego dnia, pod niebem mętnym, po którym 
snuły się 
ciężkie chmury, ciągnęły się sznurem namioty, połyskiwała broń ustawiona w kozły 
w regularnych odstępach wzdłuż linii frontu; strzegły ich uzbrojone straże, 
nieruchome, wpatrzone 
w daleki horyzont zasnuty sinawymi mgłami wznoszącymi się z szerokiej rzeki.
Oddział przybył z Belfortu około godziny piątej. O ósmej dopiero żołnierze 
otrzymali 
prowiant. Lecz wozy z drzewem opałowym musiały gdzieś zabłądzić, tak iż nie 
można go było 
wydać oddziałom. Niepodobna więc było rozniecić ognia i uwarzyć zupy. Wypadło 
zadowolić się 
sucharami, przeplatając kęsy potężnymi łykami wódki, co do reszty podcięło 
ludziom znużone 
pochodem nogi. Mimo to, w głębi, za kozłami broni w pobliżu kantyny, dwaj 
żołnierze usiłowali 
rozpalić stos świeżo narąbanych szablami gałęzi, które uporczywie odmawiały 
posłuszeństwa. 
Gęsty dym czarnymi kłębami wsączał się powoli w bezbrzeżną melancholię wieczoru.
Było tam zaledwie dwanaście tysięcy żołnierza – wszystko, co z siódmego korpusu 
armii miał 
do rozporządzenia generał Feliks Douay. Pierwsza dywizja, wezwana w przeddzień, 
wyruszyła do 
Froeschwiller; trzecia znajdowała się jeszcze w Lyonie; generał zdecydował się 
tedy opuścić 
Belfort i posunąć się naprzód z samą tylko drugą dywizją, z artylerią odwodową 
oraz z niepełną 
dywizją konnicy. W Lorrach zauważono ogniska, a podprefekt Schlettstadtu donosił 
depeszą, że 
Prusacy gotują się do przekroczenia Renu pod Markolsheim. Czając się nazbyt 
odosobniony na 
skraju prawego skrzydła innych korpusów, przy tym pozbawiony łączności z nimi, 
Douay tym 
spieszniej wymaszerował w kierunku granicy, że poprzedniego dnia dotarła do nich 
wieść 
o niespodziewanej porażce pod Wissemburgiem. Lada godzina mógł sam się natknąć 
na 
nieprzyjaciela albo zostać wezwany do wspomożenia pierwszego korpusu. Owego dnia, 
brzemiennego niepokojem i burzą, tej soboty 6 sierpnia, musiały się gdzieś w 
okolicy 
Froeschwiller toczyć walki: mówiło o tym ponure niebo, gwałtowne wstrząsy, nagłe 
podmuchy 
wiatru naładowane trwogą. Od dwóch dni żołnierze dywizji sądzili, że idą na bój, 
oczekiwali 
zetknięcia się z Prusakami – u kresu tego forsownego marszu z Belfortu do Miluzy.
Dzień miał się ku schyłkowi; z oddalonego kąta obozu rozległ się capstrzyk – 
warkot bębnów, 
sygnały trąbek, słabe jeszcze, ginące w przestrzeni. Jan Macquart, który był 
zajęty umocowaniem 
namiotu wbijając głębiej kołki, wyprostował się. Na pierwszą wieść
o wojnie opuścił Rognes – z sercem krwawiącym po niedawno przeżytej tragedii, w 
której 
stracił żonę, Franciszkę, oraz grunt wniesiony mu przez nią w posagu; zaciągnął 
się powtórnie do 
szeregów mając trzydzieści dziewięć lat. Przywrócono mu, naszywki kaprala
i wcielono do sto szóstego pułku liniowego, którego kadry uzupełniano; niekiedy 
sam się 
dziwił, że oto ma na sobie mundur, który po bitwie pod Solferino tak skwapliwie 
zrzucił, 
zadowolony, że skończy z pobrzękiwaniem szablą i zabijaniem ludzi. Ale cóż robić, 
kiedy się nie 
ma już warsztatu pracy, gdy się straciło żonę i wszelkie dobra, a serce w piersi 
szarpie się z bólu 
i wściekłości? Najlepiej tłuc nieprzyjaciół, jeśli się nam naprzykrzają. I 
przypomniał sobie swoje 
desperackie postanowienie: ha, do licha! Skoro już nie może jej uprawiać, będzie 
bronił starej 
ziemi francuskiej!
Powstawszy Jan rozejrzał się po obozie, w którym na odgłos capstrzyku zapanowało 
poruszenie. Jedni, poderwawszy się, biegli, inni, już drzemiący, przeciągali się 
z wyrazem 
gniewnego znużenia. On cierpliwie oczekiwał apelu, pełen pogody i rozsądnej 
równowagi, dzięki 
której był wybornym żołnierzem. Koledzy powiadali, że gdyby posiadał 
wykształcenie, mógłby 
zajść wysoko. Umiejąc zaledwie czytać i pisać nie marzył nawet o stopniu 
sierżanta. Gdy się kto 
urodził chłopem, chłopem pozostaje.
Ale zaciekawił go widok ognia z zielonych jeszcze gałązek, dymią – cego wciąż 
szkaradnie, 
dokoła którego mozolili się dwaj ludzie z jego sekcji: Loubet i Lapoulle.
– Dajcież temu spokój! Podusicie nas! – zawołał ku nim. Szczupły i ruchliwy, o 
wyglądzie 
figlarza, Loubet odrzekł ze
śmiechem:
– Zaraz się zajmie, panie kapralu, ręczę... Nuże, dmuchaj, ty tam!
I popychał Lapoulle’a, olbrzyma, który, natężając wszystkie siły, z wzdętych jak 
banie 
policzków wyrzucał istny huragan; twarz miał nabiegłą krwią, oczy poczerwieniałe 
i załzawione.
Dwaj inni żołnierze z tej samej sekcji, Chouteau i Pache – pierwszy wyciągnięty 
brzuchem do 
góry, w pozie nieroba-wygodnisia, drugi – siedzący w kucki i pochłonięty 
starannym 
zaszywaniem dziury w spodniach – wybuchnęli śmiechem, rozbawieni okropną miną 
tego bydlaka 
Lapoulle’a.
– Odwróć się i podmuchaj drugą stroną, to pójdzie lepiej! – zawołał Chouteau.
Jan nie przeszkadzał tym żartom. Może nie tak prędko nadarzy się nowa sposobność 
do 
śmiechu; on sam zresztą, przy swym poważnym wyglądzie, z twarzą pełną i 
regularną, nie był 
bynajmniej skłonny do melancholii i – przymykał oczy, kiedy jego podkomendni się 
weselili. Ale 
zajęła go inna grupa: jeszcze jeden żołnierz z jego sekcji, Maurycy Levasseur, 
od godziny bez mała 
rozmawiający z jakimś cywilem – rudym panem lat około trzydziestu sześciu, o 
twarzy 
dobrodusznej, rozjaśnionej parą niebieskich, wyłupiastych oczu, oczu krótkowidza, 
którym 
zawdzięczał zwolnienie z wojska. Przyłączył się do nich wachmistrz artylerii z 
miną zadzierzystą 
i zuchwałą, z ciemnymi wąsami i bródką; wszyscy trzej rozmawiali swobodnie jak u 
siebie 
w domu.
Z życzliwości, aby oszczędzić mu połajanek ze strony przełożonych, Jan zwrócił 
się do nich:
– Lepiej będzie, jeżeli pan już sobie pójdzie. Trąbią na apel i gdyby pana 
zobaczył porucznik...
Maurycy nie dał mu dokończyć:
– Zostań, Weiss, zostań! – rzekł. Po czym zwracając się do kaprala dorzucił 
sucho: – Ten pan 
jest moim szwagrem. Ma pozwolenie od pułkownika, którego zna osobiście. Do czego 
się wtrąca 
ten cham o rękach jeszcze cuchnących gnojem? On, Levasseur, wciągnięty zeszłej 
jesieni na listę 
adwokacką, wstąpił do wojska jako ochotnik i za protekcją pułkownika został 
wcielony do sto 
szóstego pułku, bez uprzedniego pobytu w kadrze; zgadzał się nosić tornister, 
ale od samego 
początku poczuł odrazę, jakiś głuchy bunt w stosunku do tego nieuka, tego 
prostaka, który miał 
prawo rozkazywać mu.
– Dobrze – odparł Jan swym spokojnym tonem. – Niech was przyłapią, nic mnie to 
nie 
obchodzi.
Po czym odwrócił się. Wiedział, że Maurycy nie kłamie, gdyż w tej właśnie chwili 
przechodził 
pułkownik, pan de Vineuil – wyniosła, arystokratyczna postać, żółte oblicze 
przecięte gęstym, 
białym wąsem. Pułkownik pozdrowił Weissa i żołnierza przyjaznym uśmiechem. Szedł 
spiesznie 
ku folwarkowi widniejącemu po prawej stronie pośród śliw, w odległości dwustu 
lub trzystu 
kroków; sztab zajął na noc ten budynek. Nie wiedziano, czy znajduje się tam 
dowódca siódmego 
korpusu, pogrążony w ciężkiej żałobie po śmierci brata poległego pod 
Wissemburgiem. Ale na 
pewno był tam komendant pułku sto szóstego, generał brygady Bourgain-Desfeuilles, 
jak 
zazwyczaj mocno krzykliwy, na kusych nogach toczący opasłe cielsko, z czerwoną 
twarzą hulaki 
nie przejmującego się swym skąpym ładunkiem rozumu. Dokoła dworku panował 
wzrastający 
ruch; co. chwila przybywały i odchodziły sztafety, gorączkowo oczekiwano 
meldunków zawsze 
zbyt powolnych, dotyczących tej wielkiej bitwy, której bliskość i fatalny 
przebieg wyczuwał każdy 
już od rana. Gdzie się toczy i jakie są dotychczasowe jej wyniki? W miarę jak 
noc zapadała, 
zdawało się, że na sad, na stogi rozsiane śród zabudowań pada trwoga, że je 
zalewa jezioro cieni. 
Mówiono, że schwytano właśnie pruskiego szpiega włóczącego się koło obozu i 
przyprowadzono 
na folwark, gdzie miał go przesłuchać generał. Może pułkownik de Vineuil 
otrzymał jaką 
wiadomość, i dlatego tak śpieszy?
Tymczasem Maurycy podjął na nowo rozmowę ze swym szwagrem Weissem i kuzynem 
Honoriuszem Fouchard, wachmistrzem. Capstrzyk zbliżając się z daleka, coraz 
głośniejszy, 
przesunął się obok, mącąc trąbieniem i bębnieniem melancholijny spokój zmierzchu; 
lecz oni 
zdawali się nawet go nie słyszeć. Młodzieniec, wnuk bohatera Wielkiej Armii, 
urodził się 
w Ghene-Populeux. Ojciec, usunąwszy się z drogi chwały, pełnił mizerny urząd 
poborcy 
podatkowego. Matka, chłopka, umarła wydając na świat parę bliźniąt – jego i 
siostrę Henriettę. 
Ona to wychowała Maurycego. A znalazł się tu, w wojsku, jako ochotnik wskutek 
niemałych 
grzechów, następstw słabego i pobudliwego charakteru. Trwonił pieniądze na grę, 
na kobiety, na 
niedorzeczne szaleństwa w zachłannym Paryżu, dokąd przybył na studia prawnicze, 
utrzymywany 
przez rodzinę, która wypruwała z siebie żyły, aby go wykierować na pana. Ojciec 
umarł ze 
zmartwienia, siostra, doprowadzona do ruiny, na szczęście znalazła męża, owego 
poczciwego 
Weissa, Alzatczyka z Miluzy, długoletniego buchaltera rafinerii w Chene-Populeux, 
obecnie zaś 
zatrudnionego u pana Delaherche, jednego ze znaczniejszych fabrykantów sukna w 
Sedanie. 
I zdawało się Maurycemu, że się gruntownie poprawił; tak sądził w swej 
nadmiernej nerwowości 
skorej zarówno do nadziei, jak i do zniechęcenia. Ten człowiek szlachetny, pełen 
entuzjazmu, ale 
pozbawiony wytrwałości, ulegał wszelkim przelotnym impulsom. Był to niski 
blondyn o szerokim 
czole, drobnych rysach i ściągłej twarzy; oczy miał szare, wejrzenie łagodne, 
czasami trochę 
niesamowite.
Weiss pośpieszył do Miluzy w przeddzień rozpoczęcia działań wojennych, 
zapragnąwszy 
nagle załatwić pewną sprawę rodzinną; otrzymał zaś potrzebne zezwolenie od 
pułkownika de 
Vineuil dzięki okoliczności, iż ten był wujem młodej pani Delaherche, 
przystojnej wdówki 
poślubionej przed rokiem fabrykantowi, a którą Maurycy i Henrietta znali od 
dziecka, mieszkając 
podówczas w bliskim z nią sąsiedztwie. Zresztą, oprócz pułkownika również i 
dowódca kompanii 
Maurycego, kapitan Beaudoin, okazał się znajomym Gilberty, młodej pani 
Delaherche, jak 
powiadano – znajomym nader bliskim, z czasów gdy przebywała w Mézi?res jako pani 
Maginot, 
żona inspektora leśnego.
– Ucałuj serdecznie ode mnie Henriettę – powtarzał Weissowi młodzieniec, gorąco 
przywiązany do siostry. – Powiedz jej, że teraz
będzie zadowolona, że chcę, aby nareszcie mogła się mną chlubić.
Oczy zaszły mu łzami na wspomnienie swych szaleństw. Szwagier,
również wzruszony, przerwał ten dialog zwracając się do artylerzysty Honoriusza 
Fouchard.
– A jak tylko będę w Remilly, wstąpię do wujaszka Fouchard, aby mu powiedzieć, 
żem pana 
widział i że jest pan zdrów. Wujaszek Fouchard, chłop posiadający kawał gruntu i 
zajmujący się 
dostawami mięsa, był bratem matki Henrietty i Maurycego. Mieszkał w Remilly na 
wzgórzu, sześć 
kilometrów od Sedanu.
– Dobra! – odrzekł spokojnie Honoriusz. – Staruszek o to nie dba... ale niech 
pan jednak wstąpi, 
jeśli ma pan ochotę.
W tym momencie wzmogło się ożywienie koło dworku; ujrzano wychodzącego owego 
łazika 
oskarżonego o szpiegostwo. Szedł swobodny w towarzystwie jednego tylko oficera. 
Zapewne 
okazał swe dokumenty, zmyślił jaką bajeczkę, gdyż jedynie wyrzucono go z obozu. 
Z oddalenia, 
wśród wzrastającego mroku znaczył się niewyraźnie – ogromny, kwadratowy, z 
ryżawą głową. 
Lecz nagle Maurycy wykrzyknął:
– Honoriuszu, spójrz no... Przysiągłbym, że to ten Prusak, wiesz, Goliat!
Na dźwięk tego imienia artylerzysta drgnął. Wytrzeszczył swe błyszczące oczy. 
Goliat 
Steinberg – ów parobek, człowiek, który go poróżnił z ojcem, odbił mu Sylwinę... 
przypomniała 
mu się cała ta wstrętna historia, te wszystkie brudy i bolesne przeżycia, 
skutkiem których wciąż 
jeszcze cierpiał! Chciał pobiec za nim, udusić go. Ale tamten już był poza linią 
namiotów, oddalał 
się, ginął w ciemnościach.
– Ależ skąd? Goliat? – mruknął. – To niemożliwe! On jest tam, razem z innymi... 
Ha! Jeśli go 
kiedy spotkam...
I groźnym ruchem wskazał objęty mrokiem horyzont, cały ten sinawy wschód, który 
uważał za 
Prusy. Zapanowało milczenie; usłyszano znowu capstrzyk, ale bardzo odległy, 
ginący na drugim 
krańcu obozu: łagodne dźwięki zamierające wśród niewyraźnych już konturów.
– Do licha! – zawołał Honoriusz. – Mogę dostać się do paki,
jeżeli się nie stawię na apel... Dobranoc, żegnam wszystkich!
I uściskawszy oburącz po raz ostatni dłonie Weissa pomknął żywo ku wzgórzu, 
gdzie stała 
artyleria odwodowa; oddalił się nie wspomniawszy ani słówkiem o ojcu, nie 
przekazawszy nic dla 
Sylwiny, której imię paliło mu wargi.
– Upłynęło jeszcze kilka minut, po czym z lewa, od strony drugiej brygady, 
zabrzmiał głos 
trąbki zwołującej do apelu. Bliżej odpowiedziała druga. Potem trzecia odezwała 
się gdzieś daleko. 
Jakiś czas grały razem, aż Gaude, trębacz kompanii, zdecydował się zagrzmieć 
całą chmarą 
dźwięcznych tonów. Był to wysoki, smukły chłopak o chorowitym wyglądzie, bez 
włoska zarostu, 
stale milczący, który jednak wyrzucał swe sygnały z huraganową siłą.
Wtedy, sierżant Sapin, drobny człeczyna, oschły, o dużych oczach bez wyrazu, 
rozpoczął apel. 
Głosem piskliwym wywoływał nazwiska, a skupieni dokoła żołnierze odpowiadali 
całą gamą 
tonów, od wiolonczeli do fletu. Lecz nagle nastąpiła przerwa.
– Lapoulle! – powtórzył bardzo głośno sierżant.
Nadal nikt się nie odzywał. I dopiero Jan musiał popędzić w stronę kupy 
zielonych gałęzi, 
które fizylier Lapoulle, podniecany przez kolegów, usiłował koniecznie rozpalić. 
W tej chwili 
leżał na brzuchu, z czerwoną okopconą twarzą, i rozdmuchiwał tuż nad ziemią dym 
sączący się 
z czerniejącego drzewa.
– Hej tam, do stu piorunów, rzućcie to nareszcie! -. krzyknął Jan. – Odpowiedz 
na apel!
Ogłupiały Lapoulle podniósł się i zrozumiawszy, o co chodzi, wrzasnął: „Obecny!” 
tak dzikim 
głosem, że Loubet aż przysiadł od śmiechu. Pache, który właśnie skończył szycie, 
odpowiedział 
ledwo słyszalnie jakimś modlitewnym mamrotem. Chouteau odezwał się niedbale, nie 
racząc 
nawet wstać, po czym jeszcze swobodniej rozciągnął się na ziemi.
Tymczasem oficer dyżurny, porucznik Rochas, stał bez ruchu
i czekał o kilka kroków opodal. Kiedy po skończonym apelu sierżant Sapin 
zameldował mu, że 
nie brak nikogo, warknął coś pod nosem i wskazując podbródkiem Weissa, wciąż 
jeszcze 
rozmawiającego z Maurycym, dodał:
– Jest nawet o jednego za dużo. Co też tu robi ten osobnik?
– Ma pozwolenie od pułkownika, panie poruczniku – uznał za wskazane wyjaśnić Jan, 
który 
dosłyszał pytanie.
Rochas ze złością wzruszył ramionami i nie rzekłszy słowa począł znów kroczyć 
wzdłuż linii 
namiotów czekając zagaszenia ognisk. Jan tymczasem, znużony całodziennym marszem, 
przysiadł 
o kilka kroków w pobliżu Maurycego, którego słowa docierały do jego uszu zrazu 
niby brzęczenie; 
nie słuchał ich pochłonięty własnymi myślami, niewyraźnymi, zaledwie 
kształtującymi się w głębi 
tępawego i powoli pracującego mózgu.
Maurycy był zwolennikiem wojny, uważał ją za rzecz nieuniknioną, potrzebną do 
samego 
istnienia narodów. Pogląd ten nasuwał mu się, odkąd się zapoznał z prądami 
ewolucjonizmu, 
z całą tą teorią, którą entuzjazmowała się ówczesna wykształcona młodzież. 
Czyliż życie nie jest 
nieustanną wojną? Czyż podstawową zasadą natury nie jest ustawiczna walka, 
zwycięstwo 
godniejszego, siła utrzymywana i odnawiana przez działanie, wiecznie młode życie 
odradzające 
się na mogile? I przypominał sobie ów wielki poryw, jaki nim owładnął, gdy dla 
odkupienia swych 
win postanowił zostać żołnierzem i bić się nad granicą. Być może, obecna Francja, 
z okresu 
plebiscytu, choć oddana całkowicie cesarzowi, nie chciała wojny. On sam jeszcze 
przed tygodniem 
uważał ją za zło i niedorzeczność. Dyskutowano nad ową kandydaturą niemieckiego 
księcia do 
tronu hiszpańskiego; w zamęcie, jaki stopniowo zapanował, nikt – zdało się – nie 
miał słuszności; 
tak iż w końcu nie wiadomo już było, skąd wyszło pierwsze wyzwanie; i, rzekłbyś, 
trwało już tylko 
samo fatum, nieuchronne prawo, co w godzinie przeznaczenia rzuca jeden naród 
przeciw 
drugiemu. Ale wielki dreszcz wstrząsnął Paryżem: Maurycy wspominał ów płomienny 
wieczór, 
bulwary z przewalającym się tłumem, gromady ludzi z pochodniami wołających: „Do 
Berlina! Do 
Berlina!” Przed ratuszem (zdawało mu się, że ją jeszcze słyszy) piękna kobieta, 
wyniosła, 
o monarszym profilu, stanąwszy na koźle dorożki i owinąwszy się sztandarem, 
śpiewała 
Marsyliankę. Czyżby więc to było fałszem, czy serce Paryża nie zabiło? A potem, 
jak zawsze 
u niego, po nerwowym uniesieniu nastąpiły godziny okropnych zwątpień i niesmaku: 
wspomnienia przybycia do koszar, oficera, który go przyjmował, sierżanta, który 
mu wydał 
umundurowanie; plugawa i cuchnąca izba, ordynarna poufałość nowych towarzyszy, 
mechaniczne 
ćwiczenia ścinające z nóg i przytępiające mózg. W ciągu jednak niespełna 
tygodnia przywykł 
pozbywając się odrazy. A gdy pułk wyruszył w kierunku Belfortu, powrócił mu 
dawny zapał.
Od samego początku Maurycy miał zupełną pewność zwycięstwa. Dla niego plan 
cesarza był 
jasny: rzucić czterysta tysięcy ludzi nad Ren, przebyć rzekę, zanim Prusacy 
przygotują się, 
szybkim manewrem odciąć Niemcy północne od południowych, po czym, w wyniku 
jakiegoś 
wspaniałego zwycięstwa, zmusić natychmiast Austrię i Włochy,
by stanęły po stronie Francji. Toż rozeszła się nawet pogłoska, że ów siódmy 
korpus, do 
którego należał jego pułk, miał być załadowany na okręty w Breście i 
przewieziony do Danii, aby 
tara dokonać operacji dywersyjnej, która by zmusiła Prusy do unieruchomienia 
jednej ze swych 
armii. Prusy miały być zaskoczone, rażone ze wszystkich stron, zgniecione w 
kilka tygodni. Ot, 
zwykła przechadzka wojskowa ze Strasburga do Berlina. Ale odkąd stanęli w 
Belforcie, poczęły 
go dręczyć wątpliwości. Siódmy korpus, mający patrolować wyłom Szwarcwaldu, 
przybył na 
miejsce w opłakanym stanie; był mocno zdekompletowany, panował w nim nieopisany 
nieład, 
wszystkiego było brak. Oczekiwano nadejścia z Włoch trzeciej dywizji; druga 
brygada kawalerii 
musiała pozostać w Lyonie, gdyż obawiano się zamieszek wśród ludności; a trzy 
baterie zaginęły 
w drodze nie wiadomo gdzie. Do tego – niebywałe ogołocenie: składy w Belforcie, 
które miały 
wszystkiego dostarczyć, okazały się próżne: ani namiotów, ani kotłów, ani 
flanelowych owijaczy, 
ani aptek polowych, ani kuźni, ani pęt na konie. Ani jednego sanitariusza, ani 
jednego pracownika 
administracji. W ostatniej chwili zauważono brak trzydziestu tysięcy części 
zamiennych do 
karabinów i trzeba było wysłać do Paryża oficera, któremu z największym trudem 
udało się 
zdobyć zaledwie pięć tysięcy. Ponadto Maurycego dręczyła bezczynność. Dlaczego 
nie 
maszerowano naprzód już od dwóch tygodni? Czuł dobrze, iż każdy dzień zwłoki 
jest błędem nie 
do naprawienia, zmniejsza widoki zwycięstwa.
I wymarzonym planom przeciwstawiała się rzeczywistość, o czym miał. się z czasem 
dowiedzieć, a czego posiadał wówczas niejasną i niepokojącą świadomość. Siedem 
korpusów 
armii, rozstawionych, rozproszonych wzdłuż granicy od Metzu do Bitche i od 
Bitche do Belfortu; 
stan liczebny wszędzie niepełny: zamiast czterystu trzydziestu tysięcy żołnierza 
było najwyżej 
dwieście trzydzieści tysięcy; generałowie, zazdroszczący sobie wzajemnie, mający 
na uwadze 
jedynie zdobycie buławy marszałkowskiej, pozostawiający innych bez pomocy; kary-
godny brak przezorności, mobilizacja i koncentracja sił przeprowadzone za jednym 
zamachem 
gwoli zyskaniu na czasie, co wywołało niemożliwy do opanowania chaos; wreszcie 
stopniowy 
bezwład poczynający się od góry, od cesarza – chorego, niezdolnego do powzięcia 
szybkiej 
decyzji; bezwład, który ogarniał całą armię, dezorganizował, niszczył i rzucał 
ją – bezbronną – na 
łup najcięższym klęskom. A jednak ponad głuchą gorączką oczekiwania, w 
instynktownym 
dreszczu przeczucia tego, co nastąpi, trwała pewność zwycięstwa. Nagle, 3 
sierpnia, wystrzeliła 
wieść o wygranej poprzedniego dnia bitwie pod Saarbrücken. O rozmiarach tego 
zwycięstwa nie 
wiedziano jeszcze. Ale gazety wrzały zapałem: było to wtargnięcie na terytorium 
Niemiec, 
pierwszy krok chwalebnego pochodu; wtedy rozpoczęła żywot legenda o następcy 
tronu 
zbierającym kule na pobojowisku. A potem, w dwa dni później, gdy się ze 
zdumieniem 
dowiedziano o porażce pod Wissemburgiem, ze wszystkich piersi wyrwał się krzyk 
wściekłości. 
Pięć tysięcy ludzi wciągniętych w zasadzkę i przez dziesięć godzin opierających 
się trzydziestu 
pięciu tysiącom Prusaków – ta podła rzeź wręcz wołała o pomstę! Niewątpliwie 
zawinili tu 
dowódcy, że się niedostatecznie zabezpieczyli i nic nie przewidzieli. Ale 
wszystko to się naprawi; 
Mac-Mahon wezwał pierwszą dywizję siódmego korpusu; pierwszy korpus będzie 
osłaniany przez 
piąty; w tej chwili Prusacy pod naporem bagnetów naszych piechurów z pewnością 
wycofują się 
z powrotem za Ren. I myśl o owym zażartym boju, wzrastająca gorączka oczekiwania 
wieści, całe 
to niespokojne napięcie roztaczało się coraz szerzej pod bledniejącym niebem.
Maurycy powtarzał Weissowi:
– Ha! Dzisiaj z pewnością dano im tęgie lanie!
Weiss nie odpowiedział i pokiwał głową frasobliwie. On także patrzał w stronę 
Renu, ku temu 
wschodowi, gdzie noc już zapadła zupełna – czarna ściana groźnie tajemnicza. 
Odkąd zamilkły 
ostatnie sygnały apelu, drzemiący obóz zalegała głęboka cisza przerywana jedynie 
krokami 
i głosami kilku zapóźnionych żołnierzy. W izbie folwarcznej, jak mrugająca 
gwiazda, zapłonęło 
światełko, przy którym czuwający oficerowie sztabu odczytywali otrzymywane co 
godzina 
meldunki niejasnej wciąż jeszcze treści. A z porzuconego nareszcie ogniska 
dobywał się nadal 
gęsty, smętny dym i unoszony lekkim wietrzykiem zasnuwał swą czernią pierwsze 
występujące na 
niebie gwiazdy.
– Lanie – powtórzył wreszcie Weiss. – Daj to, Boże! Siedzący wciąż opodal Jan 
nadstawiał 
ucha, a porucznik Rochas
usłyszawszy to zaprawione wątpliwością życzenie przystanął i jął słuchać.
– Jak to? – obruszył się Maurycy. – Nie masz pełnego zaufania, dopuszczasz 
możliwość 
porażki?! Szwagier uczynił gest rozpaczliwy; ręce mu drżały, na dobrodusznej 
twarzy, nagle 
pobladłej, malowało się silne wzruszenie.
– Porażki? Niechże Bóg broni! Wiesz, ja pochodzę z tych stron, moi dziadkowie 
zostali 
w roku 1814 zamordowani przez Kozaków; i gdy pomyślę o najeździe, pięści mi się 
zaciskają 
i gotów bym, tak jak jestem, w surducie, ruszyć do ataku jak prosty żołnierz! 
Porażka? Och, nie, 
nie! Nie chcę wierzyć w jej możliwość! – Uspokoił się, ale jego opuszczone 
ramiona świadczyły 
o przygnębieniu. – Tylko, cóż? Jestem niespokojny... Znam dobrze tę moją Alzację 
dopiero co, 
jadąc za interesami, przebyłem ją całą... Widzieliśmy różne rzeczy, co się 
rzucają w oczy, 
a których generałowie nie chcą dostrzegać. Ha! Wojna z Prusami! Pragnęliśmy jej, 
od dawna 
wyczekiwaliśmy spokojnie chwili załatwienia starego sporu. Lecz to wcale nie 
przeszkadzało nam 
żyć w dobrych stosunkach sąsiedzkich z Badenią, i z Bawarią, gdzie wszyscy mamy 
po tamtej 
stronie Renu krewnych albo przyjaciół. Sądziliśmy, że – jak i my – marzą o 
przytarciu rogów 
nieznośnej pruskiej bucie... No i nas, tak spokojnych, tak zdecydowanych, od 
dwóch tygodni 
ogarnia niepokój i zniecierpliwienie, gdy widzimy, że wszystko idzie coraz 
gorzej. Od chwili 
wypowiedzenia wojny pozwolono nieprzyjacielskim kawalerzystom siać grozę po 
wsiach, badać 
teren, przecinać druty telegraficzne. Badenia i Bawaria chwytają za broń, 
ogromne ruchy wojsk 
odbywają się w Palatynacie; wieści zewsząd zebrane – z targowisk, z jarmarków – 
wskazują nam, 
że granica jest zagrożona; a kiedy mieszkańcy i wójtowie gmin, wreszcie 
przerażeni tym 
wszystkim, z alarmem przybiegają do przejeżdżających oficerów, ci wzruszają 
ramionami: to są 
halucynacje, przywidzenia tchórzów, nieprzyjaciel daleko... Ba! Właśnie wtedy, 
kiedy nie wolno 
stracić jednej godziny, oni marnują dni za dniami! Na cóż jeszcze czekać? Aż 
całe Niemcy spadną 
nam na kark!
Mówił głosem ściszonym, złamanym, jakby powtarzając sobie samemu te prawdy – 
wyniki 
długich rozmyślań.
– Ach, Niemcy, znam je także; i straszne jest właśnie, że wy wszyscy macie o 
nich takie 
pojęcie jak o Chinach... Pamiętasz, Maurycy, mego krewniaka Gunthera, co to 
zeszłej wiosny 
przybył do Sedanu, aby się ze mną zobaczyć. Jesteśmy skuzynowani przez kobiety: 
jego matka, 
siostra mojej, wyszła za mąż w Berlinie; a on już jest całkiem tamtejszy, 
nienawidzi Francji. Dziś 
służy w randze kapitana w pruskiej gwardii... Przypominam sobie, jak owego 
wieczora, kiedy go 
odprowadzałem na dworzec, oświadczył mi swym szorstkim tonem: „Jeżeli Francja 
wypowie nam 
wojnę, zostanie pobita.”
W tym momencie porucznik Rochas, który dotychczas zachowywał spokój, postąpił ku 
nim 
z groźną miną. Był to wysoki, chudy człek lat około pięćdziesięciu, o podłużnej, 
ciemnej, 
pobrużdżonej twarzy. Ogromny garbaty nos zwisał ku szerokim poczciwym ustom, nad 
którymi 
jeżyły się szorstkie, szpakowate wąsy.
– Cóż pan tam plecie, do diabła? – zagrzmiał z irytacją. – Siejesz popłoch wśród 
moich ludzi!
Jan, choć nie mieszał się do sprzeczki, w duchu przyznawał mu słuszność. I on, 
chociaż 
zaczynało go już dziwie to zwlekanie i nieporządekj nigdy nie wątpił, że Prusacy 
dostaną tęgo po 
skórze. To było pewne, skoro przecie po to tylko tu przyszli.
– Ależ, poruczniku – odparł zaskoczony Weiss – ja nikogo nie myślę zniechęcać... 
przeciwnie, 
chciałbym, aby wszyscy wiedzieli to, co ja wiem, gdyż tylko wtedy można 
przewidywać 
i zapobiegać... A przy tym, widzi pan, te Niemcy...
I mówił dalej, rozsądnie wyjaśniając motywy swych obaw: Prusy spotężniałe od 
czasu 
Sadowy; ruch narodowy wysuwający je na czoło państw niemieckich; całe to 
rozległe cesarstwo 
w stadium powstawania, odmłodzone, zasobne w zapał i wielki rozpęd zbiorowej 
pasji podbojów; 
system przymusowej służby wojskowej trzymający w pogotowiu naród uzbrojony, 
wyćwiczony, 
karny, zaopatrzony bogato w sprzęt, zahartowany w wielkiej wojnie, sycący się 
swym 
piorunującym triumfem nad Austrią; inteligencja, siła moralna tej armii 
dowodzonej przez samych 
prawie młodych oficerów posłusznych generalissimusowi, który, zdawało się, miał 
zreformować 
sztukę wojenną i obdarzony był idealną przezornością oraz przenikliwością i był 
zdumiewająco 
szybki w orientacji. Przeciwstawiając ją tak opisanym Niemcom, Weiss 
scharakteryzował Francję 
jako cesarstwo postarzałe, wprawdzie jeszcze triumfujące w głosowaniu 
powszechnym, ale 
spróchniałe u podstaw; przez zdeptanie wolności osłabiło ideę ojczyzny, zbyt 
późno i ku własnej 
zgubie powróciło na drogę liberalizmu, gotowe runąć, skoro tylko przestanie 
zaspokajać żądzę 
użycia swych obywateli; armia – niewątpliwie – pełna wspaniałej rasowej brawury, 
uwieńczona 
wawrzynami kampanii krymskiej i włoskiej, ale zepsuta przez stosowanie płatnych 
zastępstw, 
obrosła rutyną szkoły afrykańskiej, zbyt pewna zwycięstwa, aby zdobyć się na 
wielki wysiłek 
przyswojenia sobie nowoczesnych metod; wreszcie – generałowie przeważnie mierni, 
trawieni 
żądzą współzawodnictwa, niektórzy zdumiewająco ograniczeni, a na ich czele – 
cesarz, chory 
i niezdecydowany, oszukiwany i sam siebie oszukujący w przededniu straszliwej 
awantury, 
w którą wszyscy rzucali się na oślep, bez poważniejszej zaprawy, w przerażeniu i 
bezładzie, niby 
stado prowadzonego na rzeź bydła.
Rochas słuchał z rozwartymi ustami i wytrzeszczonymi oczyma, marszcząc swój 
groźny nos. 
Po czym z nagła parsknął głośno śmiechem, krzywiąc się szkaradnie.
– Go pan tam plecie? Cóż mają znaczyć te głupstwa? Ależ to nie ma żadnego sensu, 
to jest zbyt 
niedorzeczne, nie warto sobie nad tym łamać głowy... Opowiadajcie to rekrutom, 
ale nie mnie, 
mnie, który mam dwadzieścia siedem lat służby!
I pięścią bił się w pierś. Syn mularza przybyłego z Limousin, Rochas urodził się 
w Paryżu; 
gardząc zawodem ojca zaciągnął się do wojska mając osiemnaście lat. Wyruszył na 
front jako 
szeregowiec, w Afryce zdobył naszywki kaprala, pod Sewastopolem otrzymał stopień 
sierżanta, 
po bitwie pod Solferino został mianowany porucznikiem, poświęciwszy piętnaście 
lat surowej 
i pełnej bohaterskiej brawury egzystencji dla osiągnięcia tej szarży, bez 
możliwości dalszego 
awansu z powodu braku wykształcenia.
– Ale, mój panie, co niby wszystko wiesz; jednego nie wiesz... Otóż w Mazagranie 
– miałem 
wtedy zaledwie dziewiętnaście lat, a było nas wszystkiego dwudziestu trzech 
ludzi, ani jednego 
więcej – przez trzy dni opierałem się dwunastu tysiącom Arabów... O tak!-Całymi 
latami tam 
w Afryce, w Mascarze, w Biskrze, w Dellys, później w Wielkiej Kabylii, wreszcie 
w Laghouat, 
gdyby pan był wtedy z nami, widziałbyś tych podłych czarnuchów zmykających jak 
zające, 
ledwieśmy się pokazali... A pod Sewastopolem, do kroćset! Ha! Proszę pana, nie 
można 
powiedzieć, żeby to była zabawka. Burze, co człowiekowi kłaki ze łba wyrywały, 
zimno sobacze, 
ustawiczne alarmy, wreszcie te dzikusy, które w końcu wszystko wysadziły w 
powietrze! Co nie 
przeszkodziło, żeśmy ich samych z kolei upiekli we własnym sosie. A pod 
Solferino? Ha, pana tam 
nie było, czemuż więc pan o tym gada? Tak, pod Solferino, gdzie było tak gorąco, 
chociaż tego 
dnia spadła ulewa, jakiej może nigdy pan w życiu nie zobaczy! Pod Solferino, 
gdzie sprawiliśmy 
takie lanie Austriakom; trzeba ich było widzieć, jak umykali przed naszymi 
bagnetami, 
koziołkując, jak gdyby mieli ogień w portkach.
Promieniał zadowoleniem, wszystka wesołość starego żołnierza francuskiego 
dźwięczała 
w jego triumfalnym śmiechu. Odzywała się dawna legenda: wojak francuski 
przebiegający świat 
ze swą dziewczyną u jednego boku, a flaszką zacnego wina u drugiego, podbój 
ziemi dokonywany 
z ucieszną piosenką na ustach. Kapral z czterema żołnierzami... a tam całe armie 
gryzły piasek.
Nagle wykrzyknął:
– Pobita? Francja pobita? Te pruskie świnie miałyby nas pobić? Nas?!
Podszedł do Weissa i schwycił go za klapę surduta. Cała jego wysoka, chuda 
postać błędnego 
rycerza wyrażała zupełną pogardę dla wroga, wszystko jedno jakiego, niezależnie 
od czasu 
i miejsca.
– Niech no pan posłucha... Jeżeli Prusacy ośmielą się tu przyjść, odprowadzimy 
ich do domu 
kopniakami w tyłek..-. Słyszy pan: kopniakami w tyłek, aż do samego Berlina!
I uczynił gest wspaniały z iście dziecięcą niefrasobliwością, ze szczerym 
przekonaniem 
niewiniątka, co nic nie wie, i niczego się nie lęka.
– Tak to, mój panie, tak, nie inaczej!
Weiss, oszołomiony, nieomal przekonany, pośpieszył oświadczyć, że sam tego tylko 
pragnie. 
Maurycy zaś, dotychczas milczący z obawy wtrącenia się do rozmowy w obecności 
zwierzchnika, 
w końcu wraz z nim wybuchnął śmiechem: ten morowiec, którego zresztą uważał za 
głupca, 
wlewał mu otuchę do serca. Podobnie i Jan skinieniem głowy potwierdzał każde 
słowo porucznika. 
On także był pod Solferino, gdzie napadało tyle deszczu. To rozumiem! Gdyby 
wszyscy dowódcy 
tak przemawiali, nikt by się nie przejmował brakiem kotłów i flanelowych 
owijaczy!
Noc już od dawna zapadła, a Rochas wciąż wymachiwał w ciemności swymi długimi 
ramionami. Przesylabizował jedną tylko książkę z opisem zwycięstw Napoleona, 
nabytą niegdyś 
od wędrownego przekupnia. I nie mógł się uspokoić, dopóki w gwałtownym okrzyku 
nie 
wystrzelił całego zasobu swej wiedzy: – Austrię spraliśmy pod Castiglione, pod 
Marengo, pod 
Austerlitz, pod Wagram! Prusy spraliśmy pod Eylau, pod Jeną, pod Lützen! Rosję 
spraliśmy pod 
Friedlandem, pod Smoleńskiem, nad rzeką Moskwą! Hiszpanię, Anglię spraliśmy 
wszędzie! 
Wszystkie kraje na ziemi praliśmy od góry do dołu, wzdłuż i wszerz!... I dziś 
nas miano by sprać? 
Dlaczego? Jak? Czyżby się świat odmienił?
Wyprostował się i wzniósł ramię jak drzewce sztandaru.
– Proszę! Dzisiaj tam była bitwa, oczekuje się wiadomości. Otóż wiadomości te ja 
wam mogę 
podać. Wyłojono skórę Prusakom, ale to tak, że ledwo dyszą, rozbiliśmy ich na 
miazgę!
W tym momencie pod mrocznym niebem rozległ się krzyk pełen bólu. Byłaż to skarga 
nocnego ptaka? Czy też głos tajemnicy, przybyły z daleka, nabrzmiały łzami? 
Wszystek obóz 
pogrążony w pomroce zadrżał, a trwoga, z jaką oczekiwano tak wolno nadchodzących 
meldunków, 
wzrosła jeszcze i zaostrzyła się. W oddali, na folwarku, płomień świecy, przy 
której pełni 
niepokoju czuwali sztabowcy, wydłużył się i widniał wyprostowany i nieruchomy 
jak płomień 
gromnicy.
Była już jednak dziesiąta; Gaude wynurzył się z czarnego rowu, gdzie był zniknął, 
i pierwszy 
otrąbił gaszenie ogni. Odpowiedziały inne trąbki, po czym milkły powoli 
zamierającą fanfarą, jak 
gdyby już ogarniętą snem. Weiss począł zbierać się do odejścia; pożegnał czule 
Maurycego 
dodając mu otuchy: uściska od niego Henriettę, wstąpi do wuja Fouchard. A gdy 
już wreszcie 
odchodził, powstał szum, jakieś gorączkowe podniecenie. Była to wiadomość o 
wielkim 
zwycięstwie odniesionym właśnie przez marszałka Mac-Mahon; pruski następca tronu 
wzięty do 
niewoli z dwudziestoma pięcioma tysiącami ludzi, armia nieprzyjacielska odparta, 
rozbita, 
pozostawiła nam swe działa i tabory.
– Ba! – zagrzmiał Rochas. I idąc za śpieszącym do Miluzy Weissem, rozpromieniony 
krzyknął: 
– Kopniakami w tyłek, łaskawy panie, kopniakami w tyłek! Aż do Berlina!
W kwadrans później następny meldunek donosił, że armia została zmuszona do 
opuszczenia 
Woerth i cofa się. Och, co za noc! Zmorzony snem Rochas otulił się płaszczem i 
wyciągnął wprost 
na ziemi, jak mu się to nieraz zdarzało; Maurycy i Jan wśliznęli się do namiotu, 
gdzie z głowami na 
tornistrach leżeli już stłoczeni Loubet, Chouteau, Pache i Lapoulle. Można było 
się tam pomieścić 
w sześciu, lecz trzeba było podkurczyć nogi. Loubet przede wszystkim podniecił 
ich wiadomością, 
przyrzekając Lapoulle’owi, że nazajutrz rano będą wydawane kurczaki; ale rychło 
zachrapali 
wszyscy: byli zanadto znużeni, nie dbali już o nic. Przez chwilę Jan trwał 
nieruchomo, przyciśnięty 
do Maurycego; mimo ogromnego zmęczenia nie mógł zasnąć; wszystko, co ów pan 
mówił, 
wirowało mu w głowie; widział Niemcy pod bronią, olbrzymie, niszczące. I czuł 
doskonale, że 
jego towarzysz również nie śpi i rozmyśla o tym samym. Nagle tamten szarpnął się 
jakby 
z niecierpliwością i Jan zrozumiał, że mu przeszkadza. Instynktowna, wzajemna 
niechęć chłopa 
i inteligenta, różnica sfery i wykształcenia stwarzały jak gdyby fizyczną odrazę. 
Pierwszy czuł 
z tego powodu zawstydzenie i smutek, starał się zajmować jak najmniej miejsca 
usuwając się 
z kręgu tej wzgardliwej wrogości, jaką wyczuwał w tamtym. Jakkolwiek noc była 
chłodna, 
w namiocie śród natłoku ciał było tak duszno, że Maurycy, rozgorączkowany, 
gwałtownie wybiegł 
i rozciągnął się o kilka kroków opodal. Jan, strapiony, pogrążył się w ciężki 
półsen, w którym żal, 
że jest nielubiony, splatał się z obawą straszliwego nieszczęścia, które pędzi 
ku niemu; zdało mu 
się, że słyszy jego tętent z głębi nieznanego losu.
Upłynęło kilka godzin, wszystek obóz, czarny, nieruchomy, jak gdyby niknął pod 
nawisem 
ponurej nocy, w której ważyło się coś przerażającego, a jeszcze bezimiennego. Z 
morza ciemności 
dochodziły jakieś wstrząsy, nagłe rzężenie wydobywało się z głębi niewidzialnego 
namiotu. 
Potem rozlegały się hałasy, których nie sposób było rozeznać: parskanie konia, 
stuk szabli, 
pośpieszne kroki zapóźnionego łazika; wszystkie te tak zwykłe odgłosy miały 
jakiś groźny 
wydźwięk. Lecz oto nagle w pobliżu kantyny zajaśniało silne światło oblewając 
blaskiem czoło 
pozycji: widać było szeregi karabinów ustawionych w kozły, połyskujące lufy 
pocętkowane 
czerwonymi lśnieniami podobnymi do świeżej krwi; a w tym nagłym pożarze ukazały 
się ciemne 
i sztywne sylwety wartowników. Czyżby to nieprzyjaciel, zapowiadany już od dwóch 
dni przez 
dowódców, a na którego spotkanie oddziały francuskie wymaszerowały z Belfortu do 
Miluzy? 
Nagle, wystrzeliwszy pióropuszem iskier, płomień zagasł. Był to ów stos 
wilgotnego drzewa tak 
uporczywie rozniecany przez Lapoulle’a: żarząc się w ciągu długich godzin 
wreszcie buchnął 
płomieniem jak wiązka słomy.
Spłoszony tym blaskiem Jan z kolei wyszedł pośpiesznie z namiotu
i omal nie potknął się o Maurycego, który wsparty na łokciu patrzał przed siebie. 
Ciemności 
dokoła zapadły już na nowo; obydwaj żołnierze pozostali rozciągnięci na ziemi w 
odległości kilku 
kroków od siebie. Na tle gęstego mroku mieli teraz przed sobą jedynie okno 
folwarcznego dworku 
oświetlone samotną świecą płonącą jak gdyby przy umarłym. Któraż to mogła być 
godzina? Druga, 
może trzecia. Sztabowcy wciąż czuwali. Słychać było krzykliwy głos generała 
Bourgain-Desfeuilles rozdrażnionego bezsenną nocą, podczas której podtrzymywał 
się tylko 
grogiem i cygarami. Nadeszły nowe meldunki; sprawy musiały się psuć, widać było 
niewyraźnie 
cienie cwałujących sztafet. Rozległy się jakieś tupoty, przekleństwa, jakby 
krzyk przedśmiertny – 
po czym nagle zapadła przerażająca cisza. Cóż to? Czyżby to był koniec? Nad 
obozem, 
pogrążonym w śnie i trwodze, przeleciał mroźny wiew.
Wtedy to Jan i Maurycy w przemykającej pośpiesznie wysokiej szczupłej postaci 
rozpoznali 
pułkownika de Vineuil. Szedł pewno z majorem Bouroche, grubasem o lwiej głowie. 
Wymieniali 
słowa bezładne, wyrzucali strzępy zdań, jakie słyszy się w przykrych snach.
– Nadeszła z Bazylei... Nasza pierwsza dywizja rozbita... Dwanaście godzin boju, 
cała armia 
w odwrocie...
Cień pułkownika zatrzymał się i przywołał inny cień, który podbiegł żwawo, w 
nienagannej 
postawie.
– To wy, Beaudoin?
– Tak jest, panie pułkowniku.
– Och, przyjacielu! Mac-Mahon pobity został pod Froeschwiller, Frossard.– pod 
Spickeren, de 
Failly unieruchomiony, bezużyteczny teraz między nimi... Pod Froeschwiller jeden 
korpus stawiał 
czoło całej armii, dokazywali cudów... I wszystko na nic; ucieczka, pani – ka, 
droga do Francji 
otwarta!
Łzy go dławiły, dalsze sława przepadły, trzy cienie zniknęły wsiąkając w mrok.
Drżąc na całym ciele Maurycy powstał. – Mój Boże! – wyjąkał.
I nie mógł słowa więcej powiedzieć, podczas gdy Jan ze ściśniętym sercem szeptał:
– Och, przeklęty los! Tamten pan, pański krewniak, miał jednak rację, kiedy 
mówił, że oni są 
mocniejsi od nas. Rozwścieczony Maurycy omal go nie zadusił. Prusacy mocniejsi 
od Francuzów! 
Od tej zniewagi krwawiła jego duma. A chłop tymczasem ciągnął ze spokojnym 
uporem:
– To, uważa pan, nic nie szkodzi. Że się dostało klapsa, to jeszcze nie powód, 
by rezygnować... 
Trzeba będzie zabrać, się do młocki...
W tym momencie wyrosła przed nimi długa sylweta. Był to Rochas, jeszcze okutany 
swym 
płaszczem; musiały go zbudzić z twardego snu dookolne szmery, być może ów powiew 
klęski. 
Począł się wypytywać, chciał wiedzieć.
Kiedy – z wielkim trudem – zrozumiał, w jego dziecięcych oczach odmalowało się 
zdumienie.
Co najmniej z dziesięć razy powtórzył:
– Pobici? Jak to, pobici? Dlaczego pobici?
Teraz na wschodzie szarzał dzień, dzień mętny, niewymownie smutny, zazierając do 
namiotów. W jednym z nich można było rozróżnić cztery ziemiste twarze; byli to 
Loubet, Lapoulle, 
Chouteau i Pache, którzy chrapali zawzięcie, z otwartymi ustami. Żałobna zorza 
wstawała pośród 
mgieł o barwie sadzy unoszących się, hen, sponad dalekiej rzeki. II
Około godziny ósmej słońce rozproszyło ciężkie chmury i nad Miluzą, pośród 
rozległej żyznej 
równiny, rozbłysła ognista i czysta sierpniowa niedziela. W obozie, teraz 
rozbudzonym 
i tętniącym życiem, słychać było rozkołysane dzwony całej parafii, głoszące się 
w przeźroczystym 
powietrzu. Piękna niedziela, będąca jutrem straszliwej klęski, tętniła 
wesołością, jaśniała 
odświętnym lazurem nieba.
Gaude raptownie dał sygnał do śniadania; zdziwiło to Loubeta. Cóż to? Co się 
dzieje? Byłżeby 
to ów kurczak obiecany przez Gaude’a wczoraj kolegom? Urodzony w okolicy Hal 
przy ulicy de la 
Cossonnerie, nieprawy syn przekupki, Loubet zaciągnął się do wojska „dla tych 
paru groszy”, jak 
sam powiadał, spróbowawszy przedtem wszelkich zajęć; był typem wyjadacza 
wiecznie 
wietrzącego jakieś smakołyki. Poszedł wywiedzieć się, podczas gdy Chouteau, 
„artysta”, malarz 
pokojowy z Montmartre, dorodnej postaci rewolucjonista, zły, że go ponownie 
powołano do 
szeregów, bezlitośnie pokpiwał sobie z Pache’a, którego zastał klęczącego za 
namiotem 
i odmawiającego pacierze. A to nabożniś! Czemu nie poprosi swego Pana Boga o sto 
tysięcy 
renty?! Ale Pache, pochodzący z zapadłej wioski w Pikardii, chłopina wątły, o 
spiczastej głowie, 
znosił drwiny z niemym bólem męczenników. Był on kozłem ofiarnym całej sekcji 
wraz 
z kolosem Lapoulle, matołem wyrosłym na bagnach Sologne; był tak prostoduszny, 
że w dniu 
swego przybycia do pułku poprosił o widzenie się z królem. I chociaż fatalna 
wieść o klęsce pod 
Froeschwiller kursowała od samego rana, ci czterej śmiali się i spełniali swe 
codzienne czynności 
z obojętnością maszyn. Ale nagle rozległ się szmer pełnego drwiny zdumienia na 
widok Jana, 
kaprala, który w towarzystwie Maurycego wracał z intendentury niosąc drwa na 
opal. Nareszcie 
będzie można ugotować zupę, czego daremnie wyczekiwano wczoraj. Bagatelka: 
dwanaście 
godzin opóźnienia!
– Niech żyje intendentura! – zawołał Chouteau.
– Tak czy siak, dość, że nareszcie jest! – wtrącił Loubet. – No, zobaczycie, 
jaki fajny spitraszę 
wam rosół!
Zazwyczaj dobrowolnie zajmował się kuchnią, ku powszechnemu zresztą zadowoleniu, 
gdyż 
doskonale gotował. Ale wtedy obarczał Lapoulle’a dodatkowymi zleceniami.
– Idź po szampana, wystaraj się o trufle...
Tego zaś dnia wpadł na dziwaczny pomysł paryskiego ulicznika nabierającego 
prostaczka.
– No, żywo, prędzej! Dawaj mi kuraka!
– Gdzież jest kurak?
– Ależ tam, na ziemi... To przecie ten, którego ci obiecałem; przyniósł go tylko 
co kapral!
Wskazywał mu spory biały kamień leżący u ich stóp. Ogłupiały Lapoulle w końcu 
podniósł 
kamień i począł obracać go w palcach.
– Do stu piorunów! Wypłuczesz nareszcie tę kurę?! Jazda! Obmyj jej porządnie 
łapy, szyję!... 
I nie żałuj wody, próżniaku!
I tak sobie dla kawału, jako że rozweselała go i podniecała do figlów myśl o 
gorącym 
śniadaniu, wrzucił kamień razem z mięsem do pełnego wody kotła.
– Teraz nasz rosół nabierze smaku! Ha! Tyś tego nie wiedział, ty o niczym nie 
masz pojęcia, 
durny gawronie! Poczekaj, dostaniesz sam kuperek, zobaczysz, jakie to kruche!
Wszyscy dokoła pękali ze śmiechu na widok miny Lapoulle’a, teraz już 
przekonanego, 
łykającego ślinkę. Och, to ci szelma ten Loubet, z nim nie ma obawy, że będzie 
nudno! I kiedy 
ogień zatrzeszczał, gdy kocioł począł szumieć, wszyscy w skupieniu otoczyli go, 
rozpromienieni, 
przyglądając się podrygom gotującego się mięsiwa, wdychając smakowitą woń 
rozchodzącą się 
już dokoła. Od przedednia byli głodni jak psy, wszystkie myśli skupiały się na 
żarciu. Cóż, 
dostaliśmy łupnia, ale niemniej trzeba było napełnić brzuchy. Wzdłuż całego 
obozu długą linią 
znaczyły się ogniska pod kotłami i panowało żarłoczne, szumne rozradowanie – 
pośród jasnego 
grania dzwonów głoszących się wciąż ze wszystkich okolicznych parafii.
Ale około dziewiątej w obozie zakotłowało się; oficerowie: poczęli śpieszyć we 
wszystkich 
kierunkach, a porucznik Rochas, który właśnie otrzymał jakiś rozkaz od kapitana 
Beaudoin, ukazał 
się przed namiotami swej sekcji.
– Dalej, poskładać mi to wszystko, wszystko spakować, wyruszamy!
– A śniadanie? – Śniadanie kiedy indziej! Wymarsz natychmiast!
Trąbka Gaude’a dźwięczała głośno, nakazująco. Zapanowała ogólna konsternacja, 
głuchy 
gniew. Jakże to? Ruszać w drogę bez jedzenia, nie poczekać godzinkę, aż się zupa 
ugotuje?! Wiara 
chciała mimo wszystko zabrać się do jedzenia, ale w kotle była tylko kipiąca 
woda, a mięso nie 
ugotowane, twarde jak skóra, nie dawało się gryźć. Chouteau z pasją mamrotał 
przekleństwa. Jan 
musiał interweniować osobiście, aby przyśpieszyć przygotowania do odmarszu. 
Żołnierze 
narzekali: cóż to aż tak nagłego, żeby pędzić ludzi nie pozwalając im trochę się 
pokrzepić? 
Maurycy słysząc, że oddział rusza na spotkanie Prusaków aby pomścić poniesioną 
klęskę, 
wzruszył ramionami z niedowierzaniem. W ciągu niespełna kwadransa obóz został 
zlikwidowany, 
namioty zwinięte, kozły rozebrane; na gołej ziemi pozostały jedynie dogasające 
ogniska kuchni 
polowych.
Niebłahe to były powody, które skłoniły generała Douay do natychmiastowego 
odwrotu. 
Otrzymana przed trzema dniami depesza podprefekta Schlettstadtu znalazła 
potwierdzenie; 
ostatnia depesza donosiła, że znowu widziano ognie, że Markolsheim zagrożony; 
inna zaś 
zawiadamiała o przejściu Renu pod Huningue przez korpus nieprzyjacielskiej armii. 
Sypały się 
szczegóły: dostrzeżono jazdę i artylerię, oddziały maszerujące i ze wszystkich 
stron zdążające do 
punktów zbornych. Jeszcze godziną zwłoki, a linia odwrotu w kierunku Belfortu 
zostanie odcięta. 
Po klęskach pod Wissemburgiem i Froeschwiller generał, odosobniony na daleko 
wysuniętej 
pozycji straży przedniej, musiał jak najrychlej cofnąć się; zwłaszcza iż wieści 
otrzymane tego 
ranka były jeszcze gorsze od meldunków nocnych.
Pierwszy pognał wyciągniętym kłusem oddział sztabowy, nie żałując ostróg w 
obawie, że 
Prusacy mogą już zjawić się w Altkirch. W prze – widywaniu ciężkiego etapu 
marszu generał 
Bourgain-Desfeuilles był o tyle przezorny, że jechał przez Miluzę, gdzie spożył 
solidne śniadanie, 
pomstując na ten bezładny pośpiech. Mieszkańcy miasta ze smutkiem przyglądali 
się 
przejeżdżającym oficerom; wyległszy na ulice lamentowali głośno z powodu nagłego 
odwrotu 
oddziałów, których przybycia tak gorąco pragnęli: więc się ich porzuca, ogromne 
bogactwa 
nagromadzone na dworcu dostaną się w ręce wroga, a samo miasto przed wieczorem 
stać się ma 
już tylko miastem ujarzmionym? Wzdłuż gościńców mieszkańcy wiosek stawali także 
przed 
drzwiami swych domostw, zdumieni i przerażeni. Cóż to? Pułki, które nie dalej 
niż wczoraj 
widzieli maszerujące do boju, teraz oto uchodzą, uciekają, nie nawiązawszy walki! 
Dowódcy 
ponuro przynaglali do pośpiechu swe wierzchowce, nie odpowiadając na sypiące się 
dokoła 
pytania, jak gdyby ścigało ich nieszczęście. A zatem to prawda, że Prusacy 
zgnietli armię, że ze 
wszech stron wdzierają się do Francji, jak wody wezbranej rzeki? I już w 
dookolnej ciszy, ludności 
objętej wzrastającą paniką zdawało się, że słyszy daleką wrzawę najazdu, która 
wzmaga się 
z każdą minutą; i już ładowano sprzęty na wozy, domy się opróżniały, całe 
rodziny umykały 
drogami, po których cwałowała trwoga.
W zamęcie odwrotu, ciągnąc wzdłuż kanału między Rodanem a Renem, sto szósty pułk 
musiał 
zatrzymać się koło mostu już po pierwszym kilometrze pochodu. W wyniku wadliwie 
wydanych, 
a jeszcze gorzej wykonanych rozkazów, stłoczyła się tam cała druga dywizja i w 
wąziutkim, 
zaledwie pięciometrowym przejściu marsz przewlekał się w nieskończoność.
Minęły dwie godziny, a sto szósty pułk wciąż trwał w oczekiwaniu, nieruchomy. 
Żołnierze 
w pełnym uzbrojeniu i z tornistrami na plecach, stojąc pod prażącym słońcem, 
poczynali szemrać, 
zniecierpliwieni.
– Zdaje się, że wyznaczono nas do tylnej straży – zauważył szyderczo Loubet.
Ale Chouteau wybuchnął:
– Stroją sobie z nas drwiny i smażą nas tu. Myśmy tutaj byli pierwsi, powinniśmy 
byli przejść 
pierwsi.
A że po drugiej stronie kanału, na rozległej żyznej równinie, na drogach 
przecinających pola 
chmielu i dojrzałych zbóż teraz już zda – wano sobie doskonale sprawę z faktu 
odwrotu oddziałów 
maszerujących w przeciwnym kierunku po wydeptanym w dniu poprzednim szlaku, 
rozległy się 
prześmiechy, odgłosy gniewnego szyderstwa.
– Aha, wiejemy! – odezwał się znowu Chouteau. – Nie maco, morowy jest ten ich 
marsz na 
wroga, o którym nam brzęczą nad uchem od wczoraj rana... Nie, doprawdy, to już 
trochę za wiele! 
Przychodzisz i zaraz zmiataj z powrotem nie zdążywszy nawet chlipnąć kapki 
rosołu!
Burza śmiechów wzmogła się; stojący obok Chouteau Maurycy przyznawał mu 
słuszność. 
Skoro już od dwóch godzin sterczą tu jak kołki, czemuż nie pozwolono im 
spokojnie uwarzyć 
i zjeść zupę? Głód znowu im dokuczał, mieli głęboką pretensję z powodu tych 
kotłów 
powywracanych z takim niezrozumiałym dla nich pośpiechem, który wydawał im się 
niedorzecznością i tchórzostwem. A to ci zające!
Ale porucznik Rochas zgromił sierżanta Sapin zarzucając mu, że nie potrafi 
utrzymać 
w karbach swych podkomendnych. Usłyszawszy wrzawę kapitan Beaudoin zbliżył się.
– Cicho tam w szeregach!
Jan, milczący, jak przystało na starego wiarusa z kampanii włoskiej, patrzał na 
Maurycego, 
który wydawał się rozśmieszony sarkastycznymi uwagami Chouteau; dziwiło go, że 
taki pan, 
młodzieniec tak starannie wykształcony, oto jakby przytakiwał rzeczom, które 
mogły być, owszem, 
prawdziwe, ale których nie należało wypowiadać. Gdyby każdy żołnierz począł 
ganić 
zwierzchników, z pewnością niedaleko by się zajechało...
Wreszcie po upływie jeszcze jednej, godziny oczekiwania sto szósty pułk otrzymał 
rozkaz 
wymarszu. Niestety jednak most był wciąż tak zatłoczony tyłami dywizji, że 
powstał groźny chaos. 
Zmieszało się kilka pułków, jedne kompanie posunęły się naprzód unoszone ogólną 
falą, podczas 
gdy inne, zepchnięte na skraj drogi, musiały wybijać marsz w miejscu. A na 
domiar wszystkiego 
szwadron kawalerii przeprawił się przez most spychając na sąsiednie pola 
maruderów z oddziałów 
piechoty. Po pierwszej godzinie marszu za kolumną wlokła się cała bezładna 
gromada owych 
piechurów ociągających się w pochodzie jakby umyślnie.
W ten sposób Jan znalazł się na tyłach, zabłąkany na wąskiej drożynie wraz ze 
swym 
oddziałem, którego nie chciał opuścić. Sto szósty pułk zniknął im już z oczu, 
nie było widać ani 
jednego żołnierza, ani nawet jednego oficera. Snuli się tam tylko rozproszeni 
żołnierze pomieszani 
z tłumem obcych, zmęczeni już na samym początku etapu; szli każdy osobno, 
różnymi drogami 
i ścieżkami. Słońce prażyło nieznośnie i obciążony zwiniętym namiotem oraz 
mnóstwem 
przyborów tornister okrutnie gniótł ramiona. Wielu było w ogóle nieprzywykłych 
do noszenia 
plecaków; krępowały ich już same grube płaszcze polowe podobne do ołowianych 
pokrowców. 
Nagle jakiś młodziutki, mizerny żołnierzyk, z załzawionymi oczami, przystanął i 
cisnął swój 
plecak do rowu wydając przy tym głębokie westchnienie ulgi – westchnienie 
człowieka 
umierającego, który raptem odzyskuje życie.
– O, ten ma rację... – mruknął Chouteau. Niemniej maszerował dalej, zgarbiony 
pod ciężarem. 
Ale gdy spostrzegł, że dwóch innych poszło za przykładem owego żołnierza, nie 
wytrzymał.
– Ech, do diabła! – zawołał.
I jednym ruchem ramienia pozbył się swego plecaka. Dziękuję! Dwadzieścia pięć 
kilo dźwigać 
na grzbiecie – ma tego dość! Nie jest przecie bydlęciem pociągowym!
Niemal równocześnie to samo uczynił Loubet i wręcz zmusił Lapoulle’a, by i on 
rzucił plecak. 
Pache, który żegnał się przed każdym mijanym krzyżem, odpiął rzemienie i złożył 
starannie 
wszystko pod niskim murem, jak gdyby zamierzał niebawem wrócić po tę paczkę. I 
jeden tylko 
Maurycy dźwigał jeszcze swój tornister, kiedy Jan odwróciwszy się zauważył, co 
się dzieje.
– Jazda z powrotem po tornistry! Przecież mnie za to wsadzą do paki!
Ale żołnierze, choć jeszcze nie podnosząc otwartego buntu, szli wąską drożyną 
dalej, chmurni 
i milczący, popychając przed sobą kaprala.
– Weźmiecie swe plecaki czy nie? Bo podam was do raportu! Słowa te podziałały na 
Maurycego jak smagnięcie batem w twarz.
Raport! Ten cham będzie składał raport, dlatego że biedacy u kresu sił ulżyli 
sobie. 
I w porywie ślepej pasji odpiął paski i rzucił swój plecak na skraj drogi, 
wlepiwszy w Jana 
wyzywające spojrzenie.
– Dobrze – powiedział spokojnie kapral nie chcąc podejmować sporu. – Załatwimy 
to 
wieczorem. Maurycego okropnie bolały nogi. Grube, twarde obuwie, do którego nie 
był 
przyzwyczajony, otarło mu skórę do krwi. Dość słabej kompleksji, czuł w krzyżu 
jakby piekącą 
ranę w miejscu, gdzie uwierał go plecak, chociaż go już nie dźwigał; a ciężar 
karabina (nie 
wiedział, na którym ramieniu go nosić) zapierał mu dech w piersiach. Ale jeszcze 
dotkliwiej 
cierpiał moralnie, przeżywając atak. zwątpienia. Oto nagle, bez możliwości 
oparcia się temu, 
stwierdzał załamanie woli, czuł, że ulega złym instynktom, rozprzężeniu, które 
zaraz gorzko 
opłakiwał. Jego grzechy paryskie były jedynie szaleństwami „tamtego” – jak 
powiadał – owego 
młodzieńca o słabej woli, którym się stawał w złej godzinie. Był wtedy zdolny do 
najgorszych 
plugastw. A teraz, kiedy się wlókł w skwarze, w tym odwrocie podobnym do 
ucieczki, był już 
tylko jednym z bydląt w bezładnym stadzie. Był to wstrząs na skutek klęski, 
odgłos pioruna, który 
uderzył bardzo stąd daleko, a którego echo tłukło teraz po piętach ludzi 
ogarniętych paniką, 
uciekających, choć nie widzieli jeszcze nieprzyjaciela.. I czegóż się tu 
spodziewać? Czyż nie 
wszystko skończone? Doznali porażki, teraz tylko położyć się i spać...
– Ja tam nie wiem – krzyknął nagle bardzo głośno Loubet śmiejąc się swym 
śmiechem dziecka 
ulicy – ale w każdym razie nie idziemy do Berlina.
Do Berlina! Do Berlina! Maurycy słyszał ten krzyk wydawany.. przez tłum mrowiący 
się na 
bulwarach owej nocy szalonego zapału, w której postanowił wstąpić do szeregów. 
Wiatr zmienił 
kierunek; nastąpił tragiczny przeskok, cały temperament narodu wyrażał się w tym 
porywie 
ufności, która nagle za podmuchem pierwszych niepowodzeń przechodziła w 
zniechęcenie, 
w rozpacz. Jej pęd unosi go teraz pośród tych żołnierzy błąkających się, 
zwyciężonych 
i rozproszonych, zanim przyszło do starcia.
– Och, jakże mnie rżnie w łapy ten karabin! – odezwał się znowu Loubet 
przekładając po raz 
nie wiedzieć który karabin z jednego ramienia na drugie. – Ładna ci laseczka na 
taki spacerek! – 
I czyniąc aluzję do swej płatnej służby wojskowej dorzucił: – Nie ma co! Tysiąc 
pięćset kawałków 
za tę robotę to doprawdy arcykiepska zapłata! Wyobrażam sobie, ile fajeczek 
spokojnie wypali 
siedząc wygodnie przy kominku ten bogacz, zamiast którego ja teraz nadstawiam 
karku! – Ja – 
mruknął Chouteau – skończyłem już służbę, miałem zmiatać do domu... Och, 
doprawdy mam 
pecha, że musiałem wpaść w taką paskudną historię! – Z pasją ważył w ręku swój 
karabin, po 
czym gwałtownym ruchem przerzucił go za płot. – Do diabła z tym gratem! Karabin 
wywróciwszy 
dwa kozły upadł w bruzdę i legł tam – wydłużony, nieruchomy, podobny do trupa. 
Inni żołnierze 
też porzucali broń jeden po drugim – i niebawem całe pole było pokryte 
karabinami, martwe 
i pełne sierocego smętku pod palącymi promieniami słońca. Rozpętała się zaraza 
szaleństwa; głód 
skręcał kiszki, obuwie raniło stopy w tym nużącym pochodzie wśród 
nieprzewidzianej klęski, 
której groźba snuła się za nimi. Nie spodziewano się już niczego dobrego; 
dowódcy rezygnowali 
z walki, intendentura nie prowiantowała nawet oddziałów; ludzi opanowywał gniew, 
znudzenie, 
chęć skończenia z tym wszystkim, zanim się coś zaczęło... Cóż więc? Broń mogła 
polecieć za 
plecakiem. I śród bezmyślnej wściekłości, śród obłąkańczych prześmiechów 
karabiny śmigały 
wzdłuż długiego szeregu maruderów rozproszonych hen, po polach.
Loubet, zanim pozbył się swego karabina, wywinął nim zgrabnie młynka niczym 
pałeczką 
dobosza. Lapoulle widząc, jak wszyscy koledzy ciskają broń, pomyślał zapewne, że 
to wchodzi 
w zakres dokonywanego manewru, i zrobił to samo. Ale Pache – w mglistym poczuciu 
obowiązku, 
które zawdzięczał swemu religijnemu wychowaniu – wzbraniał się przed tym, za co 
Chouteau 
obrzucił go stekiem obelg przezywając księżym dzieckiem.
– To ci lizus!... Dlatego że mu matka, stara chłopka, kazała co niedziela 
połykać Bozię!... 
Jazda, idź służyć do mszy... To podle, nie przyłączać się do kolegów!
Mocno zasępiony Maurycy kroczył w milczeniu, z pochyloną głową. Posuwał się już 
tylko jak 
w dręczącym śnie pełnym widm, jak gdyby zmierzając ku jakiejś przepaści; czuł, 
jak opada 
z niego kultura człowieka wykształconego, jak stacza się do poziomu 
towarzyszących mu 
nędzarzy.
– A wiesz – zwrócił się nagle do Chouteau – macie rację! I już położył swój 
karabin na kupie 
kamieni, gdy dojrzał go Jan,
daremnie usiłujący przeciwstawić się temu ohydnemu porzucaniu broni. Teraz 
skoczył 
naprzód.
– Podnieście natychmiast karabin, słyszycie, natychmiast! Fala strasznego gniewu 
zalała mu 
twarz. On, zazwyczaj tak spokojny, zawsze pojednawczy, teraz miał płomień w oku, 
a głos jego 
grzmiał rozkazująco. Podkomendni, którzy go nigdy dotychczas takim nie widzieli, 
przystanęli 
zadziwieni.
– Weźcie w tej chwili karabin z powrotem albo będziecie mieli ze mną sprawę.
Maurycy, drżąc wszystek, wyrzekł tylko jedno słowo, które cisnął jak obelgę.
– Cham!
– Tak, tak właśnie, ja jestem chamem, a wy jesteście panem, a jakże! I dlatego 
jesteś pan 
świnią, tak, wstrętną świnią. Muszę to panu wygarnąć.
Rozległy się wrzaski, ale kapral z niezwykłą mocą mówił dalej:
– Kiedy się ma wykształcenie, trzeba to okazać... Skoro my tu jesteśmy chłopami, 
chamami, 
pan powinien nam dawać przykład, bo umiesz więcej od nas... Bierzcie z powrotem 
karabin, do stu 
piorunów! Albo was każę rozstrzelać zaraz po przybyciu na miejsce.
Maurycy,: pokonany, podniósł karabin. Łzy wściekłości przesłoniły mu oczy. Szedł 
zataczając 
się jak pijany pośród towarzyszów, którzy teraz śmiali się z niego drwiąc, że 
ustąpił. Och, ten Jan! 
Maurycy nienawidził go całą duszą, porażony do cna tą ostrą nauczką, którą 
musiał uznać za 
słuszną. A gdy usłyszał, jak Chouteau warknął przez zęby, iż z kapralami tego 
pokroju czeka się 
najbliższej bitwy, aby im wpakować kulę w łeb, Maurycy zachłysnął się gniewem i 
w wyobraźni 
ujrzał siebie strzelającego do Jana zza węgła muru.
Lecz oto zainteresowanie wszystkich zwróciło się w innym kierunku. Loubet 
zauważył, że 
podczas owej kłótni Pache również zdecydował się wreszcie pozbyć się swego 
karabina, składając 
go na skraju skarpy. Czemu to zrobił? Nie próbował wyjaśnić, uśmiechając się 
tylko 
z zadowoleniem i niejakim zawstydzeniem – jak grzeczny chłopczyk, któremu 
wypominają 
pierwszy grzech. Wesoły, rozochocony, maszerował machając rękoma. I długimi 
drogami, 
w promieniach słońca, pośród dojrzałych zbóż i chmielników wciąż jednakowo 
ciągnących się 
jedne za drugimi, posuwał się dalej bezładnie pochód, w którym maruderzy bez 
broni i plecaków 
byli już tylko niesfornym, zbłąkanym tłumem, mieszaniną nicponiów i żebraków, na 
których 
widok w osiedlach wiejskich trwożnie zamykano drzwi. W tym momencie 
rozdrażnienie 
Maurycego doszło do szczytu. Oto z oddali słychać było dudnienie: zbliżała się 
rezerwa artylerii 
która wyruszyła na ostatku i której czołówka nagle ukazała się na zakręcie 
gościńca, tak iż 
maruderzy ledwo zdążyli uskoczyć na bok w sąsiednie pole. Oddział posuwał się 
regularną 
kolumną defilując tęgim kłusem – cały pułk, sześć baterii z pułkownikiem z boku 
i z oficerami 
pośrodku na przepisowych miejscach... Działa sunęły z łoskotem, w równych 
odstępach, 
z jaszczykami, końmi i obsługą. I oto kiedy mijała go piątą bateria, Maurycy 
doskonale poznał 
armatę swego kuzyna Honoriusza. Przy niej, dumnie wyprężony na koniu, jechał 
wachmistrz, na 
lewo od kanoniera Adolfa, przystojnego blondyna, na krzepkim kasztanowatym 
mierzynie, 
świetnie dobranym do kłusującego obok naręcznego; wśród sześciu zaś ludzi 
obsługi, siedzących 
parami na armacie i jaszczyku, znajdował się celowniczy Ludwik, brunecik, kolega 
Adolfa, tak 
zwana „parka”, stosownie do ustalonego
zwyczaju łączenia jednego jeźdźca z jednym piechurem; Maurycemu, który ich 
poznał 
w obozie, wydali się jacyś roślejsi, a ciągnięte przez czwórkę koni działo, za 
którym zdążał 
zaprzężony w szóstkę jaszczyk, ukazało mu się jak gdyby w słonecznej glorii, 
błyszczące, 
starannie wyczyszczone i, rzekłbyś, darzone sympatią całego otoczenia – ludzi i 
zwierząt, 
skupionych wokół niego w karności i czułości zacnej rodziny. I szczególnie 
boleśnie odczuł wtedy 
pogardliwe spojrzenie, jakim kuzyn Honoriusz obrzucił napotkanych maruderów, 
nagle zdumiony 
faktem, iż oto jego, Maurycego, widzi pośród tej gromady żołnierzy bez broni. 
Orszak już ich mijał, 
przejechały wozy taborowe, jaszczyki z amunicją, kuźnie polowe. Wreszcie w 
ostatnim tumanie 
kurzu przemknęli jeźdźcy zapasowi; na załomie drogi cichły stopniowo odgłosy 
kopyt i kół.
– Patrzcie ich! – zauważył Loubet. – Niewielka to sztuka odstawiać junaków, 
kiedy się jedzie 
powozem!
Sztab zastał. Altkirch niezajęte. Jeszcze nie było tam Prusaków. Ale generał 
Douay w obawie, 
że mu będą deptali po piętach, że się mogą ukazać lada chwila, chciał koniecznie 
dotrzeć aż do 
Dannemarie, dokąd czołowe kolumny wkroczyły dopiero o piątej po południu. Była 
już ósma, 
zapadał zmrok, kiedy się wreszcie rozłożono obozem śród zamętu zredukowanych do 
połowy 
pułków. Wyczerpani żołnierze słaniali się z głodu i znużenia. Prawie do 
dziesiątej ściągali wciąż 
jeszcze maruderzy szukając z trudem swych kompanii: pojedynczy piechurzy, drobne 
grupy, cały 
ten żałosny orszak rozsiany wzdłuż dróg.
Jan skoro tylko dołączył do swego pułku, począł szukać porucznika Rochas, aby mu 
złożyć 
raport. Odnalazł go w towarzystwie kapitana Beaudoin; rozmawiali z pułkownikiem 
po apelu – 
wszyscy trzej mocno zatroskani, zaniepokojeni o losy swych podkomendnych. 
Usłyszawszy 
pierwsze słowa meldunku, pułkownik de Vineuil natychmiast kazał mu podejść 
bliżej i zmusił do 
wyjawienia całej prawdy. Na jego podłużnej, żółtej twarzy o bardzo czarnych 
oczach, 
błyszczących na tle śnieżnej bieli włosów i obwisłych wąsów, malowało się nieme 
strapienie.
– Panie pułkowniku – odezwał się kapitan Beaudoin nie czekając na zdanie 
przełożonego – 
trzeba rozstrzelać z pół tuzina tych bandytów.
Porucznik Rochas ruchem głowy przytwierdzał. Lecz pułkownik z gestem 
zniecierpliwienia 
odparł:
– Za wielu ich jest... Jakże chcecie? Blisko siedmiuset chłopa! Kogo stamtąd 
wybrać?... 
A poza tym, czy wiecie? Generał nie zgadza się. On jest łagodny, powiada, że w 
Afryce nigdy 
żadnego żołnierza nie ukarał... Nie, nie! Ja tu nic nie mogę zrobić. To okropne!
Kapitan ośmielił się powtórzyć:
– To okropne... To koniec wszystkiego.
A odchodząc Jan usłyszał, jak major Bouroche, którego przedtem nie zauważył, 
stojąc na 
progu oberży mruczał z pasją:
– Nie ma już dyscypliny, nie ma kar, armię diabli biorą! Za tydzień dowódcy będą 
od swych 
żołnierzy dostawać kopniaki w tyłek; a tymczasem, gdyby się było z miejsca 
sprzątnęło kilku 
z tych zuchów, reszta może by się zreflektowała.
Nikt nie został ukarany. Oficerowie ze straży tylnej, eskortujący tabory, 
zatroszczyli się o to, 
by pozbierano plecaki i karabiny porzucone po obydwu stronach dróg. Brakowało 
tylko bardzo 
niewielkiej ilości; o świcie żołnierzy uzbrojono na nowo, jakby ukradkiem, aby 
zatuszować 
sprawę. Wydano rozkaz zwinięcia obozu na godzinę piątą; ale już o czwartej 
otrąbiono pobudkę 
i przystąpiono do pośpiesznego odwrotu w kierunku Belfortu, w przeświadczeniu, 
że Prusacy 
znajdują się zaledwie w odległości dwóch czy trzech mil. Wypadło i tym razem 
zadowolić się 
sucharami; ludzie byli zmordowani tą nocą nazbyt krótką i pełną gorączkowego 
napięcia, nie 
mając w żołądku ani kęsa ciepłej strawy. I znowu porządek pochodu ucierpiał 
wskutek nagłego 
wymarszu.
Dzień ten był jeszcze gorszy, pełen bezbrzeżnego smutku. Krajobraz zmienił się, 
wkraczano 
w okolicę górzystą, drogi wspinały się i zbiegały po pochyłościach zarosłych 
świerkami; wąskie 
doliny pokryte krzewami jałowca mieniły się pozłotą. Ale wśród tych wsi zalanych 
gorącym 
słońcem sierpniowym z każdą godziną wzmagał się podmuch wybuchłej poprzedniego 
dnia paniki. 
Zatrwożenie doszło do szczytu po nadejściu meldunku zalecającego merom 
uprzedzenie 
mieszkańców, że wskazane byłoby ukrycie wszystkich kosztownych przedmiotów. 
Nieprzyjaciel 
więc już jest tuż? Czy starczy czasu na ucieczkę? I każdemu się zdawało, że 
słyszy wrzawę inwazji, 
ten głuchy szum wezbranej rzeki, co teraz od wsi do wsi narastał śród krzyków i 
zawodzenia.
Maurycy szedł krokiem lunatyka; stopy miał pokrwawione, ramiona. obolałe od 
ciężaru 
plecaka i karabina. Nie mógł zebrać myśli, kroczył śród zmory tego, co widział 
dokoła siebie, nie 
słysząc już stąpania towarzyszów; wyczuwał tylko po lewej stronie obecność Jana, 
tak samo jak on 
strudzonego i strapionego. Żałosny był widok tych mijanych wsi; serce wprost 
ściskało się litością. 
Gdy tylko nadchodziły cofające się oddziały – tłum żołnierzy zmęczonych, 
powłóczących nogami 
– mieszkańcy przypatrywali się im z niepokojem, nagląc do pośpiechu. Przed dwoma 
jeszcze 
tygodniami byli tak spokojni, cała Alzacja wyczekiwała tej wojny z uśmiechem, 
przeświadczona, 
że toczyć się ona będzie w Niemczech! A to właśnie Francja została najechana 
przez wroga 
i u nich, dokoła ich domostw, na ich polach szalała burza – na podobieństwo tych 
straszliwych 
huraganów gradu i piorunów, co w dwie godziny niszczą całą prowincję.
Przed drzwiami, pośród okrutnego zamętu mężczyźni ładowali wozy upychając na 
nich 
sprzęty. Z górnych okien kobiety zrzucały ostatnie sztuki pościeli, wynosiły 
zapomniane 
w ostatniej chwili kołyski. Taką kolebkę, ze skrępowanym w niej dzieckiem, 
przytwierdzano 
gdzieś na wierzchu śród powywracanych krzeseł i stołów. Na innym wozie 
przywiązywano, 
niczym szafę, starego niedołężnego dziadka, którego przewożono jak mebel. 
Wreszcie ci, co nie 
mieli wozów, pakowali swój dobytek na taczki; inni zaś oddalali się dźwigając w 
ramio – nach 
kupę łachów; i jeszcze tacy, których całym majątkiem był zegar przyciskany teraz 
do serca jak 
dziecko. Nie sposób było zabrać wszystko; porzucone sprzęty, zbyt ciężkie toboły 
bielizny 
poniewierały się w ściekach. Niektórzy przed odejściem zamykali mieszkania, domy 
wyglądały 
jak wymarłe; większość jednak w pośpiechu, w rozpaczliwym przekonaniu, że 
wszystko zostanie 
zniszczone, pozostawiała stare domostwa otworem, z oknami i drzwiami 
odsłaniającymi pustkę. 
ogołoconych izb; te siedziby były najsmutniejsze – okropnym smętkiem miast 
wziętych szturmem: 
wyludnione pod wpływem strachu żałosne domy, z których nawet koty uciekły w 
trwożnym 
przeczuciu tego, co miało nastąpić. W każdej następnej wsi opłakane to widowisko 
powtarzało się 
w coraz ciemniejszych barwach, wzrastała liczba uchodźców i zbiegów,– śród 
wzmagającego się 
zamieszania, wznoszonych pięści, przekleństw i łez.
Ale najsilniej niepokój dławił Maurycego, kiedy kroczył gościńcem śród szerokich 
pól. Tu, 
w miarę jak się zbliżano do Belfortu, tłum uciekających gęstniał stanowiąc już 
jeden nieprzerwany 
orszak. O, nieszczęśni, spodziewający się znaleźć schronienie pod murami 
twierdzy! Mąż 
popędzał konia, kobieta szła za nim wlokąc z sobą dzieci. Rodziny śpieszyły 
uginając się pod 
tobołami, rozproszone, ponieważ malcy nie mogli nadążyć pośród oślepiającej 
bieli gościńca 
prażonego promieniami słońca. Wielu zdjęło obuwie i dreptało boso, dla pośpiechu; 
tu i ówdzie 
matki na pół odziane karmiły piersią zapłakane niemowlęta. Przerażone oblicza 
obracały się 
wstecz, ręce wyciągały się rozpaczliwie, jakby chcąc zawrzeć horyzont w tej 
wichurze paniki 
jeżącej włosy i szarpiącej naprędce narzuconą odzież. Inni, właściciele 
folwarków, wraz z całą 
czeladzią biegli na przełaj przez pola pędząc przed sobą wypuszczone stada – 
owce, krowy, woły, 
konie wygnane kijami z obór i stajen. Ci kierowali się ku wąwozom, wyżynnym 
równinom, 
opustoszałym lasom, wznosząc tumany kurzu – jak w odległej epoce, kiedy 
wypierane ze swych 
siedzib ludy ustępowały miejsca zwycięskim barbarzyńcom. Czeka ich mieszkanie 
pod namiotem 
w kręgu samotnych skał, tak daleko od wszelkich dróg, iż żaden nieprzyjacielski 
żołnierz nie 
odważy się tam wedrzeć. Snujący się za nimi kurz ginął za kępami jodeł, wraz z 
cichnącymi 
porykami i odgłosem kopyt, podczas gdy na drodze rzeka piechurów i pojazdów 
płynęła 
nieprzerwanie, tamując przemarsz wojska, tak zwarta na przedmieściu Belfortu, że 
kilkakrotnie 
musiano zarządzać postoje.
Podczas jednego z takich krótkich odpoczynków Maurycy był świadkiem sceny, 
której 
wspomnienie utkwiło w nim jak pamięć brutalnego uderzenia w twarz.
Obok drogi stał dom samotny – mieszkanie jakiegoś ubogiego chłopa, którego 
nędzna 
posiadłość rozciągała się w tyle. Gospodarz nie chciał opuścić swego gruntu; 
zbyt silne łączyły go 
z nim więzy. Widać go było w niskiej izbie, tkwiącego ciężko na ławie i 
spoglądającego szklanym 
wzrokiem na tych żołnierzy, których odwrót oznaczał wydanie na łup 
nieprzyjacielowi jego 
dojrzałego zboża. Obok niego stała młoda jeszcze żona z dzieckiem na ręku; 
drugie czepiało się jej 
spódnicy. Wszyscy troje lamentowali. Lecz oto w prostokącie nagle rozwartych 
drzwi stanęła 
babka, bardzo stara, wysoka, chuda, wymachując z pasją obnażonymi ramionami 
podobnymi do 
suplastych postronków. Siwe włosy wymykające się spod czepka falowały dokoła 
kościstej głowy. 
Była tak wzburzona, że wykrzykiwane przez nią słowa niezrozumiałym charkotem 
więzły jej 
w gardzieli.
Żołnierze wybuchnęli śmiechem. Paradnie wygląda ta stara wariatka. Potem poczęli 
rozróżniać słowa:
– Kanalie! Rozbójniki! Tchórze! Podli!
Głosem coraz bardziej piskliwym ciskała im obelgi prosto w twarz. Śmiechy ustały, 
zimny 
dreszcz przebiegł szeregi. Żołnierze zwiesiwszy głowy patrzyli gdzieś w bok.
– Tchórze! Tchórze! Tchórze!
Nagle zdało się, że postać jej rośnie. Wyprostowała się i tragicznie chuda, w 
poszarpanej 
odzieży, wodziła swym długim ramieniem od zachodu ku wschodowi i gest ten, 
rzekłbyś, 
wypełniał niebiosa.
– Tchórze, Ren nie jest tutaj... Ren jest tam, podli tchórze! Wreszcie podjęto 
marsz na nowo. 
Maurycy spotkawszy się w tym
momencie wzrokiem z Janem ujrzał w jego oczach grube łzy. Wstrząsnął nim ten 
widok, 
boleść jego jeszcze się wzmogła na myśl, iż nawet najtępsze chamy odczuły 
zniewagę, na którą się 
nie zasługiwało, a którą trzeba było znieść. W jego skołatanej głowie wszystko 
się załamywało; 
nigdy nie zdołał sobie przypomnieć, kiedy i jak się zakończył ten etap.
Siódmy korpus zużył cały dzień na przebycie dwudziestu trzech kilometrów 
dzielących 
Dannemarie od Belfort; i znów zapadła noc, i było już bardzo późno, kiedy 
oddziały rozłożyły się 
obozem pod murami twierdzy na tym samym miejscu, skąd przed czterema dniami 
wyruszyły na 
spotkanie z wrogiem. Mimo późnej pory i ogromnego znużenia żołnierze uparli się, 
aby rozpalić 
ogniska i zgotować strawę – pierwszy gorący posiłek od chwili wymarszu. I gdy 
wśród nocnej 
świeżości skupieni dokoła ogni pochylali się nad menażkami pomrukując z 
zadowoleniem, nagle 
podniosła się jakaś głucha wrzawa siejąc zdumienie w szeregach. Oto nadeszły dwa 
meldunki, 
jeden tuż po drugim: Prusacy nie przeprawili się przez Ren pod Markolsheim i nie 
było już ani 
jednego Prusaka w Huningue. Przeprawa przez Ren pod Markolsheim, most pontonowy 
wybudowany przy świetle wielkich reflektorów elektrycznych, wszystkie te 
alarmujące opowieści 
były po prostu złym snem, niepojętą jakąś halucynacją, jakiej uległ podprefekt w 
Schlettstadt. A co 
do korpusu zagrażającego Huningue, owego sławetnego korpusu armii 
szwarcwaldzkiej, przed.. 
którym drżała Alzacja, składał się na niego tylko drobny oddział Wirtemberczyków 
– dwa 
bataliony piechoty i szwadron jazdy – którego przemyślna taktyka licznymi 
marszami 
i kontrmarszami z nagłymi i niespodzianymi wypadami wywołała złudzenie obecności 
trzydziestu 
czy czterdziestu tysięcy żołnierza. Pomyśleć, że jeszcze tegoż ranka omal nie 
wysadzono 
w powietrze wiaduktu pod Dannemarie! Dwadzieścia mil bogatej krainy uległo 
zniszczeniu – bez 
żadnej przyczyny, wskutek najniedorzeczniejszej paniki. Na wspomnienie tego 
wszystkiego, co 
widzieli w ów żałosny dzień – mieszkańcy uciekający w panicznej trwodze, pędzący 
swoje stada 
w góry, strumień wozów naładowanych sprzętami prący ku miastu pośród gromady 
dzieci i kobiet 
– żołnierze wybuchali okrzykami gniewu i szyderczym śmiechem.
– Nie, doprawdy, to już szczyt głupoty! – bełkotał Loubet, mamiąc pełnymi ustami 
i potrząsając łyżką. – Gdzież więc jest ten nieprzyjaciel, na którego spotkanie 
nas prowadzono? 
Nikogo nie ma! Dwanaście mil w tę stronę, dwanaście mil z powrotem i ani psa 
przed nami! 
Wszystko na darmo, po to tylko, aby się najeść strachu!
Chouteau hałaśliwie wyskrobujący z menażki resztki strawy wystąpił z głośną 
apostrofą 
przeciwko generałom nie wymieniając zresztą nazwisk. – Ha! To świnie! I jacy 
durnie! Nie lada 
tchórzów mamy jako wodzów! Jeżeli się tak dzielnie spisali nie zastawszy nikogo, 
można sobie 
wyobrazić, jakby się zachowali napotkawszy prawdziwą armię, co?
Dorzucono świeżych naręczy drew do ognia radując się wysoko wyrosłym płomieniem; 
Lapoulle, grzejąc sobie nogi z błogim zadowoleniem, wybuchnął głupawym śmiechem 
nie 
rozumiejąc, o co chodzi; Jan, początkowo udający, iż nie słyszy, wreszcie 
odezwał się po 
ojcowsku:
– Zamilknijcież! Gdyby was usłyszano, mogłoby się to źle skończyć.
W nim samym zdrowy chłopski rozum oburzał się na głupotę dowódców. Lecz trzeba 
było 
nakazywać dla nich szacunek; toteż gdy Chouteau wciąż jeszcze gderał, Jan 
przerwał mu ostro,
– Cicho bądźcie! Idzie właśnie porucznik, zwróćcie się do niego, jeżeli macie 
jakieś uwagi...
Maurycy siedział na uboczu, zwiesiwszy głowę. Tak, to koniec wszystkiego. Ta 
niekarność, te 
odruchy buntu przy pierwszym niepowodzeniu zmieniały armię w jakąś bezładną, 
rozprzężoną 
bandę, w materiał podatny do wszelkich katastrof. Tam, pod Belfort, nie widzieli 
przecież żadnego 
Prusaka – a oto są pobici.
Następne dni w swej monotonii naznaczone były niezdrowiem wyczekiwania i 
niepokoju. 
Aby zająć czymś swe oddziały, generał Douay
zapędził żołnierzy do robót przy mocno zniszczonych szańcach.
Z pasją przekopywano ziemię, przebijano skały. A tu żadnych wia-
domości! Gdzie armia Mac-Mahona? Co się dzieje pod Metzem?
Obiegały najdziwaczniejsze pogłoski, sprzeczne wieści zawarte na łamach kilku 
dzienników 
paryskich wzmagały mroki, w których się błąkano. Generał pisał dwukrotnie 
domagając się 
rozkazów i nie otrzymał wcale odpowiedzi. Wreszcie jednak 12 sierpnia siódmy 
korpus został 
uzupełniony dzięki przybyciu trzeciej dywizji z Włoch; ale były to wciąż tylko 
dwie dywizje, 
albowiem pierwsza po klęsce pod Froeschwiller rozproszyła się w odwrocie i nie 
wiadomo było, 
gdzie się teraz znajduje. Na koniec po tygodniu tego opuszczenia, tego 
całkowitego odcięcia od 
reszty Francji, nadszedł telegram z rozkazem wymarszu. Radość stąd powstała 
wielka, gdyż 
wszystkim już obrzydło bezczynne życie. A podczas przygotowań poczęto znów snuć 
przy – 
puszczenia; nikt nie wiedział, dokąd wyruszano: jedni powiadali, że na obronę 
Strasburga, podczas 
gdy inni przebąkiwali nawet o śmiałym wypadzie w głąb Szwarcwaldu w celu 
przecięcia 
Prusakom linii odwrotu.
Zaraz nazajutrz rano sto szósty pułk wyruszył jeden z pierwszych, stłoczony w 
wagonach 
bydlęcych. Wóz wiozący sekcję Jana był szczególnie zapchany, tak iż Loubet 
twierdził, że nie było 
miejsca nawet na kichnięcie. Ponieważ fasunek i tym razem wydano pośród 
kompletnego 
bezhołowia, żołnierze otrzymali swoją rację żywnościową, w postaci wódki, toteż 
prawie wszyscy 
byli pijani; stan ten wyrażał się wyciem i sprośnymi śpiewkami. W wagonie 
ciemnym od 
fajczanego dymu trudno było rozeznać współjadących; panowało w nim nieznośne 
gorąco i snuły 
się wyziewy stłoczonych ciał; z czarnego pędzącego wagonu dobywały się wykrzyki 
zagłuszające 
turkot kół i niosły się daleko, zamierając gdzieś hen, wśród smętnych pól. 
Dopiero w Langres 
zorientowano się, że pułk wraca do Paryża.
– A do diabła! – powtarzał Chouteau prezydujący już w swym kącie z tytułu 
autorytetu 
tęgiego pyskacza. – Z pewnością wyznaczą nas na pozycję pod Charentonneau, aby. 
Bismarck nie 
mógł się wyspać w Tuileriach.
Tamci rechotali ze śmiechu, uważali to za morowy kawał, sami nie wiedząc 
dlaczego. Zresztą 
najdrobniejsze wydarzenia wzniecały, wybuchy śmiechu i ogłuszające ryki: 
wieśniacy sterczący 
obok toru, grupy zaniepokojonych ludzi wyglądających na małych stacyjkach 
przejazdu pociągu 
z nadzieją uzyskania jakichś wiadomości – cała ta Francja drżąca z przerażenia 
przed grozą 
inwazji, A te tłumy słyszały, w wichrze pędzącej lokomotywy, śród migających 
wagonów, jedynie 
wycie żołnierzy, tego armatniego mięsa przewożonego pospiesznie. Jednakże na 
jednej ze stacji, 
gdzie się zatrzymano, trzy wytwornie ubrane damy, zamożne mieszczanki, które 
rozdawały 
żołnierzom filiżanki bulionu, odniosły prawdziwy sukces. Ludzie ze łzami w 
oczach całowali je po 
rękach.
Ale zaraz potem ohydne piosenki i dzikie wrzaski zabrzmiały na nowo. W pewnym 
momencie, 
już za Chaumont, pociąg mijał się z drugim, wiozącym artylerzystów, którzy 
jechali do Metzu. 
Zwolniono biegu. Żołnierze z obydwu pociągów witali się śród okrutnej wrzawy. 
Zresztą 
artylerzyści byli z pewnością jeszcze bardziej pijani; stali w posuwających się 
wagonach, 
wygrażając pięściami i wrzeszcząc z rozpaczliwą pasją:
– Na rzeź! Na rzeź! Na rzeź!
Zdawało się, że powiał mroźny wiatr, lodowaty wiew jak gdyby z kostnicy. 
Zapanowała nagła 
cisza, którą Loubet przerwał rechotliwym okrzykiem:
– Jakoś nie weseli są ci nasi koledzy!
– Bo też mają rację – odparł Chouteau. – To wstrętne wysyłać kupę dzielnych 
chłopaków na 
śmierć z powodu jakichś tam paskudnych historii, o których oni nie mają pojęcia.
Rozgadał się. Mówił jak typowy gorszyciel, próżniak z Montmartre, mularz-
szlifibruk 
i hulaka, który źle przetrawił kawałki przemówień zasłyszanych na wiecach, 
mieszający 
oburzające brednie z wzniosłymi zasadami równości i wolności. Wszystko wiedział, 
pouczał 
kolegów, zwłaszcza Lapoulle’a, którego postanowił wykierować na „zucha”.
– Ha, bracie! To całkiem proste! Jeżeli Badinguet ma jakieś nieporozumienie z 
Bismarckiem, 
niechże załatwią to między sobą, na
pięści, nie niepokojąc setek tysięcy ludzi, co się nawet nie znają i nie mają 
ochoty się bić!
Wszyscy w wagonie śmiali się rozbawieni, urzeczeni, a Lapoulle, który nie 
wiedział, kto to 
jest Badinguet, i nie potrafił powiedzieć nawet, czy bije się za cesarza, czy za 
króla, powtarzał ze 
swoją miną dziecka-olbrzyma:
– Ma się rozumieć, na pięści, a potem: po kieliszku!. Ale teraz Chouteau zwrócił 
się z kolei do 
Pache’a:
– Albo ty, co wierzysz w Pana Boga... Toć ten twój Pan Bóg zakazał bić się. A 
więc, fujaro, 
dlaczego tu jesteś?
– Ba! – odrzekł z zakłopotaniem Pache. – Nie przyszedłem tu z własnej ochoty... 
Tylko, cóż? 
Żandarmi...
– Żandarmi! Gadaj zdrów! Gwizdać na żandarmów! Wiecie, chłopaki, co byśmy 
powinni 
zrobić, gdybyśmy byli morowcami? Teraz zaraz, kiedy nas wyładują, zwialibyśmy, 
tak! 
Zwialibyśmy spokojniutko, zostawiając tego opasłego wieprza Badinguet i całą 
jego klikę diabła 
wartych generałów: niech sobie radzą, jak chcą, z tymi swymi parszywymi 
Prusakami!
Przybrane przez Napoleona III nazwisko, kiedy po nieudanym puczu mającym 
przywrócić 
cesarstwo uciekał do Anglii. Zagrzmiały brawa. Przewrotny jad działał, a 
Chouteau triumfował 
wykładając swe teorie, w których mętnym potokiem płynęły zmiesza – ne: Republika, 
Prawa 
Człowieka, zmurszałość Cesarstwa, które należało obalić, zdrada wszystkich 
dowódców, 
z których każdy, jak to było dowiedzione, sprzedał się za milion. Chouteau 
mienił się 
rewolucjonistą; tamci nie wiedzieli nawet, czy są republikanami, z wyjątkiem 
Loubeta, wyjadacza, 
który wiedział, czego się trzymać, jako że chodziło mu zawsze tylko o fasunek. 
Niemniej przeto 
wszyscy, podnieceni, wykrzykiwali przeciw cesarzowi, przeciw oficerom, na tę. 
przeklętą budę, 
którą puszczą kantem, bez gadania, przy pierwszej sposobności. I rozdmuchując 
coraz bardziej 
owe namiętności, Chouteau spod oka obserwował Maurycego, tego panicza, którego 
rozweselał, 
który – stwierdzał to z dumą – był po jego stronie; aby i jego z kolei 
roznamiętnić, postanowił 
zaatakować Jana, który śród tej całej wrzawy trwał dotychczas nieruchomo i jakby 
drze miąć, na 
pół przymknąwszy powieki. Od czasu surowej nauczki udzielonej przez kaprala 
ochotnikowi, 
którego zmusił do podjęcia _ porzuconego karabina – jeżeli ten żywił urazę do 
zwierzchnika – 
nadarzała się okazja do wywołania między nimi starcia.
– Znamy też takich, co nam grozili rozstrzelaniem – podjął surowo Chouteau – 
drani, co nas 
traktują gorzej niż zwierzęta; co nie chcą zrozumieć, że kiedy się ma dosyć 
plecaka i pukawki, bęc! 
ciska się to wszystko na pole, żeby zobaczyć, czy co z tego wyrośnie! Hej, 
koledzy, co by też oni 
powiedzieli, gdyby tak teraz, kiedy ich trzymamy tu pod ręką, wyrzucić z pociągu 
na drogę? Jak 
myślicie, co? Trzeba dać przykład, żeby nam przestano zawracać głowę tą parszywą 
wojną! 
Śmierć pluskwom Badingueta! Śmierć draniom, którzy chcą, żebyśmy się bili!
Jan zaczerwienił się mocno, twarz nabiegła mu falą krwi z gniewu, który 
nieczęsto go 
nawiedzał z taką mocą. Chociaż był ściśnięty przez sąsiadów jak w żywym imadle, 
powstał 
i z wzniesionymi pięściami spojrzał na swego prześladowcę tak groźnie, że tamten 
zbladł.
– Do stu piorunów! Stulisz gębę nareszcie, ty świnio! Od godziny milczę, bo nie 
ma już 
dowódców i nie mogę was wsadzić do paki. Nie, dalibóg! Byłbym oddał pułkowi 
wielką usługę 
uwalniając go ód takiej gadziny jak ty... Ale słuchaj: z chwilą, gdy kary są 
bujdą, będziesz miał ze 
mną do czynienia. Nie ma tu kaprala, jest tylko porządny chłop, któremu 
zawracasz głowę i który 
potrafi zamknąć ci gębę... Och, ty podły tchórzu, nie chcesz się bić i starasz 
się innych do tego 
samego namówić! Powtórz no jeszcze, a zobaczysz!
Porwani śmiałym wystąpieniem Jana wszyscy w wagonie odwrócili się od Chouteau, 
który 
bełkotał coś bez związku cofając się przed potężną pięścią przeciwnika.
– I tak samo jak ty kpię sobie z Badingueta, słyszysz? Ja tam zawsze gwizdałem 
na politykę, 
wszystko jedno czy Republika, czy Cesarstwo; a i dzisiaj, tak samo jak dawniej, 
kiedy uprawiałem 
swą rolę, pragnę jedynie powszechnego szczęścia, porządku, dobrych interesów... 
Ma się rozumieć, 
że bić się nikomu nie jest miło. Ale to nie przeszkadza wcale, że należałoby 
rozstrzeliwać kanalie, 
co usiłują człeka zniechęcić, kiedy i tak tyle potrzeba wysiłku, by się 
zachowywać jak przystoi. Do 
diabła! Chłopcy, czy się w was krew nie burzy, gdy słyszycie, że Prusacy są w 
waszym kraju i że 
ich trzeba wyrzucić precz?!
Teraz, z charakterystyczną dla tłumów zmiennością porywów, żołnierze jęli 
frenetycznie 
przytakiwać kapralowi powtarzającemu swą przysięgę: że wybije zęby pierwszemu w 
swej sekcji, 
który będzie gadał, że mu się nie chce bić.
– Brawo, niech żyje kapral! Raz-dwa rozprawimy się z Bismarckiem!
Śród tej wrzaskliwej owacji Jan, uspokojony już, zwrócił się grzecznie do 
Maurycego, jak 
gdyby ten nie był jego podkomendnym.
– Przecie pan nie może trzymać z tchórzami... Poczekajmy, jeszcześmy się nie 
bili, a to jednak 
my im w końcu damy łupnia, tym Prusakom!
W tym momencie Maurycy uczuł, że mu do serca spływa jakby ciepły promień słońca. 
Stał 
wzruszony i pełen upokorzenia. Jakże? Więc ten człowiek nie jest jednak tylko 
prostym chamem? 
I wspomniał ów odruch ohydnej nienawiści, jaka nim owładnęła wówczas, kiedy 
podnosił z ziemi 
karabin porzucony w chwili zamroczenia. Lecz wspomniał także, jak bardzo się 
zdumiał na widok 
tych dwóch grubych łez w oczach kaprala, gdy starowinka z rozwianymi siwymi 
włosami urągała 
im wskazując Ren, tam daleko, na horyzoncie. Czyżby braterstwo wspólnie 
ponoszonych trudów 
i bólów niweczyło urazę? On, należący do rodziny bonapartystów, marzył o 
Republice jedynie 
teoretycznie. Miał raczej sentyment dla osoby cesarza, był zwolennikiem – wojny, 
którą uważał za 
sprawę bytu narodów. I oto nagle wracała mu nadzieja – w jednym z owych 
właściwych mu 
przeskoków wyobraźni – a zapał, który go pewnego wieczora skłonił do wstąpienia 
do wojska, 
ożywał w. nim rozpierając serce pewnością zwycięstwa.
– Ależ to pewne, kapralu – odparł wesoło – damy im łupnia! Wagon toczył się 
wciąż, unosząc 
swój ładunek ludzki stłoczony w gęstym dymie fajczanym i dławiącym gorącu, 
ciskając 
strwożonym wieśniakom, skupionym na mijanych stacjach, strzępy sprośnych 
piosenek śród 
pijackiego zgiełku.. Dnia 20 sierpnia przybyto do Paryża na dworzec Pantin, 
tegoż dnia wieczorem 
odjechano, nazajutrz zaś po przyjeździe do Reims wymaszerowano do obozu w 
Châlons. III
Ku wielkiemu zdziwieniu Maurycego sto szósty pułk zajechał do Reims i otrzymał 
rozkaz 
rozłożenia się tam obozem. Nie idą więc do Châlons, aby się połączyć z trzonem 
armii? A gdy 
w dwie godziny później pułk ustawił broń w kozły o milę od miasta, od strony 
Courcelles, na 
rozległej równinie rozciągającej się wzdłuż kanału od Aisne do Marny – zdumienie 
jego jeszcze 
wzrosło, skoro dowiedział się, że cała armia z Châlons od rana cofa się i że w 
tym właśnie miejscu 
biwakowała. Istotnie, od krańca po kraniec horyzontu aż do Saint-Thierry i do 
Neuvillette, nawet 
po drugiej stronie drogi z Laon, wznosiły się namioty; wieczorem zapłoną tam 
ogniska czterech 
korpusów armii. Widocznie plan, który przeważył, polegał na zajęciu pozycji pod 
Paryżem, aby 
tam czekać na Prusaków. Maurycy był z tego bardzo zadowolony. Czyż tak nie było 
najrozsądniej?
Owo popołudnie 21 sierpnia zeszło na wałęsaniu się po obozie w poszukiwaniu 
nowin. 
Panowała zupełna swoboda, zdawało się, że karność rozluźniła się jeszcze 
bardziej, żołnierze 
oddalali się i powracali, kiedy chcieli. Mógł więc najspokojniej wrócić do Reims, 
gdzie miał do 
podjęcia bon na sto franków, który otrzymał od swej siostry Henrietty. W 
kawiarni usłyszał, jak 
jakiś sierżant rozprawiał o złych nastrojach panujących w osiemnastu batalionach 
sekwańskiej 
gwardii narodowej, którą właśnie odesłano do Paryża; najgorzej było w szóstym 
batalionie, 
którego żołnierze o mało nie wystrzelali swych oficerów. Tam, w obozie, 
codziennie głośno 
urągano generałom, a od czasu bitwy pod Froeschwiller żołnierze nie salutowali 
nawet 
marszałkowi Mac-Mahon. Kawiarnia napełniła się gwarem, między dwoma spokojnymi 
mieszczuchami wybuchł gwałtowny spór o ilość wojska, jaką teraz marszałek będzie 
miał pod 
rozkazami. Jeden wymieniał liczbę całkiem niedorzeczną – trzystu tysięcy ludzi. 
Drugi, 
rozsądniejszy, wyliczał cztery korpusy: dwunasty, z trudem uzupełniony w obozie 
przy pomocy 
pułków marszowych i dywizji piechoty marynarki; pierwszy, którego niedobitki 
ściągały 
w nieładzie od 14 sierpnia i którego kadrę naprędce formowano; wreszcie piąty, 
rozbity bez walki, 
odrzucony, rozproszony w panicznym odwrocie, oraz siódmy przybyły koleją, 
również 
zdemoralizowany, uszczuplony o całą pierwszą dywizję, której szczątki odnalazł 
dopiero w Reims; 
razem sto dwadzieścia tysięcy chłopa wliczając już w to jazdę rezerwy, dywizję 
Bonnemaina 
i Margueritte’a. Ale kiedy sierżant wmieszał się do dyskusji z gniewną wzgardą 
mówiąc o tym 
wojsku – zbieraninie bezładnej, prostodusznym stadzie prowadzonym na rzeź przez 
durniów – 
obydwaj mieszczanie zdjęci niepokojem i w obawie kompromitacji wymknęli się z 
lokalu.
Na mieście Maurycy postarał się o gazety. Wypchał sobie kieszenie wszystkimi 
numerami, 
jakie udało mu się zdobyć, i czytał krocząc pod wielkimi drzewami wspaniałej 
alei ciągnącej się 
wzdłuż miasta.. Gdzież więc są armie niemieckie? Rzekłbyś, że je gdzieś 
zagubiono! Dwie 
niewątpliwie znajdowały się w okolicach Metzu: pierwsza, którą dowodził generał 
Steinmetz 
pilnując stanowiska; druga prowadzona przez księcia Fryderyka Karola usiłująca 
zawrócić w górę 
prawym brzegiem Mozeli, aby przeciąć Bazaine’owi drogę do Paryża. Ale trzecia, 
armia następcy 
tronu, triumfatorka spod Wissemburga i Froeschwiller, która ścigała pierwszy i 
piąty korpus, 
gdzież. jest naprawdę? Wieści o niej były sprzeczne i chaotyczne. Czy jeszcze 
obozuje w Nancy? 
Czy posuwa się na Châlons, skoro obóz opuszczono z takim pośpiechem, podpalając 
magazyny, 
ekwipunek, furaż, wszelkiego rodzaju zapasy? I znów zamęt, najsprzeczniejsze 
przypuszczenia 
w związku z planami, jakie przypisywano generałom. Maurycy, jakby odgrodzony od 
świata, 
dopiero wtedy dowiedział się o wypadkach paryskich: nagły grom klęski, który 
spadł na cały lud 
pewny zwy cięstwa, straszne wzburzenie na ulicach, zwołanie Izb, upadek gabinetu 
liberalnego, 
który zarządził plebiscyt, pozbawienie cesarza tytułu głównodowodzącego i 
zmuszenie go do 
przekazania naczelnego dowództwa marszałkowi Bazaine. Od 16 sierpnia cesarz 
przebywał 
w obozie w Châlons i wszystkie dzienniki donosiły o odbytym na – stępnego dnia 
posiedzeniu 
wielkiej rady, w którym wprawdzie uczestniczyli książę Napoleon oraz generalicja, 
jednak nie 
zgadzali się wcale między sobą co do powziętych uprzednio postanowień, uznając 
jedynie 
wynikające z nich fakty: nominację generała Trochu na stanowisko gubernatora 
Paryża oraz 
powierzenie marszałkowi Mac-Mahon dowództwa armii operującej w rejonie Châlons, 
co 
oznaczało całkowite odsunięcie w cień osoby cesarza. Wśród sprzecznych planów 
następujących 
po sobie z godziny na godzinę wyczuwało się przerażenie, brak decyzji. I wciąż 
pytanie gdzie są 
armie niemieckie? Kto miał słuszność: ci, co utrzymywali, że Bazaine ma swobodę 
ruchów 
i przeprowadza odwrót przez pozycje północne, czy też ci, którzy twierdzili, że 
jest już 
unieruchomiony pod Metz? Krążyła uporczywa pogłoska o gigantycznych bitwach, o 
walkach 
bohaterskich toczonych w ciągu całego tygodnia – od czternastego do dwudziestego 
– choć nic 
z nich nie wynikło poza groźnym szczękiem oręża, odległym i zagubionym.
W pewnym momencie znużony Maurycy usiadł na ławce. Dokoła niego miasto zdawało 
się 
żyć swym życiem codziennym; bony pod pięknymi drzewami pilnowały dzieci, podczas 
gdy 
drobni rentierzy powolnym krokiem odbywali swą zwykłą przechadzkę. Powrócił do 
czytania – 
i oto natknął się na artykuł, który dotychczas uszedł jego uwadze, zamieszczony 
w płomiennym 
organie opozycji republikańskiej. Raptownie wszystko się wyjaśniło. Dziennik 
twierdził, że na 
naradzie z dnia 17 sierpnia, odbytej w obozie Châlons, zadecydowany został 
odwrót armii do 
Paryża i że nominacji generała Trochu dokonano jedynie gwoli przygotowania 
powrotu cesarza. 
Ale dodawał, że postanowienia te upadły wskutek stanowiska cesarzowej-regentki 
oraz nowego 
gabinetu ministrów. Zdaniem cesarzowej rewolucja była nieunikniona, w razie 
gdyby cesarz 
pojawił się na nowo. Przypisywano jej powiedzenie: „Nie wejdzie żywy do 
Tuilerii.” Dlatego też 
z całym właściwym sobie uporem domagała się pochodu naprzód, połączenia się za 
wszelką cenę 
z armią Metzu, wspieraną zresztą przez generała de Palikao, nowego ministra 
wojny, który 
planował druzgocący, a zwycięski marsz, aby podać rękę Bazaine’owi. Teraz 
Maurycy, 
opuściwszy dziennik na kolana i błądząc wzrokiem w przestrzeni, sądził, że 
wszystko rozumie: 
dwa zwalczające się plany, wahania marszałka Mac-Mahon co do podjęcia owego 
marszu 
flankowego, tak niebezpiecznego z niezbyt mocnymi oddziałami, i niecierpliwe, 
coraz bardziej 
gniewne rozkazy nadchodzące z Paryża, które go zmuszały do tego szalonego 
przedsięwzięcia. 
Potem na tle tej tragicznej walki nawiedziła go nagle wyraźna wizja cesarza 
odartego ze swej 
władzy oddanej w ręce cesarzowej-regentki, pozbawionego naczelnego dowództwa, 
które 
przekazał marszałkowi Bazaine, cesarza nie będącego już niczym, ot, cieniem 
cesarskim nikłym 
i mglistym, rzeczą niepotrzebną, bezimienną i zawadzającą, z którą nie wiadomo 
było, co zrobić, 
którą Paryż odpychał precz; i nawet w armii nie miał już miejsca, z chwilą gdy 
się zobowiązał do 
niewydawania żadnego rozkazu.
Nazajutrz rano, po burzliwej nocy, którą, otulony kocem, Maurycy przespał poza 
namiotem, 
doznał jednak uczucia ulgi dowiedziawszy się, że stanowczo bierze górę plan 
odwrotu do Paryża. 
Mówiono o nowej sesji rady odbytej poprzedniego dnia wieczorem, na której był 
obecny dawny 
wicecesarz Rouher, wysłany przez cesarzową, aby przyśpieszył sprawę marszu na 
Verdun, 
a którego marszałek jakoby przekonał o niebezpieczeństwie takiego posunięcia. 
Czy otrzymano 
niedobre wiadomości od marszałka Bazaine? Nikt się nie ważył tego potwierdzić. 
Ale wymowny 
był sam brak wieści; wszyscy rozsądniejsi oficerowie wypowiadali się za 
czekaniem pod Paryżem, 
aby w razie potrzeby stanowić jego armię pomocniczą. I przeświadczony, że już 
nazajutrz nastąpi 
odwrót, ponieważ rzekomo rozkazy zostały wydane, Maurycy, uszczęśliwiony, chciał 
zaspokoić 
uporczywą zachciankę: choć raz uniknąć kuchni żołnierskiej, zjeść gdzieś 
śniadanie na obrusie, 
mając przed sobą butelkę, szklankę, talerz – wszystko, czego od wielu miesięcy 
był pozbawiony. 
Miał pieniądze. Z bijącym sercem, jak gdyby popełniał jakiś zdrożny wybryk, 
wymknął się 
z obozu w poszukiwaniu gospody..
Po drugiej stronie kanału, przy wejściu do wioski Courcelles, znalazł to 
wyśnione śniadanie, 
Poprzedniego dnia słyszał, że cesarz zajechał do jednego z mieszczańskich domów 
w Courcelles; 
przez ciekawość Maurycy przechadzał się tamtędy; przypomniał sobie, że widział u 
zbiegu dwóch 
ulic gospodę z altanką, gdzie zwisały dojrzałe już, złociste winne grona. Pod 
pnącą się winoroślą 
widniały malowane na zielono stoły, w obszernej zaś kuchni dostrzegało się przez 
otwarte na 
oścież drzwi zegar ścienny, oleodruki z Épinal porozpinane śród fa – jansowych 
talerzy oraz 
ogromną oberżystkę obracającą rożen. Z tyłu mieściła się kręgielnia. Całość była 
wdzięczna, 
poczciwa i pogodna – typowa stara francuska oberża.
Przystojna dziewczyna o bujnej piersi ukazała się w progu i szczerząc białe zęby 
zapytała:
– Pan będzie jadł śniadanie?
– A pewnie! Proszę dać mi jajka, kotlet, ser! I białego wina! Odchodzącą 
przywołał 
z powrotem.
– Proszę mi powiedzieć, czy to nie do jednego z tych domów zajechał cesarz?
– O tam, do tego przed nami. Domu nie widać, bo go zasłania ten wysoki mur 
z przerastającymi go czubami drzew.
Usadowił się w altance, odpiął pas, aby mu było wygodniej, wybrał sobie stół, na 
który słońce 
przeświecając przez winorośle rzucało złote krążki. I co chwila spoglądał na 
żółty mur, który 
osłaniał cesarza. Był to w istocie dom tajemniczy, ustronny, którego dachówek 
nie było nawet 
widać na zewnątrz. Wejście znajdowało się po drugiej stronie, od wiejskiej, 
wąskiej drogi, bez 
jednego sklepiku ani nawet okna, wijącej się między posępnymi murami. Z tyłu 
niewielki park 
tworzył jakby wysepkę zieleni pośród kilku sąsiednich budowli. I tam, na drugim 
skraju drogi, 
zobaczył rojny nieustanną krętaniną ludzi i koni cały tabor powozów i furgonów 
zawalający 
obszerne podwórze okolone wozowniami i stajniami.
– Czy to wszystko dla cesarza? – zapytał żartobliwie dziewczynę rozpościerającą 
na stole 
bielutki obrus.
– A jakże, wszystko dla samego tylko cesarza! – odpowiedziała z miłą, wesołą 
minką, rada, że 
może zaprezentować swe zdrowe zęby.
I najwidoczniej poinformowana przez stajennych, którzy od wczoraj zachodzili tu 
popijać, 
wyliczyła: sztab złożony z dwudziestu pięciu oficerów, sześćdziesięciu 
gwardzistów wraz 
z plutonem służby konwojowej, sześciu żandarmów z korpusu sądowego; dalej świta 
obejmująca 
siedemdziesiąt trzy osoby: szambelanowie, kamerdynerzy, lokaje, kucharze i 
kuchciki; potem 
cztery konie wierzchowe i dwa powozy dla cesarza, dziesięć wierzchowców dla 
koniuszych, osiem 
dla dojeżdżaczy i hajduków, nie licząc czterdziestu siedmiu koni pocztowych; 
wreszcie szaraban, 
dwanaście furgonów pod bagaże, z których dwa zarezerwowane dla kuchni wzbudziły 
jej podziw 
wielką ilością sprzętu kuchennego, talerzy i butelek zgrupowanych we wzorowym 
porządku.
– Ach, proszę pana! Trudno sobie wyobrazić co to za rondle! Błyszczy to jak 
słońce! A co tam 
półmisków, naczyń, przyrządów, o których nie potrafię nawet panu powiedzieć, do 
czego służą. 
A piwnica! Ho! ho! Jaki tam burgund, bordeaux, a szampan!. Byłoby z czego 
wyprawić nie lada 
weselisko!
Uradowany widokiem bielutkiego obrusa oraz wina iskrzącego się w szklance, 
Maurycy 
z nieprzeczuwanym dotychczas w sobie łakomstwem zjadł dwa jajka na miękko. Gdy 
odwracał 
głowę na lewo, widział przez drzwi altany rozległą równinę obsadzoną namiotami – 
całe rojne 
miasto wyrosłe wśród chat między kanałem a Reims. Zaledwie kilka mizernych kęp 
drzew 
znaczyło się zielonymi plamami na szarym obszarze. Trzy wiatraki wznosiły swe 
chude ramiona. 
Ale sponad bezładnych dachów Reims tonących w wierzchołkach kasztanów, w 
błękitnym 
powietrzu zarysowywał się profil masywu katedry, mimo oddalenia – olbrzymi obok 
niskich 
domów. I Maurycy powracał pamięcią do wspomnień szkolnych, do mozolnie 
wykuwanych 
i wyjąkiwanych lekcji: pomazanie naszych królów, święta ampułka, Klodwig, Joanna 
d’Arc – cała 
chlubna stara Francja.
Potem, gdy opanowany na nowo myślą o cesarzu przebywającym w tym skromnym, tak 
dyskretnie zamkniętym domu mieszczańskim, skierował wzrok na wielki żółty mur, 
zdumiał się 
odczytawszy nakreślony węglem ogromnymi literami okrzyk: „Niech żyje Napoleon!”, 
obok 
mnóstwa niezdarnych sprośności. Deszcz zmył litery, napis był widocznie stary. 
Co za osobliwość 
– na tym murze okrzyk dawnego. zapału bojowego niewątpliwie głoszący chwałę 
stryja-zdobywcy, 
a nie bratanka! I oto odżywało całe jego dzieciństwo i śpiewało we wspomnieniach 
o tym, jak 
w Chene-Populeux już w kolebce słuchał opowieści dziadka, żołnierza Wielkiej 
Armii. Matka nie 
żyła, ojciec, w tym bankructwie chwały, jakie dotknęło synów bohaterów po upadku 
Cesarstwa, 
musiał przyjąć miejsce poborcy; dziadek zaś, popadłszy z powrotem w przeciętność 
urzędniczego 
bytowania, żył tam przy nich z lichej, pensyjki, znajdując jedyną pociechę w 
opowiada niu 
o swych kampaniach wnukom – parce jasnowłosych bliźniąt, którym po trosze 
zastępował matkę. 
Na lewym kolanie sadzał Hen – riettę, na prawym Maurycego i godzinami ciągnęły 
się homeryckie 
opowieści wojenne.
W zamęcie dziejów, rzekłbyś, działo się to poza historią, w straszliwym starciu 
wszystkich 
ludów, Anglicy, Austriacy, Prusacy, Rosjanie defilowali kolejno i łącznie, w 
przypadkowym 
doborze sojuszów, przy czym nie zawsze było wiadomo, dlaczego byli pobici ci, a 
nie tamci. Ale 
ostatecznie wszyscy zostawali pobici, pobici nieuchronnie, za jednym zamachem 
bohaterstwa 
i geniuszu, zmiatającym armie jak źdźbła słomy. Oto Marengo, bitwa na równinie, 
ze swymi 
wielkimi, uczenie rozwiniętymi liniami, swym nienagannym odwrotem w szachownicę, 
batalionami milczącymi i niewzruszonymi pod gradem ognia – legendarna bitwa 
przegrana 
o godzinie trzeciej, wygrana o szóstej; bitwa, w której ośmiuset grenadierów 
armii konsularnej 
przełamało atak kawalerii austriackiej, gdzie Desaix przybył po to, by umrzeć i 
zmienić 
zaczynającą się klęskę w nieśmiertelne zwycięstwo. Oto Austerlitz ze swym 
pięknym słońcem 
sławy w mgle zimowej, Austerlitz – bitwa rozpoczynająca się zajęciem 
płaskowzgórza Pratzen, 
a zakończona strasznym załamaniem lodów na zamarzniętych stawach: cały korpus 
armii 
rosyjskiej, ludzie i zwierzęta, zapadają się z okropnym trzaskiem, podczas gdy 
bóg Napoleon, 
który oczywiście wszystko przewidział, przyśpiesza klęskę prażąc ogniem armatnim. 
Oto Jena – 
grób potęgi pruskiej; najpierw ogień tyraliery skroś październikową mgłę; 
niecierpliwość Neya, 
który omal wszystkiego nie zaprzepaszcza; potem wkroczenie na linię marszałka 
Augereau, który 
go wyswobadza z opresji; gwałtowne natarcie znoszące centrum nieprzyjacielskie; 
na koniec 
panika, popłoch przechwalonej konnicy, którą nasi huzarzy sieką jak dojrzałe 
owsy, zasypując 
romantyczną dolinę pokosem ludzi i koni. Oto Eylau – odrażająca, najkrwawsza 
rzeźnia, piętrząca 
się ohydnie zmasakrowanymi ciałami; Eylau – czerwone od krwi pod zawieją śnieżną, 
ze swym 
posępnym, bohaterskim cmentarzem, Eylau – całe jeszcze tętniące piorunową szarżą 
osiemdziesięciu szwadronów Murata, które przeszyły na wylot armię rosyjską, 
zaściełając ziemię 
tak grubą warstwą trupów, że sam Napoleon zapłakał. Oto Friedland – ogromna 
przerażająca 
pułapka, w którą znowu Rosjanie wpadli jak stado ogłupiałych wróbli, arcydzieło 
strategii cesarza, 
który wiedział wszystko i wszystko mógł; nasze lewe skrzydło nieruchome i 
niewzruszone, 
podczas gdy Ney zdobywszy miasto, ulica za ulicą, niszczy mosty; potem to lewe 
skrzydło atakuje 
prawe nieprzyjacielskie, przypierając je do rzeki, miażdżąc je w tym ślepym 
zaułku; krwawa 
robota trwa do godziny dziesiątej wieczorem. Oto Wagram: Austriacy usiłują 
odciąć nas od 
Dunaju, wzmacniają wciąż swe prawe skrzydło, aby pobić Massenę, który, ranny, 
dowodzi 
z otwartej karety; i Napoleon pozwalający im działać, przebiegły a tytaniczny; i 
nagle sto armat 
straszliwym ogniem rozbija ogołocone centrum odrzucając nieprzyjaciela o 
przeszło milę, podczas 
gdy prawe skrzydło, przerażone swym odosobnieniem, uchodząc przed znów teraz 
triumfującym 
Masseną, unosi resztkę armii. Oto na koniec rzeka Moskwa, gdzie jasne słońce. 
Austerlitz ukazało 
się po raz ostatni; okrutna walka wręcz; starcie siły liczebnej i zaciętej 
odwagi; wzgórza, 
zdobywane wśród nieustannej strzelaniny, reduty brane szturmem na białą broń, 
ciągłe powroty – 
kontrataki w zmaganiach o każdą, piędź ziemi; tak brawurowa zaciekłość gwardii 
rosyjskiej, że na 
wywalczenie zwycięstwa musiały się złożyć szalone szarże Murata, grom bijących 
jednocześnie 
trzystu dział i męstwo Neya, triumfatora dnia. A gdziekolwiek była bitwa – 
sztandary powiewały 
na wietrze z tym samym dreszczem sławy, te same okrzyki: „Niech żyje Napoleon!”, 
rozbrzmiewały, gdy ognie obozowe zapalały się na zdobytych pozycjach. Francja 
była wszędzie 
u siebie, jako zdobywca, który wiódł swe niezwyciężone orły z jednego krańca 
Europy na drugi, 
któremu dość było przestąpić granice królestw, by wyzwalać ujarzmione ludy.
Maurycy – mniej upojony białym winem lśniącym na dnie szklanki niż wielkością 
wywołanej 
wspomnieniem sławy – kończył spożywanie kotleta, kiedy spojrzenie jego padło na 
dwóch 
żołnierzy w łachmanach; pokryci błotem wyglądali raczej na opryszków znużonych 
długotrwałą 
włóczęgą. Usłyszał, jak prosili służącą o wskazówki co do dokładnego położenia 
pułków 
obozujących wzdłuż kanału. Tedy odezwał się:
– Hej, koledzy, chodźcie tu! Jesteście, widzę, z siódmego korpusu!
– Ma się rozumieć, z pierwszej dywizji. Ha! Do licha! Zapewniam was, że jestem 
stamtąd! 
Byłem pod Froeschwiller, gdzieśmy nie marzli, możecie mi wierzyć. A ten oto 
kolega jest 
z pierwszego korpusu, a walczył pod Wissemburgiem; także paskudne miejsce!
Opowiedzieli swoje dzieje, jak ogarnięci paniką padli na pół żywi na dnie 
jakiegoś rowu, 
obydwaj nawet lekko ranni, i odtąd powłócząc nogami ciągnęli na tyłach armii; 
jak trawieni 
gorączką zatrzymywali się po miastach, by odzyskawszy nieco sił wyruszać z 
opóźnieniem 
w poszukiwaniu swej sekcji.
Maurycy, który właśnie zabierał się do sera szwajcarskiego, ze ściśniętym sercem 
zauważył 
ich pożądliwe spojrzenie utkwione w jego talerz.
– Hej, panienko! Proszę jeszcze sera i chleba, i wina! Przyłączycie się do mnie, 
koledzy, co? Ja 
stawiam! Za wasze zdrowie!
Zachwyceni, siedli przy stole. A on ze wzrastającym przejęciem
przyglądał się tym żałosnym postaciom żołnierzy bez broni, odzia-
nych w czerwone spodnie i w płaszcze tak połatane, że podobni byli
do rabusiów, do Cyganów donaszających łachy pościągane z jakiegoś
pobojowiska.
– A tak, do licha! – z pełnymi ustami podjął na nowo wyższy wzrostem. – To nie 
była fraszka. 
Trzeba to było widzieć. Opowiedz no, Coutard.
I mały, wymachując kawałkiem chleba, rozpoczął swe opowiadanie.
– Prałem sobie koszulę, podczas gdy przyrządzano zupę. Wyobraźcie sobie wstrętną 
dziurę, 
prawdziwy lej otoczony drzewami, które pozwoliły tym świniom Prusakom zbliżyć 
się na 
czworakach, tak że się nikt nie spodziewał. Otóż o godzinie siódmej w nasze 
kociołki zaczynają 
uderzać pociski. Do diabła! Nie traciliśmy czasu,
. skoczyliśmy do karabinów i aż do jedenastej zdawało się, że im sprawimy tęgą 
łaźnię. Ale 
trzeba wam wiedzieć, nas było wszystkiego niecałe pięć tysięcy, a tych świń 
ciągle przybywało. Ja 
leżałem rozciągnięty za krzakiem na małym pagórku i widziałem ich, jak wyłazili 
na wprost, 
z prawa, z lewa, och, istne mrowisko, szeregi czarnych mrówek! Nie wypada tak 
gadać, ale 
wszyscyśmy uważali, że dowódcy to ciężkie tumany, żeby nas wpakować w podobne 
gniazdo os, 
z dala od kolegów, nie mając żadnej pomocy. Wtedy nasz generał Douay, nie 
głupiec i nie tchórz, 
biedaczysko łyka pigułkę i pada jak długi. Ale nic, trzymamy się. Jednak było 
ich za dużo, trzeba 
było wiać. Bijemy się w jakiejś zagrodzie, bronimy dworca w takim harmiderze, że 
można było 
ogłuchnąć. A potem, już nie wiem, miasto pewnie padło, my znaleźliśmy się na 
górze, zdaje się 
Geissberg, jak oni mówią. I tam, okopawszy się w jakimś dworze, cośmy ich na – 
tłukli, tych świń! 
Przyjemnie było patrzeć jak się wywracali. A.potem, cóż chcecie? Przybywało ich, 
wciąż 
przybywało, dziesięciu ludzi; przeciwko jednemu, a dział tyle, ile zechcieli. 
Odwaga w takich 
przypadkach służy tylko do przeniesienia się na tamten świat. W końcu zrobiła 
się taka marmolada, 
że trzeba było dać drapaka... W każdym razie nasi oficerowie okazali się nie 
lada gawronami – to 
fakt, prawda, Picot?
Nastała chwila ciszy. Picot wychylił szklankę białego wina i ocierając usta 
wierzchem dłoni 
odparł:
– Pewnie... To tak jak pod Froeschwiller; trzeba być skończonym baranem, żeby 
się bić 
w podobnych warunkach. Tak mówił mój kapitan, szczwany lisek. Grunt w tym, że 
nie mieliśmy 
wiedzieć... Cała armia tych śmieciarzy spadła nam na kark; nas było zaledwie 
czterdzieści tysięcy. 
I nie spodziewaliśmy się boju tego dnia; bitwa wywiązała się wkrótce potem, 
chociaż dowódcy 
pono tego nie chcieli. Krótko mówiąc, ja, naturalnie, wszystkiego nie widziałem. 
Ale wiem dobrze, 
że taniec trwał przez calutki dzień; kiedy myślano, że się skończyło – gdzie tam! 
– muzyczka znów 
rozpoczynała w najlepsze. Naprzód w Woerth, miłej wiosce z zabawną dzwonnicą, 
która wygląda 
jak piec, gdyż jest pokryta fajansowymi kaflami. Do licha! Nie wiem, czemu 
kazano nam ją rano 
opuścić, bo zdarliśmy sobie pazury, żeby ją odbić, nie dokonawszy zresztą tego. 
Ach, dziateczki, 
jak tani się prało, ile tam było rozwalonych brzuchów i potrzaskanych łbów, to 
nie do uwierzenia! 
Później tośmy się tłukli koło innej wioski – Elsasshausen (nazwa, którą można 
się udławić). 
Byliśmy ostrzeliwani przez kupę dział; waliły, jak chciały, z wysokości 
przekętego wzgórza, które 
także rano porzuciliśmy. I wtedy zobaczyłem – tak jest, ja, który do was mówię – 
zobaczyłem 
szarżę kirasjerów. Biedne chłopy, jak oni się dali wybić! Litość bierze! Ciskać 
konie i ludzi na 
podobny teren, na zbocze porośnięte krzakami, pocięte rowami. Zwłaszcza że, do 
pioruna, to nie 
mogło się na nic zdać! Ale trudno! To było śmiałe, to rozgrzewało serca. Potem, 
nieprawdaż, 
wydawało się, że najlepiej stamtąd odstąpić, aby wytchnąć gdzieś dalej. Wieś 
płonęła jak zapałka. 
Badeńczycy, Wirtemberczycy, Prusacy, cała banda, przeszło sto dwadzieścia 
tysięcy tych. 
smoluchów, jakeśmy potem wyliczyli, w końcu nas okrążyła. I gdzie tam: oto 
muzyka zaczyna 
rozchodzić się coraz głośniej dokoła Froeschwiller. Bo co tu dużo gadać: Mac-
Mahon jest może 
głupcem, ale to dzielny chłop. Trzeba go było widzieć na tym jego rosłym koniu, 
wśród pocisków. 
Inny zwiałby na samym początku uważając, że to żaden wstyd unikać bitwy, kiedy 
się nie 
rozporządza dostatecznymi siłami. A on, skoro już się zaczęło, chciał koniecznie, 
żeby mu łeb 
rozwalili na dobre. No i to mu się wspaniale udało! We Froeschwiller, uważacie, 
to już nie ludzie, 
lecz bestie pożerały się wzajemnie. Przez dwie godziny strumienie spływały 
krwią... No, 
a później... cóż, później trzeba było przecie dać nura. I pomyśleć, opowiadano 
nam, iż na lewym 
skrzydle rozbiliśmy Bawarów! Ha, do pioruna! Gdyby nas było także sto 
dwadzieścia tysięcy! 
Gdybyśmy nie mieli takich durnych dowódców!
I rozgorączkowani, rozgoryczeni, dwaj żołnierze w podartych zakurzonych 
mundurach krajali 
chleb i łykali grube kawały sera, wywołując zmorę swych wspomnień pod wdzięczną 
altanką 
dościgłej winorośli przeszywaną słonecznymi strzałami. Teraz opowiadali
o okropnym odwrocie pułków rozproszonych, zdemoralizowanych, uciekających na 
przełaj 
przez pola i gościńce, tworzących potworną gmatwaninę ludzi, koni, pojazdów, 
armat – o całej 
klęsce armii, zniszczonej, gnanej biczem paniki. Skoro nie zdołano przezornie 
od-
sunąć się i bronić przejścia przez Wogezy, gdzie dziesięć tysięcy żołnierza 
powstrzymałoby 
napór stu tysięcy, należało przynajmniej wysadzić mosty, zablokować tunele. Ale 
generałowie, 
przerażeni, umykali cwałem śród takiej burzy, porywającej razem zwyciężonych
i zwycięzców, że w pewnym momencie obydwie armie zagubiły się w ślepym pościgu: 
Mac-Mahon gnał ku Luneville, podczas gdy pruski kronprinz szukał go od strony 
Wogezów. 7 
sierpnia resztki pierwszego korpusu mijały Saverne, niby wezbraną zamuloną rzekę 
unoszącą 
szczątki łodzi. Jak spieniony strumień wpadający do rzeki piąty korpus dopadł 
pierwszego 
nazajutrz w Sarrenbourg; był on również pobity bez walki i wlókł ze sobą dowódcę, 
nieszczęsnego 
generała de Failly, przygnębionego faktem, iż jego bierności przypisywano klęskę. 
W dniach 9 
i 10 sierpnia gonitwa wciąż trwała. Jedenastego, pod ulewnym deszczem, dotarto 
do Bayon 
omijając Nancy, które według fałszywej pogłoski miało być w rękach 
nieprzyjaciela. Dwunastego 
zatrzymano się w Haroué, trzynastego w Vicherey, a czternastego osiągnięto 
Neufchâteau, gdzie 
tę prze – walającą się masę ludzką nareszcie załadowano do pociągu; przez 
dwadzieścia trzy dni 
upychano ich w wagonach przewożąc do Châlons. Nazajutrz po odjeździe ostatniego 
transportu 
zjawili się Prusacy.
– Och, przeklęty los! – zakończył Picot. – Ależ trzeba było wyciągać pedały! I 
to jeszcze my, 
których przecie odstawiono do szpitala.
Coutard nalał resztę wina do szklanek.
– A no tak, wzięliśmy nogi za pas i pędzimy wciąż jeszcze. W każdym razie jest 
już lepiej, 
skoro można pociągnąć łyk za zdrowie tych, którym dotychczas jeszcze łba nie 
rozbito.
Wtedy Maurycy zrozumiał. Po idiotycznym zaskoczeniu pod Wissembourgiem klęska 
pod 
Froeschwiller była uderzeniem pioruna, którego błysk ukazał wyraźnie okropną 
prawdę. Byliśmy 
źle przygotowani mając lichą artylerię, kłamliwie podawany stan liczebny, 
nieudolnych generałów; 
a tak lekceważony nieprzyjaciel okazał się silny, karny i operujący doskonałą 
taktyką. Wątła 
zasłona naszych siedmiu korpusów rozproszonych na linii Metz-Strasburg została 
przebita przez 
trzy armie niemieckie niby przez potężne kliny. I oto już jesteśmy osamotnieni, 
nie pośpieszą ku 
nam ani Austria, ani Włochy; plan cesarza runął wskutek powolności działań i 
nieudolności 
dowódców. I sam los fatalnie pracował na naszą niekorzyść, gromadząc przeszkody, 
niefortunne 
zbieżności, realizując właśnie tajny plan Prusaków rozszczepienia naszych armii 
na dwoje, 
odrzucenia jednej części pod Metz, aby ją odciąć od Francji, podczas gdy oni 
zniszczywszy resztę 
naszych wojsk ruszą na Paryż. Teraz występowało to z matematyczną dokładnością: 
musimy 
przegrać z tych wszystkich przyczyn, których nieuchronny wynik bił w oczy: było 
to zderzenie 
nierozumnej brawury z przewagą liczebną i chłodną metodycznością. Jakkolwiek by 
to później 
komentowano – klęska była mimo wszystko tak fatalna jak prawo sił rządzących 
światem.
Nagle Maurycy przeniósłszy w przestrzeń zadumane spojrzenie odczytał przed sobą 
nakreślone węglem na żółtym murze słowa: „Niech żyje Napoleon!” I nieznośnie 
przykre uczucie 
przeszyło mu serce. Więc naprawdę ta Francja legendarnych zwycięstw, która w 
takt werbli 
przemierzyła Europę, została pokonana przez drobny i lekceważony naród? 
Pięćdziesiąt lat 
wystarczyło, świat zmienił się, straszli – wa klęska zwaliła się na zwycięzców. 
I przypomniał sobie 
wszystko, co jego szwagier Weiss powiedział owej tragicznej nocy pod Miluzą. Tak, 
on jeden 
wtedy widział jasno, odgadywał powolne i ukryte przyczyny naszego osłabienia, 
wyczuwał nowy 
podmuch młodości i tężyzny wiejący od Niemiec. Czyż nie kończył się jeden okres 
wojenny, 
a zaczynał inny? Biada temu, kto zatrzyma się w nieustannym wysiłku narodów, 
zwycięstwo 
przypada tym, co kroczą w awangardzie – najbardziej uczonym, najzdrowszym, 
najsilniejszym.
W tej chwili rozległy się śmiechy i krzyki dziewczyny droczącej się z 
bezceremonialnym 
zalotnikiem. Był nim porucznik Rochas, który w starej zadymionej kuchni, 
rozweselony 
oleodrukami z Épinal, trzymał w objęciach – jako żołnierz-zdobywca – dorodną 
dziewuchę. 
Pojawił się przy altance, gdzie kazał sobie podać kawy, a usłyszawszy ostatnie 
słowa żołnierzy 
Coutarda i Picota wtrącił wesoło:
– Ba, chłopcy, to jeszcze nic! To początek tańca, zobaczycie niebawem nasz odwet. 
Dalibóg! 
Jak dotychczas, było pięciu na jednego. Ale to się zmieni, ręczę wam! Jest nas 
tutaj trzysta tysięcy. 
Wszystkie posunięcia, jakie wykonujemy, a których nikt nie rozumie, mają na celu 
zwabienie 
Prusaków, by się zwalili na nas, a tymczasem Bazaine, który ich pilnuje, 
zaskoczy ich na tyłach. 
A wtedy trrach! Zmiażdżymy ich jak tę muchę.
Dźwięcznym klaśnięciem zgniótł między dłońmi muchę w locie; śmiał się jeszcze 
głośniej, 
z naiwną ufnością w ten tak prosty plan, odzyskując już wiarę w triumf 
niezwyciężalnego męstwa. 
Chętnie wskazał obu żołnierzom dokładne miejsce postoju ich pułku, po czym, 
zadowolony, 
z cygarem w zębach zasiadł do swej „pół czarnej”.
– Cała przyjemność była po mojej stronie, koledzy! – pożegnał Maurycy 
odchodzących 
piechurów, gdy mu dziękowali za poczęstunek.
Zamówił dla siebie również filiżankę kawy i spoglądał na porucznika, którego 
doskonały 
humor i jemu się udzielił, nieco zaskoczony jednak ową liczbą trzystu tysięcy 
ludzi – ponieważ nie 
było ich więcej nad sto tysięcy – oraz szczególną łatwością, z jaką mieliby 
zgnieść Prusaków 
między armiami Metzu i Châlons... Ale jemu także potrzeba było złudzeń! Dlaczego 
nie żywić 
nadziei, skoro chlubna przeszłość silnie odzywa się w jego pamięci? Stara 
gospoda tchnęła taką 
radością z tą swoją altaną, z której zwieszały się jasne, wyzłocone słońcem 
winogrona Francji! 
Maurycy przeżywał znowu godzinę
ufności, tłumiącej wielki tępy smutek, który się stopniowo osadzał, w jego duszy.
Przez chwilę ścigał wzrokiem oficera strzelców afrykańskich jadącego 
wyciągniętym kłusem 
w towarzystwie ordynansa. Zniknęli właśnie za węgłem cichego domu zajmowanego 
przez 
cesarza. Potem, gdy żołnierz sam ukazał się na nowo i przystanął z końmi pod 
drzwiami oberży, 
Maurycy wydał okrzyk zdumienia:
– Prosper! A ja myślałem, że jesteś w Metzu!
Był to mieszkaniec Remilly – prosty wiejski parobek; Maurycy pamiętał go jeszcze 
z lat 
dziecinnych, kiedy przyjeżdżał na wakacje do wuja Fouchard. Wyciągnąwszy los 
przy poborze do 
wojska, Prosper od trzech lat przebywał w Afryce, kiedy wybuchła wojna; ze swą 
podłużną suchą 
twarzą, giętki, krzepki i nader zwinny, dobrze się prezentował w błękitnej 
kurcie, czerwonych 
spodniach z niebieskimi lampasami i w czerwonym wełnianym pasie.
– A to dopiero! To ci spotkanie! Pan Maurycy! Bynajmniej się jednak nie śpieszył 
prowadząc 
do stajni parujące
konie, przy czym zwłaszcza swojego obrzucał ojcowskim spojrzeniem. Przywiązanie 
do koni 
nabyte niewątpliwie w dzieciństwie, kiedy je prowadzał do orki, skłoniło 
Prospera do wyboru 
służby w kawalerii.
– Przyjechaliśmy z Monthois, z górą dziesięć mil bez odpoczynku – objaśnił po 
powrocie – 
i Zefir chętnie coś przegryzie.
Zefir to był jego koń. On sam odmówił jedzenia, przyjął tylko filiżankę kawy. 
Wypatrywał 
swego oficera, który czekał na cesarza. To mogło potrwać pięć minut albo i dwie 
godziny. 
Polecono mu więc umieścić konie w cieniu. Gdy Maurycy, zaciekawiony, domagał się 
bliższych 
szczegółów, Prosper uczynił niewyraźny gest.
– Nie wiem... Zapewne jakieś polecenie... Papiery do oddania... Ale Rochas z 
rozrzewnieniem 
spoglądał na strzelca, którego mundur budził w nim afrykańskie wspominki.
– Hej, chłopcze! A gdzieżeście byli... tam?
– W Médeah, panie poruczniku.
Médéah! I zaczęli rozmawiać – poufale, nie zważając na różnicę stopnia. Prosper 
przywykł do 
życia w ustawicznej czujności, zawsze na koniu, kiedy się wyruszało w bój, jak 
się wyrusza na 
polowanie. Miało się jedną blaszankę na dziesięciu ludzi; każda taka drużyna 
stanowiła prawdziwą 
rodzinę: jeden gotował, drugi prał bieliznę, inni
rozpinali namiot, doglądali koni, czyścili broń. Marsze konne odbywano rano i po 
południu 
z ogromnym ładunkiem, pod palącym słońcem. Wieczorem, aby odegnać moskity, 
rozpalało się 
wielkie ogniska, dokoła których śpiewano francuskie piosenki. Często podczas 
jasnej, usianej 
gwiazdami nocy trzeba było wstawać i uspokajać konie, które smagane letnim 
wiatrem nagle 
zaczynały się gryźć, wyrywały paliki rżąc wściekle. Za to nie lada rozkoszą była 
kawą, którą 
rozgniatano na dnie menażki i cedzono przez czerwony pas mundurowy. Ale bywały 
też czarne dni, 
z dala od wszelkich ludzkich osiedli, w obliczu nieprzyjaciela. Wtedy koniec z 
ogniskami, 
śpiewami i hulanką. Niekiedy cierpiało się strasznie z braku snu oraz z 
pragnienia i głodu. 
Mniejsza o to! Kochało się to życie pełne niespodzianek i przygód, tę wojnę 
złożoną z ciągłych 
utarczek, dającą łatwą sposobność do wykazania osobistej brawury, zabawną jak 
podbój dzikiej 
wyspy, urozmaiconą obławami, grabieżą na wielką skalę oraz plądrowaniem i 
drobnymi 
kradzieżami maruderów, których legendarne kawały rozśmieszały nawet generałów.
– Ach – dodał Prosper poważniejąc – tutaj to nie to, co tam, tu się inaczej 
wojuje!
I wciąż wypytywany przez Maurycego opowiedział o wylądowaniu w Tulonie, o 
długiej 
i uciążliwej podróży do Luneville. Tam właśnie dowiedzieli się o Wissembourgu i 
Froeschwiller. 
Potem nic już nie wiedział, mieszały mu się nazwy miast: od Nancy do Saint-
Mihiel, od 
Saint-Mihiel do Metzu. Czternastego musiała się tam rozegrać wielka bitwa, 
horyzont był cały 
w ogniu; ale on widział tylko czterech ułanów za płotem. Szesnastego walczono 
jeszcze, armaty 
grzmiały od szóstej rano; potem powiedziano mu, że osiemnastego taniec rozpoczął 
się na nowo, 
jeszcze straszniejszy. Tylko strzelców już tam nie było, ponieważ szesnastego, 
pod Gravelotte, gdy 
stali wzdłuż drogi czekając na włączenie do linii, cesarz uciekający karetą 
zabrał ich ze sobą jako 
eskortę do Verdun. Ładny szmat drogi: czterdzieści dwa kilometry galopem pod 
strachem, że 
każdej chwili mogą zostać odcięci!
– A Bazaine? – spytał Rochas.
– Bazaine? Powiadają, że był mocno zadowolony, iż mu cesarz
daje spokój.
Ale porucznik chciał wiedzieć, czy Bazaine tu przybędzie... Prosper
znów machnął dłonią, niewyraźnie: czy to można wiedzieć? Oni od szesnastego 
spędzali całe 
dnie na manewrach i kontrmarszach, pod deszczem, na wywiadach, na czatach, nie 
widząc 
nieprzyjaciela. Teraz stanowili część armii Châlons; jego pułk, dwa inne – 
strzelców francuskich 
i jeden huzarów – tworzyły jedną z dywizji kawalerii rezerwy, mianowicie 
pierwszą, dowodzoną 
przez generała Margueritte, o którym mówił z entuzjazmem i czułością.
– Ach, szelma! To ci zuch! Ale co z tego, skoro dotychczas każą nam tylko taplać 
się w błocie!
Nastała cisza. Potem Maurycy przez chwilę rozmawiał o Remilly, o wuju Fouchard, 
a Prosper 
żałował, że nie może przywitać się z wachmistrzem Honoriuszem, którego bateria 
stała po drugiej 
stronie gościńca z Laon o przeszło milę drogi. Ale parskanie konia zwróciło jego 
uwagę; wstał, by 
zajrzeć do stajni, do swego Zefira. Stopniowo żołnierze wszelkiej broni i 
wszelkich szarż wypełnili 
wnętrze gospody, jako że była pora „pół czarnej” lub kieliszeczka likieru. Ani 
jeden stolik nie 
pozostał wolny, mundury lśniły wesoło śród zieleni obryzganych słońcem gałązek 
winogradu. 
Właśnie major Bouroche usiadł obok porucznika Rochas, kiedy zgłosił się Jan i 
zaraportował:
– Panie poruczniku, kapitan będzie pana oczekiwał w sprawie służbowej o godzinie 
trzeciej.
Rochas skinął głową. Jan nie odchodził; uśmiechnął się do Maurycego, który 
zapalał papierosa. 
Od owej sceny w wagonie między obu mężczyznami trwał rozejm, jakby obopólne 
badanie coraz 
życzliwsze.
Prosper powrócił zniecierpliwiony.
– Zabiorę się do jedzenia, skoro mój porucznik nie wychodzi z tej budy. Niech to 
licho! Cesarz 
gotów nie wrócić przed wieczorem.
– Powiedz no – zwrócił się do niego Maurycy, którego ciekawość rozbudzała się na 
nowo – 
może właśnie wy przynosicie wiadomości od Bazaine’a?
– Możliwe! Była o tym mowa tam, w Monthois.
Ale oto nagle zrobił się ruch. Jan stojący u wejścia do altanki odwrócił się 
mówiąc: – Cesarz!
Wszyscy natychmiast powstali z miejsc. Na szerokim, białym gościńcu pośrodku 
dwurzędu 
topoli ukazał się pluton gwardzistów w nienagannych jeszcze i strojnych 
mundurach, w złocistym 
blasku pan – cerzy; po czym zaraz ujrzano cesarza jadącego konno w otoczeniu 
sztabu, za którym 
zdążał drugi pluton gwardii.
Obnażyły się głowy, rozległo się kilka okrzyków. Cesarz przejeżdżając uniósł 
czoło, bardzo 
blady, z twarzą już zmizerniałą, o oczach błędnych, jak gdyby mętnych i nalanych 
wodą. Wydawał 
się zbudzony ze snu, uśmiechnął się słabo na widok rozsłonecznionej oberży i 
zasalutował.
Wtedy Jan i Maurycy usłyszeli wyraźnie, jak z tyłu za nimi Bouroche, 
zlustrowawszy 
monarchę do głębi swym spojrzeniem lekarza, mruczał: – Nie ma co, całkiem z nim 
kiepsko! – Po 
czym w jednym słowie zawarł swą diagnozę: – Klapa!
Jan, w prostackim odruchu zdrowego rozsądku, potrząsnął głową: marny to los dla 
wojska 
mieć takiego wodza! A gdy w dziesięć minut potem Maurycy, zadowolony z wybornego 
śniadania, 
uścisnąwszy dłoń Prospera oddalił się, by wypalić papierosa, uniósł z sobą obraz 
cesarza – bladego, 
chwiejnego, przejeżdżającego konno drobnym truchtem. To był spiskowiec, 
marzyciel, któremu 
braknie energii w momencie działania. Powiadano o nim, że jest bardzo dobry, 
zdolny do wielkich 
i szlachetnych porywów, zresztą bardzo uparty w swych postanowieniach milczka; a 
przy tym 
nader waleczny, gardzący niebezpieczeństwem: jako fatalista, gotowy zawsze 
poddać się 
przeznaczeniu. W chwilach doniosłych przesileń zdawało się, że ulegał 
odrętwieniu, jakby 
sparaliżowany wobec wypełnienia się wydarzeń, niezdolny odtąd przeciwstawić się 
losowi, jeżeli 
ten zwracał się przeciw niemu. I Maurycy zastanawiał się, czy nie chodzi tu o 
jakiś szczególny stan 
fizjologiczny, spotęgowany cierpieniem; czy choroba, która najwidoczniej trawiła 
cesarza, nie jest 
przyczyną tego niezdecydowania, tego wzrastającego niedołęstwa, jakie wykazywał 
od początku 
kampanii? To wyjaśniłoby wszystko. Byle kamyk w organizmie człowieka – to 
wystarcza, by 
waliły się w gruzy cesarstwa.
Wieczorem, po apelu, powstało w obozie nagłe poruszenie; oficerowie uwijali się 
przekazując 
rozkazy jutrzejszego wymarszu o piątej rano. Maurycy doznał wstrząsu zdumienia i 
niepokoju, 
kiedy zrozumiał, że jeszcze raz wszystko zostało odmienione; nie cofano się już 
na Paryż, miano 
iść w kierunku Verdun na spotkanie Bazaine’a. Krążyła pogłoska o nadesłanej w 
ciągu dnia 
depeszy oznajmiającej, że przeprowadza manewr odwrotowy; Maurycy przypomniał 
sobie 
Prospera i oficera strzelców przybyłych z Monthois, być może, po to, aby 
doręczyć kopię owej 
depeszy. Zatem wskutek ciągłego wahania marszałka Mac-Mahon cesarzowa-regentka i 
rada 
ministrów triumfowały w swej upartej woli pchnięcia armii, mimo wszystko, 
naprzód, aby 
próbować ostatniego sposobu ocalenia dynastii, i obawiały się powrotu cesarza do 
Paryża. Żałosny 
cesarz, biedny człowiek, już bez miejsca we własnym państwie, miał być uniesiony 
jak pakunek 
zbędny i zawadzający wśród bagaży swych oddziałów, skazany na wleczenie za sobą 
parodii domu 
cesarskiego – przybocznych gwardzistów, powozów, koni, kucharzy, furgonów ze 
srebrnymi 
rondlami i winem szampańskim, z całą pompą usianego pszczołami płaszcza 
dworskiego, 
zmiatającego krew i błoto z gościńców klęski.
o północy Maurycy jeszcze nie spał. Dręczony gorączkową bezsennością przeplataną, 
koszmarami, przewracał się z boku na bok. W końcu opuścił namiot i doznał ulgi, 
gdy chłostany 
wiatrem stanął wdychając chłodne powietrze. Niebo zasnuło się powoli ciężkimi 
chmurami, noc 
stawała się bardzo ciemna: posępny bezmiar cieni, przetykany rzadkimi gwiazdami 
zamierających 
ognisk. I w tym mrocznym spokoju, jakby dławionym ciszą, wyczuwało się powolny 
oddech stu 
tysięcy spoczywających tam ludzi. Wtedy obawy trapiące Maurycego ustąpiły, 
ogarnęło go pełne 
wyrozumiałej czułości uczucie braterstwa ze śpiącymi, z których tysiące zasną 
wkrótce na wieki. 
Bądź jak bądź, dzielne chłopy! Nie byli bynajmniej karni, kradli i pili. Ale ile 
już cierpień, ile 
okoliczności łagodzących w tym załamaniu się całego narodu! Sławni weterani spod 
Sewastopola 
i Solferino, bardzo już nieliczni, byli rozdzieleni pomiędzy oddziały zbyt młode, 
niezdolne do 
długiego oporu. Te cztery naprędce sformowane i odnowione korpusy bez silnej 
łączności – to 
armia beznadziejności, pokutnicze stado, które wysyłano na ofiarę, aby spróbować 
złagodzić 
gniew losu. Miała ona przebyć swą kalwarię aż do końca, płacąc za błędy 
wszystkich czerwoną 
falą swej krwi, Szczytnie wyrosła w samej grozie pogromu.
I w tym momencie, w głębi drżących ciemności, Maurycy uświadomił sobie, jak 
wielki czeka 
go obowiązek. Nie poddawał się już chełpliwej nadziei odnoszenia legendarnych 
zwycięstw. 
Marsz na Verdun to był marsz ku śmierci i Maurycy godził się nań z mocną i 
pogodną rezygnacją, 
skoro trzeba było umrzeć. IV
We wtorek, 23 sierpnia, o szóstej rano obóz został zwinięty, sto tysięcy ludzi z 
armii Châlons 
ruszyło, popłynęło wkrótce olbrzymim nurtem jak rzeka, co przez chwilę rozlana w 
jezioro 
podejmuje swój bieg; i pomimo wieści obiegających poprzedniego dnia, dla 
niejednego 
niespodzianką było stwierdzenie, że zamiast w dalszym ciągu cofać się odwrócono 
się od Paryża 
idąc ku wschodowi, w nieznane.
O piątej rano siódmy korpus nie miał jeszcze nabojów. Od dwóch dni artylerzyści 
wytężali siły, 
aby wyładować konie i sprzęt na dworcu zawalonym prowiantem napływającym z Metzu. 
I dopiero w ostatniej chwili, w niesłychanym natłoku pociągów odkryto wagony z 
nabojami 
i oddział roboczy, do którego należał Jan, przewiózł dwieście czterdzieści 
tysięcy sztuk na wozach 
naprędce zarekwirowanych. Jan rozdał przepisowo po sto nabojów każdemu z 
żołnierzy swej 
sekcji w chwili, gdy Gaude, trębacz kompanii, ogłaszał sygnał wymarszu.
Sto szósty pułk nie miał maszerować przez Reims; wydany był rozkaz ominięcia 
miasta, aby 
przejść na gościniec z Châlons. Lecz i tym razem nie rozłożono należycie czasu 
wymarszu. 
Wszystkie cztery korpusy armii wyszły jednocześnie, skutkiem czego wytworzył się 
fatalny zamęt 
na pierwszych odcinkach wspólnego pochodu. Artyleria i konnica co chwila 
przerywały 
i zatrzymywały linie piechurów. Całe brygady z bronią u nogi musiały czekać bitą 
godzinę. 
A najgorsze, że w dziesięć minut po wymarszu rozpętała się burza i ulewa 
przemoczyła ludzi do 
nitki, przydając ciężaru płaszczom i gniotącym ramiona tornistrom. Sto szósty 
pułk mógł jednak 
wkrótce podjąć marsz, gdyż deszcz ustawał, podczas gdy na sąsiednim polu żuawi, 
zmuszeni 
jeszcze do czekania, wymyślili, aby Uzbroić się w cierpliwość, zabawę: obrzucali 
się pecynami 
ziemi, garściami błota, których bryzgi na mundurach wywoływały huragany śmiechu.
Prawie natychmiast ukazało się słońce triumfując w ciepłym sierpniowym poranku. 
Powróciła 
wesołość; ludzie parowali jak uprana bielizna rozwieszona na dworze; wyschli 
bardzo szybko; 
podobni do psów wyciągniętych z kałuży żartowali z plastrów zeschłego błota, 
jakie unosili na 
swych czerwonych spodniach.
Przy każdym skrzyżowaniu trzeba się było jeszcze zatrzymywać. Na skraju 
przedmieścia 
Reims wypadł ostatni postój przed wciąż pełnym ludzi szynkiem.
Wtedy Maurycemu przyszedł pomysł poczęstunku dla całej sekcji-
jako wyraz życzenia wszystkim pomyślności.
– Kapralu, jeżeli pan pozwoli...
Jan po krótkim wahaniu przyjął kieliszek. Byli tam też Loubet i Chouteau, 
obleśnie uniżony, 
od czasu gdy kapral dał mu nauczkę; byli także Pache i Lapoulle – dwaj poczciwi 
z gruntu 
chłopcy.
– Wasze zdrowie, kapralu! – odezwał się Chouteau fałszywie dobrodusznym tonem.
– Wasze! I niech się każdy stara wynieść cało głowę i nogi! – odrzekł Jan 
grzecznie przy 
wtórze przyjaznych śmiechów.
Lecz już ruszano dalej. Kapitan Beaudoin zbliżył się ze zgorszoną miną, podczas 
gdy 
porucznik Rochas udawał, że nic nie widzi. Weszli już na drogę do Châlons, długą, 
obrzeżoną 
drzewami wstęgę rozwijającą się prościutko jak strzała pośród olbrzymiej 
płaszczyzny ciągnących 
się w nieskończoność ściernisk, nad którymi sterczały gdzieniegdzie wysokie 
stogi i drewniane 
wiatraki poruszające skrzydłami. Dalej na północ szeregi słupów telegraficznych 
wskazywały inne 
drogi, gdzie rozpoznawano linie innych pułków w marszu. Wiele z nich nawet wręcz 
ławą szło na 
przełaj przez pola. Na przodzie z lewa brygada jazdy kłusowała w oślepiających 
blaskach słońca. 
I cały pusty i smutny horyzont ożywiał się tymi potokami ludzi wylewającymi się 
zewsząd, 
nieprzerwanie niby olbrzymie mrowisko.
Około dziewiątej sto szósty pułk opuścił gościniec kierując się na lewo drogą do 
rzeki Suippe – 
inną wstęgą ciągnącą się w nieskończoność. Maszerowano dwoma. szeregami 
oddalonymi od 
siebie, pozostawiając środek drogi wolny. Oficerowie jechali tamtędy samot – nie; 
Maurycy 
zauważył ich stroskane miny kontrastujące z dobrym humorem i chwackim 
zadowoleniem 
żołnierzy, szczęśliwych jak dzieci, że oto nareszcie idą. Ponieważ sekcja 
znajdowała się prawie na 
czele, widział nawet z daleka pułkownika de Vineuil, którego ponury wygląd, 
wysoka sztywna 
postać, kołysząca się za każdym krokiem konia, intrygowała go. Orkiestrę razem z 
kantynami 
pułkowymi odesłano na tyły. Dalej, towarzysząc dywizji, ciągnęły ambulanse i 
treny, za którymi 
posuwał się olbrzymi tabor całego korpusu: wozy z paszą, kryte furgony do 
przewożenia 
prowiantu, fury z bagażem, defilada pojazdów wszelkiego autoramentu, która 
zajmowała przeszło 
pięć kilometrów i której nie kończący się ogon dostrzegano na rzadkich – 
zakrętach drogi. 
Wreszcie na samym końcu zamykało kolumnę bezładne stado tęgich wołów drepcących 
w tumanie 
kurzu, popędzane uderzeniami bata żywe jeszcze mięso; niby wojownicze koczujące 
plemię.
Lapoulle od czasu do czasu podrzutem ramienia poprawiał sobie tornister. Pod 
pretekstem, że 
jest najsilniejszy, obarczano go przedmiotami wspólnego użytku całej sekcji: 
dużym kociołkiem 
i bańką na zapas wody. Tym razem powierzono mu nawet łopatę kompanii wmawiając, 
że to 
wielki zaszczyt. A on nie narzekał i śmiał się z piosenki, którą Loubet, tenor 
sekcji, umilał dłużącą 
się drogę. Loubet miał słynny plecak, w którym znajdowało się wszystkiego po 
trochu: bielizna, 
buty na zmianę, przybory do szycia, szczotki, czekolada, sztućce i rondelek, nie 
licząc przepisowej 
racji żywności, sucharów, kawy; i chociaż były tam także naboje, choć na 
wierzchu jeszcze 
znajdował się zwinięty koc oraz namiot polowy wraz z palikami – wszystko 
wydawało się lekkie, 
taki był z niego majster w sztuce troczenia!
– Swoją drogą, beznadziejny to kraj! – powtarzał od czasu do czasu Chouteau 
obrzucając 
wzgardliwym spojrzeniem posępne równiny Szampanii.
Wielkie połacie nagiej ziemi ciągnęły się bez końca. Ani jednego folwarku, 
nigdzie żywej 
duszy, nic, tylko przeloty kruków plamiących czernią szary bezkres. Na lewo, w 
oddali, 
ciemnozielone sosny wieńczyły łagodne falistości obrzeżające niebo, natomiast z 
prawej strony 
można było po ciągłej linii drzew rozpoznać nurt Vesle. A tam, za wzgórzami, w 
odległości mili, 
widać już było wznoszącą się ogrom – ną masę dymu, którego gęste kłęby 
zasłaniały widnokrąg 
przerażającą chmurą pożaru.
– Cóż to się tam pali? – padały zewsząd pytania.
Wyjaśnienie przebiegło z jednego krańca kolumny do drugiego. Był to obóz pod 
Châlons, 
który płonął od dwóch dni, podpalony na rozkaz cesarza, aby nagromadzone 
bogactwa nie wpadły 
w ręce Prusaków. Kawalerii tylnej straży powierzono podłożenie ognia pod wielkie 
baraki, zwane 
żółtym magazynem, pełne namiotów, pali, mat, oraz pod magazyn – nowy, ogromny, 
kryty hangar, 
gdzie były złożone menażki, buty, koce: ekwipunek, który by wystarczył na 
zaopatrzenie drugich 
stu tysięcy ludzi. Stogi siana, również podpalone, dymiły jak gigantyczne 
pochodnie. I wobec tego 
widoku, tych sinych tumanów, co się wznosiły ponad odległe wzgórza, zasnuwając 
niebo 
nieutuloną żałobą, armia w pochodzie przez wielką smętną równinę zapadła w 
ciężkie milczenie. 
Słychać było jedynie miarowe kroki, podczas gdy głowy mimowolnie zwracały się 
wciąż ku 
rosnącym dymom, których tragiczna kurzawa zdawała się podążać za kolumną jeszcze 
przez całą 
milę. Wesołość wróciła w czasie dłuższego postoju na ściernisku, gdzie żołnierze 
mogli przysiąść 
na plecakach, aby coś przegryźć. Duże kwadratowe suchary maczano w zupie; ale 
małe – okrągłe, 
chrupiące i lekkie – były prawdziwymi smakołykami; miały tylko jedną wadę: 
wywoływały silne 
pragnienie. Następnie Pache odśpiewał pobożną pieśń, którą cała sekcja podjęła 
chórem. Jan 
uśmiechał się przyzwalająco, a Maurycy nabierał na nowo otuchy widząc ogólny 
zapał, porządek 
i dobry nastrój tego pierwszego dnia marszu. Resztę drogi przebyto tym samym 
raźnym krokiem. 
Jednakże ostatnie osiem kilometrów wydały się uciążliwe. Zostawiono na prawo 
wieś Prosnes, 
opuszczono gościniec, by ruszyć na przełaj przez tereny nieuprawne, piaszczyste 
wydmy 
porośnięte sosnowymi laskami; i cała dywizja wraz z wlokącym się konwojem 
krążyła śród tych 
lasków po piachu, w którym zapadano się po kostki. Pustka zatoczyła jeszcze 
szersze kręgi; 
napotkano jedynie drobne stadko owiec strzeżonych przez dużego czarnego psa.
Wreszcie około czwartej sto szósty pułk zatrzymał się w Dontrien, wsi położonej 
nad 
brzegiem Suippe. Rzeczka przepływa wśród kęp drzew, stary kościół całkowicie 
skryty w cieniu 
ogromnego kasztana stoi pośrodku cmentarza. Na lewym brzegu, na pochyłej łączce, 
pułk rozbił 
namioty. Oficerowie mówili, że tego wieczora wszystkie cztery korpusy armii będą 
obozowały na 
linii rzeki Suippe od Aube-rive do Heutrégiville, poprzez Dontrien, Bétheniville 
i Pont-Faverger 
w szyku bojowym na odcinku prawie pięciu mil... Natychmiast Gaude otrąbił 
fasunek i Jan 
pośpieszył na miejsce, gdyż kapral zawsze był czujnym dostawcą. Zabrał z sobą 
Lapoulle’a, 
wrócili po upływie pół godziny, obładowani krwawiącym płatem wołowiny oraz 
wiązką drzewa. 
Zabito już i poćwiartowano pod dębem trzy sztuki ze stada, które szło za 
wojskiem. Lapoulle 
musiał jeszcze wrócić po chleb, który od południa wypiekano w samym Dontrien w 
wiejskich 
piecach. I tego pierwszego dnia wszystkiego było w obfitości z wyjątkiem wina i 
tytoniu, których 
zresztą wcale nie miano wydawać.
Powróciwszy na miejsce, Jan zastał Chouteau zajętego wraz z Pache’em rozbijaniem 
namiotu. 
Popatrzał na nich przez chwilę okiem starego, doświadczonego żołnierza, który 
nie dałby trzech 
groszy za tę ich robotę.
– Całe szczęście, że się na noc zapowiada ładna pogoda – odezwał się wreszcie. – 
Inaczej, 
gdyby był wiatr, wszyscy byśmy się przespacerowali aż do rzeki. Trzeba będzie 
was nauczyć.
I zamierzał posłać Maurycego z dużym wiadrem po zapas wody. Lecz ten, siedząc na 
trawie, 
zdjął but, aby obejrzeć prawą stopę.
– A wam co się stało?
– To but starł mi piętę... Moje obuwie zdarło się i głupio zrobiłem kupując to w 
Reims; tak 
dobrze wyglądało na nodze. Powinienem był wybrać szersze.
Jan przyklęknąwszy ujął w dłonie nogę Maurycego, którą obracał ostrożnie, jak 
stopę dziecka, 
kręcąc przy tym głową frasobliwie.
– Wiecie, to wcale nie głupstwo... Trzeba uważać. Żołnierz, któremu nogi 
przestają służyć, 
nadaje się do wyrzucenia do rowu. Mój kapitan we Włoszech zawsze powtarzał, że 
bitwy wygrywa 
się nogami.
Rozkazał więc pójść po wodę Pache’owi. Zresztą, do rzeki było zaledwie 
pięćdziesiąt metrów. 
Tymczasem Loubet, rozpaliwszy drwa w jamie wydrążonej w ziemi, nastawił 
natychmiast rosół – 
ogromny kocioł pełen wody, w której pływało kunsztownie osznurowane mięso. Od 
tej chwili 
humory się poprawiły. Patrzono na parującą zupę. Cała sekcja rozciągnięta na 
trawie wokół 
ogniska, niczym grono rodzinne, z czułą troskliwością spoglądała na gotujące się 
mięso, a Loubet 
z powagą zbierał łyżka szumowiny. Podobnie jak dzieci i dzikusy, nie mieli 
innych pożądań poza 
jedzeniem i spaniem – w tym pochodzie w nieznane, bez jutra.
Maurycy odnalazł w plecaku gazetę kupioną w Reims. Chouteau zapytał.
– Są wieści o Prusakach? Przeczytajcie nam!
Panowała teraz zupełna zgoda pod wzrastającym autorytetem Jana. Maurycy ochoczo 
odczytał 
ciekawe wiadomości, podczas gdy Pache, „sekcyjna krawczyni”, naprawiał mu 
płaszcz a Lapoulle 
czyścił karabin. Z początku była tam mowa o wielkim zwycięstwie Bazaine’a, który 
rozgromił 
cały korpus pruski w kamieniołomach Jaumont; a. to urojone wydarzenie było 
upstrzone 
dramatycznymi okolicznościami: ludzie i konie tratujący się wzajemnie wśród skał, 
zupełny 
pogrom, tak że nawet nie było ani jednego całego trupa do pochowania... Dalej 
następowały liczne 
szczegóły o godnym pożałowania stanie armii niemieckich, od momentu gdy 
wkroczyły do Francji: 
żołnierze kiepsko żywieni, źle wyposażeni w ostatecznej nędzy umierali masowo 
wzdłuż dróg, 
porażeni strasznymi chorobami. Inny artykuł donosił, że król pruski ma biegunkę, 
a Bismarck 
złamał nogę wyskakując przez okno oberży, gdzie omal nie wpadł w ręce żuawów. 
Wspaniale! 
Lapoulle śmiał się do rozpuku, podczas gdy Chouteau i inni, nie wątpiąc ani 
chwili o prawdzie 
tego wszystkiego, z junackim zapałem rozprawiali, jak to wkrótce będą zagarniali 
Prusaków niby 
wróble po spadłym gradzie. A zwłaszcza śmiano się z upadku Bismarcka. Ha! żuawi 
i turkosi – to 
ci zuchy! Krążyły przeróżne gadki; Niemcy drżeli i gniewali się utrzymując, iż 
to niegodne 
cywilizowanego narodu używać dzikusów do obrony. Chociaż zdziesiątkowani pod 
Froeschwiller, 
wydawali się jeszcze nietknięci i niezwyciężeni.
Na dzwonniczce w Dontrien wybiła szósta, gdy Loubet obwieścił:
– Marsz po zupę! Z namaszczeniem żołnierze ustawili się wokoło. W ostatniej 
chwili
Loubet zaopatrzył się w jarzyny u sąsiedniego gospodarza. Była to prawdziwa 
uczta: zupa 
woniejąca porami i marchwią łechtała żołądki jak aksamit. Łyżki głośno stukały o 
miski. 
Następnie Jan, który nalewał zupę, musiał jak najsprawiedliwiej wydzielić porcje 
wołowiny, gdyż 
śledziły go błyszczące oczy, i niechby się jeden kawałek wydawał większy od 
drugiego, zaraz 
podniosłyby się pomruki. Spałaszowano wszystko, uraczono się setnie.
– Do pioruna! – oznajmił Chouteau przewracając się na grzbiet – to jednak lepsze 
od kopniaka 
w tyłek!
Maurycy także czuł się syty i zadowolony; nie myślał o swej startej pięcie, 
która mu już tak nie 
dokuczała. Godził się teraz na brutalne – koleżeństwo, zniżywszy się do 
dobrodusznej wspólnoty 
w obliczu fizycznych wymogów wspólnego bytowania. Również noc przespał głębokim 
snem 
wraz z pięcioma towarzyszami w namiocie: leżeli wszyscy razem, radzi z ciepła 
wśród obficie 
występującej rosy. Dodać trzeba, że namówiony przez Loubeta Lapoulle przyniósł z 
sąsiedniego 
stogu wielkie naręcza słomy, w której sześciu zuchów chrapało niczym w puchowej 
pościeli. 
I w tę jasną noc – od Auberive do Heutrégiville, wzdłuż łagodnych brzegów Suippe 
powoli 
płynącej pośród wierzb – ogniska stu tysięcy śpiących ludzi oświetlały 
pięciomilową równinę na 
kształt gwiaździstej smugi.
O wschodzie słońca przyrządzono kawę z ziaren utłuczonych w menażce kolbą 
karabinową 
i zalanych wrzątkiem, w którym następnie osadzono męty na dnie przez wlanie 
odrobiny zimnej 
wody. Tego ranka wschód słońca jaśniał królewskim przepychem pośród rozłożystych 
obłoków 
z purpury i złota. Lecz nawet Maurycy nie zauważał tego widowiska i jedynie Jan, 
jako rozsądny 
gospodarz, z niepokojem patrzał na tę czerwoną jutrzenkę zwiastującą deszcz. 
Toteż przed 
wymarszem, kiedy wydawano chleb pieczony w przeddzień, a sekcja otrzymała trzy 
długie 
bochenki, kapral głośno zganił Loubeta i Pache’a, którzy je przytroczyli do 
plecaków. Lecz 
namioty były już pozwijane, tornistry zapięte, nie słuchano go więc wcale. 
Szósta godzina biła na 
wszystkich dzwonnicach okolicznych wiosek, gdy cała armia ruszyła podejmując 
dziarsko swój 
pochód naprzód.
Sto szósty pułk, aby dostać się do gościńca wiodącego z Reims do Vouziers, 
prawie 
natychmiast skręcił na boczne drogi i przeszło godzinę maszerował na przełaj po 
ścierniskach. 
Niżej, ku północy, śród drzew widać było Bethiniville, gdzie, jak mówiono, 
obozował cesarz. 
I zaraz ujrzeli dokoła takie same równiny, jakie widzieli wczoraj; wynędzniała 
Szampania 
roztaczała dalej swe ubogie, beznadziejnie jednostajne pola. Teraz po lewej 
stronie widniał 
mizerny strumyk, Arne, po prawej zaś rozciągały się w nieskończoność nagie 
grunty, płaszczyzną 
swą przedłużające horyzont. Mijano wsie: Saint-Clément – z jedyną ulicą wijącą 
się po obu 
stronach drogi, Saint-Pierre – sporą osadę, siedzibę bogaczy, którzy 
zabarykadowali drzwi i okna. 
Około dziesiątej zatrzymano się na dłuższy postój pod inną wsią – Saint-Etienne, 
gdzie żołnierze 
ku swej radości znaleźli jeszcze tytoń. Siódmy korpus rozdzielił się na liczne 
kolumny; sto szósty 
pułk maszerował samotnie mając za sobą tylko jeden batalion strzelców i 
artylerię rezerwy; 
Maurycy na próżno rozglądał się na zakrętach drogi szukając ogromnego konwoju, 
który tak go 
interesował poprzedniego dnia; stada gdzieś odeszły, zostały tylko armaty 
wyolbrzymione na tle 
nagich równin, toczące się jak ciemna wysokonoga szarańcza.
Lecz za Saint-Etienne droga stała się przykra wznosząc się niewielkimi falami 
śród szerokich 
nieurodzajnych pól, na których wszędzie rosły jedynie sosnowe gaje o czarnej 
zieleni, smutnej na 
tle bladej ziemi. Takiego pustkowia jeszcze nie spotkano. Mając lichy podkład 
kamienny, podmyta 
przez ostatnie deszcze, droga była istnym łożyskiem błota i szarej rozmiękłej 
gliny, w której stopy 
więzły jak w smole. Zmęczenie doszło już kresu. Ludzie utrudzeni do cna nie 
mogli stąpać. Tonąca 
w błocie artyleria omal nie utknęła w drodze.
Chouteau niósł zapas ryżu dla sekcji. Zdyszany, zły, że obarczono go okrutnym 
ciężarem, 
rzucił wreszcie paczkę sądząc, że go nikt nie widzi. Spostrzegł to Loubet.
– Jak można? Nie wolno robić takich kawałów, bo później koledzy będą skręcali 
się z głodu.
– Ale... – odparł Chouteau – skoro wszystko zafasujemy znowu na postoju...
I Loubet, dźwigający zapas tłuszczu, przekonany tym rozumowaniem, pozbył się 
również 
swego brzemienia.
Maurycemu dokuczała coraz bardziej starta pięta. Wlókł nogę z takim trudem, że 
Jan dał folgę 
wzbierającej w nim troskliwości.
– Cóż to? Niedobrze? Znowu boli?
I w czasie krótkiego postoju dla wypoczynku poradził:
– Rozzujcie się, idźcie boso; świeże błoto uśmierzy zaognienie.
Istotnie w ten sposób Maurycy mógł iść dalej bez zbytniego wysiłku; ogarnęło go 
uczucie 
głębokiej wdzięczności. Prawdziwe to szczęście dla sekcji taki kapral, stary 
praktyk, znający 
wszystkie fachowe sekrety; właściwie jest to prostak, jednakże zacny człowiek.
Późno już było, gdy pułk dotarł do Gontreuve, gdzie miano biwakować po przebyciu 
drogi 
z Châlons do Vouziers i zejściu stromym zboczem w dolinę rzeki Semide. Okolica 
zmieniała się, 
tu już było się w Ardenach. I z otaczających miasteczko, rozległych nagich 
wzgórz, wybranych na 
obozowisko dla siódmego korpusu, widać było w dali dolinę Aisne, ginącą w 
bladych mgłach 
deszczu.
O szóstej Gaude nie dał jeszcze sygnału do zbiórki po prowiant. Aby się więc 
czymś zająć, 
zresztą zaniepokojony silnym wiatrem, Jan postanowił sam rozłożyć namiot. 
Tłumaczył 
żołnierzom, jak mają szukać odpowiedniego miejsca na lekko pochyłym zboczu, jak 
powbijać 
ukośnie paliki, wykopać dokoła płótna rowy dla odpływu wody. Maurycy, ze względu 
na bolącą 
nogę zwolniony z wszelkiej pracy, z podziwem przyglądał się temu chłopu o tępym 
wyrazie 
twarzy i niezdarnych ruchach, zaskoczony jego inteligencją i zręcznością. On sam 
był okrutnie 
zmęczony, ale podtrzymywała go nadzieja, która teraz odżywała we wszystkich 
sercach. Odbyto 
nie byle jaki marsz od Reims: sześćdziesiąt kilometrów w dwóch etapach. Jeżeli 
tak będą 
maszerowali dalej, wciąż naprzód, niechybnie rozwalą armię niemiecką, aby 
spotkać się 
z Bazaine’em, zanim trzecia armia pod dowództwem pruskiego następcy tronu, o 
której mówiono, 
że jest w Vitry-le-Français, zdąży wycofać się na Verdun.
– Cóż to? Czy mamy zdechnąć z głodu? – zawołał Chouteau stwierdzając po godzinie 
siódmej, 
że nie wydawano jeszcze żywności.
Jan przezornie kazał Loubetowi rozpalić ogień i nastawić kocioł pełen wody; a że 
nie było 
drzewa na opał, musiał przymknąć oczy, kiedy żołnierz bezceremonialnie wyrywał 
sztachety 
z parkanu sąsiedniego ogrodu. Lecz gdy kapral polecił zająć się ugotowaniem ryżu 
ze słoniną, 
trzeba było wyznać, że ryż i tłuszcz spoczywają w błocie na drodze z Saint-
Etienne. Chouteau 
kłamał bezwstydnie przysięgając, że paczka z ryżem musiała się widocznie 
odwiązać od plecaka.
– Świnie jesteście! – krzyknął Jan z pasją. – Wyrzucać jedzenie, kiedy jest tyłu 
głodnych!
Zmarnowały się też trzy chleby przytroczone do tornistrów: nie posłuchano. Jana 
i deszcz je 
rozmoczył do tego stopnia, że zupełnie się rozłaziły – ot, papka nie do spożycia. 
– Ładnie 
wyglądamy! – powtarzał. – My, cośmy wszystko mieli, zostaliśmy bez jednego 
okrucha... Och, 
przebrzydłe z was świnie!
Właśnie wezwano sierżanta Sapin po odbiór rozkazów. Niebawem powrócił z 
melancholijną 
miną, by powiadomić swoich ludzi, że nie sposób teraz dzielić prowiant, wobec 
czego muszą się 
zadowolić racją marszową. Konwój podobno utknął po drodze z powodu niepogody. Co 
się zaś 
tyczy stada, musiało się gdzieś zawieruszyć wskutek sprzecznych rozporządzeń. 
Później 
dowiedziano się, że po odwrocie korpusów piątego i dwunastego w stronę Rethel, 
gdzie miała 
stanąć kwatera główna, wszystkie zapasy żywności odpłynęły ku temu miastu, 
podobnie jak 
i ludność spragniona widoku cesarza, tak iż siódmy korpus zastał dokoła 
pustkowie: ani mięsa, ani 
chleba, ani nawet mieszkańców. I na dobitkę, skutkiem jakiegoś nieporozumienia, 
intendentura 
zapasy swoje wysłała w kierunku Chene-Populeux. Podczas całej kampanii 
nieszczęśni intendenci 
byli w ciągłej rozterce; wszyscy żołnierze mieli do nich pretensje, gdy przecie 
nieraz całą ich winą 
było tylko to, że stawiali się punktualnie na wyznaczone miejsca, nie zastając 
tam oczekiwanych 
oddziałów.
– Przebrzydłe świnie! – powtarzał Jan nie panując nad sobą. – Dobrze wam tak! 
Nie 
zasługujecie wcale na wysiłek, jaki sobie chcę zadać, aby coś dla was spod ziemi 
wydrapać, 
ponieważ mimo wszystko jestem zobowiązany nie dać wam kipnąć w drodze!
I jak przystało dobremu kapralowi, udał się na poszukiwania; zabrał z sobą 
Pache’a, którego 
lubił za łagodny charakter, chociaż raziła go w nim przesadna nabożność.
Ale już od niejakiego czasu Loubet przyglądał się niewielkiemu folwarkowi w 
odległości 
dwustu. czy trzystu metrów, jednej z ostatnich siedzib ludzkich w Contreuve, 
gdzie, zdało mu się, 
dostrzegał jakiś ruch. Zawołał Chouteau i Lapoulle’a:
– Wypuśćmy się na własną rękę. Wydaje mi się, że tam można coś zafasować.
I Maurycy został sam, pilnując kotła z wrzątkiem, z poleceniem podtrzymywania 
ognia. 
Usiadł na kocu ściągnąwszy but, aby rana zaschła. Widok obozu zaciekawiał go. 
Wszystkie sekcje 
były w ruchu od chwili, gdy nie czekano już na przydział prowiantu. Maurycy 
stwierdzał, że 
jednym wszystkiego zawsze brak, gdy inni żyją w cią – głym dostatku, zależnie od 
zapobiegliwości i sprytu kaprala i żołnierzy. Wśród ogromnego ruchu dookoła 
spostrzegał takich, 
co nie zdołali nawet rozpalić ognia i, zrezygnowani, układali się do snu; 
widział jednak innych, 
którzy, przeciwnie, zajadali z wielkim apetytem nie wiadomo jakie smakowite 
rzeczy. Z drugiej 
strony zdumiewał go wzorowy porządek w obozie artylerii rezerwy, rozlokowanej 
opodal na 
wzniesieniu. O zachodzie słonce wyjrzało spomiędzy dwu chmur, grając blaskiem na 
armatach 
obmytych już przez artylerzystów z błota po przebytych drogach.
Tymczasem w małym folwarku wypatrzonym przez Loubeta zakwaterował się wygodnie 
szef 
brygady, generał Bourgain-Desfeuilles. Znalazł tam jakie takie łóżko, a widok 
omletu i pieczonego 
kurczęcia na stole wprawiał go w rozkoszny humor. Że zaś zjawił się tam przybyły 
w jakiejś 
drobnej sprawie służbowej pułkownik de Vineuil, generał zaprosił go na obiad. 
Jedli tedy obaj 
obsługiwani przez jasnowłosego dryblasa, będącego dopiero od dwóch dni w służbie 
u gospodarza 
i podającego się za Alzatczyka, wysiedleńca po klęsce pod Froeschwiller. Generał 
rozprawiał 
swobodnie w obecności tego człowieka, omawiał ruchy wojsk, wreszcie począł go 
wypytywać 
o drogę i o odległości zapominając, że to nie autochton. Kompletna ignorancja, 
jaką ujawniały te 
pytania, poruszyła pułkownika, który niegdyś mieszkał w Mézier?s. Podał kilka 
dokładnych 
wskazówek, co wywołało ze strony generała okrzyk:
– Ależ to jest idiotyczne! jak można bić się w okolicy, której się nie zna!
Pułkownik rozpaczliwym ruchem szeroko rozłożył ramiona. Wiedział, że po 
wypowiedzeniu 
wojny rozdano wszystkim oficerom mapy Niemiec, ale z pewnością żaden z nich nie 
miał mapy 
Francji! To, co widział i słyszał od miesiąca, przygnębiało go. Nie pozostawało 
mu nic prócz 
odwagi na podtrzymanie swego autorytetu jako dowódcy, dość słabego i 
ograniczonego, skutkiem 
czego w pułku raczej go kochano, niż się obawiano.
– Nie można nawet zjeść spokojnie! – krzyknął nagle generał. – Czego oni się tak 
drą? Hej, 
Alzatczyku, idźcie no zobaczyć.
Zjawił się gospodarz we własnej osobie, strapiony, gestykulujący rozpaczliwie.. 
Ograbiają go, 
strzelcy i żuawi plądrują w jego domu. Początkowo był na tyle nieostrożny, że 
otworzył sklep, 
ponieważ on jeden w miasteczku miał jeszcze zapas jaj, ziemniaków i kilkanaście 
królików. 
Sprzedawał nie zdzierając nadmiernie, inkasował pieniądze, wydawał towar; w 
końcu napływ 
coraz liczniejszych, gromadami ściągających do jego zagrody klientów oszołomił 
go, po prostu 
wypchnięto go i wybrano wszystko nic nie płacąc. Jeżeli podczas kampanii 
niejeden chłop 
skwapliwie chowa wszystko, odmawia wręcz szklanki wody, to właśnie ze strachu 
przed 
narastającym i trudnym do odparcia naporem, przed przypływem ludzi wyrzucających 
gospodarzy 
poza własne zagrody i zagarniających całe domostwo.
– Ech, przyjacielu, nie zawracajcie mi głowy! – odparł rozdrażniony generał. – 
Trzeba by 
rozstrzeliwać codziennie po tuzinie tych łajdaków. Czyż to możliwe?
I kazał zamknąć drzwi, by się uchronić przed koniecznością surowego wystąpienia, 
podczas 
gdy pułkownik tłumaczył mu, że nie wydano prowiantu i że ludzie są głodni.
Tymczasem Loubet rozejrzawszy się dokoła dostrzegł pole ziemniaków i rzucił się 
na nie wraz 
z Lapoulle’em, grzebiąc oburącz, wyrywając nać, napychając sobie kieszenie. Lecz 
Chouteau, 
wyglądający spoza niskiego muru, przywołał ich gwizdnięciem. Krzyknęli z podziwu 
na widok 
stadka gęsi – z dziesięć wspaniałych sztuk przechadzających się majestatycznie 
po niewielkim 
podwórzu. Natychmiast zwołano naradę, po czym wypchnięto Lapoulle’a zmuszając go 
do 
przesadzenia murku. Walka była straszna; pochwycona gęś omal nie obcięła mu nosa 
twardymi 
nożycami swego dzioba. Wreszcie ścisnął ją za szyję chcąc zdusić, a ona 
krzepkimi łapami orała 
mu ramiona i brzuch. Musiał rozbić jej łeb uderzeniem pięści, a gęś jeszcze się 
szarpała, gdy on 
umykał przed innymi z gromady, które szczypały go w łydki.
Powróciwszy z ukrytą w worku zdobyczą, zastali Jana i Pache’a, którzy również 
zadowoleni 
wracali ze swej wyprawy niosąc cztery świeże chleby i ser kupione u jakiejś 
zacnej staruszki.
– Woda się gotuje, przyrządzimy sobie kawę – rzekł kapral. – Mamy ser, chleb, to 
prawdziwa 
uczta!
Lecz w tym momencie spostrzegł gęś rozciągniętą u swych stóp; nie mógł 
powstrzymać się od 
śmiechu. Pomacał ją ze znawstwem i wyraził podziw:
– O, do licha, ładna sztuka! Waży ze dwadzieścia funtów! – Spotkaliśmy po drodze 
tego 
ptaszka, który chciał zawrzeć z nami znajomość – wyjaśnił swym figlarnym tonem 
Loubet.
Jan gestem dał do zrozumienia, że nie pragnie wiedzieć więcej... Cóż, trzeba 
żyć!... A poza 
tym, mój ty Boże, czemu żałować tego specjału biedakom, którzy już zapomnieli, 
jak smakuje 
drób?
Loubet zajął się rozpaleniem ognia, podczas gdy Pache i Lapoulle żwawo 
oskubywali gęś. 
Chouteau, który skoczył do artylerzystów po kawałek szpagatu, wrócił niebawem i 
zawiesił ptaka 
między dwoma bagnetami nad tęgim płomieniem. Maurycemu zaś polecono w 
regularnych 
odstępach obracać przygotowywane pieczyste. Tłuszcz spływał do podstawionego 
garnka. Był to 
triumf metody pieczenia na sznurku. Cały pułk, zwabiony ponętną wonią, ustawił 
się naokoło. Co 
za uczta: pieczona gęś, gotowane ziemniaki, chleb, ser! Jan pokrajał gęś. 
Żołnierze uraczyli się do 
syta. Nie było już mowy o porcjach, każdy napychał się, ile wlazło. Zaniesiono 
nawet kawałek 
artylerzystom w podzięce za ofiarowany sznurek.
Oficerowie pułkowi tego wieczora pościli. Skutkiem jakiegoś mylnego zarządzenia 
furgon 
kantyny zabłądził, zdążając pewno za głównym konwojem. Jeśli żołnierze byli 
poszkodowani, 
kiedy nie wydawano prowiantu, najczęściej w końcu przecież znajdowali coś do 
jedzenia; 
pomagali sobie wzajemnie, koledzy w poszczególnych sekcjach dzielili się swymi 
zasobami, 
natomiast oficer, osamotniony, pozostawiony samemu sobie, skręcał się z głodu, 
bezsilny 
i bezradny, kiedy kantyna zawiodła. Toteż Chouteau – który słyszał, jak kapitan 
Beaudoin 
piorunował z powodu zniknięcia furgonu z żywnością – ogryzając gęsi kadłub śmiał 
się szyderczo 
na widok zwierzchnika przechodzącego sztywno, z wyniosłą miną. I wskazywał go 
kątem oka:
– Popatrzcie na niego!. Nozdrza mu się ruszają... Ha! Dałby pięciofrankówkę za 
taki 
kuperek!...
Wszyscy dworowali z głodnego kapitana, który nie potrafił zyskać sobie sympatii 
żołnierzy, 
zbyt młody, zbyt surowy, przezywany „ważniakiem”. W pewnej chwili kapitan 
zamierzał 
przystanąć przed sekcją i wypytać żołnierzy na temat tego „gęsiego” skandalu, 
ale powstrzymała 
go niewątpliwie obawa okazania własnego głodu: z wysoko zadartą głową, oddalił 
się udając, że 
nic nie widzi.
Natomiast porucznik Rochas, również srodze zgłodniały, kręcił się, dobrodusznie 
uśmiechnięty, dokoła uszczęśliwionej sekcji. Żołnierze uwielbiali go, przede 
wszystkim dlatego że 
nie znosił kapitana, tego chłystka, wychowanka Saint-Cyr, a poza tym – ponieważ 
Rochas nosił 
plecak tak jak każdy z nich. Porucznik jednak nie zawsze bywał przyjemny, jego 
grubiańskość 
była wręcz prowokująca.
Jan, jednym mrugnięciem porozumiawszy się z towarzyszami, wstał i odprowadził 
oficera za 
namiot.
– Panie poruczniku, bez obrazy... jeżeli pan nie pogardzi...
I podał mu pajdę chleba oraz menażkę z udkiem gęsim na sześciu dużych kartoflach.
Tej nocy także nie potrzeba było kołysać ich do snu. Wszyscy po uczcie spali jak 
zabici. 
A kapralowi należało się podziękowanie za staranne umocowanie namiotu, gdyż nikt 
z całej 
szóstki nie odczuł wcale silnego wiatru, jaki około godziny drugiej zaczął dąć z 
towarzyszeniem 
gwałtownej ulewy. Niejeden namiot został zniesiony, zbudzeni ludzie zrywali się 
w popłochu 
biegając śród ciemności, podczas gdy namiot umocowany przez Jana opierał się 
podmuchom i tak 
dobrze był zabezpieczony, że ani jedna kropla deszczu nie przedostała się do 
wnętrza dzięki 
rowkom odpływowym.
Z nastaniem dnia Maurycy obudził się, a że miano wyruszyć dopiero o ósmej, 
postanowił 
przejść górą do obozu artylerii rezerwy, aby przywitać się z kuzynem Honoriuszem. 
Noga po 
nocnym wypoczynku bolała znacznie mniej. Zadziwiał go tak dobrze rozlokowany 
tabor: w każdej 
baterii sześć dział nienagannie ustawionych w rząd, za nimi jaszczyki, furgony z 
paszą i kuźnie 
polowe. Opodal rżały uwiązane konie, rozdęte chrapy zwracając w stronę 
wschodzącego słońca. 
Od razu też odnalazł namiot Honoriusza dzięki wygodnemu systemowi, w którym 
obsłudze 
jednego działa wyznacza się cały rząd namiotów, tak iż sam wygląd obozu wskazuje 
liczbę armat.
Gdy Maurycy przybył na miejsce, artylerzyści pili już kawę; trafił właśnie na 
kłótnię między 
konnowodem Adolfem a jego towarzyszem, celowniczym Ludwikiem. Od trzech lat, w 
ciągu 
których byli z sobą złączeni w tej służbie, stanowili przykładne stadło – z 
wyjątkiem pory 
posiłków. Nader inteligentny, bardziej wykształcony, Ludwik godził się na 
zależność, w jakiej 
każdy „konny” trzyma „pieszego”: rozbijał namiot, chodził na roboty, troszczył 
się o zupę, 
podczas gdy Adolf z miną absolutnej wyższości zajmował się swą parą koni. 
Pierwszy – 
czarnowłosy, chudy, trapiony nadmiernym apetytem – buntował się jedynie wówczas, 
kiedy drugi 
– rosły chłop z ogromnymi jasnymi wąsami – chciał i przy misce odgrywać rolę 
władcy. Tego 
ranka poszło im o kawę przyrządzoną przez Ludwika, który – oskarżał Adolfa o to, 
że wszystko 
sam wypił. Trzeba było ich godzić. Codziennie, skoro świt, Honoriusz oglądał 
swoje działo, kazał 
je pod osobistym nadzorem wycierać z rosy nocnej, jak gdyby budził ulubionego 
wierzchowca, 
pełen troski, by, broń Boże, nie nabawił się kataru. I teraz tkwił tam właśnie – 
po ojcowsku 
przyglądając się armacie, jak błyszczy w świeżym powietrzu poranka – kiedy 
rozpoznał 
nadchodzącego Maurycego.
– No! No! Wiedziałem, że sto szósty pułk jest, w sąsiedztwie; otrzymałem wczoraj 
list 
z Remilly i zamierzałem, właśnie zajść... Chodźmy napić się białego winka.
Chcąc porozmawiać z kuzynem na osobności, zaprowadził go do owego małego 
folwarku 
ogołoconego poprzedniego dnia przez żołnierzy, a którego gospodarz, niepoprawny, 
mimo 
wszystko chciwy zysku chłop, urządził rodzaj bufetu, napoczynając beczkę białego 
wina. Przed 
drzwiami, na desce, wydawał swój towar – po cztery su za szklankę – z pomocą 
owego Alzatczyka, 
jasnowłosego dryblasa, którego przed trzema dniami przyjął za parobka. Honoriusz 
trącał się 
właśnie swą szklanką z Maurycym, gdy jego spojrzenie padło na tego człowieka. 
Patrzał na niego 
przez chwilę ze zdumieniem, po czym zaklął szpetnie.
– Do stu piorunów! To Goliat!
I zerwał się chcąc go pochwycić za gardło. Lecz gospodarz w obawie, że znowu 
zacznie się 
plądrowanie, odskoczył w tył i zabarykadował się w izbie. Nastała chwila 
zamieszania, wszyscy 
obecni żołnierze tłoczyli się do drzwi, podczas gdy wachmistrz, krztusząc się z 
wściekłości, 
krzyczał:
– Otwórzże, otwórz, głupi baranie! To szpieg, powiadam Warn, że to szpieg!
Maurycy teraz już nic miał wątpliwości. Doskonale rozpoznał osobnika, którego w 
obozie 
w Miluzie wypuszczono z braku dowodów obciążających. Człowiekiem tym był Goliat, 
były 
parobek papy Fouchard w Remilly.
Gdy wreszcie chłop zdecydował się otworzyć drzwi, na próżno szukano wszędzie: 
Alzatczyk, 
ten jasnowłosy olbrzym z dobroduszną twarzą, którego wczoraj generał Bourgain-
Desfeuilles 
wypytywał bez – skutecznie i przed którym w czasie obiadu sam się z całą 
beztroską wyspowiadał, 
ów Alzatczyk zniknął. Niewątpliwie drab wyskoczył tylnym oknem, które zastano 
otwarte, lecz 
daremnie przetrząśnięto całą okolicę. Chłop, choć taki rosły, przepadł jak dym.
Maurycy musiał odprowadzić na bok Honoriusza, którego rozpacz skłaniała do 
drobiazgowych wynurzeń wobec kolegów, niepotrzebnie wtajemniczając ich w te 
niewesołe 
sprawy rodzinne.
– Do diabła! Tak chętnie byłbym go zadusił! Właśnie ten list, który otrzymałem, 
tak mnie na 
niego rozwścieczył!
I gdy obydwaj usiedli pod stertą o kilka kroków od domu, wręczył list 
krewniakowi.
Miłość Honoriusza Fouchard i Sylwiny Morange, ot, banalna historia. Ona – 
brunetka 
o pięknych pokornych oczach – wcześnie straciła matkę, uwiedzioną robotnicę 
zatrudnioną 
w fabryce w Raucourt. Doktor Dalichamp – przygodny ojciec chrzestny, zacny człek, 
zawsze 
gotów adoptować dzieci nieszczęsnych kobiet, które leczył – wpadł na pomysł 
umieszczenia 
Sylwiny u papy Fouchard w charakterze służącej. Stary wieśniak, który z chęci 
zysku został 
rzeźnikiem rozwożącym mięso po dwudziestu okolicznych gminach, był niesłychanie 
skąpy 
i okropnie surowy, ale przyrzekał, że zawsze będzie czuwał nad małą, a ona 
pracując będzie miała 
byt zapewniony, w każdym razie uchroni się przed fabryczną rozpustą. I 
naturalnym biegiem 
rzeczy stało się, że w domu starego Fouchard jego syn i młodziutka służąca 
pokochali się. 
Honoriusz miał szesnaście lat, a Sylwina dwanaście; a kiedy ona ukończyła 
szesnaście, on jako 
dwudziestolatek, stawił się do poboru i zadowolony z wyciągnięcia szczęśliwego 
losu. postanowił 
ją poślubić. Dzięki niecodziennej uczciwości wynikającej. z rozważnej i 
spokojnej natury 
młodzieńca, poza czułymi uściskami w stodole nic groźnego między nimi nie zaszło. 
Lecz kiedy 
Honoriusz wspomniał o małżeństwie, ojciec rozsierdził się i oświadczył stanowczo, 
że woli śmierć, 
niżby się miał na nie zgodzić, i beztrosko zatrzymał dziewczynę – mając nadzieję, 
że „to im 
przejdzie”. Przez półtora roku bez mała młodzi kochali się i pożądali wzajemnie, 
bez ostatecznego 
zbliżenia. Następnie, wskutek gorszącej awantury między oboma mężczyznami, syn 
nie mogąc 
dłużej pozostać w domu zaciągnął się do wojska i został wysłany do Afryki, 
podczas gdy uparty 
starzec trzymał nadal służącą, z której był bardzo zadowolony. I wtedy stała się 
rzecz straszna: 
Sylwina, która przysięgła, że będzie czekała, pewnego wieczora, w dwa tygodnie 
po rozłące 
z narzeczonym, znalazła się w ramionach parobka przyjętego przed kilkoma 
tygodniami: owego 
właśnie Goliata Steinberga, przezwanego „Prusakiem”, poczciwego wielkoluda o 
miękkich blond 
włosach, szerokiej, różowej, zawsze uśmiechniętej twarzy, będącego kolegą i 
powiernikiem 
Honoriusza. Czy stary Fouchard nie uknuł i nie doprowadził skrycie do tej 
historii? Czy Sylwina 
oddała się w momencie nieświadomości lub może została na pół zgwałcona, będąc 
chora ze 
zmartwienia, osłabiona jeszcze łzami rozstania? Sama nie wiedziała – zdruzgotana, 
jakby 
porażona. Kiedy stwierdziła, że jest w ciąży, z konieczności godziła się już na 
poślubienie Goliata. 
On zresztą, zawsze uśmiechnięty, nie mówił „nie”, odkładając po prostu tę zwykłą 
formalność do 
urodzenia maleństwa. Po czym nagle, w przededniu porodu, zniknął... Opowiadano 
później, że 
zgłosił się do służby w innym gospodarstwie, w okolicy Beaumont.
Od tego czasu minęły już trzy lata; W tej chwili nikt nie wątpił, że poczciwy 
Goliat, tak 
niefrasobliwie poczynający sobie z dziewczynami, jest jednym z owych szpiegów, 
którymi 
Niemcy zaludniały nasze prowincje wschodnie. Gdy Honoriusz w Afryce dowiedział 
się o tym 
wszystkim, trzy miesiące przeleżał w szpitalu, jak gdyby porażony tamtejszym 
słońcem, i wcale 
nie chciał skorzystać z urlopu, aby powrócić do kraju, lękając się spotkania z 
Sylwiną i jej 
dzieckiem.
Podczas gdy Maurycy czytał list, ręce artylerzysty drżały. Był to przecie list 
od. Sylwiny – 
pierwszy, jedyny, który do niego napisała. Jakiemu uczuciu była posłuszna ta 
pokorna, milcząca 
kobieta, której piękne czarne oczy o tak potulnym wyrazie chwilami rzucały 
błyski niezwykłej 
stanowczości? Sylwina pisała po prostu, że wie, że on jest na wojnie, i gdyby go 
już nie miała 
ujrzeć, z bólem myślałaby, iż umarł w przeświadczeniu, że ona go już nie kocha. 
O nie! Kocha go 
zawsze, nigdy nie kochała nikogo innego... I powtarzała to na czterech 
stronicach, w zdaniach, 
które powracały, wciąż te same, nie szukając usprawiedliwienia, nie usiłując 
nawet wytłumaczyć 
tego, co zaszło. I ani słowa o dziecku, nic prócz pożegnania – bezmiernie 
czułego pożegnania.
List ten głęboko wzruszył Maurycego, którego Honoriusz niegdyś wziął sobie za 
powiernika. 
Podniósł oczy, zobaczył jego twarz zalaną łzami i uścisnął go po bratersku.
– Mój biedny Honoriuszu!
Ale wachmistrz stłumił już wzruszenie. Schował starannie list do wewnętrznej 
kieszeni, zapiął 
bluzę.
– Tak, takie rzeczy wstrząsają człekiem... Och, łotr! Gdybym go. mógł zadusić! 
No, jeszcze 
zobaczymy...
Odezwały się trąbki na zwinięcie obozu i trzeba było pędzić, każdy do swego 
namiotu. Ale 
przygotowania do odmarszu przeciągały się, żołnierze z tornistrami na plecach 
czekali aż do 
dziewiątej. Zdawało się, że dowództwo znów się waha; nie było już owego pięknego 
zapału dwu 
pierwszych dni, kiedy to siódmy korpus w dwóch etapach pokrył dystans 
sześćdziesięciu 
kilometrów. Dziwna, niepokojąca nowina krążyła od rana: o marszu na północ 
trzech innych 
korpusów armii – pierwszego do Juniville, piątego i dwunastego do Rethel: 
posunięcie 
niedorzeczne, które tłumaczono potrzebą zaprowiantowania. Więc już nie idą na 
Verdun? Po cóż 
stracono ten dzień? Najgorsze to, że Prusacy musieli już być niedaleko, skoro 
oficerowie 
przestrzegają swoich ludzi, aby się nie opóźniali, gdyż każdy maruder może 
zostać zabrany przez 
patrole kawalerii nieprzyjacielskiej.
Działo się to 25 sierpnia i Maurycy później, przypominając sobie zniknięcie 
Goliata, 
utwierdził się w przekonaniu, że był on jednym z tych, którzy informowali 
szczegółowo niemiecki 
sztab generalny o ruchach armii Châlons i zadecydowali o zmianie frontu trzeciej 
armii. Istotnie, 
już nazajutrz pruski następca tronu opuszczał Re-vigny, rozpoczynało się 
przegrupowanie, 
przygotowanie do ataku flankowego, owo gigantyczne okrążenie – forsownym marszem 
i w godnym podziwu porządku – poprzez Szampanię i Ardeny. Podczas gdy Francuzi 
wahali się 
i dreptali w miejscu, jakby porażeni nagłym bezwładem, Prusacy robili do 
czterdziestu. 
kilometrów dziennie – w obwodzie olbrzymiego kotła, spychając ku pogranicznym 
lasom 
osaczone stado ludzkie.
W końcu wyruszono; tego dnia armia dokonała zwrotu na lewo: siódmy korpus miał 
do 
przebycia wszystkiego dwie mile oddzielające Contreuve od Vouziers, podczas gdy 
piąty 
i dwunasty tkwiły nie – ruchomo w Rethel, pierwszy zaś zatrzymał się w Attigny. 
Od Contreu-ve 
do doliny rzeki Aisne ciągnie się pas nagich równin, a w okolicy Vouziers. droga 
skręca wśród 
szarych gruntów i smętnych pustych pagórków, bez jednego drzewa, bez jednego 
budynku. Krótki 
etap przebyto krokiem znużenia i nudy, co – rzekłbyś – wydłużało go nadmiernie. 
W południe 
zatrzymano się nad lewym brzegiem Aisne i rozłożono się obozem śród nagich 
gruntów, na 
których ostatnie umocnienia nad doliną, strzegły ciągnącej się wzdłuż rzeki 
drogi z Monthois, skąd 
oczekiwano nadejścia nieprzyjaciela.
I Maurycy przeżył moment prawdziwego osłupienia, kiedy ujrzał przybywającą tą 
właśnie 
drogą dywizję generała Margueritte, wszystkie siły odwodowe, które miały 
wspierać siódmy 
korpus i pełnić służbę patrolową na lewym skrzydle armii. Rozeszła się wieść, że 
kawaleria wraca 
ku Chene-Populeux. Czemuż ogołacano w ten sposób to jedyne zagrożone skrzydło? 
Dlaczego 
przesuwano do centrum te dwa tysiące kawalerzystów, z których nie było tam 
żadnego pożytku, 
gdy tymczasem należało pchnąć ich daleko jako zwiadowców? Najgorsze, że wpadłszy 
w ognisko 
ruchów siódmego korpusu omal nie rozszczepili jego kolumn w bezładnym natłoku 
ludzi, armat 
i koni. Strzelcy afrykańscy musieli czekać prawie dwie godziny u bram Vouziers.
Wówczas to przypadkowo Maurycy spostrzegł Prospera; strzelec skierował konia nad 
skraj 
bagienka, tak iż mogli przez chwilę porozmawiać. Prosper wydawał się jakiś 
odurzony, ogłupiały, 
od momentu opuszczenia Reims nic nie wiedział, nic nie widział. Aha! Prawda: 
zobaczył znowu 
dwóch ułanów; bestie ukazywały się i znikały nie wiadomo skąd i dokąd. 
Opowiadano już różne 
gadki o czwórce ułanów wjeżdżających galopem do miast, z rewolwerami w garści, 
i zdobywających je w oddaleniu dwudziestu kilometrów od swego korpusu. Byli 
wszędzie, 
wyprzedzali kolumny, niczym ruchoma zasłona, za którą piechota kryła swe 
posunięcia, 
maszerując całkiem bezpiecznie jak w czasie pokoju. I Maurycemu serce ścisnęło 
się na widok 
drogi zatłoczonej strzelcami i huzarami, których zużytkowano tak nieudolnie.
– No, do widzenia – powiedział ściskając rękę Prospera. – Może jednak jesteście 
tam 
potrzebni...
Lecz strzelec wydawał się zły i zniechęcony. Nerwowo pieścił dłonią szyję Zefira 
i odpowiedział:
– A jakże! Katuje się tylko zwierzęta, marnuje się ludzi... To obrzydliwe! 
Wieczorem, gdy 
Maurycy chciał zdjąć but, aby obejrzeć piętę pulsującą wysoką gorączką, zdarł 
sobie naskórek. 
Trysnęła krew, żołnierz wydał okrzyk bólu. Będący w pobliżu Jan zakrzątnął się 
koło niego ze 
szczerym współczuciem i zatroskaniem.
– Słuchajcie, to się robi groźne. Musicie poleżeć. Trzeba to leczyć. Ja się tym 
zajmę...
Ukląkłszy, starannie przemył ranę, po czym owinął ją kawałkiem czystego płótna 
wydobytym 
ze swego plecaka. Miał przy tym macierzyńskie, pełne łagodności ruchy człowieka 
doświadczonego, którego grube palce, kiedy potrzeba, potrafią sprawiać się 
delikatnie.
Nieodparte rozrzewnienie ogarnęło Maurycego, oczy mu zwilgotniały... Braterskie 
„ty” 
wypłynęło z serca ku wargom. W ogromnym wytęsknieniu przyjaźni znajdował oto 
brata w tym 
wieśniaku, który niegdyś był mu wstrętny, którym gardził jeszcze wczoraj...
– Dzielny z ciebie chłop... Dziękuję, stary!
Jan z miną bardzo zadowoloną rzekł uśmiechając się swym spokojnym uśmiechem:
– A teraz, mój mały, mam tu jeszcze tytoń, chcesz papierosa? V
Nazajutrz, dwudziestego szóstego, Maurycy wstał rozbity, z ramionami obolałymi 
po nocy 
spędzonej w namiocie. Nie nawykł jeszcze do spania na twardej ziemi, a że na 
wieczornym apelu 
zabroniono żołnierzom zdejmować buty i sierżanci obeszli namioty Sprawdzając po 
ciemku, czy 
wszyscy są przykładnie obuci, stan jego stopy wcale się nie poprawił: bolała i 
piekła. Nadto musiał 
przeziębić nogi, kiedy je dla rozprostowania nieopatrznie wysuwał na zewnątrz 
namiotu. Jan 
powiedział mu od razu:
– Jeśli mamy dzisiaj maszerować, mój mały, lepiej, byś udał się do lekarza 
pułkowego, aby cię 
zabrano ambulansem.
Ale nic nie było wiadomo; krążyły najsprzeczniejsze pogłoski. Przez chwilę 
zdawało się, że 
już rozpoczynają marsz, obóz został zwinięty,. cały korpus ruszył się z miejsca 
i przeszedł 
Vouziers pozostawiając jedynie na lewym brzegu Aisne jedną brygadę drugiej 
dywizji, aby 
w dalszym ciągu obserwowała drogę z Monthois. Potem zatrzymano się nagle po 
drugiej stronie 
miasta, na prawym brzegu rzeki, broń ustawiono w kozły na polach i łąkach 
rozciągających się 
z obu stron drogi z Grand-Pré. I w tej chwili odjazd czwartego pułku huzarów, 
oddalających się 
tamtędy szybkim kłusem, wywołał mnóstwo różnych domysłów.
– Jeżeli mamy tu czekać, to ja zostaję – oznajmił Maurycy żachnąwszy się na myśl 
o lekarzu 
i wozie ambulansowym.
Niebawem istotnie dowiedziano się, że będą tam obozowali, dopóki generał Douay 
nie uzyska 
całkiem pewnych informacji co do marszu nieprzyjaciela. Od dnia poprzedniego, od 
momentu 
kiedy zobaczył dywizję Margueritte’a zawracającą w kierunku Le Ch?ne, był coraz 
bardziej 
niespokojny wiedząc, że nie ma już osłony, że ani jeden żołnierz nie strzeże 
wyżyny argońskiej, 
tak iż o każdej porze mogą ich zaatakować. Wysłał tedy ów czwarty właśnie pułk 
huzarów na 
rekonesans aż do przełęczy Grand-Pré i La Croix-aux-Bois z rozkazem dostarczenia 
mu za 
wszelką, cenę wiadomości.
Poprzedniego dnia, dzięki energii mera Vouziers, nastąpił rozdział chleba, mięsa 
i furażu. 
Tegoż rana, około godziny dziesiątej, pozwolono ludziom ugotować zupę, w obawie, 
że później 
nie będą mieli na to czasu. Powszechną uwagę zwrócił wtedy drugi wymarsz 
oddziałów, 
mianowicie brygady generała Bordas, drogą, jaką odjechali huzarzy. Cóż to znowu? 
Czy nie 
pozwolą im zjeść spokojnie teraz, kiedy kocioł stoi na ogniu? Ale oficerowie 
wyjaśnili, że brygada 
Bordasa ma za zadanie obsadzenie Buzancy położonego w odległości kilku 
kilometrów. Inni 
jednak mówili, że huzarzy natknęli się na silny oddział jazdy nieprzyjacielskiej 
i że brygadę 
wysyła się z odsieczą.
Maurycy spędził teraz kilka rozkosznych godzin wypoczynku. Wyciągnął się na polu, 
w połowie zbocza, na którym biwakował pułk, i odrętwiały ze zmęczenia patrzał na 
zieloną dolinę, 
na łąki obsadzone kępami drzew, pośród których płynie leniwa Aisne. Przed nim, u 
wylotu doliny, 
wznosiło się amfiteatralnie Vouziers piętrząc swe dachy, nad którymi górował 
kościół ze strzelistą 
wieżą. W dole, obok mostu, dymiły wysokie kominy garbarni, w drugim zaś końcu 
znaczyły się 
wśród nadbrzeżnej zieleni ubielone mąką budynki wielkiego młyna. I ta ginąca w 
trawach 
małomiasteczkowa panorama wydawała mu się pełna łagodnego czaru; Maurycy patrzał 
jak gdyby 
odzyskawszy swoje spojrzenie uczuciowca i marzyciela. To powracała do niego 
młodość, podróże, 
jakie niegdyś odbywał do Vouziers, kiedy mieszkał w Le Ch?ne, rodzinnym 
miasteczku. W ciągu 
tej godziny zapomniał o wszystkim innym.
Zupę od dawna już zjedzono, oczekiwanie wciąż trwało, kiedy około pół do 
trzeciej głuchy, 
stopniowo wzrastający niepokój ogarnął cały obóz. Wydawano spieszne polecenia, 
spędzone z łąk 
oddziały uszykowały się na wyniosłościach między dwiema wioskami, Chestres i 
Falaise, 
odległymi o cztery do pięciu kilometrów. Już saperzy kopali rowy, sypali wały, 
podczas gdy na 
lewym skrzydle artyleria zajęła stanowiska na wzgórzu. I rozeszła się pogłoska, 
że generał Bordas 
wysłał sztafetę z wiadomością, iż spotkawszy w Grand-Pré przewa – żające siły 
nieprzyjacielskie 
zmuszony jest cofnąć się w kierunku Buzancy, co budziło obawy, iż linia jego 
odwrotu może 
wkrótce zostać przecięta. Dlatego też komendant siódmego korpusu w oczekiwaniu 
natychmiastowego ataku kazał swym ludziom zająć pozycje bojowe, aby wytrzymać 
pierwsze 
uderzenie, dopóki nie nadciągnie z pomocą reszta armii. Jeden z jego adiutantów 
wyruszył do 
marszałka z listem zawiadamiającym o sytuacji i domagającym się posiłków. Na 
koniec, dla 
uniknięcia kłopotu z ogromnym konwojem z prowiantem, który w nocy przyłączył się 
do korpusu 
i znowu wlókł się za nim, generał natychmiast wyprawił go w dalszą drogę 
kierując na los 
szczęścia w stronę Chagny. To wszystko zapowiadało bitwę.
– A zatem, panie poruczniku, teraz to już sprawa serio? – ośmielił się zapytać 
Maurycy.
– A tak, do pioruna! – odpowiedział porucznik Rochas wywijając długimi ramionami. 
– Za 
chwilę zobaczycie, jak będzie gorąco!
Wszyscy żołnierze byli zachwyceni. Odkąd formowała się linia bojowa Chestres-
Falaise, 
ożywienie w obozie jeszcze wzrosło, ludzi ogarniała gorączkowa niecierpliwość. 
Nareszcie mieli 
ich zobaczyć, tych Prusaków, których gazety przedstawiały jako okrutnie 
zmordowanych 
marszami, wyczerpanych chorobami, wygłodniałych i odzianych w łachmany. I 
nadzieja 
pokonania ich w pierwszym natarciu potęgowała odwagę.
– Ano, dobrze, że się wreszcie odnajdujemy – zaopiniował Jan. – Dość już długo 
trwa gra 
w chowanego, odkąd się pogubiono tam, na granicy, po tej ich bitwie. Tylko... 
czy aby to są ci 
właśnie, co pobili Mac-Mahona?
Maurycy zawahał się z odpowiedzią. Według tego, co przeczytał w Reims, wydawało 
mu się 
wątpliwe, by dowodzona przez pruskiego następcę tronu trzecia armia znajdowała 
się w Vouziers, 
skoro jeszcze wczoraj miała jakoby obozować zaledwie w okolicy Vitry-le-François. 
Dużo 
wprawdzie mówiono o czwartej armii pod rozkazami księcia saskiego, która miała 
działać nad 
Mozą: zapewne to była właśnie ta, chociaż szybkie zajęcie Grand-Pré dziwiło go 
ze względu na 
odległość. Ale z zamętu myśli, jakie go nurtowały, wpadł już w kompletne 
osłupienie, kiedy 
usłyszał, ze generał Bourgain-Desfeuilles wypytuje wieśniaka z Falaise, czy Moza 
nie przepływa 
przez Buzancy i czy są tam dobre mosty. Zresztą generał ze swą rozbrajającą 
ignorancją 
oświadczył, iż mają zostać zaatakowani przez kolumnę stu tysięcy ludzi 
przybywających 
z Grand-Pré, podczas gdy inna, sześćdziesięciotysięczna, nadciąga od strony 
Sainte-Menehould.
– A jak twoja noga? – zapytał Jan.
– Już jej nie czuję! – odrzekł Maurycy ze śmiechem. – Jeżeli wypadnie się nam 
bić, zawsze 
jakoś to będzie...
Była to prawda; trzymał się na nogach dzięki takiemu podnieceniu nerwowemu, że 
czuł się 
jakby unoszony nad ziemią. I pomyśleć, że przez całą kampanię nie zużył jeszcze 
ani jednego 
naboju! Dotarł pod granicę, spędził pod Miluzą okropną, niespokojną noc, nie 
zobaczywszy ani 
jednego Prusaka, nie dawszy strzału, i musiał maszerować w odwrocie aż do 
Belfortu, aż do Reims. 
I oto już od pięciu dni znów idzie na wroga z odtylcówką wciąż bezużyteczną, 
nietkniętą. Czuł 
jakąś z wolna wzbierającą wściekłość, wzrastającą potrzebę użycia strzelby, 
posłania bodaj jednej 
kuli, aby ulżyć nerwom. Od sześciu bez mała tygodni, kiedy to w porywie zapału 
zaciągnął się 
marząc o walce choćby nazajutrz, zużywał jedynie swe biedne nogi człowieka 
wątłego, 
niezdolnego do ciągłego uciekania i dreptania z dala od pól bitewnych. Toteż w 
tym gorączkowym 
oczekiwaniu Maurycy należał do tych, którzy najbardziej natarczywie dopytywali 
się o drogę 
z Grand-Pré ciągnącą się prościutko w nieskończoność między pięknymi drzewami. U 
stóp 
Maurycego roztaczała się dolina, Aisne wplatała tam srebrną wstęgę między 
wierzby i topole; 
a jego spojrzenia niezmiennie wracały ku drodze.
Około godziny czwartej nastąpił alarm: to z długiego objazdu powracał czwarty 
pułk huzarów. 
I zaraz poczęły krążyć coraz bardziej wyolbrzymiane opowiadania o walkach z 
ułanami, co 
utwierdzało wszystkich w przeświadczeniu bliskiego ataku. Po dwóch godzinach 
przybyła nowa 
sztafeta wyjaśniając z przerażeniem, że generał Bordas nie waży się już na 
opuszczenie Grand-Pré, 
w przeświadczeniu, iż droga z Vouziers jest odcięta. Nic w tym jeszcze nie było 
prawdy, skoro 
sztafeta właśnie przeszła swobodnie. Ale fakt mógł nastąpić lada minuta i 
dowodzący dywizją 
generał Dumont wyruszył natychmiast z brygadą, jaka mu pozostała, aby przyjść z 
pomocą drugiej 
swej brygadzie znajdującej się w ciężkiej opresji. Słońce zachodziło za Vouziers, 
którego dachy 
czarną Unią odcinały się na czerwonej chmurze. Między podwójnym szeregiem drzew 
długo 
można było widzieć pochód brygady, która w końcu zniknęła w zapadającym mroku.
Pułkownik de Vineuil przyszedł, by upewnić się o dogodnym stanowisku swego pułku 
w związku z noclegiem. Zdziwił się nie zastawszy na posterunku kapitana Beaudoin; 
a kiedy po 
chwili ujrzał go wracającego z Vouziers, ten jął się tłumaczyć, że był na 
śniadaniu u baronowej de 
Ladicourt. Spotkała go za to surowa nagana, której zresztą wysłuchał w milczeniu, 
zachowując 
swą poprawną postawę urodziwego oficera.
– Chłopcy! – powtarzał pułkownik przechodząc wśród swych żołnierzy. – Będziemy 
na pewno 
zaatakowani tej nocy albo jutro rano o świcie. Bądźcie w pogotowiu i pamiętajcie, 
że sto szósty 
pułk nigdy się nie cofa!
Wszyscy przytakiwali mu z zapałem, wszyscy woleli, aby raz z tym skończyć – tak 
byli 
znużeni i zniechęceni. Zlustrowano karabiny, zmieniono iglice, a że rano była 
wydana zupa, teraz 
poprzestano na kawie i sucharach. Żołnierzom zabroniono kłaść się spać. Czaty 
główne zostały 
postawione w odległości półtora kilometra, straże wyprawiono aż na brzeg Aisne. 
Wszyscy 
oficerowie czuwali dokoła ognisk biwakowych. A pod niewysokim murem, w 
pląsających 
blaskach jednego z tych ognisk, chwilami odróżniano szamerowane mundury 
naczelnego wodza 
i jego sztabowców, których cienie chwiały się trwożnie, biegnąc ku drodze, 
wyczekując tętentu 
kopyt końskich w śmiertelnym niepokoju o los trzeciej dywizji.
Około pierwszej nad ranem Maurycego wyznaczono na odległą placówkę na skraju 
sądu 
śliwowego, między drogą a rzeką. Noc była czarna jak atrament. Skoro tylko 
pozostał sam 
w przytłaczającej ciszy uśpionej wsi, uczuł, że go opanowuje okropny, dotychczas 
nie znany lęk 
którego nie mógł przezwyciężyć w przystępie ataku gniewu i wstydu. Odwrócił się, 
aby nabrać 
odwagi patrząc na światła obozowe, ale snadź mu je zasłaniał niewielki lasek; za 
sobą miał tylko 
morze ciemności; kilka samotnych, bardzo dalekich świateł płonęło wciąż w 
Vouziers, którego 
mieszkańcy, z pewnością uprzedzeni o niebezpieczeństwie, nie kładli się spać. Do 
reszty zmroziło 
go, gdy przyłożywszy broń do ramienia stwierdził, że nie dostrzega nawet muszki 
karabina. 
Zaczęło się najbardziej dręczące oczekiwanie. Wszystkie swe siły skupił jedynie 
na słuchu, łowiąc 
nieuchwytne szmery przechodzące w łoskot jakby gromu. Plusk dalekiej wody, 
lekkie poruszenia 
liści, skok owada – wszystko to olbrzymiało w uszach. Czy to nie galop koński, 
nie kończący się 
turkot artylerii – ten hałas, który dochodzi stamtąd wprost ku niemu? Tu, na 
lewo, czy nie usłyszał 
głuchego szeptu, stłumionych głosów nieprzyjacielskiej straży przedniej, 
przygotowującej 
niespodziany napad? Trzykrotnie już zamierzał wystrzelić na alarm. Obawa 
ośmieszenia się na 
skutek omyłki wzmagała jego przykry nastrój. Przykląkł, prawym ramieniem oparty 
o drzewo; 
wydawało mu się, że trwa tak już od wielu godzin, że go tam zapomniano, że armia 
musiała odejść 
bez niego. I nagle przestał się bać; na drodze, o której wiedział, że jest 
oddalona o dwieście metrów, 
odróżniał bardzo wyraźnie miarowy krok żołnierzy w marszu. Od razu nabrał 
pewności, że to są 
owe zagrożone, tak niecierpliwie oczekiwane oddziały: Dumont prowadzący brygadę 
generała 
Bordas. W tej właśnie chwili zluzowano go; upłynęła zaledwie przepisowa godzina.
Istotnie trzecia dywizja wracała do obozu. Co za ulga! Ale podwojono ostrożność, 
ponieważ 
przyniesione wiadomości potwierdzały wszystkie domysły o zbliżaniu się 
nieprzyjaciela. 
Sprowadzeni jeńcy – kilku posępnych ułanów udrapowanych w wielkie płaszcze – 
odmówili 
zeznań. Nadszedł świt; w sinym, dżdżystym poranku trwało wciąż nerwowe, 
niecierpliwe 
wyczekiwanie. Od blisko czternastu godzin ludzie nie kładli się do snu. Około 
godziny siódmej 
porucznik Rochas oznajmił, że Mac-Mahon nadciąga z całą armią. Prawdą było, że 
generał Douay 
w odpowiedzi na swą depeszę z przedednia, zapowiadającą nieuniknioną bitwę pod 
Vouziers, 
otrzymał od marszałka list z poleceniem, aby stawiał opór, dopóki nie nadejdą 
posiłki; obecnie 
posuwanie się naprzód zostało wstrzymane, pierwszy korpus zdążał do Terron, 
piąty ku Buzancy, 
podczas gdy dwunasty ma pozostać w Le Ch?ne na drugiej linii. Tak więc napięcie 
nerwów jeszcze 
wzmogło się; to już nie zwykła bitwa, którą miano wydać, ale wielki bój, w 
którym uczestniczyć 
będzie cała armia zawrócona znad Mozy i skierowana ku południowi, w dolinę Aisne. 
I wciąż nie 
decydowano się gotować zupy, ludzie musieli zadowolić się kawą i sucharami, 
ponieważ atak miał 
nastąpić w południe – wszyscy to powtarzali, sami nie wiedząc dlaczego. Wysłano 
właśnie 
adiutanta do marszałka, aby przyśpieszyć dostarczenie posiłków, bo zbliżanie się 
dwóch armii 
nieprzyjacielskich stawało się coraz pewniejsze. W trzy godziny później, gdy 
wójt przyniósł 
informacje, że widział sto tysięcy ludzi w Grand-Pr?, podczas gdy drugie sto 
tysięcy ciągnie przez 
Buzancy, tak dalece wzrósł niepokój, że drugi oficer puścił się galopem po 
bezpośrednie rozkazy 
do Le Ch?ne, gdzie znajdowała się kwatera główna.
Nadeszło południe – a tu wciąż ani jednego Prusaka. O pierwszej, o drugiej – to 
samo. Ludzi 
ogarniało znużenie zaprawione powątpiewaniem. Zaczęto pokpiwać z generałów. Ha! 
Może 
zobaczyli własne cienie na murze... Przydałyby się im okulary! A to kawalarze! 
Żeby narobić 
wszystkim tyle zbędnego kłopotu! Jakiś wesołek zawołał:
– Więc to tak samo jak tam, w Miluzie?
Na te słowa serce Maurycego ścisnęło się trwogą. Przypomniał sobie niedorzeczną 
ucieczkę, 
panikę, co poniosła siódmy korpus, choć ani jeden Niemiec nie pokazał się w 
promieniu dziesięciu 
mil. Teraz zaczynało się na nowo to samo, wyczuwał to wyraźnie, miał pewność. 
Skoro nie 
zaatakowano ich w ciągu doby po utarczce w Grand-Pré, jasne było, że czwarty 
pułk huzarów 
natknął się tam po prostu na jakiś patrol konny. Kolumny musiały być jeszcze 
daleko, może o dwa 
dni marszu. Nagle myśl ta przeraziła go, uprzytomnił sobie, ile stracono czasu. 
Z Contreuve do 
Vouziers – niecałe dwie mile – maszerowano przez trzy dni! W dniach dwudziestym 
piątym 
i dwudziestym szóstym inne korpusy armii odeszły na północ pod pretekstem 
zaopatrzenia się 
w żywność, a dziś, dwudziestego siódmego, ściągają na południe, aby przyjąć 
bitwę, której im nikt 
nie wydawał... Na pomoc rzekomo zagrożonej śród argońskich przełęczy brygadzie 
Bordasa 
niepotrzebnie przerzucono pełną dywizję, za nią siódmy korpus, wreszcie całą 
armię. I Maurycy 
pomyślał o bezcennej wartości każdej godziny w tym szaleńczym zamiarze podania 
ręki 
Bazaine’owi. Taki plan mógł być wykonany jedynie przez genialnego wodza mającego 
tęgich 
żołnierzy, pod warunkiem, że się pomknie jak burza prosto przed siebie, nie 
zważając na 
przeszkody.
– Przepadliśmy! – powiedział do Jana, opanowany rozpaczą, w nagłym błysku 
jasnowidzenia.
Po czym, gdy tamten otworzył szeroko oczy nie mogąc zrozumieć, ciągnął półgłosem:
– Nasi dowódcy są raczej głupcami niż łotrami, to jasne... i nie – wesołe! Nic 
nie wiedzą, nic 
nie przewidują, nie mają ani planu, ani pomysłów, ani nawet szczęścia... Ha! 
Wszystko sprzysięgło 
się przeciwko nam, jesteśmy zgubieni!
I zniechęcenie, do którego Maurycy docierał drogą rozumowania, jako młodzieniec 
inteligentny i wykształcony, wzrastało i poczynało ciążyć nad wszystkimi 
oddziałami 
unieruchomionymi bez powodu, trawionymi gorączką oczekiwania. Mgliste zwątpienie, 
przeczucie istoty sytuacji przesączało się w tępe mózgi i już każdy, nawet 
najbardziej ograniczony, 
doświadczał przykrego wrażenia, że jest kierowany błędnie, niedorzecznie 
wstrzymywany, pchany 
na chybi trafi w najfatalniejszą awanturę. Na cóż się tutaj sterczy, mój ty Boże, 
skoro Prusacy nie 
nadchodzą? Albo bić się zaraz, albo odejść, aby się gdzieś spokojnie wyspać! 
Mieli tego dość. 
Odkąd ostatni adiutant odjechał po rozkazy, niepokój wzrastał z minuty na minutę; 
potworzyły się 
grupy, rozprawiano głośno, dyskutowano. Oficerowie, którym udzielił się niepokój, 
nie wiedzieli, 
co odpowiadać żołnierzom, gdy ci się ośmielali ich wypytywać. Toteż kiedy o 
piątej rozeszła się 
pogłoska, że adiutant powrócił i że mają się wycofać, ze wszystkich piersi 
dobyło się westchnienie 
radosnej ulgi.
Nareszcie więc rozsądek brał górę! Cesarz i marszałek, którzy nigdy nie byli 
zwolennikami 
marszu na Verdun, zaniepokojeni wiadomością, że ich. znowu ubiegnięto, i że będą 
mieli przeciw 
sobie armie następców tronu saskiego oraz pruskiego, rezygnowali z 
nieprawdopodobnego 
połączenia się z Bazaine’em, aby wycofać się przez twierdze północne i następnie 
skoncentrować 
wojska pod Paryżem. Siódmy korpus otrzymał rozkaz powrotu w kierunku Chagny 
przez Le 
Ch?ne, piąty miał maszerować na Poix, a pierwszy i dwunasty – na Vendresse. A 
zatem, skoro 
cofano się, po cóż posunięto się aż do Aisne i na co tyle dni straconych i tyle 
trudów, kiedy łatwe 
i logiczne było wymaszerowanie z Reims, by niezwłocznie zająć silne pozycje w 
dolinie Marny? 
Nie było więc ani kierownictwa, ani talentu strategicznego, ani zdrowego 
rozsądku? Ale już nie 
rozpytywano, wybaczano wszystko pod wpływem zadowolenia z jedynie właściwej i 
rozsądnej 
decyzji, aby wydostać się z tego gniazda os. Wszystkim, od generałów do prostych 
żołnierzy, 
wydawało się, że odzyskają siły, że będą niezwyciężeni pod Paryżem i 
najoczywiściej tam właśnie 
pobije się Prusaków. Ale należało opuścić Vouziers zaraz o świcie, aby być w Le 
Ch?ne, zanim 
nastąpi atak nieprzyjacielski. Wnet też w obozie zapanowało niezwykłe ożywienie, 
rozbrzmiewały 
trąbki, krzyżowały się rozkazy, podczas gdy tabory wyjeżdżały już zawczasu, aby 
nie obciążać 
tylnej straży.
Maurycy był zachwycony. Potem, kiedy usiłował wytłumaczyć Janowi zamierzoną 
taktykę 
odwrotu, wyrwał mu się okrzyk bólu, jego podniecenie opadło: stopa znowu 
zaciążyła ołowiem.
– Cóż tam? Znów się zaczyna? – frasobliwie zapytał kapral. I praktyczny jak 
zawsze, pierwszy 
znalazł radę. – Słuchaj, mały, powiedziałeś mi wczoraj, że tam w mieście masz 
znajomych. 
Powinien byś uzyskać zezwolenie majora i kazać zawieźć się do Le Ch?ne, gdzie 
mógłbyś się 
przespać w dobrym łóżku. Jutro, po drodze, zabierzemy cię z powrotem, jeżeli 
będziesz mógł 
lepiej chodzić. Hę? Cóż ty na to?
W samym Falaise, wiosce, obok której obozowano, Maurycy odnalazł dawnego 
przyjaciela 
swego ojca, drobnego dzierżawcę, który miał właśnie odwieźć córkę do ciotki, w 
Le Ch?ne; 
opodal stał jego koń zaprzężony do lekkiej kariolki.
Ale przy pierwszych słowach zwróconych do majora Bouroche. doszło do wybuchu.
– Panie doktorze, mam obtartą nogę... Bouroche potrząsając potężną głową o 
paszczy lwa 
ryknął: – Nie jestem panem doktorem... Któż to mi nasłał takiego żołnierza?
A gdy przerażony Maurycy wyjąkał swe usprawiedliwienie, dodał:
– Jestem majorem, słyszysz, bałwanie! – Potem spostrzegłszy kogo ma przed sobą, 
odczuł 
snadź pewne zawstydzenie... i uniósł się jeszcze bardziej: – Wasza noga, ważna 
mi historia! Dobra, 
możecie sobie jechać wozem, balonem. Dosyć mamy niedołęgów i dekowników.
Kiedy Jan pomagał Maurycemu przy wsiadaniu do powozika, Maurycy obrócił się, aby. 
mu 
podziękować, i obydwaj padli sobie w ramiona, jak gdyby już nigdy nie mieli się 
zobaczyć. Cóż 
można było wiedzieć w zamęcie odwrotu, z Prusakami pod bokiem? Maurycego 
zaskoczyła 
wielka czułość, która już go przywiązała do tego człowieka. I jeszcze dwukrotnie 
obejrzał się 
machając ręką na pożegnanie, nim opuścił obóz, gdzie gotowano się do rozpalenia 
wiel – kich 
ognisk, aby zmylić nieprzyjaciela podczas wymarszu chyłkiem przed świtem.
W drodze gospodarz nie przestawał utyskiwać na okropne czasy. Nie miał odwagi 
pozostać 
w Falaise, to znów żałował, że go tam nie ma, powtarzając, iż będzie zrujnowany, 
jeżeli wróg spali 
jego dom. Córka, duże blade stworzenie, płakała. Ale oszołomiony znużeniem 
Maurycy nic nie 
słyszał; siedząc spał kołysany ostrym kłusem konika, który w niespełna godzinę 
przebył cztery 
mile – z Vouziers do Le Ch?ne. Jeszcze nie było siódmej, mrok zaledwie zapadał, 
kiedy 
młodzieniec, zdziwiony i drżący, wysiadał przy moście na kanale, naprzeciwko 
wąskiego żółtego 
domu, w którym się urodził i spędził dwadzieścia lat życia. Odruchowo udawał się 
właśnie tam, 
jakkolwiek dom przed półtora rokiem sprzedano weterynarzowi. I na pytanie 
dzierżawcy, 
dziękując mu stokrotnie za uprzejmość, odpowiedział, że doskonale wie, którędy 
iść.
Tymczasem nieruchomy, odurzony, z próżnią w pamięci, stał pośrodku małego 
trójkątnego 
placu, koło studni. Dokąd pójdzie? Nagle przypomniał sobie rejenta, najbliższego 
ich sąsiada, 
którego matka, bardzo stara i bardzo dobra pani Desroches, rozpieszczała go, gdy 
był dzieckiem. 
Ale z trudem rozpoznawał Le Ch?ne, ogarnięte niezwykłym poruszeniem, jakie 
wywoływała w tej 
drobnej, zazwyczaj zamarłej mieścinie obecność biwakującego pod bramami korpusu 
armii, 
napełniającego ulice oficerami, sztafetami, różnymi łazikami. Rozpoznawał kanał, 
przecinający na 
dwoje główny plac, którego kamienny most spajał oba trójkąty. I niezmiennie 
stała oto tam, na 
drugim brzegu, hala targowa ze swymi omszonymi dachami, schodząca w dół na lewo 
ulica 
Berond, a po prawej stronie trakt do Sedanu. Musiał spojrzeć w górę, na krytą 
łupkiem wieżyczkę 
nad domem notariusza, aby się upewnić, że to właśnie ów odludny kąt, gdzie 
grywał w „klasy”, do 
tego stopnia ulica Vouziers, na wprost niego aż do ratusza, dudniła rozgwarem 
gęstej fali tłumu. 
Zdawało się, że opróżniano plac, że odsuwano ciekawych. I Maurycy zdziwił się 
dostrzegając za 
studnią zajmującą znaczną przestrzeń, jak gdyby skupisko pojazdów i furgonów, 
całą stertę bagaży, 
na pewno raz już przez niego widzianych.
Słońce zniknęło właśnie w gładkiej krwawej wodzie kanału i Maurycy zamierzał 
wreszcie 
podejść i zastukać, gdy stojąca obok niego kobieta, która już dłuższą chwilę 
przyglądała mu się 
uważnie, wykrzyknęła:
– Mój ty Boże! Czy to możliwe? To pan jest młody Levasseur? Wtedy i on poznał 
panią 
Combette, żonę aptekarza, którego sklep
znajdował się na placu. Kiedy jej wyjaśnił, że ma prosić o nocleg zacną panią 
Desroches, 
odciągnęła go, wzburzona.
– Nie, nie, niech pan idzie do nas. Zaraz panu powiem... – Potem, w aptece, 
zamknąwszy 
starannie drzwi wytłumaczyła: – Więc pan nie wie, drogi chłopcze, że do państwa 
Desroches 
zajechał cesarz? Zarekwirowano dla niego dom, a oni, zapewniam pana, bynajmniej 
nie są 
zadowoleni z tego zaszczytu. Proszę pomyśleć, że zmuszono biedną starą mamę, 
kobietę przeszło 
siedemdziesięcioletnią, by odstąpiła swój pokój. Musi wdrapywać się aż na 
poddasze, aby sypiać 
w łóżku służącej! Proszę spojrzeć: wszystko, co widać tam, na placu, należy do 
cesarza, to są jego 
bagaże, rozumie pan?
Istotnie Maurycy przypomniał sobie powozy, furgony, cały przepyszny tabor domu 
cesarskiego widziany w Reims.
– Ach, mój drogi chłopcze, gdyby pan widział, co stamtąd powyciągano! I srebrne 
nakrycia, 
i butelki wina, i kosze z żywnością, i wykwintną bieliznę, wszystko! To trwało 
bite dwie godziny. 
Ciekawam, gdzie zdołali tyle rzeczy zmieścić, bo dom nie jest duży. Niech pan 
patrzy, niech pan 
patrzy! Ale ci rozpalili ogień w kuchni!
Maurycy patrzał na biały dwupiętrowy domek tworzący róg placu i ulicy Vouziers, 
dom 
o spokojnym mieszczańskim wyglądzie; jak gdyby tylko co stamtąd wyszedł, 
odtwarzał w pamięci 
jego wnętrze: środkowy korytarz na dole, cztery izby na każdym piętrze. Na górze, 
w pokoju 
narożnym wychodzące na plac okno pierwszego piętra było już oświetlone; 
aptekarzowa wyjaśniła, 
że to właśnie pokój cesarza. Ale najmocniejszy blask bił z kuchni, której okno, 
na parterze, 
wychodziło na ulicę Vouziers. Nigdy mieszkańcy Le Ch?ne nie mieli podobnego 
widowiska. 
Wciąż napływająca fala ciekawych zagradzała ulicę; tłum gapił się na palenisko, 
na którym 
przygotowywano cesarski obiad. Aby mieć czym oddychać, kucharze otworzyli okna 
na oścież. 
Było ich trzech. W śnieżnobiałych kitlach krzątali się dokoła kurcząt nadzianych 
na ogromny 
rożen, mieszali sosy w głębi olbrzymich rondli, których miedź połyskiwała jak 
złoto. Starcy 
stwierdzali, że nigdy, nawet z okazji najhuczniejszych weselisk pod „Srebrnym 
Lwem”, nie 
widzieli tyle ognia, tyle gotującego się naraz jedzenia.
Aptekarz Combette, drobny człeczyna, suchy i ruchliwy, wrócił do domu wielce 
podniecony 
tym, co zobaczył i usłyszał. Wydawało się, że jest wtajemniczony we wszystko, 
ponieważ 
piastował godność wiceburmistrza. Była godzina trzecia trzydzieści, kiedy Mac-
Mahon depeszą 
powiadomił Bazaine’a, że przybycie do Châlons – pruskiego następcy tronu zmusza 
go do 
cofnięcia się na pozycje północne; druga depesza miała zostać wysłana do 
ministra wojny, 
informując go równocześnie o odwrocie i tłumacząc grożące armii wielkie 
niebezpieczeństwo 
odcięcia i zmiażdżenia. Depesza do Bazaine’a mogła sobie pędzić... jeżeli miała 
dobre nogi... – 
ponieważ wszelkie połączenie z Metzem wydawało się przerwane od kilku dni. Ale z 
tą drugą 
depeszą sprawa była poważniejsza... I zniżywszy głos aptekarz opowiedział, że 
słyszał, jak wyższy 
oficer mówił: „Jeżeli ich tam w Paryżu uprzedzono – przepadliśmy!” Wszyscy 
wiedzieli, jak 
zajadle cesarzowa-regentka i rada ministrów nagliły do marszu naprzód. Zresztą, 
zamieszanie 
rosło z każdą godziną, nadchodziły najosobliwsze wiadomości o zbliżaniu się 
armii niemieckich. 
Pruski kronprinz w Châlons – czyż to możliwe? Na jakież to oddziały natknął się 
siódmy korpus 
w argońskich wyżynach?
– Tam w sztabie nic nie wiedzą – ciągnął aptekarz, rozpaczliwie wymachując 
ramionami. – 
Ach, jakiż galimatias! No, ostatecznie wszystko pójdzie dobrze, jeżeli jutro 
armia będzie 
w odwrocie. – Po czym poczciwy farmaceuta dorzucił: – Słuchajcie, młody 
przyjacielu! Opatrzę 
wam nogę, zje pan z nami obiad, a spać będziesz na górze w pokoiku mego 
praktykanta, który 
gdzieś się zawieruszył.
Ale Maurycy chciał przede wszystkim, jak postanowił na początku, udać się 
naprzeciwko, by 
złożyć wizytę starej pani Desroches.
Zdziwił się, że go nie zatrzymano w drzwiach, które w ogólnym zamieszaniu 
pozostały 
otwarte i nawet nie strzeżone. Ludzie ustawicznie wchodzili i wychodzili, 
oficerowie, służba; 
i zdawało się, że krzątanina w rozgrzanej kuchni wstrząsa całym domem. Na 
schodach jednak nie 
było światła; Maurycy wchodził po omacku. Na pierwszym piętrze na kilka sekund 
przystanął 
z bijącym sercem przed drzwiami pokoju, w którym znajdował się cesarz; lecz tam 
– ani szmeru, 
cisza śmiertelna. A na górze, na progu izdebki służbowej, do której była 
zmuszona się schronić, 
stara pani Desroches początkowo przestraszyła się na widok Maurycego. Potem, 
kiedy go poznała:
– Ach, moje dziecko! – westchnęła. – W jakiej strasznej spotykamy się chwili... 
Ja bym bardzo 
chętnie oddała swój dom cesarzowi, ale on ma dokoła siebie ludzi tak źle 
wychowanych! Gdyby 
wiedział, jak oni wszystko zabierali! I popalą wszystko: tyle tu ognia... On sam, 
biedaczysko, 
wygląda jak trup i ma taki smutny wyraz twarzy.
Gdy młodzieniec odchodził uspokajając ją, przechyliła się przez poręcz:
– O, widać go stąd... – szepnęła. – Ach, wszyscy jesteśmy zgubieni! Żegnaj, 
chłopcze!
Maurycy stał nieruchomo w ciemnościach, na stopniu schodów. Wykręcając szyję 
oglądał 
przez oszklony impost scenę, która. na zawsze utrwaliła się w jego pamięci.
W mieszczańskim, zimnym pokoju siedział cesarz przy nakrytym stoliku oświetlonym 
po obu 
stronach świecznikami. W głębi stali w milczeniu dwaj adiutanci, obok oczekiwał 
maitre-d’hotel. 
Szklanka była nie napełniona, chleb nie napoczęty, pośrodku talerza stygła pierś 
kurczęcia. Cesarz, 
nieruchomy, patrzał w obrus błędnymi oczami, mętnymi i jakby zwilgłymi, podobnie 
jak w Reims. 
Ale wydawał się bardziej zmęczony. A kiedy przemógłszy się, z wyrazem ogromnego 
wysiłku 
przełknął dwa kęsy, odsunął talerz. To był cały jego obiad... Wyraz cierpienia 
znoszonego skrycie 
pogłębił jeszcze bladość jego oblicza.
Na dole, gdy Maurycy przechodził obok jadami, drzwi jej raptownie się otwarły w 
migocie 
pełgających świec i śród dymiących półmisków spostrzegł grono koniuszych, 
adiutantów 
i szambelanów ucztujących beztrosko i gwarnie, opróżniających wyładowane z 
furgonów butelki, 
raczących się drobiem i chlebem zgarniających sos z talerzy. Od chwili nadania 
depeszy marszałka 
pewność odwrotu zachwycała wszystkich tych ludzi. Za tydzień w Paryżu! Nareszcie 
będzie się 
miało czyste łóżko!
Maurycy poczuł nagle ogromne znużenie. Nie ulegało wątpliwości: cała armia 
cofała się. Cóż 
mu pozostawało? Tylko jedno: spać, zanim przybędzie siódmy korpus.
Minął z powrotem plac i po raz wtóry zjawił się u aptekarza, gdzie półprzytomny 
zjadł obiad. 
Potem wydawało mu się, że opatrują jego nogę i że wnoszą go do pokoju. I – 
czarna noc, 
unicestwienie. Ale po nieokreślonym czasie – były to godziny czy stulecia? – 
dreszcz wstrząsnął 
jego snem i poderwał go na łóżku wśród ciemności. Gdzie jest? Co to za 
nieprzerwany warkot, 
który go zbudził? Natychmiast przypomniał sobie, podbiegł do okna, by zobaczyć. 
W dole, 
w mroku, przez plac zazwyczaj tak spokojny nocą, ciągnęła artyleria – nie 
kończący się przemarsz 
ludzi, koni i armat, od którego dygotały małe, zamarłe domki. Wobec tego nagłego 
wymarszu, 
Maurycego ogarnął instynktowny niepokój. Któraż to godzina? Na ratuszu wybiła 
czwarta. 
Maurycy usiłował uspokoić się wmawiając – sobie, że to jest po prostu początek 
wykonania 
rozkazów odwrotu, wydanych wczoraj; lecz przeraził go ostatecznie widok w 
sąsiedztwie. Okno 
narożne w domu notariusza było wciąż oświetlone i cień cesarza w równych 
odstępach czasu 
znaczył się tam wyraźnie ciemnym profilem.
Maurycy śpiesznie wciągnął spodnie, aby zejść. Ale właśnie ukazał się, żywo 
gestykulując, 
aptekarz Combette z lichtarzem w ręce.
– Zobaczyłem pana z dołu powracając z merostwa, no i zaszedłem, aby panu 
powiedzieć... 
Proszę sobie wyobrazić, nie dali mi się położyć; od dwóch godzin mer i ja 
zajmujemy się nowymi 
rekwizycjami. Tak, wszystko jeszcze raz się odmieniło. Ach, ten oficer, co się 
sprzeciwiał 
wysłaniu depeszy do Paryża, diabelnie miał rację!
I Combette mówił dalej, bezładnie, urywanymi zdaniami, aż oniemiały z wrażenia 
Maurycy 
w końcu go zrozumiał. Oto około północy cesarz otrzymał depeszę od ministra 
wojny 
w odpowiedzi na telegram marszałka. Nie znano jej dokładnego tekstu, ale 
adiutant powiedział 
w ratuszu całkiem otwarcie, że cesarzowa i rada ministrów obawiają się rewolucji 
w Paryżu, jeżeli 
cesarz powróci opuszczając, Bazaine’a. W depeszy swej minister wojny, na 
podstawie błędnych 
informacji co do istotnych pozycji niemieckich, gorączkowo domaga się marszu 
naprzód – mimo 
wszystko, na nic nie bacząc.
– Cesarz kazał wezwać marszałka – dodał aptekarz – i pozostali sam na sam przez 
blisko dwie 
godziny. Nie wiem, oczywiście, co mogli sobie powiedzieć, ale z tego, co mi 
powtórzyli wszyscy 
oficerowie, wynika niezbicie, że armia już się nie cofa i że podejmuje na nowo 
marsz na Mozę. 
Zarekwirowaliśmy właśnie wszystkie piece w mieście dla pierwszego korpusu; ma tu 
przybyć 
jutro rano na miejsce dwunastego, którego artyleria, jak pan widzi, wyrusza w 
tej chwili do 
Besace... Tym razem to już na pewno koniec, idziecie na bój!
Urwał. On również patrzał w oświetlone okna kamieniczki rejenta. Po chwili rzekł 
półgłosem, 
z odcieniem zgryźliwej ciekawości:
– Hę?... Go też oni sobie powiedzieli! To bądź co bądź osobliwe: cofać się o 
szóstej wieczorem 
wobec groźby niebezpieczeństwa, a o północy, zwiesiwszy głowę, leźć w to 
niebezpieczeństwo, 
kiedy sytuacja pozostaje zupełnie identyczna.
Maurycy wciąż słuchał turkotu dział w małym, ciemnym miasteczku, tego 
nieprzerwanego 
przepływu fali ludzkiej ku Mozie w straszne, nieznane jutro. I na cienkich 
mieszczańskich 
firankach okna widział znowu przesuwający się regularnie cień cesarza – miarowy 
ruch człowieka, 
którego bezsenność trzymała na nogach, chorego, ogarniętego potrzebą ruchu mimo 
cierpienia, 
z uszami pełnymi hałasu żołnierzy i tętentu koni, których pozwalał wysyłać na 
śmierć. Tak więc 
wystarczyło kilka godzin: teraz była to klęska zdecydowana, przyjęta... 
Rzeczywiście, cóż mogli 
sobie powiedzieć marszałek i cesarz, obydwaj ostrzeżeni o nieszczęściu, ku 
któremu zmierzano, 
wieczorem przeświadczeni o nieuchronnej klęsce wobec fatalnych warunków, w 
jakich armia 
miała się znaleźć, rano – nie mogąc zmienić decyzji, kiedy niebezpieczeństwo 
wzrastało z każdą 
godziną? Plan generała de Palikao, druzgocący pochód na Montmédy – zuchwały już 
dwudziestego trzeciego, wykonalny może jeszcze dwudziestego piątego, z tęgimi 
żołnierzami 
i genialnym wodzem – plan ten dwudziestego siódmego stawał się aktem wierutnego 
szaleństwa, 
zwłaszcza wobec ciągłych wahań dowództwa i wzrastającej demoralizacji oddziałów. 
Jeżeli 
obydwaj o tym wiedzieli, dlaczego ustępowali pod presją nielitościwych głosów 
chłoszczących ich 
chwiejność? Marszałek był może tylko służbistą i miał ograniczoną mentalność 
żołnierską, 
wzniosłą w swym samozaparciu. A cesarz? Cesarz, który już nie dowodził, czekał 
przeznaczenia. 
Żądano ofiary z życia ich i wojska: oddawali je. Była to noc zbrodni, potworna 
noc morderstwa 
narodu: armia bowiem znajdowała się teraz w położeniu krytycznym; sto tysięcy 
ludzi wysłano na 
rzeź.
Dumając o tych sprawach, zrozpaczony i drżący Maurycy śledził cień na lekkim 
muślinie 
firanki poczciwej pani Desroches, cień go – rączkowy, drepcący, jak gdyby 
popychany 
bezlitosnym głosem z Paryża. Czyż tej nocy cesarzowa nie pragnęła śmierci ojca 
po to, by 
panowanie objął syn? Idź naprzód nie oglądając się za siebie, w deszczu, błocie, 
w udręce, aby 
została rozegrana do ostatniej karty ta końcowa partia konającego cesarstwa. Idź, 
idź, umieraj 
bohatersko na spiętrzonych trupach swego ludu, wzrusz cały świat podziwem, 
jeżeli chcesz, by 
przebaczył twojej potomności! I niewątpliwie cesarz szedł na śmierć. Na dole, w 
kuchni, ogień już 
nie buchał; koniuszowie, adiutanci, szambelanowie spali; cały dom był pogrążony 
w mroku; tylko 
cień snuł się bez przerwy tam i z powrotem, zrezygnowany wobec fatalności ofiary, 
pośród 
ogłuszającego zgiełku dwunastego kor pusu, który wciąż maszerował w ciemnościach.
Nagle Maurycy pomyślał, że skoro podjęto pochód naprzód, to siódmy korpus nie 
zawróci 
przez Le Ch?ne, a on znajdzie się na tyłach, oddzielony od swego pułku, jako 
dezerter. Nie czuł już 
piekącego bólu w nodze: umiejętny opatrunek, kilka godzin zupełnego odpoczynku 
uśmierzyły 
dolegliwość. Kiedy Combette dał mu swoje szerokie, wygodne buty, Maurycy 
zapragnął wyruszyć 
natychmiast, spodziewając się spotkać sto szósty pułk jeszcze na drodze z Le 
Ch?ne do Vouziers. 
Daremnie aptekarz usiłował go powstrzymać i już decydował się odwieźć swą 
kariolką na los 
szczęścia, kiedy ukazał się jego praktykant Fernand, wyjaśniając, że wraca z 
wizyty u kuzynki. Był 
to duży blady chłopiec o tchórzliwej minie. Fernand zaprzągł konia i zabrał 
Maurycego. Nie było 
jeszcze czwartej, ulewny deszcz padał z atramentowego nieba, latarki powozika 
znaczyły się blado, 
ledwie oświetlając drogę pośród rozległych pól nabrzmiałych groźnymi pogłoskami, 
tak że co 
kilometr przystawali, przypuszczając, że to cała armia się zbliża.
Tymczasem tam, pod Vouziers, Jan nie mógł wcale spać. Odkąd Maurycy wytłumaczył 
mu, 
jak to ten odwrót ma wszystko uratować,
. Jan czuwał nie pozwalając ludziom oddalać się, oczekując rozkazu wymarszu, 
który 
oficerowie mogli wydać lada minuta. Około drugiej, w głębokiej ciemności, którą 
ogniska 
rozgwieżdżały czerwono, mocny tętent wstrząsnął obozem: była to kawaleria 
wyruszająca jako 
straż przednia ku Ballay i Quatre-Champs, aby pilnować dróg z Boult-aux-Bois i 
La 
Croix-aux-Bois. W godzinę później wyruszyły z kolei piechota i artyleria 
opuszczając na koniec te 
pozycje Falaise i Chestres, których od dwóch długich dni uporczywie broniły 
przed nieobecnym 
wciąż nieprzyjacielem.
Niebo się zachmurzyło, mrok trwał głęboki i każdy pułk oddalał się w największym 
milczeniu 
– defilada cieni uchodzących w głąb ciemności. Ale wszystkie serca biły radością, 
jak gdyby 
wymknięto się z zasadzki. W wyobraźni widziano się już pod murami Paryża, w 
przeddzień 
odwetu.
W gęstym mroku Jan patrzał. Droga była obsadzona drzewami i zdawało mu się, że 
przerzyna 
rozległe łąki. Potem wystąpiły wzniesienia i spadki. Zbliżano się do jakiejś 
wioski – musiało to być 
Ballay – kiedy ciężka chmura, która zaciemniała niebo, rozdarła się gwałtownym 
deszczem. 
Ludzie byli już tak zmoczeni, że się nawet nie złościli, tylko kulili się w 
ramionach. Ale Ballay 
zostało w tyle i w miarę zbliżania się do Quatre-Champs zerwały się podmuchy 
wściekłego wichru. 
Po drugiej stronie, kiedy weszli na rozległe płaskowzgórze, którego nagie grunty 
ciągną się aż do 
Noirval, huragan rozszalał się ostatecznie i lunął ulewny deszcz. Wtedy rozkaz: 
„Stój”, 
unieruchomił kolejno wszystkie pułki. Cały siódmy korpus – trzydzieści kilka 
tysięcy ludzi – 
znalazł się tam w komplecie, kiedy wstawał dzień, mętny i błotnistoszary: Co się 
dzieje? Czemu 
ten postój? Niepokój obiegał już szeregi, niektórzy utrzymywali, że rozkazy 
marszu zostały 
zmienione. Kazano żołnierzom opuścić broń do nogi, przy czym nie wolno było 
łamać szyków ani 
siadać. Chwilami wiatr omiatał wysokie płaskowzgórze z taką siłą, że musieli 
przyciskać się jedni 
do drugich, aby ich nie porwał. Deszcz oślepiał, kłuł skórę, lodowaty, 
przeciekający pod odzienie. 
Upłynęły dwie godziny nie kończącego się oczekiwania, nie wiadomo dlaczego, 
pośród trwogi, 
która na nowo ściskała wszystkie serca.
Jan, w miarę jak jaśniało, usiłował się zorientować. Pokazano mu na północnym 
zachodzie, 
z drugiej strony Quatre-Champs, wspinającą się ku górze drogę do Le Ch?ne. 
Dlaczego więc 
zamiast skręcić na lewo skręcano na prawo? Interesował go też sztab umieszczony 
w Converserie, 
folwarku na skraju równiny. Ludzie tam wydawali się mocno wystraszeni, 
oficerowie biegali, 
dyskutowali gestykulując. A nic nie nadchodziło... Czego mogli oczekiwać? 
Płaskowzgórze było 
rodzajem kotliny; w nieskończoność ciągnęły się chaty, nad którymi na wscho – 
dzie znaczyły się 
zalesione wyniosłości, ku południowi zaś gęste Bory, podczas gdy przez wyrwę na 
zachodzie 
dostrzegało się dolinę rzeki Aisne z małymi białymi domkami Vouziers. W dół od 
Converserie 
sterczała łupkowa dzwonnica Quatre-Champs, zatopiona w szalejącej ulewie, pod 
którą zdało się 
rozpływać kilka nędznych omszonych dachów wioski. I kiedy Jan powiódł 
spojrzeniem po 
wznoszącej się ku górze ulicy, odróżnił całkiem wyraźnie powozik zbliżający się 
szybko szosą 
zamienioną w potok.
Był to Maurycy, który wreszcie z przeciwległego wzgórza na zakręcie drogi 
dostrzegł właśnie 
siódmy korpus. Od dwu godzin tłukł się po okolicy, mylnie poinformowany przez 
spotkanego 
wieśniaka i zdezorientowany przez skrytą złą wolę swego przewodnika, którego 
strach przed 
Prusakami przyprawiał o gorączkę. Skoro tylko dotarł do folwarku, wyskoczył z 
powozu i zaraz 
odnalazł swój pułk.
Jan zdumiony wykrzyknął:. – Jakże? To ty? Czemuż to? Skoro mieliśmy cię zabrać...
Jednym gestem Maurycy wyraził swój gniew i rozpacz.
– A jakże!... Już się nie wraca tamtędy, to tędy się idzie, abyśmy tam wszyscy 
pozdychali!
– Dobra! – po chwili milczenia mruknął tamten pobladłszy mocno. – Przynajmniej 
porozbijają 
nam łby obydwu razem.
I tak jak przy rozstaniu uścisnęli się. Pod strugami wciąż trwającej ulewy 
żołnierz włączył się 
do szeregów, za przykładem kaprala, który ociekając deszczem maszerował bez 
szemrania.
Wiadomość krążyła teraz już pewna: nie cofano się w stronę Paryża, lecz znowu 
zmierzano ku 
Mozie. Adiutant marszałka przyniósł właśnie rozkaz dla siódmego korpusu: stanąć 
obozem 
w Nouart, podczas gdy piąty kierując się na Beauclair obejmie prawe skrzydło, a 
pierwszy na 
lewym zluzuje w Le Ch?ne dwunasty korpus w marszu na Besace. I jeśli od trzech 
bez mała godzin 
trzydzieści kilka tysięcy ludzi trwało z bronią u nogi w oczekiwaniu pod 
wściekłymi podmuchami 
wichury, stało się to dlatego, że generał Douay wśród beznadziejnego chaosu 
nowej zmiany frontu 
doznawał, najżywszego niepokoju o los konwoju wysłanego poprzedniego dnia 
naprzód w stronę 
Chagny. Należało czekać, aby połączył się z korpusem. Opowiadano, że konwój ten 
został odcięty 
przez konwój dwunastego korpusu w Le Ch?ne. Na dobitkę część taboru – wszystkie 
kuźnie 
artyleryjskie – zmyliwszy drogę powracały z Terron drogą z Vouziers, gdzie 
niechybnie wpadną 
w łapy Niemców. Nie sposób sobie wyobrazić większego zamieszania i niepokoju.
Wśród żołnierzy zapanowała prawdziwa rozpacz. Niejeden chciał siąść na swym 
plecaku 
w błocie rozmokłej równiny i pod strugami deszczu oczekiwać śmierci. Szydzili, 
obrzucali 
dowódców wyzwiskami. Ach, ci sławni wodzowie bez mózgów, niszczący wieczorem to, 
czego 
dokonali za dnia, spacerujący sobie, kiedy nieprzyjaciela nie było, pierzchający, 
skoro tylko się 
ukazywał! Ostateczne rozprzężenie uczyniło w końcu z tej armii, pozbawionej 
wiary i karności, 
stado gnane na rzeź. W stronie Vouziers wybuchła strzelanina między tylną strażą 
siódmego 
korpusu a awangardą oddziałów niemieckich; i od pewnego czasu spojrzenia 
wszystkich zwracały 
się ku dolinie Aisne, gdzie na jaśniejszym skrawku nieba wzbijały się kłęby 
gęstego czarnego 
dymu; dowiedziano się, że to płonie wioska Falaise, podpalona przez ułanów. 
Wściekłość 
ogarniała żołnierzy. Więc jakże to? Prusacy są tam – teraz! Oczekiwano ich przez 
dwa dni po to, 
aby im dać czas do przybycia! Potem – rejterada... Mgliście, w umysłach 
najbardziej nawet 
ograniczonych wzbierał gniew z powodu popełnionego bezpowrotnie błędu: 
niedorzecznego 
wyczekiwania, pułapki, w którą się wpadło; zwiadowcy czwartej armii bałamucą 
brygadę Bordasa, 
wstrzymują, unieruchamiają jeden po drugim korpusy armii Châlons, co pozwoliło 
pruskiemu 
kronprinzowi nadciągnąć z trzecią armią. A teraz, skutkiem nieświadomości 
marszałka, który 
jeszcze nie wiedział, jakie oddziały ma przed sobą, nastąpiło połączenie: siódmy 
i piąty korpus 
będą niewątpliwie nękane przez nieprzyjaciela pod ustawiczną grozą klęski.
Maurycy patrzał na płonące na widnokręgu Falaise, ale poczuł ulgę: oto konwój, 
który 
uważano za stracony, wytoczył się na drogę z Le Ch?ne. Natychmiast – podczas 
kiedy pierwsza 
dywizja pozostawała w Quatre-Champs, aby chronić nie kończący się przejazd 
taboru – druga 
ruszyła lasem i podchodziła do Boult-aux-Bois, trzecia zaś rozmieszczała się po 
lewej stronie na 
wzniesieniu Belle-ville, aby utrzymywać łączność: I kiedy sto szósty pułk wśród 
wzrastającej 
ulewy opuszczał wreszcie płaskowzgórze podejmując z powrotem morderczy marsz ku 
Mozie, 
w nieznane, w pamięci Maurycego zamajaczył cień cesarza snujący się posępnie tam 
i z powrotem 
na tle firaneczek u starej pani Desroches. Och, ta armia bez nadziei, armia 
skazana na zagładę, 
wysyłana na pewną zgubę, gwoli ocalenia dynastii! Idź! Naprzód! Nie oglądając 
się za siebie, 
w deszczu, w błocie, ku zatracie! VI
– Do stu piorunów! – wykrzyknął nazajutrz Chouteau budząc się w namiocie 
zmordowany 
i zziębnięty. – Zjadłbym chętnie rosołu z porządną porcją mięsa.
W Boult-aux-Bois, gdzie obozowano, wieczorem otrzymano jedynie skąpy przydział 
ziemniaków, gdyż coraz bardziej wystraszonej i zdezorientowanej ciągłymi 
marszami i odwrotami 
intendenturze nie udawało się nigdy spotkać oddziału w wyznaczonych punktach.
Loubet przeciągając się zadrwił desperacko: – A, do diabła! Tak, koniec z 
pieczonymi 
gąskami...
Żołnierze byli chmurni. Cóż, głodno, a do tego nieustanny deszcz i wszędzie 
błoto.
Zobaczywszy Pache’a, który żegnał się po odmówieniu modlitwy porannej, Chouteau 
wtrącił 
z pasją:
– Poproś go, tego twojego Pana Boga, żeby nam zesłał po parze kiełbasek i po 
kufelku!
– Ech, gdyby człowiek miał tylko boCh?nek; tyle chleba, ile by zechciał! – 
westchnął Lapoulle, 
który, dręczony potężnym apetytem, cierpiał dotkliwiej od innych.
Ale porucznik Rochas kazał im zamilknąć. To wstyd myśleć ciągle tylko o brzuchu! 
On po 
prostu zaciska pasek od spodni...
Odkąd sprawy przybrały zdecydowanie zły obrót i chwilami słychać było w oddali 
strzelaninę, 
Rochas odzyskał swą upartą ufność. Skoro Prusacy tam teraz są, sprawa jest 
prosta: pobije się ich. 
I ze wzruszeniem ramion patrzał na kapitana Beaudoin – tego młodzieniaszka, jak 
go nazywał – 
przygnębionego z powodu ostatecznej utraty bagaży, Beaudoin stał przed nim blady, 
z zaciśniętymi wargami, wście – kły. Nie jeść – niech tam, pół biedy... Oburzało 
go, że nie mógł 
zmienić koszuli.
Maurycy zbudził się niewypoczęty i zziębły. Jednakże noga, dzięki obszernemu 
obuwiu, już 
go nie bolała. Ale po wczorajszej ulewie odczuwał łamanie we wszystkich kościach. 
Wysłany 
służbowo po wodę na ranną, kawę przyglądał się równinie, na której brzegu leży 
Boult-aux-Bois: 
lasy wspinają się w górę na zachodzie i północy, stok wznosi się aż do wioski 
Belleville, natomiast 
ku Buzancy, na wschodzie, ciągną się rozległe, płaskie tereny z łagodnymi 
falistościami, gdzie 
kryją się małe wioski. Czy to stamtąd ma nadejść nieprzyjaciel? Gdy z pełną 
bańką powracał, 
zastąpiła mu drogę zapłakana rodzina wieśniacza pytając, czy żołnierze nareszcie 
zostaną tu, aby 
ich bronić. Trzykrotnie już, w chaosie sprzecznych rozporządzeń, piąty korpus 
był w tych stronach. 
Poprzedniego dnia usłyszano wystrzały armatnie w okolicy Bar. Na pewno Prusacy 
są nie dalej niż
o dwie mile stąd... A gdy Maurycy odpowiedział biedakom, że siódmy korpus ma 
także odejść, 
zaczęli lamentować. Porzucają ich! Więc żołnierze nie przychodzą, żeby się bić, 
skoro jak widać, 
ukazują się
i znikają?
– Kto chce cukru, może sobie zanurzyć kciuk i czekać aż się rozpuści – rzekł 
Loubet.
Nikt się nie roześmiał. Kawa bez cukru to naprawdę niemiłe... I jeszcze bez 
sucharów... 
W przeddzień na płaskowzgórzu QuatreChamps, aby skrócić czas oczekiwania, prawie 
wszyscy 
schrupali aż po ostatnią okruszynę zapasy z plecaków. Szczęściem znaleziono 
gdzieś kilkanaście 
kartofli, którymi się sekcja podzieliła.
Maurycy, mający rozstrój żołądka, wydał okrzyk żalu:
– Gdybym wiedział, byłbym w Le Ch?ne kupił chleba!
Jan słuchał w milczeniu. Przy wstawaniu miał sprzeczkę z Chouteau, który 
wyznaczony do 
przyniesienia drzewa bezczelnie się od tego uchylił mówiąc, że to nie jego kolej. 
Odtąd wszystko 
szło coraz gorzej, wzrastała niesubordynacja, zwierzchnicy nie mieli odwagi 
udzielać nagany. 
I zawsze zrównoważony Jan pojął, że musi przekreślić swój autorytet kaprala, 
jeśli nie chce 
wywoływać otwartych buntów. Zachowywał się więc, jak gdyby był tylko kolegą 
swych 
podkomendnych, którym jego doświadczenie nadal oddawało znaczne usługi. 
Oczywiście, sekcja 
jego nie była już tak dobrze żywiona jak dotychczas, nie zdychała jednak z głodu 
jak tyle innych. 
Ale zwłaszcza był czuły na cierpienie Maurycego. Widział, że tamten słabnie, i 
zatroskanym 
okiem spoglądał na wątłego młodzieńca.
Kiedy Jan usłyszał skargę Maurycego, że nie ma chleba, wstał, zniknął na chwilę 
i poszperał 
w swym plecaku, po czym wtykając mu suchara mruknął:
– Masz, schowaj to, nie mam dla wszystkich.
– Ale ty? – zapytał wzruszony Maurycy.
– O, ja!... Nie bój się, mam jeszcze dwa.
Była to prawda. Jan zachował starannie trzy suchary na wypadek bitwy, wiedząc, 
że na polu 
walki bywa się bardzo głodnym... Zresztą zjadł właśnie kartofel! To na razie 
wystarczy. Później 
zobaczy się...
Około godziny dziesiątej siódmy korpus ruszył znów w drogę. Pierwotnie marszałek 
miał 
zamiar skierować go przez Buzancy na Stenay, gdzie przeprawiono by się przez 
Mozę. Ale 
Prusacy wyprzedzając armię Châlons musieli już być w Stenay; powiadano nawet, że 
są 
w Buzancy. Dlatego też siódmy korpus, odrzucony w ten sposób ku północy, 
otrzymał rozkaz 
udania się do Besace, o dwadzieścia kilka kilometrów od Boult-aux-Bois, aby 
nazajutrz stamtąd 
wyruszyć na przejście Mozy. Wymarsz był posępny; ludzie – źle nakarmieni, 
niewypoczęci, 
wyczerpani trudami i oczekiwaniem – szemrali; oficerowie – nachmurzeni, w 
przeczuciu 
katastrofy, ku której maszerowano – uskarżali się na bezczynność, wyrzekali, że 
nie skierowano 
ich na Buzancy, aby podtrzymać piąty korpus.
Ten korpus musiał także cofnąć się, zawrócić ku Nouart, podczas gdy dwunasty 
wyruszył 
z Besace do Mouzon, a pierwszy kierował się na Raucourt. Było to dreptanie 
stłoczonego stada 
śród ujadania psów, pchającego się ku Mozie, tak bardzo upragnionej po tylu 
opóźnieniach 
i niedorzecznych spacerach.
Kiedy sto szósty pułk opuścił Boult-aux-Bois za artylerią i konnicą, sunąc 
szeroką lawiną 
trzech dywizji, niebo na nowo zasnuło się powolnymi, sinymi chmurami, których 
żałoba do reszty 
przygnębiła żołnierzy. Szli gościńcem z Buzancy, obsadzonym wspaniałymi topolami. 
W wiosce 
Germond, gdzie przed drzwiami chałup dymiły kupy nawozu uszeregowane z obydwu 
stron drogi, 
kobiety szlochały, brały dzieci na ręce i wyciągały je do przechodzących 
oddziałów, jak gdyby po 
to, aby je zabrano. Nie było już tam kęsa chleba ani nawet ziemniaka.
Później zamiast iść do Buzancy, sto szósty skręcił na lewo zawracając ku Authe; 
ludzie, 
widząc na pochyłości z drugiej strony równiny minięte poprzedniego dnia 
Belleville, uświadomili 
sobie jasno, że idą. z powrotem.
– Do stu piorunów! – warknął Chouteau. – Czy mają nas za dudków?
A Loubet dorzucił:
– Proszę, oto generałowie po pięć groszy sztuka, co idą każdy w swoją stronę. 
Najwidoczniej 
nasze nogi nie kosztują ich drogo!
Wszyscy byli źli; Nie godzi się męczyć w ten sposób ludzi dla przyjemności 
prowadzenia ich 
na spacer...
I przez nagą równinę, szerokimi fałdami terenu posuwali się po obu stronach 
drogi kolumną 
w dwóch szeregach, między którymi kursowali oficerowie. Ale nie był to już – tak 
jak nazajutrz po 
Reims, tam, w Szampanii – marsz urozmaicony żartami i śpiewem, z wesoło 
niesionym plecakiem, 
z ramionami prężącymi się nadzieją wyprzedzenia i rozbicia Prusaków; teraz, 
milczący, 
rozdrażnieni, powłóczyli nogami dźwigając z nienawiścią uciskający ramię karabin 
i nadmiernie 
ciążący plecak, utraciwszy wiarę w dowódców, poddając się takiej beznadziei, że 
posuwali się 
naprzód już tylko jak poganiane batogiem stado. Nieszczęsna armia zaczynała 
wstępować na swą 
Kalwarię.
Tymczasem Maurycy od kilku minut obserwował jeźdźca, który wyłonił się z 
dalekiego lasu. 
Prawie natychmiast ukazał się drugi, potem jeszcze jeden. Wszyscy trzej nie 
więksi od pięści, 
trwali bez ruchu, znacząc się delikatnym, precyzyjnym konturem – niczym zabawki. 
Sądził, że to 
musi być odkomenderowany posterunek huzarów, jakiś powracający patrol, kiedy 
zadziwiły go 
błyszczące punkty na ramionach, bez wątpienia odbłyski miedzianych epoletów.
– Spójrz no tam! – zwrócił się do idącego obok Jana. – Ułani. Kapral 
wytrzeszczył oczy.
Tak! Byli to w istocie ułani, pierwsi Prusacy, jakich oglądał sto szósty pułk. 
Przez cały czas 
blisko sześciotygodniowej kampanii nie tylko nie zużyto ani jednego naboju, ale 
nawet nie 
widziano nieprzyjaciela. Wszystkie głowy odwróciły się z zaciekawieniem. Ułani 
prezentowali się 
wcale ładnie.
– Jeden tam wygląda na tęgo wypasionego – zauważył Loubet.
Aliści na lewo od lasku, na płaskowzgórzu, pokazał się cały szwadron. I przed 
tym groźnym 
widokiem kolumna zatrzymała się. Nadeszły rozkazy; sto szósty pułk zajął pozycję 
między 
drzewami nad brzegiem strumienia. Artyleria już zawracała. galopem i formowała 
się na wzgórzu. 
Potem, przez blisko dwie godziny, stano w szyku bojowym, lecz nic nowego nie 
zaszło. Chmara 
nieprzyjacielskiej kawalerii tkwiła nieruchomo na horyzoncie. I pojmując 
nareszcie, że traci się 
cenny czas, ruszono w dalszą drogę.
– Ha! – mruknął z żalem Jan. – To jeszcze nie tym razem.
Maurycy także pragnął chociaż raz wystrzelić. I rozmyślał znowu. o omyłce, jaką 
popełniono 
nie idąc na podtrzymanie piątego korpusu. Jeśli Prusacy wcale nie atakowali, to 
zapewne dlatego, 
że nie rozporządzają jeszcze dostateczną ilością piechoty. Zaprezentowanie przez 
nich kawalerii 
z pewnej odległości nie mogło mieć nic innego na celu jak opóźnienie marszu 
francuskich 
oddziałów; znowu wpadło się w pułapkę. I rzeczywiście: od tej chwili sto szósty 
pułk widział bez 
przerwy ułanów po lewej stronie, za każdą nierównością terenu; szli za nim, 
pilnowali go, znikali 
za mijanym folwarkiem, by wynurzyć się zza lasu.
Stopniowo żołnierze poczęli się denerwować widząc, że ich zagarnięto niby w oka 
niewidzialnej sieci.
– Ech, nudni są! – powtarzali nawet Pache i Lapoulle. – Ulżyłoby człowiekowi, 
gdyby im 
posłał pigułkę.
Ale maszerowano, maszerowano wciąż – z trudem, krokiem już ociężałym; w 
niespokojnym 
marszu wyczuwano zewsząd zbliżającego się wroga podobnie jak się wyczuwa 
wzbierającą burzę, 
nim uderzy nad horyzontem. Wydano surowe rozkazy tylnej straży i nie było już 
maruderów – 
wobec powszechnego przeświadczenia, że zdążający za korpusem Prusacy zagarniają 
wszystko. 
Ich piechota nadciągała w piorunującym marszu, podczas gdy pułki francuskie 
dreptały w miejscu.
W Authe niebo rozjaśniło się i Maurycy według położenia słońca orientował się, 
że miast 
zawrócić bardziej ku Le Ch?ne – o całe trzy mile stamtąd – skręcono prosto na 
wschód. Była 
godzina druga; po dwudniowym dygotamy na deszczu dawał się we znaki nieznośny, 
upał. Droga 
długimi objazdami pięła się w górę poprzez opustoszałe równiny. Ani domu, ani 
żywej duszy; 
zaledwie z rzadka mały smętny lasek wśród melancholii nagich gruntów; i posępna 
cisza tego 
pustkowia udzieliła się spotniałym, wlokącym się ze spuszczonymi głowami 
żołnierzom. Na 
koniec ukazało się Saint-Pierremont – kilka bezludnych domów na pagórku. Nie 
szli przez wioskę. 
Maurycy stwierdził” że zawracają od razu na lewo kierując się z powrotem na 
północ, ku Besace. 
Tym razem zrozumiał manewr zmierzający do wyprzedzenia Prusaków pod Mouzon. Ale 
czy się 
to mogło udać – z oddziałami tak znużonymi, tak zdemoralizowanymi? W Saint-
Pierremont, 
w dali, na zakręcie drogi do Buzancy ukazali się znów trzej ułani; a kiedy tylna 
straż opuszczała 
wioskę, ujawniła się nieprzyjacielska bateria i padło kilka pocisków nie 
wyrządzając żadnej 
szkody. Nie odpowiedziano; marsz trwał nadal coraz uciążliwszy.
Z Saint-Pierremont do Besace są bite trzy mile. Jan słysząc to od Maurycego 
uczynił gest 
rozpaczy: nigdy chłopcy nie zrobią tych dwunastu kilometrów; widać to po 
niewątpliwych 
oznakach, po tym, jak dyszą, po błędnym wyrazie zmęczonych twarzy.
Droga wznosiła się wciąż między dwoma wzgórzami ścieśniającymi się stopniowo. 
Trzeba 
było zarządzić postój. Ale przez ten odpoczynek członki ociężały do cna i kiedy 
wypadło znowu 
wyruszyć, było jeszcze gorzej: pułki już się nie posuwały, ludzie padali... Jan 
widząc, że Maurycy 
blednie i że mu wzrok mętnieje ze znużenia, wbrew swemu zwyczajowi rozmawiał, 
usiłował 
oszołomić towarzysza potokiem słów, by go utrzymać w stanie czuwania, w 
mechanicznym ruchu, 
który stał się bezwiedny.
– Więc twoja siostra mieszka w Sedanie? Ha! Być może, będziemy tamtędy 
przechodzili.
– Przez Sedan? Nigdy! To nie jest nasza droga! Trzeba by być szalonym...
– A twoja siostra jest młoda?
– Przecież jest w moim wieku: mówiłem ci, że jesteśmy bliźniętami.
– Podobna do ciebie?
– A jakże! Jest blondynką, włosy ma kędzierzawe, mięciutkie... Niewysoka, o 
szczupłej buzi... 
i taka spokojna, cicha. Ach, moja droga Henrietta! – Bardzo się kochacie?
– O tak, bardzo!
Zapadło milczenie. Jan spojrzawszy na Maurycego zauważył, że jego oczy się 
zamykają i że 
chłopak za chwilę upadnie.
– Ech, mój ty biedaczku! Trzymaj się do stu piorunów! Daj mi na chwilę swój 
karabin, to ci 
ulży... Posiejemy po drodze połowę ludzi, nie sposób przecie dzisiaj pójść dalej.
Ujrzał właśnie przed sobą Oches, którego kilka ruder piętrzyło się na wzgórzu. 
Żółciótki 
kościół na samym szczycie wystrzelał wysoko spośród drzew.
– To tam z pewnością będziemy nocowali.
Tak się też stało. Generał Douay wobec ostatecznego znużenia oddziałów wątpił, 
by tego dnia 
można było dotrzeć do Besace. Nadto zmusiło go do tej decyzji przybycie konwoju, 
owego 
utrapionego konwoju, który wlókł się od Reims i którego trzymilowy sznur wozów i 
zwierząt tak 
fatalnie utrudniał pochód. Z Quatre-Champs wysłano rozkaz skierowania go 
bezpośrednio na 
Saint-Pierremont i dopiero w Oches zaprzęgi połączyły się z korpusem, w stanie 
takiego 
wyczerpania, że konie nie chciały iść dalej. Była już godzina piąta. Generał 
lękając się zapuszczać 
w przełęcze Stonne uznał, że trzeba zrezygnować z przebycia do końca etapu 
dziennego 
wyznaczonego przez marszałka. Rozłożono się obozem przesunąwszy konwój w dół, na 
łąki, pod 
ochroną jednej dywizji, podczas gdy artyleria pozostała w tyle na wzgórzach, a 
brygada, która 
miała nazajutrz objąć straż tylną, rozlokowała się na wyniosłości naprzeciwko 
Saint-Pierremont. 
Inna dywizja, której część stanowiła brygada Bourgain-Desfeuilles’a, biwakowała 
za kościołem na 
szerokim płaskowzgórzu okolonym dębowym lasem.
Zapadała noc, kiedy sto szósty pułk mógł się wreszcie rozłożyć na skraju lasku – 
tyle było 
zamętu przy wyborze punktów noclegowych i rozmieszczeniu oddziałów.
– Niedoczekanie! – warknął z wściekłością Chouteau. – Ani myślę jeść, chcę spać!
Był to głos ogółu. Mało kto miał siłę rozbijać namioty; ludzie zasypiali, gdzie 
kto padł, jak 
bezwładna masa. Zresztą, aby jeść, potrzebny był rozdział prowiantu... A tu, w 
Oches, nie było 
intendentury, gdyż oczekiwała ona przybycia siódmego korpusu w Besace. Wśród 
ogólnego 
bezładu nie zwracano się już nawet do kaprala; kto mógł i jak potrafił 
zaopatrywał się w żywność; 
od tej chwili nie było już „fasunku”, żołnierze musieli żyć z zapasów, które 
zasadniczo mieli 
w plecakach... a plecaki były puste; nader nieliczni znajdowali jeszcze skórkę 
chleba – okruch 
dawnej obfitości... Mieli kawę; najmniej zmęczeni napili się kawy niesłodzonej.
Kiedy Jan chciał się podzielić z Maurycym swoimi dwoma sucharami, spostrzegł, że 
przyjaciel śpi głęboko. Przez chwilę zastanawiał się, czy go nie zbudzić, po 
czym stoickim gestem 
włożył na powrót suchary na dno plecaka, z największą starannością, jakby 
ukrywał złoto... Sam 
zadowolił się łykiem kawy, podobnie jak koledzy. Zażądał, by rozbito namiot; 
wszyscy już się 
ułożyli, kiedy Loubet powrócił z wyprawy przynosząc pęk marchwi z sąsiedniego 
pola. Wobec 
niemożności gotowania schrupano ją na surowo, lecz to tylko podrażniło głód, a 
Pache nawet 
odchorował ten wyczyn...
– Nie, nie, dajcie mu spać! – powiedział Jan do Chouteau, który potrząsał 
Maurycym, aby mu 
wręczyć jego porcję.
– Ach! – westchnął Lapoulle. – Jutro w Angoul?me będzie chleb. Miałem w 
Angoul?me 
kuzyna, wojskowego. Dobry to był garnizon!
Dziwiono się. Chouteau wykrzyknął:
– Jutro w Angoul?me? Widzicie go, frajera, co sobie wyobraża, że jest w 
Angoul?me!
Niepodobna było zrozumieć, co sobie wyobrażał Lapoulle. Wierzył, że idą do 
Angoul?me. To 
on rankiem na widok ułanów twierdził, że są to żołnierze Bazaine’a.
Obóz zapadł w atramentową ciemność, w śmiertelną ciszę. Mimo chłodu nocy 
zabroniono 
rozpalania ognisk. Wiedziano, że Prusacy są o kilka zaledwie kilometrów; 
wszelkie szmery 
przyciszano z obawy, by się przed nimi nie zdradzić. Oficerowie już uprzedzili 
swoje oddziały, że 
wyruszy się około czwartej rano, aby odrobić stracony czas; wszyscy, wyczerpani, 
zasypiali 
pośpiesznie, chciwie... Ponad rozproszonym obozowiskiem mocny oddech tej ciżby 
unosił się niby 
samo tchnienie ziemi.
Nagle sekcję zaalarmował wystrzał. Była jeszcze głęboka noc, może godzina 
trzecia. Wszyscy 
zerwali się na nogi. Alarm szerzył się coraz dalej; uwierzono w 
nieprzyjacielskie natarcie. A był to 
tylko Loubet, który, nie śpiąc, wpadł na pomysł zapuszczenia się w dąbrowę, 
gdzie musiały być 
króliki. Co za uczta, jeżeli o świcie przyniesie kolegom kilka sztuk! Ale gdy 
szukał odpowiedniego 
miejsca na czaty, usłyszał zbliżające się głosy ludzkie i trzask gałęzi... 
Przestraszony, wypalił 
sądząc, że to Prusacy.
Maurycy, Jan i inni już byli na miejscu, kiedy rozległ się ochrypły głos:
– Nie strzelajcie, do stu piorunów!
Na skraju lasu ukazał się chudy osobnik o gęstej krzaczastej brodzie. Był w 
bluzie ściśniętej 
czerwonym pasem i miał karabin przewieszony przez ramię. Natychmiast wyjaśnił, 
że jest 
Francuzem, wolnym strzelcem w randze sierżanta, i że przychodzi z dwoma 
żołnierzami z lasów 
Dieulet, by udzielić ważnych wskazówek generałowi.
– Hej, Cabasse, Ducat! – krzyknął odwróciwszy się. – Hej tam, dziady, chodźcież!
Tamci dwaj, najwidoczniej wystraszeni, przecie zbliżyli się: Ducat – mały grubas, 
blady, 
z rzadkimi włosami, Cabasse – rosły i suchy, ciemnolicy, z długim ostrym nosem. 
Tymczasem 
Maurycy, ze zdziwieniem przyglądający się uważnie sierżantowi, zapytał go w 
końcu:
– Powiedzcie no, czy nie jesteście Wilhelmem Sambuc z Remilly? A gdy ten po 
chwili 
wahania z zaniepokojoną miną potwierdził,
młodzieniec cofnął się nieco, ponieważ ów Sambuc uchodził, za okropne indywiduum, 
za 
godnego członka rodziny drwali, która źle się wykierowała: ojca pijaka pewnego 
wieczora 
znaleziono z poderżniętym gardłem; matka i córka, żebraczki i złodziejki, 
zniknęły trafiwszy do 
jakiegoś zamtuza... Ten oto Wilhelm zajmował się kłusownictwem, uprawiał też 
przemyt; jedyny 
zaś z tego wilczego pomiotu wyrosły na uczciwą jednostkę, Prosper, strzelec 
afrykański, nim 
został żołnierzem, zgodził się za parobka po prostu z nienawiści do lasu...
– Widziałem waszego brata w Reims i w Vouziers – podjął Maurycy. – Jest zdrów.
Sambuc nie odpowiedział. Po chwili rzekł lakonicznie:
– Proszę mnie zaprowadzić do generała. Powiedzcie mu, że wolni strzelcy z lasów 
Dieulet 
mają mu do zakomunikowania ważną wiadomość. W czasie powrotu do obozu Maurycy 
pomyślał 
o wolnych kompaniach, w których pokładano tyle nadziei, a które już zewsząd 
wywoływały skargi. 
Miały prowadzić wojnę podjazdową, czyhać na wroga za płotami, nękać go, zabijać 
mu 
wartowników, osaczać lasy, tak aby się z nich nie wydostał ani jeden Prusak. A 
naprawdę stawały 
się postrachem chłopów, których źle broniły i którym pustoszyły pola. Przez 
wstręt do regularnej 
służby wojskowej przeróżne zdeklasowane typy śpieszyły do wolnych szeregów, 
zadowolone, że 
wymykają się spod dyscypliny, że się włóczą po zaroślach jak podchmieleni 
bandyci, sypiając 
i chlając gdzie popadło. W niektórych z tych kompanii zaciąg rekruta 
przedstawiał się wręcz 
żałośnie.
– Hej tam, Cabasse! Hej, Ducat! – powtarzał Sambuc odwracając się za każdym 
krokiem. – 
Bliżej tu, wałkonie!
Ci dwaj wydali się Maurycemu także okropni. Cabasse, ów chudy drab, urodzony w 
Tulonie, 
niegdyś kelner w Marsylii, później osiedlił się w Sedanie jako sprzedawca 
produktów z Południa; 
tam omal nie zakosztował pobytu w kryminale w związku z nie wyświetloną aferą 
złodziejską. 
Ducat, mały grubas, były woźny sądowy z Blain-ville, zmuszony do opuszczenia 
posady po 
ujawnieniu brzydkich igraszek z nieletnimi dziewczynkami, niebawem uciekł przed 
grożącym mu 
sądem przysięgłych z powodu takich samych sprawek w Raucourt, gdzie był 
buchalterem 
w fabryce. Ten miał trochę wykształcenia, używał nawet łacińskich cytat, Cabasse 
natomiast 
ledwo umiał czytać; ale obaj stanowili zgraną niebezpieczną parę.
Obóz już się budził. Jan z Maurycym zaprowadzili partyzantów do kapitana 
Beaudoin, który 
postawił ich przed pułkownikiem de Vineuil. Ten począł ich wypytywać; atoli 
Sambuc, świadom 
swej ważnej roli, chciał koniecznie mówić z samym generałem. Wreszcie Bourgain-
Desfeuilles, 
który spał u proboszcza Oches, ukazał się na progu plebanii, zły, że go obudzono 
wśród nocy przed 
czekającym go nowym dniem głodu i zmęczenia; toteż powitał przybyszów z 
nietajoną irytacją: 
„Skąd przychodzą? Czego chcą? Aha, więc to wolni strzelcy! Tak... mało mamy 
łazików, 
prawda?...”
– Panie generale – wyjaśnił nie zbity z tropu Sambuc – obstawiliśmy z kolegami 
lasy Dieulet.
– Gdzież to jest, te lasy Dieulet?
– Między Stenay a Mouzon, panie generale. – Stenay, Mouzon? Nie znam... Jakże 
mogę się 
połapać w tych wszystkich nowych nazwach?
Zażenowany pułkownik de Vineuil wtrącił się dyskretnie, przypominając, że Stenay 
i Mouzon 
leżą nad Mozą i że Niemcy zajęli pierwsze z tych dwu miast, więc w drugim miano 
próbować 
przeprawy przez most na rzece.
– Słowem, panie generale – podjął Sambuc – przyszliśmy pana powiadomić, że w tej 
chwili 
lasy Dieulet są pełne Prusaków... Wczoraj, kiedy piąty korpus opuszczał Bois-
les-Dames, doszło 
do utarczki w okolicy Nouart...
– Jak to?, Wczoraj? Bili się?
– Ano tak, panie generale; piąty korpus bił się w odwrocie; teraz powinien być w 
Beaumont. 
Koledzy udali się w tamtą stronę, aby go poinformować o ruchach nieprzyjaciela, 
myśmy zaś 
postanowili powiadomić pana o sytuacji, aby pan udzielił mu pomocy, bo ten piąty 
korpus będzie 
miał na pewno jutro rano sześćdziesiąt tysięcy ludzi na karku.
Usłyszawszy tę liczbę generał Bourgain-Desfeuilles wzruszył ramionami.
– Sześćdziesiąt tysięcy? Do licha! Czemuż nie sto tysięcy?... Roi ci się, mój 
zuchu... Strach 
podwaja liczbę... Niepodobna, by tak blisko nas znajdowało się sześćdziesiąt 
tysięcy ludzi; 
wiedzielibyśmy o tym.
Upierał się. Daremnie Sambuc wezwał na świadków swych towarzyszy: Ducata i 
Cabasse’a.
– Widzieliśmy armaty – twierdził Prowansalczyk. – A, dalibóg! te diabły muszą 
być okrutnie 
zajadłe, skoro je taszczą po leśnych drogach, gdzie się grzęźnie aż po łydki po 
ostatniej serii 
deszczów.
– Ktoś im pokazuje drogę, to pewna – wtrącił były woźny. Ale generał od czasu 
nieporozumienia w Vouziers nie dawał już
wiary wciąż powtarzanym wieściom o koncentracji obydwu armii niemieckich. Nie 
uznał też 
nawet za potrzebne skierować wolnych strzelców do komendanta siódmego korpusu, 
za którego on 
właśnie w ich oczach uchodził. Gdyby wierzyć wszystkim chłopom, wszystkim 
włóczęgom 
przynoszącym rzekome wiadomości, niepodobna było – by uczynić kroku na prawo czy 
na lewo... 
Jednakże rozkazał przybyszom, by pozostali i towarzyszyli kolumnie, skoro znają 
te strony.
– Swoją drogą – zauważył Jan zwracając się do Maurycego – poczciwe to draby, co 
zrobiły 
cztery mile przez pola po to, aby nas przestrzec.
Młodzieniec przyznał mu słuszność; a że i on znał okolicę, śmiertelnie 
przeraziła go myśl 
o tym, że Prusacy są w lasach Dieulet i kierują się do natarcia na Sommauthe i 
Beaumont. Usiadł 
wyczerpany, przygnębiony przeczuciem tragicznego przebiegu tego rozpoczynającego 
się dnia.
Zmartwiony jego wyglądem kapral zapytał go tonem ojcowskim:
– Coś tam znowu nie bardzo?... Czy to wciąż ta twoja noga? Maurycy zaprzeczył 
ruchem 
głowy.
– No, w takim razie... jesteś głodny?
A nie otrzymawszy odpowiedzi wydobył niepostrzeżenie z plecaka jeden z owych dwu 
sucharów, po czym skłamał z prostotą:
– Masz, zachowałem twoją część... Swoją zjadłem przed chwilą. Świtało, kiedy 
siódmy korpus 
opuścił Oches kierując się do Mouzon
przez Besace, gdzie powinien był przenocować. Z początku wyruszył ogromny konwój 
eskortowany przez pierwszą dywizję; pojazdy terenowe z nienagannymi zaprzęgami 
toczyły się 
żywo, inne – podwody z rekwizycji, przeważnie próżne i zbędne – osobliwie 
marudziły wśród 
wzgórz w okolicy Stonne. Droga wznosi się tam zwłaszcza za wioską Berli?re, 
między porosłymi 
lasem pagórkami. Około godziny ósmej zjawił się marszałek Mac-Mahon, wzburzony 
na widok 
tych oddziałów, przekonany był bowiem, że wyruszyły rano z Besace, mając do 
przebycia 
zaledwie kilka kilometrów, by dotrzeć do Mouzon. Toteż między nim a generałem 
Douay 
wywiązała się żywa wymiana zdań. Ostatecznie postanowiono, że pierwsza dywizja i 
konwój 
pomaszerują dalej tym samym szlakiem do Mouzon; ale dwie pozostałe dywizje, by 
uniknąć 
nowego opóźnienia przez tę tak ciężką, tak powolną awangardę, skierują się na 
Raucourt 
i Autrecourt celem przeprawienia się przez Mozę pod Villers. Więc znowu nawrót 
na północ 
podyktowany pośpiechem, marszałkowi bowiem pilno było przerzucić armię na drugą 
stronę rzeki. 
Za wszelką cenę musieli tegoż wieczora stanąć na prawym brzegu. Straż tylna była 
jeszcze 
w Oches, kiedy pruska bateria z oddalonego pagórka w okolicy Saint-Pierremont 
otworzyła ogień, 
rozpoczynając taką samą zabawę jak poprzedniego dnia. Zrazu, niepotrzebnie, 
odpowiedziano 
strzałami; następnie ostatnie oddziały przeszły do odwrotu.
Aż do godziny jedenastej sto szósty pułk postępował z wolna drogą wijącą się 
wśród 
wyniosłości Stonne. Z lewa widać nagie, postrzępione grzebienie, podczas gdy po 
prawej stronie 
łagodnie spływają zalesione zbocza. Słońce wyjrzało na nowo; było bardzo gorąco 
w wąskiej 
dolinie objętej przytłaczającą pustką. Ani fermy, ani żywej duszy, ani żadnej 
sztuki bydła pasącej 
się na łąkach. Żołnierze – i tak już znużeni, głodni i niewyspani – niebawem 
ledwie powłóczyli 
nogami, zrezygnowani, pełni głuchej niechęci.
Nagle, w czasie jakiegoś postoju na skraju drogi, z prawej strony. huknęły 
armaty. Wystrzały 
były tak wyraźne, tak silne, że najwidoczniej bitwa rozgrywała się w odległości 
nie większej nad 
dwie mile. Wydarzenie to. podziałało niezwykle na tych ludzi znużonych 
ustawicznym odwrotem, 
rozdrażnionych oczekiwaniem. Zerwali się na równe nogi, drżąc, zapominając o 
zmęczeniu: 
czemuż nie idzie się naprzód? Chcą się bić, niech im raczej łby porozbijają, ale 
niech się skończy 
bezładna ucieczka, nie wiadomo dokąd i dlaczego!
Właśnie generał Bourgain-Desfeuilles wraz z pułkownikiem de Vineuil wstąpił na 
wzgórze, 
aby rozeznać okolicę. Widziano ich tam pomiędzy dwiema kępami drzew, jak wodzili 
dokoła 
lornetami. Natychmiast pchnęli towarzyszącego im adiutanta z rozkazem 
sprowadzenia owych 
partyzantów. Kilku żołnierzy, wśród nich Jan i Maurycy, przyłączyło się do nich 
na wypadek, 
gdyby była potrzebna jakaś pomoc.
Gdy tylko generał zobaczył Sambuca, zawołał:
– Cóż za przebrzydła okolica z tymi ciągłymi górami i lasami! Czy rozpoznajecie, 
gdzie to jest? 
Gdzie się biją?
Sambuc, którego Ducat i Cabasse nie odstępowali na krok, począł nasłuchiwać, 
przez chwilę 
rozglądał się po szerokim widnokręgu. Stojący obok Maurycy również wodził. 
zdumionym 
spojrzeniem po rozległym amfiteatrze dolinek i gaików. Rzekłbyś, nieskończone 
morze 
o ogromnych rozlewnych falach. Lasy skrapiały ciemną zielenią żółciznę gruntów, 
w oddaleniu 
zaś, hen pod słonecznym żarem wzgórza, pławiły się w rudawych oparach. Nie było 
nić widać, naj 
– niklejszy dymek nie pokazał się na jasnym niebie; armaty wciąż grzmiały 
dalekim, a coraz 
mocniejszym łoskotem burzy.
– Tu na prawo mamy Sommauthe – powiedział wreszcie Sambuc wskazując wysoki 
szczyt 
uwieńczony zielenią. – Yoncq jest tam, na lewo. Biją się, panie generale, w 
Beaumont.
– Tak, w Varniforet albo w Beaumont – przytwierdził Ducat. Generał wydał jakieś 
głuche 
pomruki.
– Beaumont, Beaumont. Nic nigdy nie wiadomo w tym sakramenckim kraju... – Po 
czym 
głośno: – A ile jest stąd do tego Beaumont?
– Z dziesięć kilometrów, jeżeli iść drogą z Le Ch?ne do Stenay. Armaty wciąż 
grały 
nieprzerwanym gromowym łoskotem jakby
postępującym od zachodu ku wschodowi. Sambuc dorzucił:
– Do diaska! Robi się gorąco... Spodziewałem się tego, dziś rano uprzedziłem 
pana generała: 
to z pewnością te baterie, któreśmy widzieli w lasach Dieulet. W tej chwili 
piąty korpus musi mieć 
na karku całą armię, co waliła przez Buzancy i przez Beauclair.
Zapadła cisza, podczas której odgłos bitwy w oddali dochodził coraz wyraźniej. 
Maurycy 
z pasją zaciskał zęby, aby nie wydać krzyku. Dlaczego nie idą w kierunku tych 
armat, zaraz, bez 
gadaniny? Nigdy dotychczas nie odczuwał takiego podniecenia. Każdy strzał 
odbrzmiewał echem 
w jego piersi, podrywał go, parł natychmiastową koniecznością: być tam, brać 
udział w akcji, 
niech się to skończy! Czyż długo jeszcze będą tak człapać obok bitwy, ocierać 
się o nią łokciami, 
nie wystrzeliwszy ani jednego naboju? To chyba jakaś zmowa: żeby od dnia 
wypowiedzenia 
wojny wlec ich w ten sposób w ciągłym odwrocie! W Vouziers słyszeli jedynie 
strzelaninę na 
tyłach. W Oches nieprzyjaciel popukał tylko przez chwilkę za nimi. I teraz mają 
zwiać, nie pędzą 
co żywo na pomoc kolegom! Maurycy patrzał na Jana, który stał tak samo jak on 
blady, z oczyma 
błyszczącymi gorączkowym podnieceniem. We wszystkich piersiach serca trzepotały 
się na ten 
gwałtowny armatni zew.
Ale nastała nowa chwila oczekiwania: wąską ścieżką wspinał się po wzgórzu 
generał Douay. 
A kiedy osobiście przesłuchał wolnych strzelców, wydał okrzyk rozpaczy. Gdyby 
nawet był 
uprzedzony rano, cóż by mógł zrobić? Rozkaz marszałka był wyraźny: za wszelką 
cenę przed 
wieczorem przeprawić się przez Mozę. Zresztą, jakże tu teraz zebrać rozrzucone 
etapami oddziały, 
maszerujące pośpiesznie ku Raucourt, aby je co rychlej przerzucić na Beaumont? 
Nie ulega 
wątpliwości, że nie zdążyliby. Oto już piąty korpus musiał cofać się na – Mouzon; 
wyraźnie 
wskazywały to armaty – swym łoskotem wzmagającym się w kierunku wschodnim, niby 
huragan 
gradu i zniszczenia. Generał Douay wzniósł obydwa ramiona gestem bezsilnej 
wściekłości; 
i wydano rozkaz dalszego marszu na Raucourt.
Och, ten pochód w głębi wąwozu między wysokimi grzbietami, a tam – z lewa, za 
lasem – 
armaty wciąż grają! Na czele sto szóstego pułku jechał pułkownik de Vineul – 
sztywny, 
wyprężony na siodle; twarz miał pobladłą, powieki mu trzepotały, jak gdyby 
powstrzymywał łzy. 
Kapitan Beaudoin w milczeniu przygryzał wąsy, a porucznik Rochas głucho mamrotał 
ordynarne 
przekleństwa wymyślając wszystkim i sobie. I nawet wśród żołnierzy, co się 
najmniej kwapili do 
boju, nawet wśród najmniej odważnych panował nastrój gniewu z powodu tego stanu 
ustawicznej 
porażki, wściekłość, że znowu usuwają się ciężkim, chwiejnym krokiem, podczas 
kiedy – 
przeklęci Prusacy masakrują ich towarzyszy.
U stóp pasma Stonne, skąd droga opada zygzakiem pomiędzy pagórkami, przejście 
stało się 
szersze. Oddziały maszerowały teraz pośród rozległych gruntów poprzecinanych 
niedużymi 
lasami. Od chwili wymarszu z Oches trzymający teraz straż tylną sto szósty pułk 
każdej chwili 
oczekiwał ataku; nieprzyjaciel bowiem posuwał się za kolumną krok w krok, 
obserwując ją, 
wypatrując zapewne chwili odpowiedniej do zaskoczenia z tyłu. Mimo to zbliżano 
się już do 
Raucourt w nie najgorszym porządku, lecz tu nastąpił tragiczny moment: nagle z 
bocznej drogi 
wynurzyła się ciżba rannych oficerów, żołnierzy bez broni, wozów ciągniętych 
przez galopujące 
konie, w wichrze i kurzawie klęski. Były to niedobitki jednej z brygad pierwszej 
dywizji 
eskortującej konwój wyprawiony rankiem do Mouzon drogą wiodącą przez Besace. 
Zaskoczeni, 
zaatakowani z flanki pod Varniforet, ulegając przewadze liczebnej rzucili się do 
ucieczki i oto 
gnali w panice pokrwawieni, upiorni, na pół obłąkani, przerażając swym stanem 
towarzyszy. Ich 
opowiadania siały lęk,, były jakby niesione tym armatnim grzmotem, który od 
południa słyszano 
bez ustanku.
Kiedy mijano Raucourt, niepokój i zamęt dosięgły szczytu. Czy skręcić na prawo w 
stronę 
Autrecourt, aby – jak to było postanowione – przeprawić się przez Mozę pod 
Villers? Zmieszany, 
niepewny, generał Douay obawiał się, że zastanie most zatarasowany, może nawet 
już opanowany 
przez Prusaków. I wolał maszerować dalej prosto wąwozami Haraucourt, aby przed 
zapadnięciem 
nocy dotrzeć do Remilly. Po Mouzon – Villers, a po Villers – Remilly: szło się 
wciąż pod górę, 
a w oddali na ich tyłach – pruscy ułani. Pozostawało do przebycia zaledwie sześć 
kilometrów, ale 
była już godzina piąta... i jakież okrutne zmęczenie! Od świtu na nogach, zużyto 
dwanaście godzin 
na przejście trzech mil, wśród nużącego kołowania, dreptania, nie kończących się 
postojów, pod 
natłokiem dojmujących wzruszeń i obaw. W ciągu dwu ostatnich nocy ludzie prawie 
nie spali, a od 
chwili wymarszu z Vóuziers karmieni byli niedostatecznie. Słaniali się z 
wyczerpania.
Raucourt jest bogatym miasteczkiem z licznymi fabrykami, z solidnie zabrukowaną 
główną 
ulicą, ze schludnymi budynkami kościoła i merostwa. Ale noc, jaką tam spędził 
cesarz 
z marszałkiem Mac – Mahon, pośród całej masy sztabowców i świty cesarskiej, a 
następnie 
przemarsz pierwszego korpusu, który przez całe przedpołudnie przelewał się 
tamtędy niczym 
ogromna rzeka – wszystko to wyczerpało zasoby ogałacając piekarnie i sklepy z 
żywnością, 
zmiatając nawet okruchy w domach mieszczańskich. Nie można było dostać już ani 
chleba, ani 
wina, ani cukru – słowem, nic do jedzenia i do picia. Widziano panie rozdające 
na progach swych 
domostw szklanki wina i filiżanki bulionu – aż do ostatniej kropli w beczce i w 
kociołku. Kiedy 
około trzeciej rozpoczął się przemarsz pierwszych pułków siódmego korpusu, 
wyglądało to wręcz 
rozpaczliwie. Jakże to? Wszystko na nowo? Znów ich pełno! Ulicą wloką się tłumy 
ludzi 
wyczerpanych, pokrytych kurzem, mdlejących z głodu – a tu nie było dla nich ani 
kęsa strawy. Ten 
i ów z żołnierzy przystawał, stukał do drzwi, wyciągał ręce w stronę okien, 
błagając o kawałek 
chleba. I widać było kobiety, które głośno płakały dając im na migi znać, że nie 
mogą, że nic już 
nie mają...
Na rogu jednej z ulic Maurycy nagle zachwiał się. Jan pośpieszył ku niemu.
– Nie, zostaw, to już koniec... Wolę już zdechnąć tutaj. Opadł na krawężnik. 
Kapral udał 
szorstkość niezadowolonego zwierzchnika.
– Do pioruna! Kto mi wpakował takiego żołnierza? Cóż to, chcesz, żeby cię 
zagarnęli Prusacy? 
Jazda! Wstawać!.– Widząc, że młodzieniec nie odpowiada, leżąc na pół omdlały, 
blady, 
z zamkniętymi oczami, zaklął jeszcze, lecz tonem niewymownego współczucia: – Do 
diabła! Do 
diabła!
I popędziwszy do pobliskiej studni napełnił wodą menażkę i zmoczył Maurycemu 
twarz. 
Następnie, już się tym razem nie kryjąc, wydobył z plecaka ostatniego, tak 
troskliwie 
przechowywanego suchara i pokruszył go na drobne kawałki, które wsuwał 
żołnierzowi między 
zęby. Ten otworzył oczy i począł zachłannie jeść.
– Ale ty? – spytał nagle przypominając sobie... – Więc go nie zjadłeś?
– Och, ja jestem twardy, mogę poczekać!... Tęgi łyk „studziennego szampana” od 
razu stawia 
mnie na nogi.
Poszedł znowu napełnić menażkę i napił się wody cmokając językiem. Jego twarz 
również 
była blada i ziemista, a tak był zgłodniały, że aż mu drżały dłonie.
– No, w drogę, synku! Trzeba dogonić kolegów.
Maurycy wsparł się na jego ramieniu pozwalając się prowadzić jak dziecko. Nigdy 
żadne 
ramię kobiece nie było mu tak miłe, takim ciepłem przenikające serce. W tym 
powszechnym 
rozkładzie, w tej krańcowej niedoli, w obliczu śmierci doznawał rozkosznego 
pokrzepienia przez 
świadomość, że oto jest istota, co go kocha i troszczy się o niego; i być może 
myśl, że tak oddane 
mu serce, to serce prostaczka, chłopa zrośniętego z ziemią, do którego zrazu 
miał wstręt, myśl ta 
zaprawiała teraz jego wdzięczność niezmierną słodyczą. Czyliż to nie było 
braterstwo z czasu 
zarania ludzkości, przyjaźń wyprzedzającą wszelką kulturę i podział na klasy, 
przyjaźń dwóch 
ludzi zjednoczonych i sprzęgniętych we wspólnej potrzebie pomagania sobie w 
obliczu groźby 
wrogiej przyrody? Czuł własne serce bijące w piersi Jana i sam odczuwał dumę 
płynącą 
z przeświadczenia, iż tamten jest mocniejszy, że go wspiera, że się dla niego 
poświęca; podczas 
gdy Jan nie analizując swych uczuć doznawał radości, że może roztoczyć opiekę 
nad tym 
przyjacielem, tak pełnym wdzięku, inteligencji, zalet, jakie w nim samym 
pozostały w stanie jakże 
pierwotnym. Od czasu gwałtownej śmierci żony, która zginęła jako żałosna 
bohaterka strasznego 
dramatu, uważał sam siebie za człowieka bez serca, przysiągł nigdy się już nie 
zadawać z tymi 
istotami, przez które tyle się cierpi, nawet jeżeli nie są złe... I przyjaźń 
starczyła mu za wszystko, 
zbędne były uściski, przenikali się do głębi, byli jeden w drugim, choć tak 
różni jeden od drugiego, 
na tej straszliwej drodze do Remilly, jeden podtrzymujący drugiego, stanowiąc 
już tylko jedną 
istotę, żałosną i cierpiącą.
W chwili gdy straż tylna opuszczała Raucourt, wtargnęli tam od drugiego wylotu 
Niemcy; 
i obydwie ich baterie natychmiast rozmieszczone z lewej strony, na 
wyniosłościach, otworzyły 
ogień. Sto szósty pułk ciągnący właśnie pośpiesznie drogą schodzącą w dół wzdłuż 
rzeki Emmane, 
znajdował się na linii obstrzału. Jeden pocisk przepołowił rosnącą nad brzegiem 
topolę; inny 
utkwił w łące, nie wybuchnąwszy, tuż obok kapitana Beaudoin. Ale jar zwężał się 
w kierunku 
Haraucourt, a tam grzęzłeś w ciasnym korytarzu obrzeżonym u góry zadrzewionymi 
grzbietami; 
jeśli się tam zaczaiła garstka Prusaków – pogrom nieuchronny... Ostrzeliwane z 
tyłu, wietrząc 
z prawej i z lewej strony groźbę możliwego natarcia, oddziały ciągnęły pośród 
wzrastającego 
zaniepokojenia; śpieszno im było wydostać się z tego niebezpiecznego przejścia. 
Toteż resztka 
energii wstąpiła w najbardziej znużonych. Żołnierze, niedawno ledwie wlokący się 
pod Raucourt 
od chałupy do chałupy, teraz wyciągali krok, sprężyści, ożywieni pod piekącą 
ostrogą 
niebezpieczeństwa. Wydawało się, że nawet konie mają świadomość, iż straconą 
minutę przyjdzie 
drogo opłacić. I czoło kolumny musiało być już blisko Remilly, kiedy nagle 
pochód został 
wstrzymany.
– Do licha! – mruknął Chouteau. – Czyż myślą nas tutaj zostawić?
Pułk nie dotarł jeszcze do Haraucourt, a pociski wciąż się sypały.
Gdy tak stali maszerując w miejscu w oczekiwaniu rozkazu, jeden pocisk wybuchnął 
tuż 
blisko po prawej stronie, na szczęście nie raniąc nikogo. Upłynęło pięć 
nieskończenie długich, 
straszliwych minut. Trwali wciąż na miejscu; na przedzie musiała być przeszkoda 
zagradzająca 
drogę, jakiś nagle wyrosły mur... Pułkownik, uniesiony w siodle na wyprężonych 
strzemionach, 
drżał z pasji wyczuwając wzrastającą za nim panikę wśród żołnierzy. – Wszyscy 
wiedzą, że nas 
sprzedano – warknął porywczo Chouteau.
Pobudzone biczem trwogi wzmogły się rozpaczliwe pomruki. Tak! Tak! Ściągnięto 
ich tu, aby 
ich sprzedać, wydać Prusakom. Wśród splotu niepowodzeń i w obliczu tylu 
popełnionych błędów 
ludzie o umysłach ograniczonych nie znajdowali już innego wytłumaczenia podobnej 
serii klęsk 
poza faktem zdrady.
– Sprzedano nas! – powtarzano przerażonymi głosami.
W pewnej chwili Loubet wystąpił z własnym ujęciem sprawy.
– To ta świnia, cesarz, tam sterczy w poprzek drogi ze swymi gratami po to, by 
nas 
wstrzymywać.
I wersja ta wnet obiegła szeregi. Utrzymywano, że zator wywołał przejazd dworu 
cesarskiego, 
który przeciął drogę kolumnie. Buchnął płomień nienawiści, posypały się wstrętne 
wyzwiska pod 
adresem służby cesarskiej, co się rozgaszczała w miastach na noclegi, wykładając 
swe zapasy, 
kosze z winem, srebrne zastawy w obecności żołnierzy ogołoconych ze wszystkiego; 
rozpalając 
ogień w kuchniach, podczas gdy nieszczęśnicy z kolumny marszowej ściskali sobie 
brzuchy. Jakże 
żałosny był ten cesarz, w tej chwili pozbawiony tronu i władzy, podobny 
zbłąkanemu w swym 
cesarstwie dziecku, które wleczono jak zbędny tłumok wśród sprzętu oddziałów; 
skazany na to, by 
wlókł za sobą szyderstwo galowego orszaku, przybocznej gwardii, pojazdów, koni, 
kuchmistrzów 
– wszystek splendor swego tronowego płaszcza usianego pszczołami, taplającego 
się we krwi 
i błocie na szlakach klęski!
Jeden po drugim padły dwa pociski. Odłamek zerwał porucznikowi Rochas kepi z 
głowy. 
Szeregi zwarły się, poczęto się wzajemnie popychać. Rozległy się zdławione głosy; 
Lapoulle 
z pasją wołał, by szli naprzód. Jeszcze chwila, a mogła nastąpić straszna 
katastrofa, bezładna 
ucieczka, okropne zamieszanie, podczas którego na dnie wąskiego przesmyku 
niejednego 
zadeptano by na śmierć.
Pułkownik, bardzo blady, odwrócił się.
– Chłopcy, moi chłopcy, trochę cierpliwości! Posłałem tam dowiedzieć się... Już 
ruszamy...
Lecz nie ruszano, a sekundy zdawały się wiekami. Jan ujął znowu Maurycego za 
rękę i ze 
wspaniałym spokojem objaśniał mu szeptem, że jeżeli koledzy będą parli, oni dwaj 
odskoczą na 
lewo, aby potem, przeszedłszy lasami pod górę, przedostać się na drugą stronę 
rzeki. Spojrzeniem 
szukał trójki franc-tireurs’ów, ponieważ wiedział, że znają okolicę; ale 
powiedziano mu, że 
zniknęli podczas przemarszu przez Raucourt.
Nagle pochód ruszył, a niebawem, za zakrętem drogi, znaleziono się poza 
obstrzałem baterii 
niemieckich. Później dowiedziano się, że cały zamęt tego feralnego dnia wywołała 
dywizja 
generała Bonnemain – cztery pułki kirasjerów – która przecięła drogę i przez to 
wstrzymała marsz 
siódmego korpusu.
Miało się już ku nocy, kiedy sto szósty pułk przechodził przez Angecourt. Po 
prawej stronie 
widniały wciąż takie same szczyty, ale z lewego boku wąwóz rozszerzał się, a w 
oddali widać było 
błękitnawą dolinę. Wreszcie z wyniosłości pod Remilly w oprzędzie wieczornych 
mgieł 
dostrzeżono bladosrebrzystą wstęgę pośród ogromnych połaci łąk i oranek. Była to 
Moza, 
upragniona Moza, gdzie wydawało się czeka zwycięstwo.
Wyciągając ramiona ku dalekim światełkom, wesoło jarzącym się na tle zieleni w 
głębi tej 
żyznej doliny pełnej uroku w zmierzchowej ciszy, Maurycy rzekł do Jana z 
akcentem radosnej ulgi 
człowieka poznającego kochane strony:
– O, spójrz tam!... To Sedan! VII
W Remilly bezładny tłum ludzi, koni i wozów tamował ruch na spadzistej ulicy 
zygzakami 
zstępującej ku Mozie. Przed kościołem, na połowie zbocza, stłoczone armaty nie 
mogły posuwać 
się naprzód – pomimo przekleństw i razów. Niżej, koło przędzalni, gdzie huczy 
wodospad rzeki 
Emmane, drogę zagradzał sznur zniszczonych furgonów, podczas gdy w oberży „Pod 
Krzyżem 
Maltańskim” kotłowała się bez przerwy wzbierająca fala żołnierzy, którzy nie 
otrzymali tam nawet 
szklanki wina.
A całe to kłębowisko parło dalej, na południowy kraniec wsi, kępą drzew 
oddzielony od rzeki, 
gdzie saperzy rano przerzucili most pontonowy. Na prawo, w wysokich zaroślach, 
mieścił się 
prom i bielał; samotny domek przewoźnika.
Po obu brzegach rozniecono wielkie ogniska, których płomienie chwilami wzmagały 
się, 
rozpraszały ciemności, oświetlając wodę i stoki brzegów pełnym dziennym światłem. 
Wtedy 
widać było olbrzymie nagromadzenie czekającego wojska, podczas gdy kładka 
pozwalała na 
przejście zaledwie dwu ludziom naraz i gdy na moście, najwyżej trzy metry 
szerokim, konnica, 
artyleria i tabory przeciągały w śmiertelnie powolnym tempie. Mówiono, że jest 
tam jeszcze 
brygada pierwszego korpusu i konwój amunicji, nie licząc czterech pułków 
kirasjerów z dywizji 
Bonnemaina. A z tyłu nadciągał cały siódmy korpus – trzydzieści kilka tysięcy 
ludzi wierzących, 
że nieprzyjaciel następuje im na pięty, śpieszących gorączkowo, aby się schronić 
na drugi brzeg.
W pewnej chwili zapanowała rozpacz. Bo cóż? Maszerowano od rana na głodno, 
wydostano 
się jeszcze ostatecznym wysiłkiem nóg ze straszliwego jaru Haraucourt, wszystko 
po to, aby się 
natknąć na mur nie do przebycia! Może wiele godzin upłynie, zanim nadejdzie 
kolej ostatnio 
przybyłych; i każdy dobrze czuł, że Prusacy wprawdzie nie ośmielili się nadal 
ich ścigać, ale... 
będą tu o brzasku. Jednak wydany został rozkaz złożenia broni w kozły, rozbito 
obóz na rozległych 
nagich wzgórzach, których ciągnące się wzdłuż drogi do Mouzon zbocza schodzą aż 
do łąk nad 
Mozą. W tyle, wieńcząc płaskowzgórza, artyleria rezerwy uszykowała się do bitwy 
i wycelowała 
działa w kierunku wąwozu, aby w razie potrzeby osłaniać wyjście.
I na nowo zaczęło się czekanie pełne buntu i niepokoju.
Tymczasem sto szósty pułk został rozlokowany ponad drogą, na ściernisku 
górującym nad 
obszerną równiną.
Ludzie z żalem porzucali karabiny, zwracając wstecz spojrzenie pełne lęku. 
Wszyscy milczeli 
ponuro, chwilami tylko mruczeli głuche słowa gniewu. Zbliżała się dziewiąta; 
trwali już tu od 
dwóch godzin i wielu mimo okrutnego zmęczenia nie mogło spać; leżeli wyciągnięci 
na ziemi, 
drżący, łowiąc uchem najdrobniejsze odgłosy z daleka. Nie. walczyli już z 
trawiącym ich głodem: 
tam będzie się jadło, po drugiej stronie wody, choćby trawę, jeśli się nie 
znajdzie nic innego.
Ale zator zdawał się wzrastać. Oficerowie, których generał Douay rozstawił koło 
mostu, 
wracali co dwadzieścia minut z tą samą drażniącą wiadomością, że to wciąż 
jeszcze sprawa wielu 
godzin. W końcu generał postanowił sam utorować drogę do mostu. Widziano go 
szarpiącego się 
w tłumie.
Maurycy siedząc z Janem pod nasypem wskazał znowu na północ.
– Sedan jest tam, pośrodku... A tu masz Bazeilles, dalej Douzy, a potem Carignan, 
o tam, na 
prawo... To pewno w Carignan mamy punkt zborny. Ach, gdyby już był dzień, 
zobaczyłbyś, tam 
jest przestronnie.
I gestem obejmował ogromną dolinę pełną cienia. Mimo ciemności można było 
rozróżnić na 
płaszczyźnie czarnych łąk blady nurt rzeki. Kępy drzew tworzyły cięższe 
skupienia, szczególnie 
szeregi topoli na lewo, zagradzające horyzont fantastyczną tamą. Dalej, poza 
migocącym 
światełkami Sedanem, gromadziły się na podniebiu zwały mroków, jak gdyby 
wszystkie lasy 
Ardenów zaciągnęły tam zasłonę ze swych stuletnich dębów. Jan skierował 
spojrzenie w dół na 
most pontonowy.
– Popatrz no! Wszystko diabli biorą. Nie, nigdy nie przejdziemy.
Pod ciężarem ciągnącej od rana konnicy i artylerii pontony podtrzymujące dyle 
opuściły się 
w końcu tak, że pomost był zanurzony w wodzie na kilka centymetrów. Teraz 
nieprzerwanym 
sznurem sunęli parami kirasjerzy wyłaniając się z pomroki na jednym brzegu i 
pogrążając się 
w niej na drugim; mostu nie było wcale widać, zdawało się, że, idą po wodzie, po 
tej wodzie 
prześwietlonej, jakby objętej pożarem. Konie rżąc, ze zjeżoną sierścią, na 
zesztywniałych nogach 
zbliżały się przerażone do tego ruchomego szlaku. Stojąc w strzemionach, 
ściskając wodze, 
kirasjerzy przejeżdżali, przejeżdżali ciągle, udrapowani w swe wielkie białe 
płaszcze, ukazując 
same tylko hełmy płonące czerwonymi odblaskami. Rzekłoby się, że to rycerze-
widma o włosach 
z płomieni ciągnący na bój z ciemnością.
Ze ściśniętego gardła Jana wydobyła się skarga:
– Och, jak mi się chce jeść!
Tymczasem dokoła nich ludzie posnęli, mimo kurczów żołądka. Nadmierne znużenie 
zwyciężyło strach, powaliło ich wszystkich na wznak, z otwartymi ustami, 
wycieńczonych – pod 
bezksiężycowym niebem. Na całej przestrzeni nagich wzgórz oczekiwanie zapadło w 
śmiertelną 
ciszę.
– Och, jestem wściekle głodny, tak głodny, że gotów bym ziemię gryźć!
Był to krzyk, którego Jan, tak odporny na cierpienie i taki milkliwy, nie mógł 
dłużej 
powstrzymać, krzyk, który wyrzucił z siebie mimo woli w głodowym zamroczeniu, 
pozbawiony 
jadła od trzydziestu sześciu bez mała godzin. Wtedy Maurycy powziął decyzję 
widząc, że, 
w przeciągu dwóch lub trzech godzin nic się nie zmieni.
– Posłuchaj... Mam tu niedaleko wuja... wiesz, wuja Fouchard, o którym ci 
mówiłem. To tam, 
na górze, pięćset lub sześćset metrów... więc wahałem się... Lecz ponieważ 
jesteś głodny... Do 
licha! Wuj da nam chleba!
I zabrał słaniającego się bezwolnie towarzysza.
Mały folwark starego Fouchard mieścił się u wylotu wąwozu Haraucourt, opodal 
wyżyny 
zajętej przez artylerię rezerwy. Był to niski dom z dość dużym obejściem: 
stodołą, oborą i stajnią; 
z drugiej strony drogi, w szopie będącej rodzajem remizy, wieśniak zainstalował 
swą rzeźnię, 
gdzie sam szlachtował bydlęta, które później bryczką rozwoził po wsiach.
Maurycy podszedłszy tam zdziwił się nie widząc żadnego światła.
– Och, stary skąpiec wszystko zabarykadował, nie otworzy!
Ale nagle przystanął: przed folwarkiem kotłowała się grupa żołnierzy-maruderów, 
najwidoczniej wygłodniałych. Z początku wołali, potem pukali; a widząc dom 
ciemny i głuchy 
walili w drzwi kolbami, aby rozbić zamek. Grube głosy huczały:
– Do pioruna! Dalej go! Rozwalcie to, skoro nie ma nikogo! Wtem okiennica na 
strychu opadła 
i w okienku ukazał się starzec
w bluzie, z gołą głową, ze świecą w jednej, a strzelbą w drugiej ręce. Pod 
szorstkimi, białymi 
włosami widniała jego twarz kwadratowa, pocięta szerokimi zmarszczkami, z 
wydatnym nosem, 
dużymi bladymi oczami i wysuniętym naprzód podbródkiem.
– Cóż to? Jesteście złodzieje, że wszystko rozbijacie? – krzyknął ostro. – Czego 
chcecie?
Żołnierze, nieco osłupiali, poczęli się cofać.
– Zdychamy z głodu, chcemy jeść!
– Nie mam nic, ani okruszyny... Myślicie może, że człowiek ma czym nakarmić sto 
tysięcy 
ludzi... Dziś rano byli tu inni, a jakże, ci od generała Ducrot. Przeszli i 
wszystko mi zabrali.
Jeden po drugim żołnierze przybliżali się.
– Prosimy otworzyć, odpoczniemy, a może jeszcze jednak coś znajdziecie...
I już stukali znowu, gdy stary, postawiwszy świecznik na parapecie okiennym, 
przyłożył broń 
do ramienia.
– Jak widzicie tę świecę, roztrzaskam łeb pierwszemu, kto dotknie drzwi!
Wtedy omal nie doszło do bitwy. Rozbrzmiewały złorzeczenia, ktoś krzyknął, że 
trzeba 
skończyć z tym draniem, który, jak zresztą i inni, raczej cisnąłby swój chleb w 
wodę, niżby go dał 
żołnierzowi. I wzniosły się lufy karabinów... A Fouchard bynajmniej się nie 
usuwał – zapalczywy 
i uparty.
– Ani okruszyny! Wszystko mi zabrano! Przerażony Maurycy poskoczył naprzód; Jan 
za nim.
– Koledzy, koledzy... Odsuwał wzniesione lufy. Podniósłszy głowę odezwał się 
tortem 
perswazji:
– No, no! Bądźcie rozsądni... Czy nie poznajecie mnie? To ja.
– Co za „ja”?
– Maurycy Levasseur, wasz siostrzeniec.
Stary Fouchard podniósł znowu świecę. Poznał go na pewno. Ale się zaciął; nie 
chciał dać 
nawet szklanki wody.
– Siostrzeniec czy nie, albo to wiadomo w tej zatraconej ciemnicy? Zmiatajcie 
stąd wszyscy, 
bo będę strzelał!
– I pośród wrzasków żołnierzy odgrażających się, że go wyciągną i spalą mu budę, 
powtarzał 
wciąż swoje: – Precz stąd wszyscy albo strzelam!
– Nawet we mnie, ojcze? – odezwał się nagle donośny głos górujący nad hałasem.
Gdy się nieco rozstąpiono, w chwiejnym blasku świecy ukazał się wachmistrz. Był 
to 
Honoriusz, którego bateria znajdowała się najwyżej o dwadzieścia metrów i który 
od dwóch 
godzin walczył z nieprzepartą chęcią zapukania do tych drzwi. Przysiągł sobie, 
że nigdy nie 
przestąpi tego progu; od czterech lat, to jest odkąd był w wojsku, nie wymienił 
ani jednego listu 
z ojcem, do którego teraz zwracał się tak lakonicznie.
Maruderzy rozmawiali z ożywieniem, coś sobie wzajemnie przekładali. Syn tego 
starego... 
i do tego podoficer! Nie, nic z tego, trzeba szukać gdzie indziej! I uciekli, 
rozpłynęli się 
w nieprzeniknionej nocy.
Gdy Fouchard zrozumiał, że jest uratowany od grabieży, powiedział po prostu, bez 
żadnego 
wzruszenia, jak gdyby rozstał się z synem zaledwie wczoraj:
– A, to ty... Dobra. Schodzę.
Trwało to długo. Słychać było wewnątrz otwieranie i zamykanie zamków, całą 
krzątaninę 
człowieka upewniającego się, że nic nie zostało, co by wpadało w oczy.
Potem wreszcie drzwi się otworzyły, ale pozostały ledwo uchylone, przytrzymywane 
krzepką 
ręką.
– Wejdź! Ale tylko ty sam! Nikogo więcej!
Jednakże mimo jawnej niechęci nie mógł odmówić schronienia siostrzeńcowi.
– Chodź i ty. – I bezlitośnie zamykał drzwi przed Janem. Maurycy musiał go wręcz 
błagać. 
Ale stary się upierał: nie, nie! Niepotrzebni mu obcy, złodzieje, co połamią 
meble!
Wreszcie Honoriusz pchnięciem ramienia wprowadził kolegę i stary musiał ustąpić 
mrucząc 
tylko pod nosem głuche pogróżki. Strzelby nie porzucił. Po chwili zaprowadził 
ich do bawialni, 
położył broń na kredensie, a świecę postawił na stole i zapadł w uporczywe 
milczenie.
– Słuchaj, ojcze, zdychamy z głodu. Nam chyba dasz chleba i sera!
Nic nie odpowiadał, zdawał się nie słyszeć, odwracał się, co chwila nasłuchując 
pod oknem, 
czy jaka inna banda nie oblega jego domu;
– Wuju! Jan to jak brat. On sobie od ust odejmował dla mnie. I tyleśmy razem 
wycierpieli!
Fouchard kręcił się, sprawdzał, czy nic w izbie nie zginęło, i nawet na nich nie 
patrzał. 
W końcu zdecydował się, wciąż milcząc. Wziął świecę, pozostawił ich w ciemności, 
zamykając 
starannie za sobą drzwi na klucz, aby nikt za nim nie poszedł. Słychać było, że 
zstępuje po 
schodach do piwnicy. Trwało to również bardzo długo. A gdy wrócił ryglując znowu 
wszystkie 
przejścia, położył na środku stołu duży bochen chleba i kawał sera, milcząc 
przezornie po 
minionym wybuchu gniewu, jako że nigdy nie wiadomo, dokąd zaprowadzić może 
gadanie... 
Zresztą trzej mężczyźni łapczywie rzucili się na jadło. Słychać było jedynie 
gwałtowne kłapanie 
szczęk.
Honoriusz wstał; poszukał koło kredensu dzbanka z wodą.
– Ojcze, moglibyście poczęstować nas winem.
Wtedy uspokojony i pewny siebie Fouchard stał się znowu wymowny.
– Wina? Nie mam już ani kropli! Żołnierze Ducrota wydoili mi wszystko, wszystko 
zjedli, 
wszystko zrabowali!
Kłamał i mimo jego wysiłków nietrudno to było poznać po mruganiu jego wielkich 
wyblakłych oczu. Od dwóch dni ukrył bydło – kilka zwierząt ze swego gospodarstwa 
jak również 
sztuki przeznaczone do rzeźni – uprowadziwszy je nocą i ukrywszy nie wiadomo 
gdzie, w głębi 
jakiegoś lasu czy w opuszczonym kamieniołomie. Przez kilka godzin zakopywał, 
chował 
wszystko, co posiadał: wino, chleb, najdrobniejsze zapasy nie wyłączając mąki i 
soli, tak iż na nic 
by się nie zdało przeszukiwać szafy. Dom był wypróżniony do cna. Fouchard 
odmówił nawet 
sprzedaży pierwszym przybyłym żołnierzom: nie wiadomo, może będą lepsze okazje... 
I snuł 
różne mgliste plany w swym mózgu chytrego a cierpliwego skąpca.
Maurycy nasyciwszy się przemówił pierwszy:
– A moją siostrę Henriettę dawnoście widzieli?
Stary nadal przechadzał się po izbie, coraz rzucając spojrzenie na Jana 
pochłaniającego 
ogromne kęsy chleba; i nie śpiesząc się, jak gdyby po długim namyśle:
– Henriettę? Owszem, w zeszłym miesiącu w Sedanie... Ale dzisiaj rano widziałem 
jej męża, 
Weissa. Towarzyszył swemu chlebodawcy, panu Delaherche, który go zabrał do 
bryczki; pojechali 
zobaczyć przemarsz wojska w Mouzon... ot, tak po prostu, dla rozrywki... – Błysk 
głębokiej ironii 
przemknął po chytrej twarzy wieśniaka. – Być może jednak aż za długo patrzyli na 
tę armię... no 
i nie ubawili się zbytnio; bo od trzeciej niepodobna było jeździe drogami, tak 
były zatłoczone 
uciekającymi żołnierzami.
Tym samym tonem spokojnym i jakby obojętnym podał kilka szczegółów o klęsce 
piątego 
korpusu, który zaskoczony w Beaumont w chwili przygotowywania posiłku, musiał 
się cofnąć, 
nękany aż do Mouzon przez Bawarczyków. Rozproszeni, oszalali ze strachu 
żołnierze, którzy 
przechodzili przez Remilly, krzyknęli mu, że de Failly raz jeszcze przehandlował 
ich 
Bismarckowi.
I Maurycy wspomniał te wariackie marsze w ciągu ostatnich dwu dni, rozkazy 
marszałka 
Mac-Mahon przyśpieszające odwrót, aby za wszelką cenę przejść Mozę, podczas gdy 
na niepojęte 
wahania stracono tyle cennych dni. Było już za późno. Marszałek wpadł w gniew 
zastawszy 
w Oches siódmy korpus, gdyż liczył że jest w Besace. Również był przekonany, iż 
piąty obozuje 
już w Mouzon, gdy ten opóźniając się w Beaumont dał się tam rozgromić. Ale czego 
wymagać od 
oddziałów kiepsko dowodzonych, zdemoralizowanych czekaniem i ucieczką, 
omdlewających 
z głodu i znużenia?
Fouchard w końcu stanął z tyłu za Janem, zdumiony widokiem znikających kęsów. 
I chłodnym, szyderczym tonem zagadnął:
– No, jakże tam? Teraz lepiej, co?
Kapral uniósł głowę i odpowiedział tak samo z chłopska: – Owszem, zaczyna być 
lepiej. Bóg 
zapłać! Honoriusz od czasu przybycia, pomimo głodu, zatrzymywał się chwilami, 
obracał głowę 
nasłuchując pilnie.. Jeżeli po długiej wewnętrznej walce złamał przysięgę, iż 
jego noga nigdy nie 
postanie w. tym domu, skłoniło go ku temu nieodparte pragnienie ujrzenia Sylwiny. 
Przechowywał 
pod koszulą, na piersi, list otrzymany od niej w Reims, ów list tak czuły, w 
którym mówiła, że go 
wciąż kocha, że nigdy nie pokochała innego, pomimo swej smutnej przeszłości, nie 
bacząc na 
Goliata i małego Karolka, którego miała z tym człowiekiem. Myślał tylko o niej i 
niepokoił się, że 
jej jeszcze nie zobaczył, nadrabiał miną, aby nie okazać niepokoju w obecności 
ojca. Ale 
namiętność wzięła górę; zapytał głosem, któremu usiłował nadać brzmienie 
naturalne:
– A Sylwina? Czy już jej tu nie ma?
Fouchard rzucił na syna kosę spojrzenie, rozbłysłe wewnętrznym śmiechem.
– Owszem, owszem. Jest.
Po czym zamilkł splunąwszy przeciągle. Po chwili tedy artylerzysta podjął:
– Aha, więc pewno śpi?
– Nie, nie.
W końcu stary raczył wyjaśnić, iż mimo wszystko rankiem pojechał na targ do 
Raucourt 
wózkiem, zabierając służącą. Że przechodzą żołnierze – to jeszcze nie racja, by 
ludzie byli 
pozbawieni mięsa, by miały ustać interesy... On tedy, jak każdego wtorku, 
zawiózł barana 
i ćwiartkę wołu; i właśnie dobijał targu, gdy wskutek przybycia siódmego korpusu 
dostał się 
w sam środek okrutnego zatoru i zamieszania. Biegano tam i z powrotem, popychano 
się 
wzajemnie. Więc w obawie, aby mu nie przepadł wóz z koniem, odjechał 
pozostawiając Sylwinę, 
która właśnie załatwiała sprawunki w miasteczku.
– Och, ona niedługo wróci! – zakończył swoim spokojnym głosem.
– Musiała się schronić u doktora Dalichamp, swego chrzestnego ojca. To jednak 
odważna 
dziewczyna, chociaż tak potulnie wygląda. Nie można powiedzieć... ma sporo 
zalet...
Drwił? A może chciał wytłumaczyć, dlaczego zatrzymał tę dziewczynę, co go 
poróżniła 
z synem i z Prusakiem miała dziecko, z któ – rym nie chciała się rozstawać? I 
znowu spojrzał 
z ukosa śmiejąc się bezgłośnie.
– Karolek śpi tam, w swoim pokoju... a ona pewno wróci niedługo.
Honoriuszowi zadrżały wargi; spojrzał na ojca przenikliwie; ten znowu zaczął 
chodzić po 
izbie... I znowu zapanowało długie, przeciągłe milczenie. Podczas gdy 
artylerzysta machinalnie 
odkrawał chleb, żując ciągle, Jan czynił to samo nie czując potrzeby 
wypowiedzenia jednego 
słowa. Syty, oparłszy łokcie na stole, Maurycy oglądał meble, stary kredens, 
stary zegar. 
Wspominał wakacje, dni spędzane niegdyś w Remilly z siostrą. Minuty upływały, 
zegar 
wydzwonił jedenastą.
– Do licha! – mruknął. – Nie trzeba przegapić odmarszu tamtych.
I nie powstrzymywany przez Foucharda otworzył okno. Zalana morzem ciemności 
drążyła się 
przed nim cała dolina. Jednak kiedy się wzrok przyzwyczaił, można było wyraźnie 
rozróżnić most 
oświetlony ogniami z dwóch brzegów. Kirasjerzy jechali wciąż w wielkich białych 
płaszczach, 
podobni do upiornych jeźdźców, których wierzchowce smagane powiewem lęku stąpały 
po 
wodzie. I tak bez końca, ciągle tym samym powolnym widmowym pochodem. Na prawo 
nagie 
wzgórza, gdzie spały wojska, trwały w śmiertelnym bezruchu i ciszy.
– Ha! – mruknął machnąwszy rozpaczliwie ręką Maurycy – Odłożymy to na jutro...
Zostawił okno szeroko otwarte; papa Fouchard pochwyciwszy strzelbę przesadził 
parapet 
i z młodzieńczą zwinnością wyskoczył na zewnątrz. Słychać było, jak chodził 
przez chwilę 
regularnym krokiem strażnika; potem docierała już tylko daleka wrzawa 
zatłoczonego mostu: stary 
zapewne przysiadł na skraju drogi, spokojniejszy tam, mając oko na nadchodzące 
niebezpieczeństwo, gotów jednym susem wrócić, aby bronić domostwa.
Teraz Honoriusz co minuta spoglądał na zegar. Jego niepokój wzrastał. Z Raucourt 
do Remilly 
było wszystkiego sześć kilometrów, nie więcej niż godzina marszu dla młodej i 
silnej dziewczyny 
jak Sylwina. Czemu jej tu nie było od tylu godzin, kiedy to ją stary zagubił w 
zamieszaniu, 
w zamęcie całego korpusu wojska, zalewającego okolicę, tarasującego drogi. Z 
pewnością 
wydarzyła się jakaś katastrofa... I w wyobraźni widział ją w ciężkich opresjach, 
przerażoną. – 
wśród pól, tratowaną przez konie...
Ale nagłe wszyscy trzej powstali z miejsc. Na drodze coś zatupotało i usłyszeli, 
że stary nabija 
strzelbę.
– Kto tam? – szorstko krzyknął Fouchard. – Czy to ty, Sylwino?
Nie odpowiedziano. Fouchard zagroził strzałem. Wtedy zdyszanym, zgnębionym 
głosem:
– Tak, tak, to ja, papo Fouchard – odparła. Potem nagle zapytała: – A Karolek?
– Leży, śpi.
– Ach, to dobrze! Dziękuję!
Od razu przestała się śpieszyć; wydała tylko głębokie westchnienie, z którym 
uleciał wszystek 
jej niepokój i zmęczenie.
– Wejdź oknem – podjął Fouchard. – Mamy gości... Wszedłszy do izby Sylwina 
przystanęła, 
zaskoczona widokiem trzech
mężczyzn. W migotliwym blasku świecy ukazała się im bardzo śniada z gęstymi 
czarnymi 
włosami, pięknymi wielkimi oczami, stanowiącymi
o jej urodzie, z owalną twarzą o wyrazie niewzruszonego spokoju
i uległości. Lecz w tym momencie nagły widok Honoriusza spędził wszystką krew z 
jej serca 
do policzków, a jednak nie była zdziwiona widząc go tutaj: rozmyślała o nim 
wracając biegiem do 
Raucourt.
On, wstrząśnięty, omdlewający, udawał zupełne opanowanie.
– Dobry wieczór, Sylwino.
– Dobry wieczór, Honoriuszu. Aby nie wybuchnąć łkaniem, odwróciła głowę; 
uśmiechnęła się 
do
Maurycego, którego nie poznała. Obecność Jana krępowała ją. Dusiła się, zdjęła 
chustkę z szyi. 
Honoriusz odrzucając dawne „ty” powiedział:
– Byliśmy niespokojni o Sylwinę... przez tych Prusaków, co nadchodzą.
Przybladła nagle znowu, na twarzy jej odmalowało się przerażenie i z mimowolnym 
spojrzeniem w stronę pokoju, w którym spał Karolek, poruszyła dłonią, jak gdyby 
odpędzając 
okropne widzenie, i wyszeptała:
– Prusacy... Och, tak, tak, widziałam ich.
U kresu sił, osunąwszy się na krzesło, opowiedziała, że gdy siódmy korpus zajął 
Raucourt, 
schroniła się u swego chrzestnego ojca, doktora Dalichamp, spodziewając się, iż 
papa Fouchard 
wstąpi tam po nią przed odjazdem. Główna ulica była zapchana takim tłumem, że 
pies by się tam 
nie wcisnął. Czekała cierpliwie do czwartej, dosyć spokojna, skubiąc szarpie z 
paniami, gdyż 
doktor, w przewidywaniu możliwości nadejścia transportu rannych z Metzu i Verdun, 
już od 
dwóch, tygodni zajmował się urządzaniem ambulansu w wielkiej sali ratuszowej. 
Przybywali 
ludzie mówiąc, że można będzie zaraz użyć tego ambulansu... I rzeczywiście od. 
południa słyszano 
armaty w okolicy Beaumont. Ale to było jeszcze daleko, nie bano się – gdy z 
nagłą, kiedy ostatni 
żołnierze francuscy opuszczali Raucourt, ze straszliwym hukiem przeleciał pocisk 
i przedziurawił 
dach sąsiedniego domu. Dwa inne padły po nim. To cała niemiecka bateria 
ostrzeliwała tylną straż 
siódmego korpusu. Już ranni z Beaumont znajdowali się w merostwie; obawiano się, 
aby jakiś 
pocisk nie wykończył ich tam, na słomie, oczekujących nadejścia lekarza, który 
miał ich operować. 
Oszaleli z przerażenia, ranni wstawali, chcieli schodzić do piwnic, nie bacząc 
na pogruchotane 
członki.
– I wtedy – ciągnęła swą relację Sylwina – nie wiem, jak się to stało: zapadła 
nagła cisza... 
Stanęłam przy oknie wychodzącym na ulicę i na wieś. Nie widziałam już nikogo, 
nigdzie 
czerwonych spodni... gdy usłyszałam ciężkie kroki. Potem ktoś coś krzyknął i 
wszystkie kolby 
karabinów opadły jednocześnie na ziemię... Byli tam w dole, na ulicy, ludzie 
czarni, mali, 
o brudnym wyglądzie, z dużymi szpetnymi głowami, w hełmach podobnych do naszych 
strażackich kasków. Powiedziano mi, że to Bawarczycy. Potem, kiedy podniosłam 
oczy, 
zobaczyłam, och, zobaczyłam ich całe tysiące, jak ciągnęli drogami, lasami, w 
zwartych 
kolumnach, bez końca... bez końca. Od razu okolica zaczerniła się od nich. 
Czarna inwazja, czarna 
szarańcza, jeszcze i jeszcze... tak że w chwilę później nie było widać ziemi...
Sylwina drżała, powtarzała swój gest odpędzając ręką straszliwe wspomnienie.
– Wtedy... Niepodobna sobie wyobrazić tego, co się tam działo.
Powiadają, że ludzie ci szli od trzech dni i niedawno w Beaumont
bili się jak wściekli. Toteż zdychali z głodu, oczy wyłaziły im na
wierzch, byli na pół szaleni... Oficerowie nawet nie próbowali ich po-
wstrzymywać. Wszyscy rzucili się do domów, do sklepów, wyważając drzwi i okna, 
łamiąc 
sprzęty; szukając czegoś do zjedzenia i picia, pochłaniając wszystko, cokolwiek 
im wpadło pod 
rękę... U kupca korzennego, pana Simonnot widziałam, jak jeden z nich czerpał 
hełmem melasę 
z głębi beczki. Inni gryźli kawały surowej słoniny, jeszcze inni żuli mąkę. 
Tłumaczono im, że nic 
już nie zostało od czterdziestu ośmiu godzin, to jest od przejścia naszych 
żołnierzy, a oni pomimo 
to znaleźli zapewne ukryte zapasy; tedy sądząc, że się im odmawia jadła, uwzięli 
się, aby wszystko 
zniszczyć. W niecałą godzinę sklepy korzenne, piekarnie, jatki, nawet domy 
mieszczańskie miały 
potłuczone szyby, ogołocone szafy, obrabowane piwnice. U doktora – wprost trudno 
sobie coś 
podobnego wyobrazić – zastałam jakiegoś grubasa jedzącego mydło! Ale najgorsze 
spustoszenie 
zrobili w piwnicy. Słyszano ich wyjących jak zwierzęta, rozbijających butelki, 
odmykających 
krany w beczkach, z których wino lało się jak woda z pompy. Wracali z 
zaczerwienionymi rękami 
brodząc w tym rozlanym winie. I powiedzcie no tylko, co się dzieje w takim 
stanie zdziczenia; pan 
Dalichamp daremnie usiłował przeszkodzić jednemu żołnierzowi w wypiciu litra 
syropu z opium. 
Nieszczęśnik na pewno już teraz nie żyje: tak strasznie cierpiał, kiedy stamtąd 
wychodziłam!
Wstrząsana silnym dreszczem przyłożyła, obie dłonie do oczu, aby już nie widzieć 
więcej.
– Nie! Nie! Widziałam zbyt wiele! Aż mnie dławi na samo wspomnienie.
Fouchard stojący wciąż na drodze zbliżył się ku oknu, zasępił się słysząc to 
opowiadanie 
o grabieży. Mówiono mu przecie, że Prusacy za wszystko płacą... Czyżby teraz 
stali się 
złodziejami?
Maurycy i Jan także chciwie słuchali tych szczegółów o nieprzyjacielu, którego 
ta dziewczyna 
widziała na własne oczy, a którego oni nie mogli spotkać od początku walk, to 
jest od miesiąca; 
a tymczasem Honoriusz, skrzywiony boleśnie, zadumany, interesował się tylko 
Sylwiną, 
rozmyślał o dawnym nieszczęściu, które ich rozdzieliło. Ale w tym momencie drzwi 
sąsiedniego 
pokoju otworzyły się i wszedł mały Karolek. Musiał usłyszeć głos matki; 
przybiegł w koszulce, 
aby ją ucałować. Krzepki, różowy i jasnowłosy, miał kędzierzawą czuprynkę i duże 
niebieskie 
oczy.
Sylwiną zadrżała zobaczywszy go tak nagle, jak gdyby zaskoczona wizerunkiem, 
jaki jej 
przynosił. Czyż go już nie poznaje, tego ukocha – nego dziecka, że patrzy na nie 
z przerażeniem – 
jak na zmorę? Potem wybuchnęła płaczem.
– Moje biedne maleństwo!
Uścisnęła chłopczyka z desperacką, czułością, a Honoriusz zbladł jak chusta, 
uderzony 
nadzwyczajnym podobieństwem Karolka do Goliata: ta sama głowa, kwadratowa, o 
jasnych 
włosach: rasa germańska w całej swej krasie krzepkiego zdrowia i radosnego 
dzieciństwa. Syn 
Prusaka, „Prusak” – jak go przezywali dowcipnisie z Remilly. I ta matka, 
Francuzka, 
przyciskająca go do serca, jeszcze wstrząśnięta wszystka, wszystka krwawiąca od 
widoku inwazji!
– Mój biedny mały, bądź grzeczny, wracaj do łóżeczka. Luli – luli, maleńki!
Zabrała go. A gdy wróciła z sąsiedniej izby, nie płakała już; odzyskała swe 
spokojne oblicze – 
potulne, lecz pełne odwagi. Wtedy Honoriusz drżącym głosem podjął.
– A zatem ci Prusacy?...
– Ach, tak, Prusacy! Otóż zniszczyli wszystko, wszystko zrabowali, wszystko 
zjedli i wypili. 
Kradli również bieliznę, serwety, prześcieradła, aż. do firanek włącznie, które 
darli na długie pasy, 
aby bandażować nogi. Widziałam takich, których stopy wskutek forsownych marszów 
były jedną 
raną. Przed domem doktora, nad brzegiem strumyka, znalazł się taki oddział... 
Wszyscy 
pozdejmowali buty i owijali sobie pięty damskimi koszulami z koronkowym 
przybraniem... 
z pewnością skradzionymi pięknej pani Lef?vre, żonie fabrykanta... Aż do nocy 
trwała grabież. 
Domy nie miały już drzwi, ziały na ulicę wszystkimi otworami parterów i widać 
było wewnątrz 
szczątki mebli. Prawdziwa masakra, obrażająca spokojnych ludzi... Na próżno 
chciano mnie 
zatrzymać mówiąc, że drogi są zatarasowane, że mnie na pewno zabiją... Uciekłam, 
zboczyłam od 
razu na prawo przez pola, wychodząc z Raucourt. Z Beaumont chmarami przybywały 
wozy 
francuskie i pruskie. Dwa przejechały obok mnie w ciemności, pełne krzyków i 
jęków, a ja 
biegłam, och, pędziłam poprzez pola, lasem, sama już nie wiem którędy, 
zataczając wielkie koło 
od strony Villers... Trzykrotnie się chowałam sądząc, że słyszę żołnierzy. Ale 
spotkałam tylko inną 
kobietę, również biegnącą, uciekającą z Beaumont; powiedziała mi rzeczy, od 
których włosy stają 
na głowie... No i jestem tu, nieszczęśliwa! Och, jakże nieszczęśliwa! Zdławiły 
ją znowu łzy. Nie 
mogła się wyzwolić od zmory przeżytych scen; powtórzyła, co jej jeszcze 
powiedziała kobieta 
z Beaumont: mieszkała na głównej ulicy miasteczka i zobaczyła u schyłku dnia 
przejeżdżającą 
kawalerię niemiecką. Z obu stron szpaler żołnierzy niósł pochodnie żywiczne 
oświetlając szosę 
czerwonym pożarnym blaskiem. A środkiem w szalonym tempie płynęła rzeka armat, 
jaszczyków, 
koni. Był to wściekły pęd, szatański pościg za oddziałami francuskimi, aby 
gdzieś, w jakimś dole, 
dobić, zgnieść... Padające pod gradem pocisków konie, którym od razu obcinano 
uprząż, leżały 
utytłane, stratowane, rzucone jak krwawe strzępy. Ludzie usiłujący przejść byli 
z kolei 
przewracani, miażdżeni kołami. W tym huraganie omdlewający z głodu woźnice nie 
zatrzymywali 
się nawet, chwytali w locie chleb, który im rzucano: niosący pochodnie podawali 
im na końcach 
bagnetów ćwiartki mięsiwa. Po czym tym samym żelazem kłuli wierzgające, oszalałe 
konie. 
Ściemniało się coraz bardziej, a artyleria szła ciągle jak wzbierająca burza, 
wśród frenetycznego 
„hura!”.
Pomimo uwagi, jaką poświęcał temu opowiadaniu, Maurycy, wyczerpany do cna po 
żarłocznie wchłoniętym posiłku, wtulił głowę między ramiona. Jan chwilę jeszcze 
walczył 
i z kolei on też usnął przy drugim końcu stołu. Papa Fouchard wyszedł z powrotem 
na drogę. 
Honoriusz pozostał teraz sam na sam z Sylwiną, siedzącą bez ruchu przed wciąż 
jeszcze otwartym 
oknem. Noc rozpościerała się ogromna i czarna, wezbrana ciężkim oddechem wojska. 
Ale słychać 
było donośniejsze odgłosy, jakieś stukania i trzaski. To w dole, po na pół 
zatopionym moście, 
przeciągała artyleria. Konie stawały dęba spłoszone tą ruchomą wodą. Jaszczyki 
wynurzały się do 
połowy; trzeba je było zatapiać do reszty. Patrząc na ten odwrót, tak uciążliwy, 
tak powolny, 
trwający już blisko całą dobę i który z pewnością nie skończy się za dnia, młody 
żołnierz myślał 
o innej artylerii, o tej, której bystry strumień rwał przez Beaumont, wywracając 
wszystko, tratując 
zwierzęta i ludzi – byle prędzej!
Honoriusz podszedł do Sylwiny i spytał łagodnie:
– Jesteś nieszczęśliwa?
– O tak! Bardzo nieszczęśliwa!
Uczuła, że będzie mówił o sprawie, o tej okropnej sprawie, i opuściła głowę.
– Proszę powiedzieć, jak się to stało... Chciałbym wiedzieć... Ale ona nie mogła 
wykrztusić 
słowa.
– Czy cię zmusił? Czy się zgodziłaś? Wtedy głosem zduszonym Sylwina wyjąkała:
– Mój Boże, ja nie wiem, przysięgam, że sama nie wiem. Ale, widzisz, źle byłoby 
kłamać! 
I nie mam nic na swoje usprawiedliwienie... Nie, nie mogę powiedzieć, żeby mnie 
bił... Odjechałeś, 
byłam jak oszalała... i stało się... nie wiem... sama nie wiem jak!
Dusiły ją łkania, a on blady, z tak samo ściśniętym gardłem, milczał przez 
chwilę. Jednak myśl, 
że ona nie chce kłamać, uspokajała go. Pytał ją dalej, pod naporem tego 
wszystkiego, czego nie 
mógł jeszcze zrozumieć.
– A mój ojciec zatrzymał cię tu?
Nawet nie podniosła oczu opanowując się, przybierając swój wyraz odważnej 
rezygnacji.
– Pracuję dla niego... Moje wyżywienie nigdy dużo nie kosztowało... A ponieważ o 
jedną gębę 
więcej, skorzystał z tego, aby mi zmniejszyć płacę... Ma się rozumieć, jestem 
zmuszona wypełniać, 
co on rozkaże...
– Ale ty... dlaczegoś została?
Tak nagle ją to zaskoczyło, że spojrzała na niego.
– Ja? A gdzież miałam pójść? Tu przynajmniej mój mały i ja mamy co jeść, mamy 
spokój...
Zapadło ponownie milczenie; oboje teraz zatonęli w sobie wzrokiem; z oddali, 
przez ciemną 
dolinę, oddechy tłumu stawały się coraz donośniejsze, turkot armat na moście 
pontonowym 
rozbrzmiewał bez ustanku. Wybuchnął krzyk, krzyk straceńczy człowieka czy 
zwierzęcia, 
nieskończenie żałośnie przeszywający ciemności...
– Posłuchaj, Sylwino – odezwał się powoli Honoriusz – przysłałaś mi list, który 
bardzo mnie 
uradował. Nigdy nie byłbym wrócił. Ale ten list... odczytałem go dziś jeszcze... 
Są tam rzeczy, 
których nie można by lepiej wyrazić.
Zrazu pobladła słysząc, iż mówi o tym. Może był rozgniewany, że ośmieliła się 
napisać mu jak 
bezwstydnica... Ale w miarę jak się wypowiadał, twarz jej czerwieniała.
– Wiem dobrze, że nie chcesz kłamać, i dlatego wierzę temu, co jest tam, na 
papierze... Tak, 
teraz wierzę w zupełności... Miałaś rację myśląc, że gdybym umarł na wojnie nie 
zobaczywszy cię, 
byłoby mi bardzo smutno tak odejść w mniemaniu, że mnie nie kochałaś... A więc, 
ponieważ 
kochałaś mnie zawsze... ponieważ nie kochałaś nikogo oprócz mnie... – Język mu 
się plątał, nie 
znajdował słów, wstrząsany niezwykłym wzruszeniem. – Posłuchaj, Sylwino: jeżeli 
mnie te świnie 
Prusacy nie zabiją... chcę cię jeszcze... Tak, pobierzemy się, gdy tylko wrócę z 
wojska.
Wstała wyprostowana, wydała okrzyk i padła mu w ramiona. Nie mogła mówić. 
Wszystka 
krew uderzyła jej do twarzy. Honoriusz usiadł na krześle, posadził ją sobie na 
kolanach.
– Ja to sobie przemyślałem; to właśnie miałem ci powiedzieć przybywając tu... 
Jeżeli ojciec 
odmówi przyzwolenia, odejdziemy: ziemia jest duża... A twoje dziecko... Cóż? Nie 
można przecie 
go udusić! Przybędą inne... w końcu ja sam już go nie odróżnię w gromadzie...
Było to przebaczenie. Sylwina walczyła z tym ogromnym szczęściem; wreszcie 
wyszeptała:
– Nie, to niemożliwe, to zbyt wiele... Może będziesz kiedyś żałował... Ale jakiś 
ty dobry, 
Honoriuszu, i jakże cię kocham!
Pocałunkiem w usta zmusił ją do milczenia. A ona już nie była zdolna obronić się 
przed 
napływającą ku niej błogością, wizją szczęśliwszej przyszłości, którą uważała za 
umarłą na zawsze. 
Odruchowo chwyciła go w ramiona, całując, przyciskając do siebie jak odzyskane 
dobro, 
przynależne, którego już nikt jej nie pozbawi. Oto znowu należy do niej ten, 
którego utraciła; a ona 
raczej umrze, niż pozwoli go sobie odebrać.
Lecz w tej chwili wśród głuchej nocy podniosła się wrzawa, wielki zgiełk 
przebudzenia. 
Obwieszczano rozkazy, trąbki grały i całe kłębowisko cieniów uniosło się z 
nagich gruntów – 
niewyraźne i ruchome morze, którego tonie spływały już ku drodze. W dole ognie 
na obydwu 
brzegach gasły, widać było tylko drepcącą ciżbę ludzi nie zdających sobie nawet 
sprawy, czy trwa 
jeszcze przeprawa przez rzekę.
Stary Fouchard podszedł do okna wołając, że wojska odjeżdżają, Jan i Maurycy 
poderwali się, 
drżący i zdrętwiali. Honoriusz pośpiesznie ścisnął w swych dłoniach obie ręce 
Sylwiny.
– To już święte: czekaj na mnie!
Nie wyrzekła ani jednego słowa. Patrzała na niego całą swą istotą, ostatnim, 
przeciągłym 
spojrzeniem, gdy wyskakiwał przez okno, aby pędem dołączyć się do baterii. – 
Żegnaj, ojcze!
– Żegnaj, mój chłopcze!
I to było wszystko. Chłop i żołnierz rozstawali się tak, jak się spotkali, bez 
uścisku, jak ojciec 
i syn, którym widywanie się bynajmniej nie jest potrzebne do życia...
Opuściwszy folwark Maurycy i Jan puścili się pędem po stromej pochyłości. W dole 
nie 
zastali sto szóstego pułku; wszystkie jednostki były już w marszu. Trzeba było 
jeszcze dalej biec, 
odsyłano ich to na prawo, to na lewo. W końcu, wśród straszliwego zamieszania, 
natrafili na swoją 
kompanię prowadzoną przez porucznika Rochas. A co do kapitana Beaudoin i samego 
pułku, 
znajdowali się zapewne w innych stronach. I Maurycy osłupiał stwierdzając, że ta 
ciżba ludzi, 
zwierząt, armat ciągnie z Remilly i zawraca od strony Sedanu lewym skrajem drogi. 
Cóż to? Co się 
dzieje? Już się nie przeprawiamy przez Mozę, odstępujemy ku północy!
Oficer strzelców, który się tam wziął nie wiadomo skąd, powiedział głośno:
– Do pioruna! To wtedy, dwudziestego ósmego, trzeba było zmiatać, gdyśmy jeszcze 
byli 
w Le Ch?ne!
Nadchodziły wiadomości, komentarze. Około drugiej nad ranem przybył adiutant 
marszałka 
Mac-Mahon meldując generałowi Douay, że cała armia ma rozkaz cofnięcia się 
niezwłocznie na 
Sedan. W Beaumont piąty korpus wciągnął inne w obręb swej klęski. Wtedy generał, 
czuwający 
przy moście pontonowym, wpadł w rozpacz widząc, że tylko trzecia dywizja 
przeszła rzekę. Świt 
był bliski, lada minuta mogło nastąpić uderzenie. Kazał tedy uprzedzić 
wszystkich dowódców 
podlegających jego rozkazom, aby pośpieszyli do Sedanu najbliższymi drogami, 
każdy na swoją 
rękę. Sam zaś, opuszczając most, który polecił zniszczyć, przemknął się wzdłuż 
lewego brzegu 
z pierwszą dywizją i artylerią rezerwy, podczas gdy trzecia dywizja postępowała 
prawym 
brzegiem, a pierwsza, okaleczona w Beaumont, w rozsypce uciekała nie wiadomo – 
dokąd. 
Z siódmego korpusu, który jeszcze nie był w akcji, pozostawały już tylko 
rozproszone resztki, 
zagubione na drogach, pędzące na oślep w ciemnościach.
Dochodziła zaledwie trzecia i trwała mroczna noc. Maurycy, acz znający okolicę, 
nie wiedział, 
jaki jest kierunek marszu, nie mógł zorientować się w tej oszalałej ciżbie 
płynącej rozlewiskiem 
przez całą szerokość drogi. Wielu ludzi ocalałych z pogromu w Beaumont, 
żołnierze wszelkich 
broni – w strzępach, pokryci krwią i kurzem – wmieszani do szeregów, siali w 
nich przerażenie. 
Z całej doliny po tamtej stronie rzeki podnosiła się podobna wrzawa, tętent koni, 
stukot 
maszerujących wojsk, pogłos bezładnej ucieczki. Pierwszy korpus opuścił Carignan 
i Douzy, 
dwunasty wyruszył z Mouzon z niedobitkami piątego – wszyscy wstrząśnięci, gnani 
tą samą 
logiczną i nieprzemożoną siłą, która od 28 sierpnia pchała armię ku północy, 
wypierała ją w głąb 
ślepego zaułka, gdzie miała zginąć.
Tymczasem nastał brzask, gdy kompania Beaudoina przechodziła Pont-Maugis. I 
Maurycy 
znalazł się znowu na szosie, mając po swej lewej wzgórza Liry, a Mozę po prawej.
Ale ten szary brzask niewymownym smętkiem oświetlał Bazeilles i Balam ginące w 
oparach 
na krańcu łąk, podczas gdy tonący w sinych mgłach Sedan, koszmarny i żałobny, 
znaczył się na 
widnokręgu na tle ogromnej ciemnej kurtyny lasów. A za Wadelincourt, gdy 
wreszcie dotarli do 
bram Torcy, musieli parlamentować, błagać i grozić, niemal przystąpić do 
oblężenia, aby skłonić 
gubernatora do spuszczenia zwodzonego mostu. Była godzina piąta. Siódmy korpus 
wkroczył do 
Sedanu odurzony zmęczeniem, głodem i zimnem. W ścisku, u wylotu szosy z 
Wadelincourt, na 
placu Torcy, rozdzielono Jana z Maurycym; kapral błąkał się wśród drepcącej 
ciżby nie mogąc 
odnaleźć przyjaciela. Było to rzeczywiście fatalne, gdyż przyjął propozycję 
młodzieńca, który 
chciał go zabrać do swojej siostry: tam człek wypocznie, nawet się prześpi w 
wygodnym łóżku. 
Wszystkie pułki były tak pomieszane, nie było ani rozkazów marszowych, ani 
dowódców; 
panował taki bezład, że ludzie mogli niemal robić, co chcieli. Po kilku 
godzinach snu zawsze 
jeszcze będzie czas na zorientowanie się i dogonienie kolegów.
– Jan, wystraszony znalazł się na wiadukcie Torcy, ponad rozległymi łąkami, 
które na rozkaz 
gubernatora zalano wodami rzeki. Potem, minąwszy nową bramę, przeszedł przez 
most na Mozie; 
wydało mu się, chociaż dzień się dopiero rozpoczynał, że to noc powraca w tym 
ciasnym mieście, 
stłoczonym między wałami, o ulicach wilgotnych, obrzeżonych wysokimi domami. Nie 
przypominał sobie nawet nazwiska szwagra Maurycego, wiedział tylko, że jego 
siostra ma na imię 
Henrietta. Dokąd iść? Kogo pytać? Nogi niosły go już tylko mechanicznym ruchem 
marszu; czuł, 
że upadnie, jeśli się zatrzyma. Jak człowiek tonący, słyszał jedynie, głuchy 
szum, odróżniał tylko 
stały przepływ unoszącej go fali ludzi i zwierząt. Posiliwszy się w Remilly, 
cierpiał głównie 
z potrzeby snu; i dokoła niego również zmęczenie górowało nad głodem. Stado 
cieni szło 
potykając się przez nieznane ulice. Coraz ktoś upadał na chodnik, walił się pod 
mijane drzwi 
i pozostawał tam uśpiony – jak martwy.
Wzniósłszy oczy Jan odczytał na tabliczce: „Aleja Podprefektury”. Na końcu 
widniał budynek 
w ogrodzie. Na rogu alei Jan spostrzegł jeźdźca: był to strzelec afrykański; 
wydał mu się znajomy 
Czy to nie Prosper, ów chłopak z Remilly, którego widział wraz z Maurycym w 
Vouziers? 
Jeździec zsiadł z konia, a koń, trzęsący się z głodu, wyciągał szyję usiłując 
gryźć deski furgonu 
stojącego przy chodniku. Od dwóch dni konie nie dostawały już obroku i zdychały 
z wycieńczenia. 
Wielkie zęby w zetknięciu z drewnem wydawały odgłos tarki. Strzelec płakał.
Jan oddalił się; zawrócił jednak niebawem, sądząc, że ten chłopak powinien znać 
adres 
krewnych Maurycego, ale już go nie zastał. Wtedy wpadł w rozpacz; błądził z 
ulicy na Ulicę, trafił 
znów w Aleję Podprefektury, dotarł aż do placu marszałka Turenne. Tam przez 
chwilę zdawało mu 
się, że jest uratowany, ujrzał bowiem przed ratuszem, tuż u stóp posągu, 
porucznika Rochas wraz 
z kilkoma żołnierzami z kompanii. Jeżeli nie zdoła odszukać przyjaciela, to 
dołączy do pułku; 
przynajmniej prześpi się w namiocie.
Uniesiony przez tłum kapitan Beaudoin przepadł gdzieś i. już się nie ukazał z 
powrotem; 
porucznik tedy usiłował zgromadzić swoich ludzi, na próżno pytając, gdzie jest 
wyznaczone 
obozowisko dywizji. Ale w miarę jak się posuwano w głąb miasta, kompania zamiast 
wzrastać – 
topniała. Jakiś żołnierz, gestykulując szaleńczo, wszedł do oberży i już nie 
wrócił. Trzej inni 
przystanęli przed drzwiami handlu korzennego, zatrzymani przez żuawów, którzy 
wybili dno 
w baryłce z wódką. Kilku leżało już w poprzek ścieku, inni chcieli iść, – lecz; 
wnet padali, otępiali 
i bezsilni. Chouteau i Loubet, trącając się łokciami, zniknęli w głębi czarnej 
alei, za grubą babą 
niosącą chleb. Przy poruczniku byli już tylko Pache i Lapoulle oraz z dwunastu 
kolegów.
U stóp brązowego pomnika Turenne’a Rochas, z najwyższym wysiłkiem utrzymując się 
na 
nogach, rozejrzał się dokoła; poznawszy Jana mruknął:
– Aha, to wy, kapralu. A wasi ludzie?
Jan niepewnym gestem dał do zrozumienia, że nie wie. Ale Pache, wskazując 
Lapoulle’a, 
oświadczył drżącym od łkań głosem:
– Jest nas tutaj tylko dwóch. Oby Pan Bóg zlitował się nad nami! To już za wiele 
męki!
Drugi, ów żarłok, patrzał pożądliwie na ręce Jana – oburzony, iż obecnie są one 
zawsze próżne. 
Może w tej głodowej otępiałości przywidziało mu się, że kapral chodził po 
przydział prowiantu... – 
Przeklęty los! – mruknął. – Trzeba sobie znowu ścisnąć brzucho!
Trębacz Gaude, który oczekiwał rozkazu sygnału na zbiórkę, oparty o kratę zasnął 
właśnie 
i jednym ześlizgiem rozciągnął się na wznak. Wszyscy padali kolejno, chrapali, 
zaciskając pięści. 
Jeden tylko sierżant Sapin trwał z oczyma szeroko otwartymi, ze spiczastym nosem. 
sterczącym 
w drobnej twarzy, jak gdyby odczytywał swą niedolę na widnokręgu tego nieznanego 
miasta.
Tymczasem porucznik Rochas nie mógł oprzeć się chęci, by usiąść na ziemi. Chciał 
wydać 
rozkaz.
– Kapralu, trzeba będzie... trzeba będzie...
Nie znajdował już słów. Usta schły mu ze znużenia. Nagle i on z kolei powalił 
się, rażony 
sennością.
Jan odszedł w obawie, by również nie upaść na bruk. Upierał się w poszukiwaniu 
łóżka. Po 
drugiej stronie placu, w jednym z okien hotelu „Pod Złotym Krzyżem”, dostrzegł 
generała 
Bourgain-Desfeuilles, już bez munduru, sposobiącego się do spoczynku w białej, 
miękkiej pościeli. 
Ha, na cóż się wysilać?... cierpieć jeszcze bardziej?... I nagle – radość: oto z 
pamięci jego 
wystrzeliło nazwisko, nazwisko fabrykanta sukna, u którego był zatrudniony 
szwagier Maurycego: 
Pan Delaherche! Tak, to to właśnie!... Zatrzymał jakiegoś starego przechodnia.
– Gdzie mieszka pan Delaherche?
– Ulica Maqua, prawie na rogu ulicy de Beurre; duży ładny dom z rzeźbami. – Po 
chwili 
starzec dogonił go. – Powiedzcie no, jesteście ze sto szóstego? Jeżeli szukacie 
swego pułku... 
wszyscy wyszli z powrotem tamtędy, przez Zamek. Spotkałem właśnie pułkownika de 
Vineuil, 
którego poznałem podczas jego bytności w Mézi?res.
Ale Jan, zniecierpliwiony i zły, pośpieszył dalej. Nie, nie! Teraz, kiedy ma 
pewność, że 
odnajdzie Maurycego, nie pójdzie spać na twardej ziemi. Gryzł się jednak w głębi 
duszy, 
wyobrażając sobie starego, zahartowanego na niewczasy pułkownika śpiącego pod 
namiotem tak 
jak jego żołnierze. Skręcił ulicą Główną, zgubił się na nowo wśród zgiełku 
miasta, w końcu 
zwrócił się do jakiegoś wyrostka, który zaprowadził go na ulicę Maqua.
Tam to stryjeczny dziadek pana Delaherche zbudował w ubiegłym stuleciu ogromną 
fabrykę, 
która od stu sześćdziesięciu lat pozostawała stale w rękach rodziny.
Są w Sedanie takie fabryki sukna, powstałe w pierwszych latach panowania Ludwika 
XV, 
obszerne niczym Luwr, z fasadami o królewskim majestacie. Ta z ulicy Maqua na 
każdym ze 
swych trzech pięter miała rząd wysokich okien, obramionych surowymi rzeźbami; 
wewnątrz 
pałacowy dziedziniec był obsadzony starymi olbrzymimi wiązami z okresu powstania 
przedsiębiorstwa. Trzy pokolenia rodu Delaherche dorobiły się tam znacznych 
majątków. 
Ponieważ ojciec Juliusza, obecnego właściciela, odziedziczył fabrykę po zmarłym 
bezdzietnie 
krewniaku, panowała tam młodsza linia. Ów ojciec dbał o rozkwit firmy, ale był 
swawolnych 
obyczajów i wielce unieszczęśliwił swą żonę. Dlatego też ta, owdowiawszy, w 
obawie, że syn 
może rozpocząć te same figielki, trzymała go krótko niczym dużego grzecznego 
chłopczyka, 
ożeniwszy go z niewiastą bardzo skromną i bardzo pobożną. Życie wszakże miewa 
srogie odwety. 
Po śmierci żony przeszło pięćdziesięcioletni, pozbawiony młodości Delaherche 
rozkochał się 
w młodej wdowie z Charleville, przystojnej pani Maginot, o której różnie mówiono 
i którą 
w końcu mimo napomnień matki poślubił ostatniej jesieni! Arcypurytański Sedan 
zawsze surowo 
osądzał Charle-ville, miasto pustoty i zabawy. Nigdy by zresztą do tego 
małżeństwa nie doszło, 
gdyby nie to, że wujem młodej wdówki był pułkownik de Vineuil, mający widoki 
awansu na 
generała. To pokrewieństwo, świadomość, że wszedł do wojskowej rodziny, mocno 
pochlebiały 
fabrykantowi sukna.
Rankiem Delaherche dowiedziawszy się, że armia ma przejść przez Mouzon, odbył 
w towarzystwie swego buchaltera Weissa ową przejażdżkę kabrioletem, o której 
mówił 
Maurycemu papa Fouchard. Rosły i otyły, rumianolicy, o wyrazistym nosie i 
pełnych wargach, 
Delaherche miał wylewną naturę oraz – jak typowy pogodny, a ciekawy francuski 
mieszczuch – 
lubił szumne defilady wojskowe. Usłyszawszy od aptekarza z Mouzon, że cesarz 
przebywa na 
folwarku Baybel, pojechał tam, widział go, nawet omal z nim nie rozmawiał – to 
cała historia, 
którą od chwili swego powrotu niezmordowanie powtarzał. Ale jakiż straszny był 
ten powrót 
wśród paniki w Beaumont, po drogach zatłoczonych zbiegami! Dwadzieścia chyba 
razy 
powozikowi groziła katastrofa. Przyjechali do domu dopiero w nocy. Ta eskapada, 
ta armia, którą 
Delaherche spodziewał się ujrzeć we wspaniałej defiladzie, ta cofająca się w 
panice armia zagnała 
go z powrotem... W obliczu całej tej przygody, nieprzewidzianej i tragicznej, 
powtarzał w drodze 
po dziesięćkroć:
– A ja byłem przekonany, że ona maszeruje na Verdun i nie chciałem przepuścić 
sposobności 
zobaczenia jej. Ano, widziałem... i myślę, że zobaczymy ją w Sedanie, że ją tam 
będziemy oglądać 
dokładniej, niżbyśmy pragnęli...
Rano, już o piątej, obudził go jakby głośny hałas otwieranej śluzy. To 
przechodził przez 
miasto siódmy korpus. Delaherche odział się pośpiesznie i w pierwszej osobie 
spotkanej na placu 
Hurenne’a rozpoznał kapitana Beaudoin.
Przed rokiem w Gharlęville kapitan był jednym z częstych gości nadobnej pani 
Gilberty 
Maginot; według szeptanej podówczas plotki, oficer, nie mając już czego żądać, 
ustąpił placu 
fabrykantowi, przez delikatność, nie chcąc pozbawiać swej przyjaciółki bardzo 
znacznego majątku, 
jaki się jej nadarzał...
– Co? To pan? – zawołał Delaherche. – I w jakim stanie! Mój ty Boże!
– Beaudoin, zazwyczaj tak nienaganny w ubiorze, tak dbały o swą powierzchowność, 
był 
istotnie w stanie godnym politowania; mundur miał poplamiony, twarz i ręce 
czarne... 
Zdesperowany, odbył marsz wraz z oddziałem turkosów, nie pojmując, jak się stało, 
że zgubił – 
swoją kompanię. Tak jak wszyscy umierał z głodu i znużenia; lecz nie to nękało 
go najdotkliwiej: 
cierpiał przede wszystkim dlatego, że od Reims nie zmienił koszuli.
– Proszę sobie wyobrazić – wystękał – że w Vouzieres zawieruszono gdzieś moje 
rzeczy. 
Durnie, łotry! Porozwalałbym im łby, gdybym tylko dostał ich w ręce! I nic, nic 
nie mam: ani 
chustki, ani pary skarpetek! Oszaleć można, słowo honoru!
Delaherche jął nalegać, zapraszając go do domu. Ale kapitan opierał się: nie, 
jest już 
niepodobny do ludzi, nie chce straszyć bliźnich... Fabrykant musiał przysiąc, że 
jego żona i matka 
jeszcze nie wstały. A zresztą, da mu wody, mydło, bieliznę – słowem, rzeczy 
niezbędne. Zegar 
wybił siódmą, kiedy kapitan Beaudoin, umyty, wyszczotkowany, mając pod mundurem 
koszulę 
pana Delaherche, ukazał się w jadalni o szarych wykładzinach i bardzo wysokim 
pułapie. Zastał 
tam juz panią Delaherche-matkę, zawsze – mimo swych siedemdziesięciu ośmiu lat – 
wstającą 
o świcie. Była całkiem siwa; nos z biegiem lat ścieniał, a usta przestały się 
śmiać w wydłużonej, 
szczupłej twarzy. Podniosła się i okazała wiele uprzejmości, zapraszając 
kapitana, by usiadł przed 
jedną z filiżanek kawy z mlekiem.
– A może wolałby pan mięsa i wina po tylu trudach? Ale on żywo zaprotestował:
– Stokrotnie pani dziękuję, trochę mleka i chleba z masłem, to mi najbardziej 
odpowiada.
W tym momencie do jadalni weszła z uśmiechniętą miną i. wysuniętą powitalnie 
dłonią 
Gilberta. Delaherche widocznie ją uprzedził, gdyż zazwyczaj nigdy nie wstawała 
przed godziną 
dziesiątą. Była wysoka, giętkiej, a krzepkiej postaci, miała piękne czarne włosy, 
piękne czarne 
oczy, a przy tym różowiutką cerę. Była pełna temperamentu, wiecznie roześmiana, 
figlarna, lecz 
bez cienia złośliwości. Jej beżowy, haftowany czerwonym jedwabiem szlafroczek 
pochodził 
z Paryża.
– Ach, kapitanie – rzekła żywo, ściskając dłoń młodego oficera – jak to miło, że 
się pan 
zatrzymał w naszej głuchej, prowincjonalnej dziurze! – Pierwsza zresztą zaraz 
roześmiała się 
z własnego roztargnienia. – A to głuptas ze mnie! Oczywiście w podobnych 
okolicznościach 
doskonale pan by się obył bez tej wizyty w Sedanie... Ale doprawdy takam 
szczęśliwa, że znowu 
pana widzę!
Istotnie jej piękne oczy błyszczały rozradowaniem. A pani Delaherche, która 
musiała słyszeć 
o tym, co rozpowszechniały złe języki z Gharleville, utkwiła w tej parze surowe 
spojrzenie. 
Zresztą kapitan zachowywał się arcydyskretnie – jak człowiek, co po prostu 
wyniósł miłe 
wspomnienie gościnnego domu, w którym niegdyś był przyjmowany.
Po śniadaniu Delaherche z miejsca podjął na nowo temat swego wczorajszego 
spaceru.
– Wie pan, widziałem cesarza w Baybel...
I jak zaczął, tak już nic nie zdołało go powstrzymać. Z początku nastąpił opis 
folwarku – 
obszernego czworobocznego budynku, na lewo od drogi z Carignan. Potem Delaherche 
wspomniał 
o dwunastym korpusie obozującym wśród winnic na wzgórzach, o tym, jak przeszedł 
wzdłuż 
świetnych oddziałów, lśniących w słońcu, których widok przejął go wielką 
patriotyczną radością. 
– Otóż tedy, proszę pana, byłem tam właśnie, kiedy nagłe cesarz wyszedł z dworku, 
w którym się 
zatrzymał, aby odpocząć i zjeść śniadanie. Na generalski mundur miał narzucony 
płaszcz, chociaż 
słońce grzało tęgo. Za nim służący wyniósł składane krzesełko. Nie sprawiał 
wrażenia człowieka 
zdrowego, och, nie! Zgarbiony, chód ociężały, twarz żółta, jednym słowem, 
człowiek chory. To 
mnie nie zaskoczyło, bo aptekarz z Mouzon, ten, co to mi radził iść aż do Baybel, 
zwierzył się, że 
jeden z adiutantów wpadł do niego po lekarstwa dla cesarza... Tak, tak, pan 
rozumie, te lekarstwa 
na...
Ze względu na obecność matki i żony nie mógł określić wyraźniej, iż chodziło o 
krwawą 
biegunkę, na którą cesarz chorował od postoju w Le Ch?ne i która go zmuszała do 
zatrzymywania 
się po folwarkach wzdłuż drogi.
– Słowem: oto więc służący ustawia składane krzesło na krańcu pola, w rogu 
zagajnika, 
i cesarz siada. Trwa tak, nieruchomy, przygarbiony, wygląda jak drobny rentier 
wygrzewający 
w słońcu swe dolegliwości... Przygasłym wzrokiem ogarniał szeroki horyzont: w 
dole Mozę 
przepływającą doliną, na wprost zalesione wzgórza, których wierzchołki giną w 
oddali, czuby 
drzew lasu Dieulet na lewo, zieleniejący pagórek Sommauthe na prawo. Otaczali go 
adiutanci, 
wyżsi oficerowie oraz ów pułkownik dragonów, który się już do mnie zwracał o 
informację 
o okolicy; dał mi właśnie znak, bym się nie oddalał, kiedy naraz...
Delaherche powstał, dochodził bowiem do momentu kulminacyjnego swego opowiadania; 
do 
słów chciał dołączyć mimikę.
– Naraz rozlegają się detonacje i tam, na wprost lasów Dieulet, widać pociski 
opisujące łuki na 
widnokręgu. To wywarło na mnie, daję słowo, wrażenie wielkiego fajerwerku 
wystrzelonego 
w biały dzień. Ma się rozumieć, koło cesarza ludzie wykrzykują, niepokoją się. 
Mój pułkownik 
dragonów wraca w pośpiechu, pytając, czy potrafię dokładnie określić, gdzie się 
biją. Natychmiast 
powiadam: „To w Beaumont, nie ma najmniejszej wątpliwości.” On pędzi do cesarza, 
któremu na 
kolanach adiutant rozkłada mapę. Cesarz nie chciał wierzyć, że bitwa toczy się w 
Beaumont. A ja? 
No cóż? Mogłem się tylko upierać, tym bardziej iż pociski padały coraz bliżej, 
wzdłuż drogi 
z Mouzon. I wtedy, wtedy, tak jak tu widzę pana, zobaczyłem cesarza zwracającego 
ku mnie swą 
bladą twarz. Tak... Popatrzał na mnie przez chwilę zamglonymi oczami, pełnymi 
nieufności 
i smutku. A potem znowu głowę pochylił nad mapą i już się nie poruszył.
Gorący bonapartysta w okresie plebiscytu, Delaherche od czasu pierwszych 
niepowodzeń 
przyznawał, że Cesarstwo popełniło wiele błędów. Ale jeszcze bronił dynastii, 
współczuł 
Napoleonowi III, którego wszyscy oszukiwali. Tak tedy utrzymywał, że istotnymi 
sprawcami 
naszych klęsk byli posłowie republikańscy z opozycji, którzy udaremnili 
głosowanie w sprawie 
niezbędnej liczebności armii i kredytów.
– I cesarz wrócił na folwark? – spytał kapitan Beaudoin.
– O tym, przyznam się, nic mi nie wiadomo; pozostawiłem go siedzącego na tym 
składanym 
krzesełku. Było południe, bitwa się przybliżała, wypadało pomyśleć o powrocie do 
domu... 
Wszystko, co mogę dodać, to to, że generał, któremu pokazywałem w oddali, na 
równinie za nami, 
Carignan, wydał się zdziwiony dowiadując się, iż granica belgijska jest tam, o 
kilka kilometrów. 
Och, biedny ten cesarz! Pięknie jest obsłużony!
Gilberta, uśmiechnięta, swobodna, całkiem jak za czasów swego wdowieństwa, w tym 
samym 
salonie, gdzie niegdyś kapitana gościła, zajmowała się nim, podsuwała grzanki i 
masło. Chciała 
koniecznie, żeby się przespał w pokoju gościnnym, ale odmówił; w końcu ustalono, 
że odpocznie 
tylko przez kilka godzin na kanapie w gabinecie Delaherche’a. W chwili kiedy 
kapitan brał z rąk 
młodej gospodyni cukiernicę, pani Delaherche, która nie spuszczała z nich oczu, 
zauważyła 
wyraźnie, że uścisnęli sobie palce. Nie miała już wątpliwości...
Lecz oto właśnie ukazała się służąca.
– Proszę pana, przyszedł jakiś żołnierz. Zapytuje o adres pana Weissa.
Delaherche nie. był, jak to się mówi, „honorowy”; chętnie gawędził z maluczkimi 
tego świata, 
jako że był łasy na ową tanią popularność
– Adres Weissa? No! No! To zabawne. Proszę wprowadzić tego żołnierza.
Jan wszedł chwiejąc się z wyczerpania. Spostrzegłszy swego kapitana siedzącego 
za stołem 
w towarzystwie dwóch pań, drgnął lekko ze zdumienia, cofnął wyciągniętą 
machinalnie rękę 
i oparł się o krzesło. Potem odpowiedział krótko i rzeczowo na pytania 
fabrykanta, który pozował 
na dobrodusznego przyjaciela żołnierzy. Zwięźle wyjaśnił fakt swego koleżeństwa 
z Maurycym 
oraz dlaczego go poszukuje. – To kapral z mojej kompanii – oświadczył wreszcie 
kapitan,
aby z tym skończyć.
Z kolei sam jął wypytywać, żądny wiadomości, co się stało z pułkiem. A gdy Jan 
opowiadał, iż 
widziano pułkownika przechodzącego przez miasto na czele zdziesiątkowanych 
oddziałów, aby 
rozłożyć się obozem w kierunku północnym, Gilberta, z tą swoją żywością 
przystojnej kobietki, 
wypaliła bez zastanowienia: – Och, jaka szkodą! Czemu wuj nie wstąpił tu do nas 
na śniadanie? 
Przygotowałoby się dla niego pokój. A może by tak posłać po niego?...
Ale pani Delaherche, w której żyłach płynęła stara krew pogranicznych, mieszczan, 
zaprawiona wszelkimi męskimi cnotami niezłomnego patriotyzmu, przełamawszy 
surowość 
swego milczenia zwróciła się do synowej z gestem władczej powagi:
– Zostaw pana de Vineuil; on spełnia swój obowiązek., Słowa te wprawiły 
wszystkich 
w zakłopotanie. Delaherche czym prędzej uprowadził kapitana do swego gabinetu, 
aby go 
osobiście ulokować na kanapie; Gilberta zaś oddaliła się, nie zmieniwszy – mimo 
otrzymanej 
nauczki – swego wyrazu ptaka trzepocącego skrzydłami, wesołego nawet wśród burzy; 
tymczasem 
służąca, której powierzono Jana, wiodła go przez dziedziniec fabryczny ku 
labiryntowi schodów 
i korytarzy.
Weissowie mieszkali przy ulicy des Voyards, ale dom należący do Delaherche’a 
graniczył 
z okazałą kamienicą przy ulicy Maqua. Ta ulica des Voyards była podówczas jedną 
z najbardziej 
ścieśnionych uliczek Sedanu: wąska, wilgotna, ciemną wskutek sąsiedztwa wału, 
wzdłuż którego 
się ciągnęła. Dachy wyniosłych fasad nieomal się stykały, mroczne przejścia 
zdawały się 
piwnicznymi wylotami, szczególnie na końcu, gdzie wznosiła się potężna ściana 
kolegium. Jednak 
Weiss, zajmując całe trzecie piętro, czuł się tam dobrze w bliskości biura, 
dokąd mógł schodzić 
bezpośrednio, w pantoflach. Weiss był szczęśliwy, odkąd poślubił od tak dawna 
upragnioną 
Henriettę, którą poznał w Le Ch?ne u jej ojca, poborcy podatkowego, jako 
sześcioletnią gosposię, 
zastępującą zmarłą matkę, podczas gdy on, zatrudniony w centralnej rafinerii 
niemal jako 
wyrobnik, kształcił się, by w wyniku usilnej pracy osiągnąć stanowisko 
księgowego. Aż wreszcie 
do ziszczenia jego marzeń przyczyniła się śmierć ojca Henrietty, a następnie 
grubsze przewinienie 
brata jej przebywającego w Paryżu, owego Maurycego, dla którego siostra 
bliźniaczka poświęciła 
się całkowicie, aby go wykierować na pana. Wychowana w domu jak kopciuszek, 
umiejąc ledwo 
czytać i pisać, Henrietta sprzedała dom i meble, nie mogąc zresztą zapełnić 
wyrwy spowodowanej 
szaleństwami niesfornego młodzieniaszka; wtedy pośpieszył ku niej poczciwy Weiss, 
rozwierając 
swe krzepkie ramiona i serce, ofiarując, co posiadał. Wzruszona do łez, ta nader 
roztropna 
i zrównoważona dziewczyna, ujęta jego dobrocią i pełna dlań szacunku, zgodziła 
się go poślubić. 
Obecnie los się do nich uśmiechnął: Delaherche wspomniał o powołaniu Weissa na 
wspólnika 
firmy. To będzie szczyt szczęścia, niechajby tylko dzieci przyszły na świat.
– Uwaga! – przestrzegała Jana służąca. – Schody są strome. Istotnie, potykał się 
w coraz 
głębszej ciemności, gdy nagle drzwi
się otworzyły strugą światła obrzucając stopnie. I odezwał się słodki głos:
– To on.
– Proszę pani – zawołała sługa – jest tu żołnierz, co pyta. o panią.
Zabrzmiał dźwięczny, pełen radości śmiech i słodki głos odpowiedział:
– Dobrze, dobrze! Wiem, już wiem.
Po czym, gdy kapral, zażenowany i zadyszany, przystanął na progu, zwróciła się 
do niego:
– Proszę wejść, panie Janie. My tu z Maurycym już od dwóch godzin z wielką 
niecierpliwością czekamy na pańskie przybycie.
Wtedy w bladym świetle izby zobaczył ją, uderzająco podobną do Maurycego, tym 
nadzwyczajnym podobieństwem, będącym jak gdyby podwojeniem oblicza. Była jednak 
mniejsza, 
jeszcze szczuplejsza, bardziej wątła, usta miała dość duże, drobne rysy pod 
gęstwiną wspaniałych 
jasnych włosów o barwie dojrzałego owsa. Lecz nade wszystko różniły ją od brata 
szare oczy – 
spokojne i mężne, w których odżywała cała heroiczna dusza jej dziada, bohatera 
Wielkiej Armii. 
Henrietta mówiła niewiele, poruszała się bezszelestnie, z taką gracją i pełnym 
słodyczy 
uśmiechem, że kiedy przechodziła, zdawało się, jak gdyby pieszczotliwą ręką 
musnęła powietrze.
– Proszę, panie Janie, niechaj pan wejdzie tędy – powtórzyła. – Wszystko będzie 
gotowe.
Jan jąkał się, nie znajdując słów na wyrażenie wdzięczności, wzruszony tak 
braterskim 
powitaniem. Zresztą powieki mu się zamykały, dostrzegał ją tylko poprzez 
ogarniającą go 
niepokonaną senność, jakąś niby mgłę, w której ona unosiła się niewyraźna, 
oderwana od ziemi. 
Czyżby to była jedynie urocza zjawa – ta młoda kobieta niosąca mu pomoc i 
uśmiechająca się do 
niego z tak ujmującą prostotą! Wydało mu się, że Henrietta dotyka jego ręki, że 
w uścisku jej 
drobnej, a mocnej dłoni wyczuwa prawość starego przyjaciela. I z tą chwilą Jan 
stracił jasną 
świadomość rzeczywistości. Tak, to jadalnia, na stole chleb i mięsiwo... lecz on 
nie miałby siły 
podnieść do ust choć jednego kęsa. Jest tu jakiś mężczyzna siedzący na krześle... 
Wreszcie poznał 
Weissa, którego widział w Miluzie. Ale nie rozumiał, co ów człowiek mówił z miną 
zatroskaną, 
z wolna gestykulując. Na łóżku polowym obok pieca spał już Maurycy; twarz miał 
nieruchomą, 
wyglądał na umarłego. A Henrietta krzątała się koło tapczanu, na który narzucono 
materac, 
przynosiła wałek, poduszkę, koce;-szybkimi, sprawnymi ruchami rozkładała 
prześcieradła, 
wspaniałe, o śnieżnej bieli.
Ach, te prześcieradła, te białe prześcieradła, tak gorąco pożądane! Jan nic już 
nie widział poza 
nimi... Wszak nie rozbierał się, nie leżał w łóżku od sześciu tygodni. Doznał 
uczucia łakomstwa, 
zniecierpliwienia dziecka; ogarnęło go nieodparte pragnienie wśliznięcia się w 
tę biel, w tę 
świeżość, i zatracenia się w niej.
Skoro tylko pozostawiono go samego, natychmiast zdjął obuwie, rozebrał się do 
koszuli i legł 
z pomrukiem zadowolonego zwierzęcia. Blade światło poranka sączyło się przez 
wysokie okno. 
Kiedy Jan zapadając w sen rozwarł jeszcze na wpół powieki, na nowo zamajaczyła 
przed nim 
postać Henrietty, bledszej, niematerialnej; stąpając na palcach, wracała, by 
postawić obok niego na 
stole zapomnianą karafkę i szklankę. Zdawało się, że pozostała tam kilka sekund, 
patrząc na 
obydwu – na niego i na brata – ze swym spokojnym uśmiechem nieskończenie dobrym. 
Potem 
rozwiała się. A on w białej pościeli spał, unicestwiony... Upłynęły godziny, 
lata... Jan i Maurycy 
trwali w niebycie. Dziesięć lat czy dziesięć minut – czas przestał się liczyć... 
Był to jak gdyby 
odwet wycieńczonego ciała, znajdującego zadośćuczynienie w śmierci całej ich 
istoty. Nagle, 
poderwani tym samym wstrząsem, zbudzili się obydwaj. Co to? Co się dzieje? Ile 
czasu spali? Ta 
sama blada jasność sączyła się przez wysokie okno. Byli skołatani, stawy mieli 
zesztywniałe, 
w członkach odczuwali więcej znużenia, a w ustach goryczy niż w chwili, gdy się 
kładli. Całe 
szczęście, że spali chyba zaledwie godzinę... Nie zdziwili się też na widok 
siedzącego wciąż na 
tym samym krześle Weissa, który zdawał się czekać na ich przebudzenie, w tej 
samej pełnej 
przygnębienia postawie.
– Do licha! – wyjąkał Jan. – Trza przecież wstać i przed południem dołączyć do 
pułku.
Z lekkim okrzykiem bólu skoczył na posadzkę i jął się ubierać.
– Przed południem! – powtórzył Weiss. – Czy wiecie, że jest teraz siódma 
wieczorem! Śpicie 
od dwunastu godzin!.
Siódma. Boże miłosierny! Byli przerażeni. Jan, zupełnie już ubrany, chciał 
pędzić, podczas 
gdy leżący jeszcze w łóżku Maurycy biadał, że nie może poruszać nogami. Jak 
odszukać kolegów? 
Czyżby armia zwiała? Obaj rozgniewali się: nie należało im pozwolić spać tak 
długo. Lecz Weiss 
machnął ręką desperacko.
– Jak na to, czego dokonano... Mój Boże! Tyleż samo zdziałaliście pozostając w 
łóżkach.
Od rana biegał po Sedanie i okolicy. Właśnie wrócił, strapiony bezczynnością 
oddziałów 
w owym dniu trzydziestym pierwszym, tak cennym, a straconym przez niepojęte 
zwlekanie. 
Jedynym usprawiedliwieniem mogło być ostateczne znużenie ludzi, bezwzględna 
potrzeba 
wypoczynku; niemniej wszakże nie rozumiał, dlaczego nie podjęto odwrotu po kilku 
godzinach 
niezbędnego snu.
– Ja sam – podjął – nie pretenduję do znawstwa tych spraw, ale czuję, tak, czuję, 
że armia jest 
bardzo niekorzystnie rozmieszczona w Sedanie. Dwunasty korpus stoi w Bazeilles, 
gdzie się 
trochę tłukli tego rana; pierwszy uplasował się nad rzeką Givonne, od wioski 
Moncelle do lasu 
w Garenne; siódmy natomiast obozuje na płaskowyżu Floing, a piąty, w połowie 
rozbity, tłoczy 
się pod samymi wałami od strony Zamku... I to właśnie mnie przeraża, bo wiem, iż 
wszyscy w ten 
sposób są uszykowani do bitwy dokoła miasta, wycze – kując Prusaków. A ją bym 
właśnie zaraz 
uciekał na Mézi?res. Znam okolicę: nie ma innej linii odwrotu... albo dostanie 
się łupnia w Belgii. 
Ą zresztą, proszę! Chodźcie coś zobaczyć... – Wziął Jana za rękę i prowadził do 
okna. – Proszę 
spojrzeć tam, na grzbiety wzgórz...
Ponad wałami, ponad sąsiednimi zabudowaniami, z okna widać było południowe 
przedmieście Sedanu z doliną Mozy, rzeką wijącą się po rozległych łąkach, z 
Remilly po lewej 
stronie, Pont-Maugis i Wadelincourt na wprost i Fr?nois na prawo; wzgórza 
roztaczały swe zielone 
stoki: najpierw Liry, potem Mar?e, wreszcie porosły gęstym borem Croix-Piau.
W gasnącym świetle dnia była w tym bezkresnym widnokręgu głęboka, krystalicznie 
przejrzysta słodycz.
– Nie widzi pan tam, wzdłuż szczytów, tych szyków bojowych, tego pochodu 
czarnych 
mrówek?
Jan wytrzeszczał oczy, a Maurycy, klęczący na łóżku, wyciągał szyję.
– Aha, tak! – zawołali razem. – Oto jedna linia, a to druga; i jeszcze, jeszcze, 
jeszcze... Pełno 
ich wszędzie!
– No, właśnie – podjął Weiss – to są Prusacy. Od rana na nich patrzę, a oni 
ciągną, ciągną 
nieprzerwanie. Och, możecie być pewni, że jeśli nasi żołnierze na nich czekają, 
to oni nie zwlekają 
z przybyciem! I wszyscy mieszkańcy miasta widzieli ich tak samo jak ja; doprawdy, 
jedni tylko 
generałowie mają bielmo na oczach. Rozmawiałem właśnie niedawno z pewnym 
generałem; 
powiedział mi, że marszałek Mac-Mahon jest całkiem przeświadczony, iż ma przed 
sobą zaledwie 
siedemdziesiąt tysięcy ludzi! Dałby Bóg, aby był dobrze poinformowany!... Ale 
patrzcie, patrzcie 
na nich: ziemia jest cała tu nimi pokryta... idą, idą te czarne mrówki!
W tym momencie Maurycy opadł z powrotem na łóżko i wybuchnął gwałtownym łkaniem. 
Właśnie weszła Henrietta, uśmiechnięta tym samym co wczoraj uśmiechem; 
pośpieszyła ku niemu 
zaniepokojona.
– Co to? Co ci jest?
Ale on odpychał ją gestem.
– Nie, nie! Zostaw mnie, zostaw! Zawsze sprawiałem ci same zmartwienia... Gdy 
pomyślę, że 
dla mnie wyrzekałaś się sukienek... a ja byłem w kolegium! Ach, tak, 
wykształcenie... Ładnie 
z niego skorzystałem! A później o mało nie zhańbiłem naszego nazwiska... Nie 
wiem, gdzie bym 
teraz był, gdyby nie to, że tyś się rujnowała, aby naprawiać to, co ja nabroiłem!
Henrietta znowu się uśmiechała.
– Naprawdę, mój biedaku, nie można powiedzieć, że się budzisz w kolorze różowym! 
Ale 
przecież to wszystko już minęło, poszło w niepamięć! Czyż obecnie nie spełniasz 
swego 
obowiązku dobrego Francuza? Odkąd wstąpiłeś do wojska, jestem, wierz mi, bardzo 
z ciebie 
dumna.
Odwróciła się do Jana, jakby chcąc go prosić o pomoc. Ten spoglądał na nią, 
trochę zdziwiony, 
że wydaje mu się mniej piękna niż poprzedniego dnia – szczuplejsza, bledsza, 
teraz, kiedy już na 
nią nie patrzy zamglonymi od znużenia oczami. Uderzające pozostawało wciąż to 
jej 
podobieństwo do brata; jednak w tej chwili cała różnica ich natur uwydatniała 
się dobitnie: on, 
o nerwach uczulonych jak u kobiety, przepalony chorobą epoki, przeżywający 
historyczny 
i społeczny kryzys rasy, każdej chwili zdolny do najszczytniejszych zapałów i do 
ostatecznego 
zniechęcenia; ona – tak wątła w swej roli odsuniętego od życia kopciuszka, z tą 
swoją rezygnacją 
młodocianej gosposi, z tym wysoko sklepionym czołem i dzielnymi oczami: posążek 
ze świętego 
drzewa, z którego rzeźbi się postacie męczenników.
– Dumna ze mnie! – zawołał Maurycy. – Ha! Doprawdy, nie ma z czego! Oto miesiąc, 
odkąd 
uciekamy jak tchórze.
– Cóż? – wtrącił rozsądnie Jan. – Nie my jedni... Robimy to, co nam każą.
Lecz młodzieniec wybuchnął jeszcze gwałtowniej.
– Właśnie, tego mam dość! Toż to rozpacz: te ciągłe klęski, ci durni dowódcy, ci 
żołnierze 
prowadzeni jak bydło do rzeźni! Teraz jesteśmy w ślepym zaułku. Widzicie, że 
Prusacy nadchodzą 
ze wszystkich stron. Zgniotą nas. Armia jest już zgubiona. Nie, nie! Zostaję tu, 
wolę, żeby mnie 
rozstrzelano jako dezertera... Janie, możesz ruszać beze mnie. O nie! Nie wracam, 
zostaję tu!
Nowy atak płaczu powalił go na poduszkę. Był to ostry, nie dający się 
przezwyciężyć kryzys 
nerwowy, nagłe runięcie w rozpacz, jeden z tak częstych u niego przypływów 
pogardy do świata 
i samego siebie. Siostra, która dobrze go znała, zachowała spokój.
– To byłoby bardzo źle, mój kochany, gdybyś miał opuścić posterunek w chwili 
niebezpieczeństwa.
Jednym podrzutem usiadł na posłaniu.
– Ha! Podaj mi więc karabin, roztrzaskam sobie łeb, przynajmniej prędzej będzie 
koniec. – Po 
czym, wyciągnąwszy ramię i wskazując Weissa, powiedział: – Widzisz! Tylko on 
jest rozsądny. 
Tak, on jeden orientował się jasno... Pamiętasz, Janie, to, co mi mówił tam, pod 
Miluzą, miesiąc 
temu?
– To szczera prawda – potwierdził kapral. – Mówił pan, że będziemy pobici.
Scena ta jak żywa stanęła im przed oczyma: trwożna noc, pełne łęku oczekiwanie, 
klęska pod 
Froeschwiller ważąca się już na posępnym niebie, podczas gdy Weiss wypowiadał 
swe obawy: 
Niemcy przygotowane, lepiej dowodzone, lepiej uzbrojone, porwane wielkim zapałem 
patriotycznym; Francja – przerażona, tonąca w bezładzie, zapóźniona, 
zdemoralizowana, nie 
posiadająca ani wodzów, ani żołnierzy, ani potrzebnego uzbrojenia. I oto 
straszna przepowiednia 
spełnia się.
Weiss wzniósł drżące dłonie. Jego twarz poczciwego psa wyrażała głęboką boleść.
– Och, bynajmniej nie triumfuję, że miałem rację... – mruknął. – To było tak 
jasne, gdy się 
wiedziało, jak rzeczy stoją. Tylko... Jeśli się nawet jest pobitym, można 
przecie ich natłuc, tych 
przeklętych Prusaków. Zawszeć to pociecha: myślę nadal, że niestety zostaniemy 
tam, na placu, 
ale chciałbym, aby zostali tam także Prusacy, dużo, całe stosy Prusaków; o, 
spójrzcie, jest czym 
pokryć ziemię! O, tam!
Stanął i gestem wskazywał dolinę Mozy. Płomień gorzał w jego wypukłych oczach 
krótkowidza (z powodu słabego wzroku nie służył w wojsku).
– Ha, do pioruna! Tak, ja bym się bił, gdybym był wolny... Sam nie wiem, czy to 
dlatego, że 
oni się teraz rządzą w moim kraju, w tej Alzacji, gdzie niegdyś już Kozacy 
narobili tyle złego,
ale skoro tylko o nich pomyślę, gdy w wyobraźni widzę ich u nas, w – naszych 
domach, 
natychmiast ogarnia mnie wściekła chęć: za – rżnąć ich z tuzin... Ach, gdybym 
nie był niezdolny 
do służby, gdybym był żołnierzem! – Po czym po chwili milczenia dodał: – A 
zresztą, kto wie?
Była to w sercach najbardziej zniechęconych iskra nadziei, potrzeba wiary w 
zawsze możliwe 
zwycięstwo. I Maurycy, zawstydzony już swym wybuchem płaczu, słuchał go. chciwie, 
czepiał się 
tego marzenia. Istotnie, czyż wczoraj nie krążyła pogłoska, że Bazaine jest w 
Verdun? Francji 
chyba należy się cud od losu, który ją na długi czas rozsławi!
Henrietta bez słowa zniknęła, a gdy wróciła niebawem, nie zdziwiła się wcale 
zastawszy brata 
już ubranego i gotowego do drogi. Chciała, by obydwaj posilili się w jej 
obecności. Musieli zasiąść 
do stołu, ale byli jeszcze ociężali snem, kęsy strawy rosły im w ustach. Jako 
człowiek przezorny, 
Jan rozkroił na dwoje bochenek chleba, jedną połowę włożył do plecaka Maurycego, 
drugą do 
swojego.
Dzień miał się ku schyłkowi; trzeba było wyruszać. Henrietta zatrzymała się przy 
oknie, 
spoglądając w dal, w kierunku Marfée, na oddziały pruskie – nieprzerwany pochód 
czarnych 
mrówek stopniowo ginący w głębi narastającego mroku. Z ust jej wyrwała się 
skarga:
– Och, wojna, ta okropna wojna!
Na to, z miejsca biorąc odwet, zwrócił się do niej żartobliwie Maurycy:
– Cóż to? To ty, siostrzyczko, chcesz, żeby się bić, a sama urągasz wojnie!
Odwróciła się i śmiało, otwarcie odrzekła:
– To prawda, czuję do niej odrazę, uważam, że jest niesprawiedliwa i okrutna. 
Może to po 
prostu dlatego, że jestem kobietą. Oburzają mnie te rzezie. Dlaczego nie 
porozumieć się i nie 
pogodzić?
Jan dobrodusznie przytakiwał jej ruchem głowy. Jemu, niewykształconemu, również 
wydawało się, że nie ma nic łatwiejszego niż pogodzenie się po wymianie 
słusznych racji. 
Maurycy natomiast, pod nawrotem uczonych rozważań, stwierdzał nieodzowność wojny, 
wojny 
będącej życiem samym, prawem natury. Wszak to żałosny człowiek wprowadził 
pojęcie 
sprawiedliwości i pokoju, gdy natomiast niewzruszona przyroda jest polem 
nieustannej rzezi.
– Porozumieć się! – zawołał. – Owszem, po upływie stuleci Gdyby wszystkie ludy 
tworzyły 
już jeden lud, możną by wyobrazić sobie, nadejście tego złotego wieku; ale... 
czy koniec wojny nie 
byłby końcem ludzkości? Zachowałem się przed chwilą jak głupiec: trzeba się bić, 
skoro to jest 
konieczność. – Teraz z kolei on się uśmiechał; powtórzył słowa Weissa: – A 
zresztą, kto wie?
Ożyły w nim na nowo złudzenia, nieodparta potrzeba ślepej wiary, jego chorobliwa 
skłonność 
do przesady dała znać o sobie.
– Ale – podjął wesoło – cóż porabia kuzyn Gunther?
– Kuzyn Gunther? – odparła Henrietta. – Ależ on należy do gwardii pruskiej... 
Czy gwardia 
jest tutaj?
Weiss gestem dał do zrozumienia, że nie wie; gest ten powtórzyli obaj żołnierze, 
nie mogąc nic 
powiedzieć, ponieważ sami generałowie nie wiedzą, jakich mają przed sobą 
nieprzyjaciół. – 
Chodźmy, poprowadzę was – zaproponował Weiss. – Właśnie dowiedziałem się, gdzie 
stoi sto 
szósty.
Zapowiedział więc żonie, że nie wróci, że będzie nocować w Bazeilles. Miał tam 
niedawno 
nabyty domek i właśnie kończył jego urządzanie, by zamieszkać w nim aż do 
nadejścia chłodów. 
Domek ów stał w sąsiedztwie farbiarni należącej do pana Delaherche. Weiss 
niepokoił się 
o zapasy, które już umieścił w piwnicy – beczka wina, dwa worki kartofli – pewny, 
jak powiadał, 
że maruderzy ograbią nie zamieszkany budynek, podczas gdy on go niewątpliwie 
ochroni, 
zajmując go tej nocy. Kiedy to mówił, żona utkwiła w nim niemy wzrok.
– Bądź spokojna – dorzucił z uśmiechem. – Nie mam innych zamiarów poza czuwaniem 
nad 
naszymi gratami. I przyrzekam ci natychmiast wrócić, jeśli będzie jakiekolwiek 
niebezpieczeństwo.
– Idź – powiedziała – ale wracaj! Inaczej ja sama przyjdę po ciebie.
Na progu czule ucałowała Maurycego. Potem wyciągnęła rękę do Jana, przez kilka 
sekund 
zatrzymała jego dłoń w przyjacielskim uścisku.
– Powierzam panu nadal mojego brata. Tak, opowiedział mi, jaki pan był dobry dla 
niego, 
i bardzo pana lubię.
Jan. był tak zmieszany, że poprzestał na odwzajemnieniu uścisku tej drobnej 
dłoni, delikatnej, 
a mocnej. I odnajdywał swe wrażenie z momentu przybycia: ową Henriettę o włosach 
barwy 
dojrzałego owsa, tak zwiewną, tak pogodna, w swej abnegacji, jakby pieszczotli 
wie ręką musnęła 
powietrze...
Kiedy zeszli, mrok już zatapiał wąskie ulice Sedanu, zatłoczone, nabrzmiałe 
niepokojem. 
Prawie wszystkie sklepy były zamknięte, domy zdawały się wymarłe, na zewnątrz 
zaś kotłował się 
tłum. Jakoś przecie bez większych trudności dotarli do ratusza, gdzie spotkali 
Dela-herche’a 
włóczącego się tam z ciekawości. Aż krzyknął radośnie, ujrzawszy Maurycego, 
którego widokiem 
zdawał się zachwycony; opowiedział, że właśnie odprowadził kapitana Beaudoin w 
stronę Floing, 
gdzie stoi pułk; pogodny z natury, jeszcze bardziej się uradował, kiedy się 
dowiedział, że Weiss ma 
nocować w Bazeilles; bo on sam, jak to przed chwilą mówił kapitanowi, postanowił 
również 
spędzić tam noc w swej farbiarni, żeby widzieć, co się dzieje...
– Weiss, pojedziemy razem. Ale tymczasem chodźmy tam, aż do podprefektury: może 
zobaczymy cesarza...
Od owego pamiętnego dnia,– kiedy omal z nim nie rozmawiał na folwarku Baybel, 
myśli 
Delaherche’a były zaprzątnięte osobą Napoleona III.
Udało mu się wreszcie zaciągnąć z sobą obydwu żołnierzy. Na placu Podprefektury 
zastali 
tylko rozsiane grupki ludzi szepcących tajemniczo między sobą, podczas gdy, tu i 
ówdzie, 
zaniepokojeni oficerowie mijali się śpiesznie. Melancholijny cień zabarwiał już 
drzewa, po prawej 
stronie słychać było głośny szum Mozy, przepływającej tuż obok domów. W tłumie 
opowiadano 
o tym, jak to cesarz, który poprzedniego dnia, około jedenastej wieczorem, po 
długim wahaniu 
zdecydował się na opuszczenie Carignan, stanowczo sprzeciwił się dalszej podróży 
aż do Mézi?res, 
chcąc pozostać w zasięgu niebezpieczeństwa, aby nie demoralizować oddziałów. 
Inni mówili, że 
już go tam nie ma, że uciekł pozostawiając jako manekina przebranego w jego 
mundur porucznika, 
którego uderzające podobieństwo zwodziło żołnierzy. Jeszcze inni ręczyli słowem 
honoru, że 
widzieli wjeżdżające do ogrodu Podprefektury wozy ładowne skarbem cesarskim: sto 
milionów 
w złocie, w nowych monetach dwudziestofrankowych. W rzeczywistości był to tylko 
tabor 
cesarski – szaraban, dwie kolasy, dwanaście furgonów – którego przejazd tak 
wzburzył wioski 
Courcelless, Le Ch?ne i Raucourt, rosnąc w wyobraźni mieszkańców i stając się 
olbrzymim 
ogonem, który krępował ruchy armii i który na koniec utknął tu haniebnie, ukryty 
przed ludzkimi 
spojrzeniami za kępami bzów w ogrodzie podprefekta.
Obok Delaherche’a, który wspinał się na palce, przypatrując się z uwagą oknom 
parteru, stara 
kobieta, jakaś uboga wyrobnica z sąsiedztwa, o zgiętej postaci i powykręcanych, 
zżartych przez 
pracę rękach, pomrukiwała:
– Cesarz... Ano, przecie, chciałabym widzieć takiego cesarza... tak, żeby 
zobaczyć!...
Nagle Delaherche wydał okrzyk, chwytając Maurycego za ramię.
– Patrzcie, patrzcie! To on! Tam, proszę, w lewym oknie. Och, nie mylę się, 
widziałem go 
wczoraj z bardzo bliska, poznaję doskonale... O, uchylił firankę! Tak, tak, ta 
blada twarz za szybą...
Stara kobieta, która usłyszała jego słowa, stała bez ruchu z szeroko otwartymi 
usty. Za szybą 
istotnie widać było zjawę o trupiej twarzy, zgaszonych oczach, zwarzonych rysach, 
o wąsach 
jakby spłowiałych – w tym stanie ostatecznej trwogi. I staruszka osłupiała: 
zaraz odwróciła się 
plecami i odeszła pełna wzgardy.
– To ma być cesarz! A to ci cudak!
Był tam żuaw, jeden z tych rozproszonych żołnierzy, co to się nie śpieszą z 
powrotem do 
swoich oddziałów. Wymachiwał karabinem, klnąc, plując pogróżkami; w pewnej 
chwili 
powiedział do stojącego obok kolegi:
– Czekaj no: wpakuję mu kulę w łeb!
Delaherche wtrącił się, oburzony. Ale cesarz już zniknął. Ciągle było słychać 
potężny szum 
Mozy; wśród wzrastającego mroku jakby przemykała nieskończenie żałosna skarga. 
Inne hałasy 
snuły się to tu, to tam. Byłoż to owo: „Naprzód! Naprzód!” – straszliwy rozkaz, 
rzucony z Paryża, 
gnający z etapu na etap tego człowieka wlokącego po szlakach klęski ironię swego 
cesarskiego 
orszaku i przypartego teraz do krawędzi okropnej porażki, którą przewidywał i ku 
której zmierzał? 
Iluż dzielnych ludzi miało umrzeć z jego winy i jakiż przewrót całej istoty w 
tym człowieku 
chorym, w tym uczuciowcu i marzycielu, milczącym w posępnym oczekiwaniu 
przeznaczenia!
Weiss i Delaherche odprowadzili obu żołnierzy aż do równiny Floing.
– Żegnaj – powiedział Maurycy ściskając szwagra. – Nie, nie, do widzenia! Cóż u 
diabła! – 
zawołał wesoło fabrykant.
Jan swym niezawodnym instynktem rychło odszukał pułk, którego namioty były 
uszeregowane na zboczu wzgórza za cmentarzem..
Noc była już prawie zupełna; ale jeszcze rozróżniało się ciemne skupiska dachów 
miejskich, 
a dalej, z drugiej strony Balan i Bazeilles wśród łąk ciągnących się aż do linii 
wzgórz, od Remilly 
do Frénois, po lewej natomiast stronie rozpościerała się czarna plama lasu w 
Garenne, a dołem po 
prawej lśniła szeroka, blada wstęga Mozy. Maurycy przez chwilę patrzał na ten 
olbrzymi 
widnokrąg ginący w ciemnościach.
– Aha, jest kapral! – odezwał się Chouteau. – Czy wraca z rozdziału prowiantu?
Powstał zgiełk. Cały dzień ludzie zgłaszali się – jedni w pojedynkę, inni w 
drobnych grupkach 
– tak bezładnie, że dowódcy zrezygnowali nawet z żądania wyjaśnień. Przymykali 
oczy, radzi 
z widoku tych, co raczyli wrócić. Zresztą kapitan Beaudoin tylko co się zjawił, 
a porucznik Rochas 
dopiero około drugiej przyprowadził rozproszoną, zmniejszoną o dwie trzecie 
kompanię. Teraz 
była ona prawie w komplecie. Kilku żołnierzy było pijanych, inni wracali głodni, 
nie zdoławszy 
zdobyć kawałka chleba; a prowiantu i tym razem nie wydzielano: Jednak Loubet 
wpadł na pomysł 
ugotowania kilku główek kapusty wyrwanych w sąsiednim ogrodzie; ale hie miał ani 
soli, ani 
tłuszczu...
– No, panie kapralu, z pana przecież taki spryciarz – powtarzał drwiąco Chouteau. 
– Och, nie 
chodzi tu o mnie; jadłem z Loubetem bardzo dobre śniadanie u pewnej damy.
Niespokojne twarze zwracały się ku Janowi. Ludzie oczekiwali jego powrotu, 
zwłaszcza 
Lapoulle i Pache, pechowcy, co nic nie zdobyli, licząc na niego, który – jak 
powiadali – potrafiłby 
wycisnąć mąkę ze skały. I Jan, zdjęty litością i wyrzutami sumienia, iż opuścił 
swoich ludzi, 
podzielił między nich połowę chleba, którą miał w plecaku.
– Do pioruna, do pioruna! – pomrukując z zadowoleniem powtarzał Chouteau, nie 
znajdując 
innego słowa, podczas gdy Pache cichuteńko odmawiał Ojcze nasz i Zdrowaś, aby 
mieć pewność, 
że niebo ześle mu pożywienie jeszcze i nazajutrz. Trębacz Gaude zatrąbił na apel 
z całych sił. Ale 
capstrzyku nie było wcale; obóz natychmiast zapadł w głęboką ciszę. I 
stwierdziwszy, że jego 
półsekcja jest w komplecie, sierżant Sapin, zwracając w stronę Jana swą szczupłą, 
chorowitą twarz 
ze spiczastym nosem, powiedział cicho:
– Jutro wieczorem będzie ich brakowało... – Po czym ze spokojną pewnością dodał: 
– Och, ja 
jutro zginę.
Była dziewiąta, noc zapowiadała się lodowata, gdyż mgły nadrzeczne przesłaniały 
gwiazdy. 
I Maurycy, którym wstrząsnął dreszcz, powiedział do Jana, leżącego obok niego 
pod żywopłotem, 
że warto by pójść wyciągnąć się w namiocie. Ale zmordowani, bardziej jeszcze 
rozbici od czasu 
owego odpoczynku, nie mogli spać. Zazdrościli leżącemu opodal porucznikowi 
Rochas, który 
gardząc wszelakim schronem, po prostu owinięty kocem, chrapał bohatersko na 
gołej ziemi. Potem 
długo z ciekawością śledzili płomyk świecy palącej się w namiocie, gdzie czuwał 
pułkownik wraz 
z kilku oficerami. Cały wieczór de Vineuil wydawał się mocno zaniepokojony tym, 
że nie 
otrzymuje rozkazu na najbliższy ranek. Wyczuwał, iż jego pułk jest zanadto 
wysunięty naprzód, 
jakkolwiek już się trochę cofnął, opuszczając zajętą rankiem pozycję. Generał 
Bourgain-Desfeuilles nie pokazywał się – podobno chory leżał w hotelu „Pod 
Złotym Krzyżem” – 
i pułkownik musiał zdecydować się na wysłanie do niego oficera w celu 
powiadomienia go, iż 
nowa pozycja wydaje się niebezpieczna wobec rozproszenia siódmego korpusu, 
zmuszonego 
bronić Unii od zakrętu Mozy aż do lasu Garenne. Niewątpliwie z nadejściem dnia 
rozpocznie się 
bitwa. Pozostawało już nie więcej nad osiem godzin tego ponurego spokoju. 
Maurycy zdziwił się 
wielce, kiedy wątłe światełko zniknęło w namiocie pułkownika; w tym momencie 
kapitan 
Beaudoin przeszedł wzdłuż płotu, przemykając się chyłkiem w kierunku Sedanu.
Noc gęstniała coraz bardziej, wielkie opary unoszące się nad rzeką zasnuwały ją 
posępnym 
woalem.
– Janie, śpisz?
Jan spał; Maurycy był sam. Nie mógł się zdobyć na przejście do namiotu, w którym 
spał 
Lapoulle z towarzyszami. Słuchał ich chrapania wtórującego chrapaniu porucznika 
Rochas 
i zazdrościł im. Jeśli wielcy wodzowie śpią smacznie w przeddzień bitwy, to 
dzieje się tak może 
tylko dlatego, że są zmęczeni. Z olbrzymiego, pogrążonego w ciemnościach obozu 
dochodził 
Maurycego tylko ten ciężki oddech snu. Nie istniało nic poza tym; wiedział tylko, 
że piąty korpus 
miał obozować tam, pod wałami, że pierwszy zajął teren od lasu Garenne do wioski 
Moncelle, 
podczas gdy. dwunasty z drugiej strony miasta rozłożył się w Bazeilles. Wszystko 
spało. Powolne 
falowanie niosło się od pierwszych do ostatnich namiotów na przestrzeni przeszło 
mili. A tam, po 
drugiej stronie, było także nieznane, którego szmery dolatywały doń chwilami tak 
dalekie, tak 
lekkie, że mógłby sądzić, iż to zwykły szum w uszach: zagubiony galop kawalerii, 
osłabły turkot 
dział, a zwłaszcza ciężki chód ludzi, przemarsz czarnego mrowiska ludzkiego po 
wyniosłościach, 
to najście, to okrążenie, którego nawet noc nie mogła powstrzymać. A tam, czyż 
to nie ognie nagle 
gasnące, rozproszone okrzyki, ogrom wzrastającego lęku, co przenikał tę ostatnią 
noc w trwożnym 
oczekiwaniu jutra?
Maurycy po omacku ujął dłoń Jana. Dopiero wtedy, uspokojony, zasnął. W oddali 
znaczyła się 
już tylko dzwonnica Sedanu, z której jedna po drugiej padały godziny. CZĘŚĆ 
DRUGA
I
W Bazeilles, w małym ciemnym pokoju nagły wstrząs wygnał Weissa z łóżka. 
Armaty... Po 
omacku zapalił świecę, aby sprawdzić godzinę: czwarta; ledwo świtało. Weiss 
śpiesznie nałożył 
binokle i objął spojrzeniem szeroki trakt z Douzy, ciągnący się przez wioskę; 
ale w powietrzu 
unosił się jakiś gęsty pył, nic nie można było rozróżnić. Przeszedłszy do 
drugiego pokoju, którego 
okno wyzierało na łąki nad Mozą, zrozumiał, że to poranne opary podnoszą się z 
rzeki zasnuwając 
widnokres. Działa grzmiały głośniej tam, za tą zasłoną, z drugiej strony wody. 
Nagle bateria 
francuska odpowiedziała tak blisko i z takim łoskotem, że ściany domku zadrżały.
Siedziba Weissów mieściła się pośrodku wioski, na prawo, w drodze na plac 
Kościelny. Front, 
trochę cofnięty, zwrócony był w stronę traktu: jedno piętro o trzech oknach, nad 
nim strych; z tyłu 
znajdował się dość rozległy, pochyło spływający ku łąkom ogród, skąd roztaczała 
się olbrzymia 
panorama wzgórz od Remilly aż po Frénois.
Weiss, przejęty swą rolą nowego właściciela, położył się dopiero około drugiej 
nad ranem; 
przedtem troskliwie ukrył w piwnicy wszystkie zapasy, nagłowił się nad możliwym 
zabezpieczeniem mebli oraz wyłożył okna materacami. Gniew w nim wzbierał na myśl, 
że Prusacy 
mogą przyjść splądrować ten dom, tak upragniony, z takim trudem nabyty, a z 
którego tak niewiele 
jeszcze korzystał.
Ale od drogi usłyszał wołanie:
– Hej tam, Weiss, czy pan słyszy?
Zszedłszy ujrzał Delaherche’a, który również chciał przenocować u siebie, to 
jest w farbiarni, 
wielkim ceglanym budynku, którego ściany stanowiły ślepy mur. Wszyscy zresztą 
robotnicy 
uciekli lasami, zdążając do Belgii; na stanowisku pozostawała tylko dozorczyni 
Franciszka 
Quittard, wdowa po murarzu. Drżąca, wystraszona, i ona też umknęłaby z innymi, 
gdyby nie to, że 
jej syn, dziesięcioletni August, był chory na tyfus.
– Słyszy pan? – powtórzył Delaherche. – Jak widać, niezgorzej się zaczyna. 
Byłoby chyba 
rozsądniej wracać zaraz do Sedanu.
Weiss solennie przyrzekł żonie opuścić Bazeilles przy pierwszym poważnym 
niebezpieczeństwie i był wówczas szczerze zdecydowany dotrzymać obietnicy. Lecz 
na razie 
toczyła się tylko bitwa artyleryjska na daleką odległość i trochę na ślepo, w 
porannych mgłach.
– Go u licha! Poczekajmy – odparł – nie ma gwałtu. Zresztą Delaherche był tak 
ciekaw tego, 
co nastąpi, że stawał się
wręcz odważny. Nie zmrużył oka, wielce zainteresowany przygotowaniami do obrony. 
Powiadomiony, że go zaraz o świcie zaatakują, generał Lebrun, który dowodził 
dwunastym 
korpusem, przeznaczył noc na oszańcowanie się w Bazeilles, miał bowiem rozkaz 
przeszkodzić za 
wszelką cenę jego zajęciu. Barykady zagradzały drogę i ulice, każdy dom był 
obsadzony przez 
kilku ludzi, każdy ogród przekształcony w fortecę. Od godziny zaś trzeciej, 
pośród czarnej jak 
smoła nocy, oddziały, zbudzone bez hałasu, trwały na swych stanowiskach bojowych 
ze świeżo 
naoliwionymi karabinami, z ładownicami napełnionymi dziewięćdziesięcioma 
przepisowymi 
nabojami. Toteż pierwszy nieprzyjacielski strzał armatni nie zaskoczył nikogo i 
baterie francuskie, 
rozmieszczone na tyłach między Balan i Bazeilles, zaczęły natychmiast odpowiadać, 
ot tak sobie, 
by zaznaczyć swą obecność, strzelały bowiem po prostu na chybił trafił we mgle.
– Pan wie – podjął Delaherche – farbiarnia będzie mocno broniona... Mam tu całą 
sekcję. 
Niech no pan przyjdzie zobaczyć.
W istocie, postawiono tam czterdziestu kilku żołnierzy z piechoty morskiej, na 
których czele 
stał porucznik, wysoki jasnowłosy chłopak, bardzo młody, z miną energiczną i 
upartą. Jego 
podkomendni zawładnęli już budynkami; jedni wycinali strzelnice w okiennicach, 
inni blankowali 
niski mur dziedzińca, za którym rozpościerały się łąki.
I właśnie pośrodku tego podwórza Delaherche i Weiss zastali porucznika 
usiłującego rozejrzeć 
się dokoła skroś opary poranka.
– Przeklęta mgła! – mruknął. – Jakże tu można się będzie bić po omacku? – Po 
czym, po chwili 
milczenia, raptem zagadnął: – Jakiż to dzień mamy dzisiaj?
– Czwartek – odpowiedział Weiss.
– Aha, prawda, czwartek... Niech mnie diabli! Żyje się nic nie wiedząc, jakby 
świat już nie 
istniał.
Ale w tym momencie na tle nie ustającego warkotu dział wybuchła ożywiona 
strzelanina na 
samym skraju łąk, w odległości pięciuset lub sześciuset metrów. I nastąpiła jak 
gdyby 
niespodzianka: oto wschodziło słońce, opary znad Mozy uleciały w nikłych 
muślinowych 
strzępach, ukazało się błękitne niebo, wypogodzone, nienagannie przejrzyste. 
Urzekający ranek 
wspaniałego letniego dnia.
– Oho! – krzyknął Delaherche – przechodzą mostem kolejowym. Widzicie, jak się 
śpieszą, 
żeby dojść wzdłuż linii... Ależ to idiotyzm, że nie wysadzono mostu w powietrze!
Porucznik uczynił gest niemej pasji. Piece podkopowe były naładowane, wyjaśnił, 
tylko 
w przeddzień, po czterogodzinnej walce w celu odebrania mostu... zapomniano 
podłożyć tam 
ogień.
– Takie już nasze szczęście... – dodał.
Weiss rozglądał się, usiłując zdać sobie sprawę z położenia. Francuzi zajmowali 
w Bazeilles 
bardzo silną pozycję. Osadzona po obu stronach traktu z Douzy wioska górowała 
nad równiną 
i prowadziła tam tylko ta droga skręcająca na lewo obok Zamku, natomiast druga, 
na prawo, 
prowadząca do mostu kolejowego, rozwidlała się na placu Kościelnym. Niemcy 
musieli więc 
przejść przez łąki oraz grunty orne, których rozległe, odkryte przestrzenie 
ciągnęły się wzdłuż 
Mozy i toru kolejowego. Ich zwykła przezorność była dobrze znana, wydawało się 
mało 
prawdopodobne, by rzeczywisty atak nastąpił od tej strony. Jednakże wojsko gęstą 
masą 
przeciągało przez most – mimo rzezi, jakiej dokonały w ich szeregach ustawione u 
wejścia do 
Bazeilles kartaczownice; natychmiast ci, co przeszli, rzucali się w tyralierę 
pomiędzy kilka wierzb, 
kolumny formowały się na nowo i postępowały naprzód. To stamtąd wzmagającym się 
ogniem 
prażyły armaty.
– Patrzcie no! – zauważył Weiss. – To Bawarzy. Rozróżniam doskonale ich kaski ze 
sznelką.
Ale wydało mu się, że inne kolumny, na wpół ukryte za torem kolejowym, 
przemykają się ku 
prawemu skrzydłu, usiłując dotrzeć do dalekich drzew tak, by potem ukośnym 
przerzutem zmienić 
kierunek na Bazeilles. Weiss natychmiast, acz dość mętnie, uświadomił sobie, że 
jeśli w ten sposób 
uda im się znaleźć schron w parku Monti-villiers, wioska mogłaby być wzięta. 
Później wrażenie to 
zniknęło, w miarę jak wzmagał się atak czołowy.
Nagle odwrócił się ku wzgórzom Floing, widocznym na północy ponad Sedanem. 
Bateria 
właśnie otworzyła tam ogień, dymy wznosiły się ku jasnemu słońcu, a wybuchy 
docierały bardzo 
wyraźne. Dochodziła godzina piąta.
– Ha! – mruknął. – Taniec pójdzie na całego.
Porucznik piechoty morskiej, który również się temu przyglądał, odezwał się z 
gestem 
absolutnej pewności:
– O, Bazeilles jest ważnym punktem. To tu rozstrzygną się losy bitwy.
– Tak pan sądzi? – wykrzyknął Weiss.
– Nie ma co do tego wątpliwości. Taka jest na pewno koncepcja marszałka, który 
przybył tej 
nocy powiedzieć nam, żebyśmy się raczej dali wybić do ostatniego, niż dopuścili 
do zajęcia 
wioski.
Weiss potrząsnął głową, rzucił okiem dokoła po widnokręgu; potem z wahaniem w 
głosie 
rzekł:
– No nie... no nie... to nie jest to... Boję się czegoś innego, tak... tylko nie 
mam odwagi 
dokładnie powiedzieć...
I umilkł. Rozpostarł tylko szeroko ramiona, podobne członom imadła, i zwrócony 
ku północy 
przybliżał dłonie, jak gdyby szczęki imadła raptownie się zacisnęły. Od 
poprzedniego dnia było to 
dla niego zmorą, dla niego, który znał okolicę i zdawał sobie sprawę z pochodu 
obydwu armii. 
O tej godzinie, gdy rozległa równina rozszerzała się jeszcze w promiennym 
świetle, spojrzenia 
jego przenosiły się na wzgórza lewego brzegu, gdzie przez cały dzień i całą noc 
przeciągało to 
czarne mrowie wojsk niemieckich. Bateria w Remilly strzelała z góry; druga dała 
również znać 
o sobie, objąwszy pozycję w Pont-Maugis, na brzegu rzeki.
Weiss złożył binokle, zdwajając szkła, aby lepiej móc zlustrować zalesione 
zbocza; ale 
dostrzegł tylko małe, blade dymki strzałów armatnich, którymi wzgórza wieńczyły 
się co chwila. 
Gdzież się więc skupia fala ludzka, co tam przypłynęła?
Na koniec, ponad Noyers i Frénois, w stronie La Marfée odróżnił w rogu sosnowego 
lasu 
grupę mundurów i koni: zapewne oficerowie – jakiś sztab. A dalej już zakręt Mozy 
zagradzał 
zachód i od tej strony nie było innego szlaku odwrotu na Mézi?res prócz wąskiej 
drogi biegnącej 
wzdłuż pasma Saint-Albert, między rzeką a lasem Ardeńskim. Toteż w przeddzień 
odważył się 
mówić o tej jedynej linii odwrotu spotkanemu przypadkiem na ścieżce w dolinie 
Givonne 
generałowi, o którym dowiedział się później, że jest to Ducrot, komendant 
pierwszego korpusu. 
Jeżeli armia nie wycofa się natychmiast tą właśnie drogą, jeśli będzie czekać, 
aż Prusacy po 
przebyciu Mozy pod Donchery nadciągną, by odciąć jej przejście, zostanie na 
pewno 
unieruchomiona, przyparta do granicy. Już tego wieczora było za późno; 
utrzymywano, że ułani 
zajmują most, jeszcze jeden most, którego nie wysadzono w powietrze, nie 
zatroszczywszy się tym 
razem
o przyniesienie prochu... I Weiss myślał z rozpaczą o tym, że fala ludzi, czarne 
mrowie, musi 
być już na równinie Donchery w pochodzie ku przełęczy Saint-Albert, wysyłając 
swą przednią 
straż na Saint-Menges i Floing – tam, którędy wczoraj prowadził Jana
i Maurycego. W olśniewającym blasku słonecznym dzwonnica Floing znaczyła się w 
oddali 
niby biała igła.
A tam, na wschodzie, znajdowało się drugie ramię imadła. Spostrzegając między 
płaskowzgórzami Illy i Floing linię bojową siódmego korpusu, słabo wspieranego 
przez piąty, 
który umieszczono w rezerwie pod wałami – nie mógł wiedzieć jednak, co działo 
się na wschodzie, 
wzdłuż doliny rzeki Givonne, gdzie uszykowany był pierwszy korpus, między lasem 
Garenne 
a wioską Daigny. Lecz armaty grzmiały również w tej stronie, walka musiała się 
wywiązać w lesie 
Chevalier, na przedpolu wsi. I niepokój jego pochodził stąd, że chłopi już 
wczoraj sygnalizowali 
przybycie Prusaków do Francheval; tak iż ruchy, jakich dokonywano na zachodzie, 
przez 
Donchery, odbywały się również na wschodzie – przez Francheval – i że szczęki 
imadła zdołają się 
zewrzeć tam, na północy, na wzgórzu Illy, jeżeli podwójny marsz okrążający nie 
zostanie 
powstrzymany. Wiedza wojskowa była mu zupełnie obca, posiadał tylko zdrowy rozum 
i drżał 
widząc ten olbrzymi trójkąt, którego jeden bok stanowiła Moza, a na dwa 
pozostałe składały się 
siódmy korpus na północy i pierwszy od wschodu, podczas gdy dwunasty na południu, 
w Bazeilles, 
zajmował najszerszy kąt; wszystkie trzy stały odwrócone do siebie tyłem, ocze – 
kując nie 
wiedzieć dlaczego i skąd nieprzyjaciela, który nadchodził ze wszystkich stron. 
Pośrodku, niby na 
dnie lochu, tkwiło miasto Sedan, uzbrojone w działa nie do użytku oraz 
pozbawione amunicji 
i żywności.
– Niech pan zrozumie – mówił Weiss ponawiając swój gest rozwartych ramion i 
splatających 
się dłoni – tak będzie, jeżeli wasi generałowie zlekceważą sobie to wszystko... 
Bo cóż? Zabawiają 
was w Bazeilles...
Ale. wypowiadał się nieporadnie, zawile i nie znający okolicy porucznik nie mógł 
go 
zrozumieć. Toteż wzruszał ramionami, zniecierpliwiony, pełen pogardy dla tego 
mieszczanina 
w palcie, w okularach, który chciał być lepszym strategiem od marszałka. 
Zirytowany, słysząc, iż 
atak na Bazeilles jest może tylko manewrem dywersyjnym w celu zamaskowania 
istotnego planu, 
zawołał w końcu:
– Niechże pan nam da spokój! Odepchniemy tych pańskich Bawarów do Mozy i zobaczą, 
jak 
wygląda zabawa z nami!
Od niejakiego czasu strzelcy nieprzyjacielscy jakby się przybliżyli, kule z 
głuchym trzaskiem 
uderzały w cegły farbiarni i ukryci za niskim murem podwórza żołnierze teraz 
odpowiadali 
ogniem. Co sekunda grzechotały karabiny tępo i wyraźnie.
– Odwalić ich aż do Mozy, tak, ma się rozumieć – mruknął Weiss – i przejść im po 
grzbietach, 
żeby odebrać drogę z Carignan, to by było bardzo dobre! – Po czym rzekł do 
Delaherche’a, który 
stanął za pompą, chroniąc się przed kulami: – Mniejsza o to... Według 
faktycznego planu miano 
wczoraj wycofać się wieczorem
w kierunku Mézi?res; i na ich miejscu wolałbym tam być... Zresztą,
cóż! Trzeba się bić, skoro teraz odwrót jest już niemożliwy.
– Idzie pan? – spytał Delaherche, który, mimo że bardzo ciekawy, zaczynał 
blednąć... – Jeżeli 
jeszcze będziemy zwlekać, nie dostaniemy się już z powrotem do Sedanu.
– Racja. Chwileczka tylko i idę z panem.
Niebaczny na niebezpieczeństwo, wspinał się na palce, upierał się, by koniecznie 
zdać sobie 
sprawę z położenia.
Na prawo zalane na rozkaz gubernatora łąki – ogromne jezioro
rozpościerające się od Torcy do Balan – chroniły miasto: nieruchomy
obrus, lśniący w porannym słońcu delikatnym błękitem. Lecz teren
zalany kończył się u wejścia do Bazeilles i Bawarczycy istotnie posu – nęli się 
naprzód 
korzystając z najmniejszych rowów, z najdrobniejszych drzew. Mogli być o jakie 
pięćset metrów 
i Weissa uderzała powolność ich ruchów oraz cierpliwość, z jaką pokonywali 
przestrzeń, możliwie 
najmniej się narażając. Zresztą podtrzymywała ich potężna artyleria: czyste, 
świeże powietrze 
rozbrzmiewało gwizdem pocisków. Spojrzawszy wyżej zobaczył, że bateria z Pont-
Maugis nie jest 
osamotniona w ostrzeliwaniu Bazeilles: dwie inne, ustawione w połowie stoku Liry, 
otworzyły 
ogień w kierunku wioski, omiatając nawet z drugiej strony nagie tereny Moncelle, 
gdzie 
znajdowały się rezerwy dwunastego korpusu – aż po zalesione zbocza Daigny, 
zajęte przez 
dywizję pierwszego korpusu. Zresztą rozpalały się wszystkie grzbiety lewego 
pobrzeża. Działa 
zdawały się wyrastać z ziemi, był to jak gdyby wciąż wydłużany pas gruntu: jedna 
bateria 
w Noyers, która strzelała na Balan, druga z Wadelincourt ostrzeliwująca Sedan, 
inna we Frénois – 
potężna bateria, której pociski przelatywały ponad miastem, wybuchając wśród 
oddziałów 
siódmego korpusu na płaskowyżu Floing. Te wzgórza, które lubił, ten szereg 
wyniosłości, które – 
zawsze mu się zdawało – znajdowały się tam gwoli radości oczu, zamykając w dali 
dolinę tak 
radosną zielenią... Teraz Weiss spoglądał już na nie jedynie z trwożną udręką 
jako na zmienione 
naraz w straszliwą olbrzymią twierdzę druzgocącą bezużyteczne fortyfikacje 
Sedanu.
Wtem usłyszał szmer obsuwającego się gruzu. To kula nadgryzła węgieł jego domu, 
którego 
front dostrzegał ponad murem granicznym. Wielce go to rozsierdziło; warknął:
– Cóż to, dom mi zburzą ci zbóje!
Lecz zdziwił się usłyszawszy za sobą inny – cichy, miękki odgłos. A gdy się 
odwrócił, ujrzał 
padającego na wznak żołnierza ugodzonego w samo serce. Przez chwilę drgały 
konwulsyjnie nogi. 
Martwe oblicze pozostało młode i spokojne. Był to pierwszy poległy i Weissem 
szczególnie 
wstrząsnął łoskot karabinu odskakującego na bruku podwórka.
– Ach, nie! Ja się wynoszę – wyjąkał Delaherche. – Jeżeli pan nie idzie, to 
zmiatam sam.
Porucznik, którego drażniła ich obecność, wtrącił się:
– Niewątpliwie, panowie, lepiej byście zrobili odchodząc stąd. Możemy być 
zaatakowani 
w każdej chwili. Wtedy rzuciwszy okiem ku łąkom, którędy posuwali się Bawarzy, 
Weiss 
zdecydował się iść za Delaherche’em. Ale na ulicy jeszcze przystanął, aby 
zaryglować swój dom 
na dwa spusty; i gdy wreszcie dogonił towarzysza, unieruchomiło ich nowe 
widowisko.
Na końcu drogi, w odległości około trzystu metrów, plac Kościelny atakowała w 
tym 
momencie silna kolumna bawarska, która wynurzyła się od strony Douzy. Zdawało 
się, że pułk 
piechoty morskiej, któremu powierzono obronę placu, zwolnił na chwilę ogień, jak 
gdyby po to, by 
się jej pozwolić zbliżyć. Potem nagle, gdy znajdowała się skupiona tuż 
naprzeciwko, nastąpił 
manewr niezwykły i nieprzewidziany: oto żołnierze odskoczyli w bok po obu 
stronach drogi, 
wielu kładło się na ziemi i na raptownie otwartą w ten sposób przestrzeń plunęły 
gradem kul 
kartaczownicę umieszczone w baterii na drugim krańcu; kolumna nieprzyjacielska 
została jakby 
zmieciona. Żołnierze, poderwawszy się, jednym susem rzucili się z bagnetami do 
natarcia na 
rozproszonych Bawarów, odpędzając ich i gromiąc ostatecznie. Dwukrotnie manewr 
został 
powtórzony z tym samym powodzeniem. Na rogu ulicy w małym domku pozostały trzy 
kobiety 
i za szybą okienną spokojnie śmiały się, biły oklaski z minami rozbawionej 
widowiskiem 
publiczności.
– A, do licha! – wykrzyknął nagle Weiss. – Zapomniałem zamknąć drzwi piwnicy i 
zabrać 
klucz... Proszę zaczekać na mnie, załatwię to w minutę.
Ten pierwszy atak wydawał się odparty i Delaherche, na nowo ogarnięty 
ciekawością, już się 
tak nie śpieszył... Stał przed farbiarnią i rozmawiał ze stróżką, która wyszła 
na chwilę na próg swej 
izby na parterze.
– Moja biedna Franciszko, powinni byście pójść razem z nami. To straszne: 
kobieta sama 
wśród tych okropności!
Wzniosła drżące ramiona.
– Ach, panie, ma się rozumieć, byłabym uciekła, gdyby nie choroba mojego synka 
Augusta. 
Proszę wstąpić, zobaczyć.
Delaherche nie wszedł, wyciągnął tylko szyję i potrząsnął głową ujrzawszy na 
bielutkim łóżku 
malca o twarzy szkarłatnej od gorączki, który nie spuszczał z matki 
rozpłomienionych oczu.
– Ech, czemuż go nie zabieracie? – podjął. – Umieściłbym was w Sedanie. Otulcie 
go w ciepłą 
kołdrę i chodźcie z nami. – O nie, proszę pana, to niemożliwe. Lekarz powiedział 
wyraźnie, że to 
by go zabiło... Gdyby choć jeszcze żył jego ojciec! Ale jest nas już tylko dwoje 
na świecie, musimy 
się zachować jedno dla drugiego... A zresztą, może ci Prusacy nie zrobią krzywdy 
samotnej 
kobiecie i choremu dziecku!
W tej chwili Weiss ukazał się ponownie, zadowolony, że zabarykadował całe 
mieszkanie.
– Żeby się tam dostać, trzeba by wszystko połamać... No, teraz w drogę! A nie 
będzie to wcale 
łatwe... Zmykajmy pod ścianami, jeżeli nie chcemy dostać jakiego poczęstunku.
Rzeczywiście, nieprzyjaciel przygotowywał snadź nowe natarcie, bo strzelanina 
się wzmagała 
i gwizd pocisków już nie ustawał. Dwa padły na drogę o jakie sto metrów, inny, 
nie eksplodując, 
zarył się w miękki grunt sąsiedniego ogrodu.
– Ale, słuchajcie no, Franciszko – podjął Weiss – chciałbym przecie uściskać 
waszego 
chłopczyka. No, no, nie jest z nim wcale tak znów kiepsko, jeszcze ze dwa dni i 
niebezpieczeństwo 
minie... Tylko odwagi! A przede wszystkim wracajcie czym prędzej i nie 
wytykajcie już nosa na 
dwór.
– Do widzenia, Franciszko. – Do widzenia panom. Ruszyli nareszcie.
I w tej samej sekundzie rozległ się przeraźliwy huk. Był to pocisk, który 
rozwaliwszy komin 
domu Weissa padł na chodnik, gdzie wybuchnął tak gwałtownie, iż wszystkie szyby 
w sąsiednich 
budynkach powypadały z okien. Gęsty pył, ciężki dym zrazu całkowicie przesłoniły 
widok, po 
czym ukazała się wyrwa w ścianie frontowej; a tam, na progu, leżała Franciszka: 
martwa, ze 
złamanym krzyżem, z głową zmiażdżoną – strzęp ludzki, cały czerwony, okropny.
Weiss podbiegł wściekły. Bełkotał miotając już same przekleństwa:
– Do pioruna! Do pioruna!
Tak, nie żyła. Pochylił się, obmacał jej ręce i gdy się wyprostował, napotkał 
oczyma szkarłatną 
twarz małego Augusta, który uniósł głowę, by spojrzeć na matkę. Nic nie mówił, 
nie płakał, tylko 
jego duże, płonące gorączką oczy rozszerzyły się niepomiernie na widok tego 
strasznego ciała, 
którego już nic poznawał. – Do pioruna! – wybuchnął wreszcie Weiss. – Oto teraz 
mordują 
kobiety!
Stał wyprostowany, wygrażając pięścią Bawarom, których kaski zaczynały znowu 
wyzierać 
od strony kościoła. Widok dachu na wpół rozdartego od upadku komina rozjątrzył 
go ostatecznie. – 
Podłe dranie! Zabijacie kobiety i niszczycie mój dom! Nie, nie! To niemożliwe, 
ja tak nie odejdę! 
Zostaję!
Skoczył w bok i po chwili wrócił z karabinem i nabojami martwego żołnierza. Na 
„wielkie 
okazje”, kiedy chciał widzieć bardzo wyraźnie, nosił zawsze przy sobie parę 
okularów, których 
przez wzruszającą kokieterię zazwyczaj nie używał wobec swej młodej żony. 
Szybkim ruchem 
zerwał binokle, zastąpił je okularami; i ten otyły mieszczuch w palcie, z 
poczciwym krągłym 
obliczem, które przeobrażał gniew, ten człowiek prawie śmieszny, a zarazem 
wspaniały w swym 
bohaterstwie, otworzył ogień strzelając w kupę Bawarów w głębi ulicy. Miał to we 
krwi, mawiał, 
ręce wprost go świerzbiły, żeby kilku z nich sprzątnąć – od. czasu owych 
opowiadań z roku 1814, 
którymi kołysano jego dzieciństwo tam, w Alzacji.
– Och, podłe dranie! Podłe dranie!
I strzelał, strzelał wciąż, tak szybko, że lufa „szaspotu” w końcu zaczęła mu 
parzyć palce.
Atak zapowiadał się straszliwy. Strzelanina od strony łąk ustała. Po opanowaniu 
wąskiego, 
obrzeżonego topolami i wierzbami strumienia, Bawarczycy gotowali się do szturmu 
na domy 
broniące placu Kościelnego. Strzelcy ich wycofali się przezornie. Jedynie tylko 
słońce zalegało 
złocistym obrusem olbrzymią roztocz traw, popstrzoną gdzieniegdzie ciemnymi 
bezkształtnymi 
plamami ciał zabitych żołnierzy.
Również porucznik opuścił dziedziniec farbiarni, pozostawiając tam wartę, jako 
że teraz 
niebezpieczeństwo groziło od strony ulicy. Szybko uszeregował swych ludzi wzdłuż 
chodnika 
i nakazał im zabarykadować się na pierwszym piętrze budynku i bronić się tam do 
ostatniego 
naboju, jeżeli nieprzyjaciel zdoła zawładnąć placem. Rozciągnięci na ziemi, 
ukryci za kamieniami 
drogowymi, wyzyskując każdą nierówność terenu, żołnierze strzelali bez komendy. 
Był to huragan 
ołowiu i tumany dymu, niby ulewa gradu gnanego wichurą wzdłuż tej szerokiej 
drogi, 
rozsłonecznionej i opustoszałej.
Widziano, jak jakaś młoda dziewczyna przebiegła szosę, cudem uniknąwszy śmierci. 
Potem 
stary wieśniak w szarej świtce, który upierał się, by odprowadzić do stajni 
swego konia, dostał kulą 
w samo czoło i padł na środek gościńca. Granat przedziurawił dach kościoła. Od 
dwóch innych 
zapaliły się domy, które gorzały jaskrawym płomieniem wśród trzasku walących się 
belek. I ta 
nieszczęsna Franciszka, zmiażdżona obok swego chorego dziecka, ten wieśniak z 
kulą w czaszce, 
te gruzy i pożary ostatecznie rozjątrzyły mieszkańców, którzy woleli zginąć tu, 
na miejscu, niż 
uciekać do Belgii. Mieszczanie, robotnicy, ludzie w paltach i bluzach „zajadle 
strzelali z okien.
– Och, bandyci! – krzyknął Weiss. – Obeszli dokoła. Widziałem ich doskonale, jak 
zmykali 
wzdłuż toru. Patrzcie! Słyszycie ich tam, na lewo?
Istotnie strzelanina rozgorzała właśnie za parkiem Montivilliers, którego drzewa 
ciągnęły się 
obok drogi. Jeżeli nieprzyjaciel zawładnie tym parkiem, Bazeilles padnie. Ale 
sama gwałtowność 
ognia świadczyła o tym, że komendant dwunastego korpusu przewidział manewr i że 
park jest 
broniony.
– Niechże pan uważa, niezdaro! – zawołał porucznik przyciskając Weissa do muru. 
– Przetnie 
pana na pół!
Ten grubas w. okularach, tak dzielny, zainteresował go wreszcie, rozśmieszając 
zarazem. 
I słysząc nadlatujący pocisk, porucznik w braterskim odruchu odsunął Weissa. 
Pocisk padł 
w odległości dwunastu kroków i wybuchnął obsypując obydwu odłamkami żelaza. 
Mieszczuch 
stał nietknięty. Porucznikowi strzaskało obie nogi.
– Ano, pięknie! – warknął. – To ja dostałem swoją porcję! Przewrócony na chodnik, 
kazał się 
oprzeć plecami o drzwi, obok
kobiety, która leżała w poprzek drogi. Jego młoda twarz zachowała wyraz energii 
i uporu.
– To nic, chłopcy! Posłuchajcie mnie uważnie... Strzelajcie wedle ochoty, nie 
śpieszcie się. Już 
ja wam powiem, kiedy trzeba będzie rzucić się na nich z bagnetami.
I oparty o drzwi, w dalszym ciągu dowodził oddziałem, obserwując z daleka 
nieprzyjaciela. 
Jeszcze jeden dom, naprzeciwko, stanął w płomieniach. Trzaski strzałów 
karabinowych, wybuchy 
pocisków armatnich rozdzierały powietrze, które zasnuwało się pyłem i dymami. 
Żołnierze padali 
za każdym węgłem ulicznym, trupy – jedne samotne, inne w stosach – tworzyły 
ciemne plamy 
pobryzgane czerwienią. A ponad wioską rozlegał się coraz głośniejszy straszliwy 
krzyk – groźba 
tysięcy ludzi rzucających się na kilkuset mężnych, zdecydowanych na śmierć.
Wtedy Delaherche, który nie przestawał wzywać Weissa, zapytał po raz ostatni:
– Nie idzie pan?... Trudno! Zostawiam pana, żegnam! Dochodziła siódma: stracił 
za dużo 
czasu. Dopóki mógł posuwać
się wzdłuż domów, korzystał z drzwi, z załomów muru, chroniąc się w 
najdrobniejszych 
wklęśnięciach przy każdej salwie. Nie mógł się nadziwić, że jest taki młody i 
taki zwinny... Ale na 
krańcu Bazeilles, kiedy wypadło iść około trzystu metrów drogą opustoszałą i 
odkrytą, którą 
omiatały baterie z Liry, poczuł, że szczęka zębami, chociaż zlany był potem. 
Chwilę jeszcze 
posuwał się rowem, zgięty we dwoje. Następnie puścił się szalonym pędem, pomknął 
prosto przed 
siebie wśród ogłuszających jak grzmoty huków. Oczy go piekły, zdawało mu się, że 
biegnie przez 
płomienie. Trwało to wieczność. Nagle spostrzegł po lewej stronie mały domek, 
skoczył tam 
i ukrył się; olbrzymi ciężar spadł mu z piersi. Otaczały go żywe istoty: ludzie, 
konie. To, co potem 
zobaczył, wprawiło go w zdumienie.
Czyż to nie cesarz wraz z całym sztabem? Delaherche, chociaż od owej pamiętnej 
sceny 
w Baybel chełpił się, że go zna, zawahał się i stanął jak wryty, z otwartymi 
ustami. Był to istotnie 
Napoleon III, który wydawał mu się teraz, na koniu, jakiś wyższy, a wąsy miał 
tak mocno 
nawoskowane i policzki tak zaróżowione, że sprawiał na nim wrażenie odmłodzonego, 
uszminkowanego jak aktor. Z pewnością kazał się umalować, aby nie ukazywać swej 
bladej jak 
wosk, przejmującej grozą, zeszpeconej cierpieniem twarzy, o nadmiernie 
wydłużonym nosie 
i mętnych oczach. Uprzedzony już o piątej rano, że biją się w Bazeilles, przybył 
– nieme, posępne 
widmo o masce ożywionej cynobrem.
Stała tam cegielnia dająca schronienie. Po drugiej stronie deszcz kul dziurawił 
jej ściany 
i pociski co chwila padały na drogę. Cała eskorta zatrzymała się.
– Sire – odezwał się ktoś – jest naprawdę niebezpiecznie.
Ale cesarz odwrócił się i gestem nakazał swym sztabowcom usunąć się na bok w 
wąską 
uliczkę ciągnącą się wzdłuż cegielni. Tam ludzie i konie będą całkowicie ukryci. 
– Doprawdy, 
najjaśniejszy panie, to szaleństwo... Sire, zaklinamy
cię...
Poprzestał na powtórzeniu owego gestu, jak gdyby tłumacząc, że ukazanie się 
grupy 
mundurów na tej odsłoniętej drodze na pewno zwróciłoby uwagę baterii operujących 
na lewym 
brzegu. I zupełnie sam ruszył naprzód wśród kul i pocisków – bez pośpiechu, z 
niezmienną, 
posępną obojętnością zmierzając ku swemu przeznaczeniu. Zapewne słyszał za sobą 
nieubłagany 
głos, co gnał go naprzód, głos wołający z Paryża: „Idź, idź, umrzyj jak bohater 
na spiętrzonych 
trupach swych żołnierzy, wzbudź podziw i wzruszenie całego świata, by twój syn 
panował!” 
Jechał wciąż naprzód, przebył jeszcze ze sto metrów. Potem zatrzymał się, 
czekając... Kule 
świstały jak wicher, granat rozerwał się w pobliżu obsypując go ziemią. On 
czekał... 
Wierzchowiec ze zjeżoną sierścią, cały drżący, cofał się instynktownie przed 
śmiercią, która co 
chwila przechodziła mimo. Wreszcie cesarz, ulegając fatalizmowi, pojął, że nie 
tam jest jego 
przeznaczenie, i zawrócił spokojnie, jak gdyby chodziło mu tylko o dokładne 
rozpoznanie pozycji 
baterii niemieckich..
– Sire, jakaż odwaga! Na litość boską, przestań się już narażać...
Ale – wciąż tylko gestem – cesarz wezwał swych oficerów, by udali się za nim, 
tym razem nie 
oszczędzając ich bardziej niż siebie samego; pojechał w górę, ku Moncelle, na 
przełaj przez pola, 
przez nagie tereny Rapaille. Jeden kapitan został zabity, padły dwa konie. Po 
drodze pułki 
dwunastego korpusu – bez pozdrowienia, bez jednego okrzyku – patrzały na cesarza, 
jak 
nadjeżdżał i znikał niczym widmo.
Delaherche był świadkiem tego wszystkiego. I drżał na myśl, że skoro tylko 
opuści cegielnię, 
on również znajdzie się w samym środku strzelaniny. Zwlekał; teraz przysłuchiwał 
się rozmowie 
pozostałych tam oficerów.
– Powiadam wam, że został zabity na miejscu, pocisk armatni przeciął go na dwoje.
– Ależ skąd! Widziałem, jak go zabierali. Zwykła rana, odłamek w pośladku...
– O której?
– Około pół do siódmej, przed godziną... tam wysoko, w stronie Moncelle, na 
wąskiej zapadłej 
drożynie... – Więc wrócił do Sedanu?
– Na pewno tam jest.
O kimże to mówią? Nagle Delaherche zrozumiał, że tu chodzi o marszałka Mac-Mahon 
ranionego w chwili, gdy jechał ku przednim strażom. Marszałek ranny! „Takie już 
nasze 
szczęście” – jak powiedział porucznik piechoty morskiej. I zastanawiał się nad 
następstwami tego 
faktu, kiedy co koń wyskoczy przejechał tuż obok łącznik wołając do rozpoznanego 
kolegi:
– Generał Ducrot jest wodzem naczelnym. Cała armia ma skoncentrować się w Illy, 
aby się 
wycofać na Mézi?res.
Po chwili jeździec był już daleko, docierając do Bazeilles pod zdwojonym ogniem, 
podczas 
gdy wstrząśnięty tymi nadzwyczajnymi nowinami Delaherche – wobec groźby, że go 
zagarną 
wojska w odwrocie – zdecydował się porzucić schron i puścił się pędem aż do 
Balan, skąd już bez 
większego trudu dotarł nareszcie z powrotem do Sedanu.
Kurier galopował wciąż po Bazeilles szukając dowódców, którym miał wręczyć 
rozkazy. 
I nowiny również galopowały: marszałek Mac-Mahon ranny, generał Ducrot mianowany 
wodzem 
naczelnym, cała armia w odwrocie na Illy.
– Co? Co mówią? – wrzasnął Weiss, czarny już od prochu. – Odwrót na Mézi?res, 
teraz? Ależ 
to jest niedorzeczne, nigdy nie przejdziemy!
I rozpaczał wyrzucając sobie, że w przeddzień sam to doradzał temuż właśnie 
generałowi 
Ducrot, obdarzonemu obecnie naczelną władzą. Ha! Zapewne wczoraj był to jedyny 
celowy plan: 
odwrót, odwrót natychmiastowy przez przełęcz Saint-Albert. Ale teraz droga musi 
być 
zatarasowana, całe czarne mrowie Prusaków odeszło tam, na równinę Donchery. I 
skoro już 
należało wybrać szaleństwo, pozostaje tylko jedno, rozpaczliwe i mężne: odeprzeć 
Bawarczyków 
do Mozy i przedrzeć się tamtędy, aby odbić drogę do Carignan.
Co chwila spiesznym ruchem poprawiając okulary, Weiss tłumaczył sytuację 
porucznikowi, 
wciąż siedzącemu przy drzwiach, z obydwiema nogami oderwanymi, bardzo blademu 
i konającemu z upływu krwi.
– Panie poruczniku, zapewniam pana, że mam słuszność... Proszę powiedzieć swoim 
ludziom, 
żeby nie ustępowali! Przecież pan widzi, że jesteśmy zwycięzcami. Jeszcze jeden 
wysiłek – 
a zepchniemy ich do Mozy!
Rzeczywiście: właśnie odparty został drugi atak Bawarów. Kartaczownice na nowo 
omiotły 
plac Kościelny. W słonecznym blasku stosy trupów zaległy bruk. W kontrataku na 
bagnety 
wyparto nieprzyjaciela na łąki, skąd uciekał w stronę rzeki: ucieczka ta 
niewątpliwie zmieniłaby 
się w ostateczny popłoch, gdyby świeże oddziały podtrzymały wyczerpanych już 
i zdziesiątkowanych marynarzy. Z drugiej strony, w parku Montivilliers 
strzelanina bynajmniej się 
nie zbliżała, co wskazywało, że i tam również oddziały przybyłe z odsieczą 
oczyściły las.
– Proszę powiedzieć swoim ludziom, panie poruczniku... Na bagnety! Na bagnety!
Blady jak wosk porucznik zdołał zamierającym głosem jeszcze wyszeptać:
– Słyszycie, chłopcy, na bagnety!
Było to jego ostatnie tchnienie; skonał z oczyma otwartymi, wciąż przyglądając 
się bitwie...
Muchy kłębiły się już i siadały na rozbitej głowie Franciszki, podczas gdy 
majaczący 
w gorączce mały August głosem cichym i błagalnym wołał ze swego łóżeczka:
– Mamo, obudź się, wstań... Pić mi się chce, tak bardzo mi się chce pić...
Lecz rozkazy były wyraźne; oficerowie musieli zarządzić odwrót, zrozpaczeni, że 
nie mogą 
wyzyskać osiągniętej przewagi. Widocznie generał Ducrot, nękany trwogą w obliczu 
nieprzyjacielskiego manewru okrążającego, poświęcał wszystko szaleńczej próbie 
wymknięcia się 
z tych kleszczów. Plac Kościelny został ewakuowany, niebawem droga opustoszała. 
Wybuchały 
krzyki i łkania kobiet, mężczyźni klęli, ze złością wymachiwali pięściami widząc, 
że wojsko ich 
opuszcza. Ten i ów zamykał się w domu, zdecydowany bronić się do ostatka.
– Ha! – krzyknął Weiss nie panując już nad sobą. – Nie! Wolę tutaj zostawić 
skórę... Niechże 
przyjdą łamać moje graty i pić moje wino!
Był wszystek ogarnięty wściekłością, tą furią walki na myśl, że oto obcy intruz 
wejdzie do jego 
mieszkania, siądzie na jego krześle, będzie pił z jego szklanki. To wzburzyło 
całą jego istotę, 
przesłaniając mu zwykłą egzystencję: żonę, interesy, małomieszczańską rozwagę i 
ostrożność. 
Zamknął się w domu, zabarykadował się tam, krążąc jak zwierzę w klatce, 
przechodząc z izby do 
izby, sprawdzając, czy wszystkie otwory dobrze zatkane. Przeliczył naboje; miał 
ich jeszcze 
czterdzieści. Kiedy zamierzał po raz ostatni rzucić okiem ku. Mozie, aby się 
upewnić, że od łąki 
nie grozi żadne natarcie, widok wzgórz na lewym brzegu zastanowił go na chwilę. 
Smugi dymu 
wyraźnie wskazywały pozycje pruskich baterii. I na skraju niedużego lasku Marfée 
odnalazł 
widoczną ponad straszliwą baterią pod Frénois grupę mundurów, liczniejszą teraz, 
tak łyskliwą 
w blasku słonecznym, że nałożywszy binokle na okulary rozróżniał złoto epoletów 
i kasków.
– Podłe dranie! Podłe dranie! – powtórzył wyciągając pięść.
Tam, wysoko, na Marfée – to król Wilhelm ze swym sztabem. Od siódmej już tam był, 
przybywszy z Vendresse, gdzie przenocował, i tkwił oto na wzgórzu, poza 
zasięgiem wszelkiego 
niebezpieczeństwa, mając przed sobą dolinę Mozy – niczym nie ograniczony 
amfiteatr pola bitwy, 
olbrzymią panoramę rozciągającą się od krańca do krańca nieba; stojąc na 
wzniesieniu przyglądał 
się jakby z galowej loży.
Pośrodku, na ciemnym tle lasu Ardeńskiego, zdobiącego widnokrąg niby antyczna 
kotara 
zieleni, odcinał się Sedan geometrycznymi liniami swych fortyfikacji, które 
zalane łąki i rzeka 
zatapiały od południa i od zachodu.
W Bazeilles płonęły już domy, pył bitewny spowijał wioskę. Dalej, w kierunku 
wschodnim, 
między Moncelle i Givonne widać było tylko kilka pułków dwunastego i pierwszego 
korpusu, 
podobnych do owadów sznurem ciągnących po ściernisku; coraz znikały w wąskiej 
dolinie, 
w której kryły się drobne osady; a naprzeciwko widniały blade pola z zielonym 
masywem lasu 
Chevalier. Ale w stronie północnej dobrze był widoczny zwłaszcza siódmy korpus – 
szereg 
czarnych ruchomych punktów – zajmujący płaskowzgórze Floing, szeroki pas 
czerwonawych pól, 
zstępujących od lasku Garence ku pastwiskom nadrzecznym. Dalej: Floing, Saint-
Menges, 
Fleigneux, Illy – wioski zagubione wśród falistości terenu, cała strefa nierówna, 
pocięta urwiskami. 
A dalej, na lewo, pętla Mozy: wody powolne, srebrzące się w słonecznej jasności, 
zamykające 
szerokim, leniwym zakrętem półwysep Iges, zagradzając wszystkie drogi do 
Mézi?res i pozosta – 
wiając tylko między krańcowym brzegiem a nieprzebytą puszczą jedyną bramę 
przełęczy 
Saint-Albert.
Znajdowało się tam sto tysięcy ludzi i pięćset dział armii francuskiej, 
stłoczonych 
i osaczonych w tym trójkącie. Kiedy król pruski obracał się ku zachodowi, 
spostrzegał inną 
równinę – Donchery: spłacheć pola rozszerzający się ku Briancourt, Marancourt 
i Vrignes-aux-Bois, bezkres szarych gruntów pylących się pod błękitem nieba; a 
kiedy się zwracał 
ku wschodowi, widział również, na wprost tak ścieśnionych linii francuskich, 
olbrzymią wolną 
przestrzeń, dalej mnóstwo wiosek: najpierw Douzy i Carignan, potem, ku górze: 
Rubécourt, 
Pourru-aux-Bois, Francheval, Villers-Cernay aż do La Chapelle, pod granicą. 
Wszystko w krąg, 
cała ta ziemia była jego... przesuwał wedle woli dwieście pięćdziesiąt tysięcy 
ludzi i osiemset dział 
swych wojsk, obejmował spojrzeniem ich zaborczy pochód. Już oto z jednej strony 
jedenasty 
korpus ciągnie w kierunku Saint-Menges, podczas gdy piąty stoi pod Vrignes-aux-
Bois, a dywizja 
wirtemberska czeka w Donchery; natomiast z drugiej strony, jeśli mu 
przeszkadzały drzewa 
i wzgórki, odgadywał ruchy: ujrzał właśnie dwunasty korpus wstępujący do lasu 
Chevalier... 
wiedział, że gwardia musiała już dotrzeć do Villers-Cernay... Były to ramiona 
imadła: armia 
pruskiego następcy tronu z lewa i saskiego z prawa, rozwierające się i 
zwierające ku górze 
niepowstrzymanie, podczas gdy dwa korpusy bawarskie rzucały się na Bazeilles.
U stóp króla Wilhelma – od Remilly do Frénois – prawie nieprzerwanym ciągiem 
rozmieszczone baterie grzmiały bez ustanku, zasypując pociskami La Moncelle i 
Daigny, 
omiatając ponad Sedanem płaskie wyżyny północne.
I już około godziny ósmej oczekiwał nieuniknionego wyniku bitwy, wpatrzony w 
olbrzymią 
szachownicę, zajęty prowadzeniem tego mrowia ludzkiego, kierowaniem 
niszczycielską pasją tych 
kilku czarnych plamek zagubionych wśród odwiecznej uśmiechniętej przyrody. II
Na płaskowzgórzu Floing, o świcie, w gęstej mgle trębacz, Gaude całą siłą 
oddechu ogłosił 
pobudkę. Lecz powietrze było tak nasiąknięte wilgocią, że radosne dźwięki ginęły 
w nim. 
A żołnierze kompanii, nie zdobywszy się nawet na rozbicie namiotów, leżeli w 
błocie, owinięci 
w płótna i nie budzili się, podobni do trupów o bladych, stępiałych ze zmęczenia 
twarzach. Trzeba 
było każdego wyciągać z tego niebytu, a oni podnosili się jak wskrzeszeni – 
zsiniali, z oczyma 
pełnymi przerażenia, że żyją. Jan zbudził Maurycego.
– Go to? Gdzie jesteśmy? Wystraszony, patrzał, widząc tylko to szare morze, w 
którym
chwiały się cienie towarzyszy. Niepodobna było nic rozróżnić o dwadzieścia 
metrów przed 
sobą. Nie potrafiłby powiedzieć, w której strome jest Sedan. Ale w tej chwili 
usłyszał gdzieś 
bardzo daleko huk armatni.
– Aha! Prawda... To dzisiaj się bijemy! To i lepiej... Nareszcie będzie koniec!
Ludzie naokoło mówili to samo; było w tym jakieś ponure zadowolenie, potrzeba 
ucieczki od 
zmory, ujrzenia ich nareszcie – tych Prusaków, których szukano, a przed którymi 
uciekano od tylu 
śmiertelnych godzin! Nareszcie więc będzie można da nich strzelać, pozbyć się 
nabojów, które się 
przywiozło z tak daleka, nie wystrzeliwszy ani jednego. Tym razem wszyscy to 
czuli: bitwa była 
nieunikniona.
Armata w Bazeilles grzmiała głośniej; Jan, stojąc, nasłuchiwał.
– Gdzie strzelają? – Słowo daję – odpowiedział Maurycy – wygląda, że w stronie 
Mozy... 
Tylko niech mnie diabli wezmą, jeżeli wiem, gdzie jestem.
– Słuchaj, mały – rzekł na to kapral – nie odejdziesz ode mnie, ponieważ... 
uważasz... trzeba 
wiedzieć... jeżeli się nie chce oberwać... Ja już to widziałem; będę więc miał 
baczenie za ciebie i za 
siebie.
Tymczasem w plutonie zaczęto szemrać; żołnierze złościli się, że nie mają żadnej 
gorącej 
strawy. Nie sposób było rozpalić ogień bez suchego drzewa w taką paskudną pogodę. 
W momencie gdy zaczynała się bitwa, zagadnienie brzucha wracało naglące, 
przemożne. Owszem, 
bohaterstwo bohaterstwem, ale przede wszystkim brzuchy... Jeść – oto była jedyna 
– sprawa; 
z jakąż to czułością szumowano garnki za dobrych, sytych dni! Jakież dziecinne i 
dzikie wybuchy 
gniewu powodował brak chleba.
– Kiedy się nie je, nie można się bić – oznajmił Chouteau. – Niech mnie diabli, 
jeśli dzisiaj 
zaryzykuję swą skórę...
W tym rosłym drabie, w tym malarzu pokojowym, w tym krasomówcy z Montmartre 
i szynkownianym teoretyku, którego umysłowość była mieszaniną słusznych sądów 
załapanych to 
tu, to tam, zagubionych w całej masie bredni i kłamstw, odzywał się 
rewolucjonista.
– Zresztą – mówił dalej – czyż nie wystrychnięto nas na dudków opowiadaniem, że 
Prusacy 
zdychają z głodu i chorób, że nie mają nawet koszul i że spotykano ich na 
drogach brudnych, 
obdartych jak nędzarze?
Loubet począł się śmiać z miną paryskiego ulicznika, co to w Halach imał się 
wszelkich 
robótek.
– A właśnie! Toć my tu zdychamy z nędzy, jesteśmy dziadami, którym można by 
rzucać 
grosiki, gdy przechodzimy w tych naszych stęporach i łachach. A te ich wielkie 
zwycięstwa! Ha! 
To był niezły kawał ta wiadomość o wzięciu do niewoli Bismarcka i zniszczeniu 
całej armii 
w kamieniołomach... Nie ma co, nielicho nas wykiwali!
Pache i Lapoulle słuchali zaciskając pięści, gniewnie kręcąc głowami. Inni 
również wściekali 
się, gdyż te ciągłe gazeciarskie kłamstwa okazały się jak najbardziej zgubne... 
Całe zaufanie 
przepadło, nie wierzono niczemu. Wyobraźnia tych dorosłych dzieci, początkowo 
bogata 
nadzwyczajnymi nadziejami,– nasuwała im teraz wręcz koszmarne wizje. – Dalibóg! 
To nie tak 
trudno zrozumieć – podjął Chouteau – wszystko się tłumaczy, ponieważ zostaliśmy 
sprzedani... 
Wszyscy o tym dobrze wiecie.
Słowo to zawsze rozdrażniało prostodusznego chłopa, Lapoul-le’a.
– Och, sprzedani! Jakież to kanalie są na świecie!
– Sprzedani, jak Judasz sprzedał swego Mistrza – szepnął Pache, którego 
nawiedzały obrazy 
z Biblii.
Chouteau triumfował.
– Cóż, to bardzo proste! Znane są liczby. Mac-Mahon otrzymał trzy miliony, a 
inni 
generałowie – każdy po milionie, żeby nas tu doprowadzić... Załatwiono to w 
Paryżu ostatniej 
wiosny; a tej nocy puścili racę; ma się rozumieć, aby dać znak, że wszystko 
gotowe i że mogą po 
nas przyjść.
Maurycego oburzyła niedorzeczność pomysłu. Niegdyś Chouteau bawił go, nieomal 
urzekał 
przedmiejską werwą. Ale obecnie nie znosił tego „znieprawiacza”, tego lichego 
robotnika 
plującego na każdą pracę, aby od niej odstręczać innych.
– Dlaczego pleciecie podobne bzdury? – krzyknął. – Wiecie doskonale, że to 
nieprawda.
– Jak to nieprawda?... A więc to nie jest prawda, że nas sprzedano? Ho! ho! 
Powiedz no, ty 
paniczyku: należysz do bandy tych niecnych zdrajców?
Zbliżał się groźny.
– Trzymaj się, panie burżuju, ponieważ, nie czekając na twego
przyjaciela Bismarcka, zaraz by się z tobą zrobiło porządek.
Inni również zaczynali pomrukiwać; Jan uznał za potrzebne wtrącić się.
– Hej tam, spokój! Pierwszego, który się ruszy, podam do raportu! Lecz Chouteau 
zakrzyczał 
go, śmiejąc się szyderczo. Gwiżdże na
jego raport! Będzie albo nie będzie się bił – według swego uznania; i nie trzeba 
go zanudzać, 
jako że naboje ma nie dla samych tylko Prusaków... Obecnie, kiedy się bitwa 
rozpoczęła, przepadła 
ta reszta dyscypliny utrzymywanej strachem. Cóż można mu zrobić? Zwieje, gdy 
będzie miał tego 
dość. I stał się ordynarny podjudzając innych przeciw kapralowi, co im pozwala 
umierać z głodu. 
A tak, to jego wina, że w plutonie nikt od trzech dni nic nie jadł, podczas gdy 
koledzy mieli zupę 
i mięso. Ale pan poszedł sobie z arystokratą na zabawę do dziwek. Owszem, 
widziano ich 
w Sedanie.
– Przepuścili pieniądze plutonu... Ośmiel się teraz zaprzeczyć, podły 
markierancie!
Sprawa z miejsca przybrała paskudny obrót. Lapoulle zaciskał pięści, a Pache – 
mimo swej 
łagodności – oszalały z głodu, domagał się wyjaśnień. Najrozsądniejszy okazał 
się Loubet, który 
wybuchnął śmiechem mówiąc, że to głupio, aby Francuzi gryźli się między sobą, 
gdy Prusacy są 
tuż. Nie był zwolennikiem bójek – ani na pięści, ani na karabiny; i czyniąc 
aluzję do tych kilkuset 
franków, jakie otrzymał za swą służbę zastępczą, dorzucił:
– A jakże! Może oni myślą, że moja skóra nie jest więcej warta. Owszem, owszem, 
będą mieli 
za swoje pieniądze...
Lecz Maurycy i Jan, zirytowani tą głupią napaścią, tłumaczyli się, gdy nagle z 
mgły wydarł się 
donośny głos.
– Co się dzieje? Cóż to? Co to za plugawe błazny tu się kłócą?! I ukazał się 
porucznik Rochas 
w kepi pożółkłym od deszczów,
w płaszczu z poobrywanymi guzikami; cała jego chuda postać wyrażała żałosne 
zaniedbanie. 
Ale minę miał zadzierzystą, oczy mu błyszczały, nastroszone wąsy sterczały 
butnie.
– Panie poruczniku – odpowiedział nie panując nad sobą Jan – to ci ludzie 
wykrzykują, że niby 
nas sprzedano... Tak, pono nasi generałowie nas przehandlowali...
W ciasnej mózgownicy porucznika Rochas myśl o zdradzie nie była całkiem 
nierealna... 
ponieważ tłumaczyła klęski, z którymi nie umiał się pogodzić.
– No dobrze... Cóż im do tego, że ich sprzedano?... Czy to ich rzecz? Co nie 
przeszkadza, że 
Prusacy są tu i że sprawimy im lanie, ale to takie, o którym się nie zapomina!
Daleko poza gęstą zasłoną mgły wciąż huczały armaty w Bazeilles. Rochas szerokim 
gestem 
wyciągnął ramiona.
– No, tym razem dobra jest! Odprowadzimy ich do Vaterlandu kolbami!
Odkąd słyszał kanonadę, wszystko zacierało się w jego pamięci: opóźnienia, 
niepewności 
marszu, demoralizacja oddziałów, klęska pod Beaumont, ostatnia agonia 
przymusowego odwrotu 
na Sedan... Skoro doszło do boju, czyż zwycięstwo nie jest pewne? Rochas nic się 
nie nauczył i nic 
też nie zapomniał, zachował zuchwałą pogardę wobec wroga, całkowitą niewiedzę w 
dziedzinie 
nowych warunków wojowania, uporczywą pewność, że stary żołnierz z Afryki, Krymu 
i Włoch 
nie może zostać pobity. W jego wieku zaczynać od początku to byłoby doprawdy 
zbyt śmieszne!
Nagle wybuch śmiechu rozdarł mu szczęki. Wezbrała w nim fala czułości, owej 
czułości, która 
jednała mu serca żołnierzy pomimo szturchańców, jakimi ich nieraz obdzielał.
– Słuchajcie, dziateczki, zamiast się kłócić lepiej będzie wychylić po 
kieliszeczku... Tak, ja 
stawiam, wypijecie za moje zdrowie.
I z głębokiej kieszeni płaszcza wydobył butelkę wódki dodając z triumfującą miną, 
że jest to 
prezent od pewnej damy. Istotnie w przeddzień widziano go siedzącego przy stole 
w głębi 
karczmy we Floing, bardzo przedsiębiorczego wobec trzymanej na kolanach służącej. 
Teraz 
żołnierze śmiali się wesoło, wyciągając manierki, a on, uśmiechnięty, nalewał.
– Chłopaczki, wypada wypić za zdrowie waszych przyjaciółek, jeżeli je macie, i 
trzeba wypić 
za zdrowie Francji. W to mi graj! Niech żyje radość!
– Racja, panie poruczniku, pańskie zdrowie i zdrowie wszystkich! Wszyscy wypili, 
pojednani, 
rozgrzani. Było to bardzo przyjemne:
ten kieliszek wódki w porannym chłodku, w momencie wyruszenia do boju. Maurycy 
poczuł 
ciepło w żyłach i ogarniające go jakby upojenie ułudą. Czemuż by nie mieli zbić 
Prusaków? Czyż 
bitwy nie kryją niespodzianek, nieoczekiwanych zwrotów ze zdziwieniem notowanych 
przez 
historię? Ten wariat dodawał, że Bazaine jest w drodze, że oczekują go przed 
wieczorem: o, to 
wiadomość murowana; otrzymał ją od adiutanta pewnego generała. I chociaż 
porucznik 
wskazywał Belgię, aby oznaczyć drogę, jaką miał przybyć Bazaine, Maurycy poddał 
się jednemu 
z tych przypływów nadziei, bez których nie mógł żyć. Może to nareszcie odwet?
– Na cóż czekamy, panie poruczniku? – ośmielił się zapytać. – Więc nie ruszamy?
Rochas uczynił gest, jakby chciał powiedzieć, że nie ma rozkazu. Po chwili 
milczenia 
zagadnął:
– Czy widział kto kapitana?
Nikt nie odpowiedział. Jan przypomniał sobie, że widział go nocą oddalającego 
się w kierunku 
Sedanu; ale roztropny żołnierz nie powinien nigdy poza służbą widzieć 
zwierzchnika... Milczał 
więc, gdy nagle zobaczył cień przesuwający się wzdłuż ogrodzenia.
– Oto on – rzekł. Był to rzeczywiście kapitan Beaudoin. Zadziwi ich wszystkich 
poprawnością 
stroju, wyczyszczonym mundurem, wyglansowanym obuwiem, całym wyglądem 
kontrastującym 
tak gwałtownie z godnym politowania stanem porucznika. Ponadto było nieco 
kokieterii w tych 
jego białych rękach i ukarbowanych wąsach, nikły aromat perskiego
bzu nasuwał myśl o komfortowym buduarze pięknej kobiety.
– Patrzcie no – zachichotał Loubet – kapitan jakoś odnalazł swoje bagaże!
Ale nikt się nie uśmiechnął, gdyż wiedziano, że kapitan nie lubi żartów. Nie 
cierpiano go, gdyż 
trzymał ludzi z dala ten „ważniak”, jak go przezywał Rochas. Od pierwszych 
niepowodzeń chodził 
z miną wielce urażoną, a przewidywana przez wszystkich porażka jemu głównie 
wydawała się nie 
na rękę. Bonapartysta z przekonania, z perspektywą pięknego awansu, popierany 
przez liczne 
salony, czuł, że jego kariera ugrzęźnie w całym tym bagnie. Powiadano, że 
posiada wcale ładny 
głos tenorowy, któremu już dużo zawdzięczał Nie był zresztą pozbawiony 
inteligencji, choć nie 
znał wcale swego zawodu, pragnąc jedynie podobać się... Z tym wszystkim bardzo 
dzielny w razie 
potrzeby, bez nadmiernej gorliwości.
– A to ci mgła! – rzekł po prostu, zadowolony, że odnalazł swą kompanię, której 
szukał od pół 
godziny, lękając się, czy nie zabłądził. Przybył wreszcie rozkaz i natychmiast 
batalion ruszył 
naprzód. Znad Mozy snadź unosiły się nowe fale mgły, gdyż szło się prawie 
omackiem, śród 
białawej rosy padającej drobnym deszczem. I Maurycy ujrzał wtedy – niby 
wstrząsającą zjawę – 
pułkownika de Vineuil: ukazał mu się nagle, nieruchomy na koniu, u zbiegu dwu 
dróg; bardzo 
wysoki, bardzo blady oficer wyglądał jak marmurowy posąg rozpaczy, na tym koniu 
drżącym od 
porannego chłodu, o rozdętych nozdrzach zwróconych tam, w stronę armat. Ale – co 
ważniejsze – 
o dziesięć kroków za nim powiewał sztandar pułkowy trzymany przez podporucznika 
dyżurnego; 
wydobyty już z pokrowca, w miękkiej ruchomej bieli mgieł wydawał się na tle 
sennego nieba 
zjawą, widmem chwały, majacząc przez chwilę przed zniknięciem. Złoty orzeł 
przesiąknięty był 
wodą, a trójkolorowy jedwab z wyszytymi nazwami zwycięskich bitew znaczył się 
spełzła 
bladością, poszarpany dawnymi ranami; i tylko Krzyż Honorowy, przytwierdzony do 
przewiązki, 
ożywiał to przygaśnięcie żywym połyskiem emaliowanych ramion.
Sztandar, pułkownik – zniknęli, zatopieni nową falą mgły, a batalion wciąż 
posuwał się nie 
wiedząc dokąd, jakby w wilgotnej wacie. Zeszli po zboczu, teraz wspinali się 
wąską drogą. Potem 
– rozkaz „stój!” I zostali tam, z bronią u nogi, nie zdejmując plecaków. Zapewne 
znajdowali się na 
płaskowzgórzu, lecz niepodobna było jeszcze rozeznać cokolwiek o dwadzieścia 
kroków. Była 
godzina siódma. Granie armat wydawało się bliższe, nowe baterie biły coraz 
donośniej z drugiej 
strony Sedanu.
– Och! – zwrócił się nagle do Jana i Maurycego sierżant Sapin – mnie to dzisiaj 
zabiją.
Od świtu nie odemknął ust zatopiony w zadumie. – Też ci pomysł! – wykrzyknął Jan. 
– Czy to 
można powiedzieć, co się przydarzy?
– Och, ze mną jest tak, jak gdyby to się już stało... Dzisiaj zginę. Ten i ów 
odwrócił się; pytano, 
czy widział to we śnie. Nie, nic mu
się nie śniło; tylko, ot, czuje... to jest w nim...
– A jednak to mnie złości: miałem się po powrocie do domu ożenić.
Znowu zatoczył błędnymi oczyma.. Robił przegląd swego życia. Syn drobnych kupców 
korzennych z Lyonu, rozpieszczony przez matkę, którą niedawno utracił, nie mogąc 
dojść do 
porozumienia z ojcem pozostał w pułku, zniechęcony do wszystkiego, nie 
pozwalając się wykupić; 
a potem, podczas urlopu, zaręczywszy się z jedną ze swych kuzynek, odzyskał 
ochotę do życia 
i snuł z nią wspólne pogodne plany założenia sklepu za te kilka groszy, jakie mu 
miała wnieść. 
Posiadał wykształcenie, pisał poprawnie, znał się na rachunkach. Od roku żył 
tylko radosną 
perspektywą tej przyszłości.
Sierżant Sapin zadrżał, wstrząsnął się, aby oddalić natrętną myśl, lecz 
powtórzył spokojnie:
– Tak, to idiotyczne, dzisiaj zginę.
Nikt się już nie odzywał; oczekiwanie trwało. Nikt nie wiedział, gdzie stoją – 
tyłem czy 
przodem do nieprzyjaciela. Niewyraźne hałasy dochodziły chwilami z 
nieprzeniknionych oparów: 
skrzyp kół, tupot tłumu, daleki tętent koni. Były to ruchy oddziałów, cały 
siódmy korpus zajmował 
pozycje. Lecz od niejakiego czasu tumany wydawały się lżejsze. Strzępy mgły 
ulatywały jak 
muślin, odsłaniały się płaty horyzontu, jeszcze mętne, o ciemnobłękitnym 
odcieniu głębokiej 
wody. I w jednym z takich prześwitów ujrzano sunące jak kawalkada duchów pułki 
strzelców 
afrykańskich wchodzące w skład dywizji generała Margueritte. Sztywni na siodłach, 
w swych 
przepisowych mundurach ściągniętych szerokimi czerwonymi pasami, jechali na 
marnych koniach 
ledwo widocznych spod żołnierskiego sprzętu. Szwadron za szwadronem; wynurzywszy 
się 
z niewiadomego, w niewiadomym ginęli, zdawali się topnieć pod drobnym deszczem.
Byli snadź zawadą; odprowadzono ich dalej nie wiedząc, co z nimi. począć; tak 
było od 
początku kampanii. Zaledwie ich użyto jako zwiadowców, już z chwilą rozpoczęcia 
bitwy 
prowadzono z doliny w dolinę te oddziały cenne, a bezużyteczne.
Maurycy patrzał, myśląc o Prosperze.
– No! No! – mruknął. – Może to właśnie on, tam.
– Kto taki? – spytał Jan.
– Ten chłopak z Remilly; wiesz, jego brata spotkaliśmy w Oches. Ale strzelcy 
przeszli, po 
czym po spadzistej drodze nagłym galopem
przemknął sztab. Tym razem Jan poznał gwałtownie gestykulującego dowódcę ich 
brygady, 
generała Bourgain-Desfeuilles. Raczył więc wreszcie opuścić hotel „Pod Złotym 
Krzyżem”; jego 
zły humor świadczył wymownie o niezadowoleniu z powodu konieczności zbyt 
wczesnego 
rozstania się z łóżkiem, i to w żałosnych warunkach kwaterunkowych i 
aprowizacyjnych. 
Usłyszano jego grzmiący głos:
– E, do licha! Mozela czy Moza, wszystko jedno: nareszcie mamy tę wodę!
Mgła tymczasem rzedła. Podobnie jak w Bazeilles – nagle odsłoniła się dekoracja 
ponad 
zwiewną kurtyną, wznoszącą się z wolna ku fryzom. Jasny potok słońca spływał z 
błękitnego 
nieba. I nagle Maurycy rozpoznał miejsce.
– Aha – zwrócił się do Jana – jesteśmy na płaskowzgórzu Algérie... O, widzisz, 
po drugiej 
stronie doliny, naprzeciwko nas, ta osada to Floing; a tutaj – to Saint-Menges; 
tam, jeszcze dalej – 
Fleigneux; a tam, w głębi, w lesie Ardeńskim te wysmukłe drzewa – to granica... 
– Wyciągnąwszy 
rękę mówił dalej.
Płaskowzgórze Algérie, skrawek czerwonawej ziemi długości trzech, kilometrów, 
spływa 
łagodną pochyłością od lasu Garenne do Mozy, od której oddzielają je łąki. Tam 
właśnie generał 
Douay rozlokował siódmy korpus – zrozpaczony, że nie ma dosyć ludzi, aby bronić 
tak rozwiniętej 
linii i uzyskać mocną łączność z pierwszym korpusem zajmującym w kierunku 
prostopadłym do 
niego dolinę Givonne, od lasu Garenne do Daigny.
– Ha? Ile tu przestrzeni, ile przestrzeni!
I odwróciwszy się Maurycy dłonią wskazywał horyzont. Z płaskowzgórza Algérie 
roztaczało 
się całe ogromne pole bitwy, ku południowi i ku zachodowi: najpierw Sedan z 
cytadelą, górującą 
nad zbiorowiskiem dachów; dalej Balan i Bazeilles – w nieustępliwym mętnym dymie; 
potem, 
w głębi – wzgórza lewego brzegu: Liry, Marfée, Croix-Piau. Lecz widok rozszerzał 
się przede 
wszystkim ku zachodowi, w stronę Donchery. Łuk Mozy obejmował bladą wstęgą 
półwysep Iges; 
i tam można było doskonale rozpoznać wąską drogę SaintAlbert wijącą się między 
wzgórzem 
a spadzistym brzegiem, uwieńczoną dalej laskiem Seugnon stanowiącym odnogę lasów 
Falizette. 
Ponad zboczem, na rozstaju Maison-Rouge, otwierała się droga do Vrignes-aux-Bois 
i Donchery. 
– Uważasz, tamtędy moglibyśmy się cofnąć na Mézi?res.
Lecz w tej właśnie chwili z Saint-Menges wystrzelono pierwszy pocisk. W głębi 
snuły się 
jeszcze strzępy mgły i nic nie było widać prócz bezładnej masy ludzkiej sunącej 
ku przełęczy 
Saint-Albert. – Aha! Oto oni – podjął Maurycy instynktownie zniżając głos i nie 
wymieniając 
słowa „Prusacy”. – Jesteśmy odcięci, wszystko przepadło!
Nie było jeszcze ósmej. Wzmagającą się od strony Bazeilles kanonadę słychać było 
również 
na wschodzie, w niewidocznej dolinie Gironne. Był to moment, w; którym armia 
księcia saskiego 
– przy; wyjściu z lasu Ardeńskiego – zderzała się z siódmym korpusem na 
przedpolu Daigny. 
A teraz, kiedy jedenasty korpus pruski w marszu na Floing otwierał ogień na 
oddziały generała. 
Douay, bitwa rozpętała się ze wszystkich stron, od południa do północy, na tym 
ogromnym, 
wielomilowym obwodzie. Maurycy uprzytomnił sobie teraz niepowetowany błąd, jaki 
popeł – 
niono nie wycofawszy się w nocy na Mézi?res. Lecz dla niego konsekwencje 
pozostawały niejasne. 
Jedyne tajemne wyczucie niebezpieczeństwa kazało mu spojrzeć z niepokojem na 
pobliskie 
wyniosłości otaczające płaskowzgórze Algérie. Jeśli nie było czasu na odwrót, 
dlaczego nie 
zdecydowano się na zajęcie tych wyniosłości w oparciu
o granicę, z ewentualnością – w najgorszym razie – przejścia na teren Belgii? 
Dwa punkty 
wydawały się szczególnie groźne: wzgórze Hattoy, powyżej Floing, na lewo, oraz w 
Illy – 
kamienny krzyż między dwiema lipami – na prawo. Poprzedniego dnia generał Douay 
polecił 
zająć Hattoy jednemu z pułków, a Illy miało być bronione przez lewe skrzydło 
pierwszego 
korpusu. Pomiędzy Sedanem a lasem Ardeńskim ciągnęły się pola rozległe, mocno 
faliste, 
i widocznie klucz pozycji był właśnie tam, u stóp tego krzyża i tych dwóch lip, 
skąd panowało się 
nad całą okolicą.
Zahuczały znowu strzały armatnie. Potem – cała salwa. Tym razem ujrzano dym 
wzbijający 
się z małego wzgórka, na lewo; od Saint-Menges.
– No, teraz nasza kolej – mruknął Jan.
A jednak nic się nie działo. Ludzie stali wciąż nieruchomo, z bronią u nogi; 
jedyną ich 
rozrywką było oglądanie pięknego ordynku drugiej dywizji, stojącej w szyku 
bojowym przed 
Floing, a której lewe skrzydło, wysunięte prostopadle, zwrócone było w kierunku 
– Mozy, aby 
odeprzeć atak z tej strony; ku wschodowi rozwijała się trzecia dywizja – aż do 
lasu Garenne, 
poniżej Illy, a pierwsza, mocno nadszarpnięta w Beaumont, trzymała drugą linię. 
W nocy saperzy 
pracowali nad umocnieniami obronnymi. Nawet pod rozpoczynającym się ogniem 
Prusaków 
budowano jeszcze te okopy-schrony
i wznoszono stanowiska strzelnicze.
Lecz w dole za Floing wywiązała się strzelanina karabinowa, rychło zresztą 
stłumiona, 
i kompania kapitana Beaudoin otrzymała rozkaz przemieszczenia się o trzysta 
metrów w tył. 
Zbliżano się do rozległego pola kapusty, gdy kapitan krzyknął krótko:
– Padnij!
Trzeba było się położyć. Kapusta była obficie zlana rosą; na grubych, 
złocistozielonych 
liściach utrzymywały się duże krople o czystym blasku brylantów.
– Celownik czterysta! – krzyknął teraz kapitan. Wtedy Maurycy wsparł lufę swej 
odtylcówki 
na najbliższej głowie kapusty. Ale w tej pozycji, tuż nad ziemią, nic nie było 
widać prócz gruntów 
przetykanych zielenią. Trącił w łokieć Jana, rozciągniętego obok po prawej 
stronie, pytając, po 
kiego licha tkwią tutaj. Doświadczony kapral wskazał mu na sąsiednim pagórku 
baterię, którą 
właśnie ustawiano. Ma się rozumieć, ulokowano ich na tym miejscu dla obrony 
baterii. Zdjęty 
ciekawością Maurycy wstał pragnąc sprawdzić, czy nie ma tam Honoriusza; lecz 
artyleria rezerwy 
znajdowała się w tyle, pod ochroną kępy drzew.
– Do diabła! – ryknął Rochas. – Może raczycie się położyć! I ledwo Maurycy 
wyciągnął się 
znowu, z gwizdem śmignął pocisk.
Od tej chwili nie przestały już padać. Linia strzałów powoli ustaliła się; 
pierwsze przeleciały 
daleko, poza baterię, która także zaczęła strzelać. Nadto sporo pocisków 
zapadało w miękką 
ziemię nie wybuchając; z początku towarzyszyły temu żarty i prześmiechy z powodu 
niezręczności tych sakramenckich zjadaczy kwaszonej kapusty.
– Ho! ho! – zawołał Loubet. – Nie udają się te ich fajerwerki!
– Z pewnością je obsiusiali – dorzucił szyderczo Chouteau. Wtrącił się sam 
porucznik Rochas:
– Mówiłem wam, że te patałachy nie potrafią nawet porządnie wycelować armaty!
Lecz oto jeden z pocisków eksplodował o dziesięć metrów opodal, obrzucając 
kompanię 
ziemią. I chociaż Loubet nadrabiając miną wołał, aby koledzy wydobyli z plecaków 
szczotki, 
Chouteau pobladłszy zamilkł. Nie widział nigdy ognia bitewnego, jak zresztą ani 
Pache, ani 
Lapoulle, nikt z plutonu – z wyjątkiem Jana. Powieki trzepotały na nieco 
zmęczonych oczach, 
głosy stawały się piskliwe, jakby zduszone w krtani. Względnie panując nad sobą, 
Maurycy starał 
się obserwować sam siebie. Jeszcze się nie bał, gdyż nie miał poczucia 
niebezpieczeństwa; 
w nadbrzuszu jedynie doznawał wrażenia niemocy, podczas gdy głowę miał pustą, 
niezdolną 
zebrać myśli. Tymczasem raczej wzrastała w nim nadzieja, jak również stan 
upojenia, od chwili 
gdy zachwycił się pięknym ordynkiem oddziałów. Nie wątpił już o zwycięstwie, 
jeżeli będzie 
można zaatakować wroga na bagnety.
– Patrz! – mruknął – pełno much... Trzykrotnie już usłyszał jak gdyby brzęczenie 
pszczół.
– Ależ nie – odparł z uśmiechem Jan – to są kule. Powtórzyło się bzykanie 
skrzydełek.
W plutonie każdy z zaciekawieniem odwracał głowę. Nie można się było temu oprzeć, 
ludzie 
wykręcali szyje, nie mogli wytrzymać na miejscu.
– Słuchaj – zalecał Loubet Lapoulle’owi, ubawiony jego naiwnością – kiedy 
zobaczysz 
przelatującą, kulę, podnieś palec przed nosem, o tak: przecinasz powietrze i 
kula zbacza w prawo 
lub w lewo.
– Ależ ja ich nie widzę – rzekł Lapoulle.
Potężnym wybuchem chóralnego śmiechu powitano to oświadczenie.
– Och, figlarz! On ich nie widzi! Otwierajże gały, fujaro! Patrz, oto jedna... a 
tu masz drugą! 
A tej nie widziałeś? Była zielona...
I Lapoulle wytrzeszczał oczy, trzymał palec przed nosem – gdy Pache dotykał pod 
mundurem 
swego szkaplerza, jakby chcąc uczynić z niego pancerz na całą pierś.
Rochas stojąc krzyknął drwiącym głosem:
– Moje dzieci, nie zabrania się wam salutować pocisków armatnich. Co się tyczy 
kul 
karabinowych – to niepotrzebne: jest ich za dużo!
W tym momencie wybuch pocisku strzaskał głowę jakiemuś żołnierzowi z pierwszego 
szeregu. 
Ani jęku! Wytrysk krwi i mózgu – to wszystko.
– Biedny chłop! – powiedział po prostu sierżant Sapin, bardzo blady, lecz 
spokojny. – No, 
kolej na następnego...
Ale już się nie można było porozumieć. Maurycy cierpiał szczególnie z powodu 
niesamowitego zgiełku. Sąsiednia bateria waliła bez przerwy, aż ziemia drżała. 
Natrętne 
kartaczownice jeszcze ostrzej rozdzierały powietrze.
Długoż mieli tak jeszcze trwać leżąc wśród kapusty? Wciąż nie było nic widać, 
nic nie 
wiedziano. Niepodobna było dowiedzieć się czegoś o bitwie: czy to prawdziwa, 
wielka bitwa? 
Ponad płaszczyzną pól Maurycy rozpoznawał w oddali jedynie zaokrąglony i porosły 
lasem szczyt 
Hattoy, jeszcze nie zajęty. Zresztą, na horyzoncie nie było widać ani jednego 
Prusaka. Wzbijały się 
jedynie dymy, ważyły się przez chwilę w słońcu. A gdy odwrócił głowę, zaskoczył 
go w głębi 
odległej doliny osłoniętej stromymi zboczami widok chłopa oracza, bez pośpiechu 
prowadzącego 
pług zaprzężony w rosłego siwego konia. Po co tracić dzień? Przecież dlatego, że 
jest wojna, zboże 
nie przestanie rosnąć, a ludzie nie przestaną żyć!
Targany niecierpliwością Maurycy wstał. Jednym spojrzeniem objął ostrzeliwujące 
ich baterie 
Saint-Menges w wieńcu płowych oparów, a przede wszystkim ujrzał na drodze z 
Saint-Albert 
czarne, mętne rojowisko napastników. Lecz już Jan chwytał go za nogi, raptownie 
ściągając na 
ziemię.
– Czyś oszalał? Chcesz tu zginąć?! A Rochas ze swej strony piorunował:
– Kładźcie się natychmiast! Kto mi tu nawsadzał zuchów, co się dają zabijać bez 
rozkazu?
– Panie poruczniku – odparł Maurycy – przecież pan sam nie leży.
– O, ja to co innego, ja muszę wiedzieć, co się dzieje.
Kapitan Beaudoin nieustraszenie także trwał w pozycji stojącej. Ale usta miał 
zaciśnięte, 
„trzymał się z dala” od swych żołnierzy; i wydawało się, że nie może ustać w 
miejscu, dreptał 
z jednego krańca pola na drugi.
Oczekiwanie przeciągało się, nic się nie działo. Maurycy dusił się pod ciężarem 
tornistra 
uciskającego plecy i pierś, w tej pozycji leżącej, tak przez dłuższy czas 
uciążliwej. Zalecono 
ludziom zrzucać plecaki jedynie w ostateczności.
– Powiedz no, czy tak spędzimy cały dzień? – spytał w końcu.
– Możliwe... – odrzekł Jan. – Pod Solferino byliśmy na polu z marchwią, 
przeleżało się tam 
pięć godzin z nosem utkwionym w ziemi.
Następnie, jako człek praktyczny, dodał:
– Dlaczego narzekasz? Tu nie jest najgorzej... Będzie zawsze czas narażać się na 
niebezpieczeństwo. Bądź spokojny, na każdego przyjdzie kolej. Gdyby wszystkich 
wybito na 
początku, nic nie zostałoby na koniec.
– O – przerwał nagle Maurycy – spójrz na ten dym nad Hattoy... Wzięli Hattoy! 
Teraz zacznie 
się taniec!
I na chwilę jego nerwowa ciekawość, zaprawiona pierwszym dreszczem strachu, 
znalazła żer. 
Nie spuszczał oka z kopulastego szczytu wzgórza, jedynej wyniosłości ha 
widzianym obszarze. 
Hattoy było zbyt odległe, aby mógł dostrzec obsługę. baterii ustawionych tam 
przez Prusaków, 
i po każdej salwie widział tylko dymy nad zagajnikiem, który miał maskować 
działa. Wzięcie 
przez nieprzyjaciela tej pozycji, której obrony musiał zaniechać generał Douay, 
wydawało mu się 
rzeczą nader ważną. Górowała ona nad okolicznymi płaskowzgórzami. Natychmiast 
baterie 
atakujące drugą dywizję siódmego korpusu zdziesiątkowały ją. Teraz strzały 
nabierały precyzji; 
w baterii francuskiej, w pobliżu której leżała kompania Beaudoina, dwóch 
kanonierów zostało 
zabitych, jeden po drugim; odłamek zranił nawet jednego żołnierza z tej kompanii: 
kwatermistrza, 
któremu urwało lewą piętę; ranny zaczął ryczeć z bólu w nagłym ataku jakby szału.
– Zamilknijże, bydlaku! – powtarzał Rochas. – Czy to ma sens tak się drzeć o 
jakieś tam kuku 
w nóżkę?!
Żołnierz, nagle uspokojony, ucichł i zapadł w tępą nieruchomość, objąwszy rękami 
swą 
nieszczęsną stopę.
A straszliwy pojedynek artyleryjski trwał i wzmagał się ponad głowami leżących 
żołnierzy, 
wśród rozprażonych ponurych pól, gdzie pod palącym słońcem nie było widać żywej 
duszy. 
Słychać było jedynie ów grzmot, huragan zniszczenia toczący się przez pustkowie. 
Miną całe 
godziny.– a to chyba nie ustanie... Lecz już zaznaczała się wyższość artylerii 
niemieckiej: pociski 
perkusyjne eksplodowały prawie wszystkie w ogromnym zasięgu; podczas gdy 
francuskie pociski 
zapalnikowe, o wyrzucie znacznie krótszym, zapalały się najczęściej w powietrzu 
przed 
osiągnięciem celu. I żadnego innego ratunku, jak tylko skulić się mocno w 
bruździe, w którą się 
człek wgrzebał. Nie sprawiało nawet ulgi oszołomienie się, strzałami; strzelać – 
do kogo? Skoro 
wciąż nie było widać nikogo na pustym horyzoncie!
– Zacznijmy wreszcie strzelać! – powtarzał Maurycy, nie panując już nad sobą. – 
Dałbym sto 
su, żeby chociaż jednego zobaczyć! To nieznośne być tak ostrzeliwanym, a samemu 
siedzieć 
cicho!
– Poczekaj, może zobaczysz – odpowiadał spokojnie Jan.
Lecz tętent kopyt z lewej strony zwrócił ich uwagę. Poznali generała Douay 
przybyłego wraz 
ze sztabem dla zorientowania się, jaka jest wytrzymałość oddziałów pod 
straszliwym ogniem 
z Hattoy.
Douay wyglądał zadowolony i wydawał właśnie jakieś rozkazy, gdy z kolei ukazał 
się generał 
Bourgain-Desfeuilles. Ten, acz był żołnierzem garnizonowym, kłusował beztrosko 
pośród 
pocisków, skostniały w swej afrykańskiej rutynie, nie nauczony żadnymi 
doświadczeniami. 
Krzyczał i gestykulował podobnie jak Rochas.
– Czekam na nich, czekam! Niechże tu wystąpią, zaraz, do walki wręcz!
Po czym spostrzegłszy generała Douay zbliżył się.
– Panie generale, czy to prawda: ta rana marszałka?
– Tak, niestety... Otrzymałem przed chwilą kartkę od generała Ducrot, w której 
mnie 
zawiadamia, że marszałek przekazał mu objęcie dowództwa armii.
– Aha, więc to generał Ducrot... A jakie są rozkazy?
Generał desperacko machnął ręką. Od wczoraj czuł, że armia jest zgubiona, na 
próżno nalegał 
na zajęcie pozycji w Illy i Saint-Menges gwoli zapewnienia odwrotu na Mézi?res.
– Ducrot podejmuje nasz plan: wszystkie oddziały mają się zebrać na 
płaskowzgórzu Illy.
I ponowił swój gest, jak gdyby chcąc powiedzieć, że jest za późno.
Huk armatni głuszył jego słowa, lecz ich sens dotarł zupełnie wyraźnie do uszu 
Maurycego, 
który przeraził się tym, co usłyszał. Jakże to: marszałek Mac-Mahon ranny, 
generał Ducrot objął 
jego funkcję, cała armia w odwrocie na północ od Sedanu! I o tych tak ważnych 
wydarzeniach 
nieszczęśni żołnierze-skazańcy nic nie wiedzą! I ta okropna rozgrywka zdana jest, 
ot, na los 
przypadku, na kaprys nowego kierownictwa! Wyczuwał zamieszanie, ostateczny 
bezład, w który 
wpada armia bez wodza, bez planu, przerzucana na wsze strony, gdy Niemcy 
tymczasem szli 
prosto do celu, z właściwą im solidnością, z precyzją maszyny...
Bourgain-Desfeuilles już się oddalał, gdy Douay, który właśnie otrzymał nowe 
polecenie 
przywiezione przez okrytego kurzem huzara, odwołał go raptownie:
– Generale! Generale!
Głos jego był tak doniosły, tak wibrujący przejęciem i zdumieniem, że górował 
nad hukiem 
strzelaniny.
– Panie generale! To już nie Ducrot dowodzi, lecz Wimpffen!... Tak, przybył 
wczoraj, akurat 
podczas ucieczki spod Beaumont, aby zastąpić de Failly na czele piętnastego 
korpusu. Pisze mi, że 
ma rozkaz ministra wojny, wyznaczający go na głównodowodzącego, w razie gdyby 
się to 
stanowisko zwolniło... I już się nie cofamy; rozkazy brzmią: powrót na 
poprzednie pozycje 
i obrona ich.
Generał Bourgain-Desfeuilles słuchał z rozszerzonymi ze zdziwienia oczyma.
– Do licha! – mruknął wreszcie. – No, cóż, zobaczymy... Zresztą, mam to gdzieś!
I odjechał galopem – w głębi duszy istotnie obojętny, widząc w wojnie jedynie 
drogę do 
szybkiego awansu na generała, dywizji, niecierpliwiąc się tylko, by ta 
niedorzeczna kampania jak 
najrychlej się zakończyła, skoro wszystkim przynosi tak mało satysfakcji.
Wśród żołnierzy kompanii Beaudoina scena ta wywołała salwę śmiechu. Maurycy 
milczał, ale 
podzielał zdanie Chouteau i Loubeta, którzy prześcigali się w pogardliwych 
drwinach: „K’sobie! 
Od się! Wio! Wio!” Oto dowódcy, co się rozumieją! I niech pchają się do głównego 
ołtarza. Czyż 
nie lepiej iść spać, kiedy się ma takich dowódców? Trzech wodzów w ciągu dwóch 
godzin, trzech 
„zuchów” nie wiedzących dobrze, co mają robić, i wydających sprzeczne rozkazy! 
Nie, doprawdy, 
to może zgniewać i skołować samego Pana Boga! I powracały niedorzeczne 
oskarżenia o zdradę; 
Ducrot i Wimpffen chcą zarobić trzy miliony od Bismarcka, tak jak Mac-Mahon.
Generał Douay oddaliwszy się nieco od swego sztabu pozostał sam, w nieskończenie 
smutnej 
zadumie, patrząc w dal na pozycje pruskie. Długo obserwował Hattoy, skąd pociski 
padały u jego 
stóp. Potem obróciwszy się ku równinie Illy wezwał oficera, aby mu przekazać 
rozkaz dla brygady 
piątego korpusu, o której dowództwo uprosił dnia poprzedniego generała de 
Wimpffen, a która 
łączyła go z lewym skrzydłem generała Ducrot. Słyszano wyraźnie, jak mówił: 
„Jeżeli Prusacy 
zdobędą wzgórek, nie będziemy mogli utrzymać się tu nawet przez godzinę; zepchną 
nas aż do 
Sedanu.”
Odjechał, zniknął wraz ze swoją eskortą na zakręcie pustej drogi. Ogień wzmógł 
się 
w dwójnasób: na pewno go zauważono. Pociski, które dotychczas przylatywały z 
naprzeciwka, 
zaczęły padać ukośnie, od lewej strony. Były to baterie z Frénois i jeszcze inna, 
ustawiona na 
półwyspie Iges, które krzyżowały salwy z salwami z Hattoy. Ostrzeliwano całe 
płaskowzgórze 
Algérie. Z tą chwilą położenie kompanii stało się krytyczne. Ludzie zajęci 
śledzeniem tego, co się 
działo przed nimi, zaniepokoili się teraz wobec drugiej groźby – z tyłu, za ich 
plecami. W krótkich 
odstępach padło trzech żołnierzy; dwaj ranni wyli z bólu.
Wtedy do sierżanta Sapin przyszła oczekiwana śmierć. Odwrócił się, zobaczył 
lecący pocisk, 
kiedy już go nie mógł wyminąć.
– Aha, to to! – rzekł po prostu.
Jego drobna twarz o dużych pięknych oczach była głęboko smutna, próżna lęku. 
Rozwaliło mu 
brzuch. Błagał rozpaczliwie:
– Och, nie zostawiajcie mnie, zanieście do ambulansu, zaklinam was, przenieście 
mnie!
Rochas chciał go uciszyć. Już miał mu brutalnie powiedzieć, że dla podobnej rany 
nie fatyguje 
się niepotrzebnie dwóch kolegów. Powiedział jednak zdjęty litością:
– Mój ty biedaku, poczekaj chwilę, aż przyjdą sanitariusze, żeby cię zabrać.
Lecz nieszczęśnik nie uspokajał się, płakał teraz – opłakiwał swe wymarzone 
szczęście, które 
uchodziło wraz z krwią...
– Zabierzcie mnie, zabierzcie...
I kapitan Beaudoin, którego roztrzęsione nerwy skarga ta doprowadzała do 
szaleństwa, 
wezwał dwóch ochotników, aby zanieśli rannego do pobliskiego gaju, gdzie miał 
się znajdować 
lotny ambulans. Jednym skokiem, wyprzedzając innych, podnieśli się Couteau i 
Loubet, chwycili 
sierżanta – jeden za ramiona, drugi za nogi – i unieśli go, oddalając się 
szybkim truchtem. Lecz 
w drodze uczuli, że ranny sztywnieje, że kona.
– Słuchaj, on umarł – rzekł Loubet. – Zostawmy go tu.
Chouteau, rozsierdzony, upierał się.
– Marsz, tchórzu! Ani myślę go tu zostawić!
Biegli dalej, aż do lasku, tam złożyli trupa u stóp drzewa i oddalili się; 
powrócili dopiero nad 
wieczorem.
. Strzelanina wzmagała się. Sąsiednią baterię wzmocniono dwoma działami. W tym 
rosnącym 
zgiełku strach, szaleńczy strach, opanował Maurycego. Z początku nie znał, co to 
zimny pot, 
bolesna słabość w żołądku, niepohamowane pragnienie zerwania się, ucieczki pędem, 
wrzeszcząc... Teraz był to niewątpliwie wynik refleksji, jak się to zdarza u 
natur wydelikaconych 
i nerwowych. Lecz czuwający nad nim Jan pochwycił go mocną ręką, przytrzymał 
twardo przy 
sobie, z nie – spokojnego drgania oczu odgadując atak lęku. Strofował go 
cichutko, po ojcowsku, 
starał się zawstydzić ostrymi słowami, gdyż wiedział, że kopniakiem dodaje się 
ludziom odwagi. 
Inni również się trzęśli. Pache z oczyma pełnymi łez żalił się jak małe dziecko 
głuchym lamentem. 
Lapoulle’owi zdarzyło się drobne nieszczęście wewnętrzna rewolucja tak raptowna, 
że spuścił 
spodnie, nie mając już czasu, by dobiec do pobliskiego płotu. Wygwizdano go, 
obrzucono 
przygarściami ziemi jego nagość wystawioną na kule i pociski. Wielu poszło za 
jego przykładem 
i ulżyło sobie wśród dosadnych żartów dodających wszystkim otuchy.
– A to tchórzliwa bestia! – powtarzał Jan Maurycemu. – Tylko ty mi nie zachoruj 
tak jak 
tamci... Bo, uważasz, sprawię ci lanie, jeśli nie będziesz się dobrze sprawował.
Rozgrzewał go tym gderaniem, gdy nagle o jakie czterysta metrów spostrzegli 
wychodzących 
z lasku kilkunastu ludzi ubranych w ciemne mundury. Byli to – nareszcie! – 
Prusacy; poznali ich 
po spiczastych kaskach – pierwsi Prusacy, których od początku kampanii widzieli 
na odległość 
strzału karabinowego. Inne oddziałki ciągnęły za pierwszym, a przed nimi widać 
było niewielkie 
kłęby kurzu wzbijanego pociskami. Wszystko było przejrzyste i jasne jak na dłoni, 
Prusacy w swej 
niezwykłej precyzji przypominali ustawionych w ordynku ołowianych żołnierzyków. 
Po chwili, 
gdy pociski poczęły padać gęściej, cofnęli się, zniknęli znowu za drzewami.
Lecz dla kompanii Beaudoina byli tam wciąż. Karabiny jakoś same dały ognia. 
Pierwszy 
wygarnął Maurycy; Jan, Pache, Lapoulle i wszyscy pozostali poszli za jego 
przykładem. Nie było 
rozkazu, kapitan chciał powstrzymać pukaninę; lecz zrezygnował na znak 
porucznika Rochas, 
który tłumaczył, że trzeba koniecznie dać żołnierzowi odprężenie. Nareszcie 
strzelają, używają 
nabojów niesionych bez potrzeby od przeszło miesiąca. Szczególnie rozochocił się 
Maurycy, 
znajdując upust dla swego lęku, oszołamiając się detonacjami. Skraj lasu 
pozostawał jednak 
martwy, żaden liść nie drgnął, nie ukazał się ani jeden Prusak; strzelano do 
nieruchomych drzew.
Gdy po chwili Maurycy uniósł głowę, zaskoczył go widok pułkownika de Vineuil na 
koniu 
o kilka kroków opodal: i jeździec, i koń stali nieruchomi, jak wykuci w kamieniu. 
Z twarzą 
zwróconą w stronę nieprzyjaciela, pułkownik trwał tu, wystawiony na kule. Gały 
pułk. sto szósty 
musiał się tam wycofać, inne kompanie ściągnęły na pobliskie pola; strzelanina 
zbliżała się. 
I młody żołnierz zobaczył, nieco w głębi, sztandar wsparty na krzepkim ramieniu 
niosącego go 
podporucznika. Lecz nie był to już upiór sztandaru zatopiony we mgle porannej. 
Pod palącym 
słońcem złocisty orzeł promieniał, trójbarwny jedwab błyszczał wspaniale, choć 
sterany 
w chlubnych bitwach. Na tle błękitu niebios, w wichurze kanonady trzepotał jak 
sztandar 
zwycięstwa.
Czemu nie mieliby zwyciężyć, teraz kiedy się już biją? I Maurycy wraz z 
wszystkimi innymi 
z pasją marnował proch na ostrzeliwanie dalekiego lasu, w którym padał powolny i 
cichy deszcz 
gałązek. III
Henrietta przez całą noc nie mogła zasnąć. Dręczyła ją świadomość, że mąż jest w 
Bazeilles, 
tak blisko linii niemieckich. Na próżno powtarzała sobie jego przyrzeczenie 
powrotu w razie 
najmniejszego niebezpieczeństwa i co chwila wytężała słuch sądząc, że nadchodzi. 
Przed pójściem 
spać, około godziny dziesiątej, otworzyła okno, wsparła się łokciami na 
parapecie i pogrążyła 
w zadumie.
Noc była bardzo ciemna; Henrietta ledwo rozróżniała w dole bruk ulicy des 
Voyards, 
wąskiego mrocznego korytarza, zduszonego między starymi domami: W oddali, w 
stronie 
kolegium, widać było jedynie zamgloną gwiazdę latarni ulicznej; bił stamtąd 
ostry wyziew 
piwnicy, dochodziło miauczenie rozdrażnionego kota, ciężkie kroki zbłąkanego 
żołnierza. Dalej, 
wszędzie poza nią, snuły się niesamowite hałasy: nagłe galopady, długotrwałe 
warkoty – niby 
dreszcze śmiertelne. Henrietta słuchała, serce jej biło mocno i wciąż jeszcze 
nie rozpoznawała 
kroków męża na zakręcie ulicy.
Mijały godziny; niepokoiły ją teraz odległe błyski na polach, ponad szańcami. 
Było tak ciemno, 
że z trudem mogła się zorientować. W dole wielki biały obrus – to niewątpliwie 
zalane łąki. Jakiż 
to więc ogień widziała przed chwilą, co błyskał i gasnął tam, wyżej, zapewne na 
Marfée? 
I wszędzie płonęły takie ognie: w Pont-Maugis, Noyers, Frénois; ognie tajemnicze, 
migocące 
jakby nad niezliczonym tłumem mrowiącym się w ciemnościach. Potem niezwykła 
wrzawa 
jeszcze ją.. bardziej przeraziła: tupot maszerującej gromady, oddechy zwierząt, 
grzechot kul, cała 
kawalkada w głębi tej piekielnej pomroki. Nagle gruchnął strzał armatni – jedyny, 
straszliwy, 
przerażający wśród zupełnej ciszy, która po nim nastąpiła. Krew zastygła jej w 
żyłach. Co to było? 
Ani chybi znak, że jakiś manewr się powiódł, zapowiedź, że tamci są już gotowi i 
że niebawem 
wzejdzie słońce...
Około drugiej nad ranem Henrietta, w zupełnym ubraniu, rzuciła się na łóżko nie 
troszcząc się 
nawet o zamknięcie okna. Była przytłoczona znużeniem i niepokojem. Zazwyczaj 
opanowana, 
teraz drżała febrycznie, ona, która zazwyczaj była tak zrównoważona, która 
stąpała zawsze 
krokiem tak lekkim, że w ogóle nie było słychać, jak oddycha. Wreszcie zapadła w 
męczącą 
drzemkę – zdrętwiała, z dojmującym wyczuciem nieszczęścia ważącego się na 
czarnym niebie. 
Wtem armaty ozwały się znowu głuchymi dalekimi detonacjami; i kanonada już nie 
ustała – 
regularna, uporczywa. Drżąca wszystka, Henrietta siadła na łóżku. Nie poznawała, 
nie widziała 
pokoju. Potem zrozumiała: mgły unoszące się z sąsiedniej rzeki musiały wtargnąć 
do izby. A tam, 
w oddali, wciąż strzały. Wyskoczyła z łóżka, podbiegła ku oknu; słuchała.
Na którejś z wież w Sedanie biła czwarta. Świt wynurzał się, niemrawy i brudny w 
rudawej 
mgle. Niepodobna było coś zobaczyć, nie rozróżniała nawet budynków kolegium – o 
kilka przecie 
metrów. Gdzie strzelają, mój Boże?! Przede wszystkim pomyślała o bracie Maurycym, 
gdyż 
strzały były tak przytłumione, iż wydawało się, że dochodzą z północy, ponad 
miastem. Później 
nie miała już wątpliwości: strzelano przed nią; zatrwożyła się o męża. To na 
pewno w Bazeilles. 
Jednak na kilka minut uspokoiła się: odgłosy strzałów chwilami słyszała jak 
gdyby z prawej strony. 
Bitwa rozgrywała się więc może w Donchery, gdzie – jak wiedziała – nie zdołano 
wysadzić mostu. 
A potem owładnęła nią najokrutniejsza niepewność: czy to w Donchery, czy też w 
Bazeilles? Nie 
mogła już się zorientować, w głowie jej szumiało. Wkrótce wyczekiwanie stało się 
męczarnią. 
Musi dowiedzieć się natychmiast; zarzuciła szal na ramiona i wyszła.
Na ulicy des Voyards przez chwilę zawahała, się, tak jeszcze czarne wydało jej 
się miasto, 
spowite nieprzejrzystym tumanem. Świt nie dotarł do wilgotnego bruku między 
starymi 
zadymionymi fasadami. Na ulicy du Beurre, w głębi podejrzanego szynku, 
oświetlonego migocącą 
świecą, zobaczyła jedynie dwóch pijanych turkosów z dziewczyną. Skręciła w ulicę 
Maqua, 
bardziej ożywioną: jacyś żołnierze ukradkiem przemykali się wzdłuż chodników – 
może tchórze 
rozglą – dający się za schronieniem; jakiś rosły kirasjer w poszukiwaniu 
kapitana z pasją, stukał od 
drzwi do drzwi; gromada mieszczan, spotniałych ze strachu, że się tak zapóźnili, 
gramoliła się na 
bryczkę próbując dotrzeć jeszcze do belgijskiego Bouillon, dokąd od dwóch dni 
emigrowało pół 
Sedanu. Instynktownie Henrietta kierowała się w stronę Podprefektury – tam ją 
poinformują; 
umyślnie szła bocznymi ulicami, aby uniknąć wszelkich spotkań. Ale przez ulice 
du Four i des 
Laboureurs nie było przejścia: znajdowały się tam armaty – nie kończący się 
sznur dział 
i jaszczyków, niewątpliwie już w przeddzień ustawionych w tym zakątku, i – 
rzekłbyś – 
zapomnianych tam. Nikt ich nawet nie pilnował. Zmroził ją ten widok: artyleria, 
zbędna i ponura, 
śpiąca snem opuszczenia w głębi wyludnionych zaułków. Trzeba było zawrócić przez 
plac 
Kolegialny ku Grande-Rue, gdzie przed Hotelem Europejskim ordynansi trzymali 
konie 
w oczekiwaniu przybycia wyższych oficerów, których donośne głosy rozlegały się w 
rzęsiście 
oświetlonej jadalni. Na placu du Rivage i placu Turenne’a było jeszcze rojniej: 
grupy 
niespokojnych mieszkańców, kobiety, dzieci wmieszane w wystraszone wojsko w 
rozsypce. Tam 
Henrietta zobaczyła jakiegoś generała, który klnąc siarczyście wyszedł z hotelu 
„Pod Złotym 
Krzyżem”, po czym puścił się wściekłym cwałem. Chwilę wahała się przed bramą 
ratuszową; 
w końcu skręciła w ulicę Pontde-Meuse wiodącą ku Podprefekturze.
Nigdy dotychczas Sedan nie wydał się miastem tak tragicznym jak w tym momencie, 
ujrzany 
w brudnej szarzyźnie świtu, tonący we mgle. Domy wydawały się umarłe; wiele 
spośród nich było 
od dwóch dni opuszczonych i pustych, inne były na głucho zamknięte, pogrążone w 
pełnej trwogi 
bezsenności. Był to ranek cały rozdygotany wśród pustych jeszcze ulic, 
zaludnionych jedynie 
niespokojnymi cieniami, przecinanych nagłymi zniknięciami i tajemniczymi 
poruszeniami 
podejrzanej zbieraniny od przedednia błąkającej się po mieście. Zegar wybił pół 
do szóstej; huk 
armatni ledwo docierał, przygłuszony pośród wysokich czarnych fasad.
W Podprefekturze Henrietta znała córkę odźwiernej, Różę, młodą blondyneczkę o 
delikatnej 
i ładnej twarzyczce, zatrudnioną w fabryce Delaherche’a. Śpiesznie weszła do 
dyżurki. 
Odźwiernej nie zastała, ale Róża powitała ją z wrodzoną sobie uprzejmością.
– Ach, droga pani, ledwie już możemy ustać! Mama poszła tro – chę odpocząć. Bo 
proszę 
pomyśleć: całą noc trzeba było być na nogach: ciągle kręcili się tam i na powrót! 
– I nie czekając 
na pytania mówiła, mówiła, rozgorączkowana niezwykłymi przeżyciami w ciągu tej 
doby. – 
Marszałek, cóż, ten się wyspał... Ale biedny cesarz! Nie ma pani pojęcia, jak on 
cierpi! Proszę 
sobie wyobrazić, że wczoraj wieczorem poszłam pomagać przy wydawaniu bielizny. I 
oto 
przechodząc przez pokój sąsiadujący z łazienką usłyszałam jęki... och, jęki,-
jakby tam ktoś 
umierał! Przystanęłam drżąca, ze zlodowaciałym sercem, zrozumiawszy, że to 
cesarz... Podobno 
cierpi na straszną chorobę; przy ludziach jeszcze się opanowuje, lecz z chwilą 
gdy jest sam, to staje 
się silniejsze od jego woli: nieszczęsny krzyczy, skarży się, aż włosy stają na 
głowie.
– Gdzie się biją od rana, czy pani wie? – spytała Henrietta usiłując przerwać 
ten potok 
wymowy.
Róża gestem zbyła pytanie i ciągnęła:
– Więc, rozumie pani, chciałam wiedzieć... Chodziłam tam w nocy chyba cztery czy 
pięć razy, 
przyciskałam ucho do przepierzenia... Skarżył się ciągle, nie przestawał się 
żalić, jestem pewna, że 
nie mógł zasnąć ani na chwilę... Prawda? To straszne cierpieć tak, i to przy 
tych wszystkich 
utrapieniach i kłopotach! No, bo jest wielki kram, bezhołowie. Słowo daję, 
wszyscy wyglądają na 
wariatów! A tu coraz nowi przybysze, drzwi się nie zamykają; ludzie – jedni 
zirytowani, inni 
plączą... a w domu istna grabież: wszystko powywracane do góry nogami, 
oficerowie piją wprost 
z butelek, z butami włażą do łóżek!... O, wie pani, jeszcze najgrzeczniejszy to 
ten cesarz, zajmuje 
najmniej miejsca, w tym kącie, gdzie się chowa, aby krzyczeć z bólu...
Gdy Henrietta powtórzyła pytanie, Róża wreszcie rzekła:
– Gdzie się biją? Ano, w Bazeilles, od rana! Żołnierz konny przybył oznajmić to 
marszałkowi, 
który natychmiast udał się do cesarza, aby go uprzedzić. Właśnie może dziesięć 
minut temu 
marszałek odjechał i myślę, że cesarz z pewnością pojedzie za nim, bo go tam na 
górze ubierają... 
Widziałam przed chwilą, jak go strojono, trefiono i robiono Bóg wie co na twarzy.
Lecz Henrietta wiedząc wreszcie to, czego pragnęła, uciekła. – Dziękuję, Różo. 
Śpieszę się 
bardzo...
Dziewczyna uprzejmie odprowadziła ją aż do chodnika, dodając jeszcze: – Zawsze 
do usług, 
pani Weiss. Wiem, że z panią można mówić
o wszystkim...
Henrietta spiesznie wróciła do domu. Była przekonana, że zastanie tam męża, i 
nawet myślała, 
że nie znalazłszy jej w mieszkaniu musiał się mocno zaniepokoić; to ją 
przynaglało do pośpiechu. 
Gdy już była blisko, podniosła głowę sądząc, że zobaczy go w oknie wypatrującego 
jej powrotu. 
Lecz okno, wciąż szeroko otwarte, było puste. I kiedy weszła, gdy zajrzała 
kolejno do wszystkich 
trzech pokojów, z bolesnym zdumieniem odnalazła jedynie tę samą lodowatą mgłę, 
wstrząsaną 
armatnimi wystrzałami. Na chwilę podeszła do okna. Teraz, świadoma już – chociaż 
ściana mgieł 
porannych pozostawała nieprzenikniona – Henrietta doskonale zdawała sobie sprawę 
z walki 
wszczętej w Bazeilles, rozróżniała trzaskanie kartaczownic, druzgocące salwy 
baterii francuskich 
odpowiadających odległym bateriom niemieckim. Rzekłbyś, że detonacje się 
zbliżały, bitwa 
wzmagała się z każdą minutą..
Dlaczego nie ma Weissa? Przyrzekł stanowczo, że wróci w razie pierwszego ataku! 
I niepokój 
Henrietty pogłębiał się; wyobrażała sobie różne przeszkody – odciętą drogę, 
pociski, skutkiem 
których odwrót stawał się już zbyt niebezpieczny. Być może nawet wydarzyło się 
nieszczęście. 
Odsuwała precz tę myśl, krzepiąc się nadzieją. Potem przelotnie powzięła zamiar 
wyjścia na 
spotkanie męża. Powstrzymała ją niepewność: może się rozminą... a co się z nią 
stanie, jeżeli go 
nie spotka? Jakaż będzie jego rozpacz, gdy wróci i nie zastanie jej! Sama 
śmiałość wyprawy do 
Bazeilles w tej chwili wydawała się jej zresztą naturalna; bez niewczesnego 
bohaterstwa 
wchodziła w swą rolę kobiety czynnej, wypełniając w milczeniu to, czego wymaga 
utrzymanie 
w porządku gospodarstwa. Gdzie jest jej mąż, tam musi być i ona; to jasne... 
Lecz nagle 
wstrząsnęła się i odchodząc od okna powiedziała na głos:
– A pan Delaherche! Trzeba tam zobaczyć... Przypomniała sobie, że fabrykant 
także nocował 
w Bazeilles; jeżeli
wrócił, uzyska od niego jakieś wiadomości. Zbiegła szybko z powrotem. Zamiast 
iść ulicą des 
Voyards minęła wąskie podwórze domu
i przejście wiodące do rozległych zabudowań fabryki, której front wychodził na 
ulicę Maqua. 
W dawnym centrum ogrodu, teraz zabrukowanym, z zachowanym tylko jednym 
trawnikiem 
otoczonym majestatycznymi wiązami z ubiegłego stulecia, ku swemu zdziwieniu 
ujrzała przed 
zamkniętą bramą jednego z pracowników na warcie. Po chwili przypomniała sobie: 
poprzedniego 
dnia dowiedziała się, że tam właśnie złożono kasę siódmego korpusu. I wywarło to 
na niej 
osobliwe wrażenie: całe to złoto – ponoć miliony – schowane w tej wozowni, 
podczas gdy wokoło 
szalała śmierć. Kiedy wchodziła na schody służbowe, aby udać się do pokoju 
Gilberty, zatrzymała 
ją nowa niespodzianka, spotkanie tak nieprzewidziane, że aż zeszła z powrotem z 
trzech 
przebytych już stopni, niepewna, czy się odważy zastukać. Minął ją wojskowy: 
kapitan. Przemknął 
jak zjawa, zniknąwszy natychmiast, a jednak zdążyła go poznać: widywała go 
niegdyś 
w Charleville u Gilberty, kiedy ta była jeszcze tylko panią Maginot. Henrietta 
przeszła jeszcze 
kilka kroków podwórzem i spojrzała w górę ku dwóm wysokim, zasłoniętym żaluzjami 
oknom 
sypialni. Potem, mimo wszystko, zdecydowała się. Na pierwszym piętrze zamierzała 
zastukać do 
drzwi łazienki, jako przyjaciółka z lat dziecinnych, która przychodzi czasami na 
ranną pogwarkę. 
Lecz wystarczyło pchnąć te drzwi, snadź nie domknięte w pośpiechu... Weszła do 
garderoby, 
stamtąd do pokoju. Była to izba bardzo wysoka; spod sufitu zwieszały się 
szerokie zasłony 
z czerwonego aksamitu, całkowicie przykrywające obszerne łoże. Panowała tam 
miękka cisza 
beztroskiej nocy; żadnych hałasów, tylko spokojny oddech ledwo słyszalny śród 
nikłej woni bzu.
– Gilberto! – cicho zawołała Henrietta.
Młoda kobieta spała. W bladej poświacie sączącej się przez czerwone zasłony, 
widać było jej 
ładną krągłą głowę, która stoczywszy się z poduszki wsparła się o nagie ramię 
wśród gęstwiny 
wspaniałych, rozrzuconych czarnych włosów.
Poruszyła się, przeciągnęła nie otwierając oczu.
– Tak, tak... żegnaj... Och! proszę cię... – Wreszcie uniosła głowę i poznała 
Henriettę. – Ach!... 
to ty... Która godzina?
Gdy się dowiedziała, że wybiła właśnie szósta, uczuła niejakie zakłopotanie, 
które usiłowała 
pokryć żartami mówiąc, że nie jest to stosowna pora do budzenia ludzi. Następnie, 
na pierwsze 
zapytanie o męża odparła:
– Ależ on nie wrócił. Przyjdzie, myślę, dopiero koło dziewiątej. Czemuż by miał 
wracać tak 
wcześnie? Henrietta widząc ją uśmiechniętą w słodkim półsennym odrętwieniu 
musiała wyjaśnić:
– Powiadam ci, że biją się w Bazeilles już od świtu... A że jestem bardzo 
niespokojna o męża...
– Och, moja droga – wykrzyknęła Gilberta – całkiem niepotrzebnie... Mój mąż, 
uważasz, jest 
tak ostrożny, że byłby tu już od dawna, gdyby istniało najmniejsze 
niebezpieczeństwo... Dopóki go 
tu nie zobaczysz, możesz być spokojna.
Ta uwaga zastanowiła Henriettę. Rzeczywiście Delaherche nie należał do ludzi 
narażających 
się bez potrzeby. Poczuła się zupełnie uspokojona; pośpiesznie rozsunęła firanki, 
podniosła żaluzje 
i pokój zajaśniał mocnym, rudym blaskiem nieba, na którym słońce zaczynało 
przebijać i złocić 
mgłę. Jedno z okien pozostało przymknięte, słychać było teraz odgłosy wystrzałów 
armatnich 
w tej dużej ciepłej komnacie, przed chwilą tak zamkniętej i głuchej.
Gilberta, na wpół siedząc, łokciem wsparta na poduszce, patrzała w niebo swymi 
ładnymi 
jasnymi oczami.
– Więc się biją... – wyszeptała.
Koszula jej się zsunęła, jedno ramię było obnażone, różowa, delikatna skóra 
przeświecała pod 
rozrzuconymi pasmami ciemnych włosów, a przejmujący aromat, aromat miłości, 
towarzyszył jej 
przebudzeniu.
– Biją się tak wcześnie rano, mój Boże! Jakie to niedorzeczne: bić się!
Lecz oto spojrzenie Henrietty padło na parę wojskowych rękawiczek zapomnianych 
na stoliku; 
nie zdołała opanować wrażenia. Wtedy Gilberta zaczerwieniła się mocno i 
przyciągnęła ją na 
brzeg łóżka ruchem pieszczotliwie wstydliwym. Następnie, tuląc twarz do jej 
ramienia, rzekła 
cicho:
– Tak... wyczułam, że wiesz, że go widziałaś... Kochanie, nie trzeba mnie sądzić 
zbyt surowo! 
To dawny przyjaciel; wyznałam ci moją słabość niegdyś, pamiętasz, w Charleville? 
– Zniżyła 
jeszcze głos; mówiła dalej ze wzruszeniem, w którym przebijał jakby tłumiony 
śmieszek: – Tak 
mnie wczoraj błagał, gdy go ujrzałam... Pomyśl, w tej chwili walczy... może go 
zabiją... Czyż 
mogłam mu odmówić?...
W jej rozrzewnionej wesołości było to heroiczne i czarujące: ostatni podarunek 
rozkoszy – ta 
szczęśliwa noc ofiarowana w przededniu bitwy. Dlatego mimo zawstydzenia 
uśmiechała się 
z ptaszęcą lekkomyślnością. Nigdy by się nie zdobyła na zamknięcie drzwi, skoro 
wszystkie 
okoliczności ułatwiały schadzkę.
– Potępiasz mnie?
Henrietta słuchała z wielką powagą. Sprawy te zdumiewały ją, ponieważ ich nie 
pojmowała. 
Nie ma co, ona była inna! Od rana sercem trwała przy mężu, przy bracie – tam, 
pod kulami... Jak 
można było spać spokojnie, zażywać miłosnego wesela, gdy ukochane istoty 
znajdowały się 
w niebezpieczeństwie?
– Lecz twój mąż, moja droga, i ten chłopiec także... Gzy nie rani ci serca, że 
nie jesteś z nimi?... 
Czy nie przychodzi ci na myśl, że mogą ich tu wnieść z rozwalonymi głowami?
Swym uroczym nagim ramieniem Gilberta skwapliwie odsunęła ten obraz.
– Ach, mój Boże! Co też mi tu opowiadasz! Jesteś doprawdy niedobra, żeby mi tak 
psuć 
ranek!... Nie, nie, nie. chcę o tym myśleć, to. zbyt smutne!
I pomimo woli Henrietta z kolei uśmiechnęła się. Wspomniała ich dzieciństwo, 
kiedy to ojciec 
Gilberty, emerytowany wskutek odniesionych ran major de Vineuil, mianowany 
dyrektorem 
urzędu celnego w Charleville, wysłał córkę na folwark koło Ch?ne-Populeux, 
zaniepokojony jej 
kaszlem, pod świeżym jeszcze, strasznym wrażeniem, jakie wywarła na nim śmierć 
żony, której 
młodziutkie życie zniszczyła gruźlica. Dziewczynka miała dziewięć lat, a już jej 
zalotność rzucała 
się w oczy. Była urodzoną komediantką, chciała zawsze grać rolę królowej, 
stroiła się w szmatki, 
jakie miała pod ręką, zbierała srebrne opakowanie od czekolady na bransoletki i 
korony. Później 
pozostała taka sama, gdy w dwudziestym roku życia poślubiła inspektora leśnego 
Maginot. 
Ściśnięte wałami Mézi?res nie przypadło jej do smaku; zamieszkiwała nadal 
Charleville, gdyż 
lubiła jego dostatnie i wesołe życie. Ojciec już nie żył, Gilberta zażywała 
całkowitej swobody jako. 
towarzyszka pobłażliwego małżonka, którego nicość zatarła w niej wszelkie 
skrupuły... 
Zaściankowa złośliwość przypisywała jej podówczas wielu kochanków, lecz w 
rzeczywistości 
„zapomniała się” tylko z owym kapitanem Beaudoin, mimo zalewu mundurów, wśród 
których 
żyła dzięki dawnym stosunkom ojca oraz pokrewieństwu z pułkownikiem de Vineuil. 
Nie była 
przewrotna, po prostu garnęła się do uciech... I doprawdy można by zaręczyć, że 
biorąc kochanka 
poddawała się nieodpartej potrzebie błyszczenia urodą i radością.
– To bardzo niedobre ten nawrót... – zaczęła wreszcie swym poważnym tonem 
Henrietta.
Ale Gilberta przerwała jej jednym ze swoich wdzięcznych, pieściwych odruchów.
– Och, kochanie... Skoro nie mogłam uczynić inaczej i skoro to miało być tylko 
raz... Wiesz, że 
teraz wolałabym raczej umrzeć niż zdradzić mego obecnego męża.
Ani jedna, ani druga nie mówiły już nic, objęte serdecznym uściskiem, a tak 
przecie 
niepodobne do siebie. Słyszały bicie swych serc, mogłyby zrozumieć ich różną 
mowę: jedna – 
wszystka ogarnięta swą radością, oddając się, dzieląc... druga – pogrążona w 
poświęceniu 
jedynym, w wielkim, niemym bohaterstwie mocnych dusz.
– Ale prawda... biją się! – wykrzyknęła w końcu Gilberta. – Muszę się szybko 
ubrać.
Od chwili gdy zapadło milczenie, rzeczywiście huk wystrzałów, zdawało się, 
wzrósł. Gilberta 
wyskoczyła z łóżka i z pomocą przyjaciółki, nie chcąc wzywać pokojówki, jęła się 
prędko 
odziewać, aby być przygotowaną do przyjęcia odwiedzin czy też do wyjścia, gdyby 
okazała się 
potrzeba. Właśnie kończyła pośpiesznie się czesać, kiedy zastukano do drzwi; 
Gilberta zerwała się, 
by otworzyć, poznając głos starej pani Delaherche.
– Ależ naturalnie, droga mamo, możesz wejść.
Niebaczna, jak zwykle, wprowadzała ją zapominając, iż wojskowe rękawiczki leżą 
wciąż 
w tym samym miejscu, na stoliku... Na próżno Henrietta rzuciła się, by je 
pochwycić i cisnąć za 
fotel. Pani Delaherche musiała je zobaczyć, gdyż trwała przez chwilę jakby 
dusząc się, nie mogąc 
złapać oddechu. Mimowolnie powiodła oczyma dokoła pokoju i zatrzymała je. na 
udrapowanym 
czerwienią, rozścielonym łóżku.
– Aha, to pani Weiss przyszła cię zbudzić... No! No! Więc mogłaś spać, córko...
W istocie bynajmniej nie przyszła po to, aby to powiedzieć! Och, to małżeństwo, 
które syn 
uparł się zawrzeć wbrew jej woli – w przesileniu swej pięćdziesiątki, po 
dwudziestu latach 
lodowatego pożycia z kobietą ponurą i chudą – on, taki dotychczas rozsądny, 
oddał się bez reszty 
młodzieńczemu pożądaniu tej uroczej wdówki! Przyrzekła sobie czuwać nad 
teraźniejszością. Ale 
cóż – oto przeszłość wracała! Lecz czyż miała mówić? Żyła już tylko jako niemy 
wyrzut w domu, 
pełna surowej pobożności, przebywała zawsze w swym pokoju. Tym jednak razem 
zniewaga była 
tak ciężka, że pani Delaherche postanowiła przestrzec syna. Gilberta czerwieniąc 
się 
odpowiedziała:
– Tak, mimo wszystko przespałam się smacznie przez kilka godzin... Wiem, że 
Juliusz nie 
wrócił...
Jednym gestem pani Delaherche przerwała jej. Od chwili rozpoczęcia kanonady 
trwała 
w niepokoju, wyglądała powrotu syna. Lecz była typem matki-bohaterki. I zaraz 
wspomniała, 
z czym tu przyszła.
– Twój wuj pułkownik przysyła nam przez majora Bouroche ołówkiem skreślony list, 
w którym pyta, czy nie pozwoliłybyśmy na urządzenie tutaj ambulansu. Wie, że 
mamy miejsce 
w fabryce... Od-. dałam już do rozporządzenia tych panów dziedziniec i 
suszarnię... Trzeba jednak, 
abyś zeszła...
– Ach, w tej chwili! – odezwała się Henrietta podchodząc ku niej. – Pomożemy!
Gilberta również okazała się bardzo wzruszona i zapalona do nowej roli 
pielęgniarki. Ledwo 
zdążyła włożyć na głowę koronkowy czepek; zeszły wszystkie trzy. Gdy się 
zbliżały do 
przedsionka, na dole przez szeroko rozwarte drzwi ujrzały zbiegowisko uliczne. 
Wolno podjeżdżał 
niski wózek, rodzaj kariolki zaprzężonej w jednego konia prowadzonego przy pysku 
przez 
porucznika żuawów. Pomyślały, że właśnie przywieziono pierwszego rannego 
żołnierza.
– Tak, tak, to tutaj, proszę wejść!
Lecz wyprowadzono je z błędu. Rannym leżącym na bryczce był marszałek Mac-Mahon; 
miał 
na pół wyszarpany lewy pośladek. Po dokonaniu pierwszego opatrunku w domku 
ogrodnika 
odwożono go do Podprefektury. Marszałek był bez czapki, na pół rozebrany, złote 
hafty munduru 
były zbrukane krwią i kurzem. Nie mówiąc nic uniósł głowę, popatrzał z miną 
niepewną; po chwili, 
spostrzegłszy trzy kobiety, które złożyły ręce przejęte tym wielkim 
nieszczęściem – cała armia 
w osobie wodza porażona pierwszym pociskiem! – pochylił lekko głowę z bladym, 
ojcowskim 
uśmiechem.
Dokoła niego kilku ciekawych odsłoniło głowy. Inni, zatroskani, opowiadali już, 
że generał 
Ducrot został mianowany głównodowodzącym. Było pół do siódmej.
– A cesarz? – spytała Henrietta stojącego przed sklepem księgarza.
– Przejechał bez mała godzinę temu – odpowiedział sąsiad. – Poszedłem za nimi, 
widziałem, 
jak wyjeżdżał bramą Balan. Chodzą słuchy, że mu kula armatnia głowę urwała.
Lecz kupiec korzenny z naprzeciwka oburzył się.
– Dalibyście spokój! To kłamstwa! Giną tylko ludzie prości. W okolicy placu 
Kolegialnego 
bryczka wioząca marszałka przepadła w pęczniejącym tłumie, wśród którego krążyły 
już 
najbardziej nieprawdopodobne wieści z pola bitwy. Mgła się rozproszyła, ulice 
były zalane 
słońcem.
Lecz oto z podwórza zawołano szorstko:
– Pomocy pań potrzebujemy nie tam, ale tutaj!
Weszły wszystkie trzy, stanęły przed majorem Bouroche, który odrzucił w kąt 
mundur 
i wdział duży biały fartuch. Jego ogromna głowa o twardych zjeżonych włosach, z 
twarzą podobną 
do lwiego pyska, płonącą pośpiechem i energią, wznosiła się nad całą tą jeszcze 
nie zaplamioną 
bielą. I wydał się im tak straszliwy, że od razu mu się podporządkowały, 
posłuszne każdemu 
skinieniu, potrącając się wzajemnie w skwapliwości, by go zadowolić.
– Nic nie mamy... Proszę nam dać bieliznę, postarać się jeszcze o materace, 
proszę pokazać 
moim ludziom, gdzie jest studnia...
Pędziły, zwielokrotniały się, były już tylko sługami.
Wybór fabryki na ambulans był pomysłem szczęśliwym. Przede wszystkim znajdowała 
się 
tam suszarnia – olbrzymia hala o mnóstwie okien, w której można było swobodnie 
umieścić ze sto 
łóżek; sąsiednia szopa zaś doskonale się nadawała na salę operacyjną: wstawiono 
tam długi stół, 
studnia znajdowała się o kilka kroków, lżej ranni mogli oczekiwać na pobliskim 
trawniku. Nadto 
było tam doprawdy przyjemnie śród tych wiekowych wiązów darzących rozkosznym 
cieniem..
Bouroche wolał urządzić się od razu w Sedanie, przewidując rzeź, straszliwy 
napór, który miał 
odrzucić wojska. Pozostawił przy siódmym korpusie poza Floing dwa szpitale 
polowe, skąd po 
prowizorycznym opatrunku odsyłano by mu rannych. Wszystkie plutony sanitarne, 
wyposażone 
w pojazdy, trwały tam, aby zbierać tych, co padają na polu bitwy. I Bouroche, z 
wyjątkiem dwóch 
pomocników pozostałych na froncie, zabrał cały swój personel – dwóch lekarzy i 
trzech medyków 
– ci mieli wystarczyć przy operacjach. Poza tym miał jeszcze trzech aptekarzy i 
kilkunastu 
sanitariuszy. Ale nie rozchmurzał się: nie potrafił nic robić beznamiętnie.
– Cóż to za gospodarka? Proszę ściślej zsunąć te materace!... W tym kącie w 
razie potrzeby 
rozściele się słomę.
Armaty huczały. Major dobrze wiedział, że lada chwila może się zacząć robota, że 
nadjadą 
wozy pełne krwawiących ciał... i forsownie przygotowywał obszerną, jeszcze nie 
zaludnioną salę. 
Następnie w wozowni poczyniono inne przygotowania: na długiej desce ustawiono 
rzędem 
otwarte skrzynie z opatrunkami i lekarstwami, paczki szarpi, bandaże, kompresy, 
bieliznę, 
przyrządy stosowane przy złamaniach; obok dużego garnka z maścią królewską i 
butelki 
chloroformu były rozłożone nesesery chirurgiczne, połyskiwała jasna stal 
instrumentów, sondy, 
noże, nożyczki, piły – cały arsenał, zbiorowisko kształtów ostrych i tnących, 
wszystkiego tego, co 
się zagłębia, co wyrzyna, odkrawa, ścina... Ale brakowało misek.
– Z pewnością ma pani jakieś wazy, wiadra, rondle, co pani zresztą chce... I 
gąbki! Proszę mi 
dostarczyć gąbek!
Pani Delaherche zakrzątnęła się i niebawem wróciła wraz z trzema służącymi, 
przynosząc 
wszystkie naczynia, jakie tylko znalazła.
Stojąc przed skrzynkami narzędzi, Gilberta gestem przywołała Henriettę, 
wskazując je 
z lekkim drżeniem. Obie ujęły się za ręce i pozostały tak, milczące, wyrażając 
tym niemym 
uściskiem swój lęk i niespokojną, przenikającą je do głębi litość.
– Ha, moja droga! Pomyśleć, że można by nam coś uciąć...
– Biedni ludzie!
Bouroche umieszczał właśnie na dużym stole obszyty ceratą materac, gdy usłyszano 
u przedsionka tupot kopyt. To pierwszy wóz ambulansu wjeżdżał na dziedziniec. 
Wiózł tylko 
dziesięciu rannych siedzących naprzeciw siebie, przeważnie z ramieniem na 
temblaku; kilku 
postrzelonych w głowę miało obandażowane czoła. Zsiedli o własnych siłach, 
podtrzymywani 
tylko, i rozpoczęły się oględziny.
Henrietta delikatnie pomagała młodziutkiemu żołnierzowi zdjąć płaszcz z 
przeszytego kulą 
ramienia; wydał okrzyk bólu. Zauważyła numer jego pułku.
– Aha, pan jest ze sto szóstego! A może z kompanii Beaudoina? Nie, należał do 
kompanii 
Ravauda. Znał jednak kaprala Jana
Macquart i sądził, że jego pluton nie był jeszcze w boju. I ta tak niejasna 
informacja 
wystarczyła, aby uradować Henriettę: brat żyje! Byłaby całkiem uspokojona, gdyby 
mogła 
uścisnąć męża, którego nadal wciąż wyczekiwała.
W tym momencie, podniósłszy głowę, ze zdumieniem ujrzała o kilka kroków przed 
sobą 
Juliusza Delaherche, opowiadającego o strasznych niebezpieczeństwach, na jakie 
był narażony 
w drodze z Bazeilles do Sedanu. Skąd się tu wziął? Nie widziała go wchodzącego..
– A mój mąż? Nie ma go z panem?
Lecz Delaherche, troskliwie wypytywany przez matkę i żonę, bynajmniej nie kwapił 
się 
z odpowiedzią.
– Chwileczkę, proszę poczekać. I opowiadał dalej:
– Z Bazeilles do Balan chyba ze dwadzieścia razy groziła mi śmierć. Grad, 
huragan kul 
i pocisków armatnich!... I spotkałem cesarza, oho! bardzo dzielny! W końcu z 
Balan pognałem 
prosto tutaj...
Henrietta potrząsnęła go za ramię.
– A mój mąż?
– Weiss? Ależ on tam został, Weiss!
– Jak to, tam?
– Ano tak, podniósł karabin zabitego żołnierza i bije się.
– On się bije? Dlaczego?
– Och, strasznie zajadły! Nie chciał wcale iść ze mną, no i cóż? zostawiłem go.
Nieruchomymi, rozszerzonymi oczami Henrietta patrzała na Delaherche. Zapadła 
cisza. 
Potem kobieta spokojnie powzięła decyzję.
– W porządku. Idę tam.
Iść tam... ale jak? Toż to było niemożliwe, to szaleństwo! Delaherche znów mówił 
o kulach, 
o pociskach obsypujących drogę. Gilberta wzięła Henriettę za ręce, aby ją 
powstrzymać, a pani 
Delaherche usiłowała wykazać jej ślepe zuchwalstwo tego zamierzenia. Henrietta 
powtarzała 
z łagodną prostotą: – Nie, to bezcelowe: idę tam.
I uparła się; przyjęła jedynie czarną koronkową chustkę, którą Gilberta miała na 
głowie. 
Spodziewając się jeszcze, że zdoła ją przekonać, Delaherche oznajmił w końcu, iż 
pójdzie z nią do 
bramy Balan. Lecz spostrzegł wartownika, który wśród zamieszania, wywołanego 
urządzaniem 
szpitala, nie przestał chodzić tam i sam drobnym krokiem przed wozownią, gdzie 
była zamknięta 
kasa siódmego korpusu... I wspomniawszy, co przeżył, fabrykant zląkł się... 
Podszedł bliżej, aby 
rzutem oka upewnić się, iż miliony jeszcze się tam znajdują. Tymczasem Henrietta 
mijała już 
przedsionek.
– Niechże pani poczeka! Słowo daję, taka sama pani zajadła jak jej małżonek!
Zresztą nowy wóz ambulansowy właśnie wjeżdżał; trzeba było dać mu drogę. Ten był 
mniejszy, dwukołowy; wiózł dwóch ciężko rannych, leżących na pasach. Pierwszy, 
którego 
zniesiono z wszelkimi ostrożnościami, przedstawiał masę krwawiącego ciała, miał 
złamaną rękę 
i bok rozdarty wybuchem pocisku. Drugiemu zmiażdżyło prawą nogę. Bouroche 
natychmiast 
umieścił go na obitym ceratą materacu i przystąpił do pierwszej operacji wśród 
nieustannego ruchu 
sanitariuszy i pomocników. Siedzące opodal trawnika pani Delaherche i Gilberta 
zwijały bandaże.
Na dworze Delaherche dogonił Henriettę.
– Doprawdy, droga pani. Weiss, nie zrobi pani chyba tego szaleństwa... Jakże 
pani myśli 
odnaleźć męża? Jego już tam na pewno nie ma; prawdopodobnie popędził polami, aby 
wrócić... 
Upewniam panią, że Bazeilles jest niedostępne.
Lecz ona nie słuchała i przyśpieszała wciąż kroku. Zboczyła w ulicę du Ménil, 
kierując się ku 
bramie Balan. Dochodziła godzina dziewiąta. W porannym słońcu odcinały się 
wyraźnie cienie 
domów, na ulicach – falował niespokojny tłum, co chwila rozstępując się przed 
pędzącymi 
sztafetami. Grupowano się szczególnie dokoła kilku – żołnierzy bez broni, którzy 
już powrócili 
z pola walki – jedni lekko ranni, inni niezwykle podnieceni nerwowo, 
wykrzykujący 
i gestykulujący. A mimo wszystko miasto zachowałoby jeszcze swój niemal 
codzienny wygląd, 
gdyby nie sklepy z zamkniętymi okiennicami i obumarłe fasady, gdzie ani jedno 
okno nie było 
odsłonięte. No i armaty: to ciągłe ich granie, od którego drżały wszystkie 
kamienie, ziemią, mury, 
nawet dachówki.
Delaherche był w nader niemiłej rozterce; z jednej strony, jako człowiek honoru, 
poczuwał się 
do obowiązku nieodstępowania Henrietty, a z drugiej – przerażony był powtórną 
drogą do 
Bazeilles pod gradem pocisków. Nagle, gdy się zbliżali do bramy Balan, 
rozdzieliła ich fala 
oficerów na koniach. Ludzie tłoczyli się pod bramą w oczekiwaniu nowin. Na 
próżno Delaherche 
biegał szukając młodej kobiety: musiała być już poza murami, przyśpieszywszy 
kroku na drodze. 
Nie posuwając dalej swej gorliwości powiedział na głos:
– A niech tam, trudno! To zbyt niedorzeczne!
I począł włóczyć się po Sedanie, jak ciekawy mieszczuch, który nie chce nic 
utracić 
z widowiska, trawiony jednak rosnącym niepokojem. Co z tego wszystkiego wyniknie? 
A jeśli 
armia pobita, to czy miasto bardzo ucierpi? Odpowiedzi na te pytania, które sam 
sobie zadawał, 
wypadały niejasne, nazbyt zależne od wydarzeń. Mimo to zaczynał drżeć o swoją 
fabrykę, 
o nieruchomość przy ulicy Maqua, skąd zresztą wyniósł cały majątek i ukrył go w 
bezpiecznym 
miejscu. Udał się do ratusza, gdzie zastał radę miejską debatującą bez przerwy; 
zabawił tam przez 
dłuższy czas nie dowiedziawszy się nic nowego poza tym, że bitwa przybrała 
bardzo zły obrót. 
Armia nie wiedziała już, kogo ma słuchać, cofnięta przez generała Ducrot podczas 
jego 
dwugodzinnego dowództwa, przerzucona naprzód przez jego następcę, generała de 
Wimpffen; i te 
niepojęte wahanias to ponowne zdobywanie opuszczonych pozycji, brak planu i 
sprężystego 
kierownictwa – wszystko przyśpieszało klęskę.
Następnie Delaherche skierował się aż do Podprefektury, żeby się dowiedzieć, czy 
nie wrócił 
cesarz. Udzielono mu tylko informacji o marszałku Mac-Mahon, któremu chirurg 
opatrzył niezbyt 
niebezpieczną ranę i który teraz leżał sobie spokojnie w łóżku.
Ale około jedenastej, gdy fabrykant znowu tłukł się po ulicach, został na chwilę 
zatrzymany na 
Grande-Rue przed Hotelem Europejskim przez wolno przeciągający orszak okrytych 
kurzem 
kawalerzystów. Na czele rozpoznał cesarza wracającego po czterech godzinach 
spędzonych na 
polu bitwy. Śmierć najwidoczniej nie chciała go zabrać. Pot wywołany strachem w 
tym marszu 
przez klęskę, spędził szminkę z policzków, nawoskowane wąsy rozmiękły i obwisły, 
ziemista 
twarz miała bolesny wyraz przedśmiertnego otępienia.
Jeden z oficerów, który zsiadł z konia przed hotelem, opisywał grupce gapiów 
drogę przebytą 
z Moncelle do Givonne wzdłuż wąskiej dolinki, wśród żołnierzy pierwszego korpusu 
zepchniętych 
przez Sasów na prawy brzeg strumienia. Wrócono drożyną z Fond-de-Givonne w takim 
już ścisku, 
że gdyby cesarz nawet pragnął stanąć ponownie na czele wojsk, mógłby tego 
dokonać jedynie 
z największym trudem. I zresztą – po co?!
Gdy Delaherche słuchał tych szczegółów, dzielnicą wstrząsnęła gwałtowna 
eksplozja. Był to 
pocisk, który rozwalił jakiś komin na ulicy Św. Barbary, w pobliżu Wieży 
Fortecznej. Powstało 
zamieszanie, rozległy się krzyki kobiet. Delaherche przywarł do muru, w chwili 
gdy nowa 
detonacja strzaskała szyby w sąsiednim budynku. Jeżeli bombardują Sedan, 
sytuacja stawała się 
fatalna... Biegiem wrócił na ulicę Maqua; tak mu było pilno zobaczyć, że wyszedł 
śpiesznie na 
dach, gdzie mieścił się wysoki taras z widokiem na miasto i okolicę.
Od razu nieco się uspokoił. Walka rozgrywała się ponad miastem, baterie 
niemieckie z Marfée 
i Frénois prażyły daleko poza domy ostrzeliwując płaskowzgórze Algérie; 
Delaherche 
zainteresował się nawet lotem pocisków, obserwując olbrzymi łuk lekkiego dymu, 
jaki 
pozostawiały nad Sedanem, podobne do niewidocznych ptaków znaczących przestwór 
delikatnym 
śladem szarych piórek. Początkowo wydawało mu się zrozumiałe, że dachy 
okolicznych domów 
zostały podziurawione przez kilka zabłąkanych pocisków. Miasta jeszcze nie 
bombardowano. 
Potem przyglądając się baczniej, doszedł do przekonania, że były to odpowiedzi 
na nieliczne 
strzały armatnie wysyłane z placu. Zwróciwszy się ku północy oglądał uważnie 
cytadelę, ogromne, 
zawiłe nagromadzenie fortyfikacji, węgły czerniejących murów, zielone stoki 
obwałowań, 
geometryczne rozmieszczenie bastionów, przede wszystkim zaś trzy gigantyczne 
rogi: Ecossais, 
Grand Jardin i Rochette; dalej, ku zachodowi, ciągnęły się niby cyklopowe 
budowle – forty Nassau 
i Palatynatu. Delaherche doznał smętnego wrażenia, równocześnie ogromu i 
niepowagi... Na cóż 
się teraz zda to wszystko wobec tych armat, których pociski z taką łatwością 
przelatują z jednego 
krańca nieba na drugi? Plac zresztą nie był uzbrojony, nie było tam armat w 
dostatecznej ilości, ani 
amunicji, ani załogi. Zaledwie przed trzema tygodniami gubernator zorganizował 
gwardię 
narodową z ochotników mających obsługiwać kilka zdatnych do użytku dział. Tak 
tedy 
w Palatynacie czynne były trzy armaty, gdy natomiast przy bramie Paryskiej 
znajdowało się ich 
z pół tuzina. Tylko że wypadało zaledwie po siedem czy osiem nabojów na działo; 
oszczędzano 
strzałów, dawano po jednym co pół godziny – i właściwie raczej „dla honoru”: 
pociski nie 
dosięgały celu padając na przeciwległe łąki. Toteż baterie nieprzyjacielskie 
wzgardliwie 
odpowiadały tylko z rzadka, jakby z litości... Owe baterie właśnie interesowały 
Delaherche’a. 
Bystrym spojrzeniem lustrował wzgórze Marfée i przypomniał sobie o lunecie, 
którą się niegdyś 
zabawiał, dokonując z wyżyn tarasu przeglądu okolicy. Zeszedł tedy po nią; 
niebawem wrócił, 
nastawił przyrząd i począł się rozglądać, przesuwając szkła powolnym ruchem po 
polach, 
drzewach, domach; w pewnym momencie ujrzał ponad wielką baterią we Frénois ową 
grupę 
mundurów, której obecność na skraju sosnowego borku odgadł był Weiss, wtedy – w 
Bazeilles. 
Teraz on, dzięki powiększeniu, mógłby policzyć oficerów tego sztabu, tak 
dokładnie ich widział. 
Wielu na pół leżało w trawie, inni stojąc tworzyli grupki, na przedzie zaś stał 
samotnie człowiek 
suchej, szczupłej postaci; odziany był w całkiem skromny mundur, wyczuwało się w 
nim jednak 
władcę. Był to król pruski – ledwie na pół palca wysoki, ot, jeden z tych 
malutkich ołowianych 
żołnierzyków, jakimi bawią się dzieci. Delaherche upewnił się zresztą o tym 
dopiero później; nie 
spuszczał już z niego oka, powracając coraz do tej nieskończenie drobnej istoty, 
której twarz 
wielkości ziarnka soczewicy znaczyła się tylko bladym punktem pod rozległym 
błękitnym niebem. 
Nie było jeszcze południa; od dziewiątej król obserwował matematycznie dokładny, 
nieubłagany 
pochód swych armii. Szły, szły ciągle, trzymając się wytkniętych szlaków, 
zamykając kocioł krok 
za krokiem dookoła Sedanu – mur z ludzi i armat. Armia ciągnąca od lewej, 
przybyła nagą równiną 
Donchery, wychodziła z wąwozu Saint-Albert, mijała Saint-Menges, docierała do 
Fleigneux. 
Delaherche widział wyraźnie sunący za jedenastym korpusem, gwałtownie 
ścierającym się 
z wojskiem generała Douay, piąty korpus, korzystający z osłony leśnej, aby się 
przedostać na 
wzgórze Illy, gdzie wznosiła się kapliczka z Kalwarią, podczas gdy baterie 
dołączały się do baterii, 
tworząc stale wydłużające się pasmo grzmiących dział. Wszystek horyzont 
stopniowo zachodził 
już pożogą. Armia z prawej strony zajmowała obecnie całą dolinkę Givonne, 
dwunasty korpus 
opanował Moncelle, gwardia minęła już Daigny, postępując w górę rzeki, 
maszerując także ku 
kapliczce – po zmuszeniu generała Ducrot do wycofania się za las Garenne. 
Jeszcze jeden wysiłek 
– i książę pruski poda dłoń księciu saskiemu pośród tych nagich pól, niemal na 
rubieży lasu 
Ardeńskiego. Na południe od miasta nie było już widać Bazeilles, które zniknęło 
w dymie pożarów, 
w kurzawie zażartej walki.
A król, spokojny, patrzał, czekał od rana. Godzina, dwie jeszcze, może trzy: 
była to już tylko 
kwestia czasu, jeden mechanizm napierał na drugi, miażdżąca machina była w ruchu 
i kończyła 
swe zadanie. Pod bezkresem rozsłonecznionego nieba pole bitwy ścieśniało się, 
całe to wściekłe 
kotłowisko czarnych punktów zwierało się coraz bardziej dokoła Sedanu. Szyby 
lśniły w oknach, 
jeden dom na lewo, w stronie przedmieścia Cassine, zdawał się płonąć. Później, 
ponad tym 
wszystkim, na znowu opustoszałych polach w stronie Donchery i Carignan zapanował 
spokój 
błogi i świetlisty, ogarniając jasne wody Mozy, drzewa szczęśliwe tym, że żyją, 
rozległe żyzne role, 
szerokie zielone łąki – pod potężnym żarem południa.
Król zażądał bezzwłocznie meldunku. Przypatrując się olbrzymiej szachownicy, 
wszystko 
chciał wiedzieć i trzymać w ręku tę drobnicę ludzką, którą władał.
Na prawo od niego stado przerażonych jaskółek zawirowało, wzbiło się bardzo 
wysoko 
i zniknęło w południowej strome. IV
Na drodze do Balan Henrietta zrazu mogła iść szybkim krokiem. Minęła dopiero 
godzina 
dziewiąta, szeroka szosa obramowana domami i ogrodami była jeszcze wolna, jednak 
w miarę 
zbliżania się do miasteczka stawała się coraz bardziej zatłoczona przez 
uciekających mieszkańców 
oraz przez grupy wojsk. Za każdą nową falą tłumu Henrietta przywierała do murów, 
przesuwała się 
i jakoś przechodziła. Szczupła, drobna, w ciemnej sukni, ze swymi pięknymi blond 
włosami 
i jasną twarzyczką, prawie całkowicie schowaną pod czarną koronkową chustką, 
wymykała się 
spojrzeniem; nic nie opóźniało jej lekkiego, cichego kroku.
Lecz w Balan pułk piechoty morskiej zagradzał drogę. Była to zwarta masa ludzi 
oczekujących rozkazów pod osłoną rozłożystych drzew. Henrietta uniosła się na 
palcach; nie 
widziała końca tej ciżby. Mimo wszystko usiłowała zrobić się jeszcze mniejsza, 
prześliznąć się. 
Odpychały ją czyjeś łokcie, kolby karabinów trącały po bokach. Gdy tak przeszła 
ze dwadzieścia 
kroków, rozległy się krzyki, protesty. Jakiś kapitan odwrócił głowę i rozgniewał 
się.
– Ej, kobieto, czyście stracili rozum?!... Dokąd idziecie?
– Idę do Bazeilles.
– Jak to, do Bazeilles?!
Nastąpił ogólny wybuch śmiechu. Wskazywano ją sobie palcami, pokpiwano. Kapitan, 
sam 
również rozweselony, dorzucił:
– Do Bazeilles, moja mała, powinna byś i nas zabrać ze sobą. Byliśmy tam 
niedawno, mamy 
nadzieję, że wrócimy, ale uprzedzam, że tam jest gorąco!
– Idę do Bazeilles, do mego męża – łagodnie oświadczyła Hen – rietta; jej 
bladobłękitne oczy 
zachowywały wyraz spokojnego zdecydowania.
Śmiechy ustały, stary sierżant wyprowadził ją i zmusił do powrotu.
– Moje biedne dziecko, widzi pani, że przejść niepodobna. To nie dla kobiety: 
iść teraz do 
Bazeilles... Odnajdzie pani męża później. Proszę być rozsądną!
Musiała ustąpić, przystanęła na chwilę wspinając się na palce, zapatrzona w dal, 
z upartym 
postanowieniem przedostania się do Bazeilles. To, co dokoła słyszała, było dla 
niej całkiem jasne. 
Oficerowie gorzko wyrzekali na rozkaz odwrotu, który ich zmusił do opuszczenia 
miasta wkrótce 
po godzinie ósmej, ponieważ generał Ducrot, jako następca marszałka, umyślił 
skoncentrować 
wojska na płaskowzgórzu Illy.
Najgorsze było to, że gdy pierwszy korpus odstąpił zbyt wcześnie, oddając 
Niemcom dolinę 
Givonne, dwunasty, już gwałtownie atakowany z frontu, właśnie został 
przeskrzydlony od lewej 
strony. Następnie, kiedy po generale Ducrot komendę objął z kolei de Wimpffen, 
przeważył 
znowu plan początkowy: otrzymano rozkaz powtórnego zajęcia za wszelką cenę 
Bazeilles, aby 
odrzucić Bawarczyków aż do Mozy. Czyż to nie idiotyczne kazać im opuścić pozycję, 
którą teraz 
trzeba zdobywać? Owszem, gotowi pójść na śmierć, ale doprawdy nie dla zabawy!
Nastąpił ożywiony ruch ludzi i koni, ukazał się generał de Wimpffen; z 
rozognioną twarzą, 
unosząc się w strzemionach, wołał patetycznie:
– Chłopcy, nie wolno nam się cofnąć, to byłby koniec wszystkiego... Jeśli mamy 
cofać się, 
pójdziemy na Carignan, a nie na Mézi?res... Ale zwyciężymy, pobiliście ich dziś 
rano, pobijecie 
ich jeszcze!
Ruszył galopem; oddalił się drogą wiodącą ku Moncelle. Chodziły słuchy, że miał 
gwałtowną 
sprzeczkę z generałem Ducrot, który podtrzymywał swój plan, krytykując taktykę 
swego następcy; 
jeden twierdził, że odwrót przez Mézi?res był już niemożliwy od rana, drugi 
przepowiadał, że 
przed wieczorem, jeżeli się nie wycofają na płaskowzgórze Illy, armia będzie 
otoczona. I wytykali 
sobie wzajemnie nieznajomość terenu oraz istotnego położenia wojsk. Najgorsze 
było to, że obaj 
mieli słuszność...
Lecz oto od niejakiego czasu zwróciła uwagę Henrietty siedząca na skraju drogi 
znana jej 
rodzina ubogich tkaczy z Bazeilles: mąż, żona i trzy córki, z których najstarsza 
miała zaledwie 
dziewięć lat. Byli tak wycieńczeni i zdesperowani, że padli pod murem niezdolni 
do dalszej drogi.
– Ach, droga pani – powtarzała kobieta – nie mamy już nic... Pani wie: nasz dom 
stał na placu 
Kościelnym. Zapalił się od pocisku. Nie wiem, jakim cudem wszyscyśmy tam nie 
zginęli.
Trójka dziewczynek poczęła znowu łkać i głośno zawodzić, a matka, gestykulując 
jak szalona, 
opowiadała szczegóły ich nieszczęścia.
– Widziałam warsztat palący się jak wiązka suchego drzewa... Łóżko, meble 
spłonęły szybciej 
niż garstka słomy... I nawet zegar, tak, zegar, którego nie zdążyłam wynieść.
– Do stu diabłów! – zaklął mężczyzna, z oczyma pełnymi łez. – Co teraz z nami 
będzie?
Henrietta, aby ich uspokoić, powiedziała głosem, który drżał lekko:
– Jesteście razem, zdrowi i cali oboje, i macie przy sobie swe córeczki: na co 
się żalicie?
Potem zaczęła ich wypytywać, pragnęła wiedzieć, co działo się w Bazeilles, czy 
nie widzieli 
jej męża, jak wyglądał jej dom... Lecz oboje, dygocąc ze strachu, dawali 
sprzeczne odpowiedzi. 
Nie, nie widzieli pana Weissa, chociaż jedna z dziewczynek krzyknęła, że go 
widziała na 
chodniku... z wielką dziurą w środku głowy... Lecz ojciec wymierzył jej klapsa, 
aby zamilkła, 
ponieważ – jak mówił – na pewno kłamie. Go się zaś tyczy domu, pewnie stał 
jeszcze, gdy uciekali; 
pamiętali nawet, że zauważyli po drodze starannie zamknięte drzwi i okna, jak 
gdyby nie było tam 
żywej duszy. Zresztą w owym momencie Bawarczycy dopiero zajmowali plac Kościelny 
i musieli 
zdobywać miasteczko ulica po ulicy, dom po domu. Tylko że długa wypadła im droga. 
O tej porze 
całe Bazeilles z pewnością było w płomieniach.. I nieszczęśliwcy mówili dalej o 
tych rzeczach 
wywołując wizję straszliwą: płonące dachy, płynącą krew, trupy zaścielające 
ziemię.
– A więc? Mój mąż? – powtarzała Henrietta.
Nie odpowiadali już, łkali ukrywszy twarze w dłoniach. Henrietta owładnął 
okrutny niepokój. 
Nie słabnąc jednak, stała wyprostowana, z lekko drżącymi wargami. Czemu wierzyć? 
Na próżno 
mówiła sobie, że dziecko się pomyliło; widziała męża leżącego w poprzek ulicy, z 
gło – wą 
przedziurawioną kulą. Niepokoił ją też obraz domu zamkniętego na głucho: 
dlaczego? więc go tam 
nie było? Pewność, że jest zabity, nagle zmroziła jej serce. Lecz możliwe, że 
jest tylko ranny; 
trzeba się udać tam, być na miejscu; zdecydowała się tak gwałtownie, iż byłaby 
próbowała jeszcze 
torować sobie przejście, gdyby nie to, że w tym momencie trębacze dali sygnał 
wymarszu.
Wielu z młodych żołnierzy przybyłych z Tulonu, z Rochefort, z Brestu było ledwo 
przeszkolonych; a od rana bili się z brawurą, z tężyzną weteranów. Ci, co z 
Reims do Mouzon tak 
kiepsko maszerowali z braku wprawy, okazywali się najlepiej zdyscyplinowani, 
najbardziej 
w obliczu wroga bratersko złączeni więzami obowiązku i samozaparcia. Niech tylko 
odezwie się 
sygnał trębacza – wracali, podejmowali atak na nowo, choć im serca nabrzmiewały 
gniewem. 
Trzykrotnie – gwoli podtrzymania ich na duchu – zapowiadano przybycie dywizji, 
która nie 
nadchodziła... Czuli się opuszczeni, zdani na pastwę losu. Żądano od nich ofiary 
życia, prowadząc 
ich oto z powrotem na Bazeilles. Wiedzieli to i oddawali życie bez buntu, 
ścieśniając szeregi, 
opuszczając chroniące ich drzewa, i wracali pod kule karabinowe i pociski 
armatnie.
Henrietta wydała głębokie westchnienie ulgi. Nareszcie więc marsz! Podążyła za 
nimi 
z nadzieją przybycia razem, gotowa biec, gdyby tamci biegli. Ale niebawem znowu 
się zatrzymano. 
Pociski padały tu istnym deszczem; aby odbić Bazeilles, trzeba było zdobywać 
każdy metr drogi, 
zajmować po obydwu stronach uliczki, domy, ogrody. Pierwsze szeregi otworzyły 
ogień, 
posuwano się tylko podrywami, przy najmniejszych przeszkodach tracono długie 
minuty. 
Henrietta czuła, że nigdy nie dojdzie, jeżeli pozostanie na tyłach w oczekiwaniu 
zwycięstwa... 
I zdecydowała się, skręciła szybko na prawo, między dwa płoty, na dróżkę wiodącą 
ku łąkom.
Obmyśliła sobie, że dotrze do Bazeilles rozległymi łąkami obrzeżającymi Mozę. 
Plan ten nie 
był zresztą w niej skrystalizowany. Nagle stanęła w miejscu na brzegu 
nieruchomego rozlewiska, 
które z tej strony zagradzało jej drogę. Była to sztuczna powódź, zmieniająca 
nizinne grunty 
w jezioro obronne; o tym wcale nie pomyślała! Przez chwilę chciała się cofnąć; 
następnie, 
ryzykując utratę obuwia, szła dalej po mokrej trawie, w której grzęzła po kostki. 
Było to możliwe 
na przestrzeni stu metrów; potem natknęła się na mur ogrodowy. Teren obniżał się, 
głęboka na dwa 
metry woda uderzała o mur. Przejście było niemożliwe. Kobieta zacisnęła drobne 
pięści i ledwo 
powstrzymała wybuch płaczu. Po pierwszym wstrząsie ruszyła wzdłuż ogrodzenia, 
natrafiła na 
wąską uliczkę wijącą się między rozproszonymi domami. Sądziła, że tym razem jest 
ocalona, znała 
bowiem ten labirynt, pogmatwane ścieżki, których pasmo prowadziło jednak do 
miasteczka. Tam 
dopiero padały pociski. Henrietta zatrzymała się zdrętwiała, trupio blada, wśród 
ogłuszających 
detonacji, które otoczyły ją podmuchami wiatru. O kilka metrów przed nią 
rozerwał się pocisk. 
Odwróciła głowę, przyjrzała się lewobrzeżnym wzgórzom, skąd wznosiły się dymy 
niemieckich 
baterii; zrozumiała i ruszyła dalej z oczyma wlepionymi w horyzont, wypatrując 
pocisków, aby je 
omijać z całym mężnym spokojem, na jaki było stać jej naturę dobrej gospodyni. 
Nie chciała 
zginąć, chciała odnaleźć męża, zabrać go, żyć razem, zaznać jeszcze szczęścia.
Strzały nie ustawały już ani na chwilę. Przemykała się wzdłuż murów, przypadała 
do kopców, 
korzystała z najmniejszego schronienia. Lecz oto ujrzała przed sobą odsłoniętą 
przestrzeń – 
kawałek zrytej drogi już zawalonej odłamkami; gdy przywarowała za węgłem jakiejś 
wozowni, 
spostrzegła przed sobą, ponad wylotem sporej jamy, głowę dziecka rozglądającego 
się ciekawie 
dokoła. Był to dziesięcioletni chłopiec, bosy, odziany jedynie w koszulę i 
spodnie w strzępach, ot, 
włóczęga, wielce ubawiony bitwą. Jego wąskie czarne oczy lśniły i za każdym 
wybuchem 
wykrzykiwał radośnie:
– Och, jakie to śmieszne! Proszę się nie ruszać, leci jeszcze jeden!... Bęc! Ale 
ten ci gruchnął! 
Nie ruszać się, nie ruszać się!
I za każdym wybuchem dawał nurka w głąb jamy, po czym ukazywał się z powrotem, 
podnosił swą ptasią głowę, aby niebawem zapaść się znowu.
Henrietta zauważyła wtedy, że pociski lecą od strony Liry, podczas gdy baterie z 
Pont-Maugis 
i z Noyers biją tylko w kierunku Balan. Widziała całkiem wyraźnie dym za każdym 
strzałem, 
potem prawie równocześnie słyszała świst, po którym następowała eksplozja. 
Nastała krótka 
przerwa. Lekkie opary rozpraszały się powoli.
– Pewnie sobie popijają – krzyknął malec. – Prędko, prędko proszę mi podać rękę. 
Wiejemy!
Wziął ją za rękę i pociągnął za sobą; pędzili oboje jedno przy drugim, pochyleni, 
przebywając 
w ten sposób otwartą, przestrzeń. W momencie gdy właśnie przypadali do sterty, 
odwróciwszy się 
zobaczyli znowu lecący pocisk, który uderzył prosto w szopę, gdzie stali przed 
chwilą; wśród 
straszliwego huku szopa zawaliła się, co szczerze ubawiło chłopca.
– Brawo! – zawołał tańcząc z uciechy. – To ci bigosik, co? Był jednak wielki 
czas...
Niebawem wszakże Henrietta po raz drugi natknęła się na przeszkodę nie do 
przebycia: mury 
ogrodu – i żadnego przejścia. Jej mały towarzysz nie przestawał się śmiać; 
powiadał, że zawsze 
przejdzie, gdy zechce. Wdrapał się na daszek muru, po czym pomógł przejść 
Henrietcie. Jednym 
susem znaleźli się w warzywniku, pośród grząd fasoli i grochu. Wszędzie 
ogrodzenia! Aby się 
więc wydostać, musieli przejść przez niski dom ogrodnika. Mały, gwiżdżąc, 
wymachując rękami, 
szedł pierwszy; niczemu się nie dziwił. Pchnął drzwi, wtargnął do jednej izby, 
potem do drugiej; 
była w niej stara kobieta, zapewne jedyna pozostała tam istota. Wydawała się 
ogłupiała; stojąc 
obok stołu, spojrzała na dwie obce osoby, przechodzące sobie przez jej dom, i 
nie odezwała się ani 
słowem; oni również milczeli. Wkrótce weszli w uliczkę, którą mogli posuwać się 
przez chwilę. 
Potem zjawiły się nowe trudności – i tak trwało na przestrzeni bez mała 
kilometra: przesadzanie 
murów, przedzieranie się przez płoty, przez drzwi wozowni czy cudze okna – 
skracanie sobie drogi 
za wszelką cenę. Rozlegało się wycie psów; w pewnym momencie wędrowców omal nie 
stratowała krowa uciekająca wściekłym galopem. Snadź jednak zbliżali się do celu, 
docierała 
bowiem do nich woń spalenizny; wielkie rude kłęby dymu, podobne lekkim zwiewnym 
welonom, 
raz po raz zasnuwały słońce.
Nagle chłopak zatrzymał się; stanął przed Henriettą.
– Proszę powiedzieć, dokąd właściwie pani idzie? – Widzisz przecie, idę do 
Bazeilles.
Gwizdnął, wybuchnął przenikliwym śmiechem rozradowanego urwisa na wagarach.
– Do Bazeilles... O nie, to nie moja sprawa!... Ja idę gdzie indziej. Kłaniam 
się pięknie!
I zawrócił na pięcie, zniknął tak nagle, jak nagle się zjawił. Nigdy już nie 
miała go zobaczyć. 
Zostawszy sama Henrietta doznała osobliwego uczucia lęku. Zapewne, nie była to 
opieka – 
obecność przy niej tego wątłego dziecka; ale oszołamiał ją swoją paplaniną. 
Teraz drżała, ona, tak 
zazwyczaj dzielna. Pociski armatnie już nie padały. Niemcy przestali ostrzeliwać 
Bazeilles, 
niewątpliwie w obawie, aby nie zabijać swoich, obecnie już panów miasteczka. Ale 
od kilku minut 
słyszała gwiżdżące kule, rozpoznając owo bzykanie wielkich much, o którym jej 
opowiadano. 
W dali było takie kłębowisko wściekłej wrzawy, że już nawet nie rozróżniała w 
niej strzelaniny. 
Gdy skręcała za węgieł domu, usłyszała koło ucha tępy odgłos upadającego odłamka 
muru: kula 
utrąciła róg ściany frontowej. Henrietta zbladła. Wtem, zanim rozstrzygnęła, czy 
się odważy iść 
dalej, otrzymała w czoło jakby uderzenie młotem; ogłuszona padła na oba kolana. 
Druga kula, 
odbita rykoszetem, musnęła ją lekko nad lewą brwią. Henrietta podniosła obie 
ręce do czoła 
i odjęła je czerwone od krwi. Lecz pod palcami wyczuwała czaszkę nie naruszoną – 
i powtarzała 
głośno, aby dodać sobie odwagi:
– To głupstwo, nic mi nie jest... Cóż to! Nie boję się, nie, nie boję się!
Była to prawda. Wstała i odtąd kroczyła pośród kuł z obojętnością człowieka 
uwolnionego od 
siebie samego, który już nie rozumuje, lecz oddaje swe życie. Nie usiłowała już 
się ochraniać, szła 
prosto, z wysoko podniesioną głową, przyśpieszając kroku jedynie dlatego, że 
pragnęła dojść do 
celu! Pociski rozrywały się dokoła niej, raz po raz groziła jej śmierć; nie 
zauważała tego. Jej 
zabiegliwy pośpiech, ruchliwość milczącej kobiety zdawały się ją wspomagać, 
przeprowadzać 
cało pośród niebezpieczeństw. Nareszcie Bazeilles! Przebywszy pole lucerny 
dotarła do szerokiej 
ulicy przecinającej miasteczko. Ledwie się na niej znalazła, rozpoznała na prawo, 
w odległości 
dwustu kroków, swój dom. Palił się, był cały w płomieniach, niewidocznych w 
pełnym słońcu; 
dach się już na poły zawalił, z okien buchały kłęby czarnego dymu. – Puściła się 
biegiem, bez tchu.
Od godziny ósmej Weiss już tam tkwił, zamknięty, oddzielony od cofającego się 
wojska. 
Powrót do Sedanu stał się od razu niemożliwością, gdyż Bawarczycy wydostając się 
z parku 
Montvilliers odcięli linię odwrotu. Weiss był sam, z karabinem i resztą nabojów, 
gdy spostrzegł 
przed drzwiami grupę żołnierzy, pozostałych jak i on w tyle, odciętych od 
towarzyszy, 
szukających wzrokiem schronienia, aby przynajmniej drogo sprzedać swoją skórę. 
Zbiegł szybko, 
aby im otworzyć, i od tej chwili dom został obsadzony: załoga składała się z 
kapitana, kaprala 
i ośmiu szeregowców – wszyscy doprowadzeni do ostateczności, wściekli, 
zdecydowani bronić się 
do upadłego.
– Ha! Wawrzyniec! To i ty tu jesteś! – wykrzyknął Weiss, zdumiony widokiem wśród 
nich 
wysokiego chudego człeka w spodniach i kurtce z niebieskiego płótna, który 
trzymał karabin 
zabrany jednemu z leżących opodal zabitych.
Wawrzyniec był pomocnikiem ogrodnika w sąsiedztwie. Miał około trzydziestu lat. 
Niedawno 
stracił matkę i żonę: obydwie padły ofiarą złośliwej febry.
– Dlaczego miałbym tu nie być – odpowiedział. – Mam tylko swoje gnaty, mogę je 
śmiało 
oddać... A poza tym, wiecie, to mnie: bawi, ponieważ strzelam niezgorzej... To 
będzie paradne: za 
każdym strzałem sprzątnąć jednego z tych łotrów.
Kapitan i kapral przystąpili już do oględzin budynku. Nie, na parterze nic się 
nie da urządzić... 
Poprzestano tylko na przysunięciu mebli pod drzwi i okna, aby je możliwie 
najsolidniej 
zabarykadować. Następnie w trzech pokoikach pierwszego piętra oraz na strychu 
zorganizowali 
obronę, chwaląc zresztą przygotowania poczynione już przez Weissa: materace, 
którymi były 
obłożone żaluzje, otwory strzelnicze rozmieszczone w różnych odstępach między 
listwami. Gdy 
kapitan z narażeniem życia rozejrzał się po okolicy, uszu jego dobiegł dziecięcy 
płacz. – Co to? – 
spytał.
Weiss ponownie ujrzał w sąsiedniej farbiarni. chorego małego Augusta, z 
twarzyczką 
czerwoną od gorączki na tle białej pościeli, proszącego o wodę wzywającego matkę, 
która już mu 
nie mogła odpowiedzieć, leżąc na przedprożu z roztrzaskaną głową... Odparł ze 
smutkiem:
– To tam, obok, płacze biedny chłopczyk, któremu pocisk armatni zabił matkę.
– Do stu piorunów! – warknął Wawrzyniec. – Trzeba im będzie dobrze za to 
wszystko 
zapłacić.
Dotychczas tylko zabłąkane kule docierały do fasady domu. Weiss i kapitan w 
towarzystwie 
ogrodniczka i dwóch żołnierzy weszli na strych, skąd mogli lepiej obserwować 
drogę. Była 
widoczna na skos, aż do placu Kościelnego. Plac ten był teraz w ręku Bawarczyków, 
którzy jednak 
posuwali się wciąż jeszcze nader mozolnie i z wielką ostrożnością. Na rogu 
jednej z uliczek garść 
piechurów trzymała ich w szachu w ciągu blisko kwadransa; ogień był gęsty, trupy 
pokotem 
zalegały bruk... Zanim zwycięzcy poszli dalej, musieli zdobywać dom na drugim 
rogu. Chwilami 
w chmurze dymu widać było uzbrojoną w karabin kobietę strzelającą z okna. Był to 
dom piekarza; 
znajdowali się tam zabłąkani żołnierze wespół z mieszkańcami. Gdy budynek został 
zdobyty, 
wybuchły krzyki, okrutne kotłowisko potoczyło się aż do przeciwległego muru, 
fala, w której 
ukazywały się: spódnica kobieca, męska kurtka, zjeżona siwa czupryna... Później 
zawarczała 
salwa karabinowa; krew trysnęła aż pod daszek muru. Niemcy byli bezlitośni: 
każdego 
schwytanego z bronią w ręku, jeżeli nie był w mundurze, rozstrzeliwali na 
miejscu. Wobec 
szaleńczego oporu miasteczka gniew ich rósł, a olbrzymie straty, jakie ponosili 
od prawie pięciu 
godzin, podniecały ich do okrutnych represji. Strumienie spływały krwią, ciała 
poległych 
tarasowały drogę, gdzieniegdzie skrzyżowanie ulic było już tylko składnicą mięsa, 
skąd dobywały 
się rzężenia. W każdym domu, który Niemcy po zaciętej walce zdobywali, widziano 
ich, jak 
ciskali wiechcie podpalonej słomy; jedni biegli z pochodniami, inni skrapiali 
mury naftą – 
i wkrótce całe ulice stały w ogniu; Bazeilles płonęło.
Tymczasem pośrodku miasteczka jeden tylko dom Weissa, głuchy, z zasuniętymi 
żaluzjami, 
zachowywał groźny wygląd twierdzy zdecydowanej na opór.
– Uwaga! Idą! – krzyknął kapitan.
Salwa dana z poddasza i z pierwszego piętra powaliła trzech Bawarczyków 
biegnących 
wzdłuż murów. Pozostali cofnęli się, przywarowali na wszystkich załomach drogi i 
rozpoczęło się 
oblężenie domu. Huraganowy deszcz kul chłostał fasadę. Strzelanina nie ustawała 
w ciągu 
dziesięciu minut, obłupując cegły i tynk, nie wyrządzając jednak większych szkód. 
Lecz jeden 
z żołnierzy, którego kapitan zabrał z sobą na poddasze, przez nieostrożność 
ukazał się w oknie 
i został zabity na miejscu, ugodzony kulą w sam środek czoła.
– Tam do licha! O jednego mniej! – warknął kapitan. – Uważajcie, nie ma nas zbyt 
wielu, nie 
możemy lekkomyślnie pozwalać się zabijać!
Sam wziął karabin i strzelał, ukryty za okiennicą. Szczególny jego podziw 
zyskiwał 
Wawrzyniec, ogrodniczek. Klęcząc jak na czatach, z lufą swej odtylcówki wrażoną 
w wąską 
szparę strzelnicy, walił jedynie na pewniaka i nawet z góry ogłaszał wynik.
– Tego niebieskiego oficerka: w serce. Tego drugiego tam dalej, o, tego chudego 
drągala: 
między oczy. A ten rudobrody grubas mnie drażni, tego: w brzuch.
– I za każdym razem człowiek padał – zdruzgotany, ugodzony w zapowiedziane 
miejsce; 
a Wawrzyniec strzelał dalej – spokojnie, bez pośpiechu, bo było tego, a było, 
jak opowiadał, 
i trzeba by niemało czasu, aby ich w ten sposób wytłuc, po kolei, jednego za 
drugim.
– Ach! gdybym miał dobry wzrok! – biadał ze złością Weiss. Stłukł właśnie 
okulary. Zostały 
mu binokle, ale nie udawało mu
się umocować ich na nosie, tak spotniałą miał twarz; i często strzelał na chybi 
trafi, 
zgorączkowany, cały drżący. Jego zwykły spokój topniał w żarze rosnącej pasji.
– Nie śpieszcie się, to nic niewarte – powtarzał Wawrzyniec. – O, wymierzcie 
starannie w tego 
tam bez hełmu, koło rogu sklepu korzennego. Doskonale, strzaskaliście mu łapę i 
trzepie się teraz 
we. krwi.
Lekko pobladły Weiss patrzał.
– Dobijcie go – wyszeptał.
– Zmarnować nabój? O nie, lepiej sprzątnąć drugiego!
Napastnicy musieli zauważyć ten groźny ogień karabinowy kierowany z okienka na 
poddaszu. 
Kto tylko się wysunął naprzód, zostawał na placu. Wprowadzili tedy na linię 
świeże oddziały 
z rozkazem gęstego ostrzelania dachu. Z tą chwilą nie sposób już było utrzymać 
redutę: dachówki 
zostały podziurawione z taką łatwością, jak gdyby były cienkimi arkuszami 
papieru, pociski 
wdzierały się ze wszech stron, bzykając jak pszczoły. Załodze groziła 
nieuchronna śmierć.
– Schodzimy – postanowił kapitan. – Na pierwszym piętrze można się jeszcze 
trzymać.
Lecz w momencie gdy zwracał się ku drabinie, padł, trafiony w pachwinę kulą 
karabinową.
– Za późno, psiakrew! Weiss i Wawrzyniec z pomocą pozostałego żołnierza uparli 
się, że go 
zniosą, choć wołał, aby nie tracili czasu przez niego: on już swoje dostał, może 
równie dobrze 
zdechnąć na górze jak na dole. Jednakże, gdy go w pokoju pierwszego piętra 
ułożono na łóżku, 
chciał jeszcze kierować obroną.
– Strzelajcie w kupę, nie troszczcie się o resztę. Dopóki wasz ogień nie 
osłabnie, nie wedrą się; 
są na to zbyt ostrożni.
Istotnie, oblężenie domku trwało, przeciągało się nadmiernie. Go chwila zdawało 
się, że runie 
wśród bijącej weń nawałnicy; a przecie w tej burzy, wśród dymu, wyłaniał się na 
nowo – tkwiący 
na miejscu, podziurawiony, pocięty, plujący jednak kulami przez każdą szczelinę. 
Napastnicy, 
rozjątrzeni tą długą zwłoką i stratą tylu ludzi przez taką ruderę, wrzeszczeli, 
strzelali z odległości, 
nie mając odwagi rzucić się, aby wywalić drzwi i okna na dole.
– Uwaga! – krzyknął kapral. – Jedna żaluzja poszła! Gwałtownie ostrzeliwana 
żaluzja wypadła 
z zawias. Lecz Weiss
poskoczył, przysunął do okna szafę i zaczajony z tyłu Wawrzyniec mógł nadal 
strzelać. Jeden 
z żołnierzy leżał u jego stóp ze zdruzgotaną szczęką, krwawiąc obficie. Inny 
otrzymawszy postrzał 
w gardło zatoczył się aż pod ścianę, gdzie rzęził bez ustanku, konwulsyjnie 
drżąc na całym ciele. 
Pozostawało ich już tylko ośmiu, nie licząc kapitana, który zbyt osłabiony, aby 
mówić, na wpół 
siedząc w głębi łóżka, komenderował jeszcze na migi. Podobnie jak strych – trzy 
izby pierwszego 
piętra stawały się niemożliwe do utrzymania, gdyż poszarpane materace nie dawały 
osłony przed 
pociskami; odłamki tynku spadały ze ścian i z powały, sprzęty były poobijane, 
boki szafy 
rozłupywały się jak pod ciosami siekiery. A najgorsze było to, że zaczynało 
braknąć amunicji.
– Jaka szkoda! – narzekał Wawrzyniec. – Tak dobrze idzie!
Nagle Weiss mruknął: – Poczekajcie!
Pomyślał o żołnierzu zmarłym tam, na poddaszu. Wszedł na górę, obszukał 
nieboszczyka, aby 
zabrać naboje. Cały kawał dachu był wyrwany; Weiss ujrzał błękitne niebo, płat 
wesołego światła; 
zdziwił go ten widok... Aby uniknąć śmierci, czołgał się na kolanach. Potem, gdy 
już trzymał 
naboje – było ich jeszcze ze trzydzieści – zbiegł pędem. Ale na dole, kiedy się 
dzielił 
z ogrodniczkiem tym nowym zapasem, któryś z żołnierzy krzyknął i padł na brzuch. 
Było ich teraz 
już tylko siedmiu; za chwilę zostało sześciu: kaprala ugodziła w lewe oko kula, 
która mu rozsadziła 
czaszkę.
Od tej chwili Weiss stracił wszelką świadomość. Wraz z pięcioma towarzyszami 
strzelał wciąż 
jak szaleniec, aby zużyć wszystkie naboje, nie myśląc o kapitulacji. W trzech 
małych pokoikach 
podłoga była zawalona odruzgami sprzętów. Trupy zagradzały drzwi, ranny w kącie 
nie 
przestawał jęczeć okropnie. Wszędzie krew lepiła się do podeszew. Czerwona 
struga ściekała po 
schodach. Niepodobna było już prawie oddychać w powietrzu ciężkim i piekącym od 
prochu, 
pełnym cierpkiego, mdlącego dymu; mrok panował niemal zupełny, przetykany tylko 
błyskami 
wystrzałów.
– Do stu piorunów! – wykrzyknął Weiss. – Sprowadzili armatę!
Rzeczywiście, bezsilni wobec tej garstki szaleńców tak opóźniających im robotę, 
Bawarczycy 
ustawiali do ataku działo na rogu placu Kościelnego. Może nareszcie zdołają 
przejść, kiedy kulami 
armatnimi, obalą ten dom... I zaszczyt, jaki im wyświadczono, niesamowicie 
ubawił oblężonych; 
pełni pogardy, sypali szyderstwami. Ach, podli tchórze z tą swoją armatą! Wciąż 
na klęczkach 
Wawrzyniec mierzył starannie, biorąc na cel artylerzystów; za każdym strzałem 
zabijał jednego, 
tak iż załoga długo nie mogła obsłużyć działa, i minęło pięć czy sześć minut, 
zanim dano pierwszy 
wystrzał. Wycelowany zresztą za wysoko, zerwał jedynie kawał dachu.
Ale koniec się zbliżał. Na próżno obszukiwano zabitych, nie było już ani jednego 
naboju. 
Wycieńczeni, półprzytomni, oblężeni szukali omackiem, co by można rzucić z okien. 
Jeden z nich, 
który wychylił się wrzeszcząc i wygrażając pięściami, padł podziurawiony gradem 
kul; 
pozostawało ich pięciu. Co robić? Schodzić, próbować wymknąć się przez ogród i 
łąkami? W tej 
chwili na dole wybuchło zamieszanie, wściekła fala wznosiła się po schodach: 
byli to Bawarczycy, 
którzy nareszcie okrążyli dom i po wyważeniu tylnych drzwi wdarli się do wnętrza. 
Straszliwy bój 
zawrzał w ciasnych izdebkach, wśród trupów i pogruchotanych mebli. Jednemu z 
żołnierzy 
przebito pierś bagnetem, dwóch innych wzięto do niewoli, podczas gdy kapitan 
wydawszy ostatnie 
tchnienie leżał z otwartymi ustami, z ramieniem wciąż jeszcze wzniesionym, jakby 
dla wydania 
rozkazu. Tymczasem oficer, uzbrojony w rewolwer rosły blondyn, którego krwią 
nabiegłe oczy 
niemal wychodziły z orbit, spostrzegł Weissa i Wawrzyńca – jednego w płaszczu, 
drugiego 
w granatowej płóciennej kurtce – i zagadnął gwałtownie po francusku:
– Co to? Kim jesteście? Go tu robicie?
Po czym, widząc, że są czarni od prochu, zrozumiał... Obrzucił ich obelgami, już 
po niemiecku, 
głosem załamującym się z pasji. I wznosił pistolet, aby im roztrzaskać głowy, 
gdy żołnierze, 
którymi dowodził, rzucili się i chwyciwszy Weissa i Wawrzyńca, popchnęli ich ku 
schodom. 
Zostali zniesieni, porwani przez tę ludzką falę, która zepchnęła ich na drogę, i 
potoczyli się aż pod 
przeciwległy mur wśród takich wrzasków, iż nie słychać było wcale głosu dowódcy. 
Wtedy – 
przez dwie lub trzy minuty, podczas gdy gruby jasnowłosy oficer usiłował ich 
uwolnić, aby 
przeprowadzić egzekucję – mogli stanąć i spojrzeć...
Inne domy zapalały się. Bazeilles było już tylko, jednym płonącym stosem. Przez 
wysokie 
okna kościoła zaczynały się wysuwać wiązki płomieni. Żołnierze, którzy właśnie 
wyrzucali 
z domu starą damę, zażądali od niej zapałek, aby podpalić jej łóżko i firanki. 
Coraz bliżej docierały 
pożary pod wiechciem rzuconej słomy, pod strugą nafty. Była to już tylko wojna 
dzikusów, 
rozwścieczonych długotrwałością walki, mszczących się za swych poległych, za te 
stosy trupów, 
po których deptali. Wyjące bandy miotały się śród dymu i iskier, w straszliwej 
wrzawie złożonej 
z wszelakich hałasów: przedśmiertnych jęków, wystrzałów i huku obsuwających się 
murów..
Nie widać było prawie nic; olbrzymie tumany bladej kurzawy, jakby naładowane 
ohydą rzeki, 
zasnuwały słońce wonią sadzy i oparów krwi. Wciąż jeszcze we wszystkich kątach 
mordowano, 
niszczono; buszowały wypuszczone na swobodę bestie, bezrozumna złość, wściekłe 
szaleństwo 
człowieka pożerającego człowieka.
I wtedy wreszcie Weiss ujrzał swój dom w płomieniach. Przybiegli żołnierze z 
pochodniami, 
inni podsycali ogień dorzucając odłamki sprzętów. Parter zajął się rychło, dym 
wydobywał się 
wszystkimi wyrwami fasady i dachu. Niebawem pożar objął i sąsiednią farbiarnię. 
Nastąpił 
moment straszny: usłyszano głos leżącego w łóżku małego Augusta, który bredził w 
gorączce, 
wciąż jeszcze wzywając matki, podczas gdy spódnica nieszczęsnej kobiety, 
rozciągniętej na ziemi 
z roztrzaskaną czaszką, zaczynała płonąć. – Mamo... pić... Mamo, daj mi wody...
Zasyczały płomienie, głos umilkł, nie rozróżniano już nic prócz ogłuszającego 
„hura!” 
zwycięzców.
Lecz oto nagłe ponad hałas, ponad wrzaski wzbił się straszny okrzyk. To 
Henrietta nadeszła 
i zobaczyła męża pod murem, przed plutonem gotującym się do salwy.
Rzuciła mu się na szyję.
– O Boże! Co się stało? Nie zabiją cię!
Weiss, osłupiały, patrzał na nią. Ona! Jego żona, do której od tak dawna tęsknił, 
którą tak 
uwielbiał! Ocknął się zadrżawszy gwałtownie. Cóż on uczynił? Czemu został, aby 
strzelać, 
zamiast wrócić do niej, jak przysiągł? W błysku świadomości widział swe utracone 
szczęście, 
brutalne rozstanie się na zawsze. Potem, ujrzawszy nagle jej zakrwawione czoło, 
machinalnie 
wybełkotał:
– Jesteś ranna? To szaleństwo, żeś tu przyszła!... Porywczym gestem przerwała mu:
– Och, u mnie to głupstwo... Ale ty, ty! Dlaczego cię zatrzymują? Nie dam cię 
zabić!
Oficer szamotał się po zatłoczonej drodze, usiłując cofnąć pluton. Spostrzegłszy 
kobietę 
obejmującą za szyję jednego z jeńców, zwrócił się do niej po francusku, wołając 
szorstko:
– No! No! Tylko bez głupstw! Skąd się pani wzięła? Czego pani chce?
– Chcę mego męża...
– To pani mąż ten człowiek?... Został skazany, sprawiedliwości musi stać się 
zadość.
– Chcę mego męża!
– Proszę być rozsądną... Proszę się odsunąć, nie zamierzamy pani zrobić nic 
złego.
– Chcę mego męża.
Zrezygnowawszy z zamiaru przekonania jej oficer już miał dać rozkaz, aby ją siłą 
wydarto 
z ramion męża, gdy dotychczas milczący i niewzruszony Wawrzyniec nagle przemówił:
– Panie kapitanie, to ja sprzątnąłem wam tylu ludzi. Niech mnie rozstrzelają, to 
w porządku, 
zwłaszcza że nie mam nikogo: ani matki, ani żony, ani dziecka... a ten pan jest 
żonaty... Doprawdy, 
puśćcie go, potem załatwicie się ze mną... Nie panując nad sobą kapitan ryknął:
– Cóż to za pomysły? Czy to kpiny ze mnie? Hej tam, jeden na ochotnika, aby 
usunąć tę 
kobietę!
Musiał ten rozkaz powtórzyć po niemiecku. Wreszcie jeden żonierz się zbliżył: 
przysadzisty 
Bawar z ogromną głową porosłą gęstwiną rudych włosów, z której wyzierał szeroki 
kwadratowy 
nos i duże niebieskie oczy. Był zbrukany krwią, przerażający, podobny do 
niedźwiedzia 
jaskiniowego.
Henrietta powtarzała w rozdzierającym krzyku:
– Chcę mego męża! Zabijcie mnie razem z nim!
Lecz oficer, bijąc się uroczyście w piersi, powtarzał, że nie jest katem, że 
jeśli nawet zdarzają 
się tacy, co zabijają niewinnych, to on do nich nie należy. Ona nie została 
skazana... i raczej rękę 
by sobie odrąbał, niż miałby jej wyrządzić najdrobniejszą krzywdę.
Gdy Bawarczyk się zbliżał, Henrietta wszystkimi członkami przylgnęła do Weissa.
– Ach, mój drogi, błagam cię, zatrzymaj mnie, pozwól mi umrzeć razem z tobą!
Weiss płakał wielkimi łzami i nie odpowiadając starał się uwolnić ramiona i 
biodra 
z konwulsyjnego uścisku nieszczęsnej kobiety.
– Więc ty mnie już nie kochasz, skoro chcesz umrzeć beze mnie... Zatrzymaj mnie, 
to ich 
znudzi, zabiją nas razem.
Oderwał jedną z jej drobnych dłoni, przywarł do niej ustami i całując 
równocześnie mozolił 
się nad rozluźnieniem uścisku drugiej.
– Nie, nie! Zatrzymaj mnie! Ja chcę umrzeć...
Wreszcie, z trudem, oderwał jej obie ręce. Dotychczas milczący, teraz powiedział 
tylko:
– Żegnaj, droga żono.
I już rozmyślnie pchnął ją w ramiona Bawarczyka. Wyrywała się, krzyczała, 
podczas gdy 
żołdak, zapewne chcąc ją uspokoić, gadał coś do niej, oblewając falą chrapliwych 
słów. 
Gwałtownym wysiłkiem zdołała uwolnić głowę; widziała wszystko.
To nie potrwało więcej nad trzy sekundy. Weiss, któremu w momencie pożegnania 
zsunęły się 
binokle, czym prędzej nałożył je na nos, jak gdyby chciał patrzeć śmierci prosto 
w oczy, cofnął się 
o krok, oparł plecami o mur i skrzyżował ramiona. Twarz tego grubawego, 
flegmatycznego 
młodzieńca w poszarpanej kurtce jaśniała uniesieniem i wspaniałą urodą męstwa. 
Obok niego 
Wawrzyniec poprzestał na wsunięciu rąk do kieszeni. Zdawał się oburzony okrutną 
sceną, 
nikczemnością tych dzikusów, co zabijają ludzi w oczach ich żon. Wyprostował się, 
spojrzał 
i plunął w nich wzgardliwym okrzykiem:
– Wstrętne świnie!
Lecz oficer już wznosił szablę i dwaj skazańcy runęli, ogrodniczek twarzą do 
ziemi, a drugi, 
buchalter, na bok, pod samym murem. Ten przed skonaniem skręcił się w ostatniej 
konwulsji, 
zatrzepotały mu powieki, usta się wykrzywiły. Oficer podszedł i poruszył go nogą, 
chcąc się 
upewnić, że naprawdę przestał żyć.
Henrietta widziała wszystko: umierające oczy, które jej szukały, okropny podrzut 
agonii, 
gruby but trącający ciało... Nawet nie krzyknęła, tylko milczkiem, wściekle 
wżarła się zębami w to, 
na co natrafiła... Bawarczyk wyrwał dłoń i zawył z bólu. Powalił ją, omal nie 
zatłukł. Twarze ich 
stykały się, nie miała nigdy zapomnieć tej brody, tych rudych, nasiąkłych krwią, 
włosów 
i rozszerzonych wściekłością niebieskich oczu z wywróconymi białkami.
Henrietta nigdy nie zdołała sobie dokładnie przypomnieć, co nastąpiło potem. 
Miała tylko 
jedno pragnienie: znaleźć się znowu przy zwłokach męża, zabrać je, czuwać nad 
nim. Ale jak 
w koszmarnym śnie, wznosiły się różne przeszkody i co krok ją zatrzymywały. 
Znowu wywiązała 
się gęsta strzelanina, powstało wielkie poruszenie wśród wojsk niemieckich 
zajmujących Bazeilles: 
to przybywała nareszcie piechota morska. Bój znowu rozgorzał z taką 
gwałtownością, że młoda 
kobieta została odrzucona w lewo, w jakąś uliczkę, wpędzona w stado przerażonych 
mieszkańców. 
Zresztą co do wyniku walki nie mogło być wątpliwości; było za późno na odbicie 
opuszczonych 
pozycji. Przez blisko jeszcze pół godziny piechota walczyła zaciekle, ginąc w 
bohaterskim 
uniesieniu. Lecz przeciwnicy wciąż otrzymywali posiłki, wynurzali się zewsząd, z 
łąk, z dróg, 
z parku Montivilliers. Nic już teraz nie mogłoby ich wyprzeć z tego miasteczka, 
tak drogo 
okupionego, gdzie tyle tysięcy ich leżało we krwi i w płomieniach. Obecnie 
dokonywało. się 
dzieło zagłady, była tam już tylko kostnica rozrzuconych członków i dymiących 
szczątków; 
wymordowane, zniweczone Bazeilles zmieniło się w popiół.
Po raz ostatni Henrietta ujrzała w dali swój domek, którego po – dłogi zapadały 
się wśród 
wirowiska drobnych płomieni. Przed sobą wciąż widziała leżące pod murem ciało 
męża.
Lecz porwała ją nowa fala. Trąbki grały sygnał odwrotu. Henrietta została 
uniesiona i nie 
zdając sobie sprawy jak, znalazła się w bezładnej dreptaninie tłumu zalewającego 
szeroką drogę. 
Nic już nie wiedziała, aż ocknęła się w Balan u nieznajomych ludzi, w jakiejś 
kuchni, łkając 
spazmatycznie, z głową opadłą na stół. V
Na płaskowzgórzu Algérie o godzinie dziesiątej żołnierze kompanii kapitana 
Beaudoin wciąż 
jeszcze leżeli w polu kapusty, z którego nie ruszyli się od rana. We wzmożonym 
krzyżowym ogniu 
baterii z Hattoy i z półwyspu Iges zginęło jeszcze dwóch ludzi, a rozkaz 
wymarszu nie nadchodził. 
Czyż mieli spędzić tu cały dzień i dać się wybijać bez walki?
Żołnierze nie mogli już nawet sobie ulżyć strzelaniem. Kapitanowi udało się 
wreszcie 
przerwać ogień, gwałtowne a zbędne ostrzeliwanie przeciwległego lasku, gdzie z 
pewnością nie 
było już ani jednego Prusaka.
Słońce zaczynało, dopiekać nieznośnie, wręcz parząc żołnierzy rozciągniętych na 
ziemi pod 
gołym niebem.
W pewnej chwili Jan odwrócił się i z niepokojem spojrzał na Maurycego: 
chłopakowi głowa 
opadła, policzek przywierał do ziemi, oczy były zamknięte, nieruchoma twarz 
bardzo blada.
– Hej tam, chłopcze! Co ci jest?
Lecz Maurycy po prostu spał. Czekanie, zmęczenie powaliły go, chociaż hulała 
wszędzie 
śmierć. I obudził się nagle, otworzył szeroko spokojne oczy, w których niebawem 
na nowo 
odmalował się mętny przestrach. – Nie potrafiłby powiedzieć, jak długo drzemał. 
Zdawał się 
wynurzać z jakiejś czarownej, przepastnej nicości.
– Powiedz, jakie to zabawne! Przespałem się... – wyszeptał. – Ach, to mi dobrze 
zrobiło!...
Istotnie, czuł teraz w skroniach i żebrach mniej dojmująco ów bolesny ucisk 
strachu, od 
którego trzeszczą kości. Zażartował z Lapoulle’a, który od momentu zniknięcia 
Chouteau 
i Loubeta niepokoił się o nich i koniecznie chciał ich szukać. Świetny pomysł, 
aby się schronić za 
drzewa i wypalić fajkę! Pache przypuszczał, że zatrzymano ich w ambulansie, 
gdzie brakło 
sanitariuszów. Też niezbyt miłe zajęcie – zbieranie rannych pod obstrzałem! Po 
czym, pomny 
przesądów rozpowszechnionych w jego stronach rodzinnych, dodał z lękiem, że 
dotykanie 
umarłych przynosi nieszczęście: sprowadza śmierć.
– Zamilcz, do stu piorunów! – huknął porucznik Rochas. – Alboż tu się umiera?
Pułkownik de Vineuil, na swym rosłym wierzchowcu, odwrócił głowę. Uśmiechnął się 
– 
jedyny raz od rana... Potem na nowo zapadł w bezruch, wciąż nieczuły na pociski, 
oczekujący 
rozkazów.
Maurycy, zainteresowany teraz sanitariuszami, śledził ich robotę: poszukiwania 
w zagłębieniach terenu. Tam na końcu drogi polnej, za skarpą, musiał się 
znajdować lotny 
ambulans, którego personel przetrząsał okolicę. Pośpiesznie rozbijano namiot, 
wyładowując 
równocześnie z furgonu potrzebny sprzęt, kilka narzędzi, nieco bielizny, to, co 
najniezbędniejsze 
do prowizorycznych opatrunków przed wysłaniem rannych do Sedanu, w miarę 
rozporządzania 
wozami transportowymi, których niebawem miało zabraknąć. Był tam tylko personel 
pomocniczy 
i zwłaszcza sanitariusze dawali przykład bohaterstwa niemego i wytrwałego. Widać 
było ich szare 
postacie, z czerwonym krzyżem na czapce i naramienniku, z narażeniem życia 
posuwające się 
powoli, spokojnie, śród strzelaniny, aż do miejsca, gdzie padł człowiek. 
Czołgali się na kolanach, 
starali się korzystać z rowów i płotów, wyzyskiwali wszelkie nierówności gruntu, 
bez fanfaronady 
zbędnego ryzyka. Potem rozpoczynali swą ciężką pracę. Przede wszystkim należało 
odróżnić 
rannych od umarłych, a wielu było omdlałych. Jedni leżeli twarzą w dół, z ustami 
w kałuży krwi, 
dusząc się; inni mieli gardła pełne błota, jak gdyby gryźli ziemię; jeszcze inni 
-. rozrzuceni 
bezładnie, ze skurczonymi rękami i nogami, z piersią na poły zgniecioną. 
Sanitariusze ostrożnie 
wydobywali, wyciągali tych, co jeszcze dyszeli, prostując ich członki, unosząc 
głowy, które 
oczyszczali jak najstaranniej. Każdy z nich miał przy sobie manierkę ze świeżą 
wodą, którą 
dawkował nader oszczędnie. I często można ich było widzieć klęczących przez 
długie minuty, 
usiłujących ocucić rannego, wyczekujących, aż otworzy oczy.
O pięćdziesiąt metrów na lewo Maurycy zobaczył sanitariusza starającego się 
rozpoznać ranę 
młodziutkiego żołnierza, któremu z rękawa ściekała, kropla po kropli, strużka 
krwi. Człowiek 
z czerwonym krzyżem wykrył wreszcie źródło krwotoku i zatamował uciskając 
tętnicę. W nagłych 
przypadkach dawali w ten sposób pierwszą pomoc, przy złamaniach unieruchomiali i 
bandażowali 
członki, tak by. transport mógł się odbyć bezpiecznie. Następował wreszcie ów 
moment wielkiej 
wagi: sanitariusze podtrzymywali tych, którzy mogli iść, innych nieśli w 
ramionach, jak małe 
dzieci, albo „na barana”, bądź wreszcie łączyli się po dwóch, trzech, czterech, 
zależnie od 
trudności, robili „koszyczek” ze splecionych dłoni, unosili leżących ujmując ich 
za nogi i za 
ramiona. Poza przepisowymi noszami były tam różne zmyślne wynalazki, 
improwizowane nosze 
z karabinów powiązanych za pomocą rzemieni od plecaków. I wszędzie, na gołej 
równinie, którą 
orały pociski, widziano ich posuwających się samotnie lub grupami, uchodzących z 
ciężarem, 
schylających głowy, macających grunt stopami – z wspaniałym a roztropnym 
heroizmem.
Spojrzawszy w prawo, Maurycy zobaczył jednego z nich, szczupłego i wątłego 
młodzieniaszka, który – niczym pracowita mrówka, co niesie zbyt grube ziarno – 
dźwigał 
zwisającego mu u szyi ciężkiego sierżanta ze strzaskanymi nogami; po chwili 
ujrzał ich obydwu 
wywracających się, obalonych siłą eksplozji pocisku armatniego. Gdy się dym 
rozwiał, okazało się, 
że sierżant leży na wznak i nie ma świeżej rany, sanitariusz natomiast leży z 
rozpłatanym bokiem. 
I wkrótce nadszedł inny sanitariusz – druga pracowita mrówka – który, 
stwierdziwszy śmierć 
towarzysza, z kolei zarzucił sobie rannego na plecy i uniósł.
Wtedy Maurycy zakpił z Lapoulle’a:
– Jeżeli wolisz tę robotę, idźże im pomóc!
Od niejakiego czasu baterie z Saint-Menges wzmocniły ogień, grad pocisków 
gęstniał, 
a kapitan Beaudoin, przechadzając się wciąż niecierpliwie przed kompanią, w 
końcu podszedł do 
pułkownika zauważając, że to już okrucieństwo przez tyle godzin przymusową 
bezczynnością 
wyczerpywać nerwy żołnierza.
– Nie mam rozkazu – powtarzał stoicko pułkownik.
Później ujrzano generała Douay przejeżdżającego galopem z całym sztabem. Spotkał 
się 
właśnie z generałem de Wimpffen, przybyłym z usilną prośbą, by się utrzymał na 
swej pozycji, co 
Douay, jak sądził, mógł mu przyrzec, lecz pod kategorycznym warunkiem, że 
wzgórze Illy, na jego 
prawym skrzydle będzie bronione. Gdyby stracono pozycję w Illy, nie odpowiadał 
za nic, odwrót 
stawał się koniecznością. De Wimpffen oświadczył, że wojska pierwszego korpusu 
mają zająć 
wzgórze Kalwarii. I rzeczywiście ujrzano prawie natychmiast wkraczający tam pułk 
żuawów. 
Toteż Douay, uspokojony, zgodził się na wysłanie dywizji generała Dumont w 
sukurs mocno 
zagrożonemu dwunastemu korpusowi. Lecz w kwadrans później, gdy stwierdził 
wzorową, 
postawę swego lewego skrzydła, nagle wydał okrzyk oburzenia wznosząc oczy ku 
niebu, zauważył 
bowiem, że wzgórze jest puste: nie było już żuawów, opuszczono pozycję, której 
zresztą pod 
piekielnym ogniem baterii z Fleigneux niepodobna było już utrzymać. Zrozpaczony, 
przewidując 
klęskę, pośpieszył na prawe skrzydło. Wtedy natknął się na paniczną, bezładną 
ucieczkę dywizji 
generała Dumont, zmieszanej z resztkami pierwszego korpusu. Ten, oddając Daigny 
dwunastemu 
korpusowi saskiemu, a Givonne – gwardii pruskiej, zmuszony był do odstąpienia na 
północ, przez 
las Garenne, pod obstrzałem baterii, które nieprzyjaciel rozmieścił na 
wszystkich wzniesieniach 
wzdłuż całej doliny. Straszliwa obręcz żelaza i płomieni zacieśniała się; jedna 
część gwardii 
kontynuowała marsz na Illy ze wschodu na zachód, okrążając wzgórza, podczas gdy 
w kierunku 
przeciwnym za jedenastym korpusem zajmującym SaintMenges postępował wciąż piąty: 
minąwszy Fleigneux wysuwał swe armaty stale naprzód z bezczelną zuchwałością, 
tak 
przeświadczony o ignorancji i bezsile wojsk francuskich, że nie czekał nawet na 
przybycie 
piechoty.
Kiedy artyleria nieprzyjacielska przygotowywała w ten sposób ostateczne natarcie 
na Illy, 
generał Douay postanowił zrobić ostatni wysiłek, aby odbić wzgórze. Wysłał 
rozkazy; dzięki 
osobistej interwencji udało mu się powstrzymać zbiegów z dywizji Dumonta i 
sformować 
kolumnę, którą skierował na płaskowzgórze. Trzymała się tam dzielnie przez kilka 
minut. Lecz 
kule gwizdały tak gęsto, taki huragan pocisków szalał nad nagim, pozbawionym 
drzew polem, że 
zaraz wybuchła panika unosząc ludzi wzdłuż zboczy, tocząc ich jak źdźbła słomy 
zaskoczone 
burzą. A generał uparł się i pchnął naprzód nowe pułki.
Przejeżdżający galopem kurier wśród okropnej wrzawy krzykiem podał rozkaz 
pułkownikowi 
de Vineuil. Ten natychmiast wspiął się w strzemionach i z rozpłomienionym 
obliczem, szerokim 
zamachem szabli wskazał pagórek, wołając:
– No, chłopcy, nareszcie na nas kolej! Naprzód, na górę! Zelektryzowany sto 
szósty pułk 
wstrząsnął się. Jedna z pierwszych
zerwała się na nogi kompania kapitana Beaudoin; żołnierze ze śmiechem wołali, że 
zardzewieli, że mają w stawach pełno ziemi. Lecz zaraz po pierwszych krokach 
trzeba było 
skoczyć do okopu ochronnego, tak gwałtowny stawał się ogień. I przemykano się 
zginając karki.
– Synku – powtarzał Jan Maurycemu – uwaga! To najpaskudniejszy moment. Nie 
pokazuj 
końca nosa, bo ci go na pewno uszkodzą. I pozbieraj sobie dobrze do kupy kości 
pod skórą, jeśli 
ich nie chcesz zostawić po drodze. Ci, co tym razem wrócą, będą szczęściarzami.
Pośród ogólnego hałasu i bzykania pocisków Maurycy ledwo słyszał. Sam już nie 
wiedział, 
czy się boi, biegł uniesiony pędem innych, bez własnej woli, z jednym tylko 
pragnieniem: 
skończyć z tym natychmiast. I tak dalece stał się cząstką fali tego rwącego 
potoku, że gdy nastąpiło 
nagłe cofnięcie się u końca okopów przed nagim terenem, który pozostawał do 
przebycia, 
natychmiast uczuł ogarniającą go panikę, chęć ucieczki. Był to odruch 
rozkiełznanego instynktu, 
bunt mięśni posłusznych rozproszonym dookolnym powiewom.
Żołnierze już zawracali, gdy poskoczył ku nim pułkownik.
– Słuchajcie, chłopcy! Nie zrobicie mi tego wstydu... Nie postąpicie jak tchórze. 
Przypomnijcie sobie: sto szósty pułk nigdy się nie cofał! Wy pierwsi 
zhańbilibyście nasz sztandar!
Parł konia, zagradzał drogę uciekającym, przemawiał do każdego, mówił o Francji 
drżącym od 
łez głosem.
Porucznik Rochas tak się tym wzruszył, że wpadł w okrutny gniew, dobył szpady i 
płazował 
nią żołnierzy jak kijem.
– Podłe dranie, już ja was powypycham na górę kopniakami w tyłek! Macie słuchać 
albo 
rozbiję mordę pierwszemu, co będzie wiał!
Ale te gwałty, ci żołnierze prowadzeni kopniakami do boju – to pułkownika 
przejmowało 
wstrętem.
– Nie, nie, poruczniku, oni wszyscy pójdą za mną... Nieprawdaż, chłopaczki, nie 
zostawicie 
swego starego pułkownika, żeby się sam jeden męczył z Prusakami?... Naprzód, na 
górę!
Ruszył przodem – i rzeczywiście poszli za nim; tak poczciwie, po ojcowsku do 
nich 
przemówił, iż niepodobna go było opuścić. Zresztą on sam przebył spokojnie nagie 
pola na swym 
rosłym koniu, podczas gdy ludzie rozpraszali się, rozsypywali w tyralierę, 
korzystając 
z najdrobniejszej osłony. Teren wznosił się teraz poprzez co najmniej pięćset 
metrów ścierniska 
i pola buraków, nim dotarli do wzgórza. Zamiast klasycznego natarcia, tak jak 
się to odbywa na 
manewrach, regularnymi liniami, widać było tylko przygarbione plecy przemykające 
się tuż nad 
ziemią, żołnierzy pojedynczo lub grupkami pełznących, skaczących raptownie jak 
owady, 
dopadających szczytu dzięki zręczności i przebiegłości. Niemieccy artylerzyści 
musieli ich 
dostrzec: pociski ryły ziemię, tak teraz częste, że wybuchy rozlegały się prawie 
nieprzerwanie. 
Zginęło pięciu ludzi, jednego porucznika przecięło na pół.
Maurycemu i Janowi poszczęściło się: napotkali płot, za którym mogli gnać 
niepostrzeżeni. 
Jednakże jednemu z ich kolegów kula przebiła skroń; upadł zagradzając im drogę; 
musieli nogami 
odsuwać go na bok. Ale trupy już się nie liczyły, było ich zbyt wiele. Ohyda 
pola bitewnego, widok 
rannego żołnierza, który wyjąc przytrzymywał oburącz wnętrzności, czołgający się 
jeszcze koń 
z potrzaskanymi udami – cała ta straszliwa agonia już ich teraz nie wzruszała. I 
cierpieli jedynie 
wskutek przytłaczającego żaru południowego słońca, które paliło ramiona.
– Tak mi się chce pić! – wybełkotał Maurycy. – Jakbym miał gardło pełne sadzy. 
Czy nie 
czujesz zapachu spalenizny, osmalonej wełny?
Jan potrząsnął głową.
– Tak samo było czuć pod Solferino. Możliwe, że to zapach wojny... Czekaj no, 
mam jeszcze 
wódkę, wypijemy po kropelce.
Za płotem spokojnie przystanęli na chwilę. Ale wódka zamiast ugasić pragnienie 
paliła im 
żołądki. Smak spalenizny w ustach – to było nieznośne. Omdlewali też z głodu; 
chętnie by się 
pożywili połówką chleba, którą Maurycy miał w plecaku. Ale czy było to możliwe? 
Za nimi, 
wzdłuż parkanu, inni żołnierze przybywali nieprzerwanie i popychali ich. 
Wreszcie jednym susem 
przebyli ostatnie zbocze. Byli na wzgórzu, tuż pod kapliczką, przed starym, 
zmurszałym od dżdżu 
i wichrów krzyżem między dwiema wątłymi topolami.
– No, do licha, jesteśmy na miejscu! – zawołał Jan. – Ale najważniejsze, żeby tu 
zostać.
Miał słuszność: miejsce nie należało do szczególnie miłych – jak to ku ogólnemu 
rozweseleniu 
zauważył zbolałym głosem Lapoulle. Wszyscy znowu porozciągali się na ściernisku, 
mimo to 
trzech żołnierzy zostało zabitych. Tam, w górze, rozpętał się istny orkan, po 
ciski śmigały w takiej 
obfitości z Saint-Menges, z Fleigneux i z Gi-vonne, iż grunt parował jakby pod 
wielką, burzliwą 
ulewą. Pozycji oczywiście nie będzie można utrzymać długo, jeżeli na pomoc tak 
dzielnie 
walczącym piechurom nie pośpieszy co rychlej artyleria. Generał Douay – jak 
mówiono – wydał 
rozkaz wymarszu naprzód dwom bateriom artylerii rezerwy; i co chwila ludzie 
odwracali się 
niespokojnie w oczekiwaniu przybycia armat.
– To śmieszne, to niedorzeczne! – powtarzał kapitan Beaudoin podejmując swój 
nerwowy 
spacer przed frontem. – Nie wypuszcza się pułku w ten sposób, nie dając mu 
natychmiastowej 
osłony.
Po chwili, spostrzegłszy po lewej stronie załamanie terenu, krzyknął do 
porucznika Rochas:
– Panie poruczniku, kompania mogłaby się tam okopać. Stojący nieruchomo Rochas 
wzruszył 
ramionami.
– Ech, panie kapitanie, tu czy tam... Wszędzie ten sam taniec. Jeszcze chyba 
najlepiej będzie 
nie ruszać się...
Wówczas Beaudoin, który nigdy nie klął, uniósł się:
– Ależ, do cholery! Padniemy tutaj wszyscy! Nie można się tak dać wymordować!
I uparł się, chciał osobiście sprawdzić zalety wskazanej pozycji. Lecz nie 
uszedł nawet 
dziesięciu kroków, gdy wśród ogłuszającego huku nagłej eksplozji runął na ziemię 
ze zgruchotaną 
nogą. Przewrócił się na grzbiet, wydawszy ostry krzyk wystraszonej kobiety.
– Można się było tego spodziewać – wymamrotał Rochas. – Diabła warte takie 
wiercenie się. 
Trudno, co się ma oberwać, to się oberwie.
Ludzie z kompanii na widok padającego oficera podnieśli się. Ranny wzywał 
ratunku błagając, 
by go zabrano... W końcu Jan pobiegł ku niemu, a zaraz za kapralem Maurycy. – 
Drodzy moi, na 
miłość boską, nie opuszczajcie mnie! Zanieście mnie do ambulansu!
– Do licha, panie kapitanie!... to nie jest takie proste... Cóż, zawsze można 
spróbować...
Lecz w momencie, gdy się naradzali, jak go mają nieść, zauważyli ukrytych za 
płotem, wzdłuż 
którego szli, dwóch sanitariuszy, którzy zdawali się czekać na robotę... 
Energicznymi znakami 
przywołali ich ku sobie. Jeżeli zdołają bez przeszkód dojść do ambulansu, 
kapitan będzie ocalony. 
Lecz droga była długa, a grad żelaza jeszcze się wzmagał.
Gdy sanitariusze, obandażowawszy mu mocno nogę, wynosili na. swych splecionych 
dłoniach 
kapitana obejmującego każdego z nich ramieniem za szyję, przybył na miejsce, 
ponaglając konia, 
powiadomiony o wypadku pułkownik de Vineuil. Znał młodego kapitana od czasów 
opuszczenia 
Saint-Cyr i lubił go.
– Mój ty biedaku – powtarzał szczerze wzruszony. – To nic, uratują cię...
Kapitan uczynił gest ulgi i jak gdyby odzyskał wreszcie brawurę.
– Nie, nie, już koniec, ale wolę tak. Co najbardziej drażni, to czekanie na to, 
czego nie można 
uniknąć...
Wyniesiono go; sanitariuszom udało się dotrzeć do płotu, wzdłuż którego szybko 
przemknęli 
wraz ze swym ciężarem. De Vineuil ujrzał ich znikających, za kępą drzew, gdzie 
znajdował się 
ambulans, i westchnął z ulgą.
– Ależ, panie pułkowniku – zawołał nagle Maurycy – pan także ranny!
Zobaczył, że jego przełożony ma lewy but zalany krwią. Obcas był oderwany i 
nawet kawałek 
cholewy musiał utkwić w ciele.
Pułkownik spokojnie pochylił się na siodle i popatrzał na swą stopę, która z 
pewnością go 
piekła i mocno mu ciążyła...
– Ano tak – mruknął – zainkasowałem to przed chwilą... Nic mi to nie przeszkadza 
siedzieć na 
koniu. – I wracając na swój posterunek na czele pułku, dodał: – Gdy się siedzi 
na koniu i można się 
na nim utrzymać, to zawsze jakoś człowiek sobie poradzi...
Zjawiły się wreszcie owe dwie baterie artylerii rezerwy. Sprawiło to ogromne 
odprężenie 
wśród zdenerwowanych piechurów, jak gdyby działa były szańcem, obroną, gromem, 
co zmusi do 
milczenia nieprzyjacielskie armaty. I było to zresztą wspaniałe: nienaganne 
przybycie baterii 
w szyku bojowym: każde działo w łączności ze swym jaszczykiem, konnowody na 
wierzchowcach 
siodłowych, trzymając cugle naręcznych, kanonierzy obsługi usadowieni na 
skrzyniach, 
brygadierzy i kwatermistrze galopujący w przepisowym trybie. Rzec by można, że 
są na rewii, 
przejęci troską o zachowanie właściwych odległości, gdy w rzeczywistości 
zbliżali się w szalonym 
pędzie, z głuchym pomrukiem burzy gnając na przełaj przez ścierniska.
Maurycy, który znowu legł w bruździe, uniósł się na łokciach, aby, 
entuzjastycznie 
zakomunikować Janowi:
– Patrz, na lewo ustawia się bateria Honoriusza. Poznaję obsługę. Wierzchem 
dłoni Jan 
przygiął go ku ziemi.
– Wyciągnijże się i udawaj trupa!
Lecz obydwaj, mocno zainteresowani manewrem, nie przestawali przyglądać się 
baterii, 
z przejęciem obserwując spokojną a czynną brawurę tych ludzi, od których jeszcze 
oczekiwali 
zwycięstwa.
Wtem na nagim pagórze bateria zatrzymała się i w ciągu minuty obsługa zeskoczyła 
ze 
skrzynek, kanonierzy odczepili jaszczyki, konnowody poustawiali działa na 
pozycji, po czym 
wykonawszy pół obrotu przesunęli się o piętnaście metrów w tył, gdzie trwali 
nieruchomo, 
zwróceni twarzą w stronę nieprzyjaciela.
Już wszystkie sześć dział było wycelowanych i rozstawionych szeroko, tworząc 
trzy sekcje 
dowodzone przez poruczników, podczas gdy nad całością sprawował komendę kapitan, 
który 
gniewnie skrzywiony wytyczał teren. Dokonawszy śpiesznego obliczenia, krzyknął:
– Celownik tysiąc sześćset.
Obiektem miała być ulokowana za kępą zarośli na lewo od Fleigneux bateria pruska, 
której 
straszliwy ogień uniemożliwiał utrzymanie pozycji na wzgórzu Illy.
– Uważasz – ciągnął uparcie swe objaśnienia Maurycy – działo Honoriusza jest w 
sekcji 
środkowej. O, widzisz go, jak się pochyla obok celowniczego. Celowniczy to ten 
młody Ludwik: 
popijaliśmy z nim wspólnie w Vouziers, przypominasz sobie? A tam lewy konnowód, 
ten, co się 
tak sztywno trzyma na koniu (ach, jaki wspaniały kasztan!), to Adolf...
Działo ze swymi sześcioma ludźmi obsługi i wachmistrzem, dalej przednia część z 
czwórką 
koni, których dosiadało dwóch konnowodów, następnie jaszczyk, sześć koni z 
trzema jeźdźcami, 
wreszcie skrzynka z amunicją, wóz z furażem, kuźnia. Cały ten sznur ludzi, 
zwierząt i sprzętu 
rozciągał się prostą linią długości około stu metrów – nie licząc zmiany koni, 
jaszczyków 
zapasowych, zwierząt i ludzi przeznaczonych do zapełniania luk i usuniętych w 
bok, na prawo, 
aby nie narażać ich zbędnie na linii strzałów.
Honoriusz był pochłonięty ładowaniem swego działa. Dwaj kanonierzy z obsługi 
środkowej 
wydobyli właśnie łuskę i pocisk ze skrzynki, przy której czuwali brygadier i 
ogniomistrz, po czym 
niezwłocznie dwaj kanonierzy z obsługi działa – po wprowadzeniu do lufy 
owiniętego w serżę 
ładunku prochu, który wepchnęli starannie stemplem – wsunęli pocisk, którego 
trzpienie zgrzytały 
w zetknięciu z gwintem lufy. Pomocnik celowniczego, jednym ruchem obnażywszy 
proch, wraził 
lont do zapału. Honoriusz chciał osobiście wymierzyć ten pierwszy strzał; na pół 
leżąc na 
wskazówce, manipulując śrubą nastawniczą, aby znaleźć odległość, drobnymi 
poruszeniami dłoni 
wskazywał kierunek celowniczemu, który z tyłu za nim, uzbrojony w lewar, zwracał 
nieznacznie 
działo to bardziej w prawo, to bardziej w lewo.
Przybyły do nich kapitan, zgiąwszy na pół swe wielkie ciało, sprawdził celownik.
– Powinno być dobrze – rzekł prostując się.
Przy każdej armacie pomocnik kanoniera trzymał w ręku sznurek, gotów uruchomić 
zębate 
ostrze zapalające mieszaninę wybuchową. Padły rozkazy kolejno, według numerów.
– Pierwsze działo ognia! Drugie działo ognia!
Zagrzmiało sześć wystrzałów, armaty cofnęły się i zostały dosunięte z powrotem 
na miejsce; 
wachmistrze stwierdzili, że ich strzały były
o wiele za bliskie. Manewr rozpoczął się od nowa, ciągle ten sam,
i właśnie ta precyzyjna powolność, ta mechaniczna praca wykonywana z zimną krwią 
podtrzymywała ducha wśród żołnierzy. Działo – ukochane zwierzę – gromadziło 
dokoła siebie 
drobny krąg rodzinny, zjednoczony wspólnotą zajęć: było ono łącznikiem, jedyną 
troską, wszystko 
istniało dla niego, jaszczyk, wozy, konie, ludzie. Stąd wywodziła się wielka 
spoistość całej baterii, 
krzepkość i spokój solidnego gospodarstwa. Wśród sto szóstego pułku pierwszą 
salwę powitały 
gromkie okrzyki. Nareszcie zamknie się pysk pruskim armatom!
Wkrótce jednak nastąpiło rozczarowanie, gdy spostrzeżono, że pociski spadają po 
drodze, że 
przeważnie wybuchają w powietrzu, nim dosięgły zarośli, w których kryła się 
artyleria 
nieprzyjacielska.
– Honoriusz twierdzi – podjął znów Maurycy – że wszystkie inne to szmelc wobec 
jego 
armaty... Och, jego armata! On by z nią sypiał, nie ma drugiej takiej! Spójrz 
tylko, jak on się w nią 
wpatruje, jak ją każe wycierać, żeby jej nie było za gorąco!
Tak sobie żartował gwarząc z Janem. Obaj byli rozradowani obrazem tej pięknej, 
spokojnej 
brawury artylerzystów. Lecz oto po trzech próbach baterie pruskie były już 
widocznie wstrzelane 
w dystans. Strzały, z początku zbyt długie, stały się tak precyzyjne, że pociski 
padały na działa 
francuskie, te zaś, pomimo usiłowań przedłużenia nośności, wciąż chybiały. Jeden 
z kanonierów 
Honoriusza, lewy. zamkowy, został zabity. Usunięto ciało, służbę pełniono z tą 
samą troskliwą 
regularnością, w niezwiększonym tempie. Zewsząd padały, eksplodowały pociski, a 
tu – przy 
każdej armacie – te same metodyczne ruchy, wprowadzenie woreczka z prochem i 
pocisku, 
nastawienie celownika, wystrzał, przetoczenie kół na dawne miejsce. Rzekłoby się, 
że tak 
pochłania ludzi ta robota, iż nie pozwala im widzieć i słyszeć.
Maurycego szczególnie uderzyła postawa konnowodów, którzy o piętnaście metrów w 
tyle, 
zesztywniali na swych wierzchowcach, trwali nieruchomo, zwróceni twarzami ku 
wrogowi. Był 
tam Adolf, szeroki w barach, z długimi jasnymi wąsami na czerwonej twarzy. 
Trzeba było istotnie 
wielkiej odwagi, żeby nawet nie zamrugać oczyma na widok lecących wprost na 
człowieka 
pocisków, nie mając nic do roboty, chyba tylko gryźć palce... Za to kanonierzy 
obsługi mieli – 
rzecz prosta – o czym myśleć, gdy natomiast konnowody, nieruchomi, nie widzieli 
nic oprócz 
śmierci, mając dość wolnego czasu na rozmyślanie i czekanie na nią. Kazano im 
stać twarzą do 
wroga, gdyby się bowiem obrócili plecami, nieprzeparta potrzeba ucieczki mogłaby 
ponieść ludzi 
i zwierzęta. Nie masz wznioślejszego i bardziej niesamowitego heroizmu.
Jeszcze jednemu żołnierzowi urwało głowę, dwa konie w zaprzęgu przednim rzęziły 
z rozwalonymi kadłubami, a ogień nieprzyjacielski trwał tak morderczy, że całej 
baterii groziło 
unieruchomienie, jeżeli tamci uwezmą się na tę jedną pozycję. Trzeba było 
uchronić się przed tym 
straszliwym obstrzałem pomimo niedogodności zmiany miejsca. Kapitan nie wahał 
się dłużej; 
rzucił rozkaz:
– Sprowadzić przódkary!
I ryzykowny manewr został wykonany z błyskawiczną szybkością: konnowody zrobili 
znowu 
półzwrot, przyprowadzając jaszczyki, które przyczepiono do dział. Lecz w tym 
manewrze 
rozwinęli szeroki front, z czego korzystał nieprzyjaciel wzmagając ogień. Legło 
tam jeszcze trzech 
ludzi. Szybkim truchtem ruszyła bateria zakreślając półkole i uszykowała się o 
pięćdziesiąt 
metrów w prawo, z drugiej strony sto szóstego pułku, na niewielkim wzniesieniu. 
Odczepiono 
działa, konno wody zajęli znów swą postawę, twarzą w stronę nieprzyjaciela, i 
ogień rozpoczął się 
na nowo, nieprzerwanie, tak gwałtowny, że ziemia drżała nieustannie.
Tym razem Maurycy wydał okrzyk. Znowu w trzech rzutach baterie pruskie 
wyregulowały 
swe strzały i trzeci pocisk uderzył w samą armatę Honoriusza. Ujrzano go, jak 
się rzucił, jak macał 
drżącą dłonią świeżą ranę – cały kawał spiżowego wylotu został utrącony. Ale 
można ją było 
jeszcze nabić i manewr powtórzono po usunięciu spomiędzy kół trupa drugiego 
kanoniera, którego 
krew obryzgała lawetę.
– Nie, to nie Ludwik – na głos wyraził swą myśl Maurycy. – On właśnie celuje; 
jednak chyba 
musi być ranny, gdyż posługuje się tylko lewym ramieniem... Biedaczysko! Ten 
poczciwy Ludwik, 
którego współżycie z Adolfem tak się dobrze układało, pod warunkiem, że 
celowniczy, który 
chodzi piechotą, pomimo że bardziej od niego wykształcony, będzie pokornym 
służką 
konnowoda...
Milczący wciąż Jan przerwał mu okrzykiem pełnym trwogi:
– W żaden sposób tu się nie utrzymają! Przepadło!
Istotnie ta druga pozycja po niespełna pięciu minutach okazała się tak samo 
zachwiana jak 
pierwsza. Pociski padały z jednaką dokładnością. Jeden uszkodził działo oraz 
zabił porucznika 
i dwóch żołnierzy. Żaden strzał nie był zmarnowany – tak dalece, iż gdyby 
upierano się bronić tam 
dłużej, wkrótce nie pozostałaby na placu
ani jedna armata, ani jeden artylerzysta. Wtedy rozbrzmiał po raz drugi rozkaz 
kapitana:
– Sprowadzić przódkary!
Manewr rozpoczął się od nowa; konnowody przycwałowali i wykonali pół obrotu, aby 
obsługujący mogli doczepić działa. Lecz tym razem wybuch przedziurawił gardło i 
wyrwał 
szczękę Ludwikowi, który padł w poprzek łoża armatniego, w momencie gdy podnosił 
strzałkę 
celowniczą. Adolf zaś przybył w chwili, kiedy linia zaprzęgów zajmowała 
położenie flankowe; 
gruchnęła wściekła salwa. Adolf runął z rozszarpaną piersią, rozwarłszy ramiona; 
w ostatnim 
skurczu chwycił tamtego i tak już pozostali objęci, potwornie skręceni, 
zespoleni nawet w śmierci.
Mimo bezładu wznieconego w szeregach przez śmiertelną salwę, pomimo zabitych 
koni, cała 
bateria wspinała się po pochyłości, ustawiała bliżej ku przodowi, o kilka metrów 
od miejsca, gdzie 
leżeli Maurycy z Janem. Po raz trzeci odłączono działa, konnowody zwrócili się 
twarzą ku 
nieprzyjacielowi, a tymczasem kanonierzy obsługi natychmiast wznowili ogień z 
niezłomnym, 
bohaterskim uporem.
– To ostateczny koniec! – powiedział gasnącym głosem Maurycy. Istotnie, rzekłbyś, 
że ziemia 
i niebo zmieszały się. Rozłupywały się
kamienie, gęsty dym chwilami zakrywał słońce. Wśród okropnego zgiełku widać było 
oszołomione konie, ogłupiałe, ze spuszczonymi łbami. Wszędzie ukazywał się 
kapitan, zbyt rosły, 
zbyt widoczny. Przecięło go na dwoje; przełamał się i padł jak drzewce sztandaru.
Lecz szczególnie dokoła armat Honoriusza trwał niespieszny i uporczywy mozół. On 
sam, 
mimo swej szarży, musiał uczestniczyć w tych czynnościach, gdyż zostało zaledwie 
trzech ludzi 
z obsługi. Honoriusz celował, a tamci trzej wędrowali do jaszczyka, nabijali, 
manipulowali 
wyciorem i stemplem. Zażądano ludzi i koni zapasowych dla wypełnienia luk, jakie 
śmierć 
wyżłobiła, a tymczasem trzeba było wszystkiemu sprostać. Wściekłość brała, że 
wciąż nie 
dosięgano celu, że pociski wybuchały prawie zawsze w powietrzu nie czyniąc 
szkody straszliwym 
bateriom nieprzyjaciela, których ogień był tak skuteczny.
Wtem z ust Honoriusza padło przekleństwo tak głośne, iż przebiło się skroś hałas 
bitewny. 
Jeszcze tego nieszczęścia brakowało! Prawe koło jego armaty zostało strzaskane. 
Do stu piorunów! 
Złamana łapa! Biedna bestyjka zwaliła się na bok i zaryła nosem w ziemię, 
koślawa i do niczego 
niezdatna. Honoriusz płakał rzęsistymi łzami, objął ją błędnymi rękami, jak 
gdyby zamierzał 
przywrócić jej równowagę samym żarem swego uczucia. Najlepsze działo, jedyne, 
które posłało 
tam kilka pocisków! Po chwili powziął szaleńcze postanowienie: zmienić koło 
natychmiast, pod 
obstrzałem! Gdy z jednym kanonierem udał się osobiście na poszukiwanie w 
amunicyjnym 
jaszczyku zapasowego koła, przystąpiono do najbardziej niebezpiecznego manewru, 
jaki mógł być 
wykonany na polu bitwy. Na szczęście, ludzie wraz z luzakami w końcu przybyli; 
dwaj nowi 
kanonierzy pomogli w robocie.
Ale niebawem bateria została ponownie unieruchomiona. Nie można było posuwać 
dalej 
bohaterskiego szaleństwa. Obwołano rozkaz ostatecznego odwrotu.
– Żywo, koledzy! – powtarzał Honoriusz. – Uprowadzimy ją i tamci jej nie 
dostaną!.
Upierał się przy tej myśli: ratować swe działo, tak jak się ratuje sztandar. I 
powtarzał to ciągle 
– aż mu się dostało: wyrwało mu prawe, ramię i rozdarło lewy bok. Padł na swoją 
armatę i pozostał 
tam jakby wyciągnięty na honorowym łożu, z odrzuconą dumnie głową, z twarzą 
nienaruszoną, 
piękną wyrazem gniewu, zwróconą ku wrogowi. Z rozdartego munduru wysunął się 
uchwycony 
zgiętymi palcami list, który plamiła krew ściekająca kropla po kropli.
Jedyny, pozostały jeszcze przy życiu porucznik rzucił rozkaz:
– Sprowadzić przódkary!
Jeden jaszczyk eksplodował. Trzeba było zdecydować się zabrać konie z drugiego, 
aby 
uratować działo, którego zaprzęg leżał martwy na ziemi. I teraz, gdy już po raz 
ostatni konnowody 
wykonali pół obrotu i gdy przyczepiono cztery pozostałe działa, popędzono 
galopem; zatrzymano 
się dopiero po przebyciu kilometra, za pierwszymi drzewami.
Maurycy widział wszystko. Z lekkim dreszczem przerażenia powtarzał głosem 
bezbarwnym:
– Och, biedny chłopak, biedny chłopak!
Zmartwienie to jakby jeszcze potęgował ból skręcający mu trzewia. Buntowało się 
w nim 
zwierzę, był u kresu sił, omdlewał z głodu. Wzrok mu się mącił, nie miał już 
nawet poczucia 
niebezpieczeństwa, w jakim się znajdował pułk od chwili, gdy bateria musiała się 
cofnąć. 
W każdej minucie znaczne masy wojska mogły zaatakować płaskowzgórze.
– Słuchaj – zwrócą się do Jana – muszę coś zjeść. Lepiej zjeść... i niech mnie 
od razu zabiją!
Otworzył plecak, wziął chleb w drżące dłonie i począł gryźć żarłocznie. Kule 
gwizdały, dwa 
pociski eksplodowały w odległości kilku metrów. Ale nic już nie istniało, tylko 
głód, który trzeba 
było zaspokoić.
– Chcesz, Janie?
Jan, ogłupiały, spojrzał nań błędnym wzrokiem.
– Tak, pomimo wszystko, chcę... Nazbyt cierpię.
Podzielili się chlebem, dokończyli łapczywie jedzenia, nie dbając o nic innego, 
dopóki 
zostawał jeszcze kęs. I potem dopiero zobaczyli znowu pułkownika, z zakrwawionym 
butem, 
przejeżdżającego na swym wielkim koniu.
. Sto szósty pułk był zewsząd oskrzydlony. Niektóre kompanie musiały już uciekać. 
Więc 
zmuszony do ustąpienia napierającej fali pułkownik de Vineuil wzniósł szpadę i z 
oczami pełnymi 
łez zawołał:
– Chłopcy, teraz pod opiekę Pana Boga, który o nas nie dbał! Otoczony grupami 
zbiegów, 
zniknął za fałdem terenu.
Sami nie wiedząc jak, Jan i Maurycy znaleźli się za płotem wraz z resztkami 
kompanii. 
Zostało nie więcej nad czterdziestu ludzi pod dowództwem porucznika Rochas; 
mieli z sobą 
sztandar. Usiłując go ratować, podporucznik okręcił jedwab dokoła drzewca. 
Umykano aż do 
końca płotu, rzucono się między zarośla na zboczu, gdzie Rochas wydał rozkaz 
rozpoczęcia ognia. 
Żołnierze, rozrzuceni w tyralierę, osłonięci, mogli się tam utrzymać, zwłaszcza 
że na prawo 
odbywał się wielki manewr kawalerii i że sprowadzono na linię posiłki dla niej.
Maurycy uświadomił sobie, jak powoli, nieuchronnie zacieśnia się pierścień. Rano 
widział 
Prusaków wychodzących z wąwozu Saint-Albert, zmierzających do Saint-Menges, 
później do 
Fleigneux; teraz zaś, poza lasem Garenne, słyszał grzmoty armat gwardii, 
zaczynał dostrzegać inne 
postacie w mundurach zbliżające się wzgórzami Givonne. Jeszcze kilka minut, a 
krąg się zamknie 
i gwardia poda dłoń piątemu korpusowi, otaczając armię francuską żywym murem, 
druzgocącym 
pasem artylerii. Wtedy zapewne powstał rozpaczny pomysł podjęcia ostatecznego 
wysiłku, próby 
skruszenia tej ruchomej ściany, gdyż oto dywizja kawalerii rezerwy pod komendą 
generała 
Margueritte zbliżała się za załomem terenu gotowa do szarży – do szarży 
śmiertelnej, bez 
praktycznego efektu – dla honoru Francji.
Maurycy, który w tej chwili myślał o Prosperze, był świadkiem straszliwego 
widowiska.
Od świtu Prosper wciąż przynaglał konia, w ciągłych marszach i odwrotach z 
jednego na drugi 
kraniec płaskowzgórza Illy. Zbudzono ich o brzasku, każdego z osobna, bez 
sygnałów trąbki, 
a przy gotowaniu kawy przemyślnie zakrywano każde ognisko płaszczami, aby nie 
obudzić 
czujności Prusaków. Później nic już nie wiedzieli: słyszeli armaty, widzieli 
dymy, dostrzegali 
odległe ruchy piechoty, nic nie wiedząc o bitwie, o jej doniosłości, jej 
wynikach – wśród zupełnej 
bezczynności, w której pozostawiali ich generałowie. Prosper umierał z senności. 
Było to wielkie 
cierpienie: niespokojne noce, znużenie długo gromadzone, nieprzezwyciężona 
drzemota w takt 
kołysania się na siodle. Miał halucynacje, widział siebie na ziemi, chrapiącego 
na wypchanym 
kamyczkami materacu, to znowu śnił, że leży w wygodnym łóżku z białą pościelą... 
Na całe 
minuty rzeczywiście zasypiał w siodle, był tylko martwym przedmiotem w marszu, 
unoszonym 
bez kierunku. Niejeden z kolegów czasem się w ten sposób zwalił z konia. Byli 
wszyscy tak 
zmęczeni, że sygnały trąbki już ich nie budziły: trzeba było ich stawiać na nogi, 
kopniakami 
wydobywać z nicości.
– Ale co też, do diabła, z nami robią! Co z nami wyczyniają?!– powtarzał Prosper 
usiłując 
otrząsnąć się z tego nieprzepartego odrętwienia.
Armaty grzmiały od godziny szóstej. Kiedy się wspinali na wzgórze, pocisk zabił 
dwóch 
towarzyszy Prospera tuż obok niego; a opodal trzej inni zostali na ziemi, 
podziurawieni kulami, nie 
wiadomo skąd wystrzelonymi. Było to nieznośne: ten spacer wojskowy po polu bitwy, 
zbędny 
a niebezpieczny. Wreszcie około pierwszej po południu Prosper zrozumiał, że 
postanowiono 
wyprawić ich przynajmniej na śmierć co się zowie. Całą dywizję Margueritte’a, 
trzy pułki 
strzelców afrykańskich, jeden strzelców francuskich i jeden huzarów skupiono w 
zagłębieniu 
terenu, nieco poniżej wzgórza, na lewo od drogi. Trąbki zagrały: „Z koni!”, po 
czym zagrzmiał 
rozkaz oficerów:
– Podciągnąć popręgi, umocować paktaże!
Zsiadłszy z konia Prosper przeciągnął się i pogłaskał Zefira. Biedny. Zefir był 
równie 
ogłupiały jak jego pan, zmordowany jak pociągowe bydlę, którym mu być kazano. 
Przy tym 
dźwigał cały magazyn: bieliznę w puzdrach i płaszcz zwinięty na wierzchu, bluzę, 
spodnie, torbę 
z przyborami opatrunkowymi z tyłu siodła, a w poprzek jeszcze torbę z żywnością, 
nie licząc 
bukłaka, manierki, menażki... Rzewna litość zalewała serce jeźdźca, podczas gdy 
ściągał popręgi 
i upewniał się, że wszystko jest w porządku.
Ciężki to był moment. Prosper, nie będący. większym tchórzem od innych, czuł w 
ustach 
suchą gorycz; zapalił papierosa. Gdy się będzie szarżować, każdy może sobie 
powiedzieć: „Tym 
razem padnę!” Upłynęło pięć czy sześć minut; opowiadano, że generał Margueritte 
udał się 
naprzód, aby zbadać teren. Czekano. Pięć pułków uformowało się w trzy kolumny; 
każda miała 
siedem szwadronów ustawionych jeden za drugim: niezła porcja armatniego mięsa.
Wtem trąbki zagrały sygnał: „Na koń!”, i prawie natychmiast zabrzmiał drugi: 
„Szable 
w dłoń!”
Dowódcy poszczególnych pułków już przygalopowali na swoje pozycje o dwadzieścia 
pięć 
metrów przed frontem; kapitanowie byli na swych stanowiskach na czele oddziałów. 
I zaczęło się 
czekanie w śmiertelnej ciszy. Ani jednego szmeru, ani oddechu pod palącym 
słońcem. Serca tylko 
biły... Jeszcze jeden rozkaz, ostatni – i ta nieruchoma masa drgnie, zerwie się 
jak burza.
Lecz w tej chwili na szczycie wzgórza ukazał się oficer na koniu, ranny, 
podtrzymywany przez 
dwóch żołnierzy. Zrazu go nie poznano. Potem wzniósł się pomruk, rozrósł się we 
wściekły 
wrzask. Rannym, jak się później okazało – śmiertelnie, był generał Margueritte, 
któremu kula 
przeszyła oba policzki. Nie mógł mówić; poruszył ramieniem, wskazując 
nieprzyjaciela.
Wrzawa wciąż rosła.
– Nasz generał... Pomścijmy go, pomścijmy!
Wtedy pułkownik dowodzący pierwszym pułkiem, wzniósłszy szablę, krzyknął z 
całych sił:
– Naprzód! Marsz!
Trąbki grały. Kolumna ruszyła początkowo kłusem. Prosper jechał w pierwszym 
szeregu, lecz 
niemal na samym brzegu prawego skrzydła. Najbardziej bywa narażony na 
niebezpieczeństwo 
środek kolumny, instynktownie najzajadlej ostrzeliwany. Gdy osiągnęli szczyt 
pagór – ka i zaczęli 
zjeżdżać po drugiej stronie ku rozległej równinie, Prosper dostrzegł całkiem 
wyraźnie, 
w odległości około kilometra, czworoboki pruskich wojsk, na które ich rzucano. 
Zresztą, kłusował 
jak we śnie, czuł lekkość, nieważkość istoty uśpionej i pustkę w mózgu, w którym 
nie było żadnej 
myśli. Był maszyną posuwającą się pod nieprzepartym impulsem. Powtarzano: 
„Trzymać czucie 
butami! Czucie butami!”, aby jak najbardziej ścieśnić szeregi i nadać im 
granitową odporność. 
Potem, w miarę jak kłus stawał się szybszy, zmieniał się we wściekły galop, 
strzelcy afrykańscy 
wydawali na modłę arabską dzikie okrzyki, płosząc konie. Wkrótce był to 
diabelski wyścig, 
piekielny bieg, szalony galop, pośród dzikiego wycia, któremu towarzyszył stukot 
kul, odgłosem 
gradu uderzających we wszystek metal – w menażki, manierki, mosiężne guziki 
mundurów 
i części uprzęży. Wśród tego gradu szalał huragan wichru i grzmotów, od którego 
drżała ziemia, 
pozostawiając w prześwietlonym słońcem powietrzu woń palonej wełny i spotniałych 
ciał 
drapieżnych zwierząt.
Po przejechaniu pięciuset metrów Prosper spadł z konia dostawszy się w okrutny 
pęd 
unoszący wszystko. Pochwyciwszy Zefira za grzywę, zdołał powrócić na siodło. 
Środek kolumny, 
poszczerbiony, wyłamany strzelaniną, ugiął się, podczas gdy skrzydła kłębiły się, 
cofały, aby 
nabrać ponownego rozpędu. Było to nieuchronne a przewidziane zniszczenie 
pierwszego 
szwadronu. Padłe konie barykadowały teren, jedne porażone na miejscu, inne 
walczące 
w gwałtownej agonii. Widziano spieszonych jeźdźców biegnących co sił w nogach 
w poszukiwaniu konia. Trupy kawalerzystów zalegały już równinę, wiele koni bez 
jeźdźców 
galopowało w dalszym ciągu, z własnego impulsu powracało na pole walki, aby 
rzucać się w ogień 
szalonym cwałem, jakby przyciągane wonią prochu.
Szarżę wznowiono; drugi szwadron zbliżał się w rosnącej furii, jeźdźcy przywarli 
do końskich 
szyj, trzymając w pogotowiu dobyte szable. Przejechano jeszcze dwieście metrów 
pośród 
ogłuszającego grzmotu. Lecz oto znowu pod kulami środek kolumny jął się 
załamywać, ludzie 
i zwierzęta padali, wstrzymywali bieg kłębowiskiem trupów. I drugi szwadron z 
kolei został 
zniszczony pozostawiając pole tym, co za nim pędziły.
Wtedy, w heroicznym uporze, gdy nastąpiła trzecia szarża, Prosper znalazł się w 
bezładnej 
grupie strzelców afrykańskich. i huzarów. Pułki mieszały się, była to już tylko 
olbrzymia fala 
rozpadająca się i coraz to formująca się na nowo, aby unosić wszystko, co 
napotykała. Prosper nic 
już nie wiedział, zdał się na konia, na ukochanego Zefira, którego rana w uchu 
rozdrażniała do 
szału. Teraz był w środku, dokoła niego inne konie stawały dęba, przewracały się, 
a ich jeźdźcy 
padali na ziemię jak strąceni podmuchami wichru; jeszcze inne, zabite na miejscu, 
leżały osiodłane, 
patrząc mętnym szkliwem martwych oczu, jak gdyby nadal szarżując...
Po dalszych dwustu metrach ukazała się połać ścierniska, pokryta ciałami 
poległych 
i konających. Jedni mieli głowy wbite w ziemię; inni, spadłszy na plecy, 
patrzeli w słońce 
przerażonymi, występującymi z orbit oczami. Z boku widać było rosłego karego 
konia 
oficerskiego z rozpłatanym brzuchem, daremnie usiłującego dźwignąć się, z 
obydwiema 
przednimi nogami zaplątanymi we własne wnętrzności.
Pod wzmagającym się ogniem skrzydła kolumny skłębiły się raz jeszcze i cofnęły, 
aby 
zaciekle powrócić do ataku.
W końcu pozostał już tylko czwarty szwadron, który – szarżując po raz czwarty – 
wpadł na 
linie pruskie. Prosper wysoko wzniesioną szablą bił po hełmach, po ciemnych 
mundurach, które 
widział jak skroś mgłę. Zauważył, że Zefir krwawi z pyska, i wyobraził sobie, że 
to krew 
pokąsanych wrogów... Wrzask dokoła był taki, że Prosper nie słyszał własnego 
krzyku, który mu 
przecie rozdzierał gardziel... Ale za pierwszą linią pruską była druga, a potem 
jeszcze jedna 
i jeszcze dalsza. Bohaterstwo stawało się zbędne, te gęste masy ludzkie były jak 
wysokie trawy, 
w których znikali konie i jeźdźcy. Na próżno je ścinano – nie widać było końca. 
Walczono pierś 
w pierś, a ogień był tak intensywny, że zapalały się mundury. Była to otchłań 
zagłady wśród 
bagnetów, podziurawionych ciał i rozłupanych czaszek. Pułki miały tam zostawić 
dwie trzecie 
swego stanu; zostało z tej sławnej szarży jedynie szczytne szaleństwo: to, że ją 
podjęto...
Nagle Zefir, trafiony kulą w pierś, zwalił się na ziemię przygniatając prawe 
biodro Prospera, 
który z bólu stracił przytomność.
Maurycy i Jan, obserwujący bohaterski galop szwadronów, wydali okrzyk gniewu.
– Do stu piorunów! Odwaga na nic się nie zda!
I w dalszym ciągu strzelali, przykucnąwszy w zaroślach na małym pagórku, gdzie 
się 
rozsypali w tyralierę. Sam Rochas podniósł z ziemi jakiś karabin i strzelał 
również.
Lecz płaskowzgórze Illy było teraz już stracone bezpowrotnie, wojska pruskie 
zalewały – je ze 
wszech stron. Około godziny drugiej piąty korpus i gwardia zeszły się wreszcie 
zamykając klamrę.
Nagle Jan przewrócił się.
– No, załatwili mnie! – wyjąkał.
Otrzymał jakby potężne uderzenie młotem w czubek głowy; rozdarte kepi potoczyło 
się na 
ziemię. Zrazu sądził, że czaszka jest otwarta, że ma mózg na wierzchu. Przez 
kilka sekund nie 
śmiał dotknąć głowy, pewien, że znajdzie tam dziurę. Gdy się wreszcie na to 
zdobył, odjął palce 
czerwone od krwi. Wrażenie było tak silne, że kapral zemdlał.
W tym momencie Rochas dawał rozkaz cofnięcia się. Kompania pruska jest zaledwie 
o dwieście czy trzysta metrów od nich. Są otoczeni.
– Bez pośpiechu, chłopcy! Odwróćcie się i wystrzelcie... Zejdziemy się tam, za 
tym murkiem.
Ale Maurycy rozpaczał.
– Panie poruczniku, nie zostawimy tu naszego kaprala!.– Jeżeli go wykończyli, 
cóż myślicie 
z nim zrobić?
– Nie, nie, on oddycha... Zabierzmy go!
Wzruszenie ramionami porucznika Rochasa miało wyrażać, iż nie może obciążać się 
poległymi. Na polu bitwy ranni nie wchodzą w rachubę, nie liczą się. Wtedy 
Maurycy zwrócił się 
błagalnie do Pache’a i Lapoulle’a:
– Pomóżcie mi! Sam nie dam rady.
Nie słuchali go, nie słyszeli, myśleli tylko o sobie, posłuszni instynktowi 
samozachowawczemu. Oto już się czołgają na kolanach i znikają pędząc w stronę 
murku. Prusacy 
są zaledwie o sto metrów.
Maurycy, pozostawiony sam z zemdlonym Janem, płacząc z wściekłości, pochwycił go 
w ramiona, począł nieść. Lecz istotnie był. zbyt słaby, zbyt wątły, wyczerpany 
zmęczeniem 
i trwogą. Niebawem zachwiał się i runął wraz ze swym ciężarem. Gdyby choć 
zobaczył jakiego 
sanitariusza! Wodził dokoła obłędnym spojrzeniem, zdawało mu się, że rozpoznaje 
go wśród 
uciekających, dawał rozpaczliwe znaki... Nikt nie wracał. Maurycy zebrał ostatek 
sił, uniósł znowu 
rannego; zdołał oddalić się o jakieś trzydzieści kroków, gdy tuż obok wybuch – 
nął pocisk; myślał, 
że to już koniec, że teraz i on umrze, na ciele towarzysza.
Powoli wstał, obmacał się; nie, nie miał nawet zadraśnięcia. Dlaczegoż więc nie 
ucieka? 
Jeszcze czas, może w kilku susach dotrzeć do muru – i to byłoby ocaleniem. Lęk 
powracał, 
przyprawiał go
o szaleństwo. Już miał się zerwać do biegu, gdy go powstrzymały więzy silniejsze 
nad śmierć. 
Nie, to było niemożliwe, nie mógł opuścić Jana. Wszystko w nim krwawiło od 
takiej myśli; 
braterstwo wyrosłe między nim a tym chłopem sięgało głębi jego istoty, samego 
korzenia życia. 
Może była to sprawa wywodząca się z pradziejów świata; teraz jak gdyby istnieli 
tylko ci dwaj 
ludzie, z których jeden nie mógłby wyrzec się drugiego, nie wyrzekając się 
samego siebie.
Gdyby Maurycy przed godziną nie zjadł kromki chleba, nigdy by mu nie starczyło 
sił na to, co 
wtedy zrobił. Później zresztą trudno mu było sobie przypomnieć. Musiał załadować 
Jana na plecy, 
potem pełznąc, przypadając i powstając chyba ze dwadzieścia razy wśród ściernisk 
i krzaków 
zarośli, potykając się o każdy kamień, przecie posuwał się naprzód. Wspierała go 
niepożyta wola, 
hart ducha, dzięki któremu mógłby przenosić góry.
Za murkiem zastał porucznika Rochas i kilku ludzi z plutonu, wciąż strzelających, 
broniących 
sztandaru, który podporucznik trzymał pod pachą.
Korpusom armii nie wskazano na wypadek niepowodzenia żadnej linii odwrotu. W 
tych 
warunkach każdy generał mógł działać na własną rękę, a wszyscy o tej godzinie 
byli odrzucani do 
Sedanu pod miażdżącym naporem zwycięskich wojsk niemieckich.
Druga dywizja siódmego korpusu cofała się w dość poprawnym ordynku, natomiast 
niedobitki 
innych dywizji, zmieszane z resztkami pierwszego korpusu, parły już ku miastu w 
okropnej ciżbie: 
potok gniewu i przerażenia unoszący ludzi i zwierzęta.
Lecz oto w tej chwili Maurycy spostrzegł z radością, że Jan otwiera oczy. Chcąc 
mu obmyć 
twarz, pobiegł do pobliskiego strumyka
i ze zdumieniem zobaczył po prawej stronie, w głębi odległej doliny osłoniętej 
stromymi 
zboczami, chłopa, którego widział rankiem, a który wciąż jeszcze orał bez 
pośpiechu, pchając pług 
zaprzężony w rosłego siwego konia. Po co tracić dzień? Przecież dlatego, że jest 
wojna, to nie racja, 
żeby zboże przestało róść, a ludzie przestali żyć. VI
Na wysokim tarasie, skąd Delaherche rozglądał się, aby zdać sobie sprawę z 
sytuacji, znowu 
jął niecierpliwie wypatrywać wiadomości. Widział dokładnie, że pociski 
przelatują ponad miastem 
oraz że owe trzy czy cztery, które poszarpały dachy okolicznych domów, to na 
pewno tylko skąpe 
odpowiedzi na ogień z Palatynatu, tak powolny, tak mało skuteczny. Ale nie 
rozróżniał nic 
z przebiegu bitwy i odczuwał potrzebę niezwłocznego poinformowania się, 
pragnienie, które 
podsycała obawa utraty majątku i życia. Zszedł, pozostawiając lunetę skierowaną 
hen, ku bateriom 
niemieckim.
Jednakże na dole obraz ogrodu fabrycznego sprawił, że zatrzymał się na chwilę. 
Dochodziła 
godzina pierwsza; w ambulansie było pełno rannych. Pod bramą nieprzerwanym 
sznurem 
przeciągały wozy. Brakło już pojazdów przepisowych, zarówno dwu – jak i 
czterokołowych. 
Ukazywały się jaszczyki artyleryjskie, wozy furażowe, furgony taborowe, wszystko, 
co można 
było zarekwirować na polu bitwy; na koniec przybywały nawet bryczki i furki 
rolników, 
pościągane z folwarków, zaprzężone w bezpańskie konie. Wewnątrz układano na kupę 
rannych 
pozbieranych z pola i pośpiesznie opatrzonych przez lotne ambulanse pierwszej 
pomocy. Owo 
wyładowywanie nieszczęsnych ludzi było straszne; jedni zielonkawobladzi, inni 
fioletowi od 
uderzenia krwi do głowy; wielu było zemdlonych; inni wydawali przejmujące jęki. 
Niektórzy, 
zdrętwiali, oddawali się w ręce sanitariuszy, wytrzeszczając przerażone oczy. 
Zdarzało się, że 
konali za lada dotknięciem. Napływ rannych był taki, że prawie wszystkie 
materace, rozłożone 
w obszernej niskiej hali, były już zajęte i major Bouroche wydawał rozkazy, by 
zużyto słomę, 
z której kazał narządzić szeroką pod – ściółkę pod jedną ze ścian. Mimo to on i 
jego pomocnicy 
dawali sobie radę z operacjami. Bouroche zadowolił się zażądaniem nowego stołu z 
materacem 
i ceratą; wstawiono go do szopy służącej za salę operacyjną. Pomocnik podsuwał 
spiesznie 
pacjentom pod nos serwetę nasiąkniętą chloroformem. Lśniły wąskie noże stalowe, 
piły wydawały 
zaledwie cichy odgłos tarki kuchennej; krew, buchającą gwałtownie, natychmiast 
tamowano. 
Przynoszono, wynoszono operowanych, w pośpiesznej krętaninie ledwo miało się 
czas na 
przeciągnięcie gąbką po ceracie. A na końcu trawnika, za kępą żarnowca, do 
kostnicy, którą 
wypadło założyć, wyrzucano również odcięte nogi i ręce, wszelkie szczątki ciała 
i kości pozostałe 
na stołach.
Siedzące pod rozłożystymi drzewami pani Delaherche i Gilberta nie nadążały ze 
zwijaniem 
bandaży. Przechodzący właśnie tędy z twarzą rozpłomienioną, z zakrwawionym już 
fartuchem 
Bouroche rzucił Delaherche’owi pakiet bielizny wołając:
– Proszę! Niechże pan coś robi, niech pan będzie użyteczny! Ale fabrykant 
zaprotestował:
– Przepraszam! Muszę wrócić po wiadomości. Człowiek już nie wie, czy żyje... – 
A musnąwszy wargami włosy żony: – Moja biedna Gilberto – dodał – gdy się pomyśli, 
że jeden 
pocisk może to wszystko zapalić... To straszne!
Była bardzo blada. Uniosła głowę: Wzdrygnąwszy się powiodła spojrzeniem dokoła. 
Potem 
mimowolny, nie dający się spędzić uśmiech powrócił na jej usta.
– Och, tak, straszne! Ci wszyscy ludzie, których się kraje... Dziwne, że nie 
mdleję od tych 
widoków...
Pani Delaherche patrzała na syna całującego włosy młodej kobiety. Wykonała ruch, 
jakby 
zamierzała go odsunąć: pomyślała o tamtym, o mężczyźnie, który minionej nocy 
musiał także 
całować te włosy... Ale jej stare ręce zadrżały, wyszeptała:
– Ile cierpień, mój Boże! Zapomina się o własnych...
Delaherche oddalił się wyjaśniając, że przyjdzie niebawem ze sprawdzonymi 
wiadomościami.
Ledwo skręcił w ulicę Maqua zaskoczył go widok tłumu żołnierzy wracających bez 
broni, 
w poszarpanych, zapylonych mundurach. Nie mógł zresztą wydobyć żadnych bliższych 
szczegółów od tych ludzi, których usiłował wypytywać: jedni, otępiali, 
odpowiadali, że nic nie 
wiedzą, inni gadali bez pamięci, nieprzytomnie gestykulując, wybuchając takim 
potokiem słów, że 
sprawiali wrażenie szaleńców. Odruchowo tedy Delaherche skierował się ponownie 
ku 
Podprefekturze w nadziei, że tam napływają wszystkie nowiny. Kiedy przechodził 
placem 
Kolegialnym, dwa działa, z pewnością jedyne dwie sztuki pozostałe z baterii, 
nadjechały pędem 
i zatrzymały się osadzone tuż przy krawężniku. Na Grande-Rue nie miał już 
wątpliwości: miasto 
zaczynało zapełniać się pierwszymi zbiegami: trzech spieszonych huzarów 
przysiadłszy pod 
drzwiami dzieliło się chlebem; dwaj inni drobnym krokiem wiedli konie za uzdę; 
oficerowie 
biegali bezładnie, najwidoczniej nie wiedząc, dokąd idą. Na placu Turenne’a 
jakiś podporucznik 
doradził mu, aby się nie zatrzymywał, bo pociski biją tam gęsto, nawet niedawno 
odłamek 
roztrzaskał kratę otaczającą pomnik wielkiego wodza, zwycięzcy Palatynatu. 
Istotnie, kiedy 
oddalał się szybko ulicą Podprefektury, zobaczył właśnie, jak z przerażającym 
hukiem wybuchły 
na samym moście na Mozie dwa pociski.
Stał bez ruchu przed dyżurką stróża, głowiąc się nad wyszukaniem pretekstu, by 
wywołać 
i wypytać jednego z adiutantów, gdy usłyszał młodym głosem wypowiedziane słowa:
– Panie Delaherche! Proszę tutaj, prędko! Niedobrze jest na dworze.
Była to jego robotnica, Róża. Nie myślał o niej wcale. Teraz wszystkie drzwi 
otworzą się przed 
nim. Wszedł do dyżurki, usiadł.
– Mama z tego wszystkiego jest całkiem chora; położyła się. Jak pan widzi, 
jestem tu sama, 
gdyż tatuś jest przy gwardii narodowej w cytadeli. Dopiero co właśnie cesarz 
chciał znów pokazać, 
że jest odważny, i wyszedł; zdołał dojść do końca ulicy, aż do mostu. Nawet 
pocisk padł tuż przed 
nim, koń pod jednym z jego świty został zabity. No, a potem cesarz wrócił. 
Pewnie, cóż miał 
robić?...
– Aha, więc wiecie, jak sprawy stoją... Cóż oni mówią, ci panowie?
Popatrzała nań ze zdziwieniem. Zachowała pogodną świeżość, delikatne włosy, 
jasne oczy 
dziecka poruszającego się usłużnie pośród tych okropności, których nie bardzo 
rozumiała.
– Nie, nic nie wiem. Koło południa zaniosłam na górę list do marszałka Mac-Mahon. 
Cesarz 
był tam z nim... Pozostali razem, zamknięci, blisko godzinę; marszałek leżał w 
łóżku, cesarz 
siedział tuż obok, na krześle. Tyle wiem, bo ich widziałam, kiedy otworzono 
drzwi.
– No i o czym mówili? Spojrzała na niego znowu i nie mogła powstrzymać uśmiechu.
– Ależ nie wiem, skądże mam wiedzieć? Nikt na świecie nie wie tego, co sobie 
powiedzieli.
– Oczywiście...– Delaherche uczynił gest, jakby chcąc przeprosić za swe niemądre 
pytanie. 
Jednak myśl o tej ostatecznej rozmowie nie dawała mu spokoju. Jakże to musiało 
być ciekawe! 
Jaką też mogli powziąć decyzję?
– Teraz – podjęła Róża – cesarz wrócił do swego gabinetu, gdzie jest na 
konferencji z dwoma 
generałami, którzy właśnie przybyli z pola bitwy. – Urwała, rzuciła okiem w 
stronę tarasu. – 
Proszę: oto jeden z tych generałów... A tu ma pan drugiego!
Delaherche wyszedł śpiesznie poznawszy generałów Douay i Ducrot, których konie 
czekały 
opodal, Patrzał na nich, jak wskoczyli na siodło i odjechali galopem.
Po opuszczeniu płaskowzgórza Illy każdy z osobna śpieszył powiadomić cesarza, że 
bitwa jest 
przegrana. Podawali dokładne szczegóły położenia; armia i Sedan były teraz już 
okrążone ze 
wszystkich stron, klęska zapowiadała się straszliwa.
W gabinecie cesarz kilka minut w milczeniu przechadzał się swym chwiejnym krokom 
chorego. Był tam już tylko adiutant; stał niemy przy drzwiach. A cesarz chodził 
wciąż, od kominka 
do okna, z twarzą steraną, targaną obecnie nerwowym drganiem. Plecy zdawały się 
jeszcze, 
bardziej zgarbione, jak pod brzemieniem walącego się świata; oczy martwe, 
przysłonięte 
ociężałymi powiekami, wyrażały rezygnację fatalisty, który w rozgrywce z 
przeznaczeniem 
przegrał ostatnią stawkę.
Za każdym razem, gdy mijał uchylone okno, zatrzymywał się na chwilę. Podczas 
jednego 
z owych króciutkich postojów wyszeptał z drżeniem:
– Och, te armaty te armaty, które się słyszy od rana! Istotnie warkot strzałów 
baterii ź Marfée 
i Frénois dochodził z niezwykłą gwałtownością. Był to łomot grzmotu, od którego 
dygotały szyby, 
a nawet mury. Huk uporczywy, nieustanny, doprowadzający do rozpaczy. I cesarz 
rozmyślał nad 
tym, że walka jest już beznadziejna, że wszelki opór staje się zbrodnią. Po co 
jeszcze mnożyć krew 
przelaną, zmiażdżone członki, pourywane głowy, trupy i jeszcze trupy dorzucane 
do tamtych, 
rozsianych po polach. Skoro się już przegrało, skoro to już koniec – na cóż 
dalsza rzeź?! Dość 
okropności i bólu!
Powróciwszy ku oknu cesarz znowu zaczął drżeć wznosząc dłonie.
– Ach, te armaty, te strzały, które ani na chwilę nie ustają! Może budziła się w 
nim straszna 
myśl o odpowiedzialności i wizja
krwawych trupów, które wskutek jego błędów zalegały tysiącami; a może było to 
tylko 
wzruszenie marzyciela o litościwym sercu, poczciwego człowieka nawiedzanego 
humanitarnymi 
rojeniami. W momencie strasznego ciosu zadanego mu przez los, który łamał i 
unosił jego życie 
jak źdźbło słomy, zdobywał się jeszcze na łzy dla innych, przerażony 
niepotrzebnie wciąż trwającą 
rzezią, nie mając już sił nadal ją znosić. Teraz pierś pękała mu od tej 
przeklętej kanonady, która 
podwajała jego cierpienie.
– Och, te armaty, te armaty! Niech umilkną natychmiast, natychmiast!
I w tym monarsze, co już nie miał tronu, powierzywszy swą władzę cesarzowej-
regentce, 
w tym wodzu, który już nie kierował armią, przekazawszy komendę marszałkowi 
Bazaine, 
nastąpiło wtedy przebudzenie potęgi, zrodziła się nieprzeparta potrzeba po raz 
ostatni okazać się 
władcą. Od czasu bitwy pod Châlons cesarz usunął się, nie wydał ani jednego 
rozkazu, godząc się 
na swą zbędność bezimienną i zawadzającą, był już tylko kłopotliwym tobołem 
unoszonym wraz 
ze sprzętem oddziałów. I oto budzi się w nim cesarz dopiero w obliczu klęski, a 
pierwszym 
i jedynym rozkazem, jaki miał jeszcze wydać w odruchu przerażenia litościwego 
serca, było 
wywieszenie na cytadeli białej flagi, by prosić o zawieszenie broni.
– Och, te armaty, te armaty!... Weźcie prześcieradło, obrus, wszystko jedno co! 
Niech pan 
biegnie, prędko, i powie, żeby je uciszyć!
Adiutant wyszedł pośpiesznie. Cesarz podjął na nowo swój chwiejny marsz od 
kominka do 
okna. Baterie wciąż grzmiały – wstrząsając całym domem.
Na dole Delaherche rozmawiał jeszcze z Różą, kiedy nadbiegł dyżurny sierżant.
– Panienko, nic już nie można znaleźć, nigdzie nie widać słu – żącej... Czy nie 
ma pani jakiej 
sztuki bielizny, kawałka białego płótna?
– Chce pan serwetę?
– Nie, nie, to za małe... Ot, połowa prześcieradła, na przykład... Róża z 
usłużnym pośpiechem 
otworzyła szafę.
– Hm, nie mam rozciętego prześcieradła. Duża biała sztuka bielizny? Nie widzę 
nic 
odpowiedniego. Aha, proszę, chce pan obrus?
– Obrus? Doskonałe! To będzie w sam raz. – I na odchodnym dorzucił: – Będzie z 
tego biała 
chorągiew, którą, się wywiesi na cytadeli, aby prosić o pokój... Bardzo dziękuję, 
panienko.
Delaherche doznał wstrząsu mimowolnej radości. Nareszcie więc będzie spokój! Po 
chwili 
radość ta wydała mu się niepatriotyczna; powściągnął ją. Lecz niemniej jego 
serce biło z ulgą, gdy 
patrzał na śpiesznie opuszczających Podprefekturę dwóch oficerów, pułkownika i 
kapitana, 
w towarzystwie sierżanta. Pułkownik niósł pod pachą, zwinięty obrus. Delaherche 
postanowił 
pójść za nimi, rozstał się więc z Różą, wielce dumną z dostarczenia owej sztuki 
bielizny. W tej 
chwili biła godzina druga.
Przed ratuszem Delaherche’a zepchnęła cała fala wylękłych żołnierzy, którzy 
schodzili 
z przedmieścia Cassine. Straciwszy z oczu pułkownika zrezygnował z widoku 
wywieszania białej 
flagi. Do baszty z pewnością nie pozwolą mu wejść; że zaś słyszał, iż pociski 
padają na budynek 
szkolny, zaniepokoił się znowu: może jego fabryka tymczasem płonie? Puścił się 
pędem, 
owładnięty na nowo gorączką niepokoju, wyżywając się w tym biegu. Ale grupy 
ludzi tarasowały 
ulice, przeszkody mnożyły się na każdym skrzyżowaniu. Dopiero na ulicy Maqua 
Delaherche 
odetchnął z ulgą, gdy zobaczył monumentalną fasadę swego domu nietkniętą, bez 
dymu ani iskier.
Wszedł, z daleka już informując matkę i żonę:
– Wszystko w porządku, wywieszają białą flagę, ogień będzie przerwany!
Potem zatrzymał się: wygląd ambulansu był naprawdę przerażający.
W obszernej suszarni, od której drzwi pozostawały otwarte na oścież, nie tylko 
wszystkie 
materace były pozajmowane, ale nie było już miejsca nawet na owej ściółce 
rozpostartej w końcu 
sali. Zaczynano rozścielać słomę między łóżkami, ścieśniano rannych, zsuwano jed 
– nych do 
drugich. Było ich już blisko dwustu, i ciągle przybywało. Szerokie okna białą 
jasnością oświetlały 
całe to zbiorowisko ludzkiego cierpienia. Niekiedy, przy nazbyt gwałtownym ruchu, 
wybuchał 
mimowolny okrzyk. W wilgotnym powietrzu słychać było rzężenia agonii. Gdzieś w 
głębi 
brzmiała nieprzerwanie łagodna, niemal śpiewna skarga. Cisza stawała się głębsza, 
jakieś pełne 
rezygnacji odrętwienie, posępna melancholia pokoju żałoby, przerywana jedynie 
krokami 
i szeptami pielęgniarzy. Rany naprędce opatrzone na polu bitwy, niektóre nawet 
odkryte, 
roztaczały swą żałość wśród postrzępionych płaszczy i porozdzieranych spodni. 
Wyciągały się 
jeszcze obute stopy, pomiażdżone i krwawiące. Kolana i łokcie były zmiażdżone 
jakby od 
uderzenia młota, a kończyny zwisały bezwładnie. Widać było stosy nóg i ramion, 
zdruzgotane 
dłonie, zwisające palce, zaledwie przytrzymywane kawałkiem skóry – zesztywniałe 
z bólu, ciężkie 
jak ołów. Lecz szczególnie niepokojącymi ranami były uszkodzenia brzucha, piersi 
lub głowy. 
Boki krwawiły od okropnych rozdarć, pod wzdętą skórą występowały węzły 
wnętrzności. Lędźwie, 
naruszone, zrąbane, wywoływały gwałtowny skurcz postaci. Płuca były przebite na 
wylot – jedne 
z otworem tak małym, że nie krwawiły, inne z ziejącą wyrwą, skąd życie upływało 
czerwoną 
strugą; a krwotoki wewnętrzne, te niewidoczne, zabijały ludzi, nagle 
poczerniałych i majaczących. 
Jeszcze więcej ucierpiały głowy, pogruchotane szczęki, krwawa miazga zębów i 
języka, puste 
oczodoły, oczy na pół wysadzone z orbit, rozwalone czaszki, w których widać było 
mózg. 
Wszyscy, którym kule naruszyły rdzeń pacierzowy lub mózg, leżeli jak trupy, w 
bezwładzie 
przedzgonnej śpiączki, gdy natomiast inni miotali się, prosząc pić; głosem 
cichym i błagalnym.
W szopie obok, gdzie operowano, obraz był równie okropny, ale odmienny. W tym 
pierwszym 
natłoku przystępowano jedynie do pilnych. operacji, których wymagał rozpaczliwy 
stan rannych. 
Najmniejsza obawa krwotoku skłaniała Bouroche’a do natychmiastowej amputacji. 
Nie zwlekał 
też z usuwaniem odłamków pocisków z głębi ran, jeżeli tkwiły w jakiej 
niebezpiecznej strefie – jak 
nasada szyi, okolica pachy, pachwina, łokieć lub kolano. Innych rannych, których 
wolał zostawić 
na obserwacji, opatrywali sanitariusze według jego wskazówek. Miał już za sobą 
cztery amputacje, 
w odstępach między nimi dokonując „dla odpoczynku” kilku drobniejszych operacji 
wy – jęcia kul, 
i zaczynał odczuwać już znużenie. Były tylko dwa stoły: jego oraz drugi, przy 
którym pracował 
jeden z pomocników. Rozwieszono między nimi prześcieradło, aby operowani nie 
mogli się 
wzajemnie widzieć. I choć co chwila obmywano je gąbką, stoły były wciąż czerwone: 
wiadra, 
opróżniane o kilka kroków opodal na grzędę stokrotek, wiadra, w których woda 
czerwieniała od 
jednej szklanki krwi, wydawały się pełne czystej krwi, zalewającej kwiaty na 
klombie. Jakkolwiek 
przewiew był dostateczny, przykry zaduch unosił się ze stołów, z bielizny, z 
puzder, zmieszany 
z mdłą wonią chloroformu.
Litościwy w gruncie Delaherche drżał ze współczucia. Wtem uwagę jego zwróciło 
mijające 
bramę lando. Widocznie znaleziono już tylko ten wielkopański wehikuł i ułożono 
tam rannych. 
Było ich ośmiu, leżących jedni na drugich. Fabrykant wydał okrzyk grozy i 
zdumienia, 
rozpoznając w ostatnim, którego zniesiono, kapitana Beaudoin.
– Ach, biedaku! Zaraz zawołam matkę i żonę.
Przybiegły, pozostawiając dwu służącym troskę zwijania bandaży. Sanitariusze, 
którzy 
chwycili kapitana, nieśli go do sali; już mieli go położyć w poprzek posłania ze 
słomy, gdy 
Delaherche spostrzegł na jednym z materaców żołnierza, który się już nie ruszał 
– z twarzą 
ziemistą i rozwartymi oczyma.
– Popatrzcie, ależ on nie żyje, ten tam;..
– Prawda – mruknął jeden z pielęgniarzy. – Nie ma sensu, by zabierał miejsce...
Wraz z kolegą wzięli ciało, zanieśli je do kostnicy za kępą żarnowca. Było tam 
już z tuzin 
umarłych, ułożonych szeregiem, zesztywniałych w ostatnim rzężeniu, jedni ze 
stopami 
wyciągniętymi, jak gdyby
wydłużonymi przez cierpienie, inni – skręceni, pokurczeni w okropnych pozach. 
Byli tacy, co, 
rzekłbyś, szydzili – z wywróconymi białkami, obnażając zęby spod uniesionych 
warg; a ten czy 
ów, o długiej, przeraźliwie smutnej twarzy, płakał jeszcze. grubymi łzami... 
Jeden, młodziutki, 
drobny i chudy, z głową na wpół oberwaną, oburącz przyciskał konwulsyjnie do 
serca obryzganą 
krwią podobiznę kobiety, jedną z tych bladych fotografii robionych w zakładach 
pod-
miejskich. A u stóp nieboszczyków piętrzyły się w nieładzie amputowane nogi i 
ręce, 
wszystko, co odcinano co odrąbywano na stołach operacyjnych – ciało i kości 
spychane w kąt, jak 
spycha się miotłą odpadki w jatce. Na widok kapitana Beaudoin Gilberta zadrżała. 
Boże! Jakże był 
blady, leżąc na tym materacu, z twarzą, bielejącą pod warstwą brudu! Myśl, że 
kilka godzin temu 
trzymał ją w ramionach, woniejący i pełen życia, mroziła ją przerażeniem. 
Uklękła.
– Co za nieszczęście, drogi przyjacielu! Ale to nic groźnego, prawda?
I machinalnie wyciągnęła chusteczkę; wycierała mu twarz, nie mogąc znieść, że 
jest taki 
zbrukany potem, ziemią i prochem. Wydawało się jej, że mu przynosi ulgę 
oczyszczając go trochę.
– Nieprawdaż? To nic, to tylko noga...
Kapitan, pogrążony w półśnie, z trudem otworzył oczy. Poznał przyjaciół; 
usiłował 
uśmiechnąć się.
– Tak, tylko noga... Nie poczułem nawet uderzenia; wydało mi się, że źle 
stąpnąłem 
i upadłem... – Ale mówił z trudnością. – Och, pić, chce mi się pić!
Pani Delaherche, nachylona z drugiej strony posłania, zakrzątnęła się. Wystarała 
się 
o szklankę i karafkę wody, do której wlano trochę koniaku. I gdy kapitan chciwie 
opróżnił 
szklankę, musiała rozdzielić resztę wody między rannych leżących w sąsiedztwie: 
wszystkie ręce 
wyciągały się, rozlegały się głosy błagalne; pewien żuaw nie otrzymawszy wody 
zaszlochał...
Tymczasem Delaherche usiłował rozmówić się z lekarzem, aby uzyskać dla kapitana 
pierwszeństwo. Bouroche wszedł właśnie na salę w zakrwawionym fartuchu, ze swą 
szeroką 
spotniałą twarzą, którą lwia grzywa zdawała się podpalać. Kiedy przechodził, 
ludzie unosili się na 
posłaniach, próbowali go zatrzymać, każdy pragnął koniecznie, aby się nim 
natychmiast zajęto. 
Chciał otrzymać pomoc oraz wiedzieć.
– Do mnie, panie doktorze, do mnie! – ścigał go bełkot błagalny, błądzące palce 
muskały 
ubranie. Lecz on, sapiąc ze zmęczenia, całkowicie pochłonięty swą pracą, 
organizował ją nie 
słuchając nikogo. Mówił do siebie na głos, liczył rannych pokazując palcem, 
wyznaczał im numery: 
jeden, dwa, trzy; szczęka, ramię, udo... – podczas gdy towarzyszący mu asystent 
nadstawiał ucha, 
starając się zapamiętać.
– Panie majorze – zaczął Delaherche – jest tu pewien oficer: kapitan Beaudoin... 
Bouroche 
przerwał mu:
– Jak to? Beaudoin jest tu? Ach, biedaczysko! – Podszedł do rannego, ale snadź 
jednym rzutem 
oka ocenił powagę sytuacji, bo podjął natychmiast, nie schylając się nawet,– aby 
zbadać nogę: – 
Dobrze. Przyniosą mi go zaraz, jak tylko ukończę operację, którą się 
przygotowuje.
I wrócił do szopy; za nim Delaherche, który nie chciał go stracić z oczu, bojąc 
się, by nie 
zapomniał o swej obietnicy.
Tym razem chodziło o wyłuszczenie ramienia ze stawu barkowego według nowej 
metody 
Lisfranc, co chirurdzy nazywają ładną operacją; sprawa gładka i szybka – 
wszystkiego zaledwie 
czterdzieści sekund. Już pacjenta chloroformowano, a pomocnik oburącz ujmował 
ramię – cztery 
palce pod pachą i kciuk z wierzchu. Wtedy Bouroche, uzbrojony w duży, długi nóż, 
krzyknąwszy: 
„Posadźcie go!”, chwycił mięsień naramienny, przebił na wylot ramię, przeciął 
muskuł, następnie 
ruchem do tyłu za jednym pociągnięciem oddzielił staw: i ramię opadło, odcięte 
trzema ruchami. 
Asystent zsunął kciuki, by zatkać tętnicę ramieniową. „Połóżcie go z powrotem!” 
Bouroche 
zaśmiał się mimo woli, przystępując do przewiązywania naczyń krwionośnych, 
ponieważ zużył 
zaledwie trzydzieści pięć sekund. Pozostawało tylko zaszyć płat skóry na ranie – 
tak jak płaski 
epolet. To była ładna robota – zważywszy niebezpieczeństwo, człowiek mógł bowiem 
przez arterię 
ramieniową stracić wszystką krew w ciągu minuty, pomijając już ryzyko śmierci, 
ilekroć sadza się 
rannego uśpionego chloroformem.
Delaherche, wstrząśnięty, pragnął się wymknąć. Ale nie miał na
to czasu: ramię było już na stole. Operowany żołnierz, rekrut, tęgi
wieśniak, odzyskiwał przytomność; spostrzegł ramię, które sanitariusz
wynosił za żarnowce... Żywo spojrzał na swój bark, zobaczył, że jest
przecięty: i krwawiący. I,– rozgniewany, rzekł z pasją:.
– Och, do pioruna! To głupie, coście tu zrobili!
Bouroche, wyczerpany, nie odpowiadał. Po chwili rzekł z akcentem poczciwej 
prostoty:
– Zrobiłem, jak mogłem najlepiej. Nie chciałem, żebyś klapnął, mój chłopcze. 
Zresztą pytałem 
cię; powiedziałeś mi: „tak”.
– Powiedziałem: „tak”! Powiedziałem: „tak”! Alboż ja wiedziałem? – I gniew jego 
opadł; 
nieszczęśliwiec zaczął płakać gorącymi łzami. – Go ja teraz pocznę?! Zabrano go 
z powrotem na 
słomę, zmyto gruntownie ceratę i stół; a kubły czerwonej wody, którą 
wychluśnięto na nowo 
ponad trawnikiem, zakrwawiły białą grzędę stokroci.
Tymczasem Delaherche dziwił się słysząc wciąż granie armat. Dlaczego nie milkną? 
Obrus 
Róży musiał być wywieszony na cytadeli. A tu przeciwnie: rzekłbyś – intensywność 
ognia baterii 
pruskich wzrastała. Był to hałas ogłuszający, huk, od którego najmniej nerwowi 
wzdrygali się od 
stóp do głów. Wstrząsy, od których serce zamierało, nie mogły wpływać dobrze 
zarówno na 
operujących, jak i na operowanych... W całym ambulansie skutkiem tego panowała 
krętanina, 
rozgorączkowanie wręcz rozpaczliwe.
– To przecież już koniec. Czemu tamci nie przestają? – zawołał Delaherche, który 
niespokojnie nadstawiał ucha, sądząc co chwila, że to ostatni wystrzał.
Wrócił do Bouroche’a, aby mu przypomnieć o kapitanie, i zdumiał się zastawszy go 
na ziemi, 
pośrodku wiązki słomy, rozciągniętego na brzuchu, z rękami obnażonymi aż do 
ramion 
i zanurzonymi w dwóch wiadrach lodowatej wody. U kresu sił moralnych i 
fizycznych doktor 
wypoczywał tam, wyczerpany, powalony smutkiem, ogromną rozpaczą, w jednym z 
momentów 
załamania się lekarza czującego swą bezsilność. Ten jednak był człowiekiem 
mocnym, o twardej 
skórze i niezłomnym sercu. Lecz oto się zachwiał pod ważącym się nad nim 
pytaniem: „Na co?” 
Świadomość, że nigdy nie zrobi wszystkiego, że wszystkiego zrobić nie może, 
obezwładniła go 
nagle. Na co? Skoro śmierć mimo wszystko będzie silniejsza!
Dwaj sanitariusze zbliżali się z kapitanem Beaudoin na noszach.
– Panie doktorze – odważył się powiedzieć Delaherche – oto kapitan.
Bouroche otworzył oczy, wyciągnął ręce z wiader, otrząsnął je, wytarł o słomę. 
Potem, 
podnosząc się na kolanach:
– A tak, do diabła! – mruknął. – Następny... Ha, no cóż! Dzień jeszcze nie 
skończony.
I po chwili już stał, odświeżony, potrząsając swą płowowłosą lwią głową, 
odzyskawszy 
równowagę dzięki wewnętrznej dyscyplinie i nabytej praktyce.
Gilberta i pani Delaherche, które szły za noszami, zatrzymały się o kilka kroków 
opodal, kiedy 
złożono kapitana na powleczonym ceratą materacu.
– No tak, to jest nad prawą kostką – mówił Bouroche, który dużo rozmawiał, aby 
zająć rannego. 
– Cóż, niezgorsze miejsce. Można się z tego całkiem łatwo wygrzebać... Zaraz to 
zbadamy.
Ale widocznie niepokoiło go odrętwienie, w jakim się znajdował Beaudoin. Oglądał 
prowizoryczny opatrunek – prostą przewiązkę zaciśniętą i przytrzymaną na 
spodniach przez 
pochwę od bagnetu.
I gderał przez zęby zapytując, jaki fuszer to zrobił. Potem nagle zamilkł. 
Zrozumiał: to 
zapewne podczas transportu, na dnie powozu napełnionego rannymi, bandaż musiał 
się rozluźnić 
i ześliznął się nie przywierając już do rany, skutkiem czego nastąpił bardzo 
obfity krwotok.
Sanitariusz rozciął spodnie i kalesony, potem but i skarpetkę.
– Tnijże prędzej, ofermo!
Pielęgniarz rozciął spodnie i kalesony, potem but i skarpetkę. Ukazała się noga, 
następnie 
stopa obnażona, poplamiona krwią. I tam, nad kostką, widniał okropny otwór z 
tkwiącym w głębi, 
wepchniętym przez pocisk strzępem czerwonego sukna. Wałeczek poszarpanego ciała, 
wypukłość 
mięśnia, występowała z rany w postaci miazgi.
Gilberta musiała się oprzeć o jeden ze słupów podtrzymujących dach szopy. Och, 
to ciało, to 
ciało tak białe, teraz takie czerwone i zmasakrowane! Mimo przerażenia nie mogła 
odwrócić oczu 
od tego widoku.
– Do stu piorunów! – stwierdził Bouroche. – Ładnie pana urządzili!...
Obmacał nogę, stwierdził, że jest zimna; nie wyczuwał już pulsu. Twarz jego 
mocno 
spoważniała, przy czym osobliwie marszczył wargi, co miał w zwyczaju w obliczu 
niepokojących 
przypadków.
– Do pioruna! – powtórzył. – Nie podoba mi się ta noga! Kapitan, którego 
obudziła 
z półdrzemki trwoga, patrzał nań,
czekał... W końcu rzekł:
– Tak pan uważa, doktorze?
Lecz taktyka Bouroche’a polegała na tym, by nigdy nie domagać się wprost od 
rannego 
upoważnienia, jak się to praktykowało, kiedy zachodziła konieczność amputacji: 
wolał, by decyzja 
wyszła od samego pacjenta. – Paskudna noga – mruknął, jak gdyby rozumując na 
głos. – Nie 
uratujemy jej...
Beaudoin podjął nerwowo:
– No cóż, doktorze, trzeba z tym skończyć. Jak pan myśli?
– Myślę, że pan jest dzielnym człowiekiem i że mi pan pozwoli zrobić, co należy.
Oczy kapitana Beaudoin pobladły, zmąciły się jakby rudawą mgiełką. Ale mimo 
nieznośnego 
lęku, jaki go dławił, odpowiedział po prostu, z brawurą:
– Niech pan to załatwi, majorze.
Przygotowania nie trwały długo. Pomocnik już trzymał nasyconą chloroformem 
serwetę, którą 
natychmiast podsunął pod nos pacjenta. Po niedługiej chwili miotania się, 
poprzedzającej przejście 
w stan uśpienia, dwaj sanitariusze zsunęli kapitana na materacu, tak by mieć 
przed sobą jego nogi; 
jeden z nich ujął lewą, a pomocnik, chwyciwszy prawą, trzymał ją oburącz w 
pachwinie, aby 
ucisnąć tętnicę.
Wtedy Gilberta, ujrzawszy Bouroche’a zbliżającego się z cienkim nożem w dłoni, 
nie mogła 
już znieść tej sceny.
– Nie, nie, to okropne!
I bliska omdlenia wsparła się o panią Delaherche, która musiała podsunąć ramię, 
aby ją 
uchronić od upadku.
– Ale dlaczego pani nie wyjdzie? Jednakże pozostały obydwie. Odwracały głowy, 
nie chcąc 
już
widzieć, nieruchome i drżące, przytulone jedną do drugiej, choć niewiele było 
między nimi 
czułości.
O tej właśnie porze dnia armaty zagrzmiały z pewnością najgłośniej. Była godzina 
trzecia;, 
Delaherche, zawiedziony, rozdrażniony, oświadczył, iż nic z tego nie rozumie. 
Teraz stawało się 
niewątpliwe, że baterie pruskie miast zamilknąć zdwoiły jeszcze ogień. Czemu?. 
Co się działo? 
Było to piekielne bombardowanie, powietrze się, rozżarzało. Dokoła. Sedanu 
osiemset dział 
niemieckich, zwartych w spiżową obręcz, strzelało jednocześnie, bijąc w 
pobliskie pola 
bezustannym grzmotem; i ten obstrzał zespołowy, z wszystkich okolicznych 
wyniosłości waląc 
w sam środek, mógł spalić i w proch obrócić całe miasto w ciągu dwóch godzin. 
Najgorsze było, 
że pociski zaczęły na nowo padać na domy. Rozbrzmiewały coraz częstsze huki. 
Jeden pocisk 
wybuchnął na ulicy des Voyards. Inny utrącił krawędź wysokiego komina fabryki, a 
gruzy 
potoczyły się aż pod szopę. Bouroche podniósł głowę gderając:
– Cóż to? Chcą wykończyć naszych rannych?... Ten hałas jest nieznośny!
Tymczasem sanitariusz trzymał wyciągniętą nogę kapitana, a doktor szybkim 
okrężnym 
nacięciem rozkroił skórę pod kolanem, pięć centymetrów poniżej miejsca, gdzie 
zamierzał piłować 
kość.
Potem żywo, posiłkując się tym samym nożem, żeby nie tracić czasu, oddarł skórę, 
odchylając 
ją naokoło, jak skórkę obieranej pomarańczy.
Ale gdy miał przeciąć mięśnie, zbliżył się drugi sanitariusz i szepnął mu do 
ucha:
– Numer drugi przejechał się.
W straszliwym hałasie doktor nie dosłyszał.
– Mówcie głośniej, do kroćset! Mam popuchnięte uszy od tej ich przeklętej 
pukaniny.
– Numer drugi wykitował.
– Któż to jest drugi numer?
– Ramię...
– Aha... No to przynieście trójkę: szczęka...
I z nadzwyczajną zręcznością jednym zamachem przeciął mięśnie aż do kości. 
Odsłonił 
piszczel i strzałkę, wprowadził między nie opatrunek dla wzajemnego podtrzymania, 
przymocowany trzema szwami, aby je podeprzeć, po czym odciął je jednym 
pociągnięciem piłki. 
Stopa pozostała w rękach sanitariusza.
Krwi popłynęło niewiele dzięki uciskowi, jaki wywierał powyżej uda asystent. 
Szybko 
przewiązano naczynia krwionośne. Ale doktor potrząsał głową; i kiedy asystent 
odjął palce, zbadał 
ranę mrucząc, pewny, że go pacjent nie może słyszeć:
– Nie podoba mi się, że tętniczki wcale nie krwawią.
Potem gestem dokończył diagnozy. Jeszcze jeden nieszczęśnik zgubiony! Na jego 
spotniałej 
twarzy wystąpiły na nowo zmęczenie i ogromny smutek, beznadziejność wywołana 
pytaniem: „Na 
co to wszyst-
ko?” – gdyż na dziesięciu rannych nie zawsze udawało mu się
ocalić czterech – i przystąpił do nałożenia trzech szwów. Gilberta właśnie 
odwróciła się. 
Delaherche powiedział jej, że już skończone, że może patrzeć. Jednakże 
spostrzegła stopę kapitana, 
którą pielęgniarz wynosił za kępę żarnowca. Kostnica zapełniała się nadal. 
Przybyły tam dwa 
nowe trupy: jeden z nadmiernie otwartymi czarnymi ustami, wyglądający jak gdyby 
jeszcze wył 
z bólu; drugi, skurczony przez okropną agonię, wyglądał jak wątłe i kalekie 
dziecko. Najgorsze 
było, że spiętrzone szczątki sięgały już w końcu aż sąsiednich dróżek. Nie 
wiedząc, gdzie złożyć 
stopę kapitana, sanitariusz zawahał się i wreszcie zdecydował rzucić ją na 
ogólny stos.
– Ot i po wszystkim – zwrócił się lekarz do Beaudoina, którego
budzono. – Już nic panu nie grozi.
Ale kapitan nie odczuwał owej radości towarzyszącej przebudzeniu po szczęśliwych 
operacjach. Uniósł się nieco na posłaniu i opadł z powrotem, bełkocąc głosem 
bezbarwnym:
– Dziękuję, doktorze. Dobrze, że się to skończyło. Ale czuł, że piecze go 
nasycony alkoholem 
opatrunek.
W momencie gdy się zbliżano z noszami, aby go zabrać na salę, straszliwa 
detonacja 
wstrząsnęła całą fabryką: był to pocisk, który wybuchnął za szopą, na małym 
podwórku, gdzie 
znajdowała się pompa. Posypały się kawałki rozbitych szyb, a gęsty dym zasnuł 
szpital. Na sali 
panika poderwała rannych z ich barłogów; wszyscy krzyczeli z przerażenia i każdy 
chciał uciekać.
Doprowadzony do szału Delaherche poskoczył, aby ocenić szkody. Czyż mu teraz 
zburzą, 
spalą, dom? Co się właściwie dzieje? Skoro cesarz domagał się, by przestano, 
czemuż zaczęto na 
nowo? – Do kroćset! Ruszajcie się! – krzyknął Bouroche do zastygłych z trwogi 
sanitariuszy. – 
Umyjcie mi stół, przynieście numer trzeci!
Opłukano stół, raz jeszcze wychluśnięto wiadra czerwonej wody ha trawnik. Grzęda 
stokrotek 
była już tylko krwawą miazgą zieleni i kwiatów.
Doktor, któremu przyniesiono ów numer trzeci, zabrał się – aby nieco wytchnąć – 
do szukania 
kuli, która strzaskawszy dolną kość szczękową musiała utkwić pod językiem. Krew 
płynęła obficie 
i oblepiała mu palce.
W sali ponownie ułożono kapitana Beaudoin na tym samym materacu. Gilberta i pani 
Delaherche przyszły za noszami. Sam Delaherche, mimo podniecenia, przybył na 
chwilę 
pogawędki. – Niech pan wypocznie, kapitanie; każemy przygotować pokój, 
zabierzemy pana do 
siebie.
Lecz ranny, ocknąwszy się na chwilę z prostracji, oświadczył
w błysku świadomości:
– Och, nie: myślę, że zaraz umrę.
I patrzał na wszystkich troje oczyma rozszerzonymi, pełnymi lęku przed śmiercią.
– Ach, kapitanie! Co też pan mówi? – szepnęła Gilberta, zmartwiała wszystka, 
usiłując się 
uśmiechnąć. – Za miesiąc stanie pan. na nogi...
Zaprzeczył ruchem głowy; patrzał teraz już tylko na nią, a w oczach czaił mu się 
ogromny żal 
za życiem, małoduszna żałość, że oto odchodzi zbyt młody, nie wyczerpawszy 
radości istnienia. – 
Umrę, umrę... Ach, to okropne!...
Potem nagle spostrzegł swój zbrukany i podarty mundur, czarne ręce – i wydało 
się, że cierpi 
z powodu tego swego stanu, w obecności kobiet. Ogarnął go wstyd, że jest tak 
zaniedbany; myśl, 
że uchybia dobrym formom, wróciła mu całą brawurę. Zdołał podjąć wesołym tonem:
– Tylko, jeżeli umrę, chciałbym umrzeć z czystymi rękami... Może pani będzie 
łaskawa 
zamoczyć ręcznik i podać mi...
Gilberta pobiegła, wróciła z ręcznikiem; chciała mu sama wytrzeć dłonie. Od tej 
chwili 
Beaudoin okazał się nad wyraz dzielny, usiłując do końca zachować się jak 
człowiek z dobrego 
towarzystwa. I w obliczu tego konającego nawet starsza pani Delaherche – na 
widok pary 
małżonków wspólnie troszczących się o niego – uczuła, iż uraza jej topnieje.
Przemilczy i tym razem – ona, która wiedziała i przysięgła sobie, że powie 
synowi wszystko. 
Po co zasmucać dom, skoro śmierć unosi z sobą przewinę?
Koniec nastąpił niemal natychmiast. Słabnący z każdą chwilą kapitan Beaudoin 
zapadł 
z powrotem w omdlenie. Lodowaty pot zraszał mu czoło i szyję. Na chwilę znów 
otworzył oczy; 
błądząc wykręconymi dłońmi szukał urojonej kołdry, którą począł naciągać aż do 
podbródka 
ruchem łagodnym i upartym.
– Och, zimno mi, bardzo zimno. I umarł, zgasł bez wstrząsu, a jego spokojna, 
wychudzona 
twarz zachowała wyraz bezgranicznego smutku.
Delaherche dopilnował, by ciało zamiast w kostnicy zostało złożone w sąsiedniej 
wozowni. 
Chciał zmusić żonę, zdruzgotaną i płaczącą, by wróciła do domu. Lecz Gilberta 
oświadczyła, że 
teraz będzie się bała samotności, i że woli zostać z teściową w ambulansie, 
gdzie ruch ją 
oszołamiał. I już śpieszyła podać wodę strzelcowi afrykańskiemu, majaczącemu w 
gorączce. 
Pomagała sanitariuszowi opatrzyć rękę dwudziestoletniego żołnierzyka-rekruta, co 
przyszedł na 
piechotę z pola bitwy z oderwanym kciukiem; a że był miły i zabawny i żartował 
ze swej rany 
z beztroską miną figlarnego dziecka Paryża, w końcu rozweseliła się w jego 
towarzystwie.
Podczas agonii kapitana kanonada zdawała się jeszcze wzrastać. Drugi pocisk 
eksplodował 
w ogrodzie roztrzaskując jedno ze stuletnich drzew. Ludzie, bliscy szaleństwa, 
wołali, że cały 
Sedan się pali, ponieważ na przedmieściu Cassine wybuchnął znaczny pożar.
– To niemożliwe! Ja tam wracam! – oznajmił, nie panując już nad nerwami, 
Delaherche.
– Dokądże? – spytał Bouroche.
– Ano, do Podprefektury, żeby się przekonać, czy cesarz sobie z nas drwi, kiedy 
mówi 
o wywieszeniu białej flagi.
Na kilka sekund majora otępiła myśl o białej fladze, o klęsce, o kapitulacji, 
teraz, wobec jego 
bezsilności ocalenia tych wszystkich nieszczęśliwców, których mu przynoszono tak 
potwornie 
zmasakrowanych. W geście jego przebijała wściekłość i beznadziejność.
– Idź pan do diabła! I tak jesteśmy wszyscy zgubieni!
Na dworze Delaherche z większym jeszcze trudem torował sobie drogę wśród 
powiększających się gromad. Z każdą minutą ulice zapełniały się coraz bardziej 
tłumem zbiegłych 
żołnierzy. Zagadnął kilku spotkanych oficerów; żaden nie spostrzegł białej 
chorągwi na cytadeli. 
Wreszcie pewien pułkownik oświadczył, że widział ją niewyraźnie przez chwilę w 
czasie 
wciągania i opuszczania. To by tłumaczyło wszystko: bądź że Niemcy jej nie 
dostrzegli, bądź też 
ujrzawszy, jak się ukazuje i znika, zdwoili ogień pojmując, że agonia już bliska. 
Obiegała nawet 
plotka o szalonym gniewie generała, który po, ukazaniu się białej flagi skoczył 
i własnoręcznie 
wyrwał ją, gruchocąc drzewce i depcąc płótno. A działa pruskie biły wciąż, 
pociski padały na 
dachy i na ulice, domy płonęły; na rogu placu Turenne’a pocisk armatni 
roztrzaskał głowę jakiejś 
kobiecie.
W Podprefekturze Delaherche nie zastał Róży w dyżurce stróża. Wszystkie drzwi 
były 
pootwierane; zaczynała się ucieczka w rozsypce. Wszedł tedy na górę, zderzając 
się jedynie 
z wystraszonymi ludźmi, którzy o nic nie pytali. A gdy na pierwszym piętrze 
chwilę się zawahał, 
ujrzał Różę.
– Ach, panie Delaherche, zaczyna być niedobrze... O, proszę, proszę spojrzeć, 
prędko, jeżeli 
pan chce zobaczyć cesarza.
Istotnie drzwi na lewo były nie domknięte i przez tę szparę widać było cesarza, 
który podjął na 
nowo swój chwiejny marsz od kominka do okna. Ani na chwilę nie zatrzymywał się 
mimo 
nieznośnych cierpień.
Wszedł właśnie adiutant, ten, co nie domknął drzwi, i usłyszano, jak cesarz 
tonem, w którym 
wyczuwało się rozpaczliwe podrażnienie pytał go:
– Ależ ostatecznie, dlaczego wciąż strzelają, skoro poleciłem wywiesić białą 
flagę?
Ta strzelanina, która nie ustawała, która – przeciwnie – wzmagała się z każdą 
minutą, 
sprawiała mu mękę nie do zniesienia. Ilekroć zbliżał się do okna, odczuwał jakby 
pchnięcie 
w samo serce. Jeszcze krew, jeszcze istnienia ludzkie niszczone z jego winy! 
Każda chwila 
zbędnie powiększała stos trupów. I ten zbuntowany, poruszony do głębi marzyciel 
chyba już 
z dziesięć razy zadawał wchodzącym osobom swe rozpaczne pytanie:
– Ale koniec końców, dlaczego się wciąż strzela, skoro dałem rozkaz wywieszenia 
białej flagi?
Adiutant wymruczał odpowiedź, której Delaherche nie mógł dosłyszeć. Cesarz 
zresztą nie 
zatrzymał się, ulegając mimo wszystko potrzebie powracania ku temu oknu, przy 
którym na poły 
omdlewał wśród nieustannej kanonady. Pobladł jeszcze mocniej, jego długa twarz, 
posępna 
i zmizerowana, źle otarta z nałożonej rano szminki odzwierciedlała jego 
prostrację.
W tym momencie drobny ruchliwy człowieczek w zapylonym mundurze przebiegł podest 
i pchnął drzwi nie czekając, aż go zameldują. Delaherche poznał generała Lebrun. 
I natychmiast 
raz jeszcze usłyszano niespokojny głos cesarza:
– Ale ostatecznie, generale, czemu wciąż trwa strzelanina, skoro kazałem 
wywiesić białą 
flagę?
Adiutant właśnie wychodził, drzwi zostały zamknięte i Delaherche nie mógł 
usłyszeć 
odpowiedzi generała. Wszystko zniknęło.
– Ach! – powtórzyła Róża – sprawa się psuje, rozumiem to jasno z miny tych panów. 
To tak 
jak z moim obrusem: już go nie zobaczę; niektórzy mówią, że go podarto... W tym 
wszystkim 
najwięcej żal mi cesarza, który jest ciężej chory od marszałka: lepiej by mu 
było w łóżku niż w tym 
pokoju, gdzie dręczy się ciągłym chodzeniem.
Była bardzo wzruszona, jej ładna jasna twarz wyrażała szczerą
litość. Toteż fabrykantowi, którego gorliwość bonapartysty od dwóch
dni osobliwie chłodła, wydała się nieco głupiutka. Jednakże został
.. z nią jeszcze przez chwilę na dole, czatując na odjazd generała
Lebrun. I kiedy ten się znowu ukazał, podążył za nim.
Generał Lebrun wyjaśnił cesarzowi, że jeżeli się chce prosić o zawieszenie broni, 
należy 
wręczyć głównodowodzącemu armii niemieckich list podpisany przez naczelnego 
wodza armii 
francuskiej, po. czym podjął się zredagować ów dokument i udać się na 
poszukiwania generała de 
Wimpffen, który go podpisze. Obawiał się tylko, że może go nie znaleźć, nie 
wiedząc, w jakim 
punkcie pola bitwy przebywa.
W Sedanie panował taki tłok, że generał musiał jechać stępa, co pozwoliło 
Delaherche’owi 
towarzyszyć mu aż do bramy Ménil.
Ale na drodze Lebrun puścił się galopem. Kiedy przybył do Balan, ujrzał generała 
de 
Wimpffen. Przed kilku właśnie minutami generał napisał do cesarza: 
„Najjaśniejszy Panie, 
przybądź, aby stanąć na czele swoich wojsk, dla których zaszczytem będzie 
otwarcie Ci przejścia 
przez linie nieprzyjacielskie.” Toteż ogarnęła go pasja, skoro tylko padły słowa 
„zawieszenie 
broni”. Nie, nie, nic nie podpisze, chce się bić!
Było pół do czwartej. A wkrótce potem nastąpiła bohaterska i rozpaczliwa próba, 
ów ostatni 
zryw, aby dokonać wyłomu poprzez oddziały Bawarów, w jeszcze jednym ataku na 
Bazeilles. Na 
ulicach Sedanu, po sąsiednich polach, aby podtrzymać żołnierzy na duchu, kłamano 
wołając: 
„Bazaine nadchodzi! Nadchodzi Bazaine!” Od rana żołnierze marzyli o tym, za 
każdą nową baterią 
wykrytą przez Niemców sądzono, że słychać działa armii Metzu. Zgromadzono około 
tysiąca 
dwustu ludzi – rozproszonych żołnierzy ze wszystkich korpusów, różnych rodzajów 
broni. 
I niewielka kolumna mężnie puściła się biegiem na zarzuconą kartaczami drogę. Z 
początku było 
to wspaniałe; ci, Co padali, nie wstrzymywali rozpędu innych; przebyto blisko 
pięćset metrów 
z iście wściekłą brawurą. Niebawem wszakże szeregi zrzedły, najdzielniejsi 
cofnęli się. Cóż 
począć wobec druzgocącej przewagi liczebnej? Był to już tylko odruch szaleńczej 
śmiałości wodza 
armii, który nie chciał być zwyciężony. I generał de Wimpffen znalazł się 
wreszcie sam 
z generałem Lebrun na tej drodze z Balan i Bazeilles, którą musieli w końcu 
opuścić. Pozostawało 
jedno: odstąpić pod mury Sedanu.
Delaherche, skoro tylko stracił z oczu generała, pośpieszył ku fabryce, 
opanowany wyłącznie 
zamiarem powrotu do swego obserwatorium, aby z daleka śledzić przebieg wydarzeń. 
Lecz gdy 
właśnie przybywał na miejsce, natknął się w bramie na pułkownika, którego 
przywieziono 
wózkiem ogrodniczym; na pół omdlały, z zakrwawionym butem, leżał tam, w głębi, 
na sianie. 
Pułkownik upierał się – aż do chwili, gdy zwalił się z konia – by koniecznie 
zgromadzić resztki 
swego pułku. Natychmiast wniesiono go do pokoju na pierwszym piętrze; Bouroche, 
który 
pośpieszył tam, stwierdziwszy jedynie pęknięcie kostki, poprzestał na opatrzeniu 
rany po 
wydobyciu z niej kawałków skóry z przedziurawionego buta. Był wyczerpany, 
rozdrażniony; 
zszedł z powrotem na dół krzycząc, że wolałby sobie samemu obciąć nogę niż 
sprawować nadal 
swe czynności w takim brudzie, bez odpowiedniego sprzętu i niezbędnej pomocy.
Istotnie na dole nie wiedziano już, gdzie umieszczać rannych; zdecydowano 
układać ich na 
trawniku. Były już ich dwa rzędy – czekających, narzekających pod gołym niebem, 
pod pociskami, 
które padały w dalszym ciągu. Liczba rannych przywiezionych do ambulansu od 
południa 
przekraczała teraz czterystu i doktor zażądał dostarczenia mu kilku chirurgów, 
lecz przysłano 
zaledwie jednego młodego lekarza z miasta. Bouroche nie mógł wydołać; sondował, 
ciął, piłował, 
zszywał – ledwo już przytomny, zrozpaczony, że wciąż. mu dostarczają więcej 
roboty, niż jej może 
wykonać.
Gilberta, oszalała z przerażenia, dręczona mdłościami od tego mnóstwa krwi i łez, 
pozostała 
przy wuju pułkowniku, rozstawszy się
v i panią Delaherche, która na dole krzątała się pojąc trawionych, gorączką, i 
ocierając 
wilgotne twarze konających.
Na tarasie Delaherche spróbował co rychlej zdać sobie sprawę z położenia. Miasto 
ucierpiało 
mniej, niż przypuszczano; jedyny pożar znaczył się gęstym czarnym dymem na 
przedmieściu 
Cassine. Z fortu w Palatynacie już nie strzelano, najwidoczniej z powodu braku 
amunicji. Jedynie 
od strony Porte de Paris armaty jeszcze z rzadką dawały ognia.
I naraz z ogromnym zainteresowaniem Delaherche stwierdził, że na nowo wywieszono 
na 
baszcie białą flagę, lecz snadź nie zauważono jej z placu boju, ponieważ 
strzelanina trwała 
niezmiennie jednako intensywna. Sąsiednie dachy zasłaniały mu drogę z Balan, nie 
mógł śledzić 
tam ruchów wojsk. Zresztą, przyłożywszy oko do nastawionej lunety, natrafił znów 
na ów sztab 
niemiecki widziany przezeń na tym miejscu już od południa. Dowódca, miniaturowy 
ołowiany 
żołnierzyk, wysoki na pół małego palca (zdawało mu się, że rozpoznaje w nim 
króla pruskiego), 
Stał wciąż, w swym ciemnym mundurze, przed innymi, przeważnie leżącymi w trawie 
oficerami, 
błyszczącymi od haftów. Znajdowali się tam oficerowie cudzoziemscy, adiutanci, 
generałowie, 
marszałkowie dworu, książęta; wszyscy, zaopatrzeni w lornety, przyglądali się od 
rana, niby 
widowisku, agonii armii francuskiej. Okropny dramat był już bliski finału.
Z tej zalesionej wyniosłości Marfée król Wilhelm obserwował połączenie swoich 
wojsk. Stało 
się ono faktem: trzecia armia pod rozkazami jego syna, pruskiego następcy tronu, 
maszerująca 
przez Saint-Menges i Fleigneux, obejmowała w posiadanie płaskowyż Illy, gdy 
natomiast czwarta, 
którą dowodził następca tronu saskiego, nadciągała na miejsce spotkania przez 
Daigny i Givonne, 
obchodząc las Garenne. W ten sposób korpusy jedenasty i piąty stykały się z 
dwunastym 
i oddziałami gwardii. I ów najwyższy wysiłek w celu przełamania kręgu w momencie, 
gdy się 
zamykał, ta niepotrzebna a bohaterska szarża dywizji generała Margueritte 
wyrwała królowi 
okrzyk podziwu: „Ach, dzielni ludzie!” Teraz matematycznie obliczone, 
nieubłagane okrążenie 
dobiegało końca, szczęki imadła złączyły się; mógł objąć rzutem oka olbrzymi mur 
ludzi i armat, 
który otaczał zwyciężoną armię. Na północy krąg się zacieśniał wypierając 
uciekinierów do 
Sedanu zdwojonym ogniem baterii, nieprzerwaną linią okalających widnokres. Na 
południu 
podbite Bazeilles, puste i posępne, dogorywało buchając wielkimi kłębami dymu i 
iskier, 
a/tymczasem Bawarzy, owładnąwszy Balan, nastawiali do strzału działa w 
odległości trzystu 
metrów od bram miasta. Inne zaś baterie, te z lewego brzegu, uszykowane w Pont-
Maugis, 
w Noyers, w Wadelincourt i strzelające bez ustanku od prawie dwunastu godzin, 
grzmiały jeszcze 
głośniej, zamykając aż pod stopami króla nieprzebytą obręcz ognia.
Ale król Wilhelm, znużony, wypuścił na chwilę lornetę i patrzał już tylko gołym 
okiem. 
Słońce ukosem zstępowało ku lasom, zachodząc na nieskalanie czystym niebie. Cała 
rozległa 
okolica była nim wyzłocona, skąpana w świetle tak przejrzystym, że 
najdrobniejsze szczegóły 
nabierały osobliwej wyrazistości. Król rozróżniał domy Sedanu z małymi czarnymi 
kreskami 
okien, wały, fortecę, ten skomplikowany system obronny, w którym krawędzie 
odcinały się 
ostrymi rysami. Dalej, naokoło, ciągnęły się wioski, rozsypane wśród pól – 
świeże i jakby 
lakierowane, przypominające dziecięce zabawki w postaci miniaturowych folwarków; 
na lewo 
widać było Donchery na skraju równiny, na prawo, pośród łąk – Douzy i Carignan. 
Zdawało się, że 
można by policzyć drzewa lasu Ardeńskiego, ocean zieleni, ginący aż pod granicą. 
W tej mieniącej 
się poświacie Moza o łagodnych skrętach była już tylko rzeką szczerego złota. I 
okropny, 
zbroczony krwią teren bitwy – widziany z tak wysoka, w pożegnalnych promieniach 
słońca – 
stawał się subtelnym malowidłem: martwi jeźdźcy, konie z rozprutymi kadłubami, 
wszystko to. 
znaczyło się pogodnymi plamami na płaskowzgórzu Floing; z prawa, od strony 
Givonne, ostatnie 
bezładne drgawki odwrotu bawiły oko wirowiskiem czarnych punktów, pędzących, 
zderzających 
się, podczas gdy na półwyspie Iges, na lewo, baterie bawarskie ze swymi działami 
wielkości 
zapałek wydawały się sprawną maszynerią, z taką. bowiem zegarową regularnością 
następowała 
salwa za salwą. Było to zwycięstwo niespodziewane, piorunujące – i król nie 
odczuwał wyrzutów 
sumienia na widok tych trupów, tak maleńkich, tych tysięcy ludzi, którzy 
zajmowali mniej miejsca 
niż pył dróg; tej olbrzymiej doliny, gdzie pożary Bazeilles, rzezie Illy, udręki 
Sedanu nie 
przeszkadzały niewzruszonej naturze wdzięczyć się urodą u schyłku tego pogodnego, 
pięknego 
dnia.
Lecz nagle Delaherche spostrzegł wspinającego się na stoki Marfée generała 
francuskiego, 
ubranego w niebieską bluzę; jechał na karym koniu, poprzedzany przez huzara 
trzymającego białą 
flagę. Był to generał Reille, któremu cesarz powierzył misję doręczenia królowi 
Prus 
następującego listu:
Panie Bracie, skoro nie było mi dane umrzeć pośród moich wojsk, pozostaje mi 
jedno: złożyć 
mą szpadę w ręce Waszej Królewskiej Mości.
Waszej Królewskiej Mości oddany Brat
Napoleon
Chcąc czym prędzej zapobiec dalszej rzezi, cesarz, skoro sam nie był już wodzem, 
poddawał 
się we własnej osobie, spodziewając się wzruszyć zwycięzcę.
Delaherche ujrzał, jak generał Reille zatrzymuje się o dziesięć kroków przed 
monarchą, zsiada 
z konia, po czym zbliża się, aby oddać list – bez broni, trzymając w palcach 
jedynie szpicrutę...
Słońce zachodziło w szerokiej różanej jasności.
Król siadł na krześle, opierając się o drugie, podtrzymywane przez sekretarza, i 
odpowiedział, 
że przyjmuje szpadę oraz że oczekuje przybycia specjalnego oficera, aby omówić 
warunki 
kapitulacji. VII
W tym czasie dokoła Sedanu ze wszystkich straconych pozycji – z Floing, z 
płaskowzgórza, 
z lasu Garenne, z doliny Givonne, z drogi wiodącej do Bazeilles – odpływała, 
toczyła się ku miastu 
wzburzona fala ludzi, koni i armat.
Ta forteca, tak niefortunnie obrana jako punkt oparcia, stawała się fatalną 
pokusą, 
schronieniem przyciągającym zbiegów, złudą. ocalenia, której ulegali nawet 
najdzielniejsi wśród 
ogólnej demoralizacji i paniki. Wyobrażano sobie, że tam, za wałami, ujdzie się 
wreszcie przed tą 
straszną artylerią, grzmiącą od dwunastu bez mała godzin; i nie istniała już 
świadomość ani 
rozumowanie: zwierzę budziło się w człowieku; było to szaleństwo instynktu w 
poszukiwaniu 
nory, by się zagrzebać i spać.
Gdy Maurycy, który pod murkiem obmywał świeżą wodą twarz Janowi, zobaczył, że 
ranny 
otwiera oczy, wydał okrzyk radości:
– Och, mój ty biedaku! Sądziłem, że już po tobie!... No, i ja ci tam tego nie 
wypominam, ale 
jesteś diablo ciężki...
Jan, jeszcze ogłuszony, zdawał się budzić ze snu. Niebawem snadź zrozumiał, 
przypomniał 
sobie... gdyż dwie wielkie łzy spłynęły mu po policzkach. Ten Maurycy, ten wątły 
młodzieniec, 
którego kochał, którym opiekował się jak dzieckiem, znalazł więc w porywie 
przyjaźni dość siły 
w ramionach, aby go aż tutaj przydźwigać!
– Pozwól no, obejrzę twoją łepetynę.
Rana była niegroźna, ot, zwykłe zadraśnięcie skóry, które silnie krwawiło; teraz 
zlepione 
krwią włosy utworzyły czop. Toteż Maurycy pilnie baczył, by ich nie zmoczyć, aby 
na nowo nie 
otworzyć rany. – No, jesteś umyty, odzyskałeś ludzki wygląd... Czekaj, nakryję 
ci głowę.
I podniósłszy kepi leżącego obok martwego żołnierza, włożył je ostrożnie na 
głowę Janowi.
– To akurat twoja miara... A teraz, jeżeli tylko możesz chodzić... całkiem fajni 
z nas 
kawalerowie.
Jan powstał, wstrząsnął głową, aby się upewnić, że jest cała. Nieco mu tylko 
jeszcze ciążyła. 
Da się doskonale radę. I ogarnęło go wzruszenie człowieka prostego: pochwycił 
Maurycego, 
przycisnął go mocno do serca, powtarzając jedynie:
– Ach, mój drogi chłopcze, mój drogi chłopcze! Ale Prusacy nadchodzili i nie 
należało się 
wałęsać za murem. Porucznik Rochas już wycofywał się ze swą garstką żołnierzy, 
chroniąc 
sztandar, który podporucznik ciągle niósł pod pachą, zwinięty dokoła drzewca. 
Lapoulle, wysoki 
drab, mógł wspiąć się na palce i strzelał jeszcze sponad daszka; natomiast Pache 
z powrotem 
przewiesił karabin przez ramię, sądząc snadź, że już dość tego, że należałoby 
pomyśleć o jedzeniu 
i spoczynku.
Jan i Maurycy, zgięci we dwoje, przyśpieszyli kroku, aby ich dogonić.
Karabinów ani nabojów nie brakowało: dość było się schylić. Uzbroili się tedy na 
nowo, 
ponieważ porzucili przedtem wszystko – plecaki i resztę – wówczas, kiedy jeden 
musiał nieść 
drugiego na plecach.
Mur ciągnął się aż do lasu Garenne i mały oddziałek mniemając, iż jest ocalony, 
żwawo 
pomaszerował za folwark, po czym dotarł do linii drzew.
– Ach – ozwał się Rochas, który zachował swą wspaniałą, niezachwianą ufność – 
odsapniemy 
tu chwileczkę, zanim znowu przejdziemy do natarcia.
Po pierwszych zaraz krokach wszyscy poczuli, że wstępują w piekło; ale nie mogli 
się już 
cofnąć, należało mimo wszystko przebyć las, jedyną linię odwrotu. W tej godzinie 
był to las 
przerażający, las beznadziei i śmierci. Świadomi faktu, iż wojsko wycofuje się 
tamtędy, Prusacy 
przeszywali go kulami, obsypywali pociskami. Był jakby chłostany burzą, wszystek 
niespokojny 
i wyjący wśród trzasku gałęzi; Pociski armatnie ścinały drzewa, kule karabinowe 
strącały deszcz 
liści, z rozłupanych pni zdawały się dobywać głosy skargi, łkania spadały wraz 
ze zroszonym 
żywicą listowiem. Rzekłbyś, rozterka ciżby spętanej łańcuchami, groza i krzyki 
tysięcy 
przygwożdżonych do ziemi istot, co nie zdołały ujść obstrzału. Nigdy jeszcze nie 
czuło się równie 
silnego tchnienia trwogi jak w tym bombardowanym, lesie.
Maurycy i Jan, którzy dogonili swych kolegów, przerazili się. Szli teraz 
wysokopiennym 
lasem; mogli biec. Ale kule gwizdały, krzyżowały się, niepodobna było uchwycić 
ich kierunku, tak 
by zabezpieczyć się przemykając od drzewa do drzewa. Dwaj żołnierze padli – 
jeden trafiony 
w plecy, drugi w twarz. Przed Maurycym stuletni dąb, którego pień rozpłatał 
pocisk, zwalił się 
z tragicznym majestatem bohatera, miażdżąc wszystko dokoła. A w momencie gdy 
młody żołnierz 
odskakiwał, olbrzymi buk tuż z lewej strony, przez inny pocisk odarty z korony, 
załamywał się 
i runął na ziemię jak zrąb katedry.
Którędy uciekać? W którą stronę zwrócić kroki? Zewsząd padały strącane gałęzie, 
las zdawał 
się ogromnym budynkiem zagrożonym ruiną.
Później, kiedy uskoczyli w zagajnik, aby uniknąć tego niebezpieczeństwa, z kolei 
Jan omal nie 
został przecięty na dwoje pociskiem, który na szczęście nie wybuchnął. Teraz nie 
mogli się już 
posuwać w zawiłej gęstwie krzewów. Cienkie łodygi krępowały im ramiona; wysokie 
trawy 
oplątywały kostki nóg; unieruchamiały ich nagle ukazujące się ściany zarośli, a 
wszędzie dokoła 
osypywało się strącane gigantyczną, kosą listowie. Minęli jakiegoś człowieka, 
który, rażony kulą 
w czoło, pozostał na miejscu stojąc, wciśnięty między dwie młode brzózki. 
Uwięzieni w tej 
gęstwinie czuli niejednokrotnie, że mija ich śmierć.
– Do kroćset! – rzekł Maurycy. – Nie wydostaniemy się stąd!
Był siny, znów wstrząsały nim dreszcze, i Jan tak dzielny, Jan, który rankiem 
dodawał mu 
otuchy, teraz drżał również zdjęty lodowatym chłodem. Był to strach, strach 
okropny, zaraźliwy, 
nie do pokonania. Znowu dokuczało mu dotkliwe pragnienie, nieznośna suchość w 
ustach, bolesny, 
dławiący skurcz. Towarzyszyła temu niemoc, nudności w dołku, a równocześnie 
kłucie w nogach. 
I ogarnięci tą zupełnie fizyczną udręką lęku uciskającego czaszkę, widzieli 
tysiące czarnych 
punktów, jak gdyby w śmigającej chmarze rozróżniając poszczególne pociski.
– Och! marny nasz los! – wyjąkał Jan. – Bądź co bądź, niezbyt to miłe: być tu, 
nadstawiać łba 
dla innych, kiedy ci inni sobie najspokojniej ćmią fajeczkę...
Maurycy, wzburzony, dorzucił: – Tak, czemu właśnie ja, a nie kto inny?!
Był to bunt własnego ja, egoistyczna wściekłość jednostki, która nie chce ginąć 
poświęcając 
się dla zbiorowości.
– Gdyby jeszcze – podjął Jan – człek wiedział dlaczego? Gdyby się to mogło na 
coś przydać! – 
Po czym wzniósłszy oczy spojrzał na niebo: – Do tego jeszcze to drańskie słońce, 
któremu się nie 
chce zjeżdżać. Kiedy zajdzie i będzie czarno, może przestaną się bić...
Od dawna już, nie mogąc się zorientować co do godziny, nie mając nawet 
świadomości czasu, 
wyczekiwał tego powolnego zachodu słońca, które jakby przestało się posuwać, 
zatrzymane tam, 
nad lasami, na lewym brzegu rzeki. I nie było to nawet tchórzostwo, lecz 
przemożna potrzeba, 
wciąż wzrastająca: nie słyszeć więcej pocisków ani kul, ujść, zaryć się w ziemię 
i zatracić się 
w niej. Gdyby nie wzgląd. na szacunek ludzki, nie chełpliwa ambicja spełnienia 
swego obowiązku 
w obliczu kolegów, człowiek straciłby głowę, wiałby mimo woli, ile sił w 
nogach...
Jednakże Maurycy i Jan z wolna przywykali; z tego nadmiaru podniecenia rodziła 
się jakaś 
bezwiedność i odurzenie graniczące z brawurą. W końcu już się nawet nie 
śpieszyli w marszu 
przez ten przeklęty las. Ale groza wzmogła się jeszcze pośród tego tłumu drzew 
bombardowanych, 
zabijanych na posterunku, padających ze wszystkich stron niby niewzruszone 
olbrzymy-żołnierze. 
Pod kopułą listowia, w rozkosznym zielonawym półświetle, w głębi tajemniczych, 
wyścielonych 
mchem schronisk dyszała brutalna śmierć, bezczeszcząc samotne źródła, rzężeniem 
konających 
głosząc się w najskrytszych zakątkach, gdzie dotychczas jedynie zakochanym parom 
zdarzało się 
zabłąkać. Ktoś, ugodzony kulą w pierś, zdążył tylko krzyknąć: „Dostało mi się!”, 
padając martwy 
twarzą do ziemi. Drugi, któremu pocisk zgruchotał obydwie nogi, śmiał się nadal, 
nieświadomy 
swej rany, sądząc po prostu, że się potknął o jakiś korzeń. Inni, z 
przestrzelonymi członkami, 
trafieni śmiertelnie, mówili coś i biegli jeszcze kilka metrów, zanim runęli w 
nagłych konwulsjach. 
W pierwszym momencie najgłębsze rany ledwo dawały się odczuwać i dopiero później 
zaczynały 
się straszliwe cierpienia, wybuchając w krzykach i łzach.
Och, ten zbrodniczy las, las masakrowany, który wśród szlochów konających drzew 
stopniowo wzbierał wyjącą rozpaczą rannych!
U stóp dębu Maurycy i Jan spostrzegli żuawa z rozprutym brzuchem; wydawał nie 
kończący 
się krzyk zarzynanego zwierzęcia. Opodal inny płonął żywcem; palił się jego 
niebieski pas, 
płomień dosięgał mu brody i przypalał ją, a nieszczęśnik, mając snadź złamany 
krzyż i nie mogąc 
się poruszyć, płakał gorącymi łzami. Dalej ujrzeli kapitana z wyrwanym lewym 
ramieniem 
i prawym bokiem przebitym aż do uda; pełzał na brzuchu, podpierając się łokciami, 
i prosił, by go 
dobito, głosem przenikliwym, błagalnym, przejmującym grozą i tonem; inni, 
jeszcze inni, cierpiąc 
potwornie, tak gęsto zalegali zarosłe trawą ścieżki, że trzeba było uważać, aby 
ich nie stratować. 
Ale ranni, umarli już się nie liczyli. Padającego towarzysza opuszczano, 
zapominano o nim, nawet 
nie oglądając się wstecz. Teraz przyjdzie kolej na następnego, może właśnie na 
mnie...
Wtem, kiedy docierano do skraju lasu, rozległ się okrzyk:
– Do mnie!
Był to podporucznik niosący sztandar; ugodzony kulą w lewe płuco, upadł, obficie 
plując 
krwią, a widząc, że nikt się nie zatrzymuje, zdołał jeszcze zawołać:
– Do sztandaru!
Jednym skokiem Rochas zawrócił i ujął sztandar, którego drzewce było złamane, 
podczas gdy 
podporucznik z trudem wybełkotał lepkie od krwawej piany słowa: – Ze mną 
skończone, wszystko 
mi jedno!... Ratujcie sztandar!
I pozostał samotny, wijąc się na mchu w tym uroczym zakątku leśnym, skurczonymi 
dłońmi 
wyrywając zioła, a pierś mu wznosiło rzężenie trwające długie godziny.
Teraz wreszcie znaleźli się poza tym lasem grozy. Z oddziałku pozostali już 
tylko porucznik 
Rochas, Pache i Lapoulle oraz Maurycy z Janem. Dołączył się następnie Gaude, 
którego zgubiono 
w drodze; z kolei i on wynurzył się z gęstwiny i ze swą trąbką przewieszoną 
przez ramię ruszył 
pędem, aby dogonić towarzyszy. Była to prawdziwa ulga znaleźć się w szczerym 
polu oddychając 
swobodnie. Świst kul ustał po tej stronie doliny, pociski już nie padały..
Niebawem przed bramą wjazdową jakiegoś folwarku usłyszeli przekleństwa i 
zobaczyli 
siedzącego na spoconym koniu, generała, mocno nasrożonego. Był to Bourgain-
Desfeuilles, 
dowódca ich brygady; mundur miał zakurzony, widać było, że jest zupełnie 
wyczerpany. Jego 
rumiana twarz zadowolonego z życia mieszczucha wyrażała rozgoryczenie wywołane 
klęską, 
którą traktował jako osobiste niepowodzenie. Od rana stracił łączność ze swymi 
żołnierzami. 
Widać zabłądził na polu bitwy, kiedy pędził za niedobitkami swej brygady, 
narażając się wręcz na 
śmierć, w porywie gniewu przeciw bateriom pruskim, co niszczyły cesarstwo i 
zarazem jego 
karierę oficera cieszącego się względami w Tuileriach.
– Do stu piorunów! – wykrzykiwał. – Więc nie ma już nikogo, nie można się 
poinformować 
w tym zatraconym kraju!
Mieszkańcy folwarku widocznie uszli w głąb lasu. Wreszcie w drzwiach ukazała się 
bardzo 
stara kobieta, jakaś zniedołężniała, zapomniana sługa.
– Hej, tam, matko! Gdzie tu Belgia?
Patrzała nań ogłupiała, jak gdyby nie rozumiejąc. Wtedy generał stracił wszelkie 
panowanie, 
zapomniał, że zwraca się do chłopki; wrzasnął, że nie myśli dać się wpędzić w 
pułapkę wracając do 
Sedanu, że zwiewa za granicę, i to już! Przysłuchujący się rozmowie żołnierze 
podeszli bliżej.
– Ależ, panie generale – zauważył jakiś sierżant – niepodobna już przejść. 
Wszędzie są 
Prusacy... Wiać to można było dziś rano...
Istotnie, obiegały już różne pogłoski o kompaniach, co oddzielone od swych 
pułków 
bezwiednie przekroczyły granicę, i o innych, które później zdołały nawet 
przedrzeć się przez linie 
nieprzyjacielskie, nim pierścień całkowicie się zamknął.
Wyprowadzony z równowagi generał wzruszył ramionami.
– No! No! Czyż z takimi jak wy morowcami człek nie zajdzie dokąd zechce? Już ja 
tam sobie 
znajdę z pół setki zuchów, co zaryzykują! – A zwracając się ku starej 
wieśniaczce: – Ej, do pioruna! 
– zawołał. – Matko, odpowiedzcież! Gdzie to jest ta Belgia?
Tym razem zrozumiała. Wyciągnęła rękę w stronę wielkiego lasu.
– Tam, tam! – Hę? Co powiadacie?... Te domy, które widać tam, na krańcu pola?
– O, dalej, dużo dalej... Tam, aż tam, het... Teraz generał zakrztusił się z 
pasji.
– Ależ to wstrętne taki przeklęty kraj! Nigdy się nie wie, gdzie co jest. Belgia 
była tam, człek 
bał się, żeby nie wdepnąć w nią mimo woli... A teraz, kiedy chciałby się do niej 
dostać, już jej tam 
nie ma... Nie! Nie! Tego już wreszcie za wiele! Niech mnie wezmą, niechaj zrobią 
ze mną, co 
zechcą, idę spać!
I ponaglając wierzchowca, podskakując na siodle jak bukłak nadęty wściekłym 
wiatrem, 
pogalopował w kierunku Sedanu.
Minąwszy zakręt zmierzali teraz ku przedmieściu Le Fond de Givonne, wtłoczonemu 
między 
wzgórki, gdzie wzdłuż drogi wznoszącej się serpentyną ku lasom ciągnęły się małe 
domki i ogrody. 
W tej chwili była zatłoczona taką falą uciekinierów, że porucznik Rochas, a wraz 
z nim Pache, 
Lapoulle i Gaude, zostali jakby zablokowani przy narożnej oberży u skrzyżowania 
ulic. Z trudem 
przyłączyli się do nich Jan z Maurycym.
Wszyscy zdumieli się usłyszawszy słowa rzucone w ich stronę grubym zapijaczonym 
głosem:
– A to dopiero! To ci spotkanie! Hop! Hop! Ferajna! No, no, to się nazywa 
spotkanie!
Rozpoznali Chouteau, wspartego łokciami na parapecie jednego z parterowych okien 
zajazdu. 
Mocno pijany, mówił głosem przerywanym czkawką:
– Słuchajcie, nie krępujcie się, jeżeli macie ochotę wypić... Starczy jeszcze 
dla kolegów... – 
Chwiejnym ruchem ponad ramieniem wzywał kogoś pozostałego w głębi sali. – Chodź, 
leniuchu... 
Obsłuż tych panów...
Z kolei ukazał się Loubet; trzymał w każdej ręce pełną butelkę, którą potrząsał 
uciesznie. Był 
mniej pijany od tamtego. Odezwał się swym głosem paryskiego kawalarza, wołając 
przez nos, jak 
wykrzykują w dzień publicznego święta sprzedawcy soku lukrecjowego:
– Świeże, chłodzące, świeże, chłodzące, kto się napije?
Nie widziano ich od czasu, kiedy odeszli pod pozorem zaniesienia do ambulansu 
sierżanta 
Sapin. Potem zapewne błąkali się, wałęsali unikając miejsc nawiedzanych przez 
pociski, aż oto 
utknęli tu, w tej splądrowanej gospodzie. Rochas był oburzony.
– Czekajcie, bandyci, dam ja wam popijać sobie, kiedy my tu wszyscy zdychamy z 
utrudzenia!
Ale Chouteau nie przejął się naganą.
– Ale! Wiedzże, stary wariacie, że nie ma już porucznika, są tylko ludzie wolni! 
Cóż to? Więc 
nie wystarczają ci Prusacy, jeszcze ci mamy dołożyć?...
Trzeba było siłą powstrzymać oficera odgrażającego się, że mu łeb rozwali. 
Zresztą sam 
Loubet, wciąż piastując swe flachy, usiłował zaprowadzić zgodę.
– Dajcie spokój! Nie trza się gryźć, wszyscyśmy bracia! – Po czym zwrócił się do 
Lapoulle’a 
i Pache’a, kolegów z sekcji: – A wy nie bądźcie fujarami, wejdźcie! Przepłucze 
się wam gardziele.
Na chwilę Lapoulle zawahał się, wyczuwając mgliście, że to jakoś niepięknie: 
raczyć się, 
kiedy tylu biedaków łyka ślinę... Ale był tak zmordowany, tak wyczerpany głodem 
i pragnieniem! 
Nagle zdecydował się; jednym susem, bez słów, wtargnął do oberży popychając 
przed sobą 
Pache’a, który – również milczący – uległ pokusie... I tyle ich widziano.
– Zgraja rozbójników! – powtarzał Rochas. – Należałoby ich wszystkich 
rozstrzelać!
Teraz miał przy sobie tylko Jana, Maurycego i trębacza Gaude. Wszyscy czterej 
zostali, mimo 
próby oporu, stopniowo zepchnięci na bok w potoku uciekinierów zalewającym całą 
drogę. 
Znajdowali się już daleko od zajazdu. Była to bezładna ucieczka, tłum parł ku 
fosom Sedanu 
błotnistą falą podobną do zlepka ziemi i kamyków, które burza, szalejąc na 
wyżynach, spędza 
w głąb dolin. Ze wszystkich okolicznych płaskowzgórzy, po wszystkich zboczach, 
po wszystkich 
nierównościach terenu, drogą z Floing, przez Pierremont, cmentarzem, Polem 
Marsowym, a także 
przez Fond de Givbnne ta sama ciżba toczyła się w panicznym, coraz szybszym 
pędzie. I czyż 
można było ganić tych nieszczęsnych ludzi, co od dwunastu godzin, nieruchomi pod 
druzgocącym 
obstrzałem artyleryjskim, oczekiwali niewidzialnego nieprzyjaciela? Obecnie 
armaty biły w nich 
z frontu, z boku, z tyłu. Ogień stawał się coraz bardziej skoncentrowany, w 
miarę jak armia 
wycofywała się ku miastu. Kilka pułków siódmego korpusu, zwłaszcza od strony 
Floing, 
odstępowało w niezłym ordynku. Ale w Fond de Givonne nie było już ani szeregów, 
ani 
dowódców, oddziały tłoczyły się wylękłe, złożone z wszelkich niedobitków; z 
żuawów, turkosów, 
strzelców, piechurów – przeważnie bez broni, w poplamionych i podartych 
mundurach, z rękami 
i twarzami czarnymi, z przekrwionymi, występującymi z orbit oczami, z ustami 
nabrzmiałymi od 
miotania wyzwisk. Kiedy niekiedy gdzieś koń bez jeźdźca, wierzgnąwszy, gnał 
galopem 
przewracając żołnierzy, przebijając tłum i wywołując w nim wstrząs trwogi. To 
znowu 
przejeżdżały w szalonym pędzie działa, rozproszone baterie; artylerzyści, jak 
gdyby w pijackim 
odurzeniu, miażdżyli wszystko na drodze. A dreptanie stada nie ustawało: zwartym 
korowodem, 
bok przy boku – ucieczka masowa, podczas której każda luka była natychmiast 
wypełniana 
w instynktownym pośpiechu, aby być już tam, pod osłoną, za murem.
Jan znów podniósł głowę, obrócił się ku zachodowi. Poprzez gęsty pył wzbijany 
stopami 
żołnierzy promienie słońca wciąż prażyły spocone twarze. Wieczór był bardzo 
pogodny, niebo 
grało przepięknym błękitem.
– Swoją drogą, to staje się nieznośne – powtórzył. – To drańskie słońce ani 
myśli zjeżdżać.
Wtem Maurycy, patrzący na młodą niewiastę przytuloną do ściany domu i nieomal 
zmiażdżoną przez falę tłumu, ze zdumieniem poznał w niej swą siostrę Henriettę. 
Przez blisko 
minutę trwał z otwartymi usty gapiąc się na nią. I dopiero ona pierwsza odezwała 
się, bynajmniej 
nie zaskoczona:
– Rozstrzelali go w Bazeilles... Tak, byłam tam... Więc ponieważ chcę, żeby mi 
oddali ciało, 
pomyślałam...
Nie wymieniała ani Prusaków, ani Weissa. Każdy powinien był zrozumieć. Maurycy 
istotnie 
zrozumiał. Uwielbiał siostrę... Załkał.
– Moje biedactwo!
Około godziny drugiej, odzyskawszy świadomość, Henrietta stwierdziła, że jest w 
Balan, 
w kuchni u obcych ludzi, i siedzi tam szlochając, z głową opadłą na blat stołu. 
Lecz niebawem 
przestała płakać. W tej milkliwej, tak kruchej istocie budziła się już bohaterka. 
Nie lękała się 
niczego, miała charakter stanowczy, nieugięty. W swej boleści myślała już 
jedynie o tym, jak 
pochowa ciało męża. Zrazu zamierzała po prostu wrócić do Bazeilles. Wszyscy 
odwiedli ją od tego 
postanowienia, wykazując zupełną niemożliwość takiego przedsięwzięcia. Jęła tedy 
szukać kogoś, 
kto by jej towarzyszył albo podjął odpowiednie kroki. Wybór jej padł na kuzyna, 
niegdyś 
wicedyrektora cukrowni centralnej w Ch?ne, za czasów gdy Weiss był tam 
urzędnikiem. Przed 
dwoma laty, wziąwszy spadek po śmierci żony, wycofał się z fabryki i osiadł w 
pięknej 
posiadłości Ermitage, której tarasy piętrzyły się w pobliżu Sedanu po drugiej 
stronie Fond de 
Givonne. I tam właśnie szła, niebaczna na przeszkody, ustawicznie narażona na 
niebezpieczeństwo, że ją zadepcą na śmierć.
Maurycy, któremu pokrótce wyjaśniła swój projekt, pochwalił go.
– Kuzyn Dubreuil był zawsze dla nas życzliwy... Pomoże ci. Potem sam wpadł na 
pewien 
pomysł. Porucznik Rochas chciał
uratować sztandar pułkowy. Proponowano już, że się go potnie i że każdy zabierze 
pod 
koszulą kawałek; inni radzili zakopać go pod jakimś drzewem, tak aby go później 
można było 
odgrzebać. Ale myśl o tym sztandarze podartym, chowanym jak nieboszczyk, była 
zbyt bolesna. 
Woleliby coś innego.
Toteż skoro Maurycy zaproponował powierzenie sztandaru komuś pewnemu, kto go 
przechowa, obroni w razie potrzeby aż do dnia, kiedy będzie mógł go oddać w 
stanie 
nienaruszonym, wszyscy się zgodzili.
– A więc – podjął Maurycy zwracając się do siostry – idziemy razem z tobą 
zobaczyć, czy 
Dubreuil jest w Ermitage’u. Zresztą, nie chcę się już z tobą rozstawać.
Niełatwo było wydostać się z ciżby. W końcu przecie im się to udało; co rychlej 
zboczyli na 
drożynę wznoszącą się po lewej stronie. Wkrótce wpadli w środek istnego 
labiryntu ścieżek 
i uliczek; było to przedmieście, na które składały się sady i działki warzywne, 
wille oraz drobne 
posiadłości wplątane jedna w drugą; a te ścieżki, te uliczki skręcały raptownie, 
kończyły się ślepo: 
obóz oszańcowany, wymarzony dla wojny podjazdowej, zakątki, których dziesięciu 
ludzi mogło 
godzinami bronić przeciwko całemu pułkowi. Rozlegały się już tam strzały, 
ponieważ 
przedmieście górowało nad Sedanem, a z drugiej strony doliny podchodziła gwardia 
pruska.
Kroczący za innymi Maurycy i Henrietta skręcili w lewo, potem na prawo, między 
dwoma nie 
kończącymi się murami, i naraz stanęli przed otwartą, na oścież bramą Ermitage’u. 
Posiadłość 
wraz z niewielkim parkiem piętrzyła się w trzech rozległych tarasach; i właśnie 
na jednym z nich 
wznosił się główny budynek, wielki kwadratowy dom, do którego prowadziła aleja 
stuletnich 
wiązów. Naprzeciwko, oddzielone wąską głęboką doliną, ciągnęły się inne 
posiadłości na skraju 
lasu.
Henriettę zaniepokoiła ta brutalnie rozwarta brama.
– Już ich nie ma. Musieli wyjechać.
Istotnie, poprzedniego dnia Dubreuil, zrezygnowany wobec pewności przewidywanej 
klęski, 
zdecydował się odwieźć żonę i dzieci do Bouillon. Dom jednak nie był pusty; z 
daleka, spoza 
drzew, dostrzegało się w nim ruch. Gdy Henrietta zapuściła się w szeroką aleję, 
cofnęła się na 
widok trupa pruskiego żołnierza.
– Do licha! – wykrzyknął Rochas. – Więc tutaj już się tłukli! Wszyscy, 
zaciekawieni, podeszli 
aż do mieszkania; to, co zobaczyli,
wyjaśniło im wszystko: drzwi i okna na parterze musiały być wybite uderzeniami 
kolb i ziały 
teraz pustką na splądrowane pokoje. Meble wyrzucone na dwór leżały pod gankiem 
na żwirze 
tarasu. Widniał tam przede wszystkim garnitur salonowy barwy błękitnej – kanapa 
i dwanaście 
foteli, ustawione bezładnie dokoła dużego stolika, którego biały marmurowy blat 
był rozłupany. 
A z tyłu budynku oraz po alei biegali żuawi, strzelcy, żołnierze liniowi i inni 
należący do piechoty 
morskiej, ostrzeliwując poprzez dolinę przeciwległy lasek.
– Panie poruczniku – wyjaśnił jeden z żuawów – zdybaliśmy tych pruskich drani w 
trakcie 
niszczenia tu wszystkiego. Jak pan widzi, zrobiliśmy z nimi porządek. Tylko że... 
dranie wracają, 
dziesięciu przeciw jednemu; niełatwa to będzie sprawa...
Trzy trupy żołnierzy pruskich leżały na tarasie. Gdy Henrietta tym razem utkwiła 
w nich 
spojrzenie, myśląc zapewne o swym mężu, co również spoczywa tam, oszpecony, we 
krwi i pyle, 
tuż koło jej głowy świsnęła kula i uderzyła w drzewo, przed którym stała. Jan 
skoczył ku niej.
– Niechże pani tu nie zostaje! Prędko, prędko, proszę się schować do domu.
Odkąd znowu ją zobaczył, tak zmienioną i zrozpaczoną, patrzał na nią przejęty 
litością, 
przypominając ją sobie taką, jaką mu się ukazała poprzedniego dnia, z tym swoim 
uśmiechem 
dobrej gospo – dyni. Zrazu nie umiał sformułować, co jej powie, nie wiedząc 
nawet, czy go 
poznaje. Chciałby się dla niej poświęcić, przywrócić jej spokój i pogodę.
– Proszę zaczekać na nas w domu. W razie czego postaramy się jakoś panią 
uratować – 
tamtędy górą.
Ale ona machnęła ręką obojętnie.
– Po co?
Brat jednak także ją popychał i musiała wejść na stopnie; pozostała chwilę w 
głębi sieni, 
badając wzrokiem aleję. Odtąd obserwowała przebieg bitwy.
Za jednym z najbliższych wiązów stali Maurycy i Jan. Stuletnie pnie olbrzymich 
rozmiarów 
mogły łatwo osłonić dwóch ludzi. Dalej widać było trębacza Gaude, który 
przyłączył się do 
porucznika Rochas; ten upierał się nieść sztandar, skoro go nie mógł nikomu 
powierzyć; złożył go 
obok siebie pod drzewem – i strzelał. Każdy zresztą pień był obstawiony. Żuawi, 
strzelcy, 
żołnierze piechoty morskiej – od jednego krańca alei po drugi – wysuwali głowy 
jedynie 
w momencie strzału.
Naprzeciwko, w lasku liczba Prusaków musiała stale wzrastać, strzelanina bowiem 
stawała się 
coraz żywsza. Nie było nic widać; czasem tylko mignęła sylwetka człowieka 
przeskakującego od 
drzewa do drzewa. Dworek o zielonych okiennicach był również zajęty przez 
strzelców pruskich, 
którzy strzelali przez uchylone okna parteru. Do – chodziła czwarta, działa 
odzywały się rzadziej, 
milkły stopniowo; i trwano tam zabijając się jeszcze, jak gdyby w osobistej 
zwadzie, w tym 
zapadłym kącie, skąd nie można było dostrzec białej flagi wciągniętej na Basztę. 
I tak aż do 
ciemnej nocy, mimo zawieszenia broni, bitwa tu i ówdzie trwała uparcie; słyszano 
kanonadę 
utrzymującą się na przedmieściu Fond de Givonne oraz w ogrodach PetitPont.
Po obu stronach doliny w dalszym ciągu ostrzeliwano się zawzięcie. Czasami ktoś 
padał 
z przebitą piersią, skoro tylko niebacznie się odsłonił. W alei trzy nowe trupy. 
Rozciągnięty twarzą 
do ziemi, ranny żołnierz rzęził straszliwie, a nikt nie pośpieszył odwrócić go, 
aby mu złagodzić 
konanie.
Wtem Jan, podniósłszy oczy, ujrzał Henriettę wychodzącą spokojnie z domu; 
podeszła ku 
rannemu i ułożywszy go na plecach podsunęła mu pod głowę worek. Podbiegł, 
odciągnął ją 
spiesznie pod drzewo, za którym chronił się wraz z Maurycym.
– Czyż pani chce zginąć?
Wydała mu się nieświadoma własnej szaleńczej śmiałości.
– Ależ nie... Tylko boję się... sama jedna w tej sieni... Wolę być na dworze.
I pozostała z nimi. Posadzili ją na ziemi, przy pniu, i dalej wystrzeliwali na 
prawo i na lewo 
swe ostatnie naboje tak zaciekle, że odeszły ich strach i zmęczenie, a ogarnęła 
zupełna 
nieświadomość: działali już tylko odruchowo, czując pustkę w głowie, zatraciwszy 
nawet instynkt 
samozachowawczy.
– Popatrz no, Maurycy – powiedziała nagle Henrietta – czy ten zabity, tu, przed 
nami, to nie 
żołnierz z pruskiej gwardii?
Dłuższą już chwilę przyglądała się uważnie jednemu z trupów po-. zostawionych 
tam przez 
nieprzyjaciela; był to młodzieniec przysadzisty, o bujnym wąsie; leżał, 
przewrócony na bok, 
w żwirze tarasu. Spiczasty kask z pękniętą podpinką potoczył się o kilka kroków. 
Trup istotnie 
miał na sobie mundur gwardyjski: spodnie ciemnoszare, niebieską bluzę z białymi 
naszywkami, 
płaszcz zwinięty, związany przez pierś.
– Powiadam ci, to gwardia... Mam w domu taki obrazek... A także fotografię, 
którą nam 
przysłał kuzyn Gunther... – Urwała, ze swym zwykłym spokojem podeszła do 
zabitego, zanim 
zdołano jej w tym przeszkodzić. Nachyliła się. – Tak, czerwona wypustka! – 
krzyknęła. – Mogłam 
się założyć! – I wróciła pod gradem kul gwiżdżących jej koło uszu. – Tak, 
wypustka jest czerwona, 
to było do przewidzenia... Pułk kuzyna Gunthera...
Odtąd ani Maurycy, ani Jan nie zdołali utrzymać jej na miejscu. Poruszała się, 
wysuwała 
głowę, chciała mimo wszystko obserwować
lasek, wciąż przejęta jakąś troską. Oni strzelali nieustannie, odpychając ją 
kolanem, kiedy się 
zanadto odsłaniała.
Niewątpliwie Prusacy teraz już uważali, że są dostatecznie liczni, i byli gotowi 
do natarcia; już 
się bowiem ukazywali, fala pieniła się i przelewała między drzewami. Ponosili 
ogromne straty: 
wszystkie kule francuskie dosięgały celu, dziesiątkując ich szeregi.
– Proszę! – rzekł Jan. – To może właśnie on, pani kuzyn... Ten oficer, co 
wyszedł z domu 
z zielonymi okiennicami, tu, na wprost.
Rzeczywiście stał tam kapitan; poznać go można było po złoconym, kołnierzu bluzy 
oraz po 
złotym orle rozbłyskującym na jego kasku w promieniach zachodzącego słońca. Bez 
epoletów, 
z szablą w ręku, wydawał rozkazy ostrym głosem. Odległość była tak nieznaczna: 
zaledwie jakieś 
dwieście metrów, iż rozróżniano dokładnie jego szczupłą postać, rumianą twarz o 
surowym 
wyrazie i jasne wąsiki.
Henrietta przypatrywała mu się pilnie swymi przenikliwymi oczy ma.
– To na pewno on – stwierdziła bez zdziwienia..– Doskonale go poznaję.
Ruchem szaleńca Maurycy już brał go na cel.
– Kuzyn!... Ha! Do pioruna! Zapłaci mi za Weissa!
Ale Henrietta podniosła się drżąc i odchyliła lufę odtylcówki; strzał zagubił 
się w przestrzeni.
– Nie, nie, nie do krewnych, nie do znajomych... To ohydne!
I z niewieścią teraz rozpaczą osunęła się za drzewo, wybuchając gwałtownym 
łkaniem. 
Przejmowała ją zgroza, była wszystka już tylko przerażeniem i boleścią.
Tymczasem Rochas triumfował. Dokoła niego ogień karabinowy utrzymywany przez 
kilku 
żołnierzy, których podniecał swym grzmiącym głosem, nabrał takiej intensywności, 
kiedy się 
ukazali Prusacy, że ci poczęli cofać się, powracając do lasku.
– Trzymajcie się mocno, chłopaczki! Nie folgujcie! Och, tchórze! O, jak wieją! 
Już my się 
z nimi załatwimy!
Był wesoły i zdawało się, że odzyskał niezachwianą ufność. Nie było żadnych 
klęsk... Ta garść 
ludzi naprzeciwko niego – to armie niemieckie, które on rozgromi bez trudu, 
jednym uderzeniem. 
Jego wysoka szczupła postać, koścista twarz o garbatym nosie, opadającym ku 
wydatnym 
poczciwym ustom, promieniała chełpliwą uciechą, radością wojaka, co podbił świat, 
wypoczywającego między swą lubą a butelczyną zacnego wina.
– Dalibóg! Chłopaczki, na to tu jesteśmy, żeby im sprawić lanie! I to nie może 
się inaczej 
zakończyć, co? Ładnie byśmy wyglądali, gdybyśmy zostali pobici! Pobici! Jakże to 
możliwe? No, 
dziateczki, jeszcze jeden wysiłek, a będą zmykać jak zające! Wrzeszczał, 
gestykulował – tak 
sympatyczny w tym swoim dziecinnym złudzeniu, że jego pogoda udzielała się 
żołnierzom.
– Kopniakami w tyłek! Kopniakami w tyłek! Aż do granicy... Zwycięstwo! 
Zwycięstwo!
Ale w momencie, kiedy nieprzyjaciel po drugiej stronie doliny zdawał się 
istotnie wycofywać, 
na lewym skrzydle gruchnęła straszna kanonada. Był to wciąż ten sam manewr 
okrążający: cały 
oddział gwardii zatoczył koło przez Fond de Givonne. Z tą chwilą utrzymanie 
pozycji stawało się 
niemożliwością; ta garstka kilkunastu żołnierzy, broniących jeszcze tarasów 
Ermitage’u, wzięta 
była we dwa ognie, zagrożona odcięciem od Sedanu. Kilku żołnierzy padło; 
nadszedł moment 
ostatecznego zamieszania. Prusacy już przesadzali mur parkowy, nadbiegali 
alejami w tak wielkiej 
liczbie, że wywiązał się bój na bagnety. Szczególnie zaciekle bił się jeden z 
żuawów, postawny 
czarnobrody mężczyzna; z gołą głową, w. porwanej bluzie, kłuł trzaskające pod 
jego ciosami torsy 
i wiotczejące brzuchy, bagnet czerwony od krwi jednego zatapiając w boku 
drugiego; a gdy bagnet 
się złamał, żuaw walczył nadal, rozbijając czaszki uderzeniami kolby; i kiedy 
wreszcie wytrącono 
mu broń ostatecznie, skoczył opasłemu Prusakowi do gardła takim susem, że 
obydwaj 
w śmiertelnym uścisku potoczyli się po żwirze aż pod wyważone drzwi kuchni. 
Między drzewami 
parku, na każdym rogu trawników padały liczne trupy. Ale najzaciętsza walka 
rozegrała się przed 
tarasem, dokoła kanapy i niebieskich foteli – straszne kłębowisko ludzi 
strzelających do siebie 
w zwarciu, rozszarpujących się wzajemnie zębami i paznokciami w braku noża, by 
ugodzić 
w pierś przeciwnika.
I wówczas Gaude, obnoszący swe boleściwe oblicze człowieka, co przeżył 
zmartwienia, 
o których nigdy nie mówił, został ogarnięty bohaterskim szałem. W momencie tej 
ostatecznej 
klęski wiedząc, że kompania jest zniszczona, że nikt nie może się zgłosić na 
jego sygnał, chwycił 
swą trąbkę, przytknął do ust i zatrąbił na zbiórkę z takim huraganowym impetem, 
iż, rzekłbyś, 
chciał zbudzić poległych. Prusacy wciąż nadciągali, a on nie ruszał się dmąc co 
sił, triumfalnie. 
Powalił go grad kul; jego ostatnie tchnienie uleciało wraz z metalicznym 
brzękiem trąbki, który 
dreszczem wzbił się w niebo.
Niezdolny pojąć, co się dzieje, Rochas stał na miejscu, nie czyniąc ani kroku, 
by uciekać. 
Czekał... No! Co to? Cóż to znowu?-bełkotał.
Nie mogło mu się w głowie pomieścić, że to znowu klęska. Ha! Wszystko się 
zmienia, nawet 
sposób walki! Czyż ci ludzie nie mogliby zaczekać po drugiej stronie doliny, aż 
się przyjdzie ich 
zwyciężyć? Na próżno ich zabijano, wciąż przybywali. Jakaż to partacka wojna, w 
której gromadzi 
się dziesięciu na to, by zgnieść jednego, gdzie nieprzyjaciel pokazuje się 
dopiero wieczorem – po 
całodziennej strzelaninie zmuszającej do bezładnej ucieczki! Osłupiały, 
wstrząśnięty, nie 
zrozumiawszy dotychczas nic z całej tej kampanii, czuł się osaczony, unoszony 
przez coś 
przemożnego, czemu już się nie sprzeciwiał, chociaż w swym uporze powtarzał 
machinalnie:
– Odwagi, chłopcy, zwycięstwo jest tam!
Jednakże szybkim ruchem ujął z powrotem sztandar. To była jego ostatnia myśl: 
ukryć 
sztandar, aby go nie dostali Prusacy. Ale omal nie upadł potknąwszy się o 
złamane drzewce. Kule 
gwizdały, uczuł bliskość śmierci. Wtedy zerwał jedwab sztandaru i poszarpał go 
usiłując 
zniweczyć. I w tej właśnie chwili ugodzony w szyję, w pierś, w nogi osunął się w 
te trójbarwne 
strzępy, jak gdyby przybrany nimi. Żył jeszcze minutę, oczyma szeroko rozwartymi 
wpatrzony, 
być może, we wstającą na widnokręgu prawdziwą wizję wojny – okrutną, żywiołową 
walkę, którą 
należy przyjmować jedynie sercem pełnym spokoju i powagi, tak jak się przyjmuje 
regulamin. 
Potem, po krótkim wstrząsie przedśmiertnej czkawki, skonał, w tym swoim 
dziecinnym osłupieniu, 
niby nędzna prostoduszna istota, beztroski owad zgnieciony potęgą ogromnej a 
niewzruszonej 
natury. Wraz z nim umarła legenda.
Z chwilą gdy ukazali się Prusacy, Jan i Maurycy poczęli natychmiast wycofywać 
się od 
drzewa do drzewa, osłaniając sobą, ile tylko mogli, Henriettę. Nie przerywali 
ognia kryjąc się po 
każdym strzale. – Maurycy wiedział o istnieniu u wylotu parku małej furtki, 
którą na szczęście 
zastali otwartą. Żywo wymknęli się wszyscy troje. Wpadli w wąską przecznicę 
wijącą się między 
dwoma wysokimi murami. Ale kiedy docierali do końca, seria strzałów kazała im 
odskoczyć na 
lewo, w inną – jak się okazało niestety – ślepą uliczkę. Musieli zawrócić pędem 
i pod gradem kul 
skręcili w prawo. A potem nigdy nie zdołali sobie przypomnieć, jaką szli drogą. 
Ludzie strzelali do 
siebie w każdym załomie muru; była to sieć nie do przebycia. Zapóźnione walki 
wrzały pod 
bramami wjazdowymi; najmniejsze przejścia były bronione i zdobywane szturmem z 
niebywałą 
zaciekłością. Potem nagle wyszli na drogę z Fond de Givonne, niedaleko Sedanu.
Po raz ostatni Jan uniósł głowę, spojrzał ku zachodowi, skąd biła wielka różowa 
jasność, i na 
koniec westchnął z ogromną ulgą:
– Aha! To drańskie słońce nareszcie zachodzi.
Niemniej wszyscy troje gnali, pędzili bez wytchnienia. Dokoła nich nieskończony 
szereg 
uciekających ciągnął przez całą szerokość drogi z wzrastającym pośpiechem 
wezbranego potoku. 
Kiedy przybyli do bramy Balan, trzeba było czekać pośród brutalnego natłoku. 
Łańcuchy mostu 
zwodzonego pękły: można było korzystać jedynie z kładki dla pieszych, tak iż 
dział i koni nie 
sposób było przeprawić. Przy bramie Zamkowej, przy bramie Cassine tłok pono był 
jeszcze gorszy. 
Był to pęd szaleńczy: wszystko, co pozostawało z armii, staczając się po 
zboczach parło ku miastu, 
wpadało tam z łoskotem jak w głąb kanału, którego śluzę podniesiono.
Maurycy objął siostrę drżąc z niecierpliwości.
– Chyba nie zamkną bramy, dopóki wszyscy nie wrócą.
Tego obawiano się w tłumie. Tymczasem z prawa, z lewa żołnierze rozkładali się 
obozem na 
skarpach, podczas gdy w rowach osiadły baterie: bezładne kłębowisko dział, 
jaszczyków i koni.
Rozbrzmiewały jeden po drugim sygnały apelu, po czym dźwięcznie otrąbiono 
capstrzyk. 
Wzywano zapóźnionych żołnierzy. Wielu przybywało jeszcze biegiem. Na 
przedmieściu hukały 
odosobnione, coraz rzadsze wystrzały. Na wewnętrznej odsadzie wału pozostawiono 
oddziały do 
obrony przykopów; i wreszcie brama została zamknięta. Prusacy byli już zaledwie 
o sto metrów. 
Widziano ich, jak chodzili tam i z powrotem po drodze z Balan, jak spokojnie 
zajmowali domy 
i ogrody.
Maurycy i Jan, popychając przed sobą Henriettę, aby ją uchronić przed 
poszturchiwaniami, 
wrócili do Sedanu na samym ostatku. Biła szósta. Kanonada ustała już od 
niespełna godziny. 
Stopniowo umilkły nawet odosobnione strzały karabinowe.
Wtedy z ogłuszającego hałasu, z obmierzłego grzmotu huczącego od wschodu 
pozostała 
jedynie nicość śmierci. Nadciągała noc; zapadła wśród ponurej, przerażającej 
ciszy. VIII
Około pół do szóstej, zanim zamknięto bramy, Delaherche powrócił do 
Podprefektury 
z obawy przed następstwami, teraz gdy wiedział, że bitwa jest przegrana. 
Pozostał tam blisko trzy 
godziny, drepcąc po bruku dziedzińca, czatując, wypytując wszystkich 
przechodzących oficerów; 
w ten sposób dowiedział się o wydarzeniach, które tak szybko po sobie 
następowały: dymisja 
zgłoszona, a później wycofana przez generała de Wimpffen, otrzymane przez 
cesarza 
pełnomocnictwo w celu uzyskania w pruskiej kwaterze głównej warunków najmniej 
uciążliwych 
dla pokonanej armii, wreszcie zebranie rady wojennej, aby rozstrzygnąć, czy 
prowadzić walkę 
nadal w obronie twierdzy. Podczas tej narady, która zgromadziła około dwudziestu 
wyższych 
oficerów, a która zdawała mu się dłużyć niepomiernie, fabrykant sukna 
kilkanaście razy 
wstępował na stopnie tarasu. I nagle (było kwadrans po ósmej) zobaczył 
schodzącego z nich 
generała de Wimpffen; był bardzo czerwony, oczy miał nabrzmiałe; za nim szedł 
pułkownik oraz 
dwóch innych generałów. Dosiedli koni i odjechali mostem na Mozie. To była 
kapitulacja – 
przyjęta, nieunikniona.
Delaherche, uspokojony, stwierdził, że umiera z głodu, i postanowił wrócić do 
domu. Ale 
znowu zaraz po wyjściu, wobec niesłychanego już teraz natłoku, przystanął z 
wahaniem. Ulice, 
place były do tego stopnia zapchane, nabite, przepełnione ludźmi, końmi, 
działami, że zdawało się, 
iż ta gęsta masa została tam wparta siłą, uderzeniami jakiegoś gigantycznego 
stępora. Podczas gdy 
na wałach biwakowały pułki, które się wycofały w ordynku, rozproszone szczątki 
wszystkich 
korpusów, zbiegli żołnierze wszelkich broni – wszystko to rojną czeredą zalało 
miasto. Zrobił się 
niesamowity tłok, fala zgęszczona, unie – ruchomiona, gdzie już nie sposób było 
poruszać ani 
rękami, ani nogami. Koła armat, jaszczyków, niezliczonych wozów zahaczały o 
siebie, konie 
ustawicznie smagane, pędzone we wszystkich kierunkach, nie miały już miejsca, by 
posuwać się 
naprzód lub cofać. A ludzie, głusi na groźby, wdzierali się do domów, pożerali, 
co im wpadło 
w ręce, kładli się, gdzie się dało, w pokojach, w piwnicach. Niejeden padł pod 
drzwiami 
zagradzając sień. Inni, nie mając siły iść dalej, leżeli na chodnikach, spali 
tam w śmiertelnym 
bezwładzie, nie podnosząc się nawet, mimo że im członki drętwiały – byleby tylko 
nie zadawać 
sobie trudu zmiany pozycji...
Wtedy Delaherche pojął przemożną konieczność kapitulacji. Na niektórych 
skrzyżowaniach 
jaszczyki stykały się: jeden pruski pocisk trafiwszy w któryś z nich wysadziłby 
w powietrze 
pozostałe, a cały Sedan zapaliłby się jak pochodnia. No i cóż począć z takim 
zbiorowiskiem 
nędzarzy, porażonych głodem i znużeniem, bez nabojów, bez żywności? Samo 
oczyszczanie ulic 
zajęłoby cały dzień pracy. Twierdza nie była uzbrojona, miasto nie posiadało 
zapasów żywności. 
To były argumenty wysuwane na naradzie przez ludzi rozważnych, którzy, bolejąc w 
swym 
patriotyzmie, niemniej zdawali sobie jasno sprawę z położenia; najśmielsi 
oficerowie, ci, co 
z drżeniem wołali, że armia nie może się poddać, musieli spuścić głowy, nie 
znajdując 
praktycznych sposobów, aby nazajutrz podjąć na nowo walkę.
Na placu Turenne’a, na placu du Rivage Delaherche zdołał z trudem utorować sobie 
przejście 
w ciżbie. Mijając hotel „Pod Złotym Krzyżem” ujrzał ponury obraz jadalni, w 
której milczący 
generałowie siedzieli przy pustym stole. Nie było już nic, nawet chleba. 
Jednakże generał 
Bourgain-Desfeuilles, który szperał po kuchni, musiał widocznie coś znaleźć, 
gdyż nagle zrobiło 
się cicho i ujrzeli, jak trzymając jakieś zatłuszczone papiery śpiesznie zszedł 
na dół.
Z placu poprzez szyby taki tłum przyglądał się temu opustoszałemu stołowi, że 
fabrykant 
musiał wprawić w ruch łokcie, grzęznąć jak w lepie, niekiedy pod naporem ciżby 
tracąc na nowo 
już przebytą drogę. Ale na Grande-Rue zapora okazała się nie do przebycia. 
Delaherche wpadł 
w rozpacz. Wszystkie armaty baterii zdawały się być tam ciśnięte na kupę. 
Zdecydował się: począł 
się wspinać po lawetach, przesadzał lufy, skakał z koła na koło ryzykując, że 
połamie nogi. 
W końcu drogę zagrodziły mu konie. Pochylony, przemykał się między kończynami 
tych 
żałosnych zwierząt, na pól martwych z wycieńczenia. Potem, po kwadransie 
wysiłków, kiedy 
dochodził do ulicy Saint-Michel, przeraziły go zwiększające się przeszkody; 
postanowił tedy pójść 
tą ulicą, by okrążyć teren przez ulicę des Laboureurs, w nadziei, że te odległe 
szlaki okażą się 
mniej zatłoczone. Na nieszczęście mieścił się tam podejrzany dom oblegany przez 
pijanych 
żołnierzy; i lękając się oberwać w zamieszaniu, Delaherche zawrócił. Teraz uparł 
się, dobrnął aż 
do końca Grande-Rue, balansując na dyszlach wozów, gramoląc się po furgonach. Na 
placu 
Kolegialnym przez trzydzieści kroków płynął na ramionach tłumu. Opadłszy, omal 
nie uległ 
zgruchotaniu żeber; ocaliły go jedynie kraty żelaznego ogrodzenia, na które 
zdołał się wdrapać. 
I kiedy spotniały, w poszarpanym odzieniu, dotarł wreszcie do ulicy Maqua, 
minęła z górą godzina 
tej męki od momentu, w którym opuścił gmach Podprefektury – po to, by przebyć 
drogę, która 
zazwyczaj trwała mniej niż pięć minut.
Major Bouroche, chcąc zabezpieczyć od najścia ogród i ambulans, kazał przezornie 
postawić 
przed bramą dwóch wartowników. Stwierdzając to, Delaherche odetchnął z ulgą, 
gdyż właśnie 
przyszło mu na myśl, że jego dom może jest już terenem grabieży. W ogrodzie 
widok szpitala 
oświetlonego zaledwie kilkoma latarniami i zionącego przykrymi wyziewami 
gorączki na nowo 
zmroził mu serce. Potknął się o rozciągniętego na bruku śpiącego żołnierza; 
wspomniał o kasie 
siódmego korpusu – którego człowiek ten strzegł od rana, niewątpliwie zapomniany 
tam przez 
zwierzchników, tak wyczerpany, że oto położył się na ulicy. Dom wydawał się 
pusty, parter był 
ciemny zupełnie, drzwi pootwierane. Służące snadź pozostały w ambulansie, nikogo 
bowiem nie 
było w kuchni, gdzie kopciła tylko mała smętna lampka. Z lichtarzem w ręce 
Delaherche wszedł 
powoli na szerokie schody, aby nie zbudzić matki i żony: przed wyjściem uprosił 
je, by się 
położyły po dniu tak pracowitym i pełnym tak strasznych wrażeń.
Ale gdy wszedł do swego gabinetu, wstrząsnął się: na kanapie, na której 
poprzedniego dnia 
spał przez kilka godzin kapitan Beaudoin, leżał teraz jakiś żołnierz. Po chwili 
rozpoznał 
Maurycego, brata Henrietty, odwróciwszy się zaś ujrzał na dywanie zawiniętego w 
kołdrę 
drugiego żołnierza, owego Jana, którego widział przed bitwą. Obydwaj, umęczeni, 
wydawali się 
martwi. Delaherche, nie zatrzymując się, przeszedł do sąsiedniego pokoju. Paliła 
się tam lampa na 
rogu stołu. Panowała przejmująca cisza. Gilberta w ubraniu legła w poprzek łóżka, 
najwidoczniej 
w obawie jakiejś katastrofy. Bardzo spokojna, spała; obok niej, siedząc na 
krześle z głową tylko 
opadłą na brzeg materaca, Henrietta trwała w półśnie zmąconym widziadłami; pod 
jej powiekami 
ważyły się duże łzy. Delaherche przez chwilę patrzał w tę stronę, walcząc z 
chęcią zbudzenia jej, 
aby się czegoś dowiedzieć. Czy była w Bazeilles? Może, gdyby ją wypytał, 
udzieliłaby mu 
wiadomości o farbiarni. Lecz zdjęła go litość – i zawrócił. W tej chwili ukazała 
się w progu jego 
matka i milcząc dała mu znak, aby szedł za nią.
W jadalni wyraził swe zdziwienie.
– Jak to, mama się nie położyła?
– Nie mogę spać – wyjaśniła półgłosem – ulokowałam się w fotelu, obok 
pułkownika... Dostał 
teraz silnej gorączki, budzi się co chwila i dopytuje się... A ja nie wiem, co 
mu odpowiadać. 
Wejdźże go zobaczyć.
Pan de Vineuil już znowu zasnął. Na poduszce ledwo była widoczna jego długa 
zaczerwieniona twarz, przekreślona śnieżną strugą wąsów. Pani Delaherche 
przysłoniła lampę 
gazetą i cały kąt pokoju tonął w półmroku, tylko jasny snop światła padał na nią, 
siedzącą sztywno 
w głębi fotela, z opuszczonymi rękoma, z oczami utkwionymi w dal, w tragicznym 
zamyśleniu.
– Czekaj – szepnęła – myślę, że cię usłyszał; znowu się budzi. Istotnie 
pułkownik otwierał 
oczy i wpatrywał się w Delaherche’a
nie poruszając głową. Poznał go i zaraz zapytał drżącym od gorączki głosem:
– Koniec, prawda? Kapitulujemy?
Napotkawszy spojrzenie matki, fabrykant zamierzał skłamać. Ale po co? Z gestem 
zniechęcenia odpowiedział:
– Cóż można zrobić? Gdyby pan widział ulice miasta!... Generał de Wimpffen udał 
się do 
pruskiej kwatery głównej, aby omówić warunki...
Oczy pana de Vineuil znowu się zamknęły, wstrząsnął nim przeciągły dreszcz, a z 
warg 
wymknęła mu się głucha skarga:
– Och, mój Boże! Och, mój Boże! – I nie podnosząc powiek ciągnął rwącym się 
głosem; – Ha! 
To, co chciałem... należało to uczynić wczoraj... Tak, znam okolicę, wyłożyłem 
swoje obawy 
generałowi; ale jego samego nie słuchano... Tam w górze, nad Saint-Menges aż do 
Fleigneux, 
wszystkie wyniosłości zajęte, armia panuje nad strefą Sedanu, trzyma przełęcz 
Saint-Albert... 
Czekamy tam, nasze pozycje są nie do zdobycia, droga do Mézi?res pozostaje 
wolna... Mówił 
z trudem, wybełkotał jeszcze kilka niezrozumiałych już wyrazów, podczas gdy 
zrodzona 
z gorączki wizja bitwy mąciła się stopniowo, precz unoszona snem. Pułkownik spał; 
może śnił 
nadal o zwycięstwie...
– Czy doktor ręczy za jego życie? – spytał cicho Delaherche. Matka skinęła głową 
potwierdzająco.
– Niemniej straszne są te rany na nodze! – podjął Delaherche. – Będzie musiał 
długo leżeć, 
prawda?
Teraz pani Delaherche zachowała milczenie, jak gdyby sama porażona wielką 
boleścią klęski. 
Należała do innej epoki, jako przedstawicielka dawnego zaciekłego mieszczaństwa 
z pogranicza, 
tak gorliwie niegdyś broniącego swych miast. W jaskrawym świetle lampy jej 
surowa twarz 
o szczupłym nosie i wąskich wargach wyrażała gniew i cierpienie, wszystek bunt 
odbierający jej 
sen.
Wtedy Delaherche poczuł się osamotniony i owładnięty rozpaczą. Pod nawrotem 
nieznośnego 
głodu sądził, że osłabienie pozbawia go odwagi. Opuścił pokój stąpając na 
palcach, z lichtarzem 
w ręce zszedł ponownie do kuchni. Lecz tam znalazł jeszcze więcej smętku: piec 
wygasły, pusty 
kredens, ścierki porzucone w nieładzie, jak gdyby i tu zagościł powiew klęski 
unosząc precz 
wszystką uciechę zawartą w jadle i napoju... Zrazu sądził, iż nie znajdzie nawet 
skórki, jako że 
resztki chleba powędrowały do szpitalnej zupy. Potem w głębi szafy natrafił na 
zapomnianą porcję 
wczorajszej fasoli. Nie śmiejąc wracać na górę, aby spożyć taki posiłek, zjadł 
ją bez masła, bez 
chleba, pośpiesznie, stojąc pośrodku tej ponurej kuchni, którą mała pełgająca 
lampka zatruwała 
wonią nafty.
Dochodziła dopiero dziesiąta. Delaherche trwał w bezczynności, oczekując wieści: 
czy 
kapitulacja będzie wreszcie podpisana. Nadal nurtował go niepokój, obawa, że 
walka może zostać 
podjęta na nowo, tajony wobec łudzi i ciążący mu głucho na piersi lęk przed tym, 
co się wtedy 
będzie działo. Wszedłszy znów na górę do swego gabinetu, daremnie usiłował 
wyciągnąć się 
w fotelu: sen nie nadchodził, deto – nacje armatnie podrywały go raptownie, 
ilekroć miał już 
stracić świadomość. Ta przerażająca całodzienna kanonada tętniła mu w uszach; 
słuchał przez 
chwilę wystraszony i trwał drżący wśród głębokiej ciszy, jaka go teraz otaczała. 
Nie mogąc zasnąć, 
wolał wstać; błądził po mrocznych izbach unikając wejścia do pokoju, w którym 
matka czuwała 
nad pułkownikiem, gdyż przeciągłe spojrzenie, jakim wodziła za jego krokami, 
zaczynało go 
krępować. Dwukrotnie wrócił, aby zobaczyć, czy Henrietta się nie zbudziła, i 
przystanął przed 
spokojną twarzą żony. I tak aż do drugiej nad ranem, nie wiedząc, co robić, snuł 
się po schodach do 
góry i na dół, nie mogąc sobie znaleźć miejsca. To nie mogło trwać! Delaherche 
postanowił wrócić 
jeszcze do Podprefektury, czując dobrze, iż dopóki nie zdobędzie wiadomości, nie 
zazna 
odpoczynku. Ale na dole, przed zatłoczoną ulicą, ogarnęła go rozpacz: nie, nie 
zdoła iść i wracać 
wśród przeszkód, których samo wspomnienie łamało mu członki. Gdy się tak wahał, 
ujrzał 
nadchodzącego majora Bouroche. Lekarz sapał i klął:
– Do pioruna! Można tu łapy postradać!
Musiał udać się do ratusza, aby uprosić mera o zarekwirowanie chloroformu i 
dostarczenie mu 
go skoro świt, ponieważ jego zapas już się wyczerpał, a czekały go liczne pilne 
operacje 
i zachodziła obawa, że zostanie, jak powiadał, zmuszony ciachać tych nieboraków 
bez usypiania.
– No i?... – zapytał Delaherche.
– Ano... nie wiedzą nawet, czy aptekarze jeszcze mają chloroform!
Ale fabrykant nie dbał o chloroform... Podjął:
– Nie, nie... Czy to koniec... tam? Gzy podpisano już... z, Prusakami?
Doktor odparł gestykulując gwałtownie:
– Nic nie zrobione! Właśnie wrócił Wimpffen. Te zbóje mają, zdaje się, takie 
wymagania, że 
należałoby ich tłuc po gębie. Och, niechby się znowu zaczęło, żebyśmy już 
wszyscy pozdychali – 
doprawdy to będzie lepiej!...
Delaherche słuchał blednąc.
– Ale... czy to aby pewne, co mi pan opowiada?
– Wiem to od tych mieszczan, co bez przerwy obradują w magistracie... Przyszedł 
z Podprefektury oficer i wszystko im powiedział. I dorzucił szczegóły. Spotkanie 
między 
generałem de Wimpffen, generałem von Moltke i Bismarckiem odbyło się na zamku 
Bellevue, 
koło Donchery. Straszny człowiek ten generał Moltke, oschły i twardy, z wygoloną 
twarzą 
chemika-matematyka, który wygrywał bitwy za pomocą wzorów algebraicznych! Z 
miejsca 
pośpieszył stwierdzić, że zna rozpaczliwe położenie armii francuskiej: ani 
żywności, ani amunicji, 
demoralizacja i nieład, zupełna niemożność przerwania żelaznego kręgu, w którym 
była zamknięta, 
gdy natomiast wojska niemieckie zajmowały najsilniejsze pozycje i mogły spalić 
miasto w ciągu 
dwóch godzin.
Chłodno dyktował swe żądania: cała armia francuska do niewoli – wraz z bronią i 
sprzętem. 
Wyglądający jak łaskawy dog, Bismarck po prostu mu przytakiwał. Generał de 
Wimpffen mozolił 
się nad obaleniem warunków, najostrzejszych, jakie kiedykolwiek postawiono 
pobitej armii. 
Opowiadał o swym niepowodzeniu, o bohaterstwie żołnierzy, o niebezpieczeństwie 
doprowadzenia do ostateczności dumnego ludu; przez trzy godziny groził, błagał, 
mówił 
z desperacką a wspaniałą elokwencją prosząc, by zadowolono się internowaniem 
jeńców w głębi 
Francji, bodaj nawet w Algierze. I ostatecznie jedynym-ustępstwem, jakie 
uzyskano, było 
zezwolenie na powrót do domowych ognisk tych oficerów, którzy słowem honoru 
zobowiążą się 
na piśmie do porzucenia służby. Zawieszenie broni zostaje przedłużone do jutra 
rana, do 
dziesiątej... Jeżeli o tej godzinie warunki nie będą przyjęte, baterie pruskie 
na nowo otworzą ogień 
i miasto zostanie spalone.
– To niedorzeczność – wykrzyknął Delaherche. – Nie można spalić miasta, które 
niczym na to 
nie zasłużyło!
Major wytrącił go ostatecznie z równowagi, gdy mu się zwierzył, iż oficerowie, 
których 
widział w Hotelu Europejskim, mówili coś o masowym wypadzie nade dniem. 
Wiadomość 
o warunkach postawionych przez Niemców wywołała ostateczne rozdrażnienie; snuto 
najdziwaczniejsze projekty. Nie powstrzymywała nikogo nawet myśl, że to nie 
będzie po rycersku 
skorzystać z ciemności, aby zerwać rozejm bez żadnego uprzedzenia. I rodziły się 
szaleńcze plany; 
wznowienie marszu na Carignan, przedarcie się pod osłoną nocy przez oddziały 
bawarskie, odbicie 
nagłym zaskoczeniem płaskowzgórza Illy, oczyszczenie drogi do Mézi?res albo 
zwycięski atak, by 
jednym skokiem dopaść Belgii. Inni co prawda nic nie mówili – czuli 
nieuchronność klęski. 
Wszystko by przyjęli, wszystko podpisali, byleby – z okrzykiem ulgi – skończyć z 
tym...
– Dobranoc! – rzekł Bouroche. – Spróbuję się przespać ze dwie godziny; bardzo mi 
tego 
potrzeba.
Pozostawszy sam Delaherche aż się zakrztusił pod wpływem wzruszenia. Jakże? Więc 
to 
prawda, mają rozpocząć walkę na nowo, podpalić i zrównać z ziemią Sedan? Stawało 
się to 
nieuniknione, to najstraszniejsze nastąpi z pewnością, skoro tylko słońce 
wzniesie się dość wysoko, 
by oświetlić grozę rzezi.
I odruchowo wdrapał się raz jeszcze po stromych schodach na strych, znalazł się 
znowu wśród 
kominów, na skraju górującego nad miastem wąskiego tarasu. Ale o tej godzinie 
stał tam na górze 
w zupełnych ciemnościach, w nieskończonym odmęcie wielkich mrocznych fal, gdzie 
zrazu nic 
nie odróżniał. Potem wystąpiły, poniżej, pierwsze budynki fabryczne, które 
rozeznawał w ich 
zmieszanej masie: hala maszyn, sale warsztatowe, suszarnie, składy; i widok tej 
ogromnej grupy 
budowli, będącej jego dumą i bogactwem, wstrząsnął nim; przeniknięty litością 
nad samym sobą 
pomyślał, że za kilka godzin. pozostaną z tego tylko popioły. Spojrzenie jego 
wzniosło się znów ku 
widnokręgowi, obiegło dokoła ten czarny ogrom, gdzie drzemała groźba jutra. Na 
południu, 
w stronie Bazeilles, widać było płomyki wystrzelające nad domami, które 
rozsypywały się 
rozżarzonym gruzem, od północy zaś folwark w lesie Garenne, podpalony z wieczora, 
płonął 
wciąż, barwiąc drzewa wielką krwawoczerwoną jasnością. Żadnych innych ogni – nic, 
tylko te 
dwa płomieniska, niezgłębiona przepaść, poprzez którą przenikały jedynie głuche, 
rozproszone 
wieści. Tam – może bardzo daleko, może na wałach – ktoś płakał. Daremnie 
Delaherche usiłował 
przebić zasłonę, zobaczyć Liry, Marfée, baterie z Frénois i z Wadelincourt – tę 
obręcz spiżowych 
bestii z wyciągniętą szyją, z rozwartą paszczęką, które tam wyczuwał. A kiedy 
raz jeszcze powiódł 
dokoła siebie spojrzeniem po mieście, usłyszał jego niespokojny oddech. To był 
nie tylko 
gorączkowy sen żołnierzy powalonych na bruk uliczny, głuchy pomruk tego skupiska 
ludzi, 
zwierząt i armat. Zdawało mu się, że wyczuwa trwożną bezsenność mieszczan, jego 
sąsiadów, co 
także nie mogli spać, wstrząsani gorączką w oczekiwaniu dnia. Wszyscy musieli 
wiedzieć, że 
kapitulacja nie jest podpisana i wszyscy liczyli godziny dygocąc na myśl, iż 
jeśli nie bę – dzie 
podpisana, to nie zostanie im nic innego jak tylko zejść do piwnic, by tam 
umrzeć, ulec 
zmiażdżeniu, zasypaniu pod gruzami. Wydało mu się, że słyszy pełne przerażenia 
wołanie 
o pomoc dobiegające z ulicy des Voyards pośród nagłego szczęku broni. Wychylił 
się, pozostał 
w gęstym mroku, zagubiony w przestrzeni mglistego bezgwiezdnego nieba, osaczony 
grozą, od 
której jeżyły mu się włosy.
Na dole leżący na kanapie Maurycy obudził się. Obolały, trwał bez ruchu, z 
oczyma 
utkwionymi w szyby, bielejące stopniowo w bladej poświacie. W chwili 
przebudzenia powracały 
z ostrą wyrazistością obmierzłe wspomnienia: przegrana bitwa, ucieczka, klęska. 
Ujrzał po raz 
wtóry wszystko, aż do najdrobniejszego szczegółu, i cierpiał okrutnie z powodu 
porażki, która 
przenikała do głębi jego istoty – tak jakby czuł, że ponosi za nią 
odpowiedzialność. Rozważał 
nieszczęście analizując samego siebie, odzyskując wyostrzoną zdolność samoudręki. 
Czyliż nie 
był pierwszym lepszym, jednym z przechodniów na szlaku epoki; owszem, miał 
świetne 
wykształcenie, lecz okazywał zupełną ignorancję we wszystkim co należało 
wiedzieć... A przy 
tym był próżny aż do zaślepienia, zepsuty niecierpliwą pasją użycia oraz 
zwodniczym dobrobytem 
pod ówczesnymi rządami. Potem ożyły inne wspomnienia: dziadek, urodzony w roku 
1780, 
bohater Wielkiej Armii, jeden ze zwycięzców spod Austerlitz, Wagram i 
Friedland... Ojciec, 
urodzony w roku 1811, który zaprzągł się do administracji jako mizerny 
urzędniczyna, poborca 
podatkowy w Ch?ne-Populeux, gdzie sterał swe siły... Wreszcie on sam, urodzony w 
roku 1841, 
wychowany po pańsku, z tytułem adwokata, zdolny do najgorszych głupstw i do 
najszczytniejszych uniesień, zwyciężony pod Sedanem w katastrofie, której 
wyczuwał ogrom, 
będącej kresem całej epoki. Zwyrodnienie rasy. – To wyjaśniało fakt, że Francja, 
zwycięska 
w epoce dziadów, mogła paść pokonana w pokoleniu wnuków i świadomość tego 
uciskała mu 
serce niby schorzenie dziedziczne pogarszające się z wolna, kończące się 
nieuchronną zagładą, 
kiedy wybiła godzina. W zwycięstwie byłby się poczuł tak dzielny i triumfujący! 
W obliczu klęski 
jego słaba, kobieco nerwowa natura ulegała jednemu z owych ogromnych zalewów 
rozpaczy, 
w której tonął cały świat. Nic już nie istniało, Francja umarła! Dławiły go 
łkania. Zapłakał i złożył 
dłonie odnajdując w pamięci modlitewny bełkot dzieciństwa:
– Mój Boże, zabierz mnie, zabierzże mnie... Mój Boże! Zabierz tych wszystkich 
nędzarzy, co 
cierpią...
Na podłodze, otulony w kołdrę Jan poruszył się. W końcu zdziwiony siadł.
– Cóż to, chłopaczku? Jesteś chory? – Po czym pojmując, że to są jakieś, jak je 
określał, 
poronione pomysły, przybrał ton ojcowski: – No! No! Co ci jest? Nie trzeba się 
aż tak zamartwiać!
– Och! – zawołał Maurycy. – Wszystko już stracone! Możemy liczyć się z tym, że 
będziemy 
Prusakami!
A gdy jego nieuczony towarzysz dziwił się, Maurycy usiłował mu wytłumaczyć, czym 
jest 
wyczerpanie rasy, ustąpienie pod naporem przemożnej fali świeżej krwi. Ale 
wieśniak upartym 
ruchem głowy odrzucał wyjaśnienie.
– Jakże to? Mój grunt nie byłby już mój? Miałbym Prusakom pozwolić, żeby go 
zabrali, gdy 
nie jestem jeszcze całkiem martwy i mam obie ręce? Ale! Cóż znowu!
Następnie Jan z kolei wypowiedział swój pogląd – mozolnie, zdając się na los 
przygodnych 
słów.
Dostało się paskudne cięgi, to pewna! Ale nie wszyscy przecie zginęli, trochę 
pozostało... 
i tych chyba wystarczy do odbudowania chałupy, jeżeli to porządne chłopy, jeśli 
są zahartowani 
w pracy i nie przepijają zarobków... W rodzinie, kiedy się nie żałuje trudu i 
umie się odkładać, 
można zawsze wybrnąć z kłopotu pośród najcięższych niepowodzeń. Czasem też nie 
zawadzi 
nawet tęgi policzek... To skłania do zastanowienia... No i, mój ty Boże, jeżeli 
rzeczywiście gdzieś 
się wdała zgnilizna, jeśli się miało porażone członki, to cóż? Lepiej widzieć je 
na ziemi, odcięte 
ciosem topora, niż zdychać od tego jak od cholery...
– Przepadło! O nie! Nie! – powtórzył kilkakrotnie. – Ja nie przepadłem, nie 
czuję tego! – 
I stojąc tak, z włosami zlepionymi jeszcze krwią wyciekłą wskutek zadraśnięcia, 
wyprostował się 
w gwałtownej potrzebie życia, ponownego ujęcia w ręce narzędzia lub pługa, aby w 
myśl swoich 
zamierzeń odbudować dom. Wyrósł na starej glebie, odpornej i mądrej, pochodził z 
krainy 
rozsądku, pracy i oszczędności. – Bądź co bądź – podjął – żal mi cesarza. 
Zdawało się, że interesy 
idą, cena na zboże była dobra... Ale nie ma co: zbyt głupio sobie poczynał... 
nie wolno się pakować 
w podobne historie...
Maurycy, wciąż zgnębiony, znów zrobił rozpaczliwy gest:
– Ach, cesarz... Kocham go w gruncie rzeczy... mimo moich przekonań 
republikańskich... Tak, 
miałem to we krwi, widocznie po dziadku... I masz tobie! Tutaj także wszystko 
zgniłe... Gdzież my 
wylądujemy?
Oczy jego stawały się błędne; jęknął tak boleśnie, że Jan zdjęty niepokojem miał 
już wstać, 
kiedy zobaczył wchodzącą Henriettę. Obudziła się właśnie usłyszawszy szmer 
głosów. Blady 
ranek oświetlał teraz pokój.
– Przychodzi pani w samą porę, by go wyłajać – powiedział z udanym śmiechem Jan. 
– Nie 
bardzo grzecznie się sprawuje.
Ale widok siostry, tak bladej, tak smutnej, wywołał w Maurycym zbawienny przełom: 
rozczulił się. Rozwarł ramiona, przygarnął ją do siebie; a kiedy mu się rzuciła 
na szyję, przeniknęła 
go ogromna słodycz. Henrietta również płakała. Zmieszały się ich łzy.
– Ach, moje drogie biedactwo! Wyrzucam sobie, że nie jestem zdolny cię 
pocieszyć!... Och, 
ten zacny Weiss, twój mąż, który cię tak kochał! Co z tobą będzie? Zawsześ była 
ofiarą, chociaż 
się nigdy nie poskarżyłaś. Ja sam... ileż ci już sprawiłem zmartwienia... i kto 
wie, czy ci go jeszcze 
nie przyczynię!
Starała się go uciszyć, kładła mu dłoń na usta. W tym momencie do pokoju wszedł 
Delaherche, 
wstrząśnięty, nie panujący już nad sobą. Zszedł na koniec z tarasu pod wpływem 
nawrotu ostrego 
głodu – jednego z tych nerwowych odruchów podniecanych znużeniem; i kiedy 
powrócił do 
kuchni, aby wypić coś gorącego, zastał tam kucharkę w towarzystwie jej krewniaka, 
stolarza 
z Bazeilles, którego właśnie częstowała grzanym winem. Otóż ów człowiek, jeden z 
ostatnich 
mieszkańców pozostałych w mieście objętym pożarem, opowiedział mu, że jego 
farbiarnia jest 
zupełnie zniszczona, zmieniona w kupę rumowisk.
– Ha! Zbóje! Gzy uwierzycie? – wybełkotał zwracając się do Jana i Maurycego. – 
Wszystko 
jest zupełnie, ostatecznie stracone. Dziś rano spalą Sedan, jak wczoraj spalili 
Bazeilles... Jestem 
zrujnowany, jestem zrujnowany! Zaintrygował go siniec na czole Henrietty, 
przypomniał sobie, że 
nie zdążył jeszcze z nią porozmawiać.
– Aha, prawda, pani tam poszła, dostało się pani... Och, ten biedny Weiss!
I nagle domyślając się na widok zaczerwienionych oczu młodej kobiety, że 
Henrietta wie 
o śmierci męża, wyrwał się z okropną wieścią opowiedzianą przed chwilą przez 
stolarza.
– Ten biedny Weiss! Podobno go spalili... Tak, pozbierali ciała rozstrzelanych 
mieszkańców 
i wrzucili do płonącego domu polanego naftą...
Henrietta słuchała go zdrętwiała z grozy. Mój Boże! Nie zazna nawet tej pociechy, 
by pójść 
zabrać i pochować swego drogiego zmarłego, którego popioły rozproszy wiatr! 
Maurycy znowu 
objął ją uściskiem i nazywając swoim biednym kopciuszkiem, głosem pełnym 
czułości zaklinał, 
by się tak okropnie nie martwiła... ona, taka dzielna!
Po chwili milczenia wyglądający oknem Delaherche obrócił się żywo w stronę obu 
żołnierzy.
– Ale, ale, byłbym zapomniał... Właśnie szedłem was powiadomić, że tam, na dole, 
w wozowni, gdzie złożono kasę, jest oficer, który teraz rozdziela pieniądze 
między swych 
podkomendnych, aby nie wpadły w ręce Prusaków... Powinni byście zejść... To się 
może przydać, 
jeżeli do wieczora nie wyginiemy wszyscy...
Rada była dobra. Maurycy i Jan zeszli. Henrietta zgodziła się zająć na kanapie 
miejsce brata. 
Delaherche zaś przeszedł do sąsiedniego pokoju, gdzie ujrzał znów spokojne 
oblicze Gilberty 
śpiącej wciąż snem dziecka; ani szmer rozmów, ani łkania nie wywołały w niej 
najmniejszej 
zmiany postawy. I stanąwszy w progu, wysunął głowę, zaglądając do drugiego 
pokoju, w którym 
jego matka czuwała przy łóżku pułkownika de Vineuil; ale pani Delaherche usnęła 
w fotelu, 
pułkownik zaś z zamkniętymi oczyma trwał w bezruchu, oszołomiony gorączką.
Otworzywszy oczy zapytał:
– A zatem to skończone, nieprawdaż?
Podrażniony pytaniem, które zatrzymywało go w chwili, kiedy miał chęć się 
wymknąć, 
Delaherche z gniewnym gestem zasyczał:
– A jakże... skończone, dopóki nie rozpocznie się na nowo! Nic nie jest 
podpisane! Bardzo 
cichym głosem pułkownik mówił dalej, wpadając w majaczenie:
– Boże! Obym umarł przed końcem... Nie słyszę armat. Dlaczego już się nie 
strzela? Tam, 
w górze, w Saint-Menges, we Fleigneux, panujemy nad wszystkimi drogami; 
zepchniemy 
Prusaków do Mozy, jeżeli zechcą okrążyć Sedan, aby nas zaatakować. Miasto jest u 
naszych stóp 
jako przeszkoda umacniająca jeszcze nasze pozycje... Naprzód marsz! Siódmy 
korpus obejmie 
czoło, dwunasty będzie osłaniał odwrót...
I dłonie jego poruszały się na prześcieradle, drgały jak w czasie jazdy na koniu, 
którego kłus 
unosił go w wyobraźni. Stopniowo ruch ich wolniał, w miarę jak jego. słowa 
stawały się coraz 
cięższe, gdy zasypiał na nowo. Zatrzymały się; chory leżał bez tchnienia, 
wyczerpany.
– Niech pan odpocznie – szepnął Delaherche. – Wrócę, gdy się czegoś dowiem.
Po czym upewniwszy się, że nie zbudził matki, wysunął się cichaczem i zniknął.
W wozowni na dole Jan i Maurycy istotnie zastali siedzącego na kuchennym krześle, 
odgrodzonego stoliczkiem z niepoliturowanego drzewa, oficera płatniczego, który 
– bez pióra, bez 
pokwitowań, bez jakichkolwiek papierków – rozdzielał fortuny. Czerpał po prostu 
z woreczków 
wypchanych sztukami złota i nawet nie trudząc się liczeniem, szybkimi rzutami 
garści napełniał 
czapki wszystkich defilujących przed nim sierżantów z siódmego korpusu. 
Następnie (tak było 
umówione) ci mieli otrzymane kwoty rozdzielać między żołnierzy swych półsekcji. 
Każdy z nich 
niezgrabnie odbierał pieniądze, tak jak rację kawy lub mięsa, i odchodził 
zakłopotany, opróżniając 
zawartość kepi do kieszeni, byle nie znaleźć się w biały dzień na ulicy z całym 
tym złotem. Nie 
padło ani jedno słowo: słychać było tylko krystaliczny dźwięk ściekających monet 
wśród 
osłupienia tych biedaków patrzących na złoto, którym ich obarczano, kiedy w 
mieście nie było już 
ani bochenka chleba, ani litra wina do kupienia.
Gdy podeszli Jan z Maurycym, oficer zrazu cofnął trzymaną garść ludwików.
– Nie jesteście sierżantami, ani jeden, ani drugi... Tylko sierżanci mają prawo 
podejmować... – 
Potem, zmęczony już, niecierpliwiąc się, by z tym skończyć, podjął: – No, macie, 
kapralu... Niech 
tam, bierzcie... Dalej, żywo, następny!
I wrzucił sztuki złota do podstawionej przez Jana czapki. Ten, przejęty 
wysokością kwoty 
(było tego blisko sześćset franków), chciał natychmiast wręczyć połowę Maurycemu: 
nic nie 
wiadomo... mogą raptem zostać rozdzieleni...
Dokonali podziału w ogrodzie, przed ambulansem. Gdy zaś weszli do wnętrza, 
natknęli się na 
leżącego na słomie, niemal w samych drzwiach, dobosza z ich kompanii, Bastiana, 
wesołego 
tęgiego chłopaka, którego niefortunnym zrządzeniem losu około godziny piątej, 
kiedy bitwa była 
skończona, zabłąkana kula trafiła w pachwinę. Bastian dogorywał już całą dobę.
W bladym świetle poranka widok szpitala wstrząsnął nimi. W ciągu nocy zmarło 
trzech 
rannych, a nikt tego nie zauważył; i teraz sanitariusze śpieszyli się z 
wynoszeniem zwłok, by 
zwolnić miejsce dla innych. Pacjenci operowani w przeddzień, senni jeszcze, na 
nowo otwierali 
szeroko oczy, patrząc tępo na tę obszerną koszarową salę cierpienia, gdzie na 
podściółce leżało na 
pół zarżnięte całe stado... Daremnie podmiatano wieczorem, na próżno 
porządkowano ponurą 
kuchnię operacyjną: na nie doczyszczonym klepisku pozostawały smugi krwi, duża 
gąbka 
poplamiona czerwienią, przypominającą mózg, pływała w wiadrze; zapomniana ręka 
z połamanymi palcami poniewierała się w progu pod szopą. Były to odpadki po 
rzezi, okropny 
plon wczorajszej masakry, oglądany w poświacie posępnego brzasku. I podniecenie 
– owa 
cechująca pierwsze godziny potrzeba hałaśliwego życia – ustąpiło miejsca 
jakiemuś przygnębieniu 
pod wpływem ciężkiej gorączki. Zaledwie chwilami, zakłócając parną ciszę, 
podnosiła się jękliwa 
skarga tłumiona sennością. Szkliste źrenice z przerażeniem spoglądały na. nowy 
dzień, klejące się 
usta zionęły skażonym oddechem, cała sala zapadała w ten ciąg dni bez końca – 
sinych, mdlących, 
przetykanych agonią, dni, które mieli przeżyć nieszczęśliwcy, co może po upływie 
dwóch lub 
trzech miesięcy wydostaną się stąd okaleczeni.
Bouroche, rozpoczynający swój obchód po kilkugodzinnym odpoczynku, przystanął 
przed 
doboszem Bastian, potem z niedostrzegalnym wzruszeniem ramion przeszedł dalej. 
Nic się tu już 
nie da zrobić. Jednakże dobosz otworzył oczy... i, jak gdyby wskrzeszony, 
śledził bystrym 
spojrzeniem sierżanta, który zaszedł tu ze swym pełnym złota kepi w ręku, aby 
zobaczyć, czy nie 
znajdzie pośród tych nieszczęśliwców kogo z podkomendnych. Znalazł właśnie dwóch 
i dał 
każdemu po dwadzieścia franków. Nadeszli też inni sierżanci – i złoto poczęło 
spadać deszczem na 
słomę. Wtedy Bastian, zdoławszy jakoś unieść się na posłaniu, wyciągnął obie 
wstrząsane 
konaniem ręce...
– Do mnie! Do mnie!
Sierżant chciał minąć go, tak jak to uczynił Bouroche. Bo i po co? Lecz po 
chwili, wiedziony 
szlachetnym odruchem, sypnął bez rachuby garść monet w zimne już dłonie...
Bastian z powrotem osunął się na wznak. Usiłował przytrzymywać wymykające się 
złoto, 
długo macał zesztywniałymi palcami. I umarł.
– Dobranoc! Szanowny pan zdmuchnął świeczkę... – odezwał się sąsiad, młody żuaw, 
szczupły, o śniadej cerze. – Niemiłe to, kiedy ma się na niejeden kieliszeczek...
Żuaw miał stopę ściśniętą w łupki. Zdołał przecież unieść się i podpełznąć na 
łokciach 
i kolanach; i dotarłszy aż do nieboszczyka, pozbierał wszystko, przeszukał 
dłonie, przetrząsnął 
fałdy płaszcza. Kiedy powrócił na swe miejsce, widząc, że mu się przyglądają, 
poprzestał na 
uwadze:
– Szkoda, żeby to przepadło...
Maurycy, zdrętwiały w tej atmosferze człowieczej niedoli, spiesznie pociągnął 
Jana ku 
wyjściu. Kiedy znów mijali halę operacyjną, ujrzeli majora Bouroche silnie 
rozdrażnionego: nie 
mógł zdobyć chloroformu, a mimo to zdecydował się obciąć nogę dwudziestoletniemu 
chłopaczkowi. I uciekli, żeby nie słyszeć. W tej samej chwili wracał z ulicy 
Delaherche. Przywołał 
ich skinieniem i krzyknął:
– Chodźcie, chodźcie prędko! Zjemy śniadanie; kucharce udało się dostać mleka. 
Doprawdy, 
to się przyda: człowiek odczuwa ogromną potrzebę napicia się czegoś gorącego. – 
I mimo 
wysiłków nie mógł powściągnąć przepełniającego go zadowolenia. Zniżonym głosem 
dorzucił 
rozpromieniony: – Teraz rzeczywiście koniec! Generał de Wimpffen pojechał 
podpisać 
kapitulację.
Ach, jakaż wielka ulga! Fabryka uratowana, okropna zmora nie ciąży już, życie 
zacznie się na 
nowo – bolesne, ale życie... zawsze życie... Z uderzeniem dziewiątej zjawiła się 
Róża, przybyła 
w te strony do ciotki, piekarki, aby dostać chleba; ulice, którymi biegła, były 
już nieco mniej 
zatłoczone. Dziewczyna właśnie opowiedziała mu zdarzenia, jakie zaszły tego 
ranka 
w Podprefekturze. Już na ósmą generał de Wimpffen zwołał nowe posiedzenie rady 
wojennej 
z udziałem przeszło trzydziestu generałów, których powiadomił o wynikach swoich 
zabiegów, 
o daremnych wysiłkach i ciężkich warunkach podyktowanych przez zwycięskiego 
wroga. Ręce 
mu drżały, gwałtowne wzruszenie łzawiło oczy. A gdy jeszcze mówił, zjawił się w 
charakterze 
parlamentariusza, w imieniu generała von Moltke, pułkownik sztabu pruskiego z 
przypomnieniem, 
że jeśli o dziesiątej decyzja nie będzie jeszcze powzięta, na miasto Sedan 
zostanie ponownie 
otworzony ogień.
Wówczas rada wojenna – w obliczu straszliwej konieczności -
mogła tylko upoważnić generała do udania się ponownie na zamek
Bellevue, aby się na wszystko zgodził. W tej chwili de Wimpffen pew-
no już tam przybył, a cała armia francuska dostała się do niewoli
z bronią i taborami.
Następnie Róża poczęła się rozwodzić szczegółowo na temat niebywałego poruszenia, 
jakie 
nowina wywoływała w mieście. W Podprefekturze widziała oficerów, którzy 
zdzierali sobie 
epolety, płacząc jak dzieci. Na moście kirasjerzy rzucali szable do Mozy; 
przedefilował tak cały 
pułk: każdy ciskał swą broń patrząc, jak woda się wzbija i następnie zamyka. Na 
ulicach żołnierze 
chwytali karabiny za lufy i roztrzaskiwali kolby o ściany; artylerzyści zaś 
zabierali mechanizmy 
kartaczownic i pozbywali się ich wpuszczając do ścieków. Tu zakopywano, ówdzie 
palono 
sztandary. Na placu Turenne’a stary sierżant, stanąwszy na narożnym głazie, 
ogarnięty nagłym 
szaleństwem, lżył dowódców przezywając ich tchórzami. Inni wydawali się 
ogłupiali, płacząc 
w milczeniu ciężkimi łzami. Lecz – trzeba stwierdzić – oczy pozostałych, 
najliczniejszych, 
promieniały radością, zachwytem, który przepełniał całą ich istotę. Nadszedł 
więc nareszcie kres 
ich niedoli, są jeńcami, już nie będą się bić! Od tylu dni cierpieli wskutek 
nadmiaru marszów, 
z braku jedzenia. Zresztą, po co walczyć, skoro są słabsi? To nawet lepiej, że 
dowódcy sprzedali 
ich, aby z tym natychmiast skończyć. To było tak rozkosznie powiedzieć sobie, że 
się będzie miało 
biały chleb i że się będzie spało w łóżkach!
Na górze, gdy Delaherche wracał z jadalni z Maurycym i Janem, wezwała go matka.
– Chodź no! Niepokoję się o pułkownika... Pan de Vineuil, z oczyma znów 
otwartymi, snuł 
teraz na głos swe dyszące gorączką rojenia:
– Mniejsza o to... jeżeli nawet Prusacy odetną nas od Mézi?res... Okrążają 
Wreszcie las la 
Falizette, podczas gdy inni pną się w górę wzdłuż potoku Givonne... Za nami 
granica: 
przekroczymy ją jednym susem, po wytłuczeniu ich możliwie najwięcej... Wczoraj 
tego właśnie 
chciałem...
Ale jego rozpłomienione spojrzenie natknęło się na Delaherche’a. Poznał go i, 
rzekłbyś, 
otrzeźwiał, ocknął się z sennych halucynacji i wracając do straszliwej 
rzeczywistości zapytał po 
raz trzeci:
– No jak? Skończone?.
Wtedy fabrykant nie zdołał powściągnąć wybuchu zadowolenia.
– Och, tak, Bogu dzięki! Zupełnie skończone... Kapitulacja w tej chwili jest już 
na pewno 
podpisana...
Niebaczny na swą obandażowaną stopę, pułkownik zerwał się z łóżka i pochwyciwszy 
pozostawioną na krześle szpadę, usiłował ją złamać. Lecz ręce mu zanadto drżały, 
stal ześliznęła 
się.
– Proszę uważać! On się skaleczy! – wołał Delaherche. – To niebezpieczne, trzeba 
mu to 
odebrać.
Dokonała tego pani Delaherche. A widząc rozpacz pułkownika, zamiast ukryć szpadę, 
jak jej 
doradzał syn, szybkim ruchem złamała ją na kolanie – z niezwykłą siłą, nie 
przeczuwaną przez nią 
samą, w jej steranych rękach. Pan de Vineuil położył się z powrotem i zapłakał 
spoglądając 
z wyrazem bezgranicznej słodyczy na swą starą przyjaciółkę.
Tymczasem w jadalni kucharka podawała przygotowane dla wszystkich kubki kawy 
z mlekiem. Przebudziły się obydwie niewiasty. Gilberta, pokrzepiona smacznym 
snem, 
z rozjaśnioną twarzą i wesołymi oczyma ucałowała czule Henriettę, której jak 
mówiła, współczuje 
z głębi duszy. Maurycy usadowił się obok siostry, a Jan, który z niejakim 
skrępowaniem musiał 
również przyjąć poczęstunek, znalazł się naprzeciwko Delaherche’a. Co się zaś 
tyczy pani 
Delaherche, ta stanowczo nie chciała zasiąść przy stole; zaniesiono jej kubek, 
który opróżniła 
w milczeniu. Lecz obok, śniadanie tamtych pięciorga, z początku spożywane w 
milczeniu, 
wkrótce się ożywiło. Byli skołatani i bardzo głodni... I jakże się tu nie 
cieszyć, że oto się znaleźli 
zdrowi i cali. kiedy tysiące nieszczęsnych ludzi poniewiera się jeszcze po oko – 
licznych polach? 
W obszernej, przewiewnej jadalni bielutki obrus radował wzrok, a bardzo gorąca, 
kawa z mlekiem 
smakowała rozkosznie. Zawiązała się rozmowa. Delaherche, odzyskawszy już pewność 
siebie 
bogatego przemysłowca, nacechowaną dobrodusznością szefa łasego na popularność, 
a surowego 
jedynie w obliczu niepowodzeń, powrócił do tematu Napoleona III, którego osoba 
od półtorej 
doby drażniła jego ciekawość gapia. Zwracał się do Jana, mając przed sobą. tylko 
tego prostego 
człeka jako słuchacza.
– Tak jest, proszę pana! Muszę wyznać: cesarz mocno mnie. zawiódł. Boć 
ostatecznie ci, co 
mu schlebiają, na próżno podkreślają, okoliczności łagodzące; on jest oczywiście 
pierwszą 
przyczyną, jedyną przyczyną naszych klęsk.
Zapominał już, że jako gorliwy bonapartysta przed kilku miesiącami sam pracował 
dla sprawy 
plebiscytu... A teraz nawet nie kwapił się ze współczuciem dla. tego człowieka, 
który miał się stać 
żałosnym bohaterem Sedanu, lecz obarczał go wszelkimi przewinami.
– Taki niedołęga, musimy dzisiaj się z tym zgodzić, lecz to by jeszcze nie było 
takie groźne... 
Ale to umysł chimeryczny, jakiś pokraczny mózg, człowiek, któremu się na pozór 
wiodło, dopóki 
mu szczęście sprzyjało. Nie ma się co nad nim rozczulać, twierdząc, że został 
oszukany, że 
opozycja odmówiła mu ludzi i potrzebnych kredytów. To on nas oszukał, jego wady 
i błędy 
wtrąciły nas w to okropne trzęsawisko, w którym tkwimy.
Milczący wciąż Maurycy nie zdołał powstrzymać uśmiechu, podczas gdy Jan, 
zakłopotany tą 
rozmową o polityce, lękając się palnąć głupstwo, poprzestał na uwadze:
– Bądź co bądź, powiadają, że to zacny człowiek.
Lecz te kilka skromnie wypowiedzianych słów wzburzyły Delaherche’a. Wszystka 
trwoga, 
jakiej doznał, wszystkie jego obawy wybuchły w namiętnym okrzyku nienawiści:
– Zacny człowiek! A jakże! Dalibóg! Łatwo się tym szafuje... Gzy panu wiadomo, 
że w moją 
fabrykę trafiły trzy pociski i że to bynajmniej nie cesarzowi zawdzięczam, iż 
nie została spalona? 
Czy pan wie, że ja, który tu z panem rozmawiam, stracę ze sto tysięcy franków w 
całej tej 
niedorzecznej awanturze!... Och, nie! Nie! Francja opanowana przez najeźdźców, 
wyniszczona 
pożarami, zdziesiątkowana ludność, zamarły przemysł, zrujnowany handel – to za 
wiele! Dość już 
mamy takiego zacnego człowieka, niech nas Bóg od niego chroni!... Nurza się w 
błocie i we krwi, 
niechajże już tam zostanie!
Pięścią wykonał energiczny ruch, jak gdyby – pogrążał i przytrzymywał pod wodą 
jakiegoś 
szamocącego się nieszczęśliwca. Po czym łakomie dopił swą kawę.
Gilberta mimo woli zaśmiała się cichutko wobec bolesnego roztargnienia Henrietty, 
którą 
obsługiwała jak dziecko. Kiedy kubki zostały już opróżnione, wszyscy siedzieli 
na miejscach, 
sycąc się błogim spokojem obszernej, przewiewnej jadalni.
O tej samej porze Napoleon III przebywał w ubogim domku tkacza, przy drodze z 
Donchery. 
Już o piątej rano opuścił Podprefekturę, przygnębiony widokiem Sedanu, 
otaczającym go niby 
wyrzut i groźba, wciąż zresztą dręczony potrzebą uspokojenia wrażliwego serca 
przez wyjednanie 
dla swej armii łagodniejszych warunków. Pragnął widzieć się z królem pruskim. 
Wsiadł do 
najętego kocza i jechał szerokim gościńcem obsadzonym wysokimi topolami, w 
porannym 
chłodzie przebywając ten pierwszy etap wygnania z poczuciem całej upadłej 
wielkości, jaką 
w ucieczce pozostawiał za sobą; i na tej właśnie drodze spotkał Bismarcka 
przybyłego 
w pośpiechu – w starej czapce, w ciężkich zabłoconych butach, pragnącego jedynie 
zająć mu czas, 
przeszkodzić w spotkaniu z królem, dopóki nie zostanie podpisana kapitulacja. 
Król przebywał 
jeszcze w Vendresse, o czternaście kilometrów dalej. Dokąd pojechać? Pod jakim 
czekać dachem? 
Tam, zasłonięty ołowianymi chmurami, zniknął z oczu pałac Tuileryjski Sedan 
zdawał się 
oddalony już o wiele mil, jak gdyby go odgradzała rzeka krwi. Nie było już we 
Francji cesarskich 
zamków, oficjalnych rezydencji, nie było nawet kąta u najpodrzędniejszego choćby 
urzędnika, 
gdzie by odważył się schronić. I w końcu zdecydował się zajechać do 
spostrzeżonego na skraju 
drogi domku tkacza; był to nędzny budynek jednopiętrowy o małych, ponurych 
oknach, 
przytulony do wąskiego, ogrodzonego żywopłotem warzywnika.
Na górze, w izbie zwyczajnie pobielonej wapnem, z podłogą z desek, całe 
umeblowanie 
stanowił stół z surowego drzewa i dwa wyplatane krzesła. Cesarz czekał tam 
cierpliwie przez kilka 
godzin – najpierw w towarzystwie Bismarcka, który się uśmiechał słysząc go 
mówiącego 
o szlachetności, potem, samotnie, włócząc za sobą swą nie – dolę, przywierając 
ziemistą twarzą do 
szyby, patrząc jeszcze na tę ziemię francuską, na tę Mozę, co płynęła, tak 
piękna, przez rozległe 
żyzne pola.
Dni następne wyznaczały inne okropne etapy: zamek Bellevue, ten uśmiechnięty 
kasztel 
mieszczański wznoszący się nad rzeką – tam przenocował... i tam płakał po 
spotkaniu z królem 
Wilhelmem; okrutny odjazd, Sedan ominięty z daleka z obawy przed gniewem 
zwyciężonych 
i zgłodniałych; most pontonowy przerzucony przez Prusaków w Iges; długi objazd 
na północ od 
miasta, szlaki okrężne oddalone od Floing, od Fleigneux, od Illy – cała ta 
żałosna ucieczka 
w odkrytym powozie; wreszcie tam, na tym tragicznym płaskowzgórzu Illy, 
zawalonym trupami, 
legendarne spotkanie: nieszczęsny cesarz, nie mogąc już nawet znieść kłusa swego 
konia, osunął 
się na siodle, porażony atakiem bólu, nie przestając, może machinalnie, palić 
nieodstępnego 
papierosa, podczas gdy grupa jeńców, wychudłych, pokrytych krwią i kurzem, 
prowadzonych 
z Fleigneux do Sedanu, ustawiała się w szeregu, by przepuścić pojazdy; zrazu 
milczeli, potem jęli 
witać cesarza złymi pomrukami, wreszcie coraz bardziej rozjątrzeni, wybuchnęli 
nienawistnym 
wrzaskiem i śmiechem szyderczym, wyciągając pięści w geście obelgi i 
przekleństwa. Potem 
nastąpiła nie kończąca się przeprawa przez pole bitwy, trzeba było przebyć całą 
milę 
porujnowanych dróg, pośród szczątków sprzętu, pośród trupów o szeroko otwartych 
i groźnych 
oczach; a dalej puste rozłogi, ogromne głuche lasy, granica na krańcu 
wzniesienia, wreszcie – kres, 
umykający precz, hen, i obrzeżona świerkami droga na dnie wąskiej doliny.
A ta pierwsza noc wygnańcza w Bouillon, w zajeździe pod nazwą „Hotel Pocztowy”, 
otoczony takim tłumem francuskich uchodźców oraz zwykłych gapiów, że cesarz 
sądził, iż trzeba 
się ukazać... i naraził się na szemrania i gwizdy! Pokój o trzech oknach 
wychodzących na plac i na 
rzekę Semoy był banalnym pokojem z krzesłami wybitymi czerwonym adamaszkiem, 
z mahoniową lustrzaną szafą, z kominkiem; stał na nim zegar z cynkowej blachy, 
obramiony 
muszlami, i wazony ze sztucznymi kwiatami pod kloszem. Po obu stronach drzwi dwa 
niewielkie 
bliźniacze łóżka. Jedno zajął adiutant i obezwładniony znużeniem spał już od 
dziewiątej. 
W drugim cesarz długo przewracał się z boku na bok, nie mogąc zasnąć; kiedy zaś 
wstał, aby 
pochodzić obnosząc swoją boleść, pozostało mu tylko oglądanie ścian po obydwu 
stronach 
kominka z widniejącymi tam rycinami, z których jedna przedstawiała Rouget de 
Lisle’a 
śpiewającego Marsyliankę, druga zaś Sąd Ostateczny – pełen grozy apel 
archanielskich trąb, 
wywołujących z ziemi wszystkich umarłych, zmartwychwstanie bitewnej trupiarni 
śpieszącej 
złożyć wobec Boga świadectwo.
W Sedanie tabor domu cesarskiego, zawadzające i obmierzłe bagaże, pozostał bez 
opieki za 
kępami bzów w ogrodzie podprefekta. Nie wiedziano już, jak je usunąć, zabrać 
sprzed oczu 
zdychającej z głodu biedoty, tak dalece stawała się nieznośna owa natarczywość, 
jakiej nabrały, 
okropna ironia, jaką znaczyła je klęska; Trzeba było wyczekiwać bardzo ciemnej 
nocy. Konie, 
powozy, furgony, unoszące srebrne rondle, rożny, kosze przednich win, opuściły 
ukradkiem Sedan 
udając się z kolei również do Belgii – po ciemnych drogach, ostrożnie, cichutko, 
z dreszczem 
złodziejskiego lęku. CZĘŚĆ TRZECIA
I
W ciągu całego dłużącego się w nieskończoność dnia bitwy, ze wzgórza Remilly, na 
którym 
mieścił się folwarczek papy Fouchard, Sylwina nie przestawała wyglądać w stronę 
Sedanu, wśród 
armatniego grzmotu i dymu, wszystka drżąca, z niepokoju o Honoriusza. Nazajutrz 
zaś jej 
niepokój wzrósł jeszcze, zaostrzony niemożnością uzyskania dokładnych wiadomości 
od 
patrolujących drogi Prusaków, którzy odmawiali odpowiedzi, sami zresztą nic nie 
wiedząc. 
Wczorajsze jasne słońce zniknęło, spadły ulewne deszcze bladą poświatą smęcąc 
dolinę.
Ku wieczorowi wciąż milczący stary Fouchard, także zatroskany – chociaż nie 
myślał 
bynajmniej o synu, lecz trapił się, że nie wie, jaki obrót przybierze dla niego 
nieszczęście bliźnich 
– na progu swego domu wyczekiwał nadejścia wydarzeń... Nagle zauważył rosłego, 
odzianego 
w bluzę draba, który od niejakiego czasu wałęsał się wzdłuż drogi, jak gdyby 
zakłopotany własną 
osobą.
Poznawszy go Fouchard zdumiał się tak wielce, że zawołał na głos, nie bacząc na 
trzech 
przechodzących właśnie Prusaków:
– Ha! To ty, Prosperze?
Energicznym ruchem strzelec afrykański nakazał mu milczenie; następnie, 
zbliżając się, rzekł 
półgłosem:
– Tak, to ja. Mam już dość tego wojowania bez celu... i zwiałem... Powiedzcie no, 
papo 
Fouchard, potrzeba wam może parobka?
W starym z miejsca obudziła się wrodzona przezorność. Owszem, właśnie szuka 
kogoś... Lecz 
nie ma sensu o tym gadać...
– Parobka? No, nie! Nie w tej chwili... Ale w każdym razie wstąp na szklaneczkę. 
Ma się 
rozumieć, nie zostawię cię w potrzebie tak na drodze... W izbie Sylwina stawiała 
zupę na ogień, 
a tymczasem figlujący i roześmiany mały Karolek czepiał się jej spódnicy. Zrazu 
nie poznała 
Prospera (choć przecie niegdyś tu razem służyli) i dopiero kiedy postawiła na 
stole dwie szklanki 
i butelkę wina, przyjrzała mu się. Wydała okrzyk myśląc jedynie o Honoriuszu.
– Ach! Przychodzicie stamtąd, prawda? Czy Honoriusz zdrów? Prosper już miał 
odpowiedzieć, 
lecz w ostatniej chwili zawahał się.
Od dwóch dni żył jak w dziwacznym śnie, zagubiony w kołowrocie wydarzeń, które 
się 
zacierały w jego pamięci. Owszem, wtedy był przekonany, że widział Honoriusza 
martwego, 
leżącego na armacie... Ale teraz już by tego nie twierdził... A po co martwić 
ludzi, kiedy się nie ma 
pewności!
– Honoriusz?... – mruknął. – Nie wiem... nie potrafię powiedzieć...
Patrzała nań w skupieniu, nalegając:
– Więceście go nie widzieli?
Powolnym ruchem dłoni zaprzeczył, potrząsając jednocześnie głową.
– Wyobrażacie sobie, że można coś wiedzieć! Przeżyło się tak wiele, tak wiele... 
Ot, weźmy 
całą tę przeklętą bitwę: otóż nie umiałbym o niej opowiedzieć choćby tyle... Nie, 
nie wymieniłbym 
nawet miejsc, którędy szedłem... Człowiek jest całkiem głupi, słowo daję...
I wychyliwszy lampkę wina siedział nadal posępny, zatopiony w ponurych 
wspomnieniach.
– Jedyne, co pamiętam, to to, że noc już zapadała w chwili, kiedy odzyskałem 
przytomność. 
A gdy w szarży wywróciłem koziołka, słońce stało bardzo wysoko. Musiałem więc 
tam przeleżeć 
kilka godzin, z prawą nogą przygniecioną przez mego starego Zefira, który dostał 
kulą w samą 
pierś... Zapewniam was, że nie było mi tam zbyt przyjemnie: dokoła ani żywej 
duszy, same trupy... 
i myśl, że ja tu też zdechnę, jeżeli nikt nie przyjdzie, by mnie wyciągnąć... 
Pomalutku próbowałem 
uwolnić swe biodro, ale gdzie tam! Zefir ciążył jak sto tysięcy diabłów! Był 
jeszcze ciepły. 
Głaskałem go, przemawiałem do niego pieszczotliwie. I, powiadam wam, tego nigdy 
nie zapomnę: 
na chwilę otworzył oczy i uczynił wysiłek, aby dźwignąć swą nieszczęsną głowę 
leżącą na ziemi 
obok mojej. No i porozmawialiśmy: „Mój
ty biedny staruszku – mówię do niego – ja ci tego bynajmniej nie wypominam... 
ale czy ci 
zależy na tym, bym zdechł razem z tobą, że mnie tak mocno przytrzymujesz?” Ma 
się rozumieć, 
nie potwierdził... Niemniej przecie w jego zamglonym spojrzeniu wyczytałem 
głęboką przykrość, 
jaką mu sprawiało rozstanie ze mną. I nie wiem już, jak to się stało: czy on 
tego chciał, czy też 
może było to tylko na skutek konwulsji, ale szarpnął nim silny wstrząs 
odrzucając go na bok. 
Mogłem się podnieść... Ha! Co prawda, w żałosnym stanie, z tą nogą jak z 
ołowiu... Mniejsza o to; 
objąłem głowę Zefira mówiąc mu w dalszym ciągu wszystko, co mi płynęło z serca: 
że był z niego 
dobry koń, że go bardzo kochałem, że zawsze będę go wspominał. Słuchał mnie, 
wydawał się taki 
zadowolony... Potem wstrząsnął się raz jeszcze i skonał patrząc wciąż na mnie 
swymi wielkimi, 
nie. widzącymi już oczami... No, i swoją drogą to osobliwe – i może mi nie 
uwierzą; a jednak to 
najprawdziwsza prawda: miał w oczach łzy... Mój biedny Zefir płakał jak 
człowiek...
Dławiony żalem Prosper musiał przerwać nie mogąc powstrzymać się od płaczu. Po 
opróżnieniu jeszcze jednej szklanki wina podjął na nowo swą opowieść w krótkich, 
urywanych 
zdaniach. – Noc stawała się coraz ciemniejsza, trwał już tylko czerwony promień 
światła tuż nad 
polem bitwy, wydłużając w nieskończoność ogromne cienie zabitych koni. Prosper 
pozostał 
zapewne długo przy swoim, unieruchomiony ociężałością w nodze. Potem nagła 
trwoga, potrzeba 
wydobycia się z samotności, odnalezienia kolegów kazała mu mimo wszystko iść 
naprzód, aby się 
mniej lękać... Tak właśnie zewsząd, z rowów, z zarośli, ze wszystkich zakątków 
wlekli się 
zapomniani ranni, usiłowali się łączyć, tworzyli grupy po czterech, po pięciu – 
maleńkie 
społeczności, gdzie było mniej ciężko razem rzęzić i umierać... W ten sposób w 
lesie Garenne 
napotkał dwóch żołnierzy z czterdziestego trzeciego pułku, którzy, chociaż nie 
mieli żadnych ran, 
przywarowali tam jak para zajęcy, oczekując, aż noc zapadnie. Dowiedziawszy się, 
że Prosper zna 
okolicę, zwierzyli mu swój zamiar: umknąć do Belgii, przede dniem lasami dotrzeć 
do granicy. 
Początkowo odmówił, gdy prosili, by ich poprowadził; wolałby przedostać się 
natychmiast do 
Remilly, pewny, że znajdzie tam schronienie; tylko gdzie tu się wystarać o bluzę 
i spodnie, 
pomijając już, że na tej przestrzeni – od lasu Garenne do Remilly, od jednego 
skraju doliny do 
drugiego, nie było nadziei przedostania się przez liczne Unie pruskich wojsk. 
Toteż w końcu 
zgodził się. Noga jego ożyła. W drodze poszczęściło się im: w pewnym folwarku 
dostali trochę 
chleba. Na odległej wieży zegar wydzwaniał dziewiątą, kiedy wyruszali w dalszą 
drogę. Jedyny 
moment poważnego niebezpieczeństwa przeżyli w La Chapelle, gdzie nadziali się 
wprost na 
posterunek nieprzyjacielski; wartownicy chwycili za broń i dali salwę w 
ciemnościach, oni zaś, 
pomykając chyłkiem, pędząc na czworakach pod świszczącymi kulami, dopadli na 
nowo gęstwiny. 
Odtąd nie opuszczali już lasu nasłuchując pilnie, błądząc dokoła po omacku. Na 
jakimś załomie 
ścieżki przeczołgali się, skoczyli na kark samotnemu wartownikowi i uderzeniem 
noża rozpłatali 
mu gardło. Dalej drogi były już wolne; maszerowali śmiejąc się i pogwizdujujc. 
Aż wreszcie około 
trzeciej nad ranem znaleźli się w małej belgijskiej wiosce, gdzie zapukali do 
domu poczciwego 
gospodarza, który natychmiast wpuścił ich do swej stodoły; przespali się tam 
smacznie na 
wiązkach siana.
Słońce stało już wysoko na niebie, kiedy się Prosper obudził. Otworzywszy oczy, 
podczas gdy 
jego towarzysze jeszcze chrapali, spostrzegł gospodarza zaprzęgającego konia do 
obszernej 
bryczki naładowanej bochenkami chleba, ryżem, kawą, cukrem, wszelkiego rodzaju 
zapasami 
żywności ukrytymi pod workami z węglem drzewnym; i dowiedział się, że dzielny 
wieśniak ma 
we Francji, w Raucourt, dwie zamężne córki, którym oto zawozi prowiant wiedząc, 
że po 
przemarszu Bawarów znajdują się w niedostatku. Wczesnym już rankiem wystarał się 
o potrzebną 
przepustkę. Na te słowa Prospera ogarnęła szalona ochota: wsiąść też na bryczkę, 
wrócić tam, do 
tego zakątka, do którego już zaczynał tęsknić... Nic prostszego: wysiądzie w 
Remilly, którędy 
gospodarz musiał przejeżdżać. I w trzy. minuty rzecz została ułożona; pożyczono 
mu tak 
upragnione spodnie i bluzę; gospodarz wszędzie podawał go za swego parobka; w 
drodze 
posterunki niemieckie zatrzymały ich zaledwie dwa czy trzy razy; i około szóstej 
zajechali przed 
kościół w Remilly.
– Nie! Miałem tego dość! – powtórzył Prosper po chwili milczenia. – Gdybyśmy się 
jeszcze 
choć na coś przydali, jak tam,. w Afryce. Ale iść na lewo po to, by wrócić na 
prawo, czuć, że się 
jest absolutnie niezdatnym do niczego, to w końcu nie jest życie. No i teraz, 
kiedy mój biedny Zefir 
nie żyje, byłbym zupełnie sam; pozostaje mi tylko powrót do pracy na roli. 
Nieprawdaż? To będzie 
lepsze niż niewola u Prusaków... Macie konie, papo Fouchard, zobaczycie, czy je 
lubię i jak 
potrafię o nie dbać!
Staremu zabłysło oko. Trącił się jeszcze jedną lampką wina, po czym bez 
pośpiechu 
oświadczył:
– Ano cóż! Skoro cię to urządza, niech tak będzie: zgadzam się, przyjmuję cię... 
Ale co do 
zasług, można będzie o tym pomówić dopiero, kiedy się wojna skończy; bo, po 
prawdzie, nie 
potrzebuję nikogo, a czasy są ciężkie...
Sylwina, cały czas siedząc przy nich z Karolkiem na kolanach, nie przestawała 
patrzeć na 
Prospera. Spostrzegłszy, że. wstaje, by zaraz przejść do stajni i zapoznać się z 
inwentarzem, 
spytała ponownie:
– Zatem nie widzieliście Honoriusza?
To pytanie, tak nagle powracające, przyprawiło go o dreszcz, jak gdyby 
oświetlając 
niespodzianym blaskiem mroczny zakątek pamięci. Zawahał się jeszcze, w końcu 
jednak 
zdecydował się.
– Słuchajcie... Nie chciałem wam zadawać bólu... ale, cóż, myślę, że Honoriusz 
został tam...
– Jak to, został?
– Tak, sądzę, że Prusacy załatwili go... Widziałem go na pół przewróconego na 
armacie, ze 
sztywno sterczącą głową, z dziurą pod sercem.
Nastała cisza. Sylwina zbladła okropnie, papa Fouchard, zaskoczony, odstawiał z 
powrotem 
na stół szklankę z resztką wina nalaną z butelki.
– Jesteście tego zupełnie pewni?
– Cóż! Owszem, tak jak można być pewnym tego, co się widziało... Było to na 
niedużym 
wzgórku, obok trzech drzew, i myślę, że trafiłbym tam z zamkniętymi oczyma.
Załamała się kompletnie. Ten chłopak, który jej przebaczył, który związał się 
przyrzeczeniem, 
którego miała poślubić, gdy tylko powróci z wojska po skończonej kampanii! I oto 
go zabili, leży 
tam z dziurą pod sercem! Nigdy nie czuła, że kocha go aż tak bardzo. Ach, 
zobaczyć go, mieć go 
mimo wszystko dla siebie, choćby nawet umarłego – pragnienie to unosiło ją, 
wytrącało ze zwykłej 
bierności.
Szorstkim ruchem zsadziła z kolan Karolka i zawołała:
– Dobrze! Uwierzę w to dopiero wtedy, kiedy go zobaczę... Skoro wiecie, gdzie to 
jest, 
zaprowadźcie mnie tam. I jeżeli to prawda, jeśli go odnajdziemy, przywieziemy go.
Dławił ją ból, osunęła się na stół, długo wstrząsana łkaniem, podczas gdy malec 
zdumiony, że 
został zepchnięty przez matkę, również zanosił się płaczem. Wzięła go z powrotem 
i przygarnęła, 
powtarzając urywanie, z zapamiętaniem:
– Moje biedne dziecko! Moje biedne dziecko!
Stary Fouchard trwał w osłupieniu. Bądź co bądź, na swój sposób kochał syna. 
Musiały 
obudzić się w nim dawne wspomnienia, bardzo odległe, z czasów kiedy żyła jego 
żona, 
a Honoriusz chodził do szkoły; dwie wielkie łzy ukazały się w jego czerwonych 
oczach i spłynęły 
po ogorzałej skórze policzków. Od lat przeszło dziesięciu nie zdarzyło się, by 
zapłakał. Wymykały 
mu się przekleństwa, zaczynał się wręcz gniewać o tego swojego syna, którego 
nigdy już nie 
zobaczy.
– Do diabła! To nieznośne, kiedy się ma jedno jedyne dziecko i ci go zabierają.
Lecz gdy Fouchard się nieco uspokoił, okazał wielkie niezadowolenie słysząc, jak 
Sylwina 
wciąż mówi o wyprawie po ciało Honoriusza. Upierała się teraz już bez krzyków, w 
milczeniu 
rozpacznym i nieustępliwym. Nie poznawał tej dziewczyny tak uległej i z 
rezygnacją 
wykonywającej wszelkie prace: duże pokorne oczy, które stanowiły cały urok jej 
twarzy, nabrały 
wyrazu niesamowitej stanowczości, podczas gdy czoło zachowywało bladość pod falą 
gęstych 
brunatnych włosów. Zerwała czerwoną chustę okrywającą jej ramiona, ubrała się 
cała na czarno, 
jak wdowa. Na próżno przedstawiał jej trudności związane z poszukiwaniami, 
niebezpieczeństwa, 
na jakie się naraża, nikłe widoki odnalezienia zwłok. Przestawała nawet 
odpowiadać; widział 
dobrze, że gotowa wyruszyć samotnie, że popełni jakieś szaleństwo, jeżeli on się 
tą sprawą nie 
zajmie, a to go niepokoiło jeszcze bardziej z uwagi na groźbę konfliktu z 
władzami pruskimi, jaki 
mogło spowodować takie przedsięwzięcie. Toteż w końcu zdecydował się odwiedzić 
mera 
Remilly, który był mu po trosze krewniakiem i we dwóch ułożyli całą historię: 
Sylwinę podano 
jako faktyczną wdowę po Honoriuszu, Prosper został jej bratem, tak iż pułkownik 
bawarski, 
kwaterujący na końcu wioski w hotelu „Pod Maltańskim Krzyżem”, zgodził się na 
wydanie 
rodzeństwu przepustki upoważniającej ich do sprowadzenia ciała Honoriusza. 
Nadeszła noc; 
z trudem zdołano uzyskać od Sylwiny zgodę na odłożenie podróży do rana.
Nazajutrz Fouchard za nic nie chciał użyczyć jednego ze swych koni w obawie, że 
go już nie 
zobaczy. Któż mu zaręczy, że Prusacy nie skonfiskują zaprzęgu? Wreszcie przystał 
niechętnie na 
wypożyczenie osła, małego szarego osiołka z wąskim wózkiem, na którym mogło się 
pomieścić 
ciało zmarłego. Długo wykładał swe instrukcje Prosperowi, który wprawdzie dobrze 
się wyspał, 
lecz teraz, gdy usiłował sobie wszystko przypomnieć, wielce się frasował na myśl 
ó tej wyprawie.
W ostatniej chwili Sylwina ściągnęła z własnego łóżka derkę, którą starannie 
złożywszy 
umieściła na dnie wózka. A gdy już miała wyruszyć, zawróciła jeszcze pośpiesznie, 
by ucałować 
Karolka.
– Papo Fouchard, powierzam go wam; czuwajcie pilnie, by nie bawił się 
zapałkami...
– Dobrze, dobrze! Bądź spokojna.
Przygotowania przewlekały się; dochodziła siódma, kiedy Sylwina z Prosperem, 
krocząc za 
wąskim wózkiem ciągnionym przez szarego osiołka, schodzili stromymi zboczami. 
Obfity nocny 
deszcz zamienił drogi w rzeki błota, a po niebie sunęły ogromne, żałobne chmury.
Prosper, chcąc jak najprędzej zakończyć sprawę, postanowił przejść przez Sedan. 
Ale przed 
Pont-Maugis zatrzymał ich pruski posterunek i przepustka przeszło godzinę 
wędrowała z rąk do 
rąk czterech czy pięciu szefów, zanim zezwolono im wyruszyć dalej, pod warunkiem, 
że zrobią 
duże okrążenie przez Bazeilles, trzymając się drogi poprzecznej, widocznej na 
lewo. Nie podano 
im żadnych motywów: zapewne chciano uniknąć dalszego zatłoczenia miasta.
Przechodząc mostem kolejowym na Mozie – owym nieszczęsnym mostem, którego nie 
wysadzono w powietrze, a który zresztą tak drogo kosztował Bawarów – Sylwina 
spostrzegła 
trupa artylerzysty płynącego jak gdyby niedbale z prądem rzeki. Zahaczył się o 
kępkę traw, trwał 
tam chwilę nieruchomy, potem zawirował i płynął dalej.
Bazeilles, które osiołek przebył stępa, przedstawiało od krańca do krańca obraz 
zniszczenia, 
okropnego spustoszenia, jakie sprawić może wojna, kiedy przeciąga wściekłym 
huraganem. 
Zabitych już pozbierano, na bruku nie było ani jednego trupa, a deszcz zmywał 
krew – i widać było 
kałuże jeszcze czerwone, z jakimiś podejrzanymi odpadkami, skrawkami, gdzie się 
jakby 
rozpoznawało włosy...
Ale grozę najsilniej uciskającą serca wywoływały ruiny; to Bazeilles, tak wesołe 
jeszcze trzy 
dni temu, tę pogodne domy pośród ogrodów, teraz rozwalone, zniweczone, ukazujące 
jedynie 
sczerniałe od płomieni fragmenty murów. Kościół wciąż jeszcze płonął – wielki 
stos tlących się 
belek pośrodku placu, skąd stale się wzbijał potężny kłąb czarnego dymu, 
rozszerzający się ku 
górze w żałobny pióropusz. Zniknęły całe ulice, z jednej i z drugiej strony nie 
było już nic, tylko 
kupy osmalonych brył obrzeżające ścieki w mazi sadzy i popiołu, w gęstym, 
czarnym jak atrament 
błocie zalewającym wszystko. W czterech rogach placu domy były zrównane z ziemią, 
jakby 
zniesione ognistym wichrem, który przewiał tamtędy. Inne mniej ucierpiały i 
jeden stał 
odosobniony, a tamte po obydwu stronach zdawały się posiekane kartaczami, 
wznosząc swe 
kadłuby,podobne do pustych szkieletów. Unosił się nieznośny zapach, mdlący swąd 
pożaru, 
zwłaszcza cierpka woń nafty wylewanej strumieniami na. posadzki. A z tym łączyła 
się niedola 
tego, co usiłowano uratować: żałosne sprzęty powyrzucane przez okna, zmiażdżone 
na chodniku, 
kalekie stoły z połamanymi nogami, szafy o bokach rozpłatanych, z rozłupaną 
piersią, bielizna
terająca się bezładnie, podarta, poplamiona – wszystkie smętne okruchy grabieży 
moknące na 
deszczu. Przez rozszczepioną fasadę, skroś zapadnięte podłogi widać było 
nietknięty zegar na 
kominku.
– Och, świnie – warczał Prosper, w którym na widok podobnej okropności poczynała 
grać 
krew żołnierza, jakim był jeszcze przedwczoraj.
Zaciskał pięści, aż Sylwina musiała uspokajać go spojrzeniem, ilekroć mijali 
napotykanych 
wzdłuż drogi strażników. Istotnie, Bawarczycy porozstawiali warty przy 
dopalających się jeszcze 
domach; a człowiek taki, z nabitym karabinem, z bagnetem nasadzonym na lufę,, 
zdawał się 
pilnować pożaru, czuwać, by płomień dokończył swego dzieła. Gestem groźby, 
gardłowym 
krzykiem strażnicy odpędzali zarówno zwykłych gapiów, jak i rzeczywiście 
zainteresowanych, 
snujących się w pobliżu. Grupy mieszkańców zachowywały milczenie, patrząc z 
oddali 
z powstrzymywanym drżeniem wściekłości. Młodziutka kobieta z włosami w nieładzie, 
W zachlapanej błotem sukni, uporczywie podchodziła ku dymiącym zgliszczom małego 
domku, 
chcąc przeszukać żarowisko, niebaczna na wartownika broniącego przystępu. 
Mówiono, że 
w domu tym spaliło się dziecko owej kobiety. I nagle, kiedy Bawar odganiał ją 
brutalnym ruchem, 
odwróciła się i rzygnęła mu w twarz swą wściekłą rozpaczą, ciskając krwawe i 
plugawe obelgi, 
słowa ohydne, które w końcu przyniosły jej niejaką ulgę. Żołnierz, snadź. nie 
rozumiejąc, 
spoglądał, na nią zaniepokojony, cofając się. Nadbiegło trzech kolegów; uwolnili 
go od niewiasty, 
którą uprowadzili wyjącą dziko. Przed gruzami innego domu jakiś mężczyzna i dwie 
dziewczynki, 
padłszy na ziemię z wycieńczenia i rozpaczy, łkali głośno, nie wiedząc dokąd iść, 
gdy ujrzeli 
wszystko, co posiadali, obrócone w perzynę. Ale przeszedł patrol, który 
rozproszył ciekawych, 
i droga znów opustoszała; stali tam już tylko sami wartownicy, posępni i surowi, 
kosym 
spojrzeniem doglądając wypełniania łajdackich rozkazów.
– Świnie! Świnie! – powtórzył głucho Prosper. – Dobrze by było zadusić jednego 
czy dwóch...
Sylwina ponownie nakazała mu milczenie. Wstrząsnął nią silny dreszcz. W 
oszczędzonej 
przez ogień wozowni zamknięty, zapomniany od trzech dni pies wył skargą 
nieustanną, tak żałosną, 
że groza przeszyła niski strop nieba, z którego zaczął padać drobny szary 
deszczyk.
I w tym momencie, przed parkiem Montvilliers, nastąpiło spotkanie...
Stały tam szeregiem trzy duże wozy naładowane _ trupami – zwykłe wozy 
magistrackie, które 
co rano przejeżdżają wzdłuż ulic, napełniane zbieranymi łopatą wczorajszymi 
odpadkami; i tak 
samo napełniano je właśnie zwłokami, przystając przed każdym ciałem, które 
wrzucano do 
wnętrza, i ruszając dalej z głośnym hałasem kół, by zatrzymać się znowu, 
objeżdżając w ten 
sposób całe Bazeilles dopóki się wozy nie wypełniły aż poza krawędzie. 
Oczekiwały teraz 
nieruchome na drodze, aż się je skieruje na wysypisko, do sąsiedniej kostnicy... 
Tam i sam 
sterczały do góry stopy. Jakaś głowa zwieszała się na pół oderwana. Kiedy trzy 
wozy ruszyły na 
nowo, utykając w kałużach, sina, bardzo długa ręka otarła się o koło; i 
stopniowo ścierała się, 
obdarta ze skóry, zżerana aż do kości.
W wiosce Balan deszcz ustał. Prosper nakłonił Sylwinę do zjedzenia kawałka 
chleba, który 
przezornie zabrał na drogę. Była już godzina jedenasta. Lecz kiedy się zbliżali 
do Sedanu, 
zatrzymał ich jeszcze jeden posterunek; i tym razem to było straszne: oficer 
unosił się i, posługując 
się całkiem zresztą poprawną francuszczyzną, odmawiał nawet zwrotu przepustki 
twierdząc, że 
jest fałszywa. Na jego rozkaz żołnierze wpędzili osła z wózkiem do szopy. Co 
robić? Jak tu iść 
dalej! Bliska już rozpaczy Sylwina wpadła wreszcie na pewien pomysł, 
przypomniawszy sobie 
kuzyna Dubreuil – owego krewniaka papy Fouchard; znała go i wiedziała, że jego 
posiadłość 
Ermitage jest odległa zaledwie o kilkaset kroków, położona u wylotu uliczek 
ciągnących się 
w górę za przedmieściem. Może posłuchają tego zamożnego mieszczanina? Zabrała z 
sobą 
Prospera, pozostawiono ich bowiem na swobodzie pod warunkiem, że wózek zostanie 
zatrzymany 
w szopie. Wyruszyli czym prędzej. Zastali kratę wejściową otwartą na oścież. I z 
daleka, kiedy się 
zapuszczali w aleję stuletnich wiązów, to, co zobaczyli, wielce ich zadziwiło.
– Ho! Ho! – zauważył Prosper. – Tym się powodzi niezgorzej!
Znajdowało się tam liczne, wesołe towarzystwo, zgromadzone u stóp wspaniałych 
schodów na 
wysypanym drobnym żwirem tarasie. Wokół marmurowego stolika rozstawione były 
błękitne 
atłasowe fotele i kanapa, tworząc na wolnym powietrzu Osobliwy salon, całą dobę 
moknący na 
deszczu.-.. Dwaj żuawi, rozparci po obu końcach kanapy, zdawali się pękać ze 
śmiechu. Obok 
młodziutki piechur, który zajmował fotel, rzekłbyś, trzymał się za brzuch. Trzej 
inni nonszalancko 
wspierali się łokciami na poręczach foteli, a z boku strzelec wyciągał rękę jak 
gdyby po szklankę 
ze stolika. Najwidoczniej ogołocili piwnicę i wyprawili sobie bal.
– No! No! Że też jeszcze tu są! – mruczał Prosper, coraz bardziej zdziwiony, w 
miarę jak się 
posuwał naprzód. – Więc szelmy nic sobie nie robią z Prusaków...
Lecz Sylwina nagle się zachwiała i, z rozszerzonymi oczyma, wydała okrzyk, 
któremu 
towarzyszył gest przerażenia.
Żołnierze nie poruszali się: byli martwi. Dwaj żuawi – zesztywniali, z 
wykręconymi rękami, 
nie mieli już twarzy: nosy były poszarpane, oczy wysadzone z orbit. Śmiech tego, 
który się trzymał 
za brzuch, pochodził stąd, że kula rozcięła mu wargi, krusząc zęby. I naprawdę 
okropny był widok 
tych nieszczęśników, jakby rozmawiających, w niesamowitych postawach manekinów 
o szklistych spojrzeniach, z otwartymi ustami – skostniałych, znieruchomiałych 
na zawsze. Czy 
przywlekli się na to miejsce jeszcze żywi, po to, by umrzeć razem? Czy też był 
to raczej potworny 
żart Prusaków, którzy ich podnieśli i usadzili wkoło, dworując sobie z 
tradycyjnej francuskiej 
wesołości?...
– Bądź co bądź, osobliwy żart! – podjął Prosper pobladłszy. I przyglądając się 
innym trupom, 
leżącym po obu stronach alei pod drzewami, na murawie, owym trzydziestu 
bohaterom, pośród 
których leżało podziurawione kulami, otulone sztandarem ciało porucznika Rochas, 
dorzucił 
z powagą, tonem pełnym uznania:
– Ładnie się tutaj tłukli! Zdziwiłbym się, gdybyśmy tu znaleźli obywatela, 
którego szukacie.
Sylwina wchodziła już do domu, którego wybite okna i wywalone drzwi sterczały 
półotwarte 
w wilgotnym nadworzu. Rzeczywiście nie było tam nikogo: widocznie mieszkańcy 
wyjechali 
przed bitwą. A gdy potem, nie dając za wygraną, przeszła do kuchni, z piersi jej 
wyrwał się 
ponowny okrzyk grozy.
Pod zlewem widniały potwornie skłębione dwie postacie: żuaw, dorodny mężczyzna o 
czarnej 
brodzie, i olbrzymi rudowłosy Prusak; zęby jednego wżarły się w policzek 
drugiego, zesztywniałe 
ramiona, zaciśnięte na strzaskanych kręgosłupach, trzymały wciąż swą zdobycz 
łącząc obydwa 
ciała takim węzłem wiecznej zawziętości, że trzeba będzie pogrzebać ich razem.
Prosper co rychlej uprowadził Sylwinę: nic tu nie mieli do roboty w tym domu 
zamieszkałym 
przez śmierć. A gdy pełni strapienia powrócili na posterunek, zastali tam – na 
szczęście – prócz 
owego niemiłego oficera jakiegoś generała, który właśnie obchodził pole bitwy. 
Obejrzawszy 
dokument, oddał go z litościwym gestem Sylwinie i polecił strażnikom, by 
przepuścili tę biedną 
kobietę poszukującą zwłok męża. Tedy nie zwlekając Sylwina i jej towarzysz 
zawrócili osiołka 
z wózkiem, zdążając w stronę Fond de Givonne, posłuszni ponownemu nakazowi 
ominięcia 
Sedanu.
Skręcili potem na lewo, aby dojść do płaskowzgórza Illy drogą przecinającą las 
Garenne. Lecz 
tam – znowu opóźnienie! Co chwila napotykali przeszkody, tak iż zdawało się, że 
nie przedostaną 
się tamtędy. Na każdym kroku drzewa ścięte przez pociski, jak poległe olbrzymy, 
zagradzały 
przejście. Był to las zbombardowany, w którym. kanonada zniszczyła wielowiekowe 
istnienia, jak 
w czworoboku starej gwardii o niewzruszonej mocy weteranów. Wszędzie leżały pnie 
ogołocone, 
podziurawione, rozłupane jak torsy człowiecze; i w tym zniszczeniu, w tej 
masakrze konarów 
płaczących żywicą był rozdzierający tragizm rzeczywistego pola bitwy. Leżały tam 
również trupy 
żołnierzy padłych po bratersku pospołu z drzewami. Tu porucznik z zalanymi krwią 
ustami miał 
jeszcze obydwie dłonie zagłębione w ziemi, z której wyrywał przygarście ziół. 
Opodal widać było 
kapitana, który skonał leżąc na brzuchu, z głową zadartą, jakby wciąż jeszcze 
wył z bólu. Inni 
zdawali się spać wśród zarośli, a jakiś żuaw, którego niebieski pas zajął się 
ogniem, miał brodę 
i włosy zupełnie zwęglone. I niejednokrotnie trzeba było wzdłuż wąskiej leśnej 
drożyny odsuwać 
na bok ciała, aby osioł mógł tamtędy przejść.
I naraz w małej dolince groza zniknęła. Widocznie bitwa skierowała się gdzie 
indziej, nie 
tykając tego uroczego zakątka przyrody. Ani jedno drzewo nie było draśnięte, ani 
śladu krwi na 
mchu. Pośród rzęsy płynął strumyk; towarzyszącą mu ścieżkę ocieniały potężne 
buki. Ta świeżość 
bystrych wód, ta cisza szemrzącej zieleni miała w sobie przejmujący czar i 
słodki spokój.
Prosper zatrzymał osła, aby go napoić w strumieniu.
– Ach, jak tu miło! – wyrwał mu się mimowolny okrzyk ulgi. Sylwina powiodła w 
krąg 
zdziwionym spojrzeniem, zaniepokojona,
że oto i ona również czuje się orzeźwiona i pogodna. Czemuż tu tyle błogiego 
spokoju w tym 
skrytym zaciszu, skoro dokoła tylko żałoba i cierpienie. Rozpaczliwym gestem 
przynagliła 
towarzysza.
– Prędko, prędko! Chodźmy! Gdzie to jest? Gdzieście widzieli Honoriusza?
I uszedłszy pięćdziesiąt kroków dotarli wreszcie do płaskowzgórza Illy. Było to 
już prawdziwe 
pole bitwy – nagie grunty rozciągające się aż do widnokręgu pod ogromnym bladym 
niebem, skąd 
spadały ciągłe ulewy. Nie było tam trupów leżących pokotem. Wszystkich Prusaków 
widocznie 
pochowano, nie pozostał bowiem ani jeden pośród porozrzucanych zwłok Francuzów, 
rozsianych 
wzdłuż dróg, po ścierniskach, w rozpadlinach – jak zdarzyły losy boju. Pierwszym, 
jakiego 
napotkali pod żywopłotem, był sierżant, dorodny mężczyzna, młody i krzepki, 
który zdawał się 
spokojnie uśmiechać rozchylonymi wargami. Ale o sto kroków dalej zobaczyli 
innego, okropnie 
pokaleczonego: głowę miał na pół oderwaną, ramiona upstrzone bryzgami mózgu. Tu 
i ówdzie 
widniały małe grupy żołnierzy; w pewnym miejscu spostrzegli ich siedmiu w 
rzędzie, z kolanem 
zgiętym, z bronią, przy ramieniu, zabitych w momencie strzału, obok zaś padł 
podoficer, również 
zachowując przepisową, postawę komendanta.
Następnie droga wypadła im ponad wąskim parowem – i tam znów zatrzęśli się z 
przerażenia 
na widok tej jakby fosy, do której, rzekłbyś, cała kompania została zmieciona 
kartaczami: było tam 
pełno trupów, zwalonych ciał ludzkich, zbitych, pogruchotanych, których 
powykręcane ręce ryły 
żółtą ziemię, nie mogąc się zatrzymać. I stado czarnych kruków odfrunęło z 
krakaniem, a roje 
much już brzęczały nad zwłokami, tysiącami powracały uparcie pić z ran świeżą 
krew.
– Gdzież to jest? – powtórzyła zapytanie Sylwina.
Szli teraz wzdłuż zoranego pola całkowicie zarzuconego plecakami. Snadź 
pozostawił je tam 
w odruchu paniki jakiś pułk osaczony z nazbyt bliska. Szczątki zalegające ziemię 
powiadały 
o kolejach walki. Na polu buraczanym porozrzucane kepi, podobne wielkim makom 
strzępy 
mundurów, epolety, pasy świadczyły o gwałtownym starciu, jednym z rzadkich 
epizodów walki 
wręcz w tym okropnym dwunastogodzinnym pojedynku artyleryjskim. Ale przede 
wszystkim na 
każdym kroku potykano się o szczątki broni: szabel, bagnetów, odtylcówek, tak 
liczne, iż 
wydawały się płodami tej ziemi, plonem wzeszłym w ciągu jednej potwornej doby. 
Menażki, 
manierki również zaścielały drogi, wszystka zawartość porozpruwanych plecaków – 
ryż, szczotki, 
naboje... I grunty ciągnęły się poprzez olbrzymie zniszczenie, skroś wyrwane 
ogrodzenia, drzewa 
jakby spalone pożarem; ziemia sama była zryta przez pociski, stwardniała pod 
stopami pędzących 
tłumów, tak spustoszona, iż zdawało się, że chyba na zawsze pozostanie jałowa. 
Deszcz zasnuwał 
wszystko bladą wilgocią, wydzielał się nieustępliwy odór, ów zapach pól 
bitewnych, które czuć 
spleśniałą słomą, spalonym suknem, mieszaniną zgnilizny i prochu.
Sylwina, której zdawało się, że przebyła już całe mile po tych polach śmierci, 
znękana 
wędrówką patrzała dokoła z rosnącą trwogą.
– Gdzie to? Gdzież to jest?
Ale Prosper nie odpowiadał. Był dziwnie niespokojny. Wstrząsał nim widok trupów 
kolegów, 
lecz bodaj jeszcze silniej – mnóstwa nieszczęsnych koni leżących dokoła. 
Niektóre wyglądały 
szczególnie żałośnie, w okropnych pozach, z urwanymi łbami, z bokami rozprutymi, 
z których 
wypływały na wierzch jelita; bądź też powalone na grzbiet, z ogromnym wzdętym 
brzuchem, 
wznosiły cztery zeszty-wniałe nogi na podobieństwo słupów alarmowych. Olbrzymia 
równina 
była nimi usiana. Niejeden żył jeszcze po dwudniowym konaniu i za najmniejszym 
szmerem 
unosił bolejącą głowę, chwiał nią w prawo i w lewo, po czym znowu opuszczał; 
podczas gdy inne, 
nieruchome, wydawały chwilami głośny krzyk – tę skargę zdychającego konia, tak 
przerażająco 
bolesną, iż od niej dreszczem wstrząsało się powietrze. I Prosper ze smutkiem 
wspominał Zefira, 
z myślą, iż może znów go zobaczy.
Wtem uczuł, że ziemia drży od galopu wściekłej szarży. Odwrócił się i zdążył, 
tylko krzyknąć 
swej towarzyszce:
– Konie! Konie! Schrońcie się za ten mur.
Z sąsiedniego zbocza gnała po pochyłości, sunęła ku nim piekielnym pędem setka 
koni. Były 
bez jeźdźców, niektóre z pełnym jeszcze paktażem. Te bezpańskie wierzchowce, 
pozostałe na polu 
bitwy, instynktownie złączyły się w grupę. Od dwóch dni pozbawione owsa i siana, 
skubały, 
rzadką trawę, napoczynały żywopłoty, ogryzały korę drzew. A gdy je głód smagał 
po brzuchach 
niby ukłuciami ostróg, wyruszały wszystkie razem szalonym galopem, szarżowały po 
niemych 
pustaciach, tratując umarłych, dobijając rannych.
Chmara zbliżała się; Sylwina ledwie zdążyła przeprowadzić osła z wózkiem pod 
osłonę 
niskiego muru.
– Boże! Wszystko rozwalą!
Ale konie przesadziły przeszkodę, rozległo się tylko grzmiące dudnienie – i już 
widać je było 
po drugiej stronie cwałujące po zapadniętej drodze aż do narożnika lasu, za 
którym zniknęły.
Kiedy Sylwina z powrotem wyprowadziła osła na drogę, zażądała stanowczo, aby jej 
Prosper 
odpowiedział:
– No więc, gdzie to jest?
Prosper, wyprostowany, rozglądał się na wszystkie strony.
– Były tam trzy drzewa... muszę odnaleźć trzy drzewa... Ano cóż! Podczas boju 
nie widzi się 
wszystkiego wyraźnie, no i później wcale nie tak łatwo przypomnieć sobie, 
którędy się szło.
Po chwili spostrzegł na lewo dwóch mężczyzn w towarzystwie kobiety; postanowił 
ich 
wypytać. Ale za jego zbliżeniem kobieta uciekła, tamci zaś odegnali go groźnym 
gestem. Zobaczył 
też innych ludzi; lecz wszyscy go unikali, sunąc chyłkiem śród krzewów jak 
skryte, pełzające 
zwierzaki; odziani byli niechlujnie, jakoś niesamowicie plugawi, mieli 
podejrzane bandyckie 
twarze... Wtedy zauważywszy, że w tej stronie, po przejściu owych osobników, 
zabici nie mają już 
butów, zrozumiał wreszcie, że tamci – to owe włóczęgi ciągnące za niemiecką 
armią, obdzieracze 
trupów, cała nikczemna zgraja drapieżców przybyła śladem najazdu. Chudy drągal 
umknął przed 
nim pędem, z plecakiem na karku, z kieszeniami, w których podzwaniały zegarki i 
wyłuskane 
z sakiewek monety.
Jednakże jakiś dwunaste czy czternastoletni wyrostek pozwolił Prosperowi zbliżyć 
się do 
siebie, a ten poznając Francuza obsypał go obelgami. Chłopak zaprotestował. A 
cóż to? Czy to już 
nie wolno zarabiać na życie? On zbiera karabiny: dostaje po pięć su za sztukę. 
Rano, uciekłszy ze 
swej wioski, po całym dniu głodowania zgodził się do luksemburskiego 
przedsiębiorcy, który się 
ułożył z Prusakami co do zbiórki karabinów z placu boju. Istotnie, Prusacy. 
obawiali się, że broń, 
gdyby została zebrana przez chłopów z pogranicza, trafi do Belgii, by stamtąd 
wrócić do Francji. 
I oto cała gromada takich jak on nieboraków puściła się na łowy – dla tych 
pięciu su od sztuki; 
przetrząsają zarośla, podobni owym kobietom, co zgięte wpół wędrują po łąkach 
zrywając 
ostromlecze.
– Podłe zajęcie! – mruknął Prosper.
– Pewniej Ale cóż, jeść trzeba... – odparł chłopiec. – Ja nikogo nie okradam.
Że jednak nie był z tych stron, nie mógł udzielić żadnych informacji; wskazał 
tylko ręką 
niewielki pobliski folwarczek: widział tam ludzi.
Prosper podziękował mu; i już się oddalał, by dogonić Sylwinę, kiedy spostrzegł 
na pół 
zagrzebany w bruździe karabin. Początkowo zamierzał pójść dalej, lecz nagle 
zawrócił i krzyknął 
jakby mimo woli:
– Masz! Jest tu jeden. Zarobisz pięć su więcej.
Gdy zbliżali się do folwarku, Sylwina zauważyła grupę chłopów, kopiących 
oskardami długie 
rowy. Byli oni pod bezpośrednimi rozkazami pruskich oficerów, którzy z laseczką 
w ręku, sztywni 
i milczący, dozorowali robót. Spędzono mieszkańców okolicznych wiosek, aby 
pochować ciała 
poległych, w obawie, by dżdżysta pogoda nie przyśpieszyła ich rozkładu. Były tam 
dwa wozy 
pełne trupów; partia robotników wyładowywała je, układała szybko obok siebie 
zwartym 
szeregiem, nie obszukując ich, nie zaglądając nawet w twarze, podczas gdy trzech 
ludzi z wielkimi 
łopatami postępowało za nimi, zasypując rząd ciał warstwą ziemi tak cienką, iż 
już pod działaniem 
deszczów ukazywały się na niej rysy. Ta naprędce wykonana robota groziła 
sprowadzeniem zarazy 
przed upływem dwóch tygodni.
Sylwina nie mogła się powstrzymać: przystanęła nad krawędzią wykopu i jęła 
uważnie 
przyglądać się tym żałosnym zwłokom, w miarę jak je przynoszono. Drżała z 
okropnej trwogi; 
zdawało się jej, że w każdej zakrwawionej twarzy rozpoznaje Honoriusza. Może to 
ten 
nieszczęśnik bez lewego oka? Albo może tamten z rozłupanymi szczękami? Jeśli się 
nie pośpieszy, 
aby go odnaleźć na tym przepastnym płaskowzgórzu, na pewno go jej zabiorą i 
zakopią w kupie, 
razem z innymi.
Toteż czym prędzej zawróciła ku Prosperowi, który wraz z osłem zbliżał się już 
do bramy.
– Boże! Gdzież więc to jest? Rozpytajcie się, dowiedzcie!
Na folwarku byli sami Prusacy w towarzystwie jedynie służącej, która wraz ze 
swym 
dzieckiem wróciła z lasu, gdzie oboje omal nie umarli z głodu i pragnienia.
Był to zakątek pełen patriarchalnej dobroduszności i solidnego wytchnienia po 
przebytych 
trudach. Żołnierze starannie czyścili mundury rozwieszone na sznurach do 
suszenia bielizny. 
Opodal któryś kończył właśnie kunsztowną cerę na spodniach, a pośrodku podwórza 
kucharz, 
rozpaliwszy suty ogień, gotował zupę w wielkim kotle, skąd ulatniała się ponętna 
woń kapusty 
i słoniny. Z doskonałym spokojem i karnością organizowano już dokonany podbój. 
Rzekłbyś: oto 
gospodarze powrócili do domu ćmiąc swe długie fajki. Na ławce u przedproża rudy 
grubas trzymał 
w ramionach dziecko służącej i huśtał je przemawiając pieszczotliwie po 
niemiecku, ogromnie 
ubawiony tym, że chłopaczka śmieszą twarde sylaby obcego, niezrozumiałego języka.
Prosper skwapliwie wykręcił się plecami w. obawie jakiejś nowej niemiłej 
przygody. Ale bez 
wątpienia ci Prusacy byli poczciwymi ludźmi. Uśmiechali się do osiołka i nawet 
nie zadali sobie 
trudu sprawdzenia przepustki.
Wtedy zaczął się szaleńczy marsz. Pomiędzy dwiema chmurami ukazało się na chwilę 
słońce, 
nisko już na widnokręgu. Czyż ich ma tu zaskoczyć noc, w tej niezmierzonej 
trupiarni? Ulewa 
znowu zatopiła, przesnula słońce, dokoła nich trwał jedynie blady bezkres 
deszczu, wodna 
kurzawa zacierająca wszystko: drogi, pola, drzewa...
Prosper nic już nie widział. Nie wiedział, gdzie są, i przyznał się do tego. Za 
nimi, ciągnąc 
mały wózek, zdążał osioł wciąż tym samym truchcikiem, ze zwieszoną głową, 
zrezygnowanym 
krokiem uległego zwierzęcia.
Poszli w górę, na północ, skręcili w kierunku Sedanu. Nigdzie nie mogli się 
zorientować; 
dwukrotnie zawracali z drogi widząc, że przechodzą przez te same miejsca. 
Najwidoczniej dreptali 
w kółko – i wreszcie, zrozpaczeni, wyczerpani, przystanęli u zbiegu trzech dróg, 
smagani 
deszczem, nie mając już sił do dalszych poszukiwań.
Ale usłyszawszy nagle jakieś jęki, zwrócili się w stronę małego domku, gdzie w 
głębi pokoju 
zastali dwóch rannych. Drzwi były otwarte na oścież i nieszczęśliwcy od dwóch 
dni dygotali 
w gorączce, nie opatrzeni, pozbawieni opieki; nie widzieli żywej duszy. 
Szczególnie dolegało im 
pragnienie – śród pluskania deszczu bijącego w szyby. Nie mogli się poruszyć; 
natychmiast 
zawołali: „Pić! Pić!”, wydając ów krzyk bolesnej pożądliwości, jakim ranni 
ścigają 
przechodzących, gdy najcichszy odgłos kroków wytrąca ich z senności.
Kiedy Sylwina przyniosła im wody, Prosper, który w najciężej poszwankowanym 
rozpoznał 
kolegę, strzelca afrykańskiego ze swego pułku, zmiarkował, że jednak muszą być 
blisko terenów, 
po których szarżowała dywizja generała Margueritte. Ranny objaśnił w końcu 
niewyraźnym 
gestem: tak, jechało się tamtędy, skręcając na lewo, po przebyciu dużego pola 
lucerny.
Sylwina chciała niezwłocznie wyruszyć w dalszą drogę. Przywoławszy na pomoc 
partię 
robotników, która właśnie przechodziła obok zbierając zabitych, kobieta ujęła z 
powrotem uzdę 
osła i ciągnęła go po oślizłych gruntach. Pilno jej było znaleźć się już tam, 
poza łanem lucerny.
Nagle Prosper przystanął. – To na pewno tędy... Spójrzcie na prawo:– oto trzy 
drzewa... 
Widzicie ślad kół? Tam jest rozbity jaszczyk. Nareszcie trafiliśmy!
Drżąc Sylwina pośpieszyła naprzód i spojrzała w twarze dwóch artylerzystów 
padłych na 
skraju drogi.
– Ależ jego tu nie ma, nie ma go tu! Źleście widzieli... No tak! Takie 
przywidzenie... coś wam 
mignęło przed oczami...
Stopniowo ogarniała ją szalona nadzieja, radość obłędna...
– A jeżeliście się pomylili, jeśli on żyje! A żyje na pewno, skoro go tutaj nie 
ma...
Wtem wydała głuchy okrzyk. Właśnie się odwróciła; znajdowała się na samym 
wierzchołku 
pozycji artyleryjskiej. To było przerażające: grunt skotłowany jakby trzęsieniem 
ziemi, 
rozproszone wszędzie bezładne szczątki, trupy – wyjąc szeroko otwartymi ustami, 
w których 
łyskała biel zębów – powywracane w okropnych pozach, z wykręconymi ramionami, z 
nogami 
podgiętymi, z wykrzywionymi głowami. Brygadier padł martwy, w skurczu grozy 
zakrywając 
oburącz powieki, jak gdyby nie chciał już nic widzieć... Złote monety, które 
nosił w pasie 
porucznik, spłynęły wraz z jego krwią, rozrzucone wśród wnętrzności. Jeden na 
drugim dwaj 
żołnierze – owo „stadło”: Adolf konnowód i kanonier Ludwik – z oczami 
wysadzonymi z orbit, 
trwali w niesamowitym uścisku, połączeni nawet w śmierci. I wreszcie Honoriusz... 
Leżał na swej 
okulawionej armacie jak na łożu chwały, ugodzony w bok i ramię, z twarzą 
nienaruszoną 
i wyszlachetnioną gniewem, patrząc wciąż tam, w stronę pruskich baterii...
– O mój kochany! – załkała Sylwina – mój kochany!
Padła na kolana na rozmiękłą ziemię, złożywszy dłonie w porywie szalonego bólu. 
To słowo 
„kochany” – jedyne, jakie znajdowała – wyrażało ogrom utraconego uczucia tego 
człowieka tak 
dobrego, który jej przebaczył, który zgadzał się mimo wszystko uczynić ją swą 
żoną. Teraz to był 
kres jej nadziei, nie ma już dla niej życia... Nigdy nie kochała innego, a jego 
kochać będzie zawsze.
Deszcz ustawał. Gromada kruków, które krążyły kracząc nad trzema drzewami, 
niepokoiła ją 
jak groźba. Czyliż nawet po śmierci mają go jej odebrać, tego drogiego człowieka 
odszukanego 
z takim trudem? Powlokła się na kolanach i drżącą ręką odpędzała żarłoczne muchy 
brzęczące nad 
dwojgiem szeroko rozwartych oczu, których spojrzenia jeszcze szukała... Ale oto 
między 
kurczowo zaciśniętymi palcami Honoriusza spostrzegła poplamiony krwią arkusik 
papieru. Tedy 
zaniepokojona spróbowała ostrożnymi szarpnięciami wydostać ów papier. Śmierć nie 
chciała go 
oddać, trzymała tak mocno, że można by go wydrzeć jedynie strzępami. Był to jej 
własny list do 
niego, ów list przechowywany przezeń pod koszulą, ściśnięty teraz jak gdyby na 
pożegnanie 
w ostatnim drgnięciu śmiertelnych konwulsji. I kiedy poznała własne pismo, 
przejęła ją głęboka 
radość – skroś ból i wstrząs – wywołana świadomością, że oto umarł z myślą o 
niej. Och, 
naturalnie! Zostawi mu ten drogi list, skoro on tak uparcie pragnął zabrać go do 
ziemi. Nowa fala 
łez sprawiła jej ulgę; były teraz ciepłe i kojące. Podniosła się, całowała jego 
dłonie, czoło, 
powtarzając wciąż tylko to słowo nieskończenie czułe:
– Kochany... mój kochany...
Tymczasem słońce zniżało się. Prosper poszedł po derkę. I oboje ze zbożną 
powolnością 
unieśli ciało Honoriusza, ułożyli je na rozpostartej na ziemi derce, potem, 
owinięte, umieścili na 
wózku. Groziła nowa ulewa. Ruszali w drogę powrotną: mały smętny orszak przez 
straszliwą 
równinę; nagle rozległ się tętent gromowy.
Prosper znów krzyknął:
– Konie! Konie!
Była to jeszcze jedna szarża, błędnych, wygłodniałych koni. Tym razem przybywały 
rozległym ścierniskiem w zwartej gromadzie, z grzywami na wietrze, ze 
spienionymi chrapami; 
a skośny promień czerwonego słońca znaczył na drugim krańcu płaskowzgórza 
szalony ich bieg.
Sylwina natychmiast rzuciła się przed wózek, wznosząc ramiona rozpaczliwym 
ruchem, jakby 
dla powstrzymania ich. Na szczęście, zboczyły w lewo, zawrócone z drogi pochyłą 
odnogą terenu. 
Byłyby wszystko stratowały... Ziemia drżała, spod ich kopyt wytrysnął deszcz 
kamyków, grad 
pocisków, raniąc osła w głowę. Znikły w głębi jaru.
– To głód je gna – rzekł Prosper. – Biedne zwierzęta! Przewiązawszy swą 
chusteczką ucho osła 
Sylwina znowu ujęła
uzdę. I mały smętny orszak zawrócił przez płaskowzgórze, aby przebyć po raz 
wtóry dwie 
mile dzielące je od Remilly.
Za każdym krokiem Prosper przystawał patrząc na trupy końskie z żalem, że oto 
się oddala nie 
ujrzawszy raz jeszcze Zefira. Nieco poniżej lasu Garenne, gdy skręcali na lewo, 
by pójść tą samą 
drogą, którą przybyli rano, na niemieckim posterunku zażądano od nich przepustki. 
I oto, miast ich 
odsunąć od Sedanu, kazano im właśnie pod groźbą aresztowania przejść przez 
miasto. Nie mieli tu 
nic do gadania: takie były nowe zarządzenia. Zresztą, dzięki temu skracali sobie 
drogę o dwa 
kilometry, czemu, znużeni nad wyraz, byli wielce radzi. Lecz w Sedanie marsz ich 
został osobliwie 
utrudniony. Zaledwie minęli fortyfikacje, otoczyła ich fala wyziewów; stąpali po 
warstwie gnoju 
sięgającej kolan. Miasto stało się ohydną kloaką, gdzie od trzech dni gromadziły 
się odchody 
i wydzieliny stu tysięcy ludzi. Wszelkiego rodzaju odpadki pogrubiły tę ściółkę 
– słoma, siano, 
które kisły pod działaniem zwierzęcego nawozu. A zwłaszcza na wszystkich ulicach 
zatruwały 
powietrze kadłuby koni padłych i poćwiartowanych przez ludność. Wnętrzności 
gniły na słońcu, 
łby, kości leżały bezładnie na bruku rojąc się od much. Nieuchronnie wybuchnie 
zaraza, jeżeli co 
rychlej nie zostanie zmieciony do ścieków ten pokład okropnych nieczystości, 
które na ulicy du 
Ménil, na ulicy Maqua i nawet na placu Turenne’a sięgał dwudziestocentymetrowej 
grubości. 
Zresztą, białe plakaty porozklejane przez władze niemieckie obwieszczały 
mieszkańcom, 
wszystkim bez różnicy – robotnikom, kupcom, kamienicznikom, urzędnikom – że 
muszą się 
nazajutrz stawić do pracy, uzbrojeni w miotły i łopaty, pod groźbą najsurowszych 
kar, jeżeli 
miasto do wieczora nie zostanie oczyszczone. I już można było widzieć, jak przed 
drzwiami swego 
domu prezes sądu oskrobuje bruk i szufelką do popiołu wyrzuca śmiecie na taczki.
Sylwina i Prosper, którzy skierowali się na Grande-Rue, mogli stąpać tylko 
drobnymi krokami 
pośród tego cuchnącego błota. Nadto co chwila utrudniał im pochód niespokojny 
ruch w mieście. 
Była to pora, gdy Prusacy przeszukiwali domy, aby zmusić do wyjścia ukrytych 
żołnierzy, co się 
upierali, że nie złożą broni. Poprzedniego dnia, kiedy generał de Wimpffen 
powrócił z zamku 
Bellevue po podpisaniu tam kapitulacji, rozeszła się natychmiast pogłoska, że 
wzięta do niewoli 
armia ma być internowana na półwyspie Iges, zanim zostaną zorganizowane konwoje, 
które ją 
przeprowadzą do Niemiec. Kilku zaledwie oficerów zamierzało skorzystać z 
klauzuli 
pozostawiającej ich na swobodzie pod warunkiem, że zobowiążą się na piśmie do 
porzucenia 
służby. Jak wiadomo, jedynie generał Bourgain-Desfeuilles przyjął to 
zobowiązanie, pozorując to 
swym reumatyzmem; i tegoż ranka pożegnano go wrogimi okrzykami, gdy wsiadał do 
powozu 
przed hotelem „Pod Złotym Krzyżem”. Od świtu dokonywało się rozbrojenie; 
żołnierze musieli 
defilować przez plac Turenne’a, gdzie każdy rzucał broń – karabiny, bagnety – na 
coraz większy 
stos przypominający zwał starego żelastwa w rogu placu. Znajdował się tam pruski 
oddział pod 
dowództwem młodego oficera – wysokiego bladego młodzika w błękitnej bluzie, w 
czapce 
z kogucim piórem i w białych rękawiczkach – który dozorował rozbrojenia z miną 
poprawnie 
wyniosłą. Kiedy jeden z żuawów w odruchu sprzeciwu odmówił wydania swej broni, 
oficer kazał 
go odprowadzić mówiąc z zupełną obojętnością: „Rozstrzelać mi tego człowieka!” 
Inni, posępni, 
defilowali nadal, rzucali swe karabiny ruchem mechanicznym, byleby mieć to już 
poza sobą. Ale 
ilu było już rozbrojonych, których karabiny leżały bezładnie tam, po polu! A ilu 
od wczoraj kryło 
się, marząc o zniknięciu wśród tego nieopisanego zamętu! Pełno było po domach 
tych 
uporczywców, co nie odzywali się, zaszyci w kąty. Patrole niemieckie, 
przetrząsając miasto, 
wynajdywały ich skulonych nierzadko pod meblami... A że wielu, nawet kiedy ich 
odkryto, 
upierało się, że nie wyjdą z piwnic, patrole strzelały przez okienka. Było to 
polowanie na ludzi, 
wstrętna obława...
Na moście natłok tłumu zatrzymał osła. Komendant placówki strzegącej mostu, 
nieufny, 
podejrzewając jakiś handel chlebem lub mięsem, chciał się upewnić co do 
zawartości wózka; 
a kiedy odwinął derkę, popatrzał przez chwilę na trupa z miną zdziwioną, po czym 
gestem wskazał 
im przejście. Ale wciąż nie sposób było posuwać się, zator gęstniał; przeciągała 
tędy jedna 
z pierwszych partii jeńców, prowadzonych przez oddziały pruskie w kierunku 
półwyspu Iges. 
Stado ciągle parło naprzód, ludzie popychali się, deptali sobie po piętach, w 
postrzępionych 
mundurach, ze spuszczonymi głowami, spoglądając z ukosa, ze zgiętymi plecami i 
zwisłymi 
ramionami zwyciężonych, co nie mają już nawet noża, by sobie rozpłatać gardło. 
Szorstki głos 
strażnika popędzał ich jak smagnięcie bata poprzez milczącą ciżbę, gdzie słychać 
było tylko 
chlupot wielkich butów w gęstym błocie. Znowu lunął deszcz – trudno było o coś 
bardziej 
żałosnego nad to stado sponiewieranych żołnierzy podobnych do włóczęgów i 
żebraków 
przydrożnych. Nagie Prosper, którego serce starego strzelca afrykańskiego omal 
nie pękało 
z tłumionej wściekłości, trącił łokciem Sylwinę, wskazując jej dwóch 
przechodzących właśnie 
żołnierzy. Poznał Maurycego i Jana, którzy, uprowadzeni wraz z innymi 
towarzyszami broni, szli 
po bratersku tuż obok siebie; i kiedy wózek wreszcie ruszył znowu za konwojem, 
mógł śledzić ich 
wzrokiem aż do przedmieścia Torcy, na owej płaskiej drodze, wśród sadów i 
ogrodów 
warzywnych wiodącej do Iges.
– Ach – szepnęła Sylwina z oczyma zwróconymi ku ciału Honoriusza, wstrząśnięta 
tym 
widokiem – umarli może są szczęśliwsi!
Noc zaskoczyła ich w Wadelincourt; a kiedy wrócili do Remilly, było już od dawna 
zupełnie 
ciemno.
Stary Fouchard stanął osłupiały przed trupem syna; przekonany był bowiem, że się 
go nie 
odnajdzie. On sam zużył ten dzień na dobicie dobrego interesu. Skradzione na 
polu bitwy konie 
oficerskie były sprzedawane po dwadzieścia franków sztuka; kupił ich trzy za 
czterdzieści pięć 
franków. II
W chwili gdy kolumna jeńców opuszczała Torcy, powstał taki zamęt, że Maurycego 
rozłączono z Janem. Daremnie potem biegał szukając go; błądził coraz bardziej. I 
kiedy w końcu 
dotarł do mostu. na kanale odcinającym półwysep Iges od masywu lądowego, 
wmieszany w tłum 
strzelców afrykańskich nie mógł dopędzić swego pułku.
Dwie armaty zwrócone w głąb półwyspu broniły mostu. Tuż za kanałem w jednym z 
domów 
pruski sztab główny wystawił posterunek pod dowództwem majora, któremu zlecono 
przyjęcie 
jeńców i dozór nad nimi. Zresztą formalności były krótkie: po prostu liczono jak 
barany 
wchodzących ludzi, wpuszczano ich, jak popadło, nie przejmując się zbytnio 
mundurami 
i numerami; i stada nadciągały, aby obozować, gdzie się zdarzy.
Maurycy pomyślał, że może zwrócić się do oficera bawarskiego, który spokojnie 
palił fajkę, 
siedząc okrakiem na krzesełku.
– Sto szósty pułk liniowy, proszę pana... Którędy to?...
Czy oficer, wyjątkowo, nie rozumiał po francusku, czy też może zadrwił sobie z 
biednego 
żołnierza? Uśmiechnął się i wzniósł rękę wskazując, że trzeba iść prosto.
Choć Maurycy pochodził z tych stron, na półwyspie nigdy nie był; powędrował tedy 
w nieznane, jak gdyby rzucony wichurą w głąb dalekiej wyspy. Z początku minął 
Tour ? Glaire, 
piękną posiadłość. z niewielkim parkiem położonym tuż nad Mozą, co mu przydawało 
uroku. 
Dalej droga ciągnęła się wzdłuż stromego wysokiego brzegu rzeki i powoli 
wznosiła się długimi 
zakrętami, okrążając wzgórek zajmujący środek, półwyspu; znajdowały się tam 
dawne 
kamieniołomy, zagłębienia, w których gubiły się wąskie ścieżki. Poniżej widać 
było młyn. 
Następnie droga odsuwała się ukosem aż do wsi Iges, rozłożonej na pochyłości i 
połączonej 
promem z drugim brzegiem, przed przędzalnią Saint-Albert. Na końcu rozpościerały 
się pola 
uprawne, łąki, obszar rozległych, płaskich, bezdrzewnych terenów oddzielonych 
łukiem rzeki.
Na próżno Maurycy przeszukiwał oczyma pofałdowany stok wzgórza: widział tam 
tylko 
konnicę i artylerię, które przygotowywały się do noclegu. Zwrócił się z 
zapytaniem do brygadiera 
strzelców afrykańskich; ów nic nie umiał mu powiedzieć. Ściemniało się już; 
Maurycy, znużony, 
przysiadł na chwilę na przydrożnym kopcu granicznym.
Wtedy w momencie. rozpaczy ujrzał naprzeciwko, po drugiej stronie Mozy, owe 
przeklęte 
pola, gdzie się bił przedwczoraj. W zapadającym zmierzchu tego dżdżystego dnia 
majaczyła przed 
nim blada wizja, ponury płat zachlapanego błotem horyzontu. Przełęcz SaintAlbert, 
wąskie 
przejście, którym przybyli Prusacy, ciągnęła się wzdłuż załomu rzeki aż do 
bielejącego rumowiska 
kamieniołomów. Poza szczytem Seugnon kędzierzawił się wierzchołek lasu La 
Falizette. Lecz oto 
wprost przed sobą, trochę w lewo, Maurycy widział przede wszystkim Saint-Menges, 
skąd 
spływająca pochyło droga kończyła się u promu, pośrodku wzgórza Hattoy, a dalej, 
w głębi – Illy, 
Fleigneux, ukryte w kotlinie, i bliżej, na prawo – Floing. Poznawał pole, na 
którym przeczekał tyle 
godzin leżąc w kapuście; płaskowzgórze, którego usiłowała bronić artyleria 
rezerwy; szczyt, na 
którym widział umierającego na zdruzgotanym dziale Honoriusza. I odżywała ohyda 
klęski, 
przenikała go cierpieniem i przyprawiającą o wymioty odrazą.
Wszakże obawa, że go zaskoczy ciemna noc, skłoniła Maurycego do podjęcia 
dalszych 
poszukiwań. Może sto szósty pułk obozuje w dolnej części półwyspu, po drugiej 
stronie wsi? 
Zastał tam jedynie jakichś włóczęgów; zdecydował się okrążyć cały teren 
trzymając się zakrętu 
rzeki. Przechodząc polem ziemniaczanym, przezornie wykopał kilka krzaczków i 
napełnił 
kieszenie ziemniakami; nie były jeszcze wyrośniętej lecz nie miał nic innego, 
gdyż – na dobitkę – 
Jan podjął się sam nieść obydwa bochenki chleba, które im ofiarował Delaherche, 
gdy wyruszali 
w drogę. Zdumiewała go teraz znaczna liczba koni spotykanych wśród nagich 
gruntów łagodnie 
zstępujących ze śródleśnego pagórka ku Mozie, w stronę Donchery. Po co 
sprowadzono te 
wszystkie zwierzęta? Jak się je będzie żywić?
Głęboka noc zapadła, gdy Maurycy dotarł do niewielkiego nadbrzeżnego lasku, w 
którym 
niespodziewanie zastał kilkuset gwardzistów ze świty cesarskiej; byli już 
zainstalowani, suszyli się 
przy wielkich ogniskach. Grupa ta, obozująca sobie tak na uboczu, miała dobre 
namioty, kotły, 
pełne bulgocącej strawy, uwiązaną u drzewa krowę. Od razu odczuł, że patrzą nań 
krzywo – na 
jego żałosne zaniedbanie obłoconego, obdartego piechura. Mimo wszystko, 
pozwolono mu upiec 
w popiele ziemniaki, po czym, aby je spożywać, usunął się pod drzewo, o jakie 
sto metrów dalej. 
Deszcz już nie padał, niebo się przejaśniło, gwiazdy jarzyły się żywo na tle 
granatowego mroku. 
Wtedy zrozumiał, że spędzi tam noc, odkładając do dnia następnego dalsze 
poszukiwania. Był 
znużony do cna. Drzewo zawsze trochę go osłoni, gdyby deszcz miał znów padać.
Nie mógł jednak zasnąć; prześladowała go myśl o tym rozległym więzieniu, 
otwartym wśród 
nocnej świeżości, w którym czuł się zamknięty. Prusacy postąpili doprawdy 
arcyprzemyślnie 
wpychając tam osiemdziesiąt tysięcy ludzi – to, co pozostawało z armii Châlons. 
Półwysep 
mierzył około mili długości przy szerokości półtorakilometrowej; można tam było 
dogodnie 
rozlokować olbrzymie rozpierzchłe stado jeńców. Doskonale zdawał sobie sprawę z 
położenia: oto 
dokoła nich nieprzerwany pierścień wodny, klamra Mozy z trzech stron oraz kanał 
odpływowy 
u podstawy półwyspu, łączący dwie zbliżone ku sobie odnogi rzeki. Tylko tam 
znajdowało się 
przejście: most broniony przez dwa działa. Cóż tedy łatwiejszego niż pilnowanie 
tego obozu, 
mimo że taki rozległy? Zauważył już na drugim brzegu kordon posterunków 
niemieckich: co 
pięćdziesiąt kroków stał blisko wody żołnierz, z rozkazem strzelania do każdego, 
kto by próbował 
ucieczki wpław. Dalej przejeżdżali galopem ułani, stanowiąc łączność między 
poszczególnymi 
posterunkami; w głębi zaś, rozrzucone pośród rozległych pól, tak wyraźne, iż 
można je było 
policzyć, znaczyły się czarne linie pruskich pułków – potrójny żywy i ruchomy 
obwód zamykający 
uwięzioną armię.
Teraz zresztą Maurycy szeroko rozwartymi przez bezsenność oczami widział jedynie 
ciemność, w której tam i sam zapalały się ognie obozowisk. A jednak po drugiej 
stronie bladej 
wstęgi Mozy rozróżniał jeszcze nieruchome sylwetki strażników. W poświacie 
gwiazd sterczały 
sztywne i czarne i w regularnych odstępach docierał do niego gardłowy krzyk – 
krzyk groźnej 
czujności. Wskrzesła przed nim cała zmora sprzed dwóch dni, wywołana twardymi 
cudzoziemskimi zgłoskami, przeszywającymi piękną gwiaździstą noc francuską – 
wszystko to, co 
zobaczył przed godziną: płaskowzgórze Illy, jeszcze zawalone trupami, owo 
obmierzłe 
przedmieście Sedanu, gdzie runęła w gruzy cała epoka.
Z głową opartą o korzeń drzewa, na wilgotnym skraju lasu, wpadł znowu w rozpacz; 
poprzedniego dnia tam, na kanapie, w domu Delaherche’a przeżywał to samo; a to, 
co, go dręczyło 
teraz, wzmagając cierpienie jego dumy, to było zagadnienie jutra, potrzeba 
zmierzenia upadku, 
dowiedzenia się, wśród jakich ruin zawalił się ten wczorajszy świat? Skoro 
cesarz oddał swą 
szpadę królowi Wilhelmowi, czyż to nie koniec tej ohydnej wojny? Lecz wspomniał 
to, co mu 
odpowiedzieli dwaj bawarscy żołnierze eskortujący jeńców do Iges: „My wszyscy do 
Francji, 
wszyscy do Paryża!” W półśnie przeżył nagłą wizję tego, co się działo: Cesarstwo 
zmiecione, 
zniweczone ciosem powszechnego wzburzenia, republika proklamowana wśród wybuchów 
patriotycznego podniecenia, podczas gdy legenda dziewięćdziesiątego drugiego 
roku wywołała 
defiladę cieniów, żołnierzy pospolitego ruszenia, oddziałów ochotniczych 
oczyszczających ziemię 
ojczystą od cudzoziemskich najeźdźców. I wszystko mieszało się w jego 
nieszczęsnej skołatanej 
głowie: żądania stawiane przez zwycięzców, brutalność podboju, upór zwyciężonych, 
by oddać 
swą krew do ostatniej kropli, niewola czekająca osiemdziesiąt tysięcy spędzonych 
tu ludzi: 
najpierw ten półwysep, później twierdze w Niemczech – w ciągu tygodni, miesięcy, 
może lat... 
Wszystko trzeszczało, waliło się na zawsze w bezmiarze niedoli.
Stopniowo coraz głośniejsze nawoływania wartowników docierały do niego, po czym 
zginęły 
w dali. Zbudził się; obracał się na twardej ziemi, gdy nagle głęboką ciszę 
rozdarł strzał. I zaraz 
śmiertelne rzężenie przeszyło nocny mrok; słychać było chlupot wody, krótką 
walkę 
pogrążającego się pionowo ciała. Najwidoczniej jakiś nieszczęśliwiec dostał kulę 
w samą pierś, 
kiedy usiłował ocalić się przepływając Może.
Nazajutrz o świcie Maurycy był już gotów do drogi. Dzień zapowiadał się pogodny. 
Śpieszno 
mu było połączyć się z Janem i ko – legami z kompanii. Przez chwilę wahał się, 
czy nie wrócić do 
poszukiwań w głębi półwyspu; następnie postanowił dokończyć obejścia go dokoła. 
I kiedy 
znalazł się nad brzegiem kanału, zobaczył niedobitki sto szóstego pułku – 
kilkuset ludzi 
obozujących na skarpie osłoniętej jedynie nikłym sznurem topoli. Gdyby 
poprzedniego dnia 
skierował kroki na lewo zamiast iść prosto przed siebie, byłby się zaraz zetknął 
ze swym pułkiem... 
Prawie wszystkie pułki liniowe zgrupowały się tam, wzdłuż tej skarpy, która 
ciągnie się od Tour 
? Glaire do zamku La Villette, drugiej posiadłości mieszczańskiej, otoczonej 
kilkoma ruderami, 
w okolicy Donchery; wszyscy biwakowali w pobliżu mostu, tuż u jedynego wyjścia, 
wiedzeni 
owym instynktem swobody, który stłacza wielkie stada na progu owczarni, tuż przy 
bramie...
Jan wydał okrzyk radości:
– Ach, nareszcie, to ty! Myślałem, że jesteś... w rzece!
Była tam wraz z nim resztka plutonu: Pache, Lapoulle, Loubet i Chouteau, którzy 
przespawszy 
się pod jedną, z bram Sedanu znaleźli się znowu razem, jakby zgarnięci szerokim 
zamachem 
miotły. Kompania nie miała już zresztą, innego dowódcy poza kapralem, gdyż 
śmierć skosiła 
sierżanta Sapin, porucznika Rochas i kapitana Beaudoin. I choć zwycięzcy znieśli 
szarże, 
postanawiając, że jeńcy mają słuchać jedynie oficerów niemieckich, wszyscy 
czterej skupili się 
koło niego, wiedząc, że jest – przezorny i doświadczony i że dobrze jest trzymać 
się go w trudnych 
okolicznościach. Toteż owego ranka panowała tam zgoda i dobry humor mimo głupoty 
jednych 
i zgryźliwości drugich. Na noc Jan wyszukał im przede wszystkim miejsce prawie 
suche między 
dwiema bruzdami, gdzie wyciągnęli się pod płótnem wspólnego, jedynego namiotu. 
Następnie 
wystarał się b zapas drzewa oraz rondelek; przyrządzona w nim przez Loubeta kawa 
rozkosznym 
swym ciepłem dodała im wigoru. Deszcz już nie padał, dzień zapowiadał się 
wspaniały, mieli 
jeszcze trochę sucharów i tłuszczu, a poza tym – jak mówił Chouteau – przyjemnie 
było nie 
słuchać już niczyich rozkazów, wałęsać się według upodobania. Cóż stąd, że są 
zamknięci; miejsca 
tu pod dostatkiem. Zresztą za dwa, trzy dni odjadą. I ostatecznie ten pierwszy 
dzień, dzień 
niedzielny 4 sierpnia, minął wesoło.
Sam Maurycy, pokrzepiony na duchu od chwili, gdy połączył się z towarzyszami, 
cierpiał 
jedynie z powodu pruskiej muzyki – orkiestr wygrywających przez całe popołudnie 
po drugiej 
stronie kanału. Pod wieczór rozbrzmiały śpiewy chóralne. Za kordonem straży 
widać było 
żołnierzy przechadzających się grupkami i śpiewających przeciągłym, donośnym 
głosem, aby 
uczcić niedzielę.
– Ach, te orkiestry! – krzyknął w końcu z rozdrażnieniem Maurycy. – Świdrują mi 
mózg!
Mniej nerwowy Jan wzruszył ramionami.
– Ha! Mają powody do radości. A poza tym może sądzą, że to dla nas rozrywka... 
Dzień nie był 
najgorszy, nie narzekajmy...
Lecz z nadejściem zmierzchu zaczął padać deszcz. To była prawdziwa klęska. Kilku 
żołnierzy 
zajęło nieliczne opuszczone domy na półwyspie. Paru innym udało się rozbić 
namioty. 
Najliczniejsi jednak, bez jakiejkolwiek osłony, bez koców nawet, musieli spędzić 
noc na dworze 
pod tą ulewą.
Około pierwszej nad ranem Maurycy, który zasnął, zmorzony trudami, zbudził się 
pośrodku 
istnego jeziora. Zasilone ulewą bruzdy zalały teren, gdzie leżał. Chouteau i 
Loubet klęli głośno, 
a Pache potrząsał Lapoulle’em, śpiącym mimo wszystko twardo w tej topieli. Wtedy 
Jan pomyślał 
o topolach rosnących wzdłuż kanału i pośpieszył schronić się tam ze swymi ludźmi; 
spędzili resztę 
tej strasznej nocy zgięci wpół, z nogami podwiniętymi, przywierając plecami do 
kory.
Następne dwie doby dały im się też tęgo we znaki. Lało niemiłosiernie, bez 
przerwy, tak że 
odzież nie wysychała na ciele. Nadto zaczynali głodować, nie pozostawało już ani 
jednego suchara, 
ani tłuszczu, ani kawy. Przez ten czas żyli wykradanymi z sąsiednich pól 
ziemniakami, ą i one pod 
koniec drugiego dnia stały się taką rzadkością, że żołnierze mający pieniądze 
kupowali je, płacąc 
do pięciu su za sztukę. Wprawdzie trąbki ogłaszały wydawanie prowiantu; kapral 
nawet udał się 
czym prędzej pod wielką szopę przy Tour ? Glaire, gdzie pono rozdzielano racje 
chleba. Ale za 
pierwszym razem czekał tam na próżno trzy godziny, a nazajutrz pokłócił się z 
jednym z Bawarów. 
Jeśli oficerom francuskim wytrącono broń z ręki i uniemożliwiono wszelkie 
działanie, czyż to 
powód, aby z nakazu sztabu niemieckiego grzęźli w błocie i zdychali z głodu?! 
Wygląda na to, że 
nie zatroszczono się o jakiekolwiek zabezpieczenie, nie podjęto żadnych starań, 
by nakarmić 
osiemdziesiąt tysięcy ludzi ska – zanych na agonię w tym straszliwym piekle, 
które żołnierze mieli 
przezwać Obozem Niedoli – tragicznym mianem budzącym dreszcz nawet w 
najdzielniejszych.
Wracając z tych długotrwałych a daremnych postojów przed szopą, Jan, tak 
zazwyczaj 
spokojny, unosił się gniewem.
– Cóż to? Czy oni sobie z nas kpią dzwoniąc, kiedy nić nie ma? Niech mnie diabli, 
jeżeli się 
jeszcze ruszę!...
Pomimo to za najmniejszym sygnałem gnał na miejsce zbiórki. Było coś 
nieludzkiego 
w owych przepisowych sygnałach; i wywoływały one inny jeszcze skutek. Oto za 
każdym razem, 
gdy brzmiały głosy trąbek, konie francuskie, opuszczone, błąkające się luzem po 
drugiej stronie 
kanału, przybiegały, rzucały się w wodę, aby się połączyć ze swymi pułkami, 
oszalałe na odgłos 
znajomych fanfar działających na nie jak ukłucia ostróg. Ale wyczerpane, 
unoszone prądem, tylko 
nieliczne docierały do wysokiego brzegu. Szamotały się – żałosne – tonęły; a 
było ich tak dużo, że 
już ich trupy, wzdęte, wyzierające na powierzchni, tarasowały kanał. Te zaś, 
które dopływały do 
brzegu, ogarniał jakiś szał, puszczały się galopem i znikały gdzieś wśród nagich 
rozłogów 
półwyspu.
– Znów porcja mięsa dla kruków! – mówił z boleścią Maurycy, wspominając 
zatrważającą 
liczbę koni, jakie spotykał po drodze. – Jeżeli zostaniemy tu kilka dni, 
zaczniemy się wzajemnie 
pożerać... Och, biedne stworzenia!
Noc z wtorku na, środę była szczególnie ciężka. I Jan, którego gorączkowy stan 
Maurycego 
zaczynał poważnie niepokoić, zmusił kolegę, aby się otulił kocem kupionym za 
dziesięć franków 
od jakiegoś żuawa; on zaś sam, w przesiąkłym jak gąbka płaszczu, moknął pod nie 
ustającym tej 
nocy potopem. Pozycja pod topolami stawała się niemożliwa do obronienia: płynęła 
rzeka błota, 
rozmokły grunt zatrzymywał wodę w głębokich kałużach. Najgorsze było to, że 
mieli puste 
żołądki, gdyż posiłek wieczorny składał się z dwóch buraków na sześciu ludzi; i 
tego nawet nie 
mogli ugotować z braku suchego drzewa, a ich słodka świeżość zmieniła się 
wkrótce w nieznośną 
zgagę. Nadto zaczynała grasować dyzenteria, wywołana przemęczeniem, złym 
odżywianiem 
i ustawiczną wilgocią. Jan oparty plecami o pień tego samego drzewa, z nogami w 
wodzie, co 
chwila wyciągał rękę, aby sprawdzić, czy niespokojnie śpiący Maurycy nie odkrywa 
się. Od chwili 
gdy na płaskowzgórzu Illy towarzysz ocalił mu życie wynosząc go na ramionach, 
stokrotnie 
spłacał swój dług. Był to niewyrozumowany dar wszystkiej jego istoty, zupełne 
zapomnienie 
o sobie w imię miłości ku tamtemu i nieuświadomione a żywe uczucie u tego chłopa 
związanego 
jedynie z ziemią, nie znajdującego słów na wyrażenie swych przeżyć. Już dawniej, 
jak powiadali 
w plutonie, odejmował sobie od ust; teraz oddałby chyba własną skórę, aby nią 
przyodziać tamtego, 
osłonić mu ramiona, ogrzać stopy. I wśród otaczającego ich brutalnego egoizmu, w 
tym 
rezerwacie cierpiącej społeczności, gdzie głód rozpętywał żarłoczność, być może 
właśnie tej 
zupełnej osobistej abnegacji zawdzięczał nieprzewidzianą korzyść: zachowania 
spokoju i zdrowia; 
on jeden bowiem, jeszcze odporny, nie tracił głowy do reszty.
Toteż po owej strasznej nocy Jan postanowił wcielić w czyn nurtujący go zamiar.
– Posłuchaj, chłopaczku, skoro nam nie dają nic do jedzenia i zapominają, o nas 
w tej 
przeklętej dziurze, trzeba się trochę pokręcić, jeżeli nie chcemy zdechnąć jak 
psy... Jak tam 
z twymi nogami?
Na szczęście wyjrzało słońce i Maurycy rozgrzał się.
– Ależ są w zupełnym porządku!
– W takim razie wybierzemy się na zwiady... Mamy pieniądze; niepodobna, byśmy 
czegoś nie 
znaleźli do kupienia. A tamtymi nie krępujmy się: nie są zbyt mili... niech 
sobie radzą sami!
Istotnie Loubet i Chouteau drażnili go swoim obleśnym samolubstwem, kradnąc, co 
się dało, 
i nigdy nie dzieląc się z kolegami; tak samo nie można było nic dobrego 
wyciągnąć z gbura 
Lapoulle’a ani z obłudnika Pache’a.
We dwóch tedy odeszli drogą, którą przemierzył już Maurycy, wzdłuż Mozy.
Park Tour ? Glaire i dom mieszkalny były zniszczone, ogołocone, trawniki zryte 
jakby 
huraganem, drzewa poobalane, budynki folwarczne pozajmowane. Tłum obdartych 
żołnierzy, 
ubłoconych, z zapadłymi policzkami, z oczami błyszczącymi gorączką, obozował jak 
Cyganie; 
żyli tam jak wilki w jamach w brudnych izbach, nie śmiejąc wyjść w obawie 
utracenia miejsca na 
nocleg.
Dalej, na pochyłościach, minęli konnicę i artylerię, tak dotychczas nienagannej 
postawy, 
obecnie również zmarniałe, rozprzęgające się pod torturą głodu, który 
rozdrażniał ludzi, a konie 
gnał polami jak niszczycielską zgraję. Z prawa ujrzeli pod młynem nieskończenie 
długi sznur 
ustawionych w kolejkę i posuwających się z wolna strzelców afrykańskich; młynarz 
sprzedawał 
im mąkę: po dwie garści, zsypywane do chustki, za franka. Lecz nie chcąc 
ryzykować zbyt 
długiego czekania, zdecydowali się pójść dalej w nadziei znalezienia czegoś 
lepszego we wsi Iges; 
i przerazili się, kiedy ją zwiedzili, nagą i ponurą, podobną do wioski 
algierskiej po przelocie 
szarańczy: ani okruszyny żywności – ani chleba, ani jarzyn, ani mięsa; liche 
domy były jakby 
odrapane pazurami...
Powiadano, że generał Lebrun zatrzymał się u mera. Na próżno usiłował wprowadzić 
obrót 
bonami płatnymi po wojnie, aby ułatwić zaprowiantowanie wojsk. Nie było już nic, 
pieniądze 
stawały się bezużyteczne. Poprzedniego jeszcze dnia płacono za suchara dwa 
franki, siedem za 
butelkę wina, dwadzieścia su za kieliszek wódki, dziesięć za szczyptę tytoniu do 
fajki. A teraz 
oficerowie z szablami w garści musieli strzec domu generała jak również 
sąsiednich ruder, gdyż 
szajki włóczęgów wyważały drzwi i rabowały wszystko – nawet olej palny, który 
wypijano.
Trzech żuawów zawołało Maurycego i Jana. W pięciu odwaliłoby się robotę...
– Chodźcie... Są tam zdychające konie... i gdyby tylko było suche drzewo...
Następnie rzucili się na sadybę wieśniaczą, porozbijali drzwi w szafach, wydarli 
słomę 
z pokrycia dachu. Przybyli biegiem oficerowie, grożąc rewolwerami, zmusili ich 
do ucieczki.
Na widok kilku pozostałych w Iges mieszkańców, równie wynędzniałych i 
zgłodniałych jak 
i żołnierze, Jan pożałował, że wzgardził ową mąką w młynie.
– Trzeba wrócić, może jeszcze mają...
Ale Maurycy był tak znużony, tak wyczerpany głodem, że Jan zostawił go w jednym 
z dołów 
kamieniołomu, usadowiwszy go na skale na wprost rozległej panoramy Sedanu. Sam, 
po 
trzykwadransowym staniu w kolejce, wrócił nareszcie ze szmatą pełną mąki. Jedli 
ją garściami, nic 
innego nie zdołali wymyślić... Zresztą nie było to złe, bez zapachu, miało mdły 
smak ciasta. 
Poszczęściło im się nawet i znaleźli w skale naturalny zbiornik wody deszczowej 
dosyć czystej, 
której napili się z rozkoszą. Kiedy jednak następnie Jan proponował spędzenie 
tam popołudnia, 
Maurycy zaprotestował gwałtownym gestem.
– Nie! Nie! Nie tu!... Rozchoruję się, jeżeli będę to miał dłużej przed 
oczyma!...
Drżącą ręką wskazywał olbrzymi horyzont: Hattoy, płaskowzgórza Floing oraz Illy, 
las 
Garenne – te obmierzłe tereny rzezi i klęski.
– Widzisz, kiedy tu na ciebie czekałem, musiałem aż się obrócić plecami, gdyż 
ryczałbym 
chyba z wściekłości, tak, wyłbym jak pies, którego drażnią... Nie możesz sobie 
wyobrazić, jak 
boleśnie to odczuwam, to mnie doprowadza do szału!
Jan patrzał na towarzysza, zdziwiony tą krwawiącą dumą, z niepokojem odczytując 
w jego 
oczach nawrót owego szaleństwa, które już był zauważył. Obrócił wszystko w żart.
– Dobra! To nic trudnego: przeniesiemy się w inną okolicę.
Błąkali się tedy aż do zmierzchu, dokąd ich oczy niosły. Zwiedzili płaską część 
półwyspu 
z nadzieją znalezienia jeszcze ziemniaków; lecz artylerzyści, używszy pługów, 
zryli pola 
zgarniając wszystko. Zawrócili tedy i przedarli się powtórnie przez wałęsające 
się bezczynnie 
i upadające z nóg tłumy, pośród żołnierzy obnoszących swoją nędzę, zalegających 
pola 
odrętwiałymi ciałami, setkami padających ze zmęczenia w okrutnym skwarze. Sami 
potykali się 
co chwila, musieli siadać. Potem nieme rozgoryczenie podrywało ich na nogi, 
zaczynali znowu 
wędrować, jakby parci instynktem zwierzęcia szukającego pożywienia. To zdawało 
się trwać od 
miesięcy, a przecie minuty upływały szybko. W głębi terenu, w stronie Donchery, 
przestraszyło 
ich stado koni; trzeba było schronić się za mur; pozostali tam długo, u kresu 
sił, patrząc błędnymi 
oczami na harce oszalałych zwierząt pędzących na tle czerwieni zachodzącego 
słońca.
Jak to przewidział Maurycy, tysiące koni uwięzionych pospołu z wojskiem, a 
których nie 
można było nakarmić, stanowiły wzrastające z każdym dniem niebezpieczeństwo. 
Najpierw 
wyjadły korę drzew, potem rzuciły się na drewniane kraty, sztachety, na 
wszelakie napotykane 
deski, a teraz żarły się między sobą. Widziano, jak wpadały jedne na drugie 
wyrywając sobie 
z ogonów włosie, które z pasją, żuły w spienionych pyskach. Ale zwłaszcza nocą 
stawały się 
straszne, jak gdyby w ciemności nawiedzały je zmory. Zbite w gromadę, przy – 
ciągane widokiem 
słomy, rzucały się na nieliczne pozostałe namioty. Daremnie ludzie, aby je 
odpędzić, zapalali 
wielkie ogniska. Zdawało się, że to je podnieca jeszcze bardziej. Ich rżenie 
było tak żałosne, tak 
przerażające, że stawało się podobne do ryku drapieżnych bestii. Odganiane – 
wracały liczniejsze 
i bardziej dzikie. I co chwila w mroku słyszano przeciągły krzyk agonii jakiegoś 
zbłąkanego 
żołnierza, którego stratował wściekły cwał.
Słońce było jeszcze na widnokręgu, kiedy Jan i Maurycy w powrotnej drodze do 
obozu 
zdumieli się spotkawszy swych czterech towarzyszy z plutonu; byli ukryci w rowie, 
zdawali się 
knuć coś niedobrego. Loubet. natychmiast zawołał na nich, a Chouteau powiedział:
– To względem dzisiejszego obiadu... Tak przecie zdechniemy: już od półtorej 
doby nic nie 
mamy w brzuchach... Więc... ponieważ tam są konie... a że końskie mięso nie jest 
złe...
– Nieprawdaż? Kapralu, pojmujecie – ciągnął Loubet – im nas będzie więcej, tym 
lepiej się 
uda z taką dużą sztuką... O, patrzcie: tam jest jeden, na którego czatujemy już 
od godziny – ten 
wielki, gniady, taki już kiepski. Łatwiej go będzie wykończyć...
I wskazywał powalonego głodem konia na skraju spustoszonego pola buraków. Leżąc 
na boku, 
chwilami unosił głowę i wodził dokoła zmartwiałymi oczyma, dysząc ciężko i 
boleśnie
– Och, jak się to wlecze! – warknął dręczony swym potężnym apetytem Lapoulle. – 
Ja go 
zatłukę, chcecie?
Ale Loubet powstrzymał go. Dziękuję! Żeby sobie narobić biedy z Prusakami, 
którzy pod karą 
śmierci zabronili tego rodzaju polowań w obawie, by porzucony kadłub nie stał 
się siedliskiem 
zarazy.
Trzeba było zaczekać, aż noc zapadnie. I dlatego wszyscy czterej siedzieli w 
rowie nie 
spuszczając ze zwierzęcia błyszczących oczu.
– Panie kapralu – zagadnął nieco drżącym głosem Pache – wy miewacie różne 
pomysły... 
Gdybyście go tak zabili bez bólu?-
Gestem protestu Jan odmówił dokonania okrutnego dzieła. To biedne konające 
stworzenie... 
Och, nie, nie!
Pierwszym jego odruchem była chęć ucieczki, uprowadzenia Maurycego, aby żaden z 
nich nie 
wziął udziału w ohydnej robocie. Lecz widząc bladość towarzysza, skarcił sam 
siebie za swoją 
wrażliwość. Ostatecznie, mój ty Boże?... Zwierzęta są na to, by żywić ludzi... 
Nie można się 
zamorzyć głodem, kiedy tam oto jest mięso. I ucieszył się widząc, że Maurycy 
nieco poweselał 
wobec perspektywy obiadu; sam też rzekł z uśmiechem:
– Nie, dalibóg, nie mam żadnego pomysłu!... I jeżeli chodzi o to, by go zabić 
nie zadając 
bólu...
– Et, ja tam gwiżdżę na to!– przerwał mu Lapoulle. – Zobaczycie!
Dwaj nowo przybyli usiedli w rowie; oczekiwanie rozpoczęło się od nowa. Chwilami 
jeden 
z żołnierzy wstawał, aby sprawdzić, czy koń wciąż jeszcze leży tam na miejscu, z 
szyją 
wyciągniętą ku świeżym powiewom płynącym od Mozy, ku zachodzącemu słońcu, 
chłonąc stąd 
jeszcze resztkę życia. Wreszcie, kiedy powoli zapadał zmierzch, wszyscy powstali, 
trwając na tych 
ponurych czatach, niecierpliwie wyczekując nadciągającej leniwie nocy, 
rozglądając się na 
wszystkie strony z trwożliwym niepokojem, czy ich kto nie widzi...
– No jazda! – krzyknął Chouteau. – Teraz już czas! Dokoła było jeszcze jasno ową 
złudną 
jasnością, kiedy mrok zapada.
I Lapoulle ruszył pierwszy, a za nim pięciu pozostałych. Zabrał z rowu spory 
okrągły kamień, 
rzucił się na konia i uderzeniami sztywnych ramion jak maczugą począł rozbijać 
mu czaszkę. Ale 
za drugim ciosem koń zrobił wysiłek, aby się dźwignąć. Chouteau i Loubet 
przypadli do ziemi, 
przywalając w poprzek jego nogi; usiłowali go przytrzymać, wołali tamtych do 
pomocy. Koń rżał 
prawie ludzkim głosem, przerażonym i boleściwym; walczył... byłby ich porozbijał 
jak szkło, 
gdyby nie był już na pół martwy z wycieńczenia. Nie przestawał jednak poruszać 
głową, tak że 
ciosy chybiały; – Lapoulle nie mógł z nim skończyć...
– Do licha! Ależ twarde ma kości!... Przytrzymajcie go, to go zatłukę...
Jan i Maurycy, zdrętwiali, nie słuchali wezwań Chouteau, stojąc na miejscu, ze 
zwisającymi 
bezczynnie ramionami. Pache zaś, w nagłym instynktownym porywie nabożnego 
współczucia, 
padł na oba kolana i złożywszy dłonie zaczął bełkotać modlitwy, jakie odmawia 
się u wezgłowia 
konających.
– Panie, zlituj się nad nim...
Raz jeszcze Lapoulle uderzył niecelnie: obciął ucho nieszczęsnemu koniowi, który 
się 
przewrócił z głośnym rykiem. – Czekaj, czekaj! – warknął Chouteau. – Trzeba z 
tym skończyć, on 
gotów nas wsypać... Nie puszczaj, Loubet!
Wyjął z kieszeni nóż, niewielki nożyk o ostrzu zaledwie na cal długim. I 
tarzając się na ciele 
zwierzęcia, opasując ramieniem jego szyję, wbił ostrze, rył to żywe mięso, 
wyszarpywał płaty, aż 
w końcu wymacał i przeciął tętnicę. Jednym susem rzucił się w bok; krew tryskała, 
buchała jak 
z wylotu wodociągu, podczas gdy nogi konia miotały się, a po skórze przebiegały 
szerokie 
konwulsyjne dreszcze. Dopiero po upływie prawie pięciu minut zdechł. Jego duże 
rozszerzone 
oczy, pełne dojmującego smutku, spoglądały na zdziczałych ludzi wyczekujących 
jego śmierci. 
Zmąciły się i zgasły.
– Boże – bełkotał wciąż klęczący Pache – wesprzyj go, zachowaj w swej świętej 
opiece...
Wreszcie kiedy zwierzę przestało się poruszać, mieli sporo kłopotu z wybraniem 
dobrego 
kawałka. Loubet, który imał się wszelkich zawodów, wskazywał, jak należy się do 
tego zabrać, 
jeśli się chce otrzymać polędwicę. Lecz niezręczny rzeźnik – posługując się 
zresztą jedynie małym 
nożykiem – zgubił się w tym ciepłym mięsie, jeszcze drgającym życiem. A Lapoulle, 
niecierpliwy, 
zaczął mu pomagać, otwierając brzuch bez żadnej potrzeby... Ta jatka była ohydna! 
Jakieś 
niesamowite, gorączkowe babranie się we krwi i w rozrzuconych wnętrznościach... 
wilki 
rozszarpujące kłami kadłub ofiary...
– Nie wiem właściwie, co to może być – rzekł wreszcie Loubet, podnosząc się z 
rękami 
obładowanymi ogromnym płatem mięsa – ale zawsze jest czym napchać się aż po 
pępek.
Jan i Maurycy, przejęci zgrozą, odwrócili głowy. Lecz że głód ich ściskał, 
ruszyli śladem 
czwórki umykającej w obawie, by Prusacy ich nie zaskoczyli przy rozpłatanym 
koniu.
Chouteau po drodze dokonał odkrycia: natrafił na zapomniane w polu trzy duże 
buraki i zabrał 
je. Loubet, aby sobie wreszcie ulżyć, przerzucił mięso na plecy Lapoulle’owi, 
Pache zaś niósł 
kociołek plutonu, który dźwigali na wypadek pomyślnego polowania. I gnali tak 
całą szóstką, 
pędzili bez wytchnienia, jak gdyby ich kto ścigał.
Nagle Loubet przystanął powstrzymując innych.
– Ale wiecie... warto by się zastanowić: gdzie też my to ugotujemy?
Jan, już uspokojony, zaproponował kamieniołomy. Były oddalone nie więcej nad 
trzysta 
metrów; znajdowały się tam niewidoczne doły, gdzie można było rozpalić ogień nie 
będąc 
widzianym. Lecz kiedy już tam przybyli, wyłoniły się rozmaite trudności. Przede 
wszystkim 
sprawa drzewa; na szczęście znaleźli taczki dozorcy drogowego, które Lapoulle 
rozłupał 
uderzeniami obcasa. Nie było też wcale wody do picia. W ciągu dnia silnie 
operujące słońce 
osuszyło niewielkie naturalne zbiorniki deszczówki. Była wprawdzie pompa, lecz 
znajdowała się 
zbyt daleko – w zamku Tour ? Glaire – i stano tam w kolejce aż do północy; 
dobrze jeszcze, jeśli ci 
w tłoku który z kolegów szturchnięciem nie wywrócił menażki. Go się zaś tyczy 
kilku okolicznych 
studzien, te wyschły już od dwóch dni; wydobywano z nich tylko błoto Pozostawała 
jedynie woda 
z Mozy, której brzeg znajdował się po drugiej stronie drogi.
– Idę z tam z kociołkiem – zaproponował Jan. Żachnęli się wszyscy.
– O, nie! Nie chcemy się struć! Tam pełno trupów...
Istotnie Moza toczyła na swych falach zwłoki ludzkie i końskie. Widywano je co 
chwila, jak 
płynęły z wydętymi brzuchami, już zielonawe, w rozkładzie. Wiele zatrzymywało 
się wśród 
przybrzeżnych traw i zatruwając powietrze tkwiło tam, wprawiane prądem w 
ustawiczne drżenie. 
A prawie wszyscy żołnierze, którzy się napili tej wstrętnej wody, dostawali 
mdłości i chorowali na 
dyzenterię. Bądź co bądź, wypadło zdecydować się.
Maurycy wyjaśnił, że woda po przegotowaniu przestaje być szkodliwa.
– Więc ja idę – powtórzył Jan zabierając z sobą Lapoulle’a.
Gdy napełniony wodą, z mięsem wrzuconym do środka, kocioł znalazł się wreszcie 
na ogniu, 
zapadł już zupełny mrok. Loubet obrał buraki, aby je ugotować w rosole: 
prawdziwy frykas – nie 
z tej ziemi – jak powiedział. I wszyscy podsycali płomień podsuwając pod kocioł 
resztki taczek. 
Wielkie cienie tańczyły dziwacznie w głębi skalnej wnęki. Następnie, niezdolni 
już czekać dłużej, 
rzucili się na ohydny rosół, rozdzielili mięsiwo błędnymi, drżącymi palcami, w 
pośpiechu 
poniechawszy nawet użycia noża. Lecz mimo woli dławił. ich wstręt. Szczególnie 
też dotkliwie 
odczuwali brak soli. Żołądki odmawiały zatrzymania tej mdłej miazgi buraczanej, 
tych kawałków 
na pół uwarzonego mięsa, lepkiego, o posmaku gliny. Prawie natychmiast wystąpiły 
torsje. Pache 
musiał przerwać jedzenie; Chouteau i Loubet obrzucili wyzwiskami tę diabelską 
szkapę, z której 
z takim trudem udało im się przyrządzić strawę wywołującą bóle brzucha. Jeden 
Lapoulle najadł 
się obficie; ale o mało nie umarł w nocy, gdy wrócił wraz z trzema towarzyszami 
pod topole nad 
kanałem, aby się tam ułożyć do snu.
Po drodze Maurycy, ująwszy pod ramię Jana, bez słowa pociągnął go na boczną 
ścieżkę. Czuł 
zajadły wstręt do kolegów; powziął zamiar udania się na noc do lasu, w którym 
spędził pierwszą 
noc. Był to dobry pomysł, który Jan pochwalił, rozłożywszy się na stoku, na 
całkiem suchej ziemi 
osłoniętej gęstym listowiem. Pozostali tam aż do pełni dnia, przespawszy się 
nawet głębokim snem, 
który im przywrócił trochę sił.
Nazajutrz był czwartek. Lecz sami już nie wiedzieli, jak żyją... Byli po prostu 
zadowoleni, że 
piękna pogoda zdawała się ustalona. Jan skłonił Maurycego do powrotu nad brzeg 
kanału, aby 
zobaczyć, czy ich pułk nie ma tego dnia wyruszyć. Co dzień następował teraz 
odjazd partii jeńców; 
były to kolumny liczące po tysiąc do tysiąca dwustu ludzi, których kierowano do 
twierdz 
niemieckich. W przeddzień widziano przed pruskim posterunkiem transport oficerów 
i generałów 
udających się na pociąg do Pont-?-Mousson. Wszystkich ogarniała gorączkowa chęć 
opuszczenia 
tego straszliwego Obozu Niedoli. Ach, gdyby ich kolej nadeszła! I kiedy 
odnaleźli sto szósty pułk, 
wciąż jeszcze biwakujący na brzegu w rosnącym bezładzie tylu cierpień, wpadli 
wręcz w rozpacz.
A jednak tego dnia Jan i Maurycy mieli pewność, że się najedzą. Od rana 
rozwijała się ponad 
kanałem wymiana handlowa między jeńcami a Bawarczykami: rzucano im pieniądze 
zawiązane 
w chustkę, a oni odrzucali ją z porcją żołnierskiego razowca lub lichego, ledwo 
wysuszonego 
tytoniu. Nawet żołnierzom nie mającym pieniędzy udało się robić interesy: 
ciskali białe rękawiczki 
służbowe, na które tamci zdawali się łasi. I tak przez dwie godziny wzdłuż 
kanału fruwały paczki 
wymieniane tym barbarzyńskim, prymitywnym sposobem. Gdy wszakże Maurycy przesłał 
owiniętą w krawat monetę jednofrankową, stojący naprzeciwko Bawarczyk rzucił 
chleb tak 
niezręcznie czy też może tak złośliwie, że boCh?nek wpadł do wody. Wśród Niemców. 
wybuchnęły gromkie śmiechy. Maurycy uparł się, ponawiając dwukrotnie swoje próby, 
i za 
każdym razem chleb wpadał do wody. Nie – bawem, zaalarmowani śmiechami zbiegli 
się 
oficerowie i pod groźbą surowych kar zabronili żołnierzom sprzedawać cośkolwiek 
jeńcom. 
Handel ustał. Jan musiał uspokajać Maurycego, który wygrażał pięściami tym 
złodziejom, wołając, 
by mu zwrócili jego monety.
Dzień ten, lubo słoneczny, również okazał się straszny, dwukrotnie bowiem 
rozległy się 
sygnały trąbek. Posłuszny tym apelom Jan udał się przed szopę, gdzie jakoby 
miano rozdawać 
żywność. Lecz za każdym razem wracał z niczym oberwawszy tylko kilka 
szturchańców w tłoku. 
Prusacy, tak przecie znakomicie zorganizowani, nadal okazywali brutalne 
niedbalstwo wobec 
zwyciężonej armii. Na skutek reklamacji ze strony generałów Douay i Lebrun 
sprowadzili 
wreszcie kilka baranów i wozy z chlebem; ale tak słabe przedsięwzięli środki 
ostrożności, że 
barany wykradziono, a wozy obrabowano tuż za mostem, tak iż oddziały obozujące 
dalej niż o sto 
metrów nadal nic nie otrzymywały. Jedli jedynie łaziki, obdzieracze konwojów. 
Toteż Jan, 
przewąchawszy – jak powiadał – ten fortel, podprowadził w końcu Maurycego tuż 
pod most, aby 
także czatować na pożywienie...
Dochodziła już godzina czwarta; w ten piękny dzień byli oni wciąż jeszcze na 
czczo, gdy nagle, 
ku swej radości, spostrzegli Delaherche’a. Kilku mieszczan sedańskich uzyskało, 
po usilnych 
zabiegach, zezwolenie, udania się do obozu jeńców, aby im zanieść trochę 
żywności; Maurycy 
nieraz wyrażał zdziwienie, że nie otrzymuje żadnej wiadomości od siostry. Z 
daleka rozpoznali 
Delaherche’a dźwigającego koszyk i trzymającego pod każdą, pachą boCh?nek chleba; 
rzucili się 
ku niemu, lecz znowu przyszli za późno: taki się wytworzył ścisk, że utkwił w 
nim kosz oraz jeden 
z chlebów; uniesione przez tłum przepadły, tak iż fabrykant sam nie wiedział, w 
jaki sposób mu je 
porwano.
– Ach, moi biedacy! – wyjąkał osłupiały, wstrząśnięty, on, co przybywał z 
uśmiechem na 
ustach, z dobroduszną i przystępną miną człeka dbającego o popularność.
Jan zawładnął ostatnim chlebem i bronił do niego przystępu; potem, podczas gdy 
obaj 
przysiadłszy na skraju drogi pożerali go wielkimi kęsami, Delaherche opowiadał 
nowiny. Żona, 
dzięki Bogu, ma się doskonale. Niepokoi go tylko stan pułkownika, który wpadł w 
ogromne 
przygnębienie, chociaż jego matka nadal od rana do wieczora dotrzymuje mu 
towarzystwa. – 
A moja siostra? – spytał Maurycy.
– Pańska siostra... Ach prawda!... Towarzyszyła mi tu; to ona niosła te dwa 
bochenki. Tylko 
musiała zostać tam, po drugiej stronie kanału. Strażnik za nic nie zgodził się 
ją przepuścić... Wiecie, 
że Prusacy surowo zabronili kobietom wstępu na półwysep.
Zaczął opowiadać o Henrietcie, o jej daremnych usiłowaniach odwiedzenia brata i 
przyjścia 
mu z pomocą. Przypadek zetknął ją w Sedanie twarzą w twarz z kuzynem Guntherem, 
kapitanem 
gwardii pruskiej. Przechodził z miną oschłą i surową, udając, że jej nie poznaje. 
Ona, bliska 
omdlenia na widok jak gdyby jednego z morderców męża, z początku przyśpieszyła 
kroku. Potem, 
pod wpływem nagłego odruchu, którego by sama nie potrafiła wyjaśnić, zawróciła i 
powiedziała 
mu wszystko o śmierci Weissa, opowiedziała twardo, tonem wyrzutu. A on tę 
wiadomość 
o strasznej śmierci krewnego skwitował niewyraźnym gestem. Cóż... taka jest 
wojna, on także 
mógł być zabity. Po jego żołnierskiej twarzy przemknęło tylko leciuchne drżenie. 
Potem, kiedy mu 
powiedziała o swym bracie, jeńcu, błagając o wstawiennictwo, aby mogła go 
odwiedzić, odmówił 
jakichkolwiek interwencji. Zakaz był wyraźny; Gunther o niemieckich 
zarządzeniach mówił jak 
o religii. Rozstając się z nim, Henrietta doznała wrażenia, że czuł się we 
Francji jak sędzia 
wymierzający sprawiedliwość, pełen nieustępliwości i buty odwiecznego wroga 
wzrosłego 
w nienawiści względem ujarzmionej rasy.
– No, w każdym razie – zakończył Delaherche – dziś jesteście syci. Tylko obawiam 
się, że już 
nie zdołamy otrzymać powtórnego pozwolenia.
Spytał, czy nie mają jakich zleceń. Podjął się uprzejmie dostarczenia kreślonych 
ołówkiem 
listów, powierzonych mu przez innych żołnierzy: widziano bowiem, jak Bawarczycy 
ze śmiechem 
zapalali fajki listami, które obiecywali doręczyć.
Kiedy odchodzącego Delaherche’a Maurycy i Jan odprowadzali aż do mostu, 
fabrykant nagle 
wykrzyknął:
– Ale, patrzcie! To ona, tam, Henrietta! O, widzicie, jak powiewa chusteczką.
Poza linią straży, istotnie, wśród tłumu widać było drobną delikatną twarzyczkę 
– biały punkt 
migocący w słońcu. I każdy z nich, bardzo wzruszony, ze zwilgotniałymi oczyma, 
odpowiedział 
zapamiętałym machaniem dłonią.
Nazajutrz, w piątek, Maurycy przeżył najokropniejszy swój dzień. Wprawdzie 
spędził w lasku 
jeszcze jedną dobrą noc i znów zaspokoił głód, gdyż Jan odkrył w zamku Villette 
kobietę 
sprzedającą chleb po dziesięć franków za funt. Lecz tego dnia byli świadkami 
koszmarnej sceny, 
której wspomnienie długo ich prześladowało.
W przeddzień Chouteau zauważył, że Pache już się nie skarży, że ma minę 
roztargnioną 
i zadowoloną jak ktoś, kto najadł się do syta. Od razu przyszło mu na myśl, że 
„milczek” musi 
gdzieś mieć kryjówkę, zwłaszcza iż tego ranka stwierdził jego prawie godzinną 
nieobecność, 
a potem widział go wracającego ze skrytym uśmieszkiem i z pełnymi ustami. Z 
pewnością trafiła 
mu się gratka: żywność zgarnięta przy okazji jakiejś bójki. I Chouteau począł 
judzić Loubeta, 
a szczególnie Lapoulle’a. Ha! Co za wstrętny typ! Mając co jeść, nie podzielił 
się z kolegami!
– Wiecie co? Dziś wieczór pójdziemy za nim... Zobaczymy, czy się ośmieli sam 
obżerać, 
kiedy tuż obok niego bractwo zdycha z głodu.
– Tak! Tak! Pójdziemy za nim! – przywtórzył zapalczywie Lapoulle. – Zobaczymy!
Zaciskał pięści; sama nadzieja jedzenia przyprawiała go o szał. Jego potężny 
apetyt dokuczał 
mu dotkliwiej niż innym, udręka dochodziła do tego, że próbował żuć trawę. Od 
przedednia, od 
owej nocy, gdy konina z burakami nabawiła go silnej dyzenterii, Lapoulle nic nie 
miał w ustach; 
a był, pomimo siły, tak ciężki i niezgrabny, że w zamieszaniu podczas rabunku 
żywności nigdy nic 
nie zdołał schwycić. Krwią by zapłacił za funt chleba.
Z zapadnięciem nocy Pache wśliznął się między drzewa Tour ? Glaire, a trójka 
tamtych 
ostrożnie pomknęła za nim.
– Nie powinien się domyślić – powtarzał Chouteau. – Uważajcie, bo może się 
odwrócić.
Lecz uszedłszy sto metrów Pache widocznie myślał, że jest sam, gdyż zaczął iść 
szybkim 
krokiem nie oglądając się wstecz. Z łatwością mogli zdążać jego śladem aż do 
sąsiednich 
kamieniołomów; byli tuż za nim, kiedy odsuwał właśnie dwa duże kamienie, aby 
wydobyć spod 
nich pół bochenka chleba. Była to reszta jego zapasu; miał jeszcze tego na jeden 
posiłek. – Do 
pioruna! Ty draniu! – ryknął Lapoulle. – To dlatega się chowasz!... Dasz mi to, 
to moja część!
Oddać swój chleb? Z jakiej racji? Choć był wątły, wyprostował się gniewnie, z 
całych sił 
przyciskając do serca chleb. On także jest głodny!
– Stul gębę, słyszysz! To moje!
Następnie na widok wzniesionej pięści Lapoulle’a puścił się pędem, zbiegając 
z kamieniołomów ku nagim terenom, w stronę Donchery. Tamci trzej gonili go, 
zdyszani, co sił 
w nogach. Ale on zyskiwał na czasie – lżejszy, gnany takim strachem, tak 
zawzięty w chęci 
zachowania swego dobra, iż, rzekłbyś, wiatr go unosił. Przebiegł prawic kilometr, 
zbliżał się do 
lasku, gdy spotkał Jana i Maurycego powracających do nocnego legowiska. Po 
drodze rzucił im 
rozpaczliwy okrzyk, a tymczasem oni, zdumieni tym polowaniem na człowieka, stali 
na skraju 
pola, skąd widzieli całą scenę.
Pech chciał, że Pache potknął się o kamień i runął na ziemię. Tamci już dopadali, 
klnąc, wyjąc, 
chłostani biegiem, podobni do wilków w pościgu za zdobyczą.
– Dawaj to, do pioruna! – wrzasnął Lapoulle. – A nie, to zrobię z tobą 
porządek!...
I znowu wznosił pięść, gdy Chouteau podał mu szeroko otwarty ów wąski nóż, który 
mu 
posłużył do zarżnięcia konia.
– Masz! Nóż...
Wtedy Jan poskoczył naprzód, aby zapobiec nieszczęściu. On też już tracił głowę, 
mówił, że 
wsadzi ich do aresztu, co słysząc Loubet nazwał go Prusakiem, śmiejąc się przy 
tym zjadliwie; nie 
było już bowiem dowódców, a komenderowali jedynie Prusacy...
– Do stu piorunów – powtarzał Lapoulle – oddasz mi to?! Pobladły z trwogi Pache 
jednak 
coraz mocniej przyciskał chleb do
piersi, z uporem wygłodniałego chłopa, który nie wypuści nic ze swej własności.
– Nie!
Wtedy nastąpił koniec: zbir wraził mu nóż w gardło tak gwałtownie, że 
nieszczęśnik nawet nie 
krzyknął. Ramiona jego rozluźniły się, kawałek chleba stoczył się na ziemię, 
zalany wytrysłą 
krwią...
W obliczu tej niedorzecznej a furiackiej zbrodni Maurycy, dotychczas nieruchomy, 
jak gdyby 
nagle oszalał. Począł wygrażać trzem łotrom, dygocąc całym ciałem; nazywał ich 
mordercami. 
Lecz Lapoulle zdawał się nie słyszeć. Nie podnosząc się z ziemi, przykucnął obok 
trupa i pożerał 
chleb, obryzgany czerwonymi kroplami, z dziką tępotą, jakby oszołomiony głośnym 
kłapaniem 
własnych szczęk; a Chouteau i Loubet, patrząc na tę straszliwą postać, nie 
śmieli nawet upomnieć 
się o swoje porcje...
Noc zapadła zupełna, noc jasna, pogodna pod rozgwieżdżonym niebem. Maurycy z 
Janem 
doszedłszy do lasku widzieli już tylko Lapoulle’a samotnie włóczącego się wzdłuż 
Mozy. Tamci 
dwaj zniknęli: zapewne wrócili nad brzeg kanału, zaniepokojeni tym, co 
pozostawiali za sobą... On, 
przeciwnie, jak gdyby lękał się wracać tam, do kolegów. Po oszołomieniu zbrodnią, 
ociężały 
trawieniem zbyt pośpiesznie pochłoniętej sporej porcji chleba, najwidoczniej 
szarpany był 
niepokojem zmuszającym go do ruchu, nie śmiejąc wracać drogą, którą zagradzał 
trup, drepcąc bez 
końca nad wodą chwiejnym, niezdecydowanym krokiem. Czy na dnie tej mrocznej 
duszy budził 
się wyrzut sumienia? Czy był to tylko lęk przed wykryciem zbrodni? Chodził tam i 
z powrotem jak 
zwierzę przed prętami klatki, odczuwając nagłą a wciąż rosnącą potrzebę ucieczki, 
dokuczliwą jak 
fizyczny ból; czuł, że umrze, jeżeli jej nie zaspokoi. Prędzej, biegiem, musiał 
natychmiast 
wydostać się z więzienia, w którym dokonał zabójstwa. Jednak osunął się i długo 
przeleżał wśród 
nadbrzeżnych traw.
Wzburzony Maurycy mówił do Jana:
– Słuchaj, ja tu nie mogę dłużej zostać. Zapewniam cię, że oszaleję... Dziwi 
mnie, że ciało 
wytrzymało: nie czuję się zbyt źle. Lecz głowa wypowiada posłuszeństwo, tak! 
Wypowiada 
posłuszeństwo, to pewna! Jeżeli zostawisz mnie jeszcze choćby jeden dzień w tym 
piekle, jestem 
zgubiony... Proszę cię, chodźmy stąd, chodźmy natychmiast!
I począł wykładać mu niedorzeczne plany ucieczki. Przeprawią się wpław przez 
Mozę, rzucą 
się na strażników, poduszą ich kawałkiem postronka, który ma w kieszeni; albo 
zatłuką ich 
kamieniami; lub wreszcie przekupią pieniędzmi i przebiorą się w ich mundury, aby 
przejść linie 
pruskie...
– Daj pokój, chłopaczku! – powtarzał z desperacją Jan. – Strach mnie bierze, gdy 
słyszę, jakie 
pleciesz głupstwa. Czy to rozsądne, czy to wszystko da się wykonać?... No, 
zobaczymy jutro... On 
sam, chociaż mu również zalewał serce gniew i wstręt, zachowywał trzeźwość 
umysłu poprzez 
osłabienie głodem, wśród koszmarów tego bytowania sięgającego dna człowieczego 
upodlenia. 
I kiedy jego towarzysz szalał coraz bardziej i chciał rzucić się do Mozy, Jan 
musiał go 
powstrzymywać, nawet gwałtem, z oczami pełnymi łez, błagając i strofując go na 
przemian.
Wtem powiedział:
– Oho! Patrz!
Usłyszeli plusk wody i ujrzeli Lapoulle’a, który snadź zdecydował się popłynąć, 
zdjąwszy 
płaszcz, aby mu nie krępował ruchów, i plama jego koszuli odcinała się bardzo 
widoczną białością 
wśród ruchliwego ciemnego nurtu. Płynął powoli pod prąd, zapewne wypatrując 
dogodnego 
miejsca, którędy mógłby się wydostać na ląd, podczas gdy na drugim brzegu widać 
było doskonale 
szczupłe sylwetki nieruchomych wartowników. Nagły blask rozdarł ciemności, huk 
strzału 
potoczył się aż ku skałom Montimont. Woda na chwilę zaburzyła się jak od 
uderzenia pary 
strwożonych wioseł. I to było wszystko: ciało Lapoulle’a – biała plama – poczęło 
bezwładnie 
spływać z prądem.
Nazajutrz, w sobotę, zaraz o świcie Jan zaprowadził Maurycego na miejsce 
obozowiska sto 
szóstego pułku, z nowym przypływem nadziei, że tego dnia już odjadą. Lecz 
rozkazu nie było, 
pułk wydawał się jakby zapomniany. Dużo wojska odeszło, półwysep pustoszał, a ci, 
których 
pozostawiono, wpadali w chorobliwe przygnębienie. W czasie tego tak wolno 
wlokącego się 
tygodnia w tym piekle kiełkowało i wzrastało szaleństwo. Z ustaniem deszczów, w 
ciężkim 
skwarze rodzaj udręki tylko się zmienił. Nadmierne upały wyczerpywały ludzi do 
cna, nadając 
wypadkom dyzenterii postać groźnej epidemii. Wydzieliny, odchody całej tej 
chorej armii 
zatruwały powietrze cuchnącymi wyziewami. Nie sposób było iść brzegiem Mozy ani 
też kanału, 
tak silny smród bił z pogrążonych w wodzie trupów koni i żołnierzy, gnijących 
wśród zarośli. A na 
polach, od koni padłych z głodu wiało tak gwałtownie zarazą, że Prusacy 
zaczynający się obawiać 
o siebie sprowadzili łopaty i oskardy i kazali jeńcom zakopywać zwłoki.
Głodowanie jednak tej soboty ustało. Ponieważ było ich już mniej, a żywność 
przybywała ze 
wszystkich stron, krańcowy niedostatek w jednej chwili zmienił się w pełnię 
obfitości. Było do 
woli chleba, mięsa, nawet wina, jadło się od wschodu do zachodu słońca. Noc 
zapadła – a oni 
wciąż jedli i jedli, i tak aż do rana. Wielu przypłaciło to życiem.
Przez cały ten dzień Jan miał tylko jedno zajęcie: pilnować Maurycego, który mu 
się wydawał 
zdolny do wszelkich szaleństw. Podniecony wypitym winem, zapowiadał, że pójdzie 
spoliczkować oficera niemieckiego, po to tylko, by go stąd zabrano.
Wieczorem, odkrywszy w zabudowaniach folwarcznych Tour ? Glaire wolny kąt w 
piwnicy, 
Jan uznał za rozsądne udać się tam wraz z towarzyszem: może go uspokoi smacznie 
przespana noc. 
Lecz ta noc właśnie okazała się najstraszniejsza: była to noc grozy, podczas 
której nie mogli 
zmrużyć oczu. W piwnicy było pełno żołnierzy; dwaj leżeli wyciągnięci w tym 
samym kącie, 
konali, zżerani dyzenterią. I od chwili gdy ciemność stała się zupełna, nie 
umilkły już głuche skargi, 
krzyki nieartykułowane, trwała agonia, rzężenie coraz potężniało. W głębi 
ciemności rzężenie to 
stawało się tak potworne, że ludzie leżący obok, chcąc spać, złościli się, 
krzyczeli na umierających, 
aby zamilkli. Rzężenie jednak wciąż trwało, powracało, wybijało się ponad 
wszystko dokoła, 
podczas gdy z nadworza dolatywał pijacki wrzask kolegów, którzy jeszcze 
ucztowali, nie mogąc 
się nasycić.
Wtedy Maurycego poczęła ogarniać rozpacz. Spróbował uciec przed tą skargą 
straszliwego 
bólu, która zraszała mu skórę potem śmiertelnego lęku; lecz gdy, wstawszy 
omackiem, uczuł, że 
depce czyjeś ciało, opadł na ziemię i uwiązł wśród konających. I nawet nie 
usiłował już wydostać 
się. Odżywała w pamięci cała przeraźliwa klęska – od chwili wymarszu z Reims aż 
do porażki pod 
Sedanem. Zdawało mu się, że Kalwaria armii Châlons kończy się dopiero tej nocy 
w nieprzeniknionej ciemności piwnicy, gdzie rzężą dwaj żołnierze przeszkadzając 
spać kolegom. 
Armia straceńcza, całopalne stado wysłane na ofiarę, które zapłaciło za winy 
wszystkich 
czerwonym strumieniem swojej krwi na każdej ze Stacji tej męki. A teraz, pobita 
bezsławnie, 
oplwana, ugina się pod tą niezasłużoną, aż tak ostrą karą. Było to zbyt wiele, 
unosił go gniew 
i żądza sprawiedliwości, paliła potrzeba odwetu na losie.
Gdy nadszedł świt, jeden z żołnierzy był już martwy, drugi wciąż jeszcze rzęził. 
– Chodźmy, 
synku – powiedział Jan łagodnie. – Pójdziemy na świeże powietrze, to będzie 
najlepiej.
Ale na dworze, w poświacie ciepłego już poranka, gdy obaj szli brzegiem i 
znaleźli się 
w pobliżu wioski Iges, Maurycy uniósł się jeszcze bardziej: wyciągając pięść tam, 
ku rozległemu 
jasnemu widnokręgowi pola bitwy – z płaskowzgórzem Illy na wprost, z Saint-
Menges na lewo, 
z lasem Garenne na prawo – zawołał:
– Nie! Nie! Ja już nie mogę, nie mogę dłużej na to patrzeć! To ten widok przede 
mną szarpie 
mi serce i rozsadza czaszkę... Zabierz mnie stąd, zabierz mnie natychmiast!
Owego dnia była znów niedziela. Od Sedanu dobiegały dźwięki dzwonów, a tymczasem 
z oddali słychać było niemiecką muzykę. Lecz sto szósty pułk wciąż jeszcze nie 
miał rozkazu i Jan, 
przestraszony wzmagającym się rozstrojem nerwowym Maurycego, zdecydował się 
spróbować 
środka, nad którym medytował od poprzedniego dnia.
Przed posterunkiem pruskim na drodze przygotowywano wymarsz innego pułku: 
piątego 
liniowego. W kolumnie panowało ogromne zamieszanie i ile władający językiem 
francuskim 
oficer nie mógł sobie dać rady ze spisaniem jej składu. Tedy obaj, zdarłszy z 
mundurów kołnierze 
i guziki, aby ich nie zdradziły numery, przemknęli się w ciżbie, przekroczyli 
most i znaleźli się na 
zewnątrz obozu. Widocznie Chouteau i Loubet wpadli na ten sam pomysł, Maurycy i 
Jan 
spostrzegli ich bowiem z tyłu za sobą, rzucających spode łba niespokojne 
spojrzenia morderców.
Ach, co za ulga w tej pierwszej radosnej chwili! Tam, na zewnątrz, wydawało się, 
że to 
zmartwychwstanie: żywe światło, powietrze bez granic, przebudzenie umajone 
nawrotem 
wszystkich nadziei. Jakikolwiek czekał ich teraz los, nie drżeli już przed nim, 
śmiali się z niego, 
pozostawiając za sobą tę straszliwą zmorę: Obóz Niedoli. III
Tego ranka Jan i Maurycy po raz ostatni usłyszeli wesołe granie trąbek 
francuskich. Szli teraz 
drogą w kierunku Niemiec, wśród stada jeńców eskortowanych z przodu, z tyłu i z 
obydwu stron 
po bokach przez plutony żołnierzy pruskich w rynsztunku bojowym, z bagnetem. na 
karabinie. Na 
każdym postoju słychać było tylko trąbki niemieckie o brzmieniu ostrym i smutnym.
Maurycy ku swej radości stwierdził, że kolumna skręca na lewo, aby przeciąć 
Sedan. Może 
uda mu się raz jeszcze zobaczyć siostrę. Lecz pięć kilometrów oddzielających 
półwysep Iges od 
miasta wystarczyło, by rozwiać jego radość z powodu wyjścia z tej kloaki, gdzie 
konał przez 
dziesięć dni. Teraz była to inna męka – ten żałosny pochód jeńców, żołnierzy bez 
broni, 
prowadzonych jak barany drepcące pośpiesznie i lękliwie. Obdarci, brudni, 
wychudzeni 
całotygodniowym postem, podobni byli już tylko do włóczęgów, podejrzanych 
łazików 
zagarniętych przez żandarmów. Już na przedmieściu Torcy na widok przystających 
po drodze 
mężczyzn oraz kobiet, wyglądających w progach domów z wyrazem chmurnego 
politowania, 
Maurycego zdławiła fala wstydu; spuścił głowę, a w ustach poczuł gorycz. Jan – 
obdarzony 
trzeźwiejszym umysłem i odporniejszą naturą – myślał tylko o ich głupocie: że 
też żaden z nich nie 
zabrał po bochenku chleba; w gorączce wymarszu udali się w drogę na czczo; znów 
tedy głód 
podcinał im nogi. Inni jeńcy snadź byli w tym samym położeniu, gdyż wielu 
wyjmowało pieniądze 
błagając, aby im coś sprzedano. Jeden z nich, bardzo wysoki, o chorowitym 
wyglądzie, potrząsał 
błyszczącą złotą monetą, wyciągając długie ramię ponad głowami żołnierzy z 
eskorty, 
zrozpaczony, że nic nie znajduje do nabycia. Wte – dy właśnie wypatrujący pilnie 
na wszystkie 
strony Jan spostrzegł z daleka przed piekarnią z tuzin chlebów ułożonych w stos. 
Wnet, 
wyprzedzając innych, cisnął franka i chciał wziąć dwa bochenki. A gdy znajdujący 
się obok niego 
Prusak odpychał go brutalnie, Jan nie ustępował, uparł się, aby podnieść 
przynajmniej swoje 
pieniądze; lecz już nadbiegał kapitan sprawujący dozór nad kolumną – mały, łysy, 
z bezczelnym 
wyrazem twarzy. Wzniósł kolbę rewolweru, przysięgając, że rozwali łeb pierwszemu, 
kto się 
ośmieli ruszyć. Wszyscy skulili ramiona, spuścili oczy i marsz trwał dalej, z 
głuchym tupotem nóg 
drżącego głuchą pasją, ujarzmionego stada.
– Och, spoliczkować go, tego właśnie! – wyszeptał gorąco Jan. – Wyrżnąć go w 
pysk, wybić 
mu zęby wierzchem dłoni!
Odtąd widok kapitana, tej gęby prowokującej do rękoczynów, stał mu się nieznośny. 
Zresztą 
wkraczali do Sedanu, mijali most na Mozie i brutalne sceny jęły się powtarzać, 
mnożyć. Jakaś 
kobieta – przypuszczalnie matka chcąca uściskać syna, młodziutkiego sierżanta – 
została 
odepchnięta uderzeniem kolby tak gwałtownie, że upadła na ziemię. Na placu 
Turenne’a 
poturbowano grupę mieszczan za to, że rzucali jeńcom żywność. Na Grande-Rue 
jednego z nich, 
który pośliznął się biorąc butelkę ofiarowaną przez jakąś panią, poderwano z 
ziemi kopniakami. 
Sedan, tygodniami patrzący na ten żałosny pochód rozgromionej trzody popędzanej 
kijami, nie 
mógł przywyknąć do tego widoku; za każdym przemarszem wzbierał głuchą gorączką 
litości 
i buntu.
Tymczasem i Jan również wspomniał Henriettę – i raptem przyszedł mu do głowy 
Delaherche. 
Trącił łokciem przyjaciela.
– Uważaj, jeżeli będziemy szli tamtą ulicą!
Istotnie, z chwilą gdy wkroczyli w ulicę Maqua, spostrzegli z daleka liczne 
głowy wychylone 
z jednego z ogromnych okien fabryki. Niebawem poznali Delaherche’a i jego żonę 
Gilbertę, 
wspartych na łokciach; za nimi widniała wyprostowana, wysoka, surowa postać 
starej pani 
Delaherche. Mieli zapas chleba; fabrykant rzucał bochenki zgłodniałym jeńcom, 
wyciągającym 
błagalnie drżące ręce.
Maurycy od razu zauważył, że nie ma wśród nich siostry. Jan, zaniepokojony 
widokiem 
śmigających bochenków, obawiał się, żeby nie zabrakło dla nich. Zamachał dłonią 
wołając:
– Dla nas! Dla nas! Dla Delaherche’ów była to niespodzianka prawie radosna. Ich 
pobladłe ze 
współczucia twarze rozjaśniły się; gestami dawali wyraz radości ze spotkania. A 
Gilberta uparła 
się, że sama ciśnie ostatni boCh?nek w ręce Jana; uczyniła to z tak czarującą 
niezręcznością, że aż 
wybuchnęła swym wdzięcznym śmiechem.
Nie mogąc się zatrzymać, Maurycy rzucił tylko przelotnie w przejściu pełne 
niepokoju 
pytanie:
– A Henrietta? Henrietta?
Delaherche odpowiedział długim zdaniem. Lecz głos jego zagubił się w tupocie nóg. 
Widać 
zrozumiał, że młodzieniec nie dosłyszał, począł bowiem zawzięcie gestykulować, 
powtarzając 
zwłaszcza jeden ruch wskazujący na południe. Kolumna wstępowała już w ulicę du 
Ménil; front 
fabryki zniknął wraz z trzema wychylonymi głowami, podczas gdy jedna ręka 
powiewała 
chusteczką.
– Co on mówił? – spytał Jan. Maurycy, strapiony, spoglądał za siebie, na próżno.
– Nie wiem, nie zrozumiałem... Teraz nie zaznam spokoju, dopóki nie otrzymam 
wiadomości.
Tupot trwał; Prusacy z brutalnością zwycięzców przyśpieszali marsz; stado wyszło 
z Sedanu 
ulicą du Ménil, wyciągnięte w wąski sznur, pędzące jakby w strachu przed psami.
Gdy mijali Bazeilles, Jan i Maurycy pomyśleli o Weissie, szukając wzrokiem 
popiołów tak 
dzielnie bronionego domku. Tam, w Obozie Niedoli, opowiadano im o zniszczeniu 
miasteczka, 
o pożarach, o masakrach, lecz to, co widzieli, przechodziło wszelkie wyobrażenie. 
Po dwunastu 
dniach jeszcze dymiły kupy gruzów; z uszkodzonych murów nie zostało nawet 
dziesięć całych 
domów. Lecz przecie pocieszył ich nieco widok napotykanych po drodze taczek i 
wózków 
zapełnionych bawarskimi kaskami i karabinami zebranymi po walce. Ten dowód, że 
zabito dużo 
owych morderców i podpalaczy, sprawiał im ulgę. W Douzy zarządzony został 
dłuższy postój, aby 
pozwolić ludziom posilić się. Przybyto tam nie bez cierpień. Wyczerpani bowiem 
głodem jeńcy 
bardzo szybko męczyli się; ci, co się w przeddzień objedli, mieli teraz zawroty 
głowy, wlekli się 
ociężale, na chwiejnych nogach, gdyż obżarstwo miast wrócić im utracone siły 
jeszcze ich bardziej 
osłabiło. Toteż kiedy zatrzymano się na łące, na lewo od wioski, nieszczęśliwcy, 
rezygnując 
z jedzenia, osunęli się na trawę. Nie było wina; miłosierne niewiasty, które 
chciały podejść 
z butelkami, zostały przepędzone przez straże. Jedna z nich, przestraszona, 
upadła i zwichnęła 
nogę; stąd – krzyki, łzy, długa gorsząca scena, podczas gdy Prusacy, 
skonfiskowawszy flaszki, 
raczyli się winem. Ta pełna litości czułość wieśniaków w stosunku do biednych 
żołnierzy 
prowadzonych do niewoli objawiała się na każdym kroku; natomiast wobec generałów 
zachowywali się, jak powiadano, szorstko i nieżyczliwie. W samym. Douzy przed 
kilku dniami 
mieszkańcy powitali wrzaskami i gwizdaniem grupę generałów zwolnionych na słowo 
honoru 
i udających się do Pont-é-Mousson. Dla oficerów drogi nie były bezpieczne: różni 
ludzie 
w mundurach, zbiegli żołnierze, może dezerterzy, rzucali się na nich z widłami, 
chcieli ich 
mordować jako tchórzów i sprzedawczyków napiętnowanych ową legendą o zdradzie; i 
jeszcze po 
dwudziestu latach miała trwać w tych wsiach klątwa rzucona na wszystkich 
dowódców, którzy 
nosili epolety.
Maurycy i Jan zjedli połowę swego chleba; udało im się nawet popić to kilkoma 
łykami wódki, 
gdyż jakiś dzielny gospodarz zdołał napełnić ich manierki.
Ale straszny był ten ponowny wymarsz. Mieli nocować w Mouzon, lecz chociaż etap 
był 
krótki, trud wydawał się ponad siły. Ludzie, podnosząc się krzyczeli z bólu, tak 
bardzo zmęczone 
ich członki sztywniały podczas lada wypoczynku. Ci, których stopy krwawiły – a 
takich było wielu 
– pozdejmowali buty, aby móc iść dalej. Wciąż nękała ich dyzenteria; jeden padł 
już po pierwszym 
kilometrze; trzeba go było usunąć pod skarpę. Niebawem zasłabli dwaj inni; legli 
przy płocie, skąd 
jakaś staruszka zabrała ich dopiero wieczorem. Wszyscy się chwiali wspierając 
się na kijach, które 
Prusacy – może dla pośmiewiska – pozwolili im powycinać na skraju niewielkiego 
lasku. Była to 
już tylko banda oberwańców pokrytych ranami, wynędzniałych, zadyszanych. A 
brutalność 
konwojentów wzmogła się jeszcze; ktokolwiek odchodził na bok – chociażby nawet w 
celu 
załatwienia potrzeby naturalnej – tego kijem zaganiano z powrotem. Na tyłach 
pochodu pluton 
tworzący eskortę miał rozkaz popędzania maruderów bagnetem w krzyże. Kiedy jakiś 
sierżant 
odmówił dalszego marszu, kapitan polecił dwom ludziom wziąć go pod ramiona i 
Wlec; trwało to 
póty, aż nieszczęśnik zgodził się iść znowu. I szczególną mękę sprawiał widok 
tej prowokującej 
gęby: owego niskiego łysego oficera, który nadużywał swej arcypoprawnej 
francuszczyzny, aby 
lżyć jeńców w ich ojczystym języku zdaniami ostrymi i smagającymi jak uderzenia 
szpicrutą.
– Och – powtarzał zapalczywie Maurycy – tego przytrzymać i wypuścić z niego 
wszystką 
krew, kropla po kropli...
Był już u kresu sił, bardziej chory z powstrzymywanego gniewu aniżeli z 
wyczerpania. 
Wszystko go drażniło, nawet te przenikliwe sygnały pruskich trąbek; gotów był 
wyć jak zwierzę, 
tak go to wręcz fizycznie dręczyło. Nigdy chyba nie dojdzie do końca tej 
okropnej podróży, bez 
narażenia się oprawcom! Już tu, kiedy mijano najmniejszą wioszczynę, cierpiał 
okrutnie widząc 
przyglądające mu się z litością kobiety... A cóż to dopiero będzie, gdy wejdzie 
do Niemiec, gdy 
mieszkańcy miast będą się tłoczyli, aby go powitać w przejściu urągliwym 
śmiechem! I wyobrażał 
sobie bydlęce wagony, do których ich wpakują, obrzydliwości i udręki jazdy, 
smętne bytowanie 
w twierdzach, pod zimowym pochmurnym niebem. Nie! Nie! Raczej natychmiastowa 
śmierć, 
raczej zaryzykować, że się padnie na zakręcie drogi na ziemi francuskiej niż 
gnić tam, w głębi 
jakiejś czarnej kazamaty, może całymi miesiącami...
– Słuchaj – zwrócił się półgłosem do idącego obok Jana – poczekamy, aż droga 
wypadnie 
wzdłuż lasu i jednym skokiem umkniemy pomiędzy drzewa... Granica belgijska 
niedaleko, zawsze 
kogoś znajdziemy, aby nas tam zaprowadził...
Na te słowa trzeźwięjszy i rozważniejszy Jan aż zadrżał, chociaż i jemu uczucie 
buntu 
nasuwało myśli o ucieczce.
– Czyś oszalał? Będą strzelali, padniemy tam obydwaj...
Ale Maurycy gestem dał do zrozumienia, że przecież może ich nie trafią... A 
zresztą, jeśli 
nawet zabiją, to trudno, niech tam!...
– No, dobrze – ciągnął Jan – ale cóż my poczniemy potem, w tych mundurach?... 
Widzisz 
przecie, że w okolicy pełno pruskich posterunków. Trzeba by mieć przynajmniej 
inne ubranie... 
Nie, syneczku, to zanadto niebezpieczne, ja ci nie pozwolę na takie szaleństwo.
I musiał go przytrzymywać; ujął go za ramię, przytulił się do niego i tak szli, 
jak gdyby 
wzajemnie się podpierając, a on go wciąż uspokajał, przemawiając tonem 
szorstkiej czułości.
W tej chwili uwagę ich zwróciły jakieś szepty idących za nimi jeń – ców. Byli to 
Chouteau 
i Loubet. Teraz oba draby deptały im po piętach. Chouteau musiał usłyszeć słowa 
Maurycego – 
o tym jego projekcie wypadu w las – i brał go na swój rachunek. Szeptał im 
prosto do ucha:
– Słuchajcie! My się przyłączamy... To doskonała myśl! Paru kolegów już się 
ulotniło... Nie 
damy się przecie zapędzić jak psy do tego ich świńskiego kraju!... Co? 
Wyskoczymy sobie we 
czwórkę na świeże powietrze, dobra?
Maurycy jął się znowu gorączkować i Jan musiał się odwrócić, aby powiedzieć 
kusicielowi:
– Jeżeli ci śpieszno, wal naprzód... Na co jeszcze czekasz?
Pod jasnym spojrzeniem kaprala Chouteau nieco się zmieszał i wyjawił prawdziwy 
powód 
swego nalegania:
– Ano cóż... Jeżeli nas będzie czterech, sprawa pójdzie lepiej... Zawsze jednemu 
czy dwóm 
chyba się uda...
Wtedy energicznym ruchem głowy Jan stanowczo odmówił. Nie ma, powiadał, zaufania 
do 
tego pana... obawia się jakiejś zdrady. I musiał użyć całego swego autorytetu, 
aby Maurycy nie 
uległ, gdyż właśnie nadarzała się sposobność: maszerowano wzdłuż bardzo gęstego 
lasku, 
oddzielonego od drogi jedynie szmatem ziemi obficie zarosłej krzakami. Przebyć 
to pole biegiem, 
zniknąć w gęstwinie – toż to było ocalenie!
Loubet przez cały ten czas milczał. Węszył niespokojnie, bystrym spojrzeniem 
spryciarza 
wypatrywał odpowiedniej chwili, wierny swemu mocnemu postanowieniu, że nie 
będzie próchniał 
w Niemczech. Musiał zdać się na własne nogi i spryt, które zawsze wydobywały go 
z opresji. I oto 
nagle zdecydował się.
– Ech, do licha! Dość mam tego, wieję!...
Jednym susem znalazł się na sąsiednim polu. Chouteau uczynił podobnie i pobiegł 
za nim. 
Natychmiast dwóch Prusaków z eskorty rzuciło się w pogoń. Nikt jakoś nie 
pomyślał o strzelaniu 
do zbiegów. Nastąpiła scena tak krótka, że z początku nie można się – było 
zorientować. Loubet, 
klucząc wśród krzewów, byłby niewątpliwie zdołał umknąć, gdy natomiast mniej 
zwinny 
Chouteau był już prawie schwytany. Lecz nadludzkim wysiłkiem nadrobił drogi, 
runął pod nogi 
kolegi, przewracając go, i podczas gdy dwaj Prusacy rzucili się na leżącego, aby 
go przytrzymać, 
skoczył w las i zniknął. Padło kilka strzałów: przypomniano sobie o karabinach... 
Spróbowano 
nawet urządzić w lesie obławę, która nie dała wyników.
Tymczasem dwaj żołnierze bili leżącego na ziemi Loubeta. Rozwścieczony kapitan 
poskoczył 
ku nim wołając, że należy dać przykład, a po tej zachęcie kopnięcia i uderzenia 
kolbą posypały się 
tak obficie, że kiedy nieszczęśliwego podniesiono, miał złamaną rękę i rozłupaną 
czaszkę, toteż 
zanim doszli do Mouzon, skonał na wózku wieśniaka, który zgodził się go zabrać.
– Widzisz... – szepnął Jan do ucha Maurycemu.
Jednym spojrzeniem tam, w stronę lasu, obydwaj wyrażali swój gniew przeciwko 
zbiegłemu 
bandycie, który teraz był wolny; natomiast odczuwali szczerą litość dla 
nieszczęsnej jego ofiary: 
był to co prawda nicpoń, lecz bądź co bądź chłopak wesoły, zaradny i niegłupi. 
Jak to dziwnie 
bywa w życiu: można być najsprytniejszym, a przecie pewnego dnia wpada się...
W Mouzon, mimo tej straszliwej nauczki, Maurycym znowu owładnęła uporczywa myśl 
o ucieczce.
Jeńcy przybyli w stanie takiego wyczerpania, że Prusacy musieli pomagać im przy 
rozkładaniu 
kilku namiotów oddanych do ich rozporządzenia.
Obóz znajdował się. koło miasta, na niskim i bagnistym terenie, a najgorsze było, 
że 
w przeddzień biwakowała tam inna partia jeńców i teraz ziemia była wręcz pokryta 
nieczystościami: istna kloaka. Aby sobie umożliwić nocleg, trzeba było układać 
szerokie płaskie 
kamienie, których, na szczęście, sporo znaleziono w pobliżu.
Wieczór zresztą upłynął znośniej; nadzór Prusaków nieco zelżał od czasu 
zniknięcia kapitana, 
który przypuszczalnie zakwaterował się w jakiejś gospodzie.
Z początku straże zezwoliły dzieciom rzucać jeńcom owoce, jabłka i gruszki. 
Następnie 
pozwolili okolicznym mieszkańcom wtargnąć do obozu, tak że zaroił się on wnet od 
przygodnych 
handlarzy, kobiet i mężczyzn, którzy sprzedawali chleb, wino, nawet cygara. Kto 
tylko miał 
pieniądze – jadł, pił, palił. W bladym zmierzchu wyglądało to niby fragment 
jarmarku pełnego 
gwaru i ożywienia.
– Dłużej nie mogę! Zwieję z chwilą, gdy się całkiem ściemni... Jutro oddalimy 
się od granicy: 
będzie już za późno...
– A więc dobrze, wiejmy – powiedział w końcu Jan, będąc nieudolny już się 
opierać, sam 
ulegając także pokusie ucieczki – Zobaczymy, czy wyjdziemy z tego cało...
Ale odtąd przyglądał się dokoła sprzedawcom... Ten i ów z jeńców zaopatrzył się 
w bluzę 
i spodnie; chodziły słuchy, że litościwi mieszkańcy uruchomili niemal składy 
odzieży, aby 
ułatwiać jeńcom ucieczkę. I po chwili uwagę jego przyciągnęła ładna dziewczyna, 
wysoka 
szesnastoletnia blondynka o wspaniałych oczach, trzymająca na ręku koszyk z 
trzema bochenkami 
chleba. Nie polecała swego towaru jak inni; miała zachęcający i niespokojny 
uśmiech, ruchy 
niepewne. Jan popatrzał na nią przenikliwie, spojrzenia ich spotkały się i 
trwały tak przez chwilę, 
zatopione w sobie... Wtedy ona podeszła ze swoim uśmiechem zakłopotania pięknej 
dziewczyny 
ofiarowującej swe względy...
– Chcecie chleba?
Milczał, pytając ją ledwo dostrzegalnym gestem. Po czym, gdy skinęła głową 
potakująco, 
zagadnął szeptem:
– Są ubrania?
– Tak, pod chlebem.
I zaczęła bardzo głośno zachwalać swój towar. „Chleb! Chleb! Komu chleba?”
Lecz kiedy Maurycy chciał jej: wsunąć dwadzieścia franków, cofnęła gwałtownym 
ruchem 
rękę i umknęła pozostawiając mu koszyk. Zobaczyli ją jednak, gdy się jeszcze 
obejrzała i przesłała 
w ich stronę czuły, i wzruszający uśmiech swych pięknych oczu.-
Teraz, kiedy nieśli ów kosz, zdjął ich okrutny lęk, oddalili się od namiotu a 
już nie mogli go. 
odnaleźć. Gdzie się skryć? Jak zmienić odzienie? Zdawało się im, że wszyscy 
przeszukują oczami 
niezgrabnie dźwigany przez Jana koszyk, że każdy widzi jego zawartość. W końcu 
zdecydowali 
się: weszli do pierwszego pustego namiotu i tam pośpiesznie wdziali spodnie i 
bluzy, ukrywszy 
pod bochenkami chleba swoje mundury. Wszystko to razem pozostawili na miejscu... 
Ale znalazła 
się tylko jedna wełniana czapka; Jan zmusił Maurycego do włożenia jej. Sam miał 
głowę nie 
nakrytą i wyolbrzymiając niebezpieczeństwo uważał się za zgubionego. Toteż 
marudził 
w poszukiwaniu jakiegokolwiek nakrycia głowy, gdy przyszło mu na myśl kupić 
kapelusz od 
niechlujnego staruszka sprzedającego cygara.
– Po trzy su sztuka, para pięć! Cygara brukselskie! Od czasu bitwy pod Sedanem 
nie było już 
granicy celnej; cała ludność belgijska przekraczała ją swobodnie. I staruszek w 
łachmanach miał 
możność zarobić, co mu nie przeszkodziło żądać wygórowanej ceny, gdy zrozumiał, 
dlaczego 
chciano kupić jego pilśniowy kapelusz, zatłuszczony, podziurawiony na wylot. 
Oddał go dopiero 
za dwie frankówki, narzekając, że niechybnie nabawi się kataru.
Janowi tymczasem przyszedł do głowy jeszcze jeden pomysł: zakupić także towar 
staruszka – 
trzy tuziny cygar, które jeszcze obnosił. I nie zwlekając, w nasuniętym głęboko 
kapeluszu, jął 
wykrzykiwać przeciągle:
– Para trzy su, trzy su za parę, cygara brukselskie!
Teraz byli już ocaleni! Maurycemu, któremu udało się podnieść z ziemi jakiś 
parasol, dał znak, 
aby szedł przodem; a że deszcz zaczął kropić, Maurycy spokojnie otworzył parasol, 
kiedy miał 
mijać linię straży. – Para trzy su, para trzy su, cygara brukselskie!
W ciągu kilku minut Jan rozprzedał wszystek towar. Ludzie ściągali ze wszystkich 
stron, 
śmiano się: oto znalazł się człek stateczny, co nie ograbia biedaków!
Zwabieni niską ceną Prusacy również podchodzili, wypadło mu więc handlować i z 
nimi... Jan 
manewrował tak, by przekroczyć obwód strzeżony; dwa ostatnie cygara sprzedał 
grubemu 
brodatemu sierżantowi, nie umiejącemu wcale po francusku.
– Nie gnaj tak, do licha! – powtarzał idąc tuż za Maurycym – przez ciebie gotowi 
nas 
zatrzymać!
Nogi same ich niosły... Musieli uczynić olbrzymi wysiłek, aby przystanąć na 
chwilę u zbiegu 
dwóch dróg, wśród grupek ludzi wystających przed oberżą. Rozmawiali tam z 
niemieckimi 
żołnierzami mieszczanie o spokojnym wyglądzie. Jan i Maurycy udali, że się 
przysłuchują, 
zdobyli się nawet na wtrącenie kilku słów na temat deszczu, który mógł się 
rozpadać na całą noc... 
Jakiś tłuścioch, przyglądający się im z uporem, przyprawiał ich o drżenie. Lecz 
ponieważ 
uśmiechał się życzliwie, zaryzykowali szeptem pytanie:. – Proszę pana, czy droga 
do Belgii jest 
strzeżona?...
– Owszem... Ale przejdziecie przez ten las, a potem trzeba skręcić na lewo, 
polami...
W lesie, w głębokiej czarnej ciszy nieruchomych drzew, gdy już nic nie słyszeli, 
gdy już nic 
się nie ruszało i uwierzyli, że są ocaleni, niezwykłe wzruszenie rzuciło ich 
sobie w ramiona. 
Maurycy płakał głośno, a Janowi po policzkach wolno spływały łzy. Było to 
odprężenie po długiej 
udręce, radosna świadomość, iż może los ulituje się nad nimi. I w zapamiętaniu 
obejmowali się 
uściskiem, połączeni braterską wspólnotą cierpienia. A pocałunek, który wówczas 
wymienili, 
wydał im się najsłodszy i najmocniejszy w życiu, taki, jakim nigdy nie obdarzy 
ich kobieta; był to 
wyraz nieśmiertelnej przyjaźni, zupełnego przeświadczenia, że ich dwa serca na 
zawsze stanowią; 
już tylko jedno.
– Mój mały – podjął drżącym głosem Jan – już tutaj bardzo nam dobrze, ale nie 
jesteśmy 
u celu... Wypadałoby nieco się rozejrzeć.
Maurycy, choć nie znał tego odcinka granicy, przysięgał, że wystarczy iść prosto 
przed siebie. 
Tedy, stąpając ostrożnie jeden za drugim, prześliznęli się aż do skraju 
zagajnika. Tam, pomni 
wskazówki uprzejmego mieszczucha, zamierzali zboczyć w lewo, aby przeciąć na 
ukos ścierniska, 
lecz napotkawszy drogę wysadzoną topolami, spostrzegli ognisko pruskiej placówki 
zagradzającej 
przejście. Lśnił bagnet wartownika, żołnierze gawędzili kończąc posiłek. 
Zbiegowie cofnęli się 
więc i zaszyli w głąb lasu, przerażeni myślą, że są ścigani. Zdawało im się, że 
słyszą głosy, kroki... 
Tłukli się tak zaroślami prawie godzinę, tracąc wszelką orientację, coraz 
wracając w te same 
miejsca, chwilami zrywając się do biegu jak zwierzęta uciekające w gęstwinie, to 
znów warując, 
spotniali z niepokoju, na widok nieruchomych pni dębów, które brali za 
Prusaków... W końcu 
wyszli znowu na ową obsadzoną topolami drogę i znaleźli się o dziesięć kroków od 
wartownika, 
opodal grzejących się spokojnie żołnierzy.
– Nie mamy szczęścia! – mruknął Maurycy. – To jakiś zaklęty las!
Tym wszakże razem usłyszano ich. Zatrzeszczały gałęzie, zadudniły kamienie. A 
gdy na 
wezwanie strażnika: „Kto idzie?”, rzucili się do ucieczki, żołnierze chwycili za 
broń; huknęły 
strzały obsypując kulami zagajnik.
– Do diabła! – zaklął głucho Jan powstrzymując okrzyk bólu. Smagnęło go w lewą 
łydkę jak 
biczem, tak silnie, że runął odbijając
się o drzewo.
– Trafili cię? – zapytał niespokojnie Maurycy. – Tak, w nogę... Wszystko 
przepadło!
Obaj jeszcze nasłuchiwali, zdyszani, bojąc się, że usłyszą odgłosy pogoni; ale 
strzały ucichły 
i nic nie poruszało się w głębokiej przejmującej ciszy, która zapadła na nowo. 
Strażnicy snadź ani 
myśleli zapuszczać się między drzewa.
Jan, usiłując powstać, stłumił jęk. Maurycy podtrzymał go. – Nie możesz już iść?
– Myślę, że raczej nie...
Drżał z gniewu – on, taki spokojny; zaciskał pięści, gotów sam siebie bić.
– Och, Boże, Boże! Co za pech! Dać sobie przetrącić kulas wtedy właśnie gdy 
trzeba biec! 
Słowo daję, zdatny już jestem tylko na śmietnik! Zmiataj sam!
Maurycy odparł wesoło: – Głupiś!
Ujął go pod ramię. Obydwu pilno było oddalić się. Po kilku krokach przebytych z 
trudem, 
z bohaterskim wręcz wysiłkiem, przystanęli znowu, zaniepokojeni, ujrzawszy na 
wprost przed 
sobą na skraju lasu nieduży folwark. Ani jedno światło nie błyszczało w oknach, 
za szeroko 
otwartą bramą podwórzową widniał pusty czarny budynek. A gdy zebrawszy na odwagę 
wkroczyli 
do tego dziedzińca, ze zdumieniem zobaczyli tam osiodłanego konia; nic nie 
wskazywało, 
dlaczego i skąd się tam wziął? Być może, jego pan miał wrócić, może leżał z 
przestrzeloną głową 
za jakim krzakiem. Nigdy się nie dowedzieli...
Lecz oto nagle Maurycy powziął plan, który mu zdecydowanie poprawił humor.
– Słuchaj, granica jest zbyt daleko, a poza tym stanowczo potrzebny byłby 
przewodnik... 
Gdybyśmy natomiast wybrali się do Remilly, do wuja Fouchard, jestem pewny, że 
zaprowadziłbym cię tam z zamkniętymi oczyma, tak dobrze znam te wszystkie polne 
drogi... No? 
Czy to zły pomysł? Właduję cię na tego konia, a wuj Fouchard zawsze przecie nas 
wpuści.
Przede wszystkim jednak obejrzał mu nogę. Były w niej dwie rany: kula musiała 
przejść na 
wylot strzaskawszy piszczel. Upływ krwi był słaby; Maurycy poprzestał na mocnym 
przewiązaniu 
łydki chusteczką. – Uciekaj sam!– powtarzał Jan.
– Daj spokój, głuptas z ciebie!
Gdy Jan został mocno usadowiony na siodle, Maurycy wsiał konia za uzdę i 
wyruszono. 
Musiało być koło jedenastej; młodzieniec liczył, że w trzy godziny przybędą na 
miejsce – nawet 
gdyby posuwał się stępą. Lecz myśl o nieprzewidzianej przeszkodzie na chwilę 
przejęła go 
rozpaczą: jak przedostać się na drugi brzeg Mozy? Most w Mouzon na pewno był 
strzeżony. 
Wreszcie przypomniał sobie, że nieco dalej, w dół rzeki, w Villers, jest prom; 
tedy licząc, że los 
nareszcie okaże się im przychylny, skierował się ku temu miasteczku przez łąki i 
ziemie orne na 
prawym brzegu. Z początku wszystko zapowiadało się dość pomyślnie; wypadło im 
tylko ominąć 
patrol kawalerii: pozostali blisko kwadrans, stojąc nieruchomo w cieniu muru. 
Deszcz znów zaczął 
padać; marsz stawał się bardzo ciężki, szczególnie dla Maurycego, który zmuszony 
był dreptać 
wśród rozmiękłych gruntów obok konia; na szczęście był to poczciwy kań, nader 
uległy.
W Villers trafili doprawdy szczęśliwie: prom, który o tej nocnej godzinie 
przewiózł był 
właśnie bawarskiego oficera, mógł ich od razu zabrać, tak iż bez przeszkód 
dostali się na drugi 
brzeg.
Niebezpieczeństwa i srogie utrapienia zaczęły się dopiero w miasteczku, gdzie 
omal nie 
natknęli się na warty rozstawione wzdłuż drogi do Remilly. Znowu ruszyli polami, 
na los szczęścia 
wędrując po zapadłych drożynach, po wąskich, ledwo dopiero wydeptanych ścieżkach. 
Najmniejsza przeszkoda zmuszała ich do ogromnego nakładania drogi. Przesadzali 
ogrodzenia 
i rowy, torowali sobie przejście w sercu gęstwy leśnej. Jan w gorączce, dygocąc 
pod drobnym 
deszczem, przechylał się na siodle na pół zemdlony, uczepiony oburącz końskiej 
grzywy, 
a tymczasem Maurycy, przełożywszy cugle do prawej ręki, musiał mu przytrzymywać 
nogi, aby 
się nie zsunął. Na przestrzeni przeszło pół mili w ciągu z górą dwóch godzin 
wlókł się ten nużący 
marsz wśród potknięć, nagłych pośliźnięć, utraty równowagi. Każdej chwili 
zwierzę oraz dwaj 
ludzie mogli runąć. Sunął już tylko pochód ostatecznej niedoli: oni obaj 
utytłani błotem; koń 
chwiał, się na nogach; niesiony przezeń człowiek zwisał bezwładnie, jak gdyby w 
ostatnim 
podrzucie śmiertelnej czkawki; a tamten drugi, z wzro kiem błędnym i dzikim, 
szedł, szedł wciąż – 
party jedynie wysiłkiem braterskiego miłosierdzia.
Świtało; dochodziła już chyba piąta, gdy nareszcie przybyli do Remilly.
Na dziedzińcu swego folwarczku, górującego nad wsią u wylotu wąwozu Haraucourt, 
stary 
Fouchard ładował na bryczkę dwa zabite w przeddzień barany.
Widok siostrzeńca w tak żałosnym stanie wstrząsnął nim do tego stopnia, że po 
pierwszych 
wyjaśnieniach stary krzyknął brutalnie:
– Przyjąć tu ciebie i twego przyjaciela? Żeby mieć nieprzyjemności z Prusakami! 
No, nie! Ha! 
To ci dobre! Wolałbym od razu zdechnąć.
Nie ośmielił się jednak zaprotestować, gdy Maurycy i Prosper zdjęli Jana z konia 
i położyli na 
dużym kuchennym stole. Sylwina pobiegła. po swoją poduszkę i wsunęła ją pod 
głowę rannemu, 
który trwał w omdleniu. Ale stary gderał, zrozpaczony widokiem tego człowieka na 
swym stole; 
mówił, że Janowi przecież bardzo niewygodnie, i pytał, czemu nie odniosą go od 
razu do 
ambulansu, skoro, na szczęście, jest w Remilly ambulans, koło kościoła, w dawnym 
budynku 
szkolnym, z obszerną, bardzo wygodną salą...
– Do ambulansu! – oburzył się Maurycy. – Na to, by Prusacy wysłali go do Niemiec 
zaraz po 
wyzdrowieniu, ponieważ każdy ranny do nich należy! Czy kpisz ze mnie, wuju? Nie 
po to 
przyprowadziłem go aż tutaj, aby go im wydać.
Sprawa się psuła, wuj odgrażał się, że ich wyrzuci za drzwi... Wtem padło imię 
Henrietty.
– Jak to, Henrietta? – spytał młodzieniec.
I dowiedział się, że siostra przebywa od wczoraj w Remilly, tak śmiertelnie 
przybita swą 
żałobą, iż pobyt w Sedanie, gdzie zaznała tyle szczęścia, stał się dla niej nie 
do zniesienia. 
Spotkanie z doktorem Dalichamp z Raucourt, starym znajomym, skłoniło ją do 
zamieszkania 
u papy Fouchard w małym pokoiku, aby całkowicie poświęcić się pielęgnowaniu 
rannych 
z sąsiedniego ambulansu. To jedno, jak mówiła, może jej przynieść ulgę. Płaciła 
za swoje 
utrzymanie, wyświadczała na folwarku tysiące usług, dzięki czemu stary patrzał 
na nią łaskawym 
okiem. Z chwilą gdy zarabiał, wszystko było w porządku. – Aha, moja siostra jest 
tutaj! – 
powtarzał Maurycy. – Więc to to chciał mi powiedzieć pan Delaherche tym swoim 
gestem,. 
którego nie zrozumiałem... Doskonale, jeżeli ona tu jest, to, rozumie się, 
zostajemy.
Postanowił zaraz, nie zważając na znużenie, iść sam po nią do ambulansu, gdzie 
spędziła noc; 
a tymczasem wuj zły był, że nie może wyjechać i zająć się swym handlem, dopóki 
się nie zakończy 
ta przeklęta sprawa, co mu spadła na kark.
Gdy Maurycy powrócił z Henriettą, przyłapali papę. Fouchard na bacznym oglądaniu 
konia, 
którego Prosper zaprowadził do stajni. Koń był zmęczony, lecz diabelnie mocny; 
podobał się 
staremu. Młodzieniec ze śmiechem oświadczył, że mu go daje w prezencie. 
Henrietta ze swej 
strony wzięła Foucharda na bok i wytłumaczyła, że Jan zapłaci za pobyt, że ona 
sama się nim 
zajmie i będzie go pielęgnowała w swojej izdebce, za oborą, gdzie z pewnością 
żaden Prusak go 
nie odnajdzie. I papa Fouchard, chmurny, niezupełnie jeszcze przekonany, czy aby 
ostatecznie to 
wszystko przyniesie mu prawdziwy zysk, wsiadł jednak w końcu na bryczkę i 
odjechał, 
pozostawiając jej swobodę działania.
W ciągu kilku minut, z pomocą Sylwiny i Prospera, Henrietta uporządkowała pokój 
i przeniosła tam Jana, którego ułożono w czystej pościeli; ranny poza 
niewyraźnym bełkotem nie 
dawał znaku życia. Otwierał oczy, patrzał, ale zdawał się nikogo nie widzieć.
Maurycy kończył posiłek i dopijał szklankę wina, zapadając raptownie w bezwład 
odprężenia, 
kiedy przybył doktor Dalichamp, jak co rano, na wizytę w ambulansie; młodzieniec 
był jeszcze na 
tyle silny, że z nim i z siostrą odwiedził rannego.
Doktor był małego wzrostu, o dużej okrągłej głowie i siwiejącym zaroście. Jego 
ogorzała 
twarz stwardniała, na podobieństwo twarzy chłopskich, od ciągłego przebywania na 
świeżym 
powietrzu; wiecznie był w drodze, aby ulżyć czyjemuś cierpieniu; bystre oczy, 
potężny nos, 
poczciwe usta mówiły o całym życiu tego dzielnego, miłosiernego. człowieka, 
niekiedy trochę 
narwanego; lekarz bez większego polotu, dzięki długoletniej praktyce stał się 
doskonałym 
uzdrowicielem.
Po zbadaniu wciąż drzemiącego Jana mruknął:
– Obawiam się, czy nie będzie konieczna amputacja. Zasmuciło to wielce Maurycego 
i Henriettę. Doktor jednak dodał: – Być może, uda się uratować mu nogę, lecz 
trzeba będzie 
wielkich starań, no i długa to sprawa... W tej chwili ranny znajduje się w 
stanie takiej depresji 
fizycznej i moralnej, że należy jedynie pozwolić mu spać... Jutro zobaczymy.
Następnie obandażował nogę i zainteresował się Maurycym, którego znał niegdyś 
dzieckiem.
– Ale co do ciebie, mój zuchu... tobie także będzie lepiej w łóżku niż na tym 
krześle.
Jak gdyby nie słysząc, młodzieniec patrzał uporczywie przed siebie. 
Zgorączkowany, 
oszołomiony zmęczeniem, czuł, że ogarnia go niezwykłe podniecenie nerwowe. 
Odżyły w nim na 
nowo wszystkie cierpienia, wzbierał bunt narastający od chwili rozpoczęcia 
działań wojennych. 
Widok konającego przyjaciela, poczucie własnej klęski, świadomość, że jest 
obdarty, bez broni, do 
niczego niezdatny, myśl, że tyle heroicznych wysiłków zakończyło się tak 
żałośnie – wszystko to 
wywoływało w nim szaleńczą potrzebę protestu wobec losu. Wreszcie począł mówić:
– Nie, nie, to nie koniec! O nie, muszę odejść. Nie, skoro on teraz będzie tu 
leżał całymi 
tygodniami, może miesiącami, nie mogę zostać, chcę iść zaraz... Nieprawdaż, 
doktorze: pan mi 
dopomoże, pan mi przecie ułatwi ucieczkę i powrót do Paryża?
Drżąc Henrietta chwyciła go w objęcia.
– Co ty mówisz? Takiś osłabiony, po tylu przejściach... Ależ ja cię zatrzymam, 
za nic nie 
pozwolę odejść!... Czyż nie spłaciłeś już swego długu? Pomyśl także o mnie, 
zostałabym zupełnie 
sama, teraz nie mam już nikogo prócz ciebie.
Zmieszały się ich łzy. Ucałowali się desperacko, z uwielbieniem, z właściwą 
bliźniętom 
czułością, jak gdyby wiążącą ich jeszcze przed urodzeniem...
Ale podniecenie Maurycego rosło.
– Upewniam cię, muszę iść... Czekają na mnie, umarłbym z niepokojuj gdybym nie 
poszedł... 
Nie możesz sobie wyobrazić, jak wszystko gotuje się we mnie na myśl, że mógłbym 
siedzieć sobie 
spokojnie. Powiadam ci, to się nie może tak zakończyć, musimy się zemścić – na 
kim? Na czym? 
Och! Nie wiem... ale, słowem, zemścić się za tyle nieszczęścia, abyśmy jeszcze 
mieli odwagę żyć!
Doktor Dalichamp, obserwujący z żywym zainteresowaniem całą tą scenę, dyskretnym 
ruchem przeszkodził Henrietce odpowiedzieć. Kiedy Maurycy się wyśpi, z pewnością 
będzie 
spokojniejszy.
Spał cały dzień i całą następną noc – przeszło dwadzieścia godzin, nie 
poruszywszy nawet 
palcem; przebudziwszy się trwał nadal w swoim postanowieniu. Podniecenie już 
ustąpiło; był 
chmurny, niespokojny, spieszno mu było uciec od wszystkich pokus spokoju, jakie 
czuł dokoła 
siebie. Siostra, zapłakana, zrozumiała przecie, że nie powinna nalegać. A doktor 
Dalichamp 
podczas swej porannej wizyty obiecał, _ że mu ułatwi ucieczkę dzięki papierom 
młodszego 
sanitariusza, który zmarł w Raucourt. Maurycy wdziałby starą bluzę, opaskę z 
czerwonym 
krzyżem i dotarłby przez Belgię do Paryża, dokąd dostęp był jeszcze wolny.
Maurycy przez cały dzień nie opuszczał folwarku, chowając się, oczekując nocy. 
Prawie się 
nie odzywał; spróbował jedynie namówić Prospera.
– Powiedzcie! Nie korci was zobaczyć znowu Prusaków?
Dogryzając kromkę chleba z serem, były strzelec afrykański, z wzniesionym nożem 
w ręce, 
odparł: – Ech! Na to, żeby nam tylko ich pokazano, to doprawdy nie warto!... 
Jeśli kawaleria 
nadaje się tylko do tego, by ginąć, kiedy wszystko skończone, na cóż miałbym tam 
wracać? 
Dalibóg, nie chcę! Zanadto mi krwi napsuto, nie dając zrobić nic użytecznego!
Zapadła cisza; po czym Prosper jął mówić dalej, widać gwoli zagłuszeniu protestu 
swego 
żołnierskiego serca.
– A zresztą za wiele mamy tu teraz pracy. Właśnie zbliża się czas orki, potem 
przyjdą siewy. 
O ziemi także trzeba pomyśleć, prawda? Bo to, owszem, bardzo pięknie, bić się... 
ale co by się 
z nami stało, gdybyśmy przestali orać?... Pojmujecie, nie mogę porzucić roboty. 
Nie dlatego, 
żebym był zachwycony papą Fouchard (gdyż wątpię, czy kiedykolwiek zobaczę, jak 
wyglądają 
jego pieniądze...), ale szkapiny zaczynają mnie lubić i, słowo daję, dziś rano, 
kiedy byłem tam na 
górze, na działce Vieux-Clos, patrzałem z daleka na ten przeklęty Sedan i czułem 
się, mimo 
wszystko, całkiem pokrzepiony, że oto jestem sam, w słońcu, z moimi końmi, i że 
idę za pługiem!
Z nadejściem nocy zjawił się doktor Dalichamp ze swą kariolką. Uparł się nawet, 
że sam 
odwiezie Maurycego do granicy. Stary Fouchard, zadowolony, iż przynajmniej o 
jednego będzie 
mniej, wyszedł na drogę, aby się upewnić, że nie widać żadnego patrolu, podczas 
gdy Sylwina 
kończyła naprawianie starej bluzy posługacza szpitalnego, z opaską czerwonego 
krzyża na 
rękawie.
Przed odjazdem lekarz ponownie obejrzał nogę Jana; nie mógł wszakże – jeszcze 
zaręczyć, że 
ją uratuje.
Rannego nadal nie opuszczała uporczywa senność, nikogo nie poznawał, wcale się 
nie 
odzywał. I Maurycy miał się już oddalić nie powiedziawszy ani słowa na 
pożegnanie, gdy 
nachyliwszy się, by go ucałować, zobaczył, że Jan otwiera bardzo szeroko oczy i 
porusza ustami.
– Odchodzisz? – zapytał chory nikłym szeptem. Po czym, gdy dokoła patrzono nań 
ze 
zdziwieniem, dodał: – A tak... słyszałem was, nie mogłem się poruszyć... Weź 
więc wszystkie 
pieniądze. Poszukaj w kieszeni spodni.
Z owych pieniędzy pułkowych zostało jeszcze każdemu z nich około dwustu franków.
– Pieniądze! – wykrzyknął Maurycy. – Ależ ty ich bardziej potrzebujesz niż ja, 
który mam całe 
nogi. Dwieście franków wystarczy mi na powrót do Paryża... a potem, jak mi głowę 
rozwalą, to nie 
będzie nic kosztowało... No, w każdym razie, do widzenia, stary, i dziękuję ci 
za to, co uczyniłeś 
mądrego i dobrego, bo gdyby nie ty, zostałbym na pewno na skraju jakiegoś pola, 
jak zdechły pies.
Ruchem dłoni Jan nakazał mu milczenie.
– Niceś mi nie winien. Skwitowaliśmy się... To mnie byliby tam zabrali Prusacy, 
gdybyś mnie 
nie przydźwigał na plecach. A wczoraj jeszcze wyrwałeś mnie z ich łap... 
Zapłaciłeś dwukrotnie; 
teraz na mnie kolej oddać życie... Ach, jakże będę niespokojny, że nie będę mógł 
być z, tobą! – 
Głos jego drżał, w oczach ukazały się łzy. – Pocałuj mnie, mój mały.
Uścisnęli się, i tak jak poprzedniego dnia, w lesie pocałunek ten mówił o 
braterstwie wspólnie 
przebytych niebezpieczeństw w ciągu kilku tygodni bohaterskiego życia, o 
braterstwie, które 
złączyło ich ściślej, niżeli mogłyby to sprawić całe lata zwykłej przyjaźni. Dni 
bez chleba, noce 
bez snu, nadmierne trudy, ciągle obecna śmierć – wszystko to zawierało się w ich 
czułym uścisku. 
Mogłyż się kiedykolwiek rozłączyć dwa serca, gdy je tak z sobą stapiała wzajemna 
ofiara? Ale 
tamten pocałunek w mroku drzew był pełen nowej nadziei, jaką. otwierała przed 
nimi ucieczka; ten 
natomiast napawał drżeniem na myśl o rozstaniu. Czy się jeszcze kiedyś zobaczą? 
I jak, w jakich 
okolicznościach, bolesnych czy radosnych?
Doktor Dalichamp, siedząc już w powoziku, nawoływał do wyjazdu. Wreszcie Maurycy 
ucałował serdecznie siostrę, która w milczeniu patrzała nań spoza łez, bardzo 
blada w czerni 
wdowiego stroju.
– Polecam ci go jak brata... Opiekuj się nim troskliwie, kochaj tak, jak ja go 
kocham! IV
Pokój był obszerny, podłogę miał z desek ułożonych w kwadraty, ściany po prostu 
bielone 
wapnem. Niegdyś służył jako skład owoców – trwał tam jeszcze przyjemny zapach 
jabłek 
i gruszek. Całe umeblowanie stanowiło żelazne łóżko, stół z nie politurowanego 
drzewa i dwa 
krzesła, prócz tego stara orzechowa szafa, która w ogromnym wnętrzu mieściła 
mnóstwo różnych 
rzeczy. Ale panujący w izbie spokój miał głęboką słodycz; docierały tu zaledwie 
głuche odgłosy 
z sąsiedniej obory: stłumiony stukot drewniaków, poryki bydła. Przez okno od 
południa wlewało 
się jasne słońce. Widać było jedynie płat wzgórza oraz pole zboża ciągnące się 
wzdłuż 
niewielkiego lasku. I ten zamknięty, tajemniczy pokój był tak dobrze ukryty 
przed ludzkimi 
spojrzeniami, że nikt na świecie nie domyślał się jego istnienia.
Henrietta z miejsca zarządziła wszystko. Ustalono, że dla uniknięcia podejrzeń 
jedynie ona 
i doktor będą mieli dostęp do Jana. Sylwina nigdy nie miała tam wchodzić bez 
wezwania. 
Wczesnym rankiem obie kobiety sprzątały, potem przez cały dzień drzwi 
pozostawały jak 
zamurowane. W nocy, gdyby ranny kogo potrzebował, wystarczyłoby mu tylko 
zastukać w ścianę, 
gdyż sąsiedni pokój zajmowała Henrietta. W ten sposób Jan został odcięty nagle 
od świata, po 
tygodniach zamętu widywał teraz jedynie tę młodą niewiastę, tak łagodną, której 
kroki nie 
wywoływały najmniejszego hałasu. Była taka, jaką ujrzał po raz pierwszy tam, w 
Sedanie, 
podobna zjawie (trochę za duże usta, piękne włosy o barwie dojrzałego owsa...) – 
i troszcząca się 
o niego z wyrazem nieskończonej dobroci.
W pierwszych dniach Jan miał tak wysoką gorączkę, że Henrietta prawie, go nie 
odstępowała. 
Doktor Dalichamp co rano zachodził tam: po drodze pod pozorem zabrania jej do 
ambulansu 
i badał Jana oraz zmieniał mu opatrunek. Kula strzaskawszy kość wyszła z ciała; 
dziwił go tedy 
groźny wygląd rany: obawiał się, aby obecność drzazgi kostnej, której jednak nie 
można było 
wykryć za pomocą sondy, nie zmusiła go do resekcji kości. Pomówił o tym z chorym; 
lecz ten na 
myśl o skróconej nodze, co by spowodowało kalectwo, zbuntował się. Nie! Nie! 
Woli raczej 
umrzeć niżeli zostać kuternogą. Lekarz mając ranę pod obserwacją, poprzestawał 
więc na 
przewiązywaniu jej szarpiami nasyconymi oliwą z kwasem karbolowym, umieściwszy w 
głębi 
gumowy sączek dla odpływu ropy. Uprzedził tylko rannego, że skoro nie chce 
poddać się żadnemu 
zabiegowi, choroba może się przeciągnąć. Tymczasem już w drugim tygodniu 
temperatura spadła 
i stan pacjenta polepszył się; konieczne było jedynie unieruchomienie kończyny.
Stosunek między Janem a Henriettą stał się bardziej zażyły. Nabrali wspólnych 
przyzwyczajeń, 
wydawało się im, że nigdy inaczej nie żyli, że tak żyć będą już zawsze. 
Henrietta spędzała z nim 
wszystkie godziny wolne od zajęć w szpitalu, czuwała nad regularnością jego 
posiłków, pomagała 
mu odwracać się na łóżku z siłą, jakiej nie przeczuwał w tych szczupłych 
ramionach. Czasami 
rozmawiali; najczęściej, zwłaszcza w początkach – milczeli. Ale nie nudzili się 
nigdy. Wiedli 
cichy, spokojny żywot – on z ciężką raną wyniesioną z wojny, ona w żałobnej 
sukni, z sercem 
rozdartym stratą, jaka ją; dotknęła. Zrazu Jan doznawał pewnego skrępowania, 
gdyż czuł wyraźnie, 
że ona stoi wyżej od niego, że to prawie dama, natomiast on zawsze był tylko 
chłopem i żołnierzem. 
Ledwo umiał czytać i pisać... Później nabrał nieco otuchy widząc, że Henrietta 
traktuje go bez 
wyższości, jak równego sobie; to go ośmieliło, by ukazać się takim, jakim był: 
na swój sposób 
rozumnym dzięki spokojnej rozwadze. Jego samego zresztą dziwiło poczucie, że 
jakoś 
wydelikatniał, stał się lotniejszy, że nawiedzają go nowe myśli... Byłoż to 
wynikiem okropnych 
warunków, w jakich żył od dwóch miesięcy? Oto z odmętu tylu cierpień fizycznych 
i moralnych 
wychodził wysubtelniony.. Ale ostatecznie go podbiło stwierdzenie, iż ona umie 
niewiele więcej 
od niego. Jako młodziutkie dziewczątko po śmierci matki stała się kopciuszkiem, 
małą gosposią, 
jak powiadała, obarczoną troską o trzech mężczyzn: dziadka, ojca i brata; nie 
miała czasu na naukę. 
Czytanie, pisanie, trochę gramatyki i rachunków – trudno było więcej od niej 
wymagać... Jeśli go 
onieśmielała jeszcze, jeżeli mu się wydawała wyższa nad inne, to jedynie dzięki 
nadzwyczajnej 
dobroci, niepospolitej odwadze tej nikłej z wyglądu, cichutkiej kobietki, 
zamiłowanej w drobnej 
codziennej krzątaninie.
Porozumieli się od razu rozmawiając o Maurycym. Pielęgnując Jana z takim 
oddaniem, 
Henrietta czyniła to dla przyjaciela, dla brata Maurycego, dla dzielnego, 
uczynnego człowieka, 
wobec którego spłacała z kolei swoje serdeczne zobowiązanie. Była pełna 
wdzięczności, tkliwości 
wzrastającej w miarę jak go lepiej poznawała – prostego i mądrego, o krzepkim 
rozumie; a on, 
pielęgnowany przez nią jak dziecko, zaciągał dług bezmiernej wdzięczności, 
całowałby jej dłonie 
za każdą podawaną mu filiżankę bulionu. Ów węzeł czułej sympatii zadzierzgał się 
między nimi 
z każdym dniem ściślej w tym głębokim osamotnieniu, w jakim żyli, przejęci 
jednakimi troskami. 
Kiedy wyczerpali już wspomnienia, szczegóły, których się wciąż domagała o tym 
ich bolesnym 
marszu z Reims do Sedanu, powracało wciąż to samo pytanie: co się dzieje w tej 
chwili 
z Maurycym? Czemu nie pisze? Czyż Paryż jest osaczony całkowicie, że nie 
otrzymują 
wiadomości? Dostali tylko jeden list, datowany z Rouen, w trzy dni po jego 
odjeździe; wyjaśniał 
w nim w kilku zdaniach, w jaki sposób znalazł się w tym mieście na skutek 
znacznego nakładu 
drogi, aby dostać się do Paryża. A potem – nic, od tygodnia milczenie zupełne.
Rano, po opatrunku, doktor Dalichamp chętnie siadywał przy nich przez kilka 
minut. Niekiedy 
nawet wracał wieczorem, pozostawał dłużej; stanowił jedyną więź ze światem – tym 
olbrzymim 
światem zewnętrznym, tak wstrząśniętym katastrofami. Wiadomości nadchodziły 
wyłącznie za 
jego pośrednictwem; miał gorące serce patrioty, za każdą klęską wzbierające 
gniewem i bólem. 
Toteż nie przestawał mówić o zaborczym pochodzie Prusaków, którzy od Sedanu 
rozlewali się 
z wolna falą po całej Francji jak czarny przypływ morza. Każdy dzień przynosił 
żałobę. Doktor, 
przygnębiony, siedział na jednym z dwu krzeseł przy łóżku i gestykulując nerwowo 
mówił o coraz 
poważniejszej sytuacji. Nieraz zostawiał belgijskie dzienniki, którymi miał 
wypchane kieszenie. 
I spóźnione echo każdej klęski przedosta – wało się w głąb tej samotnej izby, 
zbliżając jeszcze ku 
sobie we wspólnym niepokoju przebywające tam dwie biedne, cierpiące istoty.
I tak Henrietta ze starych gazet przeczytała Janowi o wydarzeniach w Metzu, o 
wielkich 
bohaterskich bitwach, trzykrotnie dzień po dniu wznawianych. Dzienniki były 
sprzed pięciu 
tygodni, ale on ich jeszcze nie znał; słuchał ze ściśniętym sercem, odnajdując 
tam przeżyte niedole 
i klęski. W przejmującej ciszy pokoju Henrietta nieco jednostajnym głosem pilnej 
uczennicy, 
akcentując wyraźnie każde zdanie, odczytywała żałosne dzieje. Po Froeschwiller, 
po Spickeren, 
w chwili gdy rozbity pierwszy korpus uchodził w rozsypce, pociągając za sobą 
piąty – inne, 
rozstawione od Metzu do Bitche, wahały się, odstępowały skonsternowane tym 
pogromem, aby się 
w końcu skupić przed oszańcowanym obozem na prawym brzegu Mozeli. Lecz ileż 
cennego czasu 
stracono zamiast pośpieszać w kierunku Paryża, jakże trudny okazał się potem ten 
odwrót! Cesarz 
musiał przekazać dowództwo marszałkowi Bazaine, po którym spodziewano się 
zwycięstwa. 
I czternastego pod Borny armia została zaatakowana w momencie, kiedy się 
wreszcie 
zdecydowała przejść na lewy brzeg, mając naprzeciwko siebie dwie armie 
niemieckie: jedną 
Steinmetza, stojącą nieruchomo przed zagrożonym obozem, drugą Fryderyka Karola, 
która 
przeprawiła się przez rzekę w górnym biegu i maszerowała wzdłuż lewego brzegu, 
aby odciąć 
Bazaine’a od reszty Francji. Tak, to było pod Borny – owo zwycięstwo bez jutra, 
które pozostawiło 
korpusy francuskie na swych pozycjach, ale je unieruchomiło trzymając okrakiem 
nad Mozelą, 
podczas gdy druga armia niemiecka dokonywała oskrzydlenia. Potem, szesnastego, 
Rezonville: 
nareszcie wszystkie korpusy na lewym brzegu, jedynie trzeci i czwarty nieco w 
tyle, opóźnione 
w straszliwym stłoczeniu, jakie się wytworzyło na skrzyżowaniu dróg z Étain i 
Mars-la-Tour; 
zuchwałe natarcie pruskiej konnicy i artylerii już od rana odcięło te drogi; 
bitwa toczyła się 
powolna i niezdecydowana; aż do godziny drugiej Bazaine mógł ją wygrać, mając 
przeciwko sobie 
zaledwie garstkę żołnierzy, a w końcu ją przegrał wskutek swego niepojętego lęku 
przed 
odcięciem od Metzu; bitwa ogromna, rozciągająca się na całe mile wzgórz i równin, 
w której 
Francuzi, zaatakowani z frontu i z flanki, dokonali wręcz cudów, aby... nie iść 
naprzód, 
pozostawiając nieprzyjacielowi czas do skoncentrowania się, a sami działając po 
myśli planu 
pruskie – go, który miał na celu odsunięcie ich na przeciwległy brzeg rzeki. 
Wreszcie 
osiemnastego – po powrocie przez oszańcowany obóz Saint-Privat – walka 
ostateczna, 
trzynastokilometrowy front natarcia, dwieście tysięcy Niemców z siedmiuset 
działami przeciw stu 
dwudziestu tysiącom Francuzów, którzy mieli tylko pięćset armat; Niemcy zwróceni 
twarzami 
w stronę Niemiec, Francuzi ku Francji – jak gdyby najeźdźcy stali się 
napadniętymi w tym 
osobliwym zwrocie, jaki się dokonał; najstraszliwszy bój rozgorzał od godziny 
drugiej; gwardia 
pruska, odepchnięta, rozczłonkowana, Bazaine przez długi czas zwycięski, mocny 
na swym 
lewym, niezachwianym skrzydle – aż do chwili przedwieczornej, kiedy skrzydło 
prawe, słabsze, 
musiało opuścić Saint-Privat wśród okrutnej rzezi, pociągając za sobą całą armię 
pobitą, odrzuconą 
pod Metz, odtąd już ściśniętą żelazną obręczą...
Go chwila. Jan przerywał lekturę, aby powiedzieć:
– Ano tak! A my od dnia wymarszu z Reims oczekiwaliśmy Bazaine’a.
Depesza marszałka, datowana dziewiętnastego, po bitwie pod Saint-Privat, depesza, 
w której 
donosił o wznowieniu odwrotu przez Montmédy, która zadecydowała o marszu naprzód 
armii 
Châlons, wyglądała zaledwie na raport pokonanego generała pragnącego osłabić 
wrażenie swej 
porażki. Dopiero dwudziestego dziewiątego dotarła do niego wieść o zbliżaniu się 
armii 
posiłkowej, przedzierającej się przez linie pruskie; wtedy, owszem, podjął 
ostatnią próbę na 
prawym brzegu, w Noiseville, lecz zabrał się do tego tak ślamazarnie, że 1 
września, tego samego 
dnia, gdy armia Châlons została rozgromiona pod Sedanem, armia z Metzu 
wycofywała się, 
ostatecznie sparaliżowana, stracona dla Francji. Marszałek, którego dotychczas 
można było 
uważać tylko za nietęgiego wodza, nie wyzyskującego możliwości przejścia, kiedy 
drogi były 
otwarte, a później rzeczywiście osaczonego przeważającymi siłami, teraz, wdawszy 
się 
w politykowanie, miał się stać spiskowcem i – zdrajcą.
Lecz w dziennikach przynoszonych przez doktora Dalichamp Bazaine pozostawał 
wielkim 
mężem, dzielnym żołnierzem, od którego Francja wciąż jeszcze oczekiwała ocalenia. 
I Jan 
domagał się, by mu odczytywano powtórnie niektóre ustępy, chcąc zrozumieć, w 
jaki sposób 
trzecia armia niemiecka z pruskim następcą tronu mogła ich ścigać, podczas gdy 
pierwsza i druga 
blokowały Metz – obydwie tak zasobne w ludzi i działa, że można było z nich 
wydzielić ową 
czwartą armię, która pod rozkazami księcia saskiego dokończyła klęski pod 
Sedanem. Po czym, 
poinformowany wreszcie, ranny kapral na swym łożu boleści mimo wszystko starał 
się nie tracić 
nadziei.
– Więc to dlatego, że byliśmy słabsi! Ha! Nie szkodzi... O, podają cyfry: 
Bazaine ma sto 
pięćdziesiąt tysięcy chłopa, trzysta tysięcy karabinów, przeszło pięćset armat; 
i z pewnością już 
tam on na swój sposób przygotowuje pioruńskie uderzenie.
Henrietta kiwała głową, godząc się z jego gadaniem, aby go jeszcze bardziej nie 
martwić. 
Gubiła się wśród tych ruchów wojsk, ale czuła nieuniknione nieszczęście. Głos 
jej pozostawał 
jasny, czytałaby tak całymi godzinami, szczęśliwa po prostu, że może go tym 
zająć. Niekiedy 
wszakże przy opisie masakry poczynała się jąkać, a oczy jej wzbierały nagłą falą 
łez: niewątpliwie 
myślała o mężu, rozstrzelanym, którego ciało bawarski oficer odepchnął nogą aż 
pod samą ścianę.
– Jeżeli to dla pani zbyt przykre – zwracał się do niej zaskoczony Jan – nie 
trzeba mi już czytać 
o bitwach.
Lecz ona natychmiast się opanowywała, odpowiadając bardzo łagodnie i usłużnie:
– Nie, nie, proszę mi wybaczyć; zapewniam pana, że mnie to także interesuje...
Pewnego wieczora, w pierwszych dniach października, gdy szalony wicher świstał 
na dworze, 
Henrietta wróciwszy z ambulansu weszła do pokoju mocno wzruszona ze słowami:
– Jest list od Maurycego! Doktor wręczył mi go przed chwilą. Co rano oboje 
niepokoili się 
coraz bardziej, że młodzieniec nie daje
znaku życia; szczególnie zaś od tygodnia, odkąd chodziły słuchy o zupełnym 
otoczeniu Paryża, 
stracili już nadzieję otrzymania wiadomości, z lękiem rozważając, co mogło się z 
nim stać po 
opuszczeniu Rouen. Teraz to milczenie wyjaśniło się: list wysłany z Paryża do 
doktora Dalichamp 
osiemnastego – tego samego dnia kiedy odjeżdżały ostatnie pociągi do Hawru – 
odbył ogromną 
drogę okrężną i po długim błądzeniu cudem tylko dotarł na miejsce.
– Ach, kochany chłopaczek! – zawołał Jan, uszczęśliwiony. – Proszę mi to 
prędziutko 
odczytać.
Wichura wzmagała się, okno trzeszczało jak pod uderzeniami ta – rana. Henrietta 
przyniosła 
lampę, postawiła ją na stole obok łóżka i zaczęła czytać, nachylona tak blisko 
nad Janem, że się 
dotykali włosami. Było błogo i przytulnie w tej spokojnej izbie wśród dookolnej 
burzy.
List był długi – na ośmiu stronicach. Maurycy z początku wyjaśniał, w jaki 
sposób zaraz po 
przybyciu, szesnastego, udało mu się trafić do pułku liniowego, którego skład 
właśnie uzupełniano. 
Następnie zdawał relację z wydarzeń; z niebywałym podnieceniem opowiadał
o wszystkim, czego się dowiedział, o tym, co zaszło w ciągu tego straszliwego 
miesiąca, 
o Paryżu uspokojonym po bolesnej niespodziance pod Wissemburgiem i Froeschwiller, 
ożywiającym nadzieją odwetu, o Paryżu ulegającym nowym złudzeniom: legenda o 
zwycięskiej 
armii, objęcie dowództwa przez Bazaine’a, pospolite ruszenie, urojone triumfy, 
hekatomby 
Prusaków, o których ministrowie opowiadali na trybunach...
I potem nagle następował opis 3 września, owego dnia, kiedy grom po raz drugi 
uderzył 
w Paryż: zdruzgotane nadzieje, miasto nieświadome, ufne, powalone pod ciosem 
przeznaczenia; 
okrzyki: „Precz! Precz z Cesarstwem!”, rozbrzmiewające już od wieczora na 
bulwarach; krótkie 
i ponure posiedzenie nocne, na którym Juliusz Favre odczytał wniosek o 
zniesieniu Cesarstwa, 
czego domagał się naród; potem 4 września runął gmach Drugiego Cesarstwa, 
obalony naporem 
swoich występków i błędów; wszystek lud wyległ na ulice – półmilionowa rzeka 
zalewająca plac 
Zgody w pełnym blasku słonecznym tej pięknej niedzieli, tocząc się aż do krat 
przed siedzibą Ciała 
Ustawodawczego, osłanianą zaledwie przez garść żołnierzy, wyważając drzwi, 
wdzierając się do 
sali posiedzeń, skąd Juliusz Favre, Gambetta
i inni posłowie lewicy mieli właśnie udać się na ratusz, aby proklamować 
republikę; 
a tymczasem na placu Saint-Germain-l’Auxerrois, na tyłach Luwru otwierała się 
mała furtka, 
przepuszczając cesarzowąregentkę czarno odzianą, z jedną tylko towarzyszką; 
obydwie drżące, 
zalęknione, wsiadły do pierwszej spotkanej dorożki i skulone w jej trzęsącym 
wnętrzu odjechały 
daleko od Tuilerii, przez które teraz przelewał się tłum. Tegoż dnia Napoleon 
III opuszczał, 
w drodze do Wilhelmshof, zajazd w Bouillon, gdzie spędził pierwszą noc na 
wygnaniu.
Z poważną miną Jan przerwał Henrietcie lekturę. – Zatem w tej chwili mamy 
republikę?... Ha! 
Tym lepiej, jeśli to nam pomoże pobić Prusaków!
Lecz potrząsał głową frasobliwie: zawsze straszono go republiką, kiedy był 
wieśniakiem. 
A poza tym... niezgoda, kiedy wróg w kraju – to mu się jakoś nie podobało. No, 
ale ostatecznie 
musiało powstać coś innego, skoro Cesarstwo niewątpliwie było zgniłe i nikt go 
już nie chciał.
W końcu lista Maurycy donosił o zbliżaniu się Niemców. 13 września, tego samego 
dnia, 
kiedy delegacja Rządu Obrony Narodowej zakwaterowała się w Tours, widziano ich 
na wschód od 
Paryża, jak podchodzili aż do Lagny. Czternastego i piętnastego byli w Créteuil 
i w Joinville-łe-Pont. Lecz osiemnastego rano – w dniu, gdy to pisał – Maurycy 
jak gdyby jeszcze 
nie wierzył w możliwość zupełnego otoczenia Paryża; odżyła w nim młodzieńcza 
ufność: 
oblężenie wydawało mu się próbą zuchwałą i ryzykowną, która przed upływem trzech 
tygodni 
spełznie na niczym; liczył na armie pomocnicze, które prowincja z pewnością 
wystawi, nie 
mówiąc o armii z Metzu maszerującej już przez Verdun i Reims. A tymczasem 
pierścienie 
żelaznego pasa zeszły się, zamknęły Paryż. I teraz ten Paryż, odcięty od świata, 
był tylko 
ogromnym, objętym śmiertelną ciszą więzieniem dwóch milionów ludzi.
– Ach, Boże – wyszeptała zgnębiona Henrietta. – Jak długo potrwa to wszystko i 
czy go kiedyś 
jeszcze ujrzymy?
Gwałtowny podmuch wichury przygiął drzewa, zajęczały stare zręby. budynku. 
Jeżeli zima 
będzie ciężka, ileż przyniesie cierpień pozbawionym ognia i chleba nieszczęsnym 
żołnierzom, 
którzy będą się bić na śniegu!
– Ba! – zakonkludował Jan. – Bardzo miły jest ten jego list i przyjemnie jest 
otrzymywać 
wiadomości... Nigdy nie należy rozpaczać...
Dzień po dniu upływał październik pod szarym smętnym niebem; wiatr ustawał 
jedynie po to, 
by niebawem przypędzać coraz ciemniejsze stada chmur. Rana goiła się bardzo 
powoli, ściekająca 
sączkiem ropa wciąż jeszcze nie pozwalała lekarzowi na usunięcie go, ranny zaś, 
w obawie przed 
kalectwem uparcie sprzeciwiający się wszelkiej operacji, znacznie opadł z sił. W 
zapadłej izdebce, 
dokąd wieści docierały odległe i niejasne jak po ocknięciu się z koszmarnego snu, 
panował teraz 
nastrój zrezygnowanego oczekiwania, zakłócanego niekiedy wybuchami niepokoju bez 
wyraźnej 
przyczyny. Ohydna wojna, rzezie, klęski – wszystko gdzieś tam trwało, a nigdy 
nie znano istotnej 
prawdy; słyszano jedynie przejmujące, głuche wołanie zdławionej ojczyzny. Wiatr 
przeganiał 
liście pod sinym niebem, nad nagimi polami ważyła się głęboka cisza przerywana 
tylko krakaniem 
wron, zwiastującym surową zimę.
Jednym z tematów rozmowy stał się ambulans, skąd Henrietta wychodziła jedynie 
dla 
dotrzymania towarzystwa Janowi. Wieczorem, gdy wracała, zasypywał ją pytaniami; 
znał każdego 
z jej pacjentów, chciał wiedzieć, kto umarł, kto wyzdrowiał; a znów ona gotowa 
była bez końca 
mówić o sprawach wypełniających jej serce; opowiadała mu przeżycia dnia aż do 
najdrobniejszych szczegółów.
– Ach – powtarzała zawsze – biedni chłopcy! Biedni chłopcy!
Nie był to już ambulans liniowy, gdzie płynęła świeża krew, gdzie dokonywano 
amputacji na 
zdrowych, rumianych ciałach. Był to lazaret podupadły, tkwiący teraz w 
szpitalnej zgniliźnie, 
cuchnący gorączką i śmiercią, spotniały od powolnych rekonwalescencji, od nie 
kończących się 
agonii. Doktor Dalichamp musiał pokonać ogromne trudności, aby zdobyć łóżka, 
materace, 
niezbędną bieliznę; a już wręcz cudów wymagało codzienne zaopatrzenie szpitala w 
produkty: 
chleb, mięso, suszone jarzyny, nie mówiąc o bandażach, kompresach, aparatach. 
Prusacy, 
zajmujący szpital wojskowy w Sedanie, nie chcieli doktorowi nic dać, nawet 
chloroformu, 
sprowadzał tedy wszystko z Belgii. A miał przecie tam także rannych Niemców: 
tuzin 
Bawarczyków, pościąganych z Bazeilles. Ci wrogowie, co niedawno rzucali się 
jedni na drugich, 
leżeli teraz obok siebie w przykładnej zgodzie wspólnych cierpień. Jakiż to był 
przybytek grozy 
i niedoli: te dwie długie sale dawnej szkoły w Remilly, zalane światłem z 
wysokich okien, 
mieszczące każda pięćdziesiąt łóżek.
W dziesięć dni po bitwie jeszcze przywieziono rannych – zapomnianych, 
odnalezionych 
gdzieś po kątach. Czterech przeleżało w pustym domu w Balan – bez żadnej pomocy 
lekarskiej, 
utrzymując się przy życiu nie wiadomo w jaki sposób, zapewne dzięki litości 
jakiegoś sąsiada; ich 
rany roiły się od robactwa, byli prawie. konający, zatruci tymi wstrętnymi 
ranami. Ta właśnie 
infekcja, której nic nie mogło zwalczyć, szerzyła się najgroźniej, opróżniając 
szeregi łóżek. Zaraz 
od drzwi woń martwicy chwytała za gardło. Sączki wydzielały kropla po kropli 
cuchnącą ropę. 
Często trzeba było ponownie krajać ciało, wydobywać ukryte drzazgi kostne. Potem 
występowały 
wrzody, nacieki, które pękały dalej. Wyczerpani, wychudli, z twarzami ziemistymi, 
nieszczęśliwcy znosili wszystkie udręki. Jedni, przybici, ledwo oddychając, 
zamknąwszy 
poczerniałe powieki, leżeli na wznak – jak na pół już rozkładające się trupy. 
Inni, spotniali, 
wstrząsani niespokojną bezsennością, wpadali w podniecenie, jak gdyby ta 
katastrofa poraziła ich 
szaleństwem. Ale zarówno dla jednych, jak dla drugich, kiedy nadchodził dreszcz 
gorączki 
zakaźnej – był to koniec; jad triumfował, przelatując od łóżka do łóżka, 
zagarniając wszystkich tą 
samą falą zwycięskiej zgnilizny.
Ale najstraszniejsza była sala skazańców, tych, co przechodzili dy~ zenterię, 
tyfus, ospę. 
Liczne były przypadki czarnej ospy. Chorzy miotali się, krzyczeli w nieustannej 
malignie, 
podnosili się na pościeli, podobni do widm. Inni, kaszląc okropnie, umierali na 
zapalenie płuc. 
Niektórzy, ryczący z bólu, doznawali ulgi jedynie pod strugą zimnej wody, którą 
co chwila 
ochładzano ich rany. I tylko tęsknie wyczekiwana godzina opatrunku przynosiła 
trochę spokoju, 
przewietrzały się posłania, odpoczywały ciała zesztywniałe od długotrwałego 
leżenia nieruchomo. 
Lecz była to zarazem godzina, której się lękano, gdyż nie było dnia, aby doktor 
badając rany nie 
spochmurniał na widok sinawych plamek na skórze jakiegoś biedaka – plamek 
świadczących 
o postępującej gangrenie. Nazajutrz odbywała się operacja. Jeszcze kawałek nogi 
lub ręki... 
Czasem nawet zakażenie postępowało dalej, trzeba było zaczynać na nowo, aż do 
amputacji całej 
kończyny. Następnie całego człowieka brała we władanie choroba. Ciało pokrywało 
się sinawymi 
plamkami tyfusu; chwiejącego się, przerażonego i oszołomionego trzeba było 
wynosić do sali 
skazańców, gdzie – prawie już martwy i cuchnący – dogorywał.
Wieczorami, po powrocie, Henrietta odpowiadała na pytania Jana głosem drżącym 
zawsze 
tym samym wzruszeniem:
– Ach, biedni chłopcy, biedni chłopcy!
I następowały szczegóły, zawsze podobne – codzienne udręki tego piekła. 
Wyłuszczono ramię, 
amputowano stopę, dokonano resekcji kości barkowej... Czy jednak gangrena 
oszczędzi te ciała? 
Albo: jeszcze jednego pochowano – najczęściej bywał to Francuz, czasem Niemiec. 
Rzadko 
upływał dzień, w którym by jakaś pośpiesznie z czterech de – sek zbita trumna 
ukradkiem, 
o zmierzchu, nie opuściła szpitala w towarzystwie jednego pielęgniarza, często 
tylko samej 
Henrietty; żeby człowiek nie został pochowany jak pies. Na cmentarzyku w Remilly 
wykopano 
dwa rowy; i spoczywali wszyscy obok siebie – Niemcy z lewej strony, Francuzi z 
prawej, 
pojednani w ziemi.
Jan, lubo ich nigdy nie widział, w końcu zaczynał się interesować bliżej tym czy 
owym 
spośród rannych. Prosił o wiadomości.
– No, a „Biedne Dziecko” jak się dzisiaj czuje?
Był to młodziutki żołnierzyk piątego pułku liniowego, ochotnik niespełna 
dwudziestoletni. 
Przydomek „Biedne Dziecko” przyrósł do niego, ponieważ chory stale powtarzał te 
słowa; a gdy 
go kiedyś spytano, dlaczego tak mówi o sobie, odpowiedział, że tak go zawsze 
nazywała matka. 
Biedne dziecko – rzeczywiście, bo umierał na zapalenie opłucnej wywołane raną w 
lewym boku.
– Ach, drogi chłopiec! – mówiła Henrietta, która powzięła dla niego 
macierzyńskie uczucie. – 
Niedobrze z nim, kaszlał cały dzień... Serce mi się kraje, kiedy to słyszę.
– A ten pani niedźwiedź, ten Gutmann? – podejmował Jan z uśmiechem. – Czy jest 
więcej 
nadziei?
– Tak, może się go uratuje. Ale cierpi strasznie.
Chociaż odczuwali wielką litość, oboje mówili o Gutmannie zawsze z jakimś 
rzewnym 
humorem. Kiedy pierwszego dnia Henrietta zjawiła się w ambulansie, doznała 
wstrząsu 
z przerażenia, rozpoznawszy w tym bawarskim żołnierzu – rudym brodaczu o dużych 
niebieskich 
oczach i szerokim, kwadratowym nosie – owego człowieka, który w Bazeilles 
wyniósł ją 
w ramionach, w chwili gdy rozstrzeliwano jej męża. On również poznał ją; ale nie 
mógł mówić: 
kula, przebiwszy kark, urwała mu pół języka. Początkowo Henrietta cofała się z 
mimowolnym 
dreszczem odrazy, ilekroć podchodziła do jego łóżka; lecz po dwóch dniach ujął 
ją rozpaczliwym 
i bardzo łagodnym spojrzeniem, jakim za nią wodził. Więc nie był to już potwór o 
zbryzganych 
krwią włosach, o źrenicach wywróconych z wściekłości, dręczący ją okropnym 
wspomnieniem? 
Musiała się teraz wysilać, aby go odnaleźć w tym nieszczęśniku z miną tak 
dobroduszną, tak 
potulnie znoszącym okrutne cierpienia... Przypadek jego, nieczęsto spotykany, to 
nagłe kalectwo 
wzruszało cały ambulans. Nie było nawet pewne, czy nazywa się Gutmann; nazywano 
go tak, 
ponieważ jedyne wymamrotane przez niego dwie sylaby tworzyły w przybliżeniu to 
nazwisko. Co 
do reszty personaliów – sądzono tylko, że jest żonaty i że ma dzieci. Musiał 
rozumieć kilka słów po 
francusku, niekiedy bowiem odpowiadał gwałtownym kiwnięciem głowy. Żonaty? Tak, 
tak! 
Dzieci? Tak, tak! Pewnego dnia jego wzruszenie na widok mąki nasunęło 
przypuszczenie, że mógł 
być młynarzem. I nic ponadto. Gdzie jest ten młyn? W jakiej odległej wiosce 
bawarskiej płaczą 
teraz dzieci i żona? Czyż ma umrzeć nieznany, bez nazwiska, pozostawiając tam 
swoich 
w ciągłym oczekiwaniu?
– Dzisiaj – opowiedziała pewnego wieczora Henrietta – Gutmann zaczął przesyłać 
mi 
pocałunki... Skoro tylko daję mu pić, za najmniejszą przysługą zaraz podnosi 
palce ku ustom 
gorącym gestem wdzięczności... Proszę się nie uśmiechać, to nazbyt straszne: być 
tak jak gdyby 
pogrzebanym za życia.
Tymczasem pod koniec października Janowi polepszyło się. Doktor, chociaż 
niezupełnie 
uspokojony, zgodził się na wyjęcie drenu i rana zdawała się przecie zabliźniać 
dość szybko. 
Ozdrowieniec już wstawał, godzinami chodził po pokoju albo przesiadywał przy 
oknie, smętnie 
poglądając na przeciągające chmury. Wreszcie począł się nudzić i domagał się 
jakiegoś zajęcia, 
aby być użytecznym na folwarku. Jednym z jego tajonych zmartwień była sprawa 
pieniędzy, 
wiedział bowiem, iż owe dwieście franków musiały już oczywiście zostać wydane w 
ciągu tych 
sześciu tygodni. Fakt, że papa Fouchard nadal go toleruje, świadczył, iż koszty 
związane z jego 
utrzymaniem ponosi z pewnością Henrietta. Myśl o tym dręczyła Jana; nie mógł się 
zdobyć na 
wyjaśnienie tej sprawy, toteż odczuł rzetelną ulgę, kiedy postanowiono, że 
będzie pracował jako 
nowy parobek przeznaczony wraz z Sylwiną do robót w podwórzu, gdy natomiast 
Prosper 
zajmował się wyłącznie uprawą gruntów.
Chociaż czasy były bardzo ciężkie, jeszcze jeden parobek przydawał się papie 
Fouchard, który 
robił świetne interesy. Podczas gdy cały kraj rzęził, krwawił, on potrafił tak 
rozwinąć swój handel 
wędrownego rzeźnika, że obecnie sprzedawał trzykroć lub czterykroć więcej sztuk. 
Opowiadano, 
że już od 31 sierpnia rozpoczął ożywiony handel z Prusakami. On, który 
trzydziestego, ze strzelbą 
w garści, bronił swych drzwi przed żołnierzami siódmego korpusu, odmawiając im 
sprzedania 
bochenka chleba i wołając, że dom jest pusty – nazajutrz, skoro się tylko ukazał 
pierwszy żołnierz 
nieprzyjacielski, uru – chomił sprzedaż wszelkiego rodzaju produktów, wykopawszy 
z piwnic 
ogromne zapasy dobyte z tajnych schowków! I od tego dnia stał się jednym z 
większych 
dostawców mięsa dla wojsk niemieckich – nad podziw sprytny, kiedy chodziło o 
ulokowanie 
towaru i uzyskanie zapłaty – lawirując między jedną rekwizycją a drugą. Innych 
srodze gnębiły 
brutalne nieraz wymogi okupantów, on zaś nie dostarczył jeszcze miarki mąki, 
hektolitra wina, 
ćwiartki wołu, nie otrzymawszy w końcu w zamian lubej, brzęczącej monety. Dużo 
gadano o tym 
w Remilly, uważano, że to niepięknie ze strony człowieka, co na wojnie stracił 
syna, którego grobu 
nie odwiedzał. (Troszczyła się o tę mogiłę wyłącznie Sylwina.) Lecz, bądź jak 
bądź, szanowano go 
za to, że się bogaci w czasie, gdy najsprytniejsi nieraz ginęli. A Fouchard 
wzruszając szerokimi 
ramionami mruczał drwiąco:
– Co tam patriota, patriota... Ze mnie lepszy patriota od nich wszystkich... 
Czyż być patriotą to 
znaczy wtykać Prusakom pod nos całe kupy żywności? Mnie tam muszą za wszystko 
płacić! Ha! 
Zobaczymy jeszcze, zobaczy się to później...
Jan zaraz drugiego dnia pracy zbyt długo był w ruchu i głuche obawy lekarza 
sprawdziły się: 
rana się otworzyła, z powodu znacznego zapalenia noga spuchła; trzeba było znów 
wędrować do 
łóżka. W końcu Dalichamp zaczął podejrzewać obecność martwaka wypartego wskutek 
wysiłku 
podczas dwu dni pracy. Szczęśliwym trafem udało mu się rychło go wydostać. Lecz 
nie obyło się 
przy tym bez wstrząsu i gwałtownej gorączki, co znowu wyczerpało chorego. Nigdy 
jeszcze nie 
był tak osłabiony. I Henrietta ponownie zajęła miejsce wiernej pielęgniarki w 
izbie owianej 
zimowym chłodem i smętkiem.
Nadszedł początek listopada, zachodni wiatr przypędził już pierwszą śnieżycę; 
wśród czterech 
pustych ścian, na gołej podłodze było bardzo zimno. Wobec braku kominka 
zdecydowano wstawić 
piecyk, którego płomienie nieco rozweselały parę samotników. Dni upływały 
jednostajnie – i ten 
pierwszy tydzień nawrotu choroby okazał się dla Jana i Henrietty niewątpliwie 
najsmutniejszy 
w całym długim okresie ich przymusowej zażyłości. Czyż nie ustaną cierpienia? 
Czy 
niebezpieczeństwo wciąż się ma odradzać i nie można się spodziewać kresu tej 
niedoli? Myśli ich 
co chwila wędrowały ku Maurycemu, o którym nie mieli już wiadomości. Inni 
podobno 
otrzymywali listy – cieniutkie bileciki przynoszone przez gołębie pocztowe. Z 
pewnością strzał 
jakiegoś Niemca zabił w przelocie w wolnym przestworzu gołębia niosącego im 
radość i słowa 
miłości. Wszystko zdawało się cofać, gasnąć i znikać wśród tej przedwczesnej 
zimy. Odgłosy 
wojenne docierały do nich ze znacznym opóźnieniem; nieliczne dzienniki, jakie im 
jeszcze doktor 
Dalichamp przynosił, miały nieraz datę sprzed tygodnia. I smutek ich w znacznym 
stopniu 
pochodził z nieświadomości, z tego, czego nie wiedzieli, a co przeczuwali, z 
przeciągłego krzyku 
śmierci, który mimo wszystko słyszeli w ciszy wiejskiej okalającej folwark.
Pewnego ranka doktor przybył wstrząśnięty. Drżącymi rękami wyciągnął z kieszeni 
gazetę 
belgijską i rzuciwszy ją na łóżko zawołał:
– Och, moi drodzy! Francja umarła... Bazaine zdradził!
Jan, senny, oparty plecami o poduszki, ocknął się:
– Jak to, zdradził?!
– Tak, wydał Metz i armię. Powtarza się historia Sedanu, a tym razem to już 
ostatek naszego 
ciała i naszej krwi. – Po czym podjąwszy dziennik przeczytał: – Sto pięćdziesiąt 
tysięcy jeńców, 
sto pięćdziesiąt trzy sztandary, pięćset czterdzieści jeden dział polowych, 
siedemdziesiąt sześć 
kartaczownic, osiemset armat fortecznych, trzysta tysięcy karabinów, dwa tysiące 
wozów 
taborowych, sprzęt do osiemdziesięciu pięciu baterii!...
I czytał dalej, podając szczegóły o tym, jak marszałek Bazaine, osaczony z 
wojskiem w Metzu, 
trwał w niemocy, nie podejmując żadnego wysiłku w celu przełamania obejmującej 
go żelaznej 
obręczy; o jego stałych kontaktach z księciem Fryderykiem Karolem, o jego 
mętnych i chwiejnych 
kombinacjach politycznych, ambicji odegrania decydującej roli, której sam 
dokładnie nie określił. 
Dalej, cały zawiły splot konferencji, wyprawianie jakichś podejrzanych, 
zakłamanych emisariuszy 
do pana von Bismarcka, do króla Wilhelma, do cesarzowej-regentki, która w końcu 
pono 
odmówiła układów z wrogiem zawarunkowanych ustępstwami terytorialnymi. Wreszcie, 
nieunikniona katastrofa, los dokonywający swego dzieła, głód w Metzu, przymusowa 
kapitulacja, 
dowódcy i żołnierze zmuszeni do przyjęcia ciężkich warunków podyktowanych przez 
zwycięzców. 
Francja nie miała już armii.
Jan nie wszystko rozumiał, ale dla niego aż dotychczas Bazaine pozostawał 
wielkim wodzem, 
jedynym możliwym zbawcą. – Do diabła! – zaklął. – Jakże więc? Co będzie? Co się 
stanie z nimi 
tam, w Paryżu?
Doktor począł właśnie odczytywać wiadomości z Paryża, które były tragiczne. 
Przypomniał, 
że dziennik nosi datę 5 listopada. Kapitulacja Metzu nastąpiła 27 października, 
a wiadomość o tym 
przedostała się do Paryża dopiero trzydziestego. Po klęskach poniesionych już 
pod Chevilly, 
Bagneux, Malmaison, po walce i stracie Bourget, nowina ta wybuchła jak uderzenie 
pioruna wśród 
zrozpaczonej ludności, zirytowanej słabością i nieporadnością Rządu Obrony 
Narodowej. Toteż 
nazajutrz, 31 października, oburzenie mieszkańców nabrało cech nieomal powstania. 
Olbrzymi 
tłum tłoczył się na placu Ratuszowym, zalewając sale, blokując członków rządu, 
których gwardia 
narodowa wreszcie zwolniła w obawie, że lada chwila mogą zatriumfować 
rewolucjoniści 
domagający się Komuny. Gazeta, belgijska dodawała wysoce obraźliwe uwagi pod 
adresem 
Paryża rozdartego wojną domową w momencie, gdy nieprzyjaciel podchodzi do bram. 
Czyż nie 
był to ostateczny rozkład, kałuża błota i krwi, w którą miała się stoczyć cała 
wielka społeczność?
– To prawda – wyszeptał Jan, całkiem pobladły. – Nie należy czubić się, kiedy 
Prusacy są tuż!
Henrietta, która dotychczas milczała, unikając wypowiadania się w sprawach 
polityki, nie 
zdołała powstrzymać okrzyku. Myślała wyłącznie o bracie.
– Mój Boże! Byleby tylko ten zapaleniec Maurycy nie mieszał się do tych 
wszystkich historii!
Zapadło milczenie, po czym doktor, gorący patriota, zauważył:
– Wszystko jedno! Jeżeli nie ma już żołnierzy, wyrosną nowi! Poddał się Metz, 
może się 
poddać nawet Paryż – Francja nie przepadnie! Jak powiadają nasi chłopi: twarde 
mamy grzbiety... 
I pomimo wszystko wyżyjemy!
Lecz widać było, że mówi tak jedynie, aby dodać sobie otuchy. Opowiedział o 
formowanej 
nad Loarą nowej armii, która na razie w strefie Arthenay nie odnosiła zbyt 
wielkich sukcesów... Ha! 
Zaprawi się do boju i pośpieszy na pomoc Paryżowi! Nade wszystko przejęty był 
proklamacjami 
Gambetty, który wyruszył balonem ze stolicy 7 października i już po dwóch dniach 
osiadł w Tours, 
wzywając pod broń wszystkich obywateli, przemawiając językiem tak męskim, tak 
mądrym, że 
cały kraj poddał się tej zbawiennej dyktaturze. I słyszało się już o powstawaniu 
drugiej armii na 
północy oraz jeszcze jednej na wschodzie; ożywiała je wiara tak potężna, że 
zdolna chyba 
wskrzesić zmarłych żołnierzy... Było to ocknięcie się prowincji, nieposkromiona 
wola 
wytworzenia tego wszystkiego, czego brakowało, walki aż do ostatniego grosza i 
do ostatniej 
kropli krwi.
– Ba! – zakończył doktor gotując się do wyjścia. – Nieraz mi się zdarzało uznać 
za 
nieuleczalnego pacjenta, który po tygodniu stawał na nogi...
Jan uśmiechnął się.
– Doktorze, proszę mnie prędko wykurować, abym poszedł tam na nowo zająć swoje 
miejsce.
Lecz i Henriettę, i jego te niedobre nowiny głęboko zasmuciły.
Tegoż wieczora rozpętała się gwałtowna śnieżyca, nazajutrz zaś, kiedy Henrietta, 
cała drżąca, 
wróciła z ambulansu, oznajmiła, że Gutmann zmarł. Ten silny mróz dziesiątkował 
rannych, 
opróżniał szeregi łóżek. Nieszczęsny niemowa rzęził przez dwie doby. Podczas 
ostatnich godzin 
czuwała u jego wezgłowia – tak błagalne słał ku niej spojrzenia. Przemawiał do 
niej załzawionymi 
oczami, może zwierzał jej swoje prawdziwe nazwisko i nazwę dalekiej wioski, 
gdzie żona i dzieci 
oczekują jego powrotu. I odszedł nieznany, błędnymi palcami posyłając jej 
ostatni pocałunek, 
dziękując za troskliwość. Samotnie odprowadziła go na cmentarz, gdzie zmarznięta 
ziemia, ta 
ciężka, obca ziemia wraz z kupkami śniegu padła głucho na świerkową trumnę.
Nazajutrz Henrietta oświadczyła po powrocie:
– „Biedne Dziecko” umarło. I tym razem rozpłakała się.
– Gdyby pan widział, jak majaczył! Wołał na mnie: „Mamo! Mamo!”, i wyciągał ręce 
z taką 
czułością, że musiałam wziąć go na kolana... Och, biedak! Od cierpienia tak 
wychudł, że ważył nie 
więcej niż mały chłopczyk... I kołysałam go, żeby umarł spokojnie... tak, 
kołysałam go ja, starsza 
od niego ledwie o kilka lat, a nazywana przezeń matką... Płakał, a ja również 
nie mogłam się 
wstrzymać... I teraz jeszcze płaczę...
Dławiło ją łkanie; musiała przerwać.
– Kiedy umierał, wyjąkał kilkakrotnie to swoje przezwisko: „Biedne Dziecko... 
Biedne 
Dziecko...” O tak! To na pewno biedne dzieci wszyscy ci dzielni chłopcy, 
przeważnie tacy młodzi, 
którym wasza ohydna wojna urywa ręce i nogi i zadaje tyle cierpień, zanim ich 
złoży do ziemi!
Go dzień teraz Henrietta wracała wstrząśnięta czyjąś agonią -,i to cudze 
cierpienie jeszcze 
bardziej łączyło ich podczas smutnych godzin, jakie spędzali samotnie w głębi 
obszernej spokojnej 
izby. Były to niemniej godziny błogie, gdyż zjawiła się czułość, uważana przez 
nich za uczucie 
braterskie, i łączyła, te dwa serca, które z wolna poznały się wzajemnie. 
Statecznego umysłu Jan 
wzniósł się dzięki stałemu z nią obcowaniu, jej zaś na widok tego zacnego i 
rozsądnego człowieka 
nie przychodziło już nawet na myśl, że to prostak, co chodził za pługiem, nim 
zaczął dźwigać 
plecak. Rozumieli się doskonale, stanowili dobraną parę, jak to ze swym poważnym 
uśmiechem 
konstatowała Sylwina. Zresztą nie było między nimi najmniejszego skrępowania. 
Ona w dalszym 
ciągu pielęgnowała jego nogę. Nigdy nie odwracali od siebie jasnych spojrzeń... 
Stale w czerni, we 
wdowim obleczeniu, Henrietta, rzekłbyś, przestała być kobietą.
Jednakże Jan – podczas długich popołudni, gdy był sam – nie mógł powstrzymać się, 
aby 
o tym nie rozmyślać. To, co dla niej czuł, była to bezgraniczna wdzięczność, 
niby zbożny szacunek, 
który kazałby mu odrzucić jako świętokradztwo wszelką myśl o miłości. Niemniej 
atoli powiadał 
sobie, że gdyby miał żonę taką jak ta kobieta, tak czułą, tak łagodną, tak 
czynną, to życie stałoby 
się prawdziwie rajskim bytowaniem. Jego niedobre lata spędzone w Rognes, 
tragiczny finał 
małżeństwa, gwałtowna śmierć żony – cała ta przeszłość powracała jako żałość i 
tęsknota za 
czułością, w mglistym, zaledwie. sformułowanym zamiarze: raz jeszcze pokusić się 
o szczęście. 
Przymykał powiela, bezwolnie zapadał w półsen, w którym niewyraźnie widział 
siebie w Remilly, 
żonatego po raz drugi, posiadacza pola wystarczającego do wyżywienia dwojga 
porządnych ludzi 
bez wielkich wymagań. Było to tak zwiewne, że chyba wcale nie istniało... i z 
pewnością nigdy nie 
nastąpi... Sądził, iż jest już zdolny jedynie do przyjaźni, kochał Henriettę 
tylko dlatego, że 
Maurycy był mu bratem... Z czasem ów nieuchwytny sen o małżeństwie stał się 
jakby 
pocieszeniem, jednym z owych urojeń, o których wiemy, że są nieziszczalne, a 
które koją nas 
w godzinach smutku. Henrietty podobne myśli nawet nie musnęły. Po tak niedawnym 
okrutnym 
dramacie w Bazeilles serce jej pozostawało zdruzgotane; i jeżeli spływała w nie 
jakaś ulga, jakaś 
nowa czułość, mogło się to dziać jedynie bez jej wiedzy: długa tajemną droga 
kiełkującego ziarna, 
kiedy ludzkim oczom nic nie objawia skrytej pracy. Nie uświadamiała sobie nawet 
przyjemności, 
jaką. zaczęła odczuwać przesiadując godzinami u łóżka Jana, czytając mu gazety 
przynoszące 
wszak tylko zmartwienie... Nigdy dłoń jej nie rozgrzewała się przy zetknięciu z 
jego dłonią, nigdy 
jej nie rozmarzała myśl o jutrze, pragnienie, aby jeszcze być kochaną. A przecie 
zapomnienie, 
pociechę znajdowała jedynie w tym pokoju. Gdy tam przebywała krzątając się, jak 
zawsze łagodna 
i czynna, w serce jej spływał spokój, wydawało się jej, że brat niebawem powróci, 
że wszystko się 
całkiem pomyślnie ułoży, że w końcu wszyscy będą szczęśliwi i pozostaną już 
razem. I mówiła 
o tym bez zmieszania, tak naturalne wydawały się jej te sprawy, i nigdy nie 
przychodziło jej do 
głowy badać bliżej siebie samą, ważyć czysty i nieświadomy dar całego swego 
serca.
Lecz oto któregoś popołudnia, gdy miała udać się do ambulansu, spostrzegła w 
kuchni 
pruskiego kapitana w towarzystwie dwóch innych oficerów; i przerażenie, jakie 
zmroziło 
Henriettę, uprzytomniło jej, jak bardzo się przywiązała do Jana.
Ludzie ci widocznie usłyszeli o obecności rannego żołnierza na folwarku i 
przyszli się o niego 
upomnieć; oznaczało to nieuchronny odjazd, niewolę w Niemczech, w murach jakiejś 
twierdzy.
Henrietta słuchała drżąca, z mocno bijącym sercem.
Kapitan, otyły mężczyzna, władający językiem francuskim, zwrócił się do starego 
Fouchard 
z ostrymi wymówkami:
– To tak trwać nie może, kpicie sobie z nas czy co? Przychodzę osobiście was 
uprzedzić, że 
jeśli się taka rzecz powtórzy, będziecie za to odpowiadać. Tak, tak, już ja 
sobie z wami poradzę.
Bardzo spokojny, z opuszczonymi rękami, starzec udawał osłupienie, jak gdyby nie 
rozumiał, 
o co chodzi. – Jak, proszę pana, jak?
– Och, nie zawracajcie mi głowy! Wiecie doskonale, że te trzy krowy, coście nam 
sprzedali 
w niedzielę, były nieświeże. A tak, tak: śmierdzące, jednym słowem – chore, 
padłe na zakaźną 
chorobę, gdyż moi ludzie potruli się... i dwóch pewno już zmarło. Fouchard z 
miejsca odegrał 
scenę protestu i oburzenia.
– Chore? Moje krowy! Takie piękne mięso! Mięso, które można by dać położnicy dla 
nabrania 
sił!
I zaczął pochlipywać, bił się w piersi, zapewniał, że jest uczciwy, że wolałby 
raczej sam siebie 
zaszlachtować niż sprzedać zepsute mięso... Od trzydziestu lat wszyscy o tym 
wiedzą, nikt na 
świecie nie może powiedzieć, że stary Fouchard oszukał go na wadze czy też na 
jakości.
– Były zdrowiusieńkie, proszę pana! A jeżeli pańscy żołnierze pochorowali się, 
to może 
dlatego, że za dużo zjedli... chyba że jakieś łobuzy wsypały trutkę do garnka...
Ogłuszał kapitana potokiem słów, przypuszczeń tak dziwacznych, że oficer, 
doprowadzony do 
pasji, w końcu przeciął krótko:
– Dość już tego! Ja was przestrzegłem, pilnujcie się!... Ale jest jeszcze inna 
sprawa: 
podejrzewamy was, wszystkich mieszkańców tej wsi, o to, że udzielacie 
schronienia wolnym 
strzelcom z lasów Dieulet, którzy znowu nam przedwczoraj zabili wartownika... 
Miejcie się na 
baczności! Zrozumiano?
Po odejściu Prusaków papa Fouchard wzruszył ramionami z szyderczym śmiechem 
bezmiernej wzgardy. Zdechłe zwierzęta? Ma się rozumieć, że im sprzedał, tym 
tylko właśnie ich 
karmi: wszelka padlina znoszona mu przez wieśniaków, to, co zdechło z choroby, i 
to, co on sam 
zbiera po rowach – czyż to nie odpowiednie dla tych wstrętnych łotrów?
Mrugnął jednym okiem i obracając się w stronę uspokojonej już Henrietty szepnął 
z drwiącą 
miną:
– Powiedz no, mała; gdy się pomyśli, iż są ludzie, co gadają, że ja niby nie 
jestem patriotą!... 
Ha! Niech no oni zrobią coś w tym guście, żeby wtryniać Prusakom ścierwo, a 
ciągnąć z nich 
grosiwo... Niepatriota! Ależ, do licha, ja ich może więcej zabiłem swymi chorymi 
krowami niż 
niejeden żołnierz swą odtylcówką!
Jan słysząc całą tę historię mimo wszystko zaniepokoił się. Jeżeli władze 
niemieckie 
podejrzewają, że mieszkańcy Remilly przyjmują partyzantów z lasów Dieulet, mogą 
każdej chwili 
dokonać rewizji i odkryć go. Myśl o skompromitowaniu swych gospodarzy, o 
najmniejszym 
choćby kłopocie sprawionym Henrietcie, nie dawała mu spokoju. Lecz ona ubłagała 
go, wymogła, 
że jeszcze zostanie kilka dni, gdyż rana zabliźniała się bardzo powoli i nie 
miał dość siły w nogach, 
aby wyruszyć w drogę i połączyć się z jednym z oddziałów marszowych na północy 
lub nad 
Loarą.
I nadeszły wtedy, wlokące się aż do połowy grudnia, dni najbardziej przejmujące 
dreszczem, 
najbardziej rozdzierające w tej ich samotności. Mróz stał się tak tęgi, że piec 
nie mógł ogrzać 
wielkiej nagiej izby. Gdy spoglądali przez okno na gęsty śnieg pokrywający 
ziemię, myśleli 
o Maurycym zagrzebanym tam, w lodowatym i martwym Paryżu, o Maurycym, który nie 
dawał 
znaku życia. Wciąż powracały te same pytania: Co robi? Czemu się wcale nie 
odzywa? Nie śmieli 
wyznać sobie okropnych obaw: rana, choroba, być może – śmierć... Nieliczne 
wieści, jakie 
w dalszym ciągu do nich docierały za pośrednictwem gazet, nie mogły bynajmniej 
ich uspokoić. 
Po wiadomościach o rzekomo fortunnych wypadach, stale zresztą odwoływanych, 
rozeszła się 
wieść o wielkim zwycięstwie odniesionym 2 grudnia pod Champigny przez generała 
Ducrot; 
niebawem wszakże dowiedziano się, że już nazajutrz musiał opuścić zdobyte 
pozycje i przeprawić 
się przez Marnę. Paryż dławił się w coraz ciaśniejszych więzach, rozpoczynała 
się ofensywa głodu, 
rekwizycja ziemniaków następowała po rekwizycji bydła rogatego, osobom prywatnym 
wyłączano gaz, wkrótce na ulicach miały zapanować ciemności przerzynane 
czerwonymi 
błyskami pocisków. I za każdym napaleniem w piecu, przy każdym posiłku nawiedzał 
ich obraz 
Maurycego oraz dwóch milionów żywych ludzi zamkniętych w tym olbrzymim grobowcu.
Zewsząd zresztą – zarówno z północy, jak i z terenów środkowych – nadchodziły 
coraz gorsze 
wiadomości. Na północy dwudziesty drugi korpus armii, utworzony z żołnierzy 
lotnej gwardii, 
z kompanii zapasowych; z żołnierzy oficerów ocalałych z pogromu pod Sedanem i 
pod Metzem, 
musiał opuścić Amiens, wycofując się w kierunku Arras. I z kolei Rouen, 
właściwie nie bronione 
przez garść zdemoralizowanych ludzi, dostało się w ręce nieprzyjaciela. W 
centrum kraju 
zwycięstwo pod Coulmiers, odniesione 9 listopada przez armię Loary, zrodziło 
gorące nadzieje: 
odbicie Orleanu, ucieczka Bawarczyków, marsz przez Etampes, bliskie już 
oswobodzenie Paryża... 
Ale 5 grudnia książę Fryderyk Karol zajmuje ponownie Orlean i rozszczepia na 
dwoje armię Loary, 
której trzy korpusy wycofują się w kierunku Vierzon i Bourges, podczas gdy dwa 
pozostałe, pod 
rozkazami generała Chanzy, w bohaterskim odwrocie odstępują aż pod Mans; cały 
tydzień 
marszów i bitew. Prusacy byli wszędzie – zarówno w Dijon jak w Dieppe, w Mans i 
w Vierzon. 
Niemal co rana jakaś forteca z łoskotem waliła się w gruzy pod gradem pocisków. 
Już od 28 
września Strasburg był w ręku nieprzyjaciela. Padł po czterdziestosześciodniowym 
oblężeniu, a po 
trzydziestu siedmiu dniach bombardowania; mury miasta były pogruchotane, obiekty 
zabytkowe 
podziurawione przeszło dwustu tysiącami pocisków. Wyleciała już w powietrze 
cytadela w Laon, 
poddało się Toul; a potem _ nadciągnęła ponura seria: Soissons ze stu dwudziestu 
ośmiu działami, 
Verdun, które ich miało sto trzydzieści sześć, Neufbrisach – sto armat, La F?re 
– siedemdziesiąt, 
Montmédy – sześćdziesiąt pięć. Thionville stało w płomieniach. Bramy Phalsburga 
otwarły się 
dopiero w dwunastym tygodniu zaciekłego oporu. Zdawało się, że cała Francja 
płonie, że się 
rozpada wśród szalonej kanonady.
Któregoś ranka, gdy Jan koniecznie chciał odejść, Henrietta ujęła go za ręce i 
przytrzymała 
rozpaczliwym uściskiem.
– Nie! Nie! Zaklinam pana, nie zostawiaj mnie samej... Jest pan zbyt słaby, 
proszę zaczekać 
kilka dni, chociaż jeszcze tylko kilka dni... Przyrzekam, że pozwolę panu odejść, 
kiedy doktor uzna, 
że jest pan dość silny, aby powrócić do szeregów. V
W ten mroźny wieczór grudniowy Sylwina i Prosper znajdowali się sami z Karolkiem 
w obszernej kuchni folwarcznej; ona szyła, on zaś majstrował sobie piękny bat. 
Dochodziła 
godzina siódma. Obiad. zjedzono o szóstej, nie czekając na starego Fouchard, 
któremu wypadł 
dłuższy postój w Raucourt, gdzie brak było mięsa; Henrietta zaś, którą tej nocy 
czekał dyżur 
w ambulansie, wyszła zaleciwszy Sylwinie, by przed pójściem na spoczynek 
nałożyła węgla do 
pieca w pokoju Jana.
Na dworze niebo na białym tle śniegu znaczyło się bardzo czarne. Od wsi nie 
dochodził żaden 
głos; w izbie słychać było tylko skrobanie noża, którym Prosper pracowicie 
ozdabiał rombami 
i rozetami dereniowe biczysko. Chwilami zatrzymywał się i spoglądał na Karolka, 
którego duża 
jasna głowa chwiała się w zmaganiu z sennością. Kiedy dziecko wreszcie usnęło, 
cisza stała się 
jakby jeszcze głębsza. Matka ostrożnie odsunęła świecę, aby światło nie padało 
na powieki malca; 
potem, wciąż szyjąc, zapadła w głęboką zadumę.
Wtedy właśnie, jeszcze po chwili wahania, Prosper zdecydował się.
– Posłuchaj, Sylwino... Mam ci coś do powiedzenia. Tak, czekałem, aby pozostać z 
tobą sam 
na sam...
Zaniepokojona, podniosła oczy.
– Otóż tak... Wybacz mi, że cię zmartwię, ale lepiej, żebyś była uprzedzona... 
Otóż widziałem 
dziś rano w Remilly, przy kościele...
widziałem Goliata – tak jak tu ciebie widzę w tej chwili. Och, w całej 
okazałości, żadnej nie 
może być omyłki...
Pobladła mocno, dłonie jej zadrżały, zdołała tylko wyjąkać głuchą skargę: – Boże, 
mój Boże!
Prosper mówił dalej, powściągliwie. Opowiadał, czego się następnie dowiedział, 
wypytując 
tych i owych. Nikt już nie wątpił, że Goliat to szpieg, który niegdyś osiadł w 
tych stronach, żeby 
poznać drogi, zasoby, najdrobniejsze szczegóły. Wspominano jego pobyt na 
folwarku papy 
Fouchard, jego nagłe odejście, posady, jakie następnie zajmował w okolicy 
Beaumont i Raucourt. 
A teraz oto po powrocie pełni w komendanturze Sedanu jakieś nieokreślone 
czynności i znów 
kursuje po wsiach jakby z misją denuncjowania jednych, szacowania innych, 
czuwania nad 
sprawnością rekwizycji, którymi gnębiono mieszkańców. Tego ranka sterroryzował 
Remilly 
z powodu niekompletnej i zbyt powolnej dostawy mąki.
– Ostrzegłem cię! – powtórzył na zakończenie. – Będziesz wiedziała, co robić, 
kiedy on tu 
przyjdzie...
Przerwała mu okrzykiem przerażenia. – Myślisz, że przyjdzie?
– Ha! Chyba tak. Musiałby chyba wcale nie być ciekaw... boć nigdy nie widział 
małego, 
wiedząc przecież o jego istnieniu... A poza tym chodzi o ciebie: nie zbrzydłaś 
bynajmniej, warto 
się z tobą zobaczyć na nowo...
Lecz ona błagalnym ruchem wymogła milczenie.
Zbudzony odgłosem rozmowy Karolek uniósł głowę. Poglądając błędnie jak po 
ocknięciu się 
z widziadeł sennych, przypomniawszy sobie obelżywe słowo, którego nauczył go 
jakiś wioskowy 
kawalarz, oznajmił z poważną miną trzyletniego obywatela:
– Prusaki to świnie!
Matka uścisnęła go namiętnie i posadziła sobie na kolanach. Och, to biedactwo! 
Jej radość 
i rozpacz, to stworzenie, które kochała z całej duszy, to dziecko z niej 
zrodzone, a na które nie 
mogła patrzeć bez łez, kiedy słyszała, jak go złośliwie przezywają „Prusakiem” 
bawiący się z nim 
na drodze rówieśnicy!
Ucałowała go, jakby chcąc mu wtłoczyć z powrotem do ust wypowiedziane słowa.
– Kto cię nauczył tych brzydkich słów? Nie wolno, kochanie, nie trzeba ich 
powtarzać!
Na co z iście dziecięcym uporem Karolek, krztusząc się ze śmiechu, jął 
wykrzykiwać dalej 
w najlepsze: – Świnie Prusaki!
Po czym na widok matki we łzach sam się także rozpłakał, uwieszony u jej szyi. 
Mój Boże! 
Jakież nowe grozi jej nieszczęście? Czyliż nie dosyć, że straciła ze śmiercią 
Honoriusza jedyną 
w życiu nadzieję, pewność, że zapomni i że jeszcze będzie szczęśliwa? Trzeba 
było, aby tamten 
mężczyzna zmartwychwstał, by się dopełniła miara jej niedoli!
– Chodźmy – rzekła cicho – chodź spać, maleńki. Jesteś kochany, chociaż nie 
rozumiesz, jaką 
sprawiasz mi przykrość.
I na chwilę opuściła Prospera, który nie chcąc krępować jej swymi spojrzeniami 
udawał, że 
zabiera się na nowo do swej troskliwej dłubaniny.
Ale zazwyczaj, zanim położyła Karolka, Sylwina prowadziła go „na dobranoc” do 
Jana, 
z którym dziecko było w wielkiej przyjaźni. Tego wieczora, wszedłszy tam ze 
świecą w ręce 
ujrzała rannego, który siedział na pościeli z oczyma szeroko rozwartymi w 
ciemności. Cóż to? Nie 
spał więc? Nie, nie spał, rozmyślał o różnych sprawach, sam w ciszy tej zimowej 
nocy. I podczas 
gdy ona nakładała węgiel do pieca, on bawił się z Karolkiem, który tarzał się po 
łóżku jak kociak.
Jan znał historię Sylwiny i żywił sympatię dla tej dzielnej a cichutkiej 
dziewczyny, tak ciężko 
doświadczonej, w żałobie po jedynym człowieku kochanym, nie mającej już innej 
pociechy poza 
tym biednym malcem, którego narodziny nie przestawały być jej udręką.
Toteż gdy zasunąwszy drzwiczki pieca zbliżyła się, by odebrać dziecko z ramion 
Jana, ten 
zafrasował się zauważywszy po jej zaczerwienionych oczach, że przed chwilą 
płakała. Czy znów 
ma jakie zmartwienie? Lecz ona nie chciała odpowiedzieć: powie mu później, 
jeżeli będzie warto 
o tym gadać... Mój Boże! Czyż życie dla niej nie jest teraz ustawicznym 
zmartwieniem?
Gdy wreszcie zbierała się już do wyjścia, usłyszeli na podwórzu jakieś głosy i 
stąpania. Jan, 
zaskoczony, począł nasłuchiwać.
– Co to? To nie papa Fouchard; nie słyszałem turkotu bryczki. Z głębi swego 
oddalonego 
pokoju z czasem nauczył się orientować
w wewnętrznym życiu folwarku i najmniejsze odgłosy stały mu się znajome. 
Nastawiwszy 
ucha podjął nagle:
– Aha! Tak, to ci strzelcy z lasów Dieulet przyszli po prowiant. – Idę – 
szepnęła Sylwina 
odchodząc i pozostawiając go znowu w ciemności – muszę się pośpieszyć, by 
dostali swój chleb.
Istotnie w drzwi kuchenne kołatano pięściami, a Prosper, niezadowolony (ponieważ 
był sam 
w domu), wahał się, pertraktował... Kiedy nie było gospodarza, nie lubił 
wszelkich odwiedzin 
bojąc się szkód, za które musiałby odpowiadać. Lecz na szczęście, w tej właśnie 
chwili kariolka 
papy Fouchard z przytłumionym w śniegu człapaniem konia wtoczyła się po 
pochyłości drogi.
I przybyłych powitał już sam Fouchard.
– Aha! To wasza trójka. Cóż mi to przywozicie na tych taczkach? Demonicznie 
chudy Sambuc, 
opatulony w zbyt obszerną bluzę
z niebieskiej wełny, nawet go nie usłyszał, tak był oburzony na Prospera, swego, 
jak powiadał, 
zacnego bliźniego, który oto nie decydował się na otwarcie drzwi.
– Słuchaj no! Gzy ty nas uważasz za żebraków, że nas trzymasz na dworze w taką 
pogodę?
Ale Prosper nie odpowiadał i wzruszywszy jeno ramionami z całym spokojem 
odprowadzał 
konia z bryczką. Stary Fouchard znowu pochylił się nad taczkami.
– Przywozicie mi więc dwa zdechłe barany... Całe szczęście, że mróz; inaczej 
zapaszek nie 
byłby zbyt przyjemny...
Cabasse i Ducat, adiutanci Sambuca towarzyszący mu we wszystkich wyprawach, 
zaprotestowali.
– Och! – zawołał pierwszy z żywością świadczącą o gorącym temperamencie 
Prowansalczyka 
– nie mają więcej nad trzy dni... To z tych sztuk padłych na folwarku Raffins, 
gdzie wybuchła 
paskudna zaraza bydlęca.
– Procumbit humi bos – zadeklamował drugi, eks-woźńy, zdeklasowany na skutek 
predylekcji 
do nieletnich dziewcząt, który lubił cytować łacinę.
Papa Fouchard w dalszym ciągu oglądał towar, udając, że jest zbyt nadpsuty. I 
wchodząc wraz 
z trójką partyzantów do kuchni zakonkludował:
– No, ostatecznie, cóż... muszą się tym zadowolić... Dobrze się składa, że w 
Raucourt nie mają 
już ani jednego kotleta. Kiedy czło – wiek głodny, nieprawdaż, je wszystko... – 
I bardzo w głębi 
duszy zadowolony przywołał Sylwinę, która wracała ułożywszy do snu Karolka: – 
Daj no szklanki, 
wypijemy za śmierć Bismarcka.
Tak oto Fouchard utrzymywał dobre stosunki z wolnymi strzelcami z lasów Dieulet; 
ci już od 
trzech miesięcy wychodzili o zmierzchu ze swych niedostępnych gąszczów, włóczyli 
się po 
drogach, zabijali i ograbiali Prusaków, których im się udawało zaskoczyć, 
napadali na folwarki, 
obdzierali chłopów, gdy brakło nieprzyjacielskiej zdobyczy. Byli postrachem wsi, 
zwłaszcza że za 
każdy napadnięty konwój, za każdego zamordowanego wartownika władze niemieckie 
mściły się 
na okolicznych osiedlach, które oskarżały o wspólnictwo, nakładając na nie 
grzywny, aresztując 
wójtów, podpalając chałupy. I jeżeli chłopi, mimo szczerych chęci, nie wydawali 
Sambuca i jego 
bandy, postępowali tak jedynie ze strachu, aby nie dostać kulą gdzieś na 
zakręcie ścieżki, w razie 
gdyby się ten ich krok nie udał.
Natomiast Fouchard wpadł na niesamowity pomysł handlowania z nimi. Przemierzając 
okolicę we wszystkich kierunkach, lustrując zarówno rowy, jak obory, stali się 
jego dostawcami 
padliny. Skoro tylko zdychał gdzieś wół czy baran w promieniu trzech mil, oni 
się zjawiali, aby go 
zabrać i dostarczyć staremu. Fouchard zaś płacił im prowiantem – przede 
wszystkim chlebem, 
specjalnie w tym celu wypiekanym przez Sylwinę. Zresztą, chociaż ich bynajmniej 
nie lubił, 
przecie żywił skryty podziw dla partyzantów, zręcznych zuchów, co prowadzili swą 
robotę 
gwiżdżąc na wszystkich; i chociaż wyciskał ciężki grosz z handlu z Prusakami, w 
głębi duszy 
śmiał się okrutnie, ilekroć usłyszał, że gdzieś na skraju drogi znaleziono znowu 
jednego z nich 
z rozpłataną gardzielą.
– Wasze zdrowie! – zwrócił się do trójki strzelców, trącając się z nimi 
kieliszkiem. – Po czym, 
otarłszy usta wierzchem dłoni, dodał: – Ale, wiecie, zrobiono z tego całą 
historię, z powodu tych 
dwóch ułanów, których znaleziono bez głów koło Villecourt. Wiadomo wam, że 
Villecourt od 
wczoraj pali się... To wyrok, jak to oni powiadają, który wydali na wieś, aby ją 
ukarać za 
przyjmowanie was... Musicie być ostrożni, rozumiecie; nie wracajcie od razu. 
Przyniesie się wam 
chleb tam, na miejsce.
Sambuc wzruszył ramionami odpowiadając głośnym, drwiącym rechotem. – A jakże! 
Mogą 
sobie Prusacy szukać wiatru w polu... – Wtem, rozgniewany, uderzył pięścią w 
stół. – Do stu 
diabłów! Z tymi ułanami to fajno, ale ja bym chciał z tamtym porozmawiać w 
cztery oczy; znacie 
go dobrze, tego szpiega, tego, co u was służył...
– Goliat – rzekł Fouchard.
Sylwina, wystraszona, przerwała podjęte na nowo szycie i słuchała.
– Ano tak, Goliat!... Och! Bestia zna jak swoją kieszeń lasy Dieulet; pewnego 
pięknego 
poranka może nas nakryć... Zwłaszcza, że przechwalał się właśnie dzisiaj, tam, 
„Pod Krzyżem 
Maltańskim”, iż w ciągu tygodnia rozprawi się z nami... Wstrętny łotr, który z 
pewnością 
prowadził Bawarczyków w przededniu bitwy pod Beaumont, nieprawda, chłopcy?
– Prawda, jak to, że tu stoi ta świeca! – potwierdził Cabasse.
– Per amica silentia lunae – dodał Ducat, którego cytaty nie zawsze bywały 
trafne...
Lecz Sambuc nowym uderzeniem pięści zatrząsł stołem.
– Ten zbir jest osądzony, jest skazany! Jeśli kiedy będziecie wiedzieli, którędy 
mu droga 
wypada, uprzedźcie mnie, a już jego głowa spotka się z głowami ułanów w Mozie; o, 
do stu 
piorunów, ręczę za to!
Zapadło milczenie. Sylwina, bardzo blada, patrzyła na nich znieruchomiałymi 
źrenicami.
– Wszystko to są sprawy, o których nie powinno się rozmawiać – podjął ostrożnie 
papa 
Fouchard. – No, wasze zdrowie, i dobranoc!
Wysączyli drugą butelkę. Prosper powróciwszy ze stajni pomógł umieścić w poprzek 
taczek 
partię chleba, który Sylwina włożyła do worka. Ale nie rzekł słowa i odwrócił 
się plecami, kiedy 
jego brat i dwaj strzelcy oddalali się wraz z taczkami, powtarzając:
– Dobrej nocy! Do widzenia!
Nazajutrz po śniadaniu, gdy stary Fouchard był sam, ujrzał Goliata we własnej 
osobie; wszedł 
rosły, tęgi, ze swym spokojnym uśmiechem na różowej twarzy. Jeżeli to nagłe 
zjawienie się 
Prusaka przeraziło starego, nie okazał nic po sobie. Zamrugał powiekami, podczas 
gdy Goliat 
zbliżył się i serdecznie ściskał mu dłoń.
– Dzień dobry, papo Fouchard. Ten jakby dopiero teraz go poznał. – Patrzajcie no! 
To ty, mój 
chłopcze! Ha! Jeszcze przytyłeś! Aleś tłusty!
I patrzył bystro na przybysza; Goliat odziany był w płaszcz z grubego 
granatowego sukna 
i czapkę z tego samego materiału; minę miał dostatnią i zadowoloną.
Mówił bez cudzoziemskiego akcentu: cedził słowa z charakterystyczną dla 
okolicznych 
wieśniaków powolnością.
– Ano tak, to ja, papo Fouchard... Nie chciałem wracać tędy nie przywitawszy się 
z wami.
Stary milczał nieufnie. Co tego tutaj sprowadza? Czy dowiedział się o 
wczorajszych 
odwiedzinach partyzantów? Trzeba to spenetrować. Zresztą, ponieważ zachowywał 
się grzecznie, 
wypadało mu się odpłacić tym samym.
– A więc, mój chłopcze, skoroś taki uprzejmy, wypijemy po kieliszeczku.
Sam się zakrzątnał, wyszukał dwie szklanki i butelkę. Takie marnotrawstwo 
krwawiło mu 
serce, ale trudno: w interesach należy mieć gest.
I powtórzyła się wczorajsza scena wieczorna; trącili się tym samym gestem, z 
tymi samymi 
słowami.
– Wasze zdrowie, papo Fouchard!
– Twoje, mój chłopcze!
Następnie Goliat jął przyjaźnie rozglądać się dokoła, jak człowiek, któremu 
sprawia 
przyjemność wskrzeszanie dawnych wspomnień. Jednak o przeszłości nie mówił wcale 
ani też 
zresztą o teraźniejszości... Rozmowa toczyła się o tęgich mrozach, które 
przeszkodzą w robotach 
wiejskich; ale taki śnieg ma też i swoje zalety: niszczy owady. Po twarzy 
Goliata przemknął 
niewyraźny grymas strapienia, gdy napomknął o głuchej nienawiści, o zalęknionej 
wzgardzie, jaką 
mu okazano w innych domach w Remilly. No bo cóż? Każdy należy do swego kraju, 
więc to 
całkiem proste, że się służy krajowi wedle własnego rozumienia... Ale we Francji 
ludzie mają 
w niektórych sprawach jakieś dziwaczne poglądy.
Stary patrzał na niego słuchając, jak rozprawia tak rozsądnie, pojednawczo; 
patrzał na tę 
szeroką pogodną twarz i powiadał sobie w duchu, że ten poczciwiec z pewnością 
nie przychodzi 
w złych zamiarach. – Jesteście więc dzisiaj zupełnie sami, papo Fouchard?
– O nie, jest Sylwina, poszła dać jeść krowom. Czy chcesz ją zobaczyć, 
Sylwinę?...
Goliat począł się śmiać.
– A dalibóg, że tak! ot, powiem wam całkiem szczerze: przyszedłem właśnie ze 
względu na 
Sylwinę.
Stary Fouchard z ulgą i głosem donośnym zawołał:
– Sylwino! Sylwino!... Jest tu ktoś do ciebie!
I oddalił się, teraz już bez obawy, jako że dla ochrony zagrody była na miejscu 
dziewucha... 
Skoro to trzyma chłopa tak długo, po latach, to znaczy, że już go wzięło...
Gdy Sylwina weszła, nie zaskoczyła jej obecność Goliata, który siedział nadal i 
patrzał na nią 
ze swym poczciwym uśmiechem, trochę wszakże zmieszany. Oczekiwała go. 
Przystanęła po 
prostu tuż za progiem, zesztywniała. A Karolek, biegnący za nią, przypadł w 
fałdy jej spódnicy, 
zdziwiony widokiem nieznajomego mężczyzny.
Upłynęło kilka sekund kłopotliwego milczenia.
– Więc to jest malec? – zagadnął wreszcie Goliat tym swoim pojednawczym tonem.
– Tak – odpowiedziała twardo Sylwina. I znów zapadła cisza.
Kiedy Goliat odchodził, Sylwina była w siódmym miesiącu ciąży; wiedział dobrze, 
że ma 
dziecko, lecz oto widział je po raz pierwszy. Chciał się więc wytłumaczyć, jako 
chłopak 
praktyczny, przekonany, iż ma swoje racje.
– Posłuchaj, Sylwino... Rozumiem doskonale, że zachowałaś do mnie urazę. To 
jednak nie jest 
całkiem słuszne... Jeżeli odszedłem i jeśli sprawiłem ci tę przykrość, powinnaś 
była sobie 
powiedzieć, że, być może, stało się to dlatego, iż nie byłem niezależny. Kiedy 
się ma 
zwierzchników, trzeba ich słuchać, prawda? Żeby mnie wysłali i o sto mil, na 
piechotę – cóż, 
odbyłbym tę drogę... A ma się rozumieć, nie mogłem o tym gadać; już mi to dosyć 
napsuło krwi – 
odejść tak, nie powiedziawszy ci dobranoc... Dzisiaj, mój ty Boże, nie będę ci 
opowiadał, że byłem 
pewien, iż wrócę. Bądź co bądź, liczyłem na to – no i, jak widzisz, jestem...
Sylwina odwróciła głowę. Patrzała przez szybę na śnieg zalegający podwórze, jak 
gdyby 
postanowiwszy nie słyszeć. On, zmieszany tą pogardą, tym uporczywym milczeniem, 
przerwał 
swe wyjaśnienia, aby powiedzieć:
– Ale, wiesz... że jeszcze wypiękniałaś!
Rzeczywiście, była bardzo piękna – z tą bladością, z przepysznymi wielkimi 
oczami 
rozświetlającymi całą twarz. Jej ciężkie czarne włosy okrywały głowę jakby 
kaskiem wiecznej 
żałoby.
– No, nie bądź zła! Powinna byś czuć, że ja ci źle nie życzę... Gdybym cię już 
nie kochał, nie 
byłbym wrócił, to pewna... Skoro jestem i wszystko się dobrze składa, będziemy 
się widywali, 
nieprawdaż?
Raptownym ruchem cofnęła się; patrząc mu prosto w twarz rzuciła:
– Nigdy!
– Dlaczego nigdy? Czyż nie jesteś moją żoną, czyż to dziecko nie jest nasze?
Nie spuszczając z niego wzroku powiedziała wolno:
– Słuchajcie, lepiej skończyć z tym od razu... Znaliście Honoriusza; kochałam go, 
kochałam 
zawsze tylko jego. A on nie żyje, wyście mi go zabili, tam... Nigdy już nie będę 
twoja, nigdy!
Wzniosła rękę; składała przysięgę głosem tak nienawistnym, że Goliat przez 
chwilę trwał 
w osłupieniu, po czym, przestając mówić jej „ty”, wyszeptał.
– Tak, wiedziałem, Honoriusz zginął. Był to bardzo miły chłopak. Tylko... cóż 
chcecie? Inni 
też poginęli... To wojna! A poza tym zdawało mi się, że z chwilą gdy umarł, nie 
ma już 
przeszkody... ponieważ, ostatecznie, Sylwino, pozwólcie sobie przypomnieć... nie 
byłem brutalem; 
zgodziła się pani...
Lecz nie dokończył widząc ją tak wstrząśniętą, z dłońmi przyłożonymi do twarzy, 
gotową 
sama siebie rozszarpać.
– Och, to właśnie to! Tak, to to właśnie doprowadza mnie do szaleństwa. Dlaczego 
się 
zgodziłam, skoro wcale was nie kochałam?... Nie mogę sobie przypomnieć... Byłam 
tak smutna, 
taka chora po odjeździe Honoriusza – i może to się stało dlatego, żeście mi o 
nim mówili... 
Wydawało mi się, że go lubicie... Mój Boże! Ileż nocy spędziłam wypłakując oczy, 
gdy nad tym 
rozmyślałam! To jest wstrętne: zrobić coś, czego nie chciało się zrobić... i nie 
móc potem wyjaśnić, 
czemu się to zrobiło... A on mi przebaczył, powiedział mi, że jeśli go pruskie 
świnie nie zabiją, to, 
gdy wróci z wojska, mimo wszystko poślubi mnie... I wy myślicie, że ja do was 
wrócę? Ach, pod 
nożem powiedziałabym: Nie! Nigdy!
Teraz Goliat zasępił się. Była zawsze tak potulna, a tu wyczuwał w dziewczynie 
nieugiętość, 
desperacką stanowczość. Chociaż był poczciwym chłopcem, chciał zdobyć ją, 
niechby, nawet 
przemocą – teraz, gdy jest panem; i jeśli nie narzucał swej woli zbyt gwałtownie, 
działał tak przez 
wrodzoną ostrożność, instynktowny podstęp i cierpliwość. Ten kolos o grubych 
pięściach nie lubił 
ciosów. Toteż pomyślał o innym sposobie skruszenia jej oporu.
– Dobrze. Skoro nie chcecie mnie, zabieram małego.
– Jak to? Małego?...
Karolek, zapomniany, tkwił jeszcze w fałdach matczynej spódnicy, powstrzymując 
się od 
płaczu podczas tego sporu.
– A co? Ty jesteś mój chłopczyk, nieprawdaż? Jesteś małym Prusakiem... Chodź, 
zabiorę cię!
Ale Sylwina, drżąc, już chwyciła dziecko w ramiona, tuliła je do piersi.
– On Prusak?! Nie, to Francuz, urodzony we Francji!
– Francuz? Ha! Wystarczy tylko spojrzeć na niego i na mnie! Toż to mój portret. 
Czy jest 
podobny do was?...
Dopiero. wtedy ujrzała tego jasnowłosego, kędzierzawego draba
o tłustej różowej twarzy, którego duże niebieskie oczy lśniły jak fajans. I, 
rzeczywiście, malec 
miał tę samą żółtą czuprynę, te same policzki, te same jasne oczy – z każdego 
szczegółu przebijała 
tamta rasa. Ona sama czuła się inna – z tymi pasami czarnych włosów wymykającymi 
się 
w nieładzie..
– To ja go urodziłam, jest mój! – podjęła – z pasją. – To Francuz, który nie 
będzie umiał 
jednego słowa waszego wstrętnego języka, tak! Francuz, co kiedyś pójdzie was 
zabijać, aby 
pomścić tych, których wyście pozabijali.
Uczepiony jej szyi Karolek począł płakać i krzyczeć:
– Mamo, mamo! Ja się boję! Zabierz mnie!
Wtedy Goliat, który widocznie nie chciał skandalu, dał za wygraną
i zwracając się do niej znowu w drugiej osobie, oświadczył twardo:
– Zapamiętaj sobie dobrze, co ci powiem, Sylwino... Ja wiem wszystko, co się tu 
dzieje. 
Przyjmujecie partyzantów z lasów Dieulet, tego Sambuca, brata waszego parobka, 
bandytę, 
którego zaopatrujecie w chleb. I wiem także, że ten chłopak, ten Prosper, jest 
strzelcem 
afrykańskim, dezerterem, do którego mamy prawo; i wiem jeszcze, że ukrywacie 
rannego 
żołnierza, którego jedno moje słowo zaprowadziłoby do Niemiec, do twierdzy... Hę? 
Jak widzisz, 
poinformowany jestem dobrze...
Słuchała go teraz oniemiała, przelękła, podczas gdy Karolek powtarzał jej do 
ucha swym 
zająkliwym głosikiem:
– Och, mamo, mamo, zabierz mnie, ja się boję! – A więc... – ciągnął Goliat. – 
Nie jestem zły, 
to pewna, i bynajmniej nie lubię kłótni, to mi chyba możesz przyznać... Ale 
przysięgam ci, że każę 
ich wszystkich aresztować, papę Fouchard wraz z tamtymi, jeżeli w przyszły 
poniedziałek nie 
przyjmiesz mnie w swoim pokoiku... I zabiorę małego, wyślę go tam, do mojej 
matki, która będzie 
z tego bardzo rada... Bo z chwilą gdy chcesz zerwać, on jest mój... Nieprawdaż? 
Rozumiesz dobrze; 
wystarczy mi tylko przyjść i zabrać go, kiedy tu już nikogo nie będzie. Ja tu 
jestem gospodarzem, 
robię, co mi się podoba... Cóż tedy postanawiasz?
Lecz ona nie odpowiedziała, tylko przyciskała dziecko, jakby w obawie, że je 
zaraz jej odbiorą. 
Z jej wielkich oczu bił lęk i odraza.
– Dobra! Daję ci trzy dni do namysłu... Zostawisz otwarte okno twego pokoju 
wychodzące na 
sad... Jeżeli w poniedziałek wieczorem, o siódmej, nie zobaczę okna otwartego, 
nazajutrz każę 
wszystkich tu aresztować i wracam po malca... Do widzenia, Sylwino!
Odszedł spokojnym krokiem. Ona stała jak przykuta do podłogi; w głowie jej 
huczały myśli 
tak ciężkie, tak straszne, że była niby ogłuszona. Z początku instynktownie 
chciała unieść dziecko 
w ramionach, odejść precz, prosto przed siebie, wszystko jedno dokąd. Ale co 
począć, gdy 
zapadnie noc, jak zarobić na synka i na siebie? Pomijając już, że włóczący się 
po okolicy Prusacy 
zatrzymaliby ją, być może sprowadziliby z powrotem. Potem pomyślała, czy nie 
lepiej pomówić 
z Janem, uprzedzić Prospera, nawet papę Fouchard? I znów się zawahała i 
odstąpiła od swych 
planów; czy może dość zaufać przyjaźni ludzkiej, aby mieć pewność, że nie 
poświęcono by jej dla 
ogólnego spokoju? Nie! Nie! Nie powie nic nikomu, sama wydobędzie się z 
niebezpieczeństwa, 
skoro sama je wywołała uporem swej odmowy. Lecz, mój Boże, co wymyślić? W jaki 
sposób 
zapobiec nieszczęściu? Gdyż uczciwość jej buntowała się: nie wybaczyłaby sobie 
nigdy w życiu, 
gdyby z jej winy katastrofa spotkała tylu ludzi, zwłaszcza Jana, który był tak 
miły dla Karolka.
Godziny upływały, minął cały dzień następny, a ona nic nie wymyśliła. Zajmowała 
się, jak 
zwykle, swoją pracą, zamiatała kuchnię, doglądała krów, gotowała. I w tym 
zupełnym, 
przerażającym milczeniu, jakie nadal zachowywała, z każdą godziną coraz bardziej 
wzbierała 
i truła ją nienawiść do Goliata. Był jej grzechem,. jej potępieniem. Gdyby nie 
on, czekałaby na 
Honoriusza i Honoriusz żyłby, a ona byłaby szczęśliwa. Jakim tonem oznajmił jej, 
że jest tu 
gospodarzem! Zresztą to prawda: nie było już żandarmów ani sędziów, do których 
można by się 
zwrócić, jedynie siła rozstrzygała o wszystkim. Och, zatriumfować nad nim, 
obezwładnić go, 
kiedy przyjdzie, jego, który mówił, że obezwładni tamtych! Dla niej istniało 
tylko dziecko będące 
jej ciałem. Ten przygodny ojciec nie liczy się, nigdy się nie liczył... Nie była 
małżonką; na myśl 
o nim czuła się tylko przejęta gniewem, urazą istoty pokonanej. Nie odda mu 
dziecka! Raczej je 
zabije, a potem siebie... I powiedziała mu to wyraźnie: pragnęła, aby to dziecko, 
które zostawił 
jako podarunek nienawiści, było już dorosłe, zdolne do jej obrony; widziała je w 
przyszłości – 
z karabinem w garści – jak im wszystkim dziurawi skórę. Och, tak, o jednego 
Francuza więcej, 
Francuza tępiciela Prusaków!
Tymczasem wszakże pozostawał jej już tylko jeden dzień, musiała powziąć jakieś 
postanowienie. W pierwszej zaraz chwili okrutna myśl zrodziła się w jej 
nieszczęsnej, skołatanej 
głowie; uprzedzić partyzantów, dać Sambucowi informację, na którą czekał. Ale 
myśl ta 
pozostawała nieuchwytna, mglista i Sylwina odsuwała ją jako potworną, nie 
podlegającą nawet 
dyskusji: czyż ten człowiek mimo wszystko nie jest ojcem jej dziecka? Nie mogła 
go wydać na 
śmierć. Potem myśl ta wracała, coraz natarczywsza, coraz bardziej nagląca, i 
teraz występowała 
w pełni zwycięskiej siły swej prostoty i bezwzględności. Po śmierci Goliata Jan, 
Prosper, papa 
Fouchard już niczego nie potrzebują się obawiać. Ona sama zachowa Karolka, o 
którego nikt nigdy 
nie będzie się z nią spierał. I było coś jeszcze, coś utajonego, nie znanego jej 
samej, 
a wypływającego z głębi jej istoty; potrzeba skończenia z tym, wymazania sprawy 
ojcostwa przez 
usunięcie ojca, dzika radość powiedzenia sobie, że przez takie rozwiązanie 
odcięłaby się niejako 
od swego grzechu; pozostałaby na placu jako matka i jedyna prawa posiadaczka 
dziecka. Przez 
cały następny dzień roztrząsała ten plan, nie mając już energii, by go odtrącić; 
raz po raz; mimo 
wszystko, powracała myślą do szczegółów zasadzki, kombinując, przewidując 
najdrobniejsze 
fakty. Tkwiło to w niej niczym idée fixe, która jakby gwoździem wraziła jej się 
w mózg, o której 
ustało wszelkie rozważanie. I kiedy w końcu, parta nieuchronną siłą, miała Ową 
ideę w czyn 
obrócić, robiła to jak we śnie, posłuszna woli innej istoty, której nigdy w 
sobie nie znała.
W niedzielę zaniepokojony papa Fouchard powiadomił partyzantów, że przeznaczony 
dla nich 
chleb będzie dostarczony do kamieniołomów w Boisville; był to zapadły kąt, w 
odległości dwóch 
kilometrów. A ponieważ Prosper był zajęty, Fouchard wysłał z taczkami Sylwinę. 
Czyż to nie sam 
los rozstrzygał? Potraktowała to jako wyrok przeznaczenia; przemówiła tedy, 
wyznaczając 
Sambucowi spotkanie nazajutrz wieczorem, głosem naturalnym, bez podniecenia, jak 
gdyby nie 
mogła inaczej. Nazajutrz pewne znaki, niewątpliwe dowody świadczyły, że ludzie, 
że nawet 
okoliczności domagają się tej kaźni. Przede wszystkim stary Fouchard, wezwany 
nagle do 
Raucourt, zostawił polecenie, aby nie czekano nań z obiadem, przewidując, iż nie 
wróci przed 
godziną ósmą. Następnie Henrietta, której nocny dyżur w ambulansie wypadał we 
wtorek, 
otrzymała późnym już wieczorem zawiadomienie, że będzie musiała zastąpić 
zasłabła koleżankę. 
A że Jan nie opuszczał swego pokoju bez względu na to, co się działo dokoła, 
pozostawał tylko 
Prosper, którego interwencji można się było obawiać: był przeciwny napaściom w 
kilku na 
jednego. Kiedy wszakże ujrzał brata, który nadchodził w towarzystwie dwóch 
swoich 
poruczników, do odrazy, jaką w nim budził ten podły świat, dołączył się jeszcze 
wstręt do 
Prusaków: nie, na pewno nie będzie bronił żadnego z tych nikczemnych łotrów – 
nawet gdyby się 
miano z nim rozprawić dość paskudnie. Więc wolał raczej położyć się, wciskając 
głowę 
w poduszkę, aby nic nie słyszeć i uniknąć pokusy do żołnierskiej interwencji.
Była godzina za kwadrans siódma, a Karolek ani myślał zasnąć. Zazwyczaj zaraz po 
wieczerzy 
głowa opadała mu na stół.
– No kochanie, śpij! – powtarzała Sylwina, przeniósłszy go do pokoju Henrietty. 
– Widzisz, 
jak tu dobrze, w dużym łóżeczku naszej miłej przyjaciółki! Lecz dziecko, właśnie 
rozweselone tą 
odmianą, podrygiwało śmiejąc się do rozpuku.
– Nie! Nie! zostań, mamusiu... Baw się, mamusiu...
Czekała cierpliwie, zachowywała się bardzo łagodnie, powtarzając wśród pieszczot:
– Luli, kochanie... Śpij, żeby mi sprawić przyjemność...
I dziecko wreszcie usnęło z uśmiechem na ustach. Nie rozebrała go, okryła tylko 
ciepło 
i wyszła nie zamykając drzwi na klucz; spał zwykle tak mocno.
Nigdy Sylwina nie była równie spokojna, nigdy umysł jej nie pracował tak 
sprawnie i tak 
bystro. Miała szybkość decyzji, lekkość ruchów, jak gdyby wyzwolona z własnego 
ciała, działając 
pod impulsem tamtej drugiej, obcej jej...
Natychmiast wprowadziła trójkę partyzantów, zalecając im jak największą 
ostrożność. 
Zaprowadziła ich do swego pokoju i rozstawiła po obydwu stronach okna, które 
otworzyła mimo 
tęgiego mrozu. Panowały głębokie ciemności, izba była ledwie oświetlona 
odbłyskiem śniegu. Od 
pól ciągnęła cisza śmierci. Mijały nie. kończące się minuty. Wreszcie, 
usłyszawszy nikły odgłos 
zbliżających się kroków, Sylwina wyszła i zasiadła z powrotem w kuchni; 
oczekiwała tam 
nieruchoma, utkwiwszy swe wielkie oczy w płomień świecy..
Trwało to jeszcze bardzo długo: Goliat krążył w pobliżu fermy, zanim zdecydował 
się wejść. 
Zdawało mu się, że dobrze zna tę młodą kobietę, dlatego ośmielił się przyjść 
mając tylko rewolwer 
za pasem. Lecz jakiś niepokój ostrzegał go... Rozchyliwszy szeroko okno, wsunął 
głowę, wołając 
z cicha:
– Sylwino! Sylwino!
Ujrzał okno otwarte: widocznie zreflektowała się... Bardzo był z tego rad, 
chociaż wolałby 
widzieć ją tu, usłyszeć, jak go wita, zaprasza, uspokaja. Widocznie papa 
Fouchard odwołał ją do 
jakiejś roboty. Zawołał trochę głośniej:
– Sylwino! Sylwino!
Żadnej odpowiedzi, żadnego tchnienia. Tedy przesadził futrynę i wszedł do pokoju 
z zamiarem wsunięcia się do łóżka, aby czekać pod kołdrą: było tak zimno...
Nagle wybuchło straszne zamieszanie, tupot nóg, pośliznięcia – wśród zduszonych 
przekleństw i rzężeń. Sambuc i tamci dwaj rzucili się na Goliata, lecz mimo 
przewagi liczebnej nie 
mogli obezwładnić kolosa, któremu niebezpieczeństwo przysporzyło sił. W 
ciemności słychać 
było trzask członków, sapanie walczących. Szczęściem pistolet wypadł na podłogę. 
„Sznury! 
Sznury!” zdławionym głosem wyjąkał Cabasse. Ducat podał Sambucowi zwój sznurów, 
w które 
się przezornie zaopatrzyli. Wtedy nastąpiła potworna scena; przy pomocy 
kopniaków i uderzeń 
pięścią skrępowano naprzód nogi ofiary, następnie przywiązano ręce do boków; 
wreszcie cały 
tułów został omotany po omacku, jak popadło, z taką obfitością zwojów i supłów, 
że jeniec był jak 
pochwycony w sieć, której oka wpijały mu się w ciało. Krzyczał bez ustanku, a 
Ducat powtarzał: 
„Zamknij gębę!” Krzyki przycichły, gdyż Cabasse brutalnie obwiązał Prusakowi 
usta niebieską 
chustką. W końcu odsapnęli, zanieśli go jak pakunek do kuchni i rozciągnęli na 
dużym stole, tuż 
obok świecy.
– Och, przeklęty Prusak! – mruknął Sambuc, ocierając czoło. – Mieliśmy z nim 
niemało 
trudu!... Sylwino, proszę zapalić jeszcze jedną świecę, żebyśmy go obejrzeli 
dokładnie, tego 
sakramenckiego – wieprza!
Z oczami rozszerzonymi w bladej twarzy Sylwina wstała. Bez słowa zapaliła świecę 
i przystawiła ją z drugiej strony głowy Goliata, która ukazała się teraz 
jaskrawo oświetlona, jakby 
między dwiema gromnicami. W tej chwili spotkały się ich spojrzenia: on ją błagał, 
przerażony, 
ogarnięty strachem; lecz ona zdawała się nie rozumieć... Cofnęła się aż do 
kredensu i pozostała tam, 
stojąc z miną zaciętą i lodowatą.
– Bestia, zeżarł mi pół palca – warknął Cabasse potrząsając krwawiącą dłonią. – 
Muszę mu coś 
przetrącić.
Już wznosił podjęty z podłogi rewolwer. Lecz Sambuc rozbroił towarzysza.
– Nie! Nie! Bez głupstw!... Nie jesteśmy bandytami, jesteśmy sędziami... 
Słyszysz, ty podły 
Prusaku, osądzimy cię; i nie obawiaj się, szanujemy prawo do obrony... Nie ty 
będziesz się bronił, 
ponieważ gdybyśmy ci zdjęli kaganiec, nadwerężyłbyś nam bębenki w uszach. Ale za 
chwilę 
przydzielę ci adwokata, i to nie byle jakiego!
Przyniósł trzy krzesła, ustawił je rzędem; to był trybunał, środkowe 
zarezerwował dla siebie, 
boczne dla swych adiutantów. Wszyscy trzej usiedli. Po chwili Sambuc wstał. 
Mówił z pełną ironii 
powolnością, która stopniowo wzbierała, nabrzmiewając mściwym gniewem. – Ja 
jestem 
równocześnie przewodniczącym i oskarżycielem publicznym. Nie bardzo to zgodne z 
przepisem, 
ale jest nas za mało... Otóż oskarżam cię: przybyłeś do Francji, żeby nas 
szpiegować, płacąc 
najplugawszą zdradą za chleb z naszych stołów. Ty bowiem jesteś
pierwszą przyczyną klęski, ty, zdrajco, który po bitwie pod Nouart poprowadziłeś 
Bawarów aż 
do Beaumont, nocą, przez lasy Dieulet. Jedynie ktoś, kto długo mieszkał w 
okolicy, mógł tak 
poznać najdrobniejsze ścieżki. I nasze przeświadczenie o twej winie jest 
całkowite: spotkano cię 
prowadzącego artylerię fatalnymi drogami zmienionymi w rzeki błota, gdzie do 
każdej armaty 
musiano zaprząc osiem koni. Kiedy spojrzeć na te drogi, trudno wprost uwierzyć, 
człek się głowi, 
jakim sposobem mógł tamtędy przejść korpus wojska... Bez ciebie, bez zbrodni, 
jakiej się 
dopuściłeś, ty, coś się u nas nażerał, aby nas potem sprzedać, nie doszłoby do 
zaskoczenia 
w Beaumont, nie wycofalibyśmy się do Sedanu i może byśmy w końcu was sprali... I 
nie mówię 
już o ohydnej robocie, jaką nadal prowadzisz, o bezczelności, z jaką się tu 
ukazałeś – triumfujący, 
denuncjując i terroryzując różnych biedaków... Jesteś najpodlejszą kanalią. 
Żądam kary śmierci.
Zapadła cisza. Sambuc usiadł, wreszcie rzekł:
– Wyznaczam z urzędu Ducata jako twego obrońcę... Był woźnym sądowym; byłby 
zaszedł 
wysoko, gdyby nie jego namiętności... Widzisz, że ci niczego nie odmawiam i że 
jesteśmy 
grzeczni.
Goliat, który nawet palcem nie mógł poruszyć, zwrócił spojrzenie ku swemu 
zaimprowizowanemu obrońcy. Żyły w nim już tylko oczy, Oczy pełne żarliwego 
błagania, pod 
zsiniałym czołem, które – acz było mroźno – zraszał dużymi kroplami pot 
przerażenia.
– Panowie – przemówił Ducat wstając – mój klient jest rzeczywiście 
najwstrętniejszą kanalią 
i nie podjąłbym się jego obrony, gdybym na jego wytłumaczenie nie mógł wykazać, 
że tam, w jego 
kraju, wszyscy są tacy... Spójrzcie na niego: widzicie po jego oczach, że jest 
bardzo zdziwiony. Nie 
rozumie swej zbrodni. We Francji ludzie brzydzą się szpiegami, gdy natomiast tam 
szpiegostwo to 
nader szacowna kariera i chwalebny sposób służenia krajowi... Pozwolę sobie 
nawet powiedzieć, 
panowie, że być może, oni się nie mylą... Nasze szlachetne uczucia przynoszą nam 
zaszczyt, ale, 
niestety, właśnie dlatego nas pobito. Gdyż jeśli mi wolno się tak wyrazić, quos 
vult perdere Jupiter 
dementat... Panowie zechcecie osądzić. I siadł na miejsce, Sambuc zaś rzekł 
jeszcze:
– A ty, Cabasse, czy nie masz nic do powiedzenia przeciw bądź też za oskarżonym?
– Owszem, mam – krzyknął Prowansalczyk – że to za dużo ceregieli, aby porachować 
się 
z tym łajdakiem... Miałem w życiu wiele kłopotów, ale nie lubię, kiedy się 
żartuje w kwestiach 
sprawiedliwości: to przynosi nieszczęście... Na śmierć! Na śmierć!
Sambuc powstał uroczyście.
– A zatem taki jest wyrok was obydwu? Śmierć?
– Tak, tak! Śmierć!
Krzesła zostały odsunięte. Sambuc podszedł do Goliata ze słowami:
– Wyrok zapadł; masz umrzeć.
Obie świece paliły się wysokim płomieniem jak gromnice, z prawa i z lewa 
oświetlając 
zmienioną twarz Goliata. Chcąc krzyczeć o litość, wyć słowa, które go dławiły, 
wysilał się tak, że 
niebieska chustka na jego ustach nasiąkała pianą. Straszny to był widok: ten 
człowiek, zmuszony 
do milczenia, niemy już jak trup, człowiek, który miał umrzeć z całym tym 
potokiem wyjaśnień 
i błagalnych słów uwięzłych w gardle.
Cabasse nabijał rewolwer.
– Czy mam mu rozwalić łeb? – spytał.
– Och, nie! Nie! – krzyknął Sambuc. – To byłoby za dobrze! – I zwrócił się do 
Goliata: – Nie 
jesteś żołnierzem, nie zasługujesz na zaszczyt dostania kulą w łeb... Nie! 
Zdechniesz jak szpieg, 
jak plugawa świnia, jaką jesteś. – Odwrócił się i powiedział grzecznie: – 
Sylwino, to nie rozkaz... 
Ale chciałbym tu mieć ceber.
Podczas sceny sądu Sylwina nie poruszyła się. Czekała z twarzą zesztywniałą, 
nieobecna 
w sobie samej, wszystka owładnięta prześladowczą myślą, która nią od dwóch dni 
powodowała. 
I kiedy poproszono ją o ceber, wstała po prostu posłusznie i na chwilę zniknęła 
w przyległej 
śpiżarni, po czym wróciła z wielkim cebrem, w którym prała bieliznę Karolka. – 
Dobrze. Proszę 
postawić pod stołem, na skraju.
Postawiła; a kiedy wyprostowała się, oczy jej znowu spotkały się ze spojrzeniem 
Goliata. 
Drgała w nim ostatnia prośba, a także bunt człowieka, co nie chce umierać. Lecz 
w tej chwili nie 
było w niej nic z kobiety, nic poza pragnieniem tej śmierci oczekiwanej jako 
wyzwolenie. Cofnęła 
się jeszcze, przywierając aż do kredensu, i tam pozostała.
Sambuc odsunął szufladę stołu i wydobył szeroki nóż kuchenny, ten, którym 
krajano słoninę.
– Zatem, ponieważ jesteś świnią, zarżnę cię jak świnię.
I bez pośpiechu począł rozważać z towarzyszami, jak to we właściwy sposób 
wykonać. 
Wybuchnął nawet spór, Cabasse bowiem utrzymywał, że w jego stronach, w Prowansji, 
wieprze 
zakłuwa się wieszając je łbem w dół, natomiast Ducat z oburzeniem protestował, 
uważając tę 
metodę za barbarzyńską, tudzież niedogodną...
– Przybliżcie go do brzegu stołu, tuż nad cebrzykiem, żeby nie narobić plam.
Przysunięto go, a Sambuc spokojnie, poprawnie przystąpił do roboty. Jednym 
ciosem noża 
rozpruł w poprzek gardło. Natychmiast z przeciętej tętnicy krew zaczęła spływać 
do cebrzyka 
z cichym szmerem fontanny. Rana była niewielka. Jeżeli skutkiem tego śmierć 
nastąpiła powolniej 
– nie było tego znać, nie dostrzegało się nawet żadnych drgawek, gdyż powrozy 
były mocne, ciało 
pozostawało zupełnie nieruchome. Ani jednego wstrząsu, ani jednego jęku. Agonię 
obserwować 
można było jedynie na przeoranej lękiem twarzy, z której krew wyciekała kropla 
po kropli pod 
skórą pozbawioną barwy, białą jak płótno. Oczy również traciły barwę. Zmętniały 
i zagasły.
– Słuchajcie, Sylwino, potrzebna jednak gąbka...
Lecz ona nie odpowiedziała; z rękoma bezwiednym gestem przyciśniętymi do piersi, 
stała 
przygwożdżona do podłogi; gardło miała zdławione niby żelazną obręczą. Patrzała. 
Potem nagle 
spostrzegła, że Karolek jest tu, uczepiony jej spódnicy. Widocznie obudził się i 
zdołał otworzyć 
drzwi, a nikt nie widział go wchodzącego drobnym kroczkiem ciekawego dziecka. Od 
jak dawna 
tu był, na pół schowany za matką? On także patrzał. Spod żółtej czupryny dużymi 
niebieskimi 
oczami patrzał na płynącą, krew, na małą czerwoną fontannę napeł – niającą z 
wolna cebrzyk. 
Może go to bawiło?... Gzy też zrazu nie zrozumiał? Gzy następnie pozostał, 
muśnięty powiewem 
grozy, i uświadomił sobie instynktownie ohydę, jakiej był świadkiem? Wydał nagły 
okrzyk 
przerażenia:
– Och, mamo, mamo! Boję się! Zabierz mnie!
I Sylwina doznała gwałtownego wstrząsu, który wzburzył całą jej istotę. To było 
już za wiele; 
coś się w niej załamywało, groza nareszcie zwyciężyła owe podniecenie, jakim 
była owładnięta od 
dwóch dni. Odżywała w niej kobieta. Wybuchnęła płaczem, szaleńczym gestem 
uniosła Karolka 
przyciskając go gwałtownie do serca. I uciekła z nim w panicznym pędzie, 
niezdolna dłużej 
słuchać ani patrzeć, gnana już tylko chęcią zniknięcia – wszystko jedno gdzie, w 
pierwszej 
napotkanej kryjówce.
W tym momencie Jan postanowił cichutko otworzyć drzwi. Choć się nigdy nie 
przejmował 
odgłosami na folwarku, zadziwiły go w końcu te dreptania tam i z powrotem, te 
niesamowite 
wykrzyki. I do niego właśnie, do jego pokoju wpadła Sylwina, z rozwianymi 
włosami, łkająca, 
miotana takim napadem rozpaczy, że z początku nie mógł nic wyrozumieć z jej 
bełkotu. Wciąż 
powtarzała jeden gest – jakby gwoli odpędzeniu okrutnej zjawy. Wreszcie 
zrozumiał, z kolei 
wyobraził sobie zasadzkę, morderstwo, stojącą obok matkę, z synkiem wtulonym w 
fałdy jej 
spódnicy, naprzeciwko ojca z poderżniętym gardłem, z którego ściekała krew. I 
zdrętwiał; jego 
serce chłopa i żołnierza omdlewało z grozy. Och! Wojna, ohydna wojna zmieniająca 
tych 
wszystkich nieszczęsnych ludzi w dzikie bestie, siejąca straszną nienawiść; ten 
syn obryzgany 
krwią ojca, obarczony dziedzictwem antagonizmu ras, wzrastający potem jako wróg 
tej rodziny 
ojcowskiej, którą może kiedyś pójdzie wymordować! Potworny posiew dla 
straszliwych żniw!
Osunąwszy się na krzesło Sylwina w rozpaczliwym zapamiętaniu okrywała 
pocałunkami 
płaczącego u jej szyi Karolka, powtarzając bez końca to samo zdanie, krzyk swego 
krwawiącego 
serca:
– Ach, moje biedne maleństwo! Nie będą cię już nazywać Prusakiem! Ach, moje 
biedne 
maleństwo, nie będą cię już nazywać Prusakiem!
Do kuchni wszedł papa Fouchard. Zastukał jak to gospodarz; trzeba mu było 
otworzyć... 
Doznał doprawdy niezbyt przyjemnej niespodzianki na widok tego trupa na stole 
obok cebrzyka 
pełnego krwi. Porywczy wieśniak, rzecz jasna, rozsierdził się. – Słuchajcie no, 
świntuchy! Nie 
mogliście urządzić tej całej rzeźni na dworze? Cóż to? Uważacie mój dom za 
gnojówkę 
i przychodzicie mi tu niszczyć sprzęty?
Następnie, gdy Sambuc tłumaczył się i wyjaśniał sprawę, Fouchard przejęty 
strachem, coraz 
bardziej zirytowany, wybuchnął:
– I cóż ja mam począć z tym waszym nieboszczykiem? Myślicie, że to ładnie, ot, 
tak sobie, 
wpakować komuś do domu umarlaka, nie pytając, co z nim pocznie? Niechby, na 
przykład, zjawił 
się patrol, miałbym się z pyszna! Was to nic nie obchodzi, nie pomyśleliście, że 
mogę to przypłacić 
głową... O nie! Do diabła! Już ja się z wami rozprawię, jeżeli natychmiast nie 
uprzątniecie tego 
trupa. Słyszycie! Bierzcie go za łeb, za łapy, za co chcecie, i żeby mi tu po 
trzech minutach ani 
jeden włosek nie pozostał!
To rzekłszy papa Fouchard dał Sambucowi worek, chociaż mu się serce krwawiło, że 
jeszcze 
coś musi ofiarować... Wybrał spośród najgorszych, twierdząc, że dziurawy worek 
to jeszcze za, 
dobre dla Prusaka. Ale Cabasse i Ducat mieli ogromny kłopot z wtłoczeniem 
Goliata do tego 
worka; ciało było za duże, za długie, nogi wystawały... W końcu wyniesiono go i 
załadowano na 
taczki do przewożenia chleba.
– Daję wam słowo honoru – oświadczył Sambuc – że go wrzucimy do Mozy!
– Tylko – rzekł z naciskiem Fouchard – uwiążcie mu u łap dwa tęgie kamienie, 
żeby drań nie 
wypłynął!
Noc była ciemna. Niewielki orszak posuwał się po bladym śniegu i niebawem 
zniknął; nie 
słychać było żadnych szmerów prócz nikłego żałosnego skrzypienia taczek.
Chociaż Sambuc później zaklinał się na pamięć swego ojca, że przyczepił do łap 
dwa wielkie 
kamienie, zwłoki wypłynęły. Odkryli je Prusacy w trzy dni później w Pont-Maugis 
wśród 
wysokich traw i wpadli w pasję, gdy wyciągnęli z worka tego człowieka zakłutego 
jak prosiaka. 
Posypały się straszliwe groźby, prześladowania, rewizje. Niewątpliwie ten czy ów 
z mieszkańców 
okazał się nazbyt gadatliwy, gdyż pewnego wieczora zaaresztowano mera Remilly i 
papę 
Fouchard pod zarzutem utrzymywania przyjaznych stosunków z partyzantami, których 
oskarżano 
o dokonanie zbrodni.
Papa. Fouchard w tych ciężkich opresjach zachował wspaniałą obojętność starego 
chłopa 
świadomego niepożytej mocy, jaką daje spokój i milczenie. Poszedł nie okazując 
zmieszania, 
nawet nie domagając się wyjaśnień. Zobaczy się, co z tego wyniknie. W okolicy 
szeptano sobie, że 
wyciągnął już od Prusaków ogromny majątek – całe wory talarów, gdzieś zakopywane, 
jeden po 
drugim, w miarę jak je zdobywał...
Henrietta na wieść o tym wszystkim ogromnie się zaniepokoiła. Obawiając się 
narazić swych 
gospodarzy, Jan znowu chciał odejść, chociaż lekarz uważał, że jest jeszcze zbyt 
słaby; jej zaś 
zależało na zwłoce, choćby dwutygodniowej, gdyż sama uległa wzmożonemu napływowi 
smutku 
wobec bliskiej konieczności rozstania.
W czasie aresztowania papy Fouchard Jan zdołał umknąć, schroniwszy się w głębi 
stodoły. 
Czyż jednak nie groziło mu w każdej chwili niebezpieczeństwo, że w razie nowych 
poszukiwań 
pochwycą go i uprowadzą? Zresztą Henrietta drżała również o wuja. Postanowiła 
tedy pewnego 
ranka pójść do Sedanu i udać się do Delaherche’ów, u których, jak powiadano, 
kwaterował jakiś 
bardzo wpływowy oficer pruski.
– Sylwino – rzekła na odjezdnym – proszę troskliwie opiekować się naszym chorym, 
dawać 
mu bulion w południe i lekarstwo o godzinie czwartej.
Służąca zajęta swymi codziennymi czynnościami, stała się znowu dzielną i uległą 
dziewczyną, 
kierując teraz gospodarstwem pod nieobecność właściciela, podczas gdy Karolek 
śmiał się i hasał 
przy matce.
– Proszę nie obawiać się, niczego mu nie zbraknie: Już ja będę nad nim czuwała. 
VI
W Sedanie, u Delaherche’ów, przy ulicy Maqua, po straszliwych wstrząsach bitwy 
i kapitulacji, życie zaczęło się na nowo i od czterech bez mała miesięcy dni 
płynęły za dniami 
w atmosferze ponurego ucisku okupacji pruskiej.
Jeden wszakże zakątek w obszernych zabudowaniach fabrycznych pozostawał jak 
gdyby nie 
zamieszkały: był to wychodzący na ulicę, na końcu mieszkania gospodarza, pokój, 
w którym 
wciąż jeszcze przebywał pułkownik de Vineuil. Gdy inne okna otwierały się, 
pozwalając przenikać 
codziennej krzątaninie, wszelakim odgłosom życia, okna tego pokoju o uparcie 
zapuszczonych 
żaluzjach wydawały się martwe. Pułkownik uskarżał się na oczy twierdząc, że 
pełne światło 
dzienne razi go boleśnie; i nie wiadomo było, czy nie kłamie... Aby go zadowolić, 
dano mu lampę 
do użytku dniem i nocą. Przez całe dwa miesiące musiał leżeć w łóżku, chociaż 
major Bouroche 
skonstatował jedynie pęknięcie kostki: rana nie goiła się, wystąpiły różne 
powikłania. Obecnie już 
wstawał, ale był tak przybity, trawiony jakąś nieokreśloną słabością tak 
uporczywą, tak zaborczą, 
że spędzał dni wyciągnięty na szezlongu, przy sutym ogniu kominka. Chudł, stawał 
się cieniem, 
a pielęgnujący go lekarz, bardzo zdumiony, nie mógł znaleźć żadnego wewnętrznego 
obrażenia, 
żadnej istotnej przyczyny tej powolnej śmierci. Pułkownik był jak gasnący 
płomień.
A starsza pani Delaherche od pierwszego dnia okupacji dzieliła jego samotność. 
Widać 
porozumieli się w kilku słowach, postanowiwszy zaszyć się w tym swoim pokoju, 
dopóki Prusacy 
będą mieszkać w tym domu. Wielu z nich się tam przewinęło, spędzając dwie lub 
trzy noce, 
a jeden kapitan, pan von Gartlauben, sypiał jeszcze stale. Zresztą, nigdy więcej 
ani pułkownik, ani 
stara dama nie poruszali tych spraw. Pomimo swych osiemdziesięciu ośmiu lat pani 
Delaherche 
wstawała o świtaniu, siadała w fotelu naprzeciw przyjaciela, po drugiej stronie 
kominka, i pod 
nieruchomym światłem lampy zabierała się do robienia na drutach pończoch dla 
ubogiej dziatwy, 
podczas gdy on, z oczami utkwionymi w głowniach, trwał w swej apatii, w rosnącym 
otępieniu: 
zdawał się żyć i umierać jedną jedyną myślą. Przez cały dzień z pewnością nie 
zamienili nawet 
dwudziestu słów; pułkownik powstrzymywał ją za każdym razem, gdy ona, stykając 
się 
z domownikami, pozwalała mimo woli wymknąć się jakiejś nowinie. Tak więc nie 
dochodziło tu 
nic z życia zewnętrznego, nie dotarła żadna wieść o oblężeniu Paryża, o 
porażkach nad Loarą, 
o codziennych utrapieniach inwazji. Lecz w tym dobrowolnym grobie pułkownik na 
próżno 
odmawiał sobie światła dziennego, zatykał uszy: cała straszliwa klęska, wszystka 
śmiertelna 
żałoba docierała do niego przez szpary, z powietrza, którym oddychał, wciąż 
bowiem znajdował 
się w stanie jakby zatrucia i zamierał z każdą godziną.
Tymczasem, krzątając się właśnie w pełni blasku dziennego, powodowany swą pasją 
życia, 
Delaherche starał się na nowo otworzyć swą fabrykę. Na razie, w tym rozgardiaszu 
wśród 
robotników i klientów zdołał uruchomić zaledwie kilka warsztatów. Aby więc 
zapełnić. swe 
smętne przymusowe wywczasy, postanowił sporządzić całkowity spis inwentarza 
zakładu 
i rozważyć sprawę wprowadzenia niejakich ulepszeń, o których od dawna już 
przemyśliwał. Miał 
właśnie pod ręką do pomocy w tej pracy pewnego młodzieńca, który schronił się w 
jego domu 
nazajutrz po ciężkiej bitwie. Był to syn jednego z jego klientów. Ów Edmund 
Lagarde, wyrosły 
w Passy, w małym sklepie galanteryjnym ojca, sierżant piątego pułku liniowego, 
mający zaledwie 
dwadzieścia trzy lata, a wyglądający na osiemnaście, walczył tak zaciekle, że 
wrócił z lewym 
ramieniem strzaskanym jedną z ostatnich już kul około godziny piątej, przy 
bramie du Ménil; 
a poczciwy Delaherche, kiedy z jego budynków ewakuowano rannych, zatrzymał go u 
siebie. 
W ten sposób Edmund wszedł niejako do rodziny, jadając, śpiąc, przebywając w tym 
domu – już 
wyleczony – w charakterze sekretarza fabrykanta, w oczekiwaniu na możność 
powrotu do Paryża. 
Po złożeniu przezeń formalnej obietnicy, iż nie ucieknie, oraz dzięki 
wstawiennictwu 
Delaherche’a, władze pruskie pozostawiły go w spokoju. Był to niebieskooki 
blondyn 
o niewieściej urodzie przy tym tak wrażliwy i nieśmiały, że rumienił się z lada 
powodu. 
Wychowała go matka, nie szczędząc ofiar i przeznaczając dochody ze swego 
skromnego handlu na 
opłacenie jego nauki. Ten ranny cherubin, po koleżeńsku pielęgnowany przez 
Gilbertę, uwielbiał 
Paryż i opłakiwał przed nią jego los.
Wreszcie liczbę domowników powiększał jeszcze nowy gość: pan von Gartlauben, 
kapitan 
Landwehry, którego pułk zluzował w Sedanie oddziały frontowe. Mimo niewysokiego 
stopnia 
oficerskiego była to osobistość nie byle jaka, gdyż jego wujem był gubernator 
generalny. 
rezydujący w Reims i sprawujący absolutną władzę nad całym obwodem. On także 
głosił, że 
kocha Paryż, przechwalał się, że tam zamieszkiwał i że nieobce mu jego uroki i 
finezje; 
i rzeczywiście afiszował się nienagannymi manierami dobrze wychowanego człowieka, 
ukrywając 
pod tym pokostem wrodzoną brutalność. Zawsze w mocno opiętym mundurze, rosły i 
tęgi, nie 
przyznawał się do swego wieku, strapiony swymi czterdziestoma pięcioma latami. 
Przy większej 
inteligencji mógłby być straszliwy, lecz wybujała próżność utrzymywała go w 
stanie ciągłego 
zadowolenia, gdyż nigdy by nie uwierzył, że można z niego drwić.
Z czasem stał się dla Delaherche’a prawdziwym zbawcą; lecz pierwsze dni po 
kapitulacji jakże 
były żałosne! Sedan okupowany, zaludniony żołnierzami niemieckimi, drżał w 
obawie grabieży. 
Potem zwycięskie wojska odmaszerowały ku dolinie Sekwany, pozostał tylko jeden 
gar-
nizon i miasto zaległ martwy spokój cmentarza; domy były stale zamknięte, sklepy 
nieczynne, 
a z nastaniem zmierzchu opustoszałe ulice pobrzmiewały tylko ciężkimi krokami i 
chrapliwymi 
okrzykami patroli. Nie nadchodziły już żadne gazety, żadne listy. Było to 
zamurowane więzienie, 
raptowne odcięcie od świata w nieświadomości i obawie nowych bliskich klęsk, 
jakie 
przeczuwano. Na domiar nieszczęścia zaczynał grozić głód. Pewnego ranka, po 
tygodniu, 
w którym setki tysięcy ludzi przewalały się przez Sedan wezbraną falą, obudzono 
się bez chleba, 
bez mięsa, w miejscowości ogołoconej, jakby nawiedzonej przelotem szarańczy. 
Miasto miało 
żywności zaledwie na dwa dni i trzeba się było zwrócić do Belgii o pomoc; 
wszystko nadchodziło 
obecnie z sąsiedniego kraju, przez otwartą granicę, skąd zniknęła komora celna, 
zmieciona także 
w katastrofie. Teraz sypały się ciągłe udręki, co rano odżywała walka między 
komendanturą 
pruską z siedzibą w podprefekturze a radą miejską, która pracowała nieprzerwanie 
w gmachu 
ratuszowym. Bohaterska w swym administracyjnym oporze, ustępując tylko piędź po 
piędzi, na 
próżno usiłowała bronić sprawy, mieszkańcy uginali się pod brzemieniem wciąż 
rosnących 
wymagań, nękani niesamowitymi i zbyt częstymi rekwizycjami.
Z początku Delaherche wiele ucierpiał od kwaterujących w jego domu żołnierzy i 
oficerów. 
Wszystkie narodowości przedefilowały tam, z fajką w zębach. Codziennie spadało 
znienacka na 
miasto dwa, trzy tysiące ludzi: piechurów, kawalerzystów, artylerzystów; i 
chociaż ci ludzie mieli 
prawo jedynie do dachu i fajerki, nieraz trzeba się było nabiegać w poszukiwaniu 
żywności. 
Pokoje, w których przebywali, pozostawały odrażająco brudne. Często oficerowie 
wracali pijani 
i zachowywali się gorzej od żołnierzy. Jednakże trzymała ich w karbach 
dyscyplina tak surowa, że 
wypadki gwałtu i grabieży były rzadkie. W całym Sedanie wymieniano tylko dwie 
sponiewierane 
kobiety. Dopiero później, kiedy Paryż oparł się, okupanci dali dotkliwie odczuć 
swe panowanie, 
rozjątrzeni przeciągającą się walką i zaniepokojeni postawą prowincji, lękając 
się wciąż powstania 
masowego, owej „wilczej wojny”, jaką im wypowiedzieli wolni strzelcy.
Mieszkanie Delaherche’a opuścił był właśnie major kirasjerów, który sypiał w 
butach i którym 
wyjeżdżając zostawił mnóstwo śmieci aż po kominek, gdy w drugiej połowie 
września wpadł do 
niego. pewnego wieczora podczas ulewnego deszczu kapitan von Gartlauben. 
Pierwsze zetknięcie 
było dość niemiłe. Przybyły mówił głosem donośnym, żądał najlepszego pokoju, 
podzwaniał 
szablą na stopniach schodów. Lecz na widok Gilberty przybrał postawę nienaganną 
i przedefilował ze sztywną rezerwą, kłaniając się grzecznie. Ludzie mocno mu 
schlebiali, gdyż 
wiedziano, iż jedno jego słowo podszepnięte pułkownikowi, komendantowi Sedanu, 
wystarczało, 
aby złagodzić rekwizycję lub wypuścić na wolność aresztanta. Niedawno jego wuj, 
generalny 
gubernator w Reims, ogłosił proklamację zredagowaną z chłodnym okrucieństwem, 
zarządzając 
stan oblężenia, i grożąc karą śmierci każdemu, kto by sprzyjał wrogowi bądź to 
jako szpieg, bądź 
wprowadzając w błąd oddziały niemieckie, kierując je na bezdroża, bądź też 
niszcząc mosty 
i działa, uszkadzając Unie telegraficzne i tory kolejowe. Wróg – to byli 
Francuzi; i mieszkańcom 
Sedanu serca kołatały w piersiach, gdy odczytywali przybity na drzwiach 
komendantury wielki 
biały plakat mieniący zbrodnią ich niepokoje i pragnienia. Dostatecznie już 
ciężkie było 
wysłuchiwanie garnizonowych wiwatów, które oznajmiały o nowych zwycięstwach 
niemieckich.
Tak oto każdy dzień przynosił żałobę; żołnierze rozniecali wielkie ogniska, 
śpiewali, pili 
całymi nocami, podczas gdy mieszkańcy, zmuszeni teraz do powrotu do domów o 
dziewiątej, 
przysłuchiwali się temu w głębi swych ciemnych mieszkań, zgnębieni niepewnością, 
przewidując 
nowe nieszczęścia.
W jednym z takich właśnie momentów – było to około połowy października – pan von 
Gartlauben po raz pierwszy dał dowód niejakiej delikatności. Od rana Sedan 
odżywał nadzieją: 
chodziły słuchy o znacznym sukcesie uzyskanym przez armię Loary w marszu
o wyzwolenie Paryża. Ale tylekroć już najpomyślniejsze nowiny zmieniały się w 
zwiastunki 
klęsk! I rzeczywiście tegoż wieczora dowie-_
dziano się, że armia bawarska zajęła Orlean. Na ulicy Maqua, w domu naprzeciwko 
fabryki, 
żołnierze wrzeszczeli tak głośno, że kapitan, widząc ogromne zdenerwowanie 
Gilberty, poszedł 
ich uciszyć, uważając sam, iż ta wrzawa jest niestosowna.
Pan von Gartlauben miał jeszcze sposobność wyświadczenia kilku drobnych usług. 
Władze 
pruskie zreorganizowały urzędy administracyjne; mianowano niemieckiego 
podprefekta, co 
zresztą nie powstrzymywało ciągłych utrapień, chociaż nowy władca okazał się 
względnie 
wyrozumiały. Wśród ustawicznych scysji między komendanturą a radą miejską jedną 
z najczęstszych była sprawa rekwizycji pojazdów;
i pewnego dnia doszło do wielkiej awantury, gdy Delaherche nie mógł wysłać pod 
Podprefekturę swej parokonnej kolasy. Na chwilę nawet mer został aresztowany, on 
sam byłby 
powędrował za nim do cytadeli, gdyby nie interwencja pana von Gartlauben, który 
jednym gestem 
uciszył tę burzę. Innym znów razem, dzięki jego wstawiennictwu, miasto uzyskało 
odroczenie 
terminu wpłaty trzydziestu tysięcy franków grzywny, na którą zostało skazane za 
rzekomą 
opieszałość przy odbudowie mostu Villette – mostu zniszczonego przez Prusaków. 
Wielce żałosna 
była to sprawa, która zrujnowała i zgnębiła sedańczyków.
Ale nade wszystko po kapitulacji Metzu gość Delaherche’a rzetel – nie zasłużył 
na jego 
wdzięczność. Okropna ta wieść poraziła mieszkańców jak uderzenie gromu, 
oznaczając 
unicestwienie ich ostatnich nadziei, od następnego zaś tygodnia rozpoczęły się 
na nowo olbrzymie 
przemarsze wojsk, potok ludzi płynący z Metzu armia księcia Fryderyka Karola 
kierująca się nad 
Loarę, armia generała Manteulfla maszerująca na Amiens i Rouen; inne korpusy 
ciągnęły 
w kierunku, Paryża, aby zasilić oblegających. Przez wiele dni domy były pełne. 
żołnierzy, 
piekarnie i sklepy mięsne zostały opróżnione do ostatniej kruszyny, aż do 
ostatniej kosteczki, bruk 
uliczny nasiąknął wonią łoju, jak po przejściu wielkich stad wędrownych. I 
jedynie fabryka przy 
ulicy Maqua nie ucierpiała skutkiem tego zalewu ludzkiego bydła, ochroniona 
przyjazną ręką, 
wyznaczona wyłącznie do kwaterowania nielicznych dowódców, ludzi dobrze 
wychowanych.
Toteż Delaherche w końcu porzucił swą chłodną postawę. Rodziny mieszczańskie 
zaryglowały się w głębi swych mieszkań, unikając wszelkich stosunków z 
kwaterującymi u nich 
oficerami. Lecz jemu, który odczuwał ustawiczną potrzebę mówienia, podobania się, 
używania 
życia, mocno ciążyła ta rola nadąsanej ofiary. Jego obszerny dom, zimny i 
bezgłośny, gdzie każdy 
żył na osobności, zesztywniały w urazie, był mu nader przykry. Toteż pewnego 
dnia zdecydował 
się zatrzymać pana von Gartlauben na schodach, aby mu podziękować za jego usługi. 
I powoli 
weszło to w zwyczaj: dwaj mężczyźni spotykając się zamieniali kilka słów, aż 
pewnego wieczora 
pruski kapitan zasiadł w gabinecie fabrykanta w fotelu, z cygarem w ustach, i 
prowadził 
przyjacielską pogawędkę o najświeższych nowościach, przy kominku, na którym 
trzaskały 
ogromne dębowe polana.
Przez pierwsze dwa tygodnie Gilberta nie ukazywała się; Gartlauben udawał, że 
nie wie o jej 
istnieniu, choć za najmniejszym szelestem odwracał żywo głowę w stronę drzwi 
sąsiedniego 
pokoju... Wydawało się, że pragnie, aby zapomniano o jego sytuacji zwycięzcy, 
okazywał 
swobodę i szerokość poglądów, rad wyszydzał niektóre groteskowe zarządzenia 
rekwizycyjne. 
Tak na przykład uśmiał się setnie, gdy kiedyś zarekwirowano trumnę i obręcz od 
koła. Co się tyczy 
„reszty”: węgła, oliwy, mleka, cukru, masła, chleba, mięsa, nie licząc odzieży, 
pieców, lamp, 
słowem, tego wszystkiego, co służy do codziennego użytku – wzruszał tylko 
ramionami. Mój ty 
Boże! Cóż chcecie? Ma się rozumieć, to bardzo dokuczliwe... Przyznawał nawet, że 
żądano zbyt 
wiele... Tylko cóż? To wojna, trzeba żyć w kraju nieprzyjacielskim...
Delaherche, którego drażniły te ciągłe rekwizycje, nie powściągał bynajmniej 
języka, 
wykłócał się o nie co wieczór, zgoła jak gdyby przeglądał książeczkę rachunkową 
swej kucharki.
Przy tym wszystkim raz tylko doszło do ostrzejszej wymiany słów, mianowicie na 
temat 
kontrybucji w wysokości miliona franków, którą prefekt pruski w Rethel nałożył 
na departament 
Ardenów jako odszkodowanie za straty zadarte Niemcom przez francuskie okręty 
wojenne oraz 
w związku z wysiedleniem Niemców zamieszkałych we Francji. Według rozdzielnika, 
miasto 
Sedan miało zapłacić czterdzieści dwa tysiące franków. I Delaherche mozolił się 
nad wykazaniem 
swemu gościowi, że to niesprawiedliwość, że sytuacja miasta jest wyjątkowa, że 
ono już za dużo 
ucierpiało, aby je aż tak obciążać. Obaj zresztą po tej wymianie zdań rozstawali 
się w jeszcze 
ściślejszej zażyłości – on rad, że miał sposobność odurzenia się potokiem 
własnej wymowy, 
Prusak zaś zadowolony, że dał dowód iście paryskiej ogłady.
Pewnego wieczora do pokoju wkroczyła Gilberta, ze swą minką wesołej trzpiotki. 
Przystanęła 
odgrywając zdziwienie. A pan von Gartlauben wstał i okazał się na tyle dyskretny, 
że się prawie 
natychmiast oddalił. Nazajutrz wszakże, zastawszy Gilbertę siedzącą w fotelu, 
zajął swoje miejsce 
przy ogniu... Odtąd zaczęły się przemiłe wieczory spędzane w tym gabinecie, a 
nie w salonie, co 
stanowiło subtelną różnicę. I nawet później, gdy młoda gospodyni zgodziła się 
grać na fortepianie 
swemu gościowi, który uwielbiał muzykę, udawała się sama do sąsiedniej bawialni, 
pozostawiając 
po prostu drzwi, otwarte. W ciągu tej surowej zimy stara ardeńska dębina gorzała 
sutym 
płomieniem we wnętrzu wysokiego kominka; około godziny dziesiątej wieczorem 
wypijano 
filiżankę herbaty, rozmawiając w lubym cieple obszernego pokoju. A pan von 
Gartlauben 
najwidoczniej zakochał się bez pamięci w tej roześmianej kobietce, która paplała 
z: nim tak samo 
jak niegdyś w Gharleville z przyjaciółmi kapitana Beaudoin. Dbał o siebie 
jeszcze bardziej, 
okazywał przesadną galanterię, zadowalał się najdrobniejszym faworem, dręczony 
jedynie troską, 
by nie uchodzić za barbarzyńcę, za nieokrzesanego żołdaka brutalizującego 
kobiety. I w ten 
sposób życie w obszernym ciemnym domu przy ulicy Maqua płynęło jakby podwójnym 
nurtem. 
Podczas gdy przy posiłkach urodziwy Edmund z twarzą zranionego cherubina 
odpowiadał 
monosylabami na nieprzerwaną gadaninę Delaherche a, a rumienił się, kiedy go 
Gilberta prosiła 
o podanie soli, podczas gdy wieczorem pan von Gartlauben, siedząc w gabinecie, z 
omdlewającym 
spojrzeniem słuchał sonaty Mozarta, którą dla niego grała w głębi salonu 
Gilberta, sąsiedni pokój, 
w którym przebywali pułkownik de Vineuil i starsza pani Delaherche, pozostawał 
cichy, ze 
spuszczonymi żaluzjami, z wiecznie zapaloną lampą – jak grób oświetlony gromnicą.
Grudzień pogrążył miasto w śniegu, w który zapadały rozpaczliwe wieści. Po 
klęsce 
poniesionej pod Champigny przez generała Ducrot, po stracie Orleanu, pozostawała 
już jedynie 
posępna nadzieja, że ziemia francuska stanie się ziemią mścicielką, ziemią 
niszczycielką, 
pożerającą zwycięzców. Niech tedy śnieg pada jeszcze grubszymi płatami, niechaj 
grunt pęka pod 
ukąszeniami mrozu, tak by całe Niemcy znalazły tam swą mogiłę.
Lecz serce pani Delaherche ściskał jeszcze nowy niepokój. Oto pewnej nocy, gdy 
syn był 
nieobecny, wezwany w sprawach handlowych do Belgii, usłyszała przechodząc obok 
pokoju 
Gilberty jakieś odgłosy, tłumione pocałunki przerywane śmiechem. Zdumiona 
wróciła do swego 
pokoju, przerażona strasznym podejrzeniem: mógł to być jedynie przebywający tu 
Prusak. Tak, 
zdawało się jej, iż zauważyła już jakieś porozumiewawcze spojrzenia... 
Zdruzgotał ją ten. ostatni 
cios hańby. Och, ta kobieta, którą syn wprowadził do domu wbrew jej woli, ta 
kobieta goniąca za 
uciechami, której raz już przebaczyła, zachowując milczenie po śmierci kapitana 
Beaudoin! I to się 
powtarzało, a tym razem była to najgorsza hańba! Co robić? Taka potworność nie 
mogła trwać 
nadal pod jej dachem. Pogłębiło się jeszcze bardziej żałobne odosobnienie, w 
jakim trwała 
staruszka przeżywająca dni tragicznych zmagań, dni, w których wracała do 
pułkownika bardziej 
ponura, milcząca przez całe godziny, ze łzami w oczach; a on patrzał na nią 
wyobrażając sobie, że 
Francja poniosła jeszcze jedną klęskę...
W tym właśnie okresie pewnego ranka zjawiła się na ulicy Maqua Henrietta, aby 
opowiedzieć 
Delaherche’om o losach papy Fouchard. Słyszała, jak mawiano z uśmieszkiem o 
wszechwładnym 
wpływie, jaki wywiera Gilberta na pana von Gartlauben. Toteż czuła się nieco 
skrępowana wobec 
pani Delaherche, którą pierwszą spotkała na schodach powracającą do pułkownika, 
i uznała za 
stosowne wyjaśnić cel swych odwiedzin.
– Och, gdyby pani była tak dobra i zechciała interweniować!... Wuj jest w 
strasznym 
położeniu, mówią o deportacji do Niemiec...
Stara dama, chociaż ją lubiła, żachnęła się gniewnie.
– Ależ, drogie dziecko, ja nie mam żadnej władzy... Nie należy zwracać się do 
mnie... – Po 
czym, niebaczna na wzruszenie widoczne w twarzy Henrietty, dorzuciła: – 
Przybywasz w złą porę: 
mój syn wyjeżdża dzisiaj wieczorem do Brukseli... On zresztą, tak jak i ja, nie 
ma żadnego 
wpływu... Zwróć się raczej do mojej synowej, która może wszystko.
I pozostawiła Henriettę zdziwioną, przeświadczoną teraz, że w domu rozgrywa się 
dramat 
rodzinny.
W przeddzień pani Delaherche postanowiła wszystko powiedzieć synowi przed jego 
podróżą 
do Belgii, gdzie miał omówić sprawę poważnej transakcji zakupu węgla kamiennego 
w związku 
z planami uruchomienia swoich warsztatów fabrycznych. Ona nigdy nie dopuści, aby 
sromota 
zaczęła się na nowo, tu, pod jej bokiem, w czasie nieobecności syna. Czekała 
tedy, by przemówić, 
aż się upewni, że syn nie odłoży wyjazdu na inny dzień, jak się to od tygodnia 
powtarzało. I cały 
ich dom rozpadnie się, Prusak zostanie przepędzony, kobieta również wyrzucona na 
ulicę, jej 
nazwisko sromotnie rozplakatowane na murach – czym grożono każdej Francuzce, 
która by się 
oddała Niemcowi.
Gilberta na widok Henrietty zawołała radośnie:
– Ach, jakżem rada, że cię widzę! Wydaje mi się, że to już tak dawno... Człowiek 
tak prędko 
się starzeje, w atmosferze tych paskudnych historii!
Zaciągnęła ją do swego pokoju, posadziła na szezlongu, przytuliła się do niej.
– Zjesz z nami śniadanie. Ale przedtem porozmawiamy. Musisz mieć tyle do 
opowiedzenia!... 
Wiem, że nie masz wiadomości od brata. Biedny Maurycy, jakże mi go żal: w tym 
Paryżu – bez 
gazu, bez opału, może bez chleba!... A ten chłopiec, którego pielęgnujesz, przy 
– jaciel twego brata? 
Widzisz, już mi naplotkowano... Czy to w jego sprawie przychodzisz?
Henrietta, mocno zmieszana, zwlekała z odpowiedzią. Czyż właściwie nie przyszła 
z powodu 
Jana, aby mieć pewność, że po zwolnieniu wuja Fouchard nie będą niepokoić jej 
drogiego chorego? 
Zawstydziła się słysząc Gilbertę mówiącą o nim i nie śmiała wyłożyć istotnego 
celu swej wizyty; 
dręczyło ją teraz sumienie, wzdrygała się na myśl wyzyskania wpływów, jakie jej 
przypisywała.
– Zatem – powtórzyła Gilberta z filuterną minką – potrzebujesz nas w sprawie 
tego kawalera?
A gdy przyparta do muru Henrietta powiedziała w końcu o aresztowaniu papy 
Fouchard, 
wykrzyknęła:
– Ależ prawda, jakam ja głupia! Toż dzisiaj rano właśnie o tym mówiłam!... Ach, 
moja droga, 
doskonale zrobiłaś, żeś przyszła, trzeba natychmiast zająć się twoim wujem, gdyż 
ostatnie 
wiadomości, jakie miałam, nie są dobre... Oni chcą dać przykład...
– Tak, pomyślałam o was – mówiła dalej z wahaniem Henrietta. – Wierzę, że dacie 
mi dobrą 
radę, że, być może, będziesz mogła coś zdziałać...
Gilberta wybuchnęła śmiechem.
– Jakaś ty niemądra! Ależ za trzy dni twój wuj będzie wolny! Czyż ci nie mówiono, 
że mam tu 
w domu praskiego kapitana, który robi wszystko, co zechcę? Słyszysz, moja droga: 
on mi niczego 
nie odmówi!
I upojona swym triumfem kokietki śmiała się jeszcze głośniej, ściskając i 
głaszcząc dłonie 
przyjaciółki, która nie umiała zdobyć się na podziękowanie i milczała, 
zakłopotana, dręczona 
obawą: czy to nie było przyznanie się? Lecz ileż w tej Gilbercie pogody, ileż 
promiennej radości!
– Pozwól mi działać; wieczorem pożegnasz nas zadowolona. Kiedy przeszły do 
jadalni, 
Henriettę uderzyła delikatna uroda
Edmunda Lagarde. Podziwiała go jak ładny przedmiot. Czyż to możliwe, że ten 
chłopiec brał 
udział w wojnie i że ośmielono się zgruchotać mu rękę? Legenda o jego wielkiej 
brawurze 
dopełniała uroku, jaki roztaczał, a Delaherche, który powitał Henriettę z miną 
człowieka 
zadowolonego z widoku nowej twarzy, nie przestawał – podczas gdy podawano 
kotlety 
i ziemniaki w mundurach – wychwalać swego sekretarza, twierdząc, że jest równie 
pracowity 
i dobrze wychowany jak urodziwy. I przy tym śniadaniu, spożywanym we czworo w 
ciepłej 
jadalni, wytworzył się nastrój przemiłej zażyłości.
– Przybywa więc pani po to, abyśmy się zajęli losem papy Fouchard? – zwrócił się 
do 
Henrietty fabrykant. – Bardzo żałuję, że jestem zmuszony dzisiaj wieczorem 
wyjechać... Ale moja 
żona to załatwi; jej się nie można oprzeć, osiąga wszystko, co chce...
Śmiał się, mówił to całkiem dobrodusznie, ot, po prostu pochlebiały mu wpływy 
żony, 
z których i sam poniekąd był dumny. Potem wtrącił nagle:
– Ale właśnie, moja droga, czy Edmund nie mówił ci o swym odkryciu?
– Nie. Cóż to za odkrycie? – spytała wesoło Gilberta zwracając w stronę młodego 
sierżanta 
swe wdzięczne, pieszczotliwe spojrzenie.
Lecz Edmund rumienił się jakby z nadmiaru wrażenia, za każdym razem, gdy młoda 
gospodyni spojrzała nań w ten sposób.
– Och, mój Boże! To drobiazg, chodzi jedynie o tę starą koronkę, której pani 
potrzebowała do 
przybrania swego różowego peniuaru... Otóż wczoraj szczęśliwie odkryłem pięć 
metrów starej 
koronki brukselskiej, towar naprawdę piękny, a niedrogi... Handlarka ma tu zaraz 
przyjść pokazać 
pani...
Gilberta była zachwycona, gotowa byłaby go uściskać.
– Ach, jaki pan miły! Postaram się panu odwdzięczyć. Potem, gdy podawano jeszcze 
kupiony 
w Belgii pasztet z gęsich
wątróbek, w rozmowie nastąpił zwrot; przez chwilę biadano na temat zdychających 
w Mozie 
zatrutych ryb, w końcu zaczęto mówić o niebezpieczeńswie zarazy, grożącym 
Sedanowi przy 
najbliższej odwilży. W listopadzie notowano już przypadki. epidemii. Na próżno 
po bitwie 
wydano sześć tysięcy franków na zamiecenie ulic w mieście i spalenie stosu 
plecaków, ładownic 
i wszelakich podejrzanych szczątków: niemniej okoliczne pola przy lada wilgoci 
wydzielały 
wstrętne wyziewy – tak pełne były trupów zakopanych tuż pod powierzchnią, ledwie 
przykrytych 
kilkocentymetrową warstewką ziemi. Wszędzie pola garbiły się od mogił, grunt 
pękał pod 
działaniem wewnętrznego parcia, sączyła się i zionęła zgnilizna. A niedawno 
odkryto jeszcze inne 
ognisko zarazy: Mozę, skąd już przecie wydobyto przeszło tysiąc dwieście 
zewłoków końskich. 
Według powszechnego mniemania nie było już tam ani jednego ludzkiego trupa; 
tymczasem 
pewien polowy, przyjrzawszy się uważnie, dostrzegł pod wodą na przeszło 
dwumetrowej 
głębokości coś białego, rzekłbyś – kamienie; były to pokłady trupów. Trupy te 
były wypatroszone, 
skutkiem czego, nie ulegając wzdęciu, nie mogły wypłynąć na powierzchnię. 
Przebywały tam 
w tej wodzie, pośród traw, od czterech bez mała miesięcy. Puszczone w ruch 
bosaki wydobywały 
ręce, nogi, głowy... Niekiedy sama siła prądu odrywała i znosiła jakąś dłoń... W 
zmąconej wodzie 
wzbijały się bańki gazu i pękały na powierzchni skażając powietrze straszliwym 
smrodem.
– Wszystko dobrze, póki mróz trzyma – zauważył Delaherche. – Ale z chwilą kiedy 
zniknie 
śnieg, trzeba będzie podjąć poszukiwania, przeprowadzić wszędzie dezynfekcję; 
inaczej 
wyginiemy wszyscy.
– A kiedy żona ze śmiechem prosiła, by zechciał, póki jedzą, przejść na 
przyjemniejsze tematy, 
zakończył jowialnie:
– Do licha, nasze ryby z Mozy są na dłuższy czas skompromitowane!
Lecz gdy skończono jedzenie i zabierano się do kawy, pokojowa oznajmiła, że pan 
von 
Gartlauben zapytuje, czy może na chwilę wejść. Wywołało to poruszenie, gdyż 
nigdy nie 
przychodził o tej porze, w biały dzień.
Delaherche natychmiast polecił go wprowadzić widząc w tym dogodną sposobność 
przedstawienia mu Henrietty. A kapitan, ujrzawszy nową młodą kobietę, jeszcze 
zdwoił swą 
uprzejmość. Przyjął nawet filiżankę kawy, którą pił bez cukru, tak jak to 
zaobserwował u wielu 
osób w Paryżu. Zresztą, jeżeli nalegał, aby go przyjęto, uczynił to jedynie w 
celu 
natychmiastowego powiadomienia pani domu, iż wyjednał łaskę dla jednego z jej 
protegowanych, 
nieszczęśliwego robotnika fabrycznego uwięzionego z powodu bójki z pruskim 
żołnierzem.
Wtedy Gilberta skorzystała ze sposobności, aby powiedzieć o papie Fouchard.
– Kapitanie, przedstawiam panu jedną z moich najdroższych przyjaciółek... 
Pragnie ona prosić 
pana o pomoc: jest siostrzenicą gospodarza, którego zaaresztowano w Remilly, wie 
pan, po tej 
historii z partyzantami...
– Aha, tak... sprawa szpiega, tego nieszczęśliwca, którego znale – ziono. w 
worku... Ha! To 
poważna rzecz, bardzo poważna! Obawiam się, że nic tu nie będę mógł poradzić... 
– Kapitanie, 
sprawi mi pan taką przyjemność!
Spoglądała nań. przymilnie. Uczuł błogie zadowolenie, skłonił się z wyrazem 
uprzejmego 
posłuszeństwa: wszystko, czego zażąda!
– Będę panu bardzo wdzięczna – z trudem wymówiła Henrietta, odczuwając 
nieustępliwą 
przykrość na myśl o swym mężu, nieszczęsnym Weissie, rozstrzelanym tam, w 
Bazeilles.
W tej chwili Edmund, który dyskretnie się oddalił po przybyciu kapitana, zjawił 
się ponownie, 
aby Gilbercie szepnąć coś na ucho. Natychmiast wstała, spiesznie opowiedziała 
historię owej 
koronki, właśnie przyniesionej przez handlarkę, i przeprosiwszy obecnych wyszła 
za młodym 
sierżantem.
Zostawszy teraz sama w towarzystwie obu panów, Henrietta mogła się dyskretnie 
usunąć, 
zasiadłszy na uboczu we wnęce okiennej, podczas gdy oni nadal rozmawiali bardzo 
głośno.
– Kapitanie, pozwoli pan kieliszek... Widzi pan, ja się nie krępuję: mówię 
wszystko, co myślę, 
ponieważ wiem, że jest pan człowiekiem wielkodusznym. Otóż zapewniam pana, że 
wasz prefekt 
postępuje niesłusznie chcąc wycisnąć jeszcze z naszego miasta te czterdzieści 
dwa tysiące 
franków... Proszę zestawić sumę naszych ofiar od samego początku. Najpierw, w 
przeddzień bitwy: 
cała armia francuska wycieńczona, zgłodniała. Następnie wy – a mieliście apetyty 
niezgorsze; 
ciągłe przemarsze oddziałów, rekwizycje i odszkodowania, przeróżne wydatki, 
które wydarły nam 
półtora miliona. Policzmy drugie tyle na karb ruin spowodowanych bitwą, 
zniszczeń, pożarów. 
Razem trzy miliony. Wreszcie na dwa miliony oceniam straty poniesione w 
przemyśle i handlu... 
No? Cóż pan na to? Oto mamy kwotę pięciu milionów, przypadającą na miasto o 
trzynastu 
tysiącach mieszkańców. A wy żądacie od nas jeszcze – czterdziestu dwóch tysięcy 
franków 
kontrybucji – nie wiem już pod jakim pretekstem! Czy to jest sprawiedliwe, czy 
to słuszne?
Pan von Gartlauben potrząsał głową, powtarzając tylko:
– Cóż? To wojna, wojna!
Czekanie przeciągało się; wtulona we wnękę okienną Henrietta miała szum w uszach, 
nieuchwytne a smętne myśli wprawiały ją w półsen, a tymczasem Delaherche 
przysięgał, że 
miasto Sedan wobec zupełnego braku gotowizny nigdy by nie zdołało przetrzymać 
kryzysu, gdyby 
nie wypuszczenie w obieg banknotów miejscowych w postaci bonów pieniężnych Kasy 
Kredytu 
Przemysłowego, co uratowało miasto od klęski finansowej.
– Kapitanie, pozwoli pan jeszcze kieliszek koniaku?-I przerzucił się na inny 
temat.
– To nie Francja wojowała, to Cesarstwo... Ach, mocno się zawiodłem na cesarzu... 
Z nim już 
koniec; a przecież, dalibyśmy się raczej poćwiartować... O, widzi pan, jeden 
tylko człowiek, 
zdawał sobie jasno sprawę w lipcu... A tak: pan Thiers, którego obecna podróż po 
stolicach 
europejskich jest wielkim aktem rozwagi i patriotyzmu. Towarzyszą mu życzenia 
wszystkich ludzi 
rozsądnych; oby mu się powiodło!
Gestem uzupełnił swą myśl, uznał bowiem za niestosowne wyrażać pragnienie pokoju 
w obecności Prusaka, chociażby nawet sympatycznego. Ale pragnienie to mocno w 
nim tkwiło, 
tak jak w całym dawnym konserwatywnym mieszczaństwie: kraj goni już ostatkiem 
krwi 
i pieniędzy, należy się poddać... I wszystkie okupowane prowincje wzbierały 
głuchą niechęcią do 
trwającego w oporze Paryża. Toteż Delaherche, zniżywszy głos, zakończył swe 
wywody aluzją do 
płomiennych proklamacji Gambetty:
– Nie! Nie! Nie możemy współdziałać z niebezpiecznym szaleństwem! To staje się 
masakrą.!... 
Ja stoję po stronie pana Thiers, który żąda wyborów, a co do tej ich republiki... 
mój ty Boże! To mi 
nie przeszkadza... ot, uzna się ją, jeśli będzie potrzeba, czekając na coś 
lepszego.
Pan von Gartlauben nader uprzejmie w dalszym ciągu z uznaniem potrząsał głową, 
powtarzając:
– Niewątpliwie, niewątpliwie...
Henrietta, której złe samopoczucie wzrastało, nie mogła usiedzieć na miejscu. 
Czuła 
wzbierające w niej rozdrażnienie bez wyraźnej przyczyny, potrzebę opuszczenia 
tego pokoju; 
wstała cichutko i wyszła udając się na poszukiwanie Gilberty, której nieobecność 
osobliwie się 
przewlekała.
Lecz gdy wchodziła do sypialni, zdumiała się widząc wyciągniętą na szezlongu 
przyjaciółkę, 
tonącą we łzach, niezwykle wzburzoną.
– Co ci jest? Cóż się stało? Płacz wzmógł się. Gilberta wzbraniała się mówić, 
oblawszy się 
teraz krwawym rumieńcem wstydu. I w końcu, wtulając się w wyciągnięte ku niej, 
szeroko 
rozwarte ramiona Henrietty, wyznała z trudem:
– Och, moja droga, gdybyś wiedziała!... Nigdy bym się nie ośmieliła powiedzieć 
ci... 
A przecież mam tylko ciebie, ty jedna może potrafisz dać mi dobrą radę... – 
Zadrżała i jeszcze 
bardziej jąkając się powiedziała:
– Byłam tu z Edmundem... No i nagle pani Delaherche mnie przyłapała...
– Jak to, przyłapała?.
– Tak, byliśmy tu, obejmował mnie, pieścił...
I całując Henriettę, ściskając ją w drżących ramionach, opowiedziała jej 
wszystko.
– Och, kochanie! Nie sądź mnie zbyt surowo, to by mi sprawiło taką przykrość... 
Ja dobrze 
wiem... przysięgłam ci, że się to już nigdy nie powtórzy. Ale widziałaś Edmunda, 
jest taki dzielny... 
i taki przystojny... No i pomyśl, ten biedny młodzieniec ranny, chory, z daleka 
od matki! A przy 
tym nigdy nie był bogaty, wszystko u nich szło na jego wykształcenie... 
Zapewniam cię, nie 
mogłam odmówić... Henrietta słuchała osłupiała, nie mogąc opanować zdumienia.
– Jak to? Więc to z tym sierżancikiem!... Ależ, moja droga, wszyscy uważają cię 
za kochankę 
Prusaka!
Na te słowa Gilberta zerwała się, otarła oczy i zaprotestowała: – Co? Ja 
kochanką Prusaka!... 
No nie, coś podobnego!... On jest okropny, ja się nim brzydzę... Za kogo mnie 
biorą? Jak można 
uważać mnie za zdolną do takiej nikczemności? Nie! Nie! Nigdy! Wolałabym umrzeć!
W tym buncie spoważniała, nabrała jakiejś bolesnej i gniewnej urody. A potem 
nagle jej 
zalotna wesołość, jej beztroska lekkomyślność powróciła w wybuchu 
niepowstrzymanego 
śmiechu.
– Owszem, to prawda, bawię się nim. On mnie uwielbia, wystarczy, jedno moje 
spojrzenie, 
żeby mi był posłuszny... Gdybyś wiedziała,
jakie to komiczne tak drwić z tego grubasa, który zawsze wygląda, jakby wierzył, 
że zostanie 
wynagrodzony...
– Ale to gra bardzo niebezpieczna – zauważyła z powagą Henrietta.
– Tak sądzisz? A cóż ja ryzykuję? Kiedy spostrzeże, iż nie ma na co liczyć, 
będzie mógł 
jedynie rozgniewać się i odejść... A zresztą nie! Nigdy się nie spostrzeże! Nie 
znasz tego osobnika, 
on jest z tychy z którymi kobiety mogą się bez obawy posuwać tak daleko, jak 
chcą. W tych 
sprawach, widzisz, posiadam wyczucie, które. mnie zawsze ostrzegało. On jest 
zbyt próżny, nigdy 
nie dopuści myśli, żem z niego zakpiła... A pozwolę mu tylko unieść wspomnienie 
i pocieszyć się 
przekonaniem, że się zachował nienagannie, jak przystało na dżentelmena, który 
przez długi czas 
mieszkał w Paryżu. Rozpogodziła się.
– Tymczasem – dodała – on uzyska uwolnienie wuja Fouchard, a za swe trudy 
dostanie jedynie 
filiżankę herbaty osłodzonej moją ręką.
Lecz nagle wróciła do swych obaw, odżyło w niej przerażenie, iż oto została 
przyłapana na 
gorącym uczynku. Łzy znów zawisły u jej powiek.
– Mój Boże! A pani Delaherche?... Co będzie? Ona mnie bynajmniej nie nosi w 
sercu... 
Zdolna jest powiedzieć wszystko memu mężowi.
Henrietta wreszcie opanowała się. Otarła oczy przyjaciółce, zmusiła ją, aby 
doprowadziła do 
porządku suknię.
– Posłuchaj, moja droga, nie mam siły strofować cię; a przecie chyba nie wątpisz, 
że cię 
bynajmniej nie pochwalam... Ale tak mnie nastraszono tym twoim Prusakiem, 
obawiałam się tak 
brzydkich rzeczy, że ta historia... daję słowo, jest ulgą... Uspokój się, 
wszystko może się ułożyć.
Było to z jej strony bardzo rozsądne, zwłaszcza iż za chwilę do pokoju wszedł 
Delaherche 
w towarzystwie matki. Wyjaśnił, że zdecydował się posłać po powóz, który miał go 
podwieźć do 
granicy belgijskiej, skąd uda się zaraz do Brukseli. Przychodził więc pożegnać 
się ż żoną. 
Zwracając się zaś do Henrietty oświadczył:
– Proszę być dobrej myśli: pan von Gartlauben wychodząc obiecał mi zająć się 
sprawą pani 
wuja, a kiedy mnie tu już nie będzie, żona załatwi resztę.
Od chwili wejścia pani Delaherche, Gilberta, przejęta niepokojem, nie spuszczała 
z niej oczu. 
Gzy powie? Czy wyjawi to, co widziała, i przeszkodzi synowi w odjeździe?
Stara dama, milcząc, już od progu bacznie przyglądała się synowej: Przy całym 
swym 
rygoryzmie musiała niewątpliwie odczuwać tę samą ulgę, jaka wywołała odruch 
tolerancji 
u Henrietty. Mój Boże! Skoro chodziło o tego młodzieńca, o tego Francuza, co się 
tak walecznie 
bił,: czyż nie należało przebaczyć, tak jak już raz przebaczyła, kiedy w grę. 
wchodziła osoba 
kapitana Beaudoin? Spojrzenie jej złagodniało, odwróciła głowę. Syn jej może 
wyjechać, Edmund 
obroni Gilbertę przed Prusakiem... Zdobyła się nawet na lekki uśmieszek, ona, co 
nie radowała się 
od czasu dobrej nowiny z Coulmiers.
– Do widzenia – rzekła całując syna. – Załatw swoje interesy i wracaj prędko do 
nas.
I oddaliła się. Wolnym krokiem przeszła do odciętego od świata pokoju po 
przeciwległej 
stronie podestu, gdzie pułkownik z osłupiałym wyrazem twarzy wpatrywał się w 
ciemność poza 
padającym od lampy bladym kręgiem światła.
Tegoż wieczora Henrietta powróciła do Remilly; a w trzy dni potem z radością 
ujrzała rano 
papę Fouchard zdążającego ku folwarkowi – spokojnie, jak gdyby oto wracał pieszo 
po 
załatwieniu interesu w sąsiedztwie.
Usiadł, przegryzł kawałek chleba z serem. Następnie na wszystkie pytania 
odpowiedział bez 
pośpiechu, z miną człowieka, który się nigdy niczego nie lęka. Dlaczego go 
aresztowano? Nic 
złego nie zrobił. To nie on zabił Prusaka, prawda? Powiedział więc tylko władzom: 
„Szukajcie 
sobie, ja nic nie wiem.” I musiano go zwolnić, jak również mera, gdyż nie było 
przeciw nim 
dowodów. Lecz jego filuterne oczy chytrego chłopa swym błyskiem wyrażały niemą 
radość 
z wyprowadzenia w pole tych drani, których zaczynał już mieć dosyć, teraz, gdy 
się z nim 
wykłócali o jakość mięsa.
Minął grudzień; Jan chciał odejść. Z nogą było już dobrze, doktor powiedział mu, 
że może iść 
walczyć. Było to dla Henrietty wielkim zmartwieniem, które starała się zataić. 
Od nieszczęsnej 
bitwy pod Champigny nie dotarła do nich żadna wiadomość z Paryża. Wiedzieli 
tylko, że pułk 
Maurycego, wystawiony na straszliwy ogień, poniósł znaczne straty. A tu – to 
ciągłe milczenie, ani 
jednego listu, ani słówka dla nich, gdy przecież wiedzieli, że różne rodziny w 
Raucourt 
i w Sedanie okólną drogą otrzymywały wiadomości. Może gołąb niosący tak gorąco 
oczekiwaną 
wiadomość napotkał żarłocznego jastrzębia lub też spadł na skraju jakiego lasu 
przeszyty pruską 
kulą! Nade wszystko dręczyła ich obawa, że Maurycy nie żyje. Milczenie wielkie – 
go miasta, 
oniemiałego w uścisku osaczenia, stało się dla nich ciszą grobu. Stracili 
nadzieję, że się czegoś 
dowiedzą, i kiedy Jan wyraził stanowczą chęć wyruszenia w drogę, Henrietta 
wydała tylko głuchą 
skargę:
– Boże! Więc już koniec, mam więc zostać sama!
Zamiarem Jana było zgłosić się – do armii północnej, wskrzeszonej przez generała 
Faidherbe. 
Od czasu gdy korpus generała Manteuffla posunął się aż do Dieppe, armia ta 
trzymała obronę 
trzech departamentów oddzielonych od reszty Francji: Nord, Pas-de-Calais i Somme, 
a nietrudnym do wykonania planem Jana było po prostu dojść do Bouillon, aby 
następnie 
przedostać się okrężnie przez terytorium belgijskie. Wiedział, że właśnie 
dobiega końca 
formowanie dwudziestego trzeciego korpusu ze wszystkich byłych uczestników bitw 
pod 
Sedanem i Metzem, których można było ściągnąć. Słyszał też, iż generał Faidherbe 
przystępuje do 
ofensywy i że wyznaczył najbliższą niedzielę jako ostateczny termin wymarszu, 
gdy dowiedział 
się o bitwie pod PontNoyelle, tej bitwie, która nie dała rozstrzygającego wyniku 
i omal nie została 
wygrana przez Francuzów.
Doktor Dalichamp znowu ofiarował się przewieźć Jana swym kabrioletem do Bouillon. 
Niewyczerpane były jego odwaga i poświęcenie. W Raucourt, gdzie srożył się tyfus 
zawleczony 
przez Bawarczyków, miał on pacjentów we wszystkich domach – nie mówiąc o dwóch 
ambulansach w samym Raucourt oraz w Remilly. Płomienny patriota, energicznie 
protestujący 
przeciwko niepotrzebnym gwałtom, był dwukrotnie aresztowany, a następnie 
zwolniony przez 
władze pruskie. Toteż śmiał się serdecznie owego ranka, gdy zajechał po Jana 
swym powozikiem, 
szczęśliwy, iż oto pomaga w ucieczce jeszcze jednemu z tych, jak ich nazywał, 
dzielnych 
biedaków, których leczył i wspierał własną sakiewką. Jan, trapiony sprawą 
pieniędzy, wiedząc, że 
Henrietta jest niezamożna, przyjął pięćdziesiąt franków ofiarowane mu na drogę 
przez doktora.
Papa Fouchard na pożegnanie sprawił się godnie. Wysłał Sylwinę po dwie butelki 
wina, żeby 
każdy wychylił szklaneczkę na intencję zagłady Niemców. Teraz pan całą gębą, 
trzymał swą 
gotówkę w bezpiecznym ukryciu i spokojny, odkąd zniknęli wolni strzelcy z lasów 
Dieulet, 
ścigani jak dzikie zwierzęta, pragnął tylko używać życia w niedalekim już 
okresie pokoju. 
I w przystępie hojności wypłacił nawet należność Prosperowi, aby go przywiązać 
da folwarku, 
którego zresztą, ten nie zamierzał opuszczać.
Fouchard przepił do Prospera, trącił się też kieliszkiem z Sylwiną (myślał przez 
chwilę 
o poślubieniu jej – tak mu się widziała rozsądna, wszystka oddana swej pracy; 
ale po co? skoro 
czuł, że już się Stąd nie ruszy, że będzie tu tkwiła, gdy Karolek, wyrósłszy, z 
kolei pójdzie 
wojować). A kiedy stuknął się kieliszkiem z doktorem, z Henriettą i Janem, 
zawołał:
– Zdrowie wszystkich! Niechaj każdy robi swoje i oby mu się działo nie gorzej 
niż mnie!
Henrietta chciała koniecznie towarzyszyć Janowi aż do Sedanu. Ubrany był z 
miejska – 
w pożyczonym przez doktora palcie i okrągłym kapeluszu. Mieli tylko przejechać 
przez miasto; 
lecz kiedy Jan dowiedział się, że jego pułkownik wciąż jeszcze przebywa w domu 
Delaherche’ów, 
zapragnął koniecznie przywitać się z nim, a zarazem podziękować fabrykantowi za 
jego 
dobrodziejstwa. I wtedy, w tym mieście klęski i żałoby, spadł nań jeszcze jeden, 
ostatni już 
bolesny cios. Gdy przybyli do fabryki przy ulicy Maqua, zastali wszystkich 
domowników 
wstrząśniętych tragicznym wydarzeniem. Gilberta wyglądała przerażona, pani 
Delaherche 
w milczeniu płakała rzewnymi łzami, a jej syn, który właśnie powrócił z 
warsztatów, gdzie 
częściowo wznowiono pracę, wydawał okrzyki zdumienia. Oto znaleziono pułkownika 
martwego, 
leżącego jak bryła na podłodze w głuchej izbie z wiecznie zapaloną lampą. 
Wezwany 
niezwłocznie lekarz nie potrafił nic orzec, nie stwierdził żadnej domniemanej 
przyczyny – ani 
anewryzmu, ani wylewu krwi do mózgu. Pułkownik zmarł jak rażony piorunem. I 
dopiero 
nazajutrz znaleziono na podłodze kawałek starej gazety, służący jako okładka do 
książki; był tam 
opis kapitulacji Metzu.
– Moją drogą – zwróciła się do Henrietty Gilberta – pan von Gartlauben przed 
chwilą, 
zstępując ze schodów, zdjął kapelusz przed drzwiami pokoju, w którym spoczywa 
ciało mego 
wuja... Edmund to widział. Jest to niewątpliwie człowiek dobrze wychowany, 
nieprawdaż?
Nigdy jeszcze Jan nie pocałował Henrietty. Zanim wsiadł na bryczkę, w której 
czekał doktor, 
chciał jej podziękować za troskliwość, za to, że go pielęgnowała i kochała jak 
brata. Ale nie 
znalazłszy słów rozwarł ramiona i uścisnął ją zanosząc się od łkania. W 
uniesieniu od – dała mu 
pocałunek. Kiedy koń ruszył, Jan odwrócił się, dłonie obojga zatrzepotały, 
podczas gdy powtarzali 
pełnym drżenia głosem:
– Żegnaj! Żegnaj!
Tego wieczora Henrietta, wróciwszy do Remilly, udała się na nocny dyżur do 
ambulansu. 
Podczas długiego czuwania chwycił ją. gwałtowny atak płaczu: szlochała, 
szlochała bez końca, 
tłumiąc swój żal w splecionych dłoniach. VII
Nazajutrz po bitwie pod Sedanem obydwie armie niemieckie poczęły znowu toczyć 
swe fale 
ku Paryżowi: armia Mozy ciągnęła od północy przez dolinę Marny, armia zaś 
pruskiego następcy 
tronu, przeprawiwszy się przez Sekwanę w Villeneuve-Saint-Georges, kierowała się 
na Wersal, 
obchodząc miasto od południa.
I w ów ciepły ranek wrześniowy, kiedy generał Ducrot, objąwszy dowództwo 
zaledwie 
uformowanego czternastego korpusu, postanowił zaatakować tę drugą armię podczas 
jej pochodu 
flankowego, Maurycy, którego nowy pułk – sto piętnasty – stał w lasach na lewo 
od Meudon, 
otrzymał rozkaz wymarszu dopiero w momencie, gdy klęska była już niewątpliwa. 
Wystarczyło 
kilka pocisków, by w batalionie. żuawów złożonym z rekrutów wybuchła niebywała 
panika; 
pozostałe oddziały cofnęły się w takim popłochu, że bezładny odwrót zatrzymał 
się dopiero poza 
wałami Paryża, dla którego było to wielkim ciosem. Wszystkie pozycje przed 
fortami 
południowymi były stracone i tegoż wieczora została przerwana ostatnia nić 
łącząca miasto 
z Francją – telegraf Kolei Zachodniej: Paryż był odcięty od świata.
Maurycy przeżył ten wieczór w głębokim smutku. Gdyby Niemcy się odważyli, 
mogliby tej 
nocy biwakować na placu Carrousel. Ale byli to ludzie nad wyraz ostrożni, 
zdecydowani na 
klasyczne oblężenie, po dokładnym ustaleniu punktów osaczenia: kordon armii Mozy 
na północy – 
od Croissy do Marny, przez Epinay; drugi kordon trzeciej armii na południu – od 
Chennevi?res do 
Châtillon i do Bougival; główna kwatera pruska, król Wilhelm, pan von Bismarck i 
generał von 
Moltke rezydowali w Wersalu. Ta olbrzymia blokada, w którą nie wierzono, była, 
faktem 
dokonanym. Miasto, z opatrzonym bastionami murem obwodowym długości ośmiu i pół 
mili, 
z piętnasto ma portami i sześcioma oddzielnymi redutami, znalazło się jakby w 
więzieniu. Armię 
obronną zaś stanowił tylko trzynasty korpus uratowany i przyprowadzony z 
powrotem przez 
generała Vinoy, oraz czternasty, dopiero formowany, powierzony generałowi Ducrot, 
co dawało 
łącznie stan liczebny osiemdziesięciu tysięcy ludzi; lecz ponadto znajdowało się 
tam czternaście 
tysięcy żołnierzy marynarki, piętnaście tysięcy z wolnych korpusów, sto 
piętnaście tysięcy 
członków lotnej gwardii, nie mówiąc już o trzystu tysiącach gwardzistów 
narodowych, 
rozlokowanych na dziewięciu odcinkach wałów. Był tam, rzec by można, cały lud; 
brakło karnych 
i zaprawionych w bojach żołnierzy. Ekwipowano ludzi, szkolono ich, Paryż był już 
tylko 
olbrzymim oszańcowanym obozowiskiem. Przygotowania obronne stawały się z każdą 
godziną 
bardziej gorączkowe, drogi zostały odcięte, dwieście dział ciężkiego kalibru 
oraz półtrzecia tysiąca 
innych armat wprowadzono do akcji, pozostałe działa zużyto na stop; cały arsenał 
jakby wyrósł 
spod ziemi – dzięki ogromnemu patriotycznemu wysiłkowi ministra Dorian. Po 
zerwaniu 
pertraktacji w Ferri?res, kiedy Juliusz Favre ujawnił, jakie są wymagania pana 
von Bismarcka: 
odstąpienie Alzacji, internowanie garnizonu Strasburga, trzy miliardy 
odszkodowania – podniósł 
się krzyk protestu; dalsze prowadzenie wojny, podtrzymywanie oporu uznano 
jednogłośnie za 
warunek niezbędny dla życia Francji. Nawet bez nadziei zwycięstwa Paryż musiał 
się bronić – by 
żyła ojczyzna.
Pewnej niedzieli pod koniec września Maurycego wysłano służbowo na drugi koniec 
miasta: 
widok ulic i placów, którymi szedł, dodał mu nowej otuchy. Od czasu bezładnej 
ucieczki spod 
Châtillon wydawało mu się, że serca rodaków urosły do wielkiego zadania. Ach, 
ten Paryż, który 
znał, Paryż tak chciwy użycia, tkwiący do ostatka w grzechu, oto ukazywał mu się 
teraz pełen 
prostoty i pogodnej brawury, gotów do wszelkich ofiar. Wszędzie spotykało się 
mundury, 
najbardziej obojętni nosili kepi gwardii narodowej. Jak olbrzymi zegar, którego 
sprężyna pęka, 
życie społeczne nagle się zatrzymało: przemysł, handel, interesy; pozostawała 
tylko namiętna wola 
zwycięstwa – jedyny temat rozmów, rozpłomieniający serca i głowy, na wiecach, 
podczas 
dyżurów w wartowni, wśród ciągłych zbiegowisk tłumu rojącego się na chodnikach. 
Tak tedy 
wspólne już złudzenia uskrzydlały dusze, wiel – kie napięcie wydawało ten lud na 
pastwę 
wzniosłych i niebezpiecznych szaleństw. Wyczuwało się wręcz kryzys chorobliwej 
nerwowości, 
epidemicznej gorączki wyolbrzymiającej zarówno trwogę, jak ufność.
Na ulicy des Martyrs Maurycy był świadkiem sceny, która wywarła na nim duże 
wrażenie: 
rozwścieczony tłum szturmował dom, w którym w jednym z górnych okien zauważono 
jasne 
światło lampy palącej się przez całą noc – niewątpliwy sygnał dla Prusaków z 
Bellevue.
Tu i ówdzie niespokojni mieszczanie przebywali na dachach swych domostw, aby 
lustrować 
okolicę.
Poprzedniego dnia omal nie utopiono w basenie Tuilerii jakiegoś nieszczęśnika 
oglądającego 
plan miasta rozpostarty na ławce.
Wobec bankructwa wszystkiego, w co wierzył dotychczas, Maurycy, dawniej 
wyróżniający 
się swobodą umysłu, uległ również tej chorobie podejrzliwości.
. Nie rozpaczał już jak owego wieczora paniki w Châtillon; pragnął tylko 
wiedzieć, czy armia 
francuska odzyska kiedykolwiek animusz do walki; wypady: 30 września na Hay i 
Chevilly, 13 
października, w którym gwardia ruchoma zdobyła Bagneux, wreszcie 21 października, 
kiedy to 
jego pułk na chwilę zawładnął parkiem Malmaison, całkowicie wróciły mu wiarę – 
ten trawiący go 
płomień nadziei, za lada iskierką wybuchający na nowo. Wprawdzie Prusacy odparli 
wszystkie te 
wypady, niemniej armia biła się dzielnie i mogła jeszcze zwyciężać. Lecz to 
Paryż zadawał 
Maurycemu cierpienie, ów wielki Paryż, który ze skrajnej egzaltacji zapadał w 
ostateczne 
zniechęcenie, w swej żądzy zwycięstwa trapiony lękiem przed zdradą. Czy po 
cesarzu i marszałku 
Mac-Mahon generał Trochu, generał Ducrot nie okażą się miernymi wodzami, 
bezwiednymi 
narzędziami klęski? Ta sama zawierucha, co zmiotła Cesarstwo, groziła teraz 
Rządowi Obrony 
Narodowej ze strony zapaleńców, pragnących objąć władzę, aby ratować Francję. 
Oto Juliusz 
Favre i inni członkowie gabinetu byli już bardziej niepopularni niżeli dawni 
ministrowie upadłego 
rządu Napoleona III. Skoro nie chcieli bić Prusaków, pozostawało im jedno: 
ustąpić miejsca innym, 
pewnym zwycięstwa rewolucjonistom, którzy ogłaszali pospolite ruszenie i 
udzielali audiencji 
wynalazcom proponującym podminowanie przedmieść albo zniszczenie nieprzyjaciela 
nowym 
deszczem „ognia greckiego”. W wigilię 31 października Maurycego szczególnie 
dojmująco nę – 
kała owa choroba podejrzliwości i urojeń. Dawał teraz przystęp domysłom, które 
by dawniej 
wywołały w nim uśmiech politowania. Czemuż by nie? Alboż głupota i zbrodnia nie 
są bez granic? 
Czyż wstrząsająca światem katastrofa nie dopuszczała możliwości cudu? Maurycy 
nosił w sobie 
z dawna wezbraną urazę, od chwili gdy dochodząc do Miluzy dowiedział się o 
klęsce pod 
Froeschwiller; Sedan krwawił w nim jak świeża rana ustawicznie jątrzona: 
najdrobniejsze 
niepowodzenie wystarczało, aby się otwierała na nowo; każda porażka była mu 
bolesnym 
wstrząsem: z ciałem wynędzniałym, z umysłem osłabionym tak długim szeregiem dni 
bez chleba, 
nocy bez snu, tkwił w tym koszmarnym bytowaniu nie wiedząc już nawet, czy żyje; 
a myśl, że 
rezultatem tylu cierpień będzie nowa katastrofa, doprowadzała go do szaleństwa, 
przekształcając 
człowieka kulturalnego w istotę, kierującą się instynktem, o mentalności dziecka, 
działającą pod 
wrażeniem chwili. Ach, wszystko raczej: ruina, zagłada – niż jeden grosz wydany 
z zasobów, 
jedna piędź ziemi utracona z terytorium Francji.. Dokonywała się w nim ewolucja; 
pierwsze 
przegrane bitwy zadały cios legendzie napoleońskiej, sentymentalnemu 
bonapartyzmowi 
zaszczepionemu epickimi opowiadaniami dziadka. Maurycy przestał już być 
zwolennikiem 
teoretycznej, rozważnej republiki, lecz skłaniał się ku rewolucyjnym gwałtom, 
wierzył 
w konieczność terroru, aby wymieść precz niedołęgów i zdrajców – morderców 
ojczyzny. Toteż 
31 października był sercem po strome zbuntowanych, kiedy poczęły jedna po 
drugiej napływać 
tragiczne wieści: strata Bourget, tak brawurowo zdobytego przez ochotników z 
„Presse” w nocy 
z dwudziestego siódmego na dwudziesty ósmy; przybycie do Wersalu pana Thiers, 
powracającego 
z podróży po stolicach Europy pono w celu prowadzenia układów w imieniu 
Napoleona III; 
wreszcie potwierdzona przezeń wiadomość o kapitulacji Metzu – okrutna pewność 
narastająca 
wśród krążących już głuchych pogłosek, ostatni cios maczugi, drugi Sedan, 
jeszcze bardziej 
sromotny. A gdy nazajutrz dowiedział się o wydarzeniach na ratuszu: o przelotnym 
triumfie 
powstańców, o uwięzieniu członków Obrony Narodowej, których przetrzymano aż do 
czwartej 
rano i których uratował dopiero zwrot w nastrojach ludności, początkowo 
zbuntowanej przeciwko 
nim, następnie zaniepokojonej perspektywą zwycięstwa powstańców – Maurycy 
pożałował tego 
niepowodzenia Komuny, skąd może przyszłoby wybawienie: wezwanie do bro – ni, 
alarm 
ojczyzny w niebezpieczeństwie – odżyłyby wszystkie klasyczne wspomnienia wolnego 
ludu, który 
nie chce zginąć. Pan Thiers nie odważył się nawet wkroczyć do Paryża, a po 
zerwaniu układów 
myślano o urządzeniu w mieście iluminacji.
Tak tedy listopad upłynął w atmosferze gorączkowego niepokoju. Nastąpił szereg 
drobnych 
utarczek, w których Maurycy nie brał żadnego udziału. Obozował teraz w okolicy 
Saint-Ouen, 
wymykając się przy każdej sposobności, pożerany ustawiczną żądzą nowin. Tak jak 
on cały. Paryż 
trwał w niespokojnym wyczekiwaniu. Wybory merów zdawało się, uciszyły 
namiętności 
polityczne, ale prawie wszyscy wybrani należeli do skrajnych stronnictw, co 
stanowiło groźną 
zapowiedź na przyszłość. Pośród tej chwilowej ciszy Paryż wyczekiwał tyle 
upragnionego 
wielkiego wypadu, zwycięstwa, wyzwolenia. Obecnie nikt już nie wątpił, że 
rozgromi się 
Prusaków, przejedzie się im po grzbietach. Na półwyspie Gennevilliers, punkcie 
uznanym za 
najodpowiedniejszy dla wyłomu, poczyniono odpowiednie przygotowania. I pewnego 
ranka 
ogromną radość wywołały dobre nowiny z Coulmiers, wieści o odbiciu Orleanu, o 
marszu 
podjętym przez armię Loary, która podobno już biwakuje w Estampes. Wszystko się 
odmieniło, 
chodziło już tylko o podanie ręki tej armii po drugiej stronie Marny. 
Zreorganizowano siły 
wojskowe, utworzono trzy armie: jedną złożoną z batalionów gwardii narodowej pod 
rozkazami 
generała Clément Thomas, drugą, uformowaną z trzynastego i czternastego korpusu, 
uzupełnioną 
najlepszym materiałem zebranym po trosze wszędzie, którą generał Ducrot miał 
poprowadzić do 
wielkiego natarcia, trzecią wreszcie armię rezerwową powstałą jedynie z gwardii 
narodowej 
i powierzoną gene-
rałowi Vinoy. I niezachwiana wiara ożywiała Maurycego, kiedy 28 listopada 
przybył ze sto 
piętnastym pułkiem na nocleg do lasku Vin-cennes. Stały już tam wszystkie trzy 
korpusy drugiej 
armii; mówiono, że miejscem wyznaczonym do spotkania nazajutrz z armią Loary 
było 
Fontainebleau. Zaraz wszakże zaczęły się niepowodzenia, zwykłe błędy, nagły 
przybór wody, 
który uniemożliwił przerzucenie mostów pontonowych, niefortunne rozkazy 
opóźniające ruchy 
jednostek. Nocy następnej sto piętnasty pułk, jeden z pierwszych przeprawił się 
przez
rzekę; a już o godzinie dziesiątej, pod straszliwym ogniem, Maurycy dotarł do 
wioski 
Champigny. Był bliski szaleństwa, karabin parzył mu palce, chociaż mróz był 
okrutny. Jedynym 
teraz jego pragnieniem było iść tak ciągle naprzód, dopóki się nie połączy z 
kolegami z prowincji. 
Ale na wprost Champigny i Bry armia natknęła się na mury ogradzające parki 
Coeuilly i Villiers, 
mury półkilometrowe, z których Prusacy uczynili twierdzę nie do zdobycia. Tam 
była granica, 
gdzie załamał się ożywiający wszystkich animusz. Od tej chwili nastroje 
zapanowały zmienne, 
zaczęto się wycofywać, trzeci korpus przybył za późno, pierwszy i drugi, już 
unieruchomione, 
przez dwa dni broniły Champigny i nocą z 2 na 3 grudnia musiały je opuścić nie 
mogąc wyzyskać 
swego bezpłodnego zwycięstwa. Nocy tej cała armia powróciła do obozowiska pod 
zbielałe od 
szronu drzewa lasku Vincennes; Maurycy przywlókł swe zmartwiałe stopy i 
przypadłszy do 
zlodowaciałej ziemi – zapłakał.
Och, te ponure dni po zawodzie, jaki przyniósł nieudany zryw! Od tak dawna 
przygotowywany wielki wypad, atak nie do odparcia, który miał uwolnić Paryż, 
zakończył się 
fiaskiem. I w trzy dni później pismo generała von Moltke oznajmiło, że armia 
Loary, pobita, 
ponownie opuściła Orlean. Zaciskał się coraz ciaśniejszy krąg, niemożliwy już do 
przerwania. Ale 
Paryż w swej gorączce rozpaczy zdawał się czerpać nowe siły oporu. Zaczynał 
zagrażać głód. Od 
połowy października wprowadzono racjonowanie mięsa. W grudniu nie było już ani 
jednej sztuki 
z wielkich stad wołów i baranów wpuszczonych na teren Lasku Bulońskiego, po 
którym dreptały 
w kurzu, i zaczęto szlachtować konie. Zapasy, a następnie rekwizycje mąki i 
zboża miały 
dostarczyć chleba na okres czterech miesięcy Kiedy się mąka wyczerpała, trzeba 
było pobudować 
młyny na dworcach. Brakło również paliwa, które rezerwowano do przemiału ziarna 
i wypieku 
chleba oraz fabrykacji broni. I Paryż, pozbawiony gazu, oświetlony nielicznymi 
lampami 
naftowymi, dygocący pod swym lodowym płaszczem, Paryż, żywiony, skąpymi 
przydziałami 
czarnego chleba i koniny, mimo wszystko nie tracił nadziei; mówiono o Faidherbe 
na północy, 
o Chanzy nad Loarą, o Bourbaki na wschodzie – jak gdyby jakiś cud miał ich, 
zwycięskich, 
sprowadzić pod mury stolicy. Przed piekarniami i jatkami wyczekujący na śniegu w 
długich 
kolejkach mieszkańcy jeszcze niekiedy rozweselali się na wiadomość o wielkich, 
urojonych 
zwycięstwach. Po nastrojach przygnębienia, towarzyszących każdej porażce, 
uporczywa złudna 
wiara w zwycięstwo odradzała się, wybuchała. wspanialszym płomieniem, ożywiała 
ten tłum 
znękany cierpieniem i głodem. Kiedy na placu Château-d’Eau jakiś żołnierz 
wspomniał 
o kapitulacji, przechodnie omal go nie zatłukli na śmierć. Podczas gdy armia u 
kresu działalności, 
czując nadchodzącą klęskę, żądała pokoju, ludność domagała się jeszcze masowego 
wypadu: 
niechaj się wyleje potopem wszystek lud – kobiety, nawet dzieci – rzucając się 
na Prusaków jak 
wezbrana rzeka, która wszystko obala i unosi.
I Maurycy, stroniąc od gromady kolegów, odczuwał wzmagającą się nienawiść do 
swego 
żołnierskiego zawodu; drażniła go ta jałowa bezczynność pod osłoną Mont-Valerien. 
Toteż czyhał 
na okazje, by wymykać się jak najśpieszniej do tego Paryża, gdzie było jego 
serce. Dobrze się czuł 
jedynie w tłumie; chciał odzyskać nadzieję, przymusić się do niej, być jak tamci 
ludzie. Często 
szedł przyglądać się odlatującym balonom, które co drugi dzień startowały z 
dworca Północnego, 
unosząc gołębie pocztowe i meldunki. W smętnym przestworzu zimowego nieba balony 
wznosiły 
się i znikały, a ludziom serca zamierały z trwogi, kiedy wiatr gnał je w stronę 
Niemiec. Niejeden 
musiał zaginąć. Sam Maurycy pisał – dwukrotnie do Henrietty nie wiedząc, czy 
otrzymuje jego 
listy. Siostra, Jan – były to wspomnienia zapadłe gdzieś w głąb tego rozległego 
świata, skąd nic już 
nie nadchodziło. Maurycy rzadko o nich myślał: były to więzy uczuciowe 
pozostawione w innym 
bytowaniu. Jego istotę nazbyt pochłaniała ciągła burza przygnębienia i 
egzaltacji. Później, od 
pierwszych dni stycznia, zbudził się w nim innego rodzaju gniew, wywołany 
bombardowaniem 
dzielnic lewobrzeżnych. Początkowo sądził, że Prusacy zwlekają z natarciem, 
powodowani 
względami humanitarnymi, gdy istotnym powodem były po prostu trudności 
techniczne. Teraz, 
kiedy pocisk zabił dwie małe dziewczynki w Val-de-Grâce, Maurycy był pełen 
wściekłej pogardy 
dla tych barbarzyńców, którzy mordują dzieci i grożą spaleniem muzeów i 
bibliotek. Zresztą, po 
pierwszych dniach trwogi Paryż pod gradem bomb wracał do swej postawy 
bohaterskiego uporu.
Po nieudanej akcji pod Champigny podjęto już tylko jedną niefortunną próbę w 
okolicy Le 
Bourget; i owego wieczora, gdy pod ogniem ciężkich dział ostrzeliwujących forty 
trzeba było 
ewakuować płaskówzgórze Avron, Maurycy doznawał wspólnej wszystkim paryżanom 
gwałtownej irytacji. Podmuch wzrastającej niepopularności, który groził 
obaleniem generała 
Trochu i Rządu Obrony Narodowej, wzmógł się skutkiem tego tak dalece, że zmusił 
ich do jeszcze 
jed – nej – ostatecznej a daremnej – próby. Czemu wzbraniali się poprowadzić do 
walki trzysta 
tysięcy gwardzistów narodowych, którzy domagali się swego udziału w 
niebezpieczeństwie? Był 
to ów wylew masowy, zrywający tamy, zatapiający Prusaków pod olbrzymią falą 
całego ludu. 
Trzeba było ustąpić temu brawurowemu – chociaż skazanemu na nieuchronne fiasko – 
życzeniu; 
ale gwoli ograniczeniu rzezi poprzestano na użyciu, wraz z armią czynną, 
pięćdziesięciu 
dziewięciu batalionów zmobilizowanej gwardii narodowej. I wigilia 19 stycznia 
stała się jak 
gdyby świętem: ogromny tłum na bulwarach i na Polach Elizejskich patrzał na 
defilujące pułki, 
które z muzyką na czele śpiewały pieśni patriotyczne. Towarzyszyły im dzieci, 
kobiety; mężczyźni 
wchodzili na ławki, płomiennymi okrzykami życząc im zwycięstwa. Nazajutrz cała 
ludność 
skupiła się w pobliżu Łuku Triumfalnego; ogarnął ją szał nadziei, kiedy rankiem 
nadeszła 
wiadomość o zajęciu Montretout. Krążyły pełne epickiego rozmachu opowieści na 
temat 
żywiołowej siły natarcia gwardii narodowej: Prusacy byli rozgromieni, przed 
wieczorem miał być 
wzięty Wersal. Toteż cóż to była za rozpacz, kiedy przy zapadającym zmroku 
dowiedziano się 
o nieuchronnej klęsce! Podczas gdy kolumna na lewym skrzydle zajmowała 
Montretout, środkowa, 
która przedarła się przez mur ogradzający park Buzenval, rozbiła się o drugi mur 
wewnętrzny. 
Tymczasem nastąpiła odwilż, uporczywy drobny deszcz rozmiękczył drogi; i działa, 
te działa 
odlane kosztem składek publicznych, te armaty, w które Paryż włożył część swej 
duszy, nie mogły 
nadejść. Na prawo kolumna generała Ducrot, wprowadzona do akcji zbyt późno, 
pozostawała 
w tyle. Armia była u kresu sił, generał Trochu musiał dać rozkaz odwrotu. 
Opuszczono Montretout, 
opuszczono Saint-Cloud, które Prusacy podpalili. I kiedy się ściemniło, na 
horyzoncie Paryża 
widniał już tylko ten olbrzymi pożar.
Tym razem nawet Maurycy uczuł, że to koniec. W ciągu czterech godzin, pod 
okrutnym 
ogniem z pruskich szańców, pozostawał w parku Buzenval z gwardzistami narodowymi; 
po 
powrocie z zachwytem mówił o ich odwadze. Istotnie gwardia narodowa sprawiła się 
dzielnie. 
Czyż wobec tego, rozumując logicznie, przegranej nie należy przypisać głupocie i 
zdradzie 
dowódców?
Na ulicy Rivoli Maurycy natknął się na tłum ludzi wznoszących okrzyki: „Precz z 
Trochu!” 
„Niech żyje Komuna!” Był to głos prze – budzonych namiętności rewolucyjnych, 
nowy napór 
opinii, tak niepokojący, że Rząd Obrony Narodowej, aby się utrzymać, uznał, iż 
musi skłonić 
generała Trochu do ustąpienia, i powołał na jego miejsce generała Vinoy.
Tegoż dnia na wiecu w Belleville Maurycy usłyszał, jak znowu domagano się 
zbiorowego 
natarcia. Pomysł był szalony, Maurycy to wiedział, a jednak zachwycała go ta 
uparta wola 
zwycięstwa. Kiedy jest już po wszystkim, czyż nie pozostaje już tylko liczyć na 
cud? Całą noc roił 
o cudzie.
Upłynął jeszcze tydzień. Paryż konał bez skargi. Sklepów już nie otwierano, 
nieliczni 
przechodnie nie spotykali pojazdów na opustoszałych ulicach. Zjedzono 
czterdzieści tysięcy koni; 
doszło do tego, że bardzo drogo płacono za psy, koty i szczury. Odkąd brakło 
zboża, chleb z ryżu 
i owsa był czarny, kleisty, ciężko strawny, żeby zaś uzyskać trzystugramowy 
przydział, trzeba się 
było umęczyć śmiertelnie, stercząc w nie kończących się kolejkach. Ach! Te 
bolesne etapy 
oblężenia, te biedne kobiety dygocące pod ulewą, grzęznące w zlodowaciałym 
błocie, cała 
bohaterska nędza wielkiego miasta nie chcącego się poddać! Śmiertelność wzrosła 
trzykrotnie, 
teatry przekształcono w szpitale. Z nadejściem nocy dawne zbytkowne dzielnice 
zapadały 
w posępny spokój, w głęboki mrok – podobne przedmieściom wielkiego grodu 
spustoszonego 
przez zarazę. A w tej ciszy, w tej ciemności słychać było tylko ustawiczny huk 
bombardowania, 
widziano jedynie błyskawice armatnich wystrzałów rozżarzających zimowe niebo.
Wtem, 29 stycznia, Paryż dowiedział się, że od dwóch dni Julian Favre prowadzi 
rokowania 
z Bismarckiem, aby uzyskać zawieszenie broni. Równocześnie też dowiedział się, 
że chleba 
wystarczy co najwyżej na okres dziesięciodniowy. Kapitulacja narzucała się 
brutalnie. Paryż, 
ponury, osłupiały w obliczu prawdy, którą mu nareszcie odsłaniano, zrezygnował z 
oporu. Tegoż 
dnia o północy oddano ostatni strzał armatni.
Kiedy Niemcy 29 stycznia zajęli forty, Maurycy ze swym sto piętnastym pułkiem 
wrócił na 
miejsce postoju w okolicy Montrouge, w obrębie fortyfikacji. Wtedy zaczął się 
okres niesamowity; 
Maurycy żył bezczynnie i gorączkowo zarazem. Karność znacznie osłabła, żołnierze 
rozpierzchali 
się i wałęsali w oczekiwaniu powrotu do domów. Lecz on był nadal roztrzęsiony, 
opanowany 
podejrzliwą nerwowością, niepokojem przechodzącym w rozgoryczenie za 
najmniejszym urazem. 
Czytał chciwie dzienniki rewolucyjne i to trzytygodniowe zawieszenie broni, 
zawarte jedynie po 
to, by Francja mogła powołać Zgromadzenie, które uchwali warunki zawarcia pokoju, 
wydawało 
mu się pułapką, ostatnią zdradą. Nawet jeżeli Paryż jest zmuszony kapitulować, 
on stał po stronie 
Gambetty – jako zwolennik dalszego prowadzenia wojny nad Loarą i na północy. 
Klęska armii 
wschodniej, zapomnianej, zmuszonej do schronienia się w Szwajcarii, 
rozwścieczyła go. Potem 
zaś wybory doprowadziły go do ostatecznej rozterki. Stało się, jak przewidywał: 
prowincja – 
małoduszna, rozdrażniona oporem Paryża, za wszelką cenę pragnąca pokoju – 
domagała się 
powrotu monarchii mimo wycelowanych jeszcze pruskich armat. Po pierwszych 
posiedzeniach 
w Bordeaux, Thiers, wybrany w dwudziestu sześciu departamentach, obwołany szefem 
władzy 
wykonawczej, stał się w jego oczach potworem, uosobieniem kłamstwa i zbrodni. I 
gniew jego już 
nie ustawał, ten pokój zawarty przez Zgromadzenie monarchistyczne wydawał mu się 
ostateczną 
hańbą; szalał na samą myśl o twardych warunkach: pięciomiliardowe odszkodowanie, 
wydanie 
miasta Metzu, Alzacja stracona, złoto i krew Francji płynące przez tę otwartą, 
nieuleczalną w jego 
boku ranę.
Wówczas – w ostatnich dniach lutego – Maurycy zdecydował się na dezercję. Według 
jednego 
z artykułów traktatu, żołnierze obozujący w Paryżu mieli być rozbrojeni i 
odesłani do domów, 
Maurycy nie czekał, wydawało mu się, że mu pęknie serce, jeżeli opuści ten 
bohaterski Paryż, 
pokonany jedynie głodem; i zniknął, wynajął w sześciopiętrowym domu przy ulicy 
des Orties 
wąziutki pokoik umeblowany, rodzaj belwederu, skąd widać było bezkresne morze 
dachów od 
Tuilerii aż po Bastylię. Dawny kolega z wydziału prawnego pożyczył mu sto 
franków. Zresztą, 
skoro tylko się wprowadził, zapisał się do batalionu gwardii narodowej – i 
trzydzieści su żołdu 
musiały mu wystarczyć. Myśl o spokojnym, samolubnym bytowaniu na prowincji 
wywoływała 
w nim odrazę. Nawet listy, jakie otrzymywał od siostry, do której napisał zaraz 
nazajutrz po 
zawieszeniu broni, drażniły go; gniewały go te jej błagania, gorące pragnienia, 
aby przybył na 
odpoczynek do Remilly. Odmawiał; przyjedzie później – kiedy już nie będzie 
Prusaków.
I życie Maurycego wlokło się bezczynnie, choć nie opuszczało go
stale wzrastające podniecenie. Nie cierpiał już głodu, pożarł z rozkoszą 
pierwszy boCh?nek 
białego pieczywa. Paryż, w którym nie zbrakło ani wódki, ani wina, żył podówczas 
dostatnio 
i tonął w oparach alhoholu. Ale zawszeć było to więzienie, bram strzegli Niemcy, 
skomplikowane 
formalności utrudniały wydostanie się na zewnątrz. Życie społeczne bynajmniej 
nie wróciło do 
norm, nie podjęto żadnej pracy, żadnych interesów, i wszystek lud trwał w 
oczekiwaniu, 
bezczynny, rozprzęgający się stopniowo w jasnym słońcu rodzącej się wiosny. 
Podczas oblężenia 
służba wojskowa przynajmniej nużyła członki, zaprzątała umysł, teraz natomiast 
ludność stoczyła 
się od razu w gnuśną wegetację, oddzielona od całego świata. Maurycy, tak jak 
inni, wałęsał się od 
rana do wieczora, oddychał powietrzem skażonym zarodkami obłędu, od miesięcy 
wydzielanymi 
przez tłum. Nieograniczona swoboda, jakiej zażywano, dokonywała dzieła 
zniszczenia. Maurycy 
czytał dzienniki, bywał na wiecach, wzruszał niekiedy ramionami wobec na – – 
zbyt już rażących 
niedorzeczności, wracał przecie z głową pełną szalonych pomysłów, gotów do 
czynów 
rozpaczliwych dla obrony tego, co uznawał za prawdę i sprawiedliwość. I siedząc 
w swym 
pokoiku, snuł jeszcze rojenia o zwycięstwie, powiadał sobie, że można uratować 
Republikę, ocalić 
Francję – dopóki pokój nie jest podpisany.
1 marca mieli do Paryża wkroczyć Prusacy i serca wszystkich mieszkańców ściskały 
się 
bezgłośnym krzykiem złorzeczenia i gniewu. Na każdym wiecu Maurycy słyszał 
ciskane pod 
adresem Zgromadzenia, Thiersa, „czwartowrześniowców” wyrzuty z powodu hańby, 
jakiej nie 
chcieli oszczędzić wielkiemu bohaterskiemu miastu. On sam pewnego wieczora 
uniósł się tak 
dalece, iż wstąpił na mównicę, aby wołać, że Paryż raczej cały powinien wyginąć 
na wałach aniżeli 
wpuścić jednego Prusaka. Wśród tej ludności, zdemoralizowanej miesiącami trwogi 
i głodu, 
ugrzęzłej w ponurym próżniactwie, wyniszczonej podejrzeniami, mirażami, które 
sama sobie 
stwarzała, powstanie znajdowało naturalny grunt, organizowało się w biały dzień. 
Był to jeden 
z owych przełomów moralnych, które można zaobserwować jako następstwo wszystkich 
wielkich 
oblężeń, nadmiar zawiedzionego patriotyzmu, co na próżno rozpłomieniwszy serca 
zmienia się 
w ślepą żądzę zemsty i zniszczenia. Komitet Centralny, wybrany przez delegatów 
gwardii 
narodowej, zaprotestował przeciw jakimkolwiek usiłowaniom rozbrojenia. Nastąpiła 
wielka 
manifestacja na placu Ba – stylii – z czerwonymi sztandarami, z płomiennymi 
przemówieniami, 
przy olbrzymim udziale tłumu; jakiegoś nieszczęsnego policjanta przywiązano do 
deski, wrzucono 
do kanału i dobito kamieniami. A w dwa dni potem, w nocy 26 lutego, Maurycy, 
zbudzony 
sygnałami trąbki na apel oraz dzwonu alarmowego, ujrzał przechodzące bulwarem 
Batignolles 
gromady mężczyzn i kobiet ciągnących działa; zaprzągł się też sam wraz z 
kilkunastoma innymi, 
słysząc, jak mówiono, że lud zabrał te armaty z placu Wagram, aby Zgromadzenie 
nie wydało ich 
Prusakom. Było ich sto siedemdziesiąt; brakło sprzężaju, ludzie ciągnęli je 
linami, popychali 
pięściami, wynieśli aż na szczyt Montmartre – w dzikim porywie barbarzyńskiej 
hordy ratującej 
swych bogów. Kiedy 1 marca Prusacy musieli poprzestać na zajęciu w ciągu całego 
dnia dzielnicy 
Pól Elizejskich, stłoczeni w obrębie rogatek jak gromada niespokojnych 
zwycięzców – posępny 
Paryż nie drgnął, ulice były opustoszałe, domy pozamykane, całe miasto martwe, 
osłonięte 
olbrzymim welonem żałoby.
Minęły jeszcze dwa tygodnie; Maurycy sam już nie wiedział, jak płynie jego życie 
w oczekiwaniu tej rzeczy nieokreślonej a potwornej, której czuł zbliżanie się. 
Pokój był 
ostatecznie zawarty. Zgromadzenie miało dwudziestego marca objąć swą siedzibę w 
Wersalu. 
A jednak dla niego nic nie było skończone, miał się zacząć jakiś straszliwy 
odwet. Rankiem 18 
marca wręczono mu Ust od Henrietty; wciąż go jeszcze błagała, aby zjechał do 
niej do Remilly, 
dodając czułą groźbę, że sama wyruszy w drogę, jeżeli on będzie za bardzo 
zwlekał ze 
sprawieniem jej tej wielkiej radości. Pisała też o Janie, opowiedziała, jak – 
wtedy gdy ją opuścił 
w końcu grudnia, aby się zgłosić do armii północnej – zachorował na złośliwą 
grypę i dopiero 
w ubiegłym tygodniu napisał do niej z belgijskiego szpitala, donosząc tylko, że 
mimo osłabienia 
wyjeżdża do Paryża, postanowiwszy na nowo podjąć służbę. W końcu listu prosiła 
brata, by jej 
dostarczył jak najdokładniejszych wiadomości o Janie, skoro tylko się z nim 
zobaczy. Maurycy, 
trzymając przed oczyma list siostry, zapadł w rzewną zadumę. Henrietta, Jan... – 
jego ukochana 
siostra, towarzysz zbratany z nim węzłami niedoli – mój Boże! Jakże te drogie 
istoty były dalekie 
jego myślom, odkąd szalała w nim burza! Niemniej, ponieważ Henrietta napisała, 
że nie mogła 
podać Janowi adresu mieszkania przy ulicy des Orties, postanowił zaraz wybrać 
się na 
poszukiwania po biurach wojskowych. Ale zaledwie wyszedł na ulicę Saint-Honoré, 
dwaj spotkani 
tam koledzy z batalionu powiadomili go o ostatnich wydarzeniach na Montmartre. I 
wszyscy trzej, 
wstrząśnięci do głębi, ruszyli pędem naprzód.
Ach, ten dzień 18 marca, ileż uniesienia wywołał w Maurycym, jakże się dla niego 
okazał 
ważki! Później młodzieniec nie mógł sobie dokładnie przypomnieć, co mówił, co 
czynił. 
Z początku widział siebie, jak pędzi, wściekły z powodu niespodziewanego manewru, 
na który 
zdecydowano się nade dniem, wycofując armaty z Montmartre, aby rozbroić Paryż. 
Od dwóch dni 
Thiers, przybyły z Bordeaux, widocznie zamyślał dokonać tego aktu po to, by 
Zgromadzenie 
mogło bez obawy proklamować w Wersalu monarchię. Następny obraz: około 
dziewiątej jest na 
samym Montmartre, rozpłomieniony słyszanymi dokoła opowiadaniami o zwycięstwie; 
ukradkiem wraca wojsko, szczęśliwe opóźnienie w dostawie zaprzęgów pozwala 
gwardzistom 
narodowym chwycić za broń, a żołnierze nie odważają się strzelać do kobiet i 
dzieci wywijających 
karabinami,– bratających się z ludem. Następnie znów pędzi z powrotem ulicami 
śródmieścia, już 
w południe zrozumiawszy, że Paryż bez boju znalazł się we władzy Komuny: Thiers 
i ministrowie 
uciekają ze swej reduty w Ministerium Spraw Zagranicznych, cały rząd w rozsypce 
umyka do 
Wersalu z trzydziestoma tysiącami żołnierzy ściągniętymi naprędce, pozostawiając 
na ulicach 
wzburzone tłumy. W końcu o pół do szóstej, Maurycy stoi na przedmiejskich 
bulwarach wśród 
grupy szaleńców, słuchających bez oburzenia wstrętnej relacji o zamordowaniu 
generałów 
Lecomte i Clément Thomas. Ech, generałowie!... Przypominał sobie tamtych spod 
Sedanu: 
pasibrzuchy i niezdary. Jeden więcej, jeden mniej – to nie miało znaczenia! I 
przez resztę dnia 
trwał w tym samym uniesieniu, zniekształcającym wszelkie sprawy: powstanie, o 
które, rzekłbyś, 
kamienie bruków same się dopominały, powstanie rozrastające się i raptem, 
niespodziewanie 
triumfujące; wreszcie o dziesiątej wieczorem ratusz w rękach członków Komitetu 
Centralnego, 
zdumionych faktem, że się tam znaleźli.
Jedno wszakże wspomnienie tkwiło bardzo wyraźnie w pamięci Maurycego: nagłe 
spotkanie 
z Janem.
Jan od trzech dni był w Paryżu, bez grosza w kieszeni, jeszcze wynędzniały, 
osłabiony 
dwumiesięczną chorobą, która go przetrzy – mała w brukselskim lazarecie; i 
natychmiast, 
odszukawszy byłego oficera sto szóstego pułku, kapitana Ravaud, zaciągnął się do 
oddanej pod 
jego komendę świeżo uformowanej kompanii sto dwudziestego czwartego. Jan w swej 
dawnej 
szarży kaprala tegoż dnia, ostatni, opuścił koszary księcia Eugeniusza, aby wraz 
ze swym 
plutonem przejść na lewy brzeg, gdzie się miała skoncentrować cała armia, kiedy 
na bulwarze 
Saint-Martin fala tłumu zatrzymała jego oddział. Krzyczano, miotano pogróżki, 
zamierzano ich 
rozbroić. Doskonale opanowany, powiadał, by mu dano spokój, zapewniając, że to 
wszystko nic go 
nie obchodzi, że chce po prostu wypełnić rozkaz, nic złego nikomu nie robiąc. 
Wtem wydał okrzyk 
zdumienia: oto ukazał się Maurycy, podszedł ku niemu i uściskał go po bratersku.
– Ach, to ty!... Siostra mi pisała... A ja właśnie dziś rano wybierałem się do 
urzędów 
wojskowych, żeby się o ciebie dowiedzieć!
Wielkie łzy radości zmąciły oczy kaprala.
– Ach, mój biedny chłopaczku, jakże jestem rad, że cię znowu widzę!... Ja także 
ciebie 
szukałem; ale jak cię tu łapać w tym mieścisku?
Pomruki w, tłumie nie ustawały: Maurycy odwrócił się.
– Obywatele, pozwólcie mi rozmówić się z nimi! To porządni ludzie, ręczę za nich. 
– Ująwszy 
obie dłonie przyjaciela, zniżonym głosem spytał: – Zostajesz z nami, prawda?
Na twarzy Jana odmalowało się głębokie zdziwienie.
– Z wami? Jakże to, z wami?
Potem przez chwilę słuchał, jak Maurycy wyrzekał na rząd, na armię, jak 
przypominał 
wszystko, co wycierpiano, i wyjaśniał, że teraz nareszcie oni obejmą władzę, 
ukarzą nieudolnych 
i tchórzów, ocalą Republikę. I w miarę jak usiłował go zrozumieć, jego spokojna 
twarz 
nieuczonego chłopa posępniała pod wpływem wzrastającego strapienia.
– Ach, nie, mój chłopcze! Nie zostaję, jeśli chodzi o tę robótkę... Mój kapitan 
polecił mi iść do 
Vaugirard z oddziałem; no i pójdę, chociażby tam pioruny biły. To jest naturalne. 
Musisz to 
zrozumieć. – Zaśmiał się prostodusznie. Dorzucił: – To ty pójdziesz z nami.
Ale w odruchu gwałtownego protestu Maurycy wypuścił jego dłonie. I obydwaj 
pozostali tak 
przez kilka sekund twarzą w twarz: jeden rozdrażniony atakiem szaleństwa, 
któremu ulegał cały 
Paryż, ową chorobą wywodzącą się z daleka, z jadowitych fermentów ostatniego 
okresu historii, 
drugi – silny, o prostym chłopskim rozumie, zdrowy jeszcze dzięki temu, że 
wyrósł na uboczu, na 
pracowitej i gospodarnej glebie. Jednakże obaj byli braćmi, łączyła ich mocna 
więź i boleśnie 
odczuli rozdarcie w momencie, gdy tłum, zakotłowawszy się, nagle ich rozdzielił.
– Do widzenia, Maurycy!
– Do widzenia, Janie!
To siedemdziesiąty dziewiąty pułk zwartą, masą napływał z sąsiedniej ulicy, 
wypierając 
zebranych na trotuary. Rozległy się nowe okrzyki, ale nie ośmielano się 
zagradzać jezdni 
maszerującym pod komendą oficerów żołnierzom. I oswobodzony takim sposobem 
oddziałek sto 
dwudziestego czwartego mógł już bez przeszkód podążyć ich śladem.
Przyjaciele pozdrawiali się jeszcze gestem, ulegając brutalnemu fatalizmowi 
rozłąki, lecz 
niemniej unosząc jeden drugiego w sercu.
W ciągu dni następnych Maurycy, oszołomiony szybko toczącymi się wydarzeniami, 
zrazu 
zapomniał o tym spotkaniu. Dziewiętnastego Paryż obudził się pozbawiony rządu, 
bardziej 
zdumiony niżeli przestraszony wiadomością o panice, która w nocy spędziła do 
Wersalu całą 
armię, urzędy publiczne, ministrów... A że pogoda w tę marcową niedzielę była 
wspaniała, 
mieszkańcy spokojnie wylegli na ulice, żeby obejrzeć barykady. Treść dużego 
białego plakatu 
Komitetu Centralnego, który zwoływał lud na wybory gminne, była, zdawało się, 
bardzo rozsądna. 
Dziwiono się wręcz widząc, iż plakat jest podpisany zupełnie nie znanymi 
nazwiskami. W tym 
zaraniu Komuny Paryż, pełen gorzkich żalów z powodu przeżytych cierpień i 
trapiony 
podejrzeniami, wypowiadał się przeciw Wersalowi. Panowała zresztą całkowita 
anarchia, 
merowie miasta w konflikcie z Komitetem Centralnym robili daremne wysiłki w celu 
pogodzenia 
się, gdy natomiast Komitet, niezbyt jeszcze pewny, czy ma za sobą całą 
sfederowaną gwardię 
narodową, nadal skromnie domagał się jedynie swobód municypalnych. Strzały 
skierowane 
przeciwko manifestującym za pokojem na placu Vendome, kilka ofiar, których krew 
zaczerwieniła 
bruki, wywołały w mieście pierwszy dreszcz grozy. I podczas gdy triumfujące 
powstanie 
ostatecznie zagarniało wszystkie ministeria i urzędy publiczne – Wersal, 
przerażony, rozsierdził 
się na dobre, rząd jął po – śpiesznie gromadzić siły wojskowe wystarczające do 
odparcia 
przewidywanego już wkrótce ataku. Najprzedniejsze oddziały armii północnej i 
armii Loary 
zostały czym prędzej wezwane, w ciągu dwunastu zaledwie dni zgrupowano około 
osiemdziesięciu tysięcy ludzi i odzyskiwano ufność tak szybko, że już 2 kwietnia 
dwie dywizje, 
rozpoczynając akcję, odebrały konfederatom Puteaux i Gourbevoie.
Nazajutrz dopiero Maurycy, wyruszywszy wraz ze swym batalionem na podbój Wersalu, 
ujrzał znowu wyzierającą ku niemu poprzez gorączkę wspomnień smutną twarz 
żegnającego go 
Jana. Atak wersalczyków oburzył gwardię narodową. Trzy kolumny – około 
pięćdziesięciu tysięcy 
łudzi – wyruszyły rankiem przez Bougival i Meudon, aby rozprawić się ze 
Zgromadzeniem 
monarchistycznym i ze zbrodniczym Thiersem. Był to ów wypad masowy, którego się 
tak gorąco 
domagano w czasie oblężenia, i Maurycy pomyślał, że Jana ujrzy chyba tam, wśród 
poległych na 
polu bitwy. Ale jego batalion docierał zaledwie do wzgórza Berg?res, na drodze z 
Rueil, gdy nagle 
w szeregi padły pociski wystrzelone z Mont-Valerien i żołnierze rzucili się do 
bezładnej ucieczki. 
Zapanowała konsternacja; jedni sądzili, że fort jest zajęty przez towarzyszy, 
inni opowiadali, że 
komendant zobowiązał się nie strzelać. Szalony strach ogarnął ludzi, bataliony 
rozpierzchły się, 
zawróciły pędem do Paryża, a czoło kolumny, odcięte manewrem okrążającym przez 
generała 
Vinoy, zostało zmasakrowane pod Rueil.
Wtedy Maurycy, ocalały z rzezi, wszystek drżący po bitwie, w której uczestniczył, 
czuł już 
tylko nienawiść do tego rzekomego rządu głoszącego hasła ładu i praworządności, 
który, 
gromiony za każdym spotkaniem przez Prusaków, odzyskiwał odwagę jedynie, by 
zwyciężyć 
Paryż... A wojska niemieckie stały tam jeszcze, od Saint-Denis do Charenton, 
przyglądając się 
temu pięknemu widowisku upadku narodu! Toteż, ulegając chwilowemu nastrojowi, 
Maurycy, 
ogarnięty ponurą żądzą niszczenia, aprobował pierwsze radykalne zarządzenia: 
wzniesienie 
barykad zagradzających ulice i. place, aresztowanie zakładników, arcybiskupa, 
księży, byłych 
urzędników. Po jednej i po drugiej stronie uciekano się już do najokrutniejszych 
metod: Wersal 
rozstrzeliwał jeńców, Paryż ogłaszał, że za każdą głowę powstańczą spadną trzy 
głowy 
zakładników. I tę odrobinę rozwagi, jaką po tylu wstrząsach zachował Maurycy, 
uniósł wiejący 
zewsząd huragan gnie – wu. Komuna marzyła mu się jako mścicielka doznanych 
zniewag, jako 
oswobodzicielka przynosząca zbawczy lancet chirurga i ogień, który oczyszcza. 
Nie zdawał sobie 
z tego dokładnie sprawy, odzywał się w nim inteligent wywołujący po prostu wizje 
epok 
klasycznych: wolne i triumfujące miasta, zjednoczenie bogatych prowincji 
narzucających swe 
prawa światu. W razie zwycięstwa widział Paryż pełen chwały, wskrzeszoną dawną 
Francję, 
sprawiedliwą i wolną, zreorganizowane społeczeństwo, odrzucone precz zgniłe 
szczątki dawnego 
ustroju. Co prawda, po wyborach nazwiska członków Komuny nieco go zdziwiły. Był 
to 
niezwykły melanż przedstawicieli najróżniejszych stronnictw: umiarkowanych, 
rewolucjonistów, 
socjalistów wszelkich odcieni, którym poruczono to wielkie dzieło. Znał kilku 
spośród tych 
działaczy: uważał ich za miernoty. Czyż najlepsi się nie skłócą, nie unicestwią 
w chaosie idei, jakie 
reprezentowali? Lecz w dniu, w którym proklamowano uroczyście Komunę na placu 
Ratuszowym, 
podczas gdy grzmiała armata, a trofea czerwonych sztandarów łopotały na wietrze, 
Maurycy 
zapragnął o wszystkim zapomnieć, podniesiony na duchu ogromną nadzieją. I 
złudzenia odżywały 
z ostrością paroksyzmu choroby, w atmosferze kłamstw z jednej strony i 
egzaltowanej wiary 
z drugiej.
Przez cały kwiecień Maurycy uczestniczył w bojach około Neuilly. Wczesna wiosna 
obsypywała kwiatami bzy, walczono wśród świeżej zieleni ogrodów i gwardziści 
narodowi 
wracali wieczorem z bukietami zatkniętymi na karabinach. Teraz zgromadzone w 
Wersalu wojska 
były tak liczne, że zdołano uformować z nich dwie armie: jedną, pierwszoliniową, 
pod rozkazami 
marszałka Mac-Mahon, drugą, odwodową, dowodzoną przez generała Vinoy. Komuna zaś 
rozporządzała blisko stoma tysiącami gwardzistów narodowych zmobilizowanych i 
prawie tyloma 
garnizonowymi; ale w istocie biło się najwyżej pięćdziesiąt tysięcy. I z każdym 
dniem dawał się 
wyraźniej we znaki plan ataku wersalczyków; po Neuilly zajęli zamek Bécon, potem 
Asni?res, po 
prostu, aby zacieśnić linię osaczenia; zamierzali bowiem wkroczyć do Point-du-
Jour, skoro tylko 
uda im się sforsować tam wał pod zbieżnym ogniem z Mont-Valerien i z fortu Issy. 
Mont-Valerien 
znajdował się w ich ręku, wszystkie ich wysiłki zmierzały do zawładnięcia fortem 
Issy, który 
atakowali wyzyskując dawne umocnienia zrobione przez Prusaków. Od połowy 
kwietnia 
strzelanina nie ustawała. W Levallois, w Neuilly bój wrzał bez przerwy, ogień 
tyralierski trwał 
dniem i nocą. Ciężkie działa załadowane na wagony pancerne manewrowały wzdłuż 
toru kolei 
obwodowej ostrzeliwując Asni?res, ponad Levallois. Lecz w Vanves, ą zwłaszcza w 
Issy, 
bombardowanie szalało tak, że wszystkie szyby w Paryżu drgały jak w najcięższych 
dniach 
oblężenia. A 9 maja, kiedy po pierwszym alarmie fort Issy przeszedł ostatecznie 
w ręce armii 
wersalskiej, stało się to dla Komuny sygnałem nieuchronnej klęski, wywołując 
panikę, która parła 
ludność do najryzykowniejszych decyzji.
Maurycy powitał z aprobatą powstanie Komitetu Ocalenia Publicznego. Przychodziły 
mu na 
myśl różne stronice historii: czyż nie wybiła godzina podjęcia energicznych 
środków, jeżeli się 
miało uratować republikę? Ze wszystkich aktów gwałtu jeden tylko ścisnął mu 
serce tajonym 
niepokojem: obalenie kolumny Vendôme; i wyrzucał to sobie jako dziecinną słabość: 
słyszał 
wciąż dziadka opowiadającego mu o Marengo, Austerlitz, Jenie, Friedland, Wagram, 
Moskwie, 
snującego te epickie relacje, których wspomnienie po dziś dzień przejmowało go 
dreszczem. Lecz 
jeżeli zrównają z ziemią domostwo zbrodniarza Thiersa, jeśli się przetrzymuje 
zakładników jako 
gwarancję i groźbę, czyż nie są to sprawiedliwe represje w obliczu rosnącej 
wściekłości 
wersalczyków względem bombardowanego przez nich Paryża, gdzie pociski rozrywały 
dachy, 
zabijały kobiety? W miarę jak się zbliżał kres jego rojeń, wzbierała w nim 
ponura żądza niszczenia. 
Skoro idea sprawiedliwości i odwetu ma być krwawo zdławiona, niechże się 
rozstąpi ziemia 
odmieniona pośród tych wstrząsów kosmicznych odnowy życia! Niechaj Paryż – runie, 
niech 
raczej spłonie jak olbrzymi stos ofiarny, niżeli miałby powrócić do swych 
przywar i ułomności, 
wydany na pastwę dawnemu społeczeństwu zdeprawowanemu niesprawiedliwością. I 
Maurycy 
upajał się ponurą wizją: olbrzymie miasto w zgliszczach; same tylko dymiące 
szczątki na dwu 
brzegach Sekwany; była to rana wytrawiona ogniem, katastrofa niesłychana, 
bezprzykładna, 
z której narodzi się nowy lud. Toteż osobliwie go podniecały krążące dokoła 
gadki, chłonął 
gorączkowo te szczegóły: całe dzielnice podminowane, prochem naładowane 
katakumby, 
wszystkie gmachy gotowe do wysadzenia w powietrze, druty elektryczne łączące 
piece, tak by od 
jednej iskry zajęły się wszystkie na raz znaczne zapasy materiałów palnych, 
zwłaszcza nafty – tak 
iż ulice i place zmieniłyby się w morze płomieni. Tak, Komuna to przysięgła: 
jeżeli wersalczycy 
wejdą, ani jeden nie przedostanie się poza barykady zagradzające skrzyżowania 
ulic, bruki 
rozpadną się, budynki runą, Paryż spłonie i pochłonie wszystkich.
Maurycy dał się omotać tym obłędnym snom, dziwnie zrażony do samej Komuny. Nie 
ufał jej 
działaczom, czuł, że jest niedołężna, szarpana przez zbyt wiele przeciwnych sił, 
że jest 
zdezorientowana, że się rozprzęga i niedorzecznieje w miarę wzrastającego 
niebezpieczeństwa. Ze 
wszystkich zapowiadanych reform społecznych nie zdołała ani jednej zrealizować i 
było już 
widoczne, że nie pozostawi po sobie żadnego trwałego dzieła. Lecz źródłem zła 
była przede 
wszystkim rywalizacja, która ją rozszarpywała, atmosfera trawiącej nieufności 
nurtująca 
wszystkich jej członków. Wielu spośród umiarkowanych nie bywało już na 
posiedzeniach. Inni 
działali pod grozą wydarzeń, drżeli przed perspektywą dyktatury, przeżywali 
teraz moment, 
w którym grupy zgromadzeń rewolucyjnych niszczyły się wzajemnie, aby ratować 
ojczyznę. Po 
Dąbrowskim, po Cluseret zaczynano już podejrzewać Rossela. Nawet sam Delescluze, 
mianowany 
delegatem cywilnym przy dowództwie, choć cieszył się wielkim autorytetem, nie 
mógł niczemu 
zaradzić. I oto cały wysiłek społeczeństwa rozpraszał się, marnował wskutek 
rosnącego z każdą 
godziną odosobnienia, jakie wytwarzało się dokoła tych ludzi, porażonych niemocą, 
imających się 
rozpaczliwych środków.
W mieście wzmagał się terror. Paryż, początkowo rozsierdzony na Wersal, drżący 
jeszcze od 
cierpień oblężenia, teraz odsuwał się od Komuny. Przymusowy zaciąg do wojska, 
dekret 
dotyczący wszystkich mężczyzn poniżej czterdziestu lat, rozdrażnił spokojnych 
ludzi 
i spowodował masową ucieczkę: uchodzono przez Saint-Denis w przebraniu, z 
fałszywymi 
dokumentami alzackimi; w mroczne noce ludzie spuszczali się do fosy 
fortyfikacyjnej przy 
pomocy sznurów i drabin. Od dawna poznikali z miasta bogaci mieszczanie. Żadnej 
fabryki, 
żadnego przedsiębiorstwa nie uruchomiono ponownie. Ani handlu, ani pracy; ludzie 
nadal 
próżnowali w trwożnym oczekiwaniu nieuchronnego rozwiązania. I żyli wciąż tylko 
z żołdu 
gwardzistów narodowych, z tych trzydziestu su wypłacanych teraz z milionów 
zarekwirowanych 
w banku, z tych trzydziestu su, dla których niejeden się bił, które właściwie 
były jedną z przyczyn 
i racją bytu powstania. Całe dzielnice opustoszały, sklepy były zamknięte, 
fasady martwe. 
W słonecznym blasku tego promiennego maja spotykało się już tylko pełne 
niesamowitej pompy 
kondukty: pogrzeby sfederowanych, poległych w walce z wrogiem, orszaki bez 
księży, karawany 
pokryte czerwonymi sztandarami, za którymi szły tłumy z naręczami 
nieśmiertelników. Zamknięte 
kościoły zamieniały się co wieczór w kluby. Ukazywały się wyłącznie dzienniki 
rewolucyjne, 
wszystkie inne zawieszono. Był to Paryż wyniszczony, wielki a nieszczęśliwy 
Paryż, który 
zachowywał na przekór Zgromadzeniu postawę republikańskiej stolicy i który 
odczuwał obecnie 
wzrastający lęk przed Komuną, niecierpliwą chęć uwolnienia się od niej, 
podsycaną wieściami 
o codziennych aresztowaniach zakładników, o beczkach prochu zniesionych do 
kanałów, gdzie 
ponoć czuwali, w oczekiwaniu na sygnał, ludzie z pochodniami.
Wtedy Maurycy, który nigdy nie używał alkoholu, został ogarnięty i jak gdyby 
zatopiony falą 
powszechnego pijaństwa. Zdarzało mu się teraz, gdy miał służbę na jakiejś 
wysuniętej placówce 
lub kiedy spędzał noc w kordegardzie, przyjąć ofiarowany kieliszek koniaku. 
Jeżeli zaś wychylił 
jeszcze drugi, wpadał w podniecenie, a twarz mu płonęła. Była to rozszerzająca 
się epidemia, 
opilstwo nagminne, chroniczne, przekazane w spadku przez pierwsze oblężenie, 
wzmożone przez 
drugie. Ludność pozbawiona chleba, a mająca pod ręką całe beczki wódki i wina, 
doszła do stanu 
nasycenia i odtąd szalała przy lada kropli.
W niedzielny wieczór 21 maja Maurycy po raz pierwszy w życiu wrócił pijany do 
domu przy 
ulicy des Orties, gdzie niekiedy nocował. Cały dzień jeszcze spędził w Neuilly, 
strzelając i pijąc 
z kolegami, w nadziei pokonania ogromnego znużenia, jakie go przytłaczało. Potem, 
z szumem 
w głowie, u kresu sił, dobrnął do domu, by rzucić się na łóżko w swym pokoiku, 
przywiedziony 
instynktem, nie pamiętał bowiem wcale, w jaki sposób wrócił. I dopiero nazajutrz, 
kiedy słońce 
było już wysoko, zbudziły go hałasy dzwonów alarmowych, bębnów i trąbek. 
Poprzedniego dnia, 
w Point-du-Jour, wersalczycy, zauważywszy jedną z bram nie strzeżoną, bez 
przeszkód wkroczyli 
do Paryża.
Skoro tylko, odziany naprędce, wyszedł z karabinem przewieszonym przez ramię, 
udając się 
do merostwa, spotkał tam grupę kolegów. Z ich relacji – tak chaotycznej, iż 
zrazu trudno mu było 
zrozumieć,
o co chodzi – dowiedział się o wydarzeniach ostatniej doby. Odkąd, od dziesięciu 
dni, fort Issy 
oraz wielka bateria w Montretout, wspierane przez Mont-Valérien, ostrzeliwały 
szańce, brama od 
strony Saint-Cloud stała się nie do utrzymania. I właśnie nazajutrz miał 
nastąpić szturm, kiedy 
około piątej jakiś przechodzień widząc, że już nikt bramy nie strzeże, po prostu 
gestem przywołał 
warty przy okopach, oddalone zaledwie o pięćdziesiąt metrów. Niezwłocznie 
wkroczyły tamtędy 
dwie kompanie trzydziestego siódmego pułku liniowego, a potem za nimi cały 
czwarty korpus pod 
dowództwem generała Douay. Przez całą noc wojsko napływało nieprzerwaną falą. O 
godzinie 
siódmej dywizja Vergego schodziła w stronę mostu Grenelle, docierając aż do 
Trocadéro. 
O dziewiątej generał Clinchant zajmował Passy i La Muette. O trzeciej nad ranem 
pierwszy korpus 
obozował w Lasku Bulońskim, a mniej więcej o tej samej porze dywizja Bruata 
przeprawiała się 
przez Sekwanę, aby zdobyć bramę S?vres
i ułatwić przemarsz drugiemu korpusowi, który pod rozkazami generała de Cissey w 
godzinę 
później miał zająć dzielnicę Grenelle. W ten sposób rankiem 22 maja armia 
wersalska obstawiła 
dzielnice prawobrzeżne i La Muette oraz na lewym brzegu Grenelle; wszystko to 
nastąpiło wśród 
osłupienia i zamętu w Komunie, krzyczącej już
o zdradzie, oszalałej na myśl o nieuchronnej katastrofie. Ogarnąwszy sytuację, 
Maurycy od 
razu pojął: to już koniec; pozostawało jedno – zginąć. Lecz dzwon alarmowy bił 
bez przerwy, 
warkot werbla wzmagał się, kobiety, dzieci nawet pracowały przy barykadach, 
ulice ogarnął 
gorączkowy nastrój, ściągnięte naprędce bataliony śpieszyły na stanowiska bojowe. 
I już od 
południa wiecznie żywa nadzieja poczęła się odradzać w przepełnionych 
uniesieniem sercach 
żołnierzy Komuny, odżywała wiara w zwycięstwo, z chwilą gdy stwierdzili, iż 
wersalczycy prawie 
nie ruszyli się z miejsca. Ta armia, która – jak się obawiali – w ciągu dwóch 
godzin miała zająć 
Tuilerie, działała z niezwykłą ostrożnością, pomna doznanych klęsk, stosując 
przesadnie ostrożną 
taktykę, tak dotkliwie zademonstrowaną przez Prusaków. Na ratuszu Komitet 
Ocalenia 
Narodowego
i delegat cywilny Delescluze organizowali i kierowali obroną. Opowiadano, że 
odrzucili ze 
wzgardą ostatnią propozycję pojednania. To podsycało odwagę, triumf Paryża znowu 
wydawał się 
niewątpliwy, zewsząd opór zapowiadał się zaciekły, podobnie jak natarcie miało 
być mordercze, 
podsycane nabrzmiałą kłamstwami i potwornościami nienawiścią, która rozpalała 
serca w obydwu 
armiach.
Dzień ten Maurycy spędził w pobliżu Poła Marsowego i placu Inwalidów; 
ostrzeliwając się, 
z wolna odstępował z ulicy w ulicę. Nie zdołał odnaleźć swego batalionu i 
walczył obok 
nieznajomych towarzyszy broni, którzy zagarnęli go z sobą na lewy brzeg, czego 
nawet nie 
zauważył. Około godziny czwartej objęli obronę barykady zamykającej ulicę 
Uniwersytecką u jej 
wylotu na Esplanadę i opuścili ją dopiero o zmroku, gdy się dowiedzieli, że 
dywizja generała Bruat, 
przemknąwszy się wzdłuż bulwaru, zawładnęła gmachem Ciała Ustawodawczego. Omal 
nie 
zostali pojmani, z wielkim trudem przedostali się na ulicę Lilie, nałożywszy 
sporo drogi ulicami 
Saint-Dominique i Bellechasse. Gdy noc zapadła, armia wersalska zajmowała. linię 
biegnącą od 
bramy Vanves, wzdłuż gmachu Ciała Ustawodawczego, pałacu Elizejskiego, kościoła 
Św. 
Augustyna i dworca Św. Łazarza – aż do bramy Asni?res.
Dzień następny, wiosenny, ciepły i jasny, wtorek, 23 maja, był dla Maurycego 
dniem 
strasznym. Kilkuset konfederatów, zebranych z różnych batalionów, zajmowało 
jeszcze całą 
dzielnicę, od nadbrzeża Saint-Dominique. Większość wszakże biwakowała w 
pałacowych 
ogrodach przy ulicy Lilie. Sam Maurycy zasnął twardo na trawniku, obok pałacu 
Legii Honorowej. 
Rano sądził, że wojsko regularne wymaszeruje z gmachu Ciała Ustawodawczego, aby 
ich 
odepchnąć za mocne barykady na ulicy du Bac. Ale godziny upływały, a natarcie 
nie nadchodziło. 
Wciąż tylko trwała wymiana pojedynczych strzałów z obu krańców ulicy. To z 
przezorną 
powolnością rozwijał się plan wersalczyków, którzy zdecydowanie chcieli uniknąć 
frontowego 
zderzenia z groźną twierdzą, jaką uczynili powstańcy z tarasu Tuilerii, plan 
przewidujący 
podwójny marsz na lewo i na prawo wzdłuż wałów, tak aby opanować najpierw 
Montmartre 
i Obserwatorium, potem raptownie zmienić kierunek i jednym ogromnym zarzutem 
niewodu zająć 
wszystkie dzielnice centralne.
Około drugiej Maurycy usłyszał, jak opowiadano, że trójbarwny sztandar powiewa 
na 
Montmartre: zaatakowana równocześnie przez trzy korpusy armii, które rzuciły swe 
bataliony na 
wzgórze od strony północnej i zachodniej, przez ulice Lepic, des Saules i Mont-
Cenis, wielka 
bateria przy Moulin de la Galette została zdobyta i zwycięzcy parli z powrotem 
na Paryż, zajmując 
plac Saint-Georges, kościół Matki Boskiej Loretańskiej, gmach merostwa przy 
ulicy Drouot, 
Nową Operę, na lewym zaś brzegu manewr zwrotny, rozpoczęty pod cmentarzem 
Montparnasse 
docierał do placu d’Enfer i do targowiska koni. Z osłupieniem, złością i 
przerażeniem 
przyjmowano te nowiny o tak szybkich postępach armii regularnej. Jakże bo?! 
Montmartre padł 
w dwie godziny. Montmartre, sławna niezdobyta twierdza powstańców! Maurycy 
zauważył, że 
szeregi przerzedzają się, że coraz to któryś z towarzyszy wynosi się cichutko, 
idzie umyć ręce 
i wdziać bluzę – w obawie przed represjami. Obiegała pogłoska, jakoby miało 
nastąpić okrążenie 
od strony gmachu Czerwonego Krzyża, na który przygotowywano atak. Barykady na 
ulicach 
Martignac i Bellechasse były wzięte; na końcu ulicy Lilie zaczynały już ukazywać 
się czerwone 
spodnie. I niebawem pozostała już tylko garstka fanatyków, zaciekłych – Maurycy 
wraz z pół 
setką towarzyszy, zdecydowanych umrzeć zabiwszy przedtem możliwie największą 
liczbę tych 
wersalczyków, którzy traktują konfederatów jak bandytów, którzy rozstrzeliwują 
jeńców, poza 
linią boju. Od dnia poprzedniego okrutna nienawiść jeszcze wzrosła. Ta armia 
kipiąca reakcyjnymi 
namiętnościami, rozjątrzona koniecznością prowadzenia dalszej walki, i ci 
buntownicy umierający 
za swe marzenia – bili się teraz na śmierć i życie.
Około piątej Maurycy wraz z towarzyszami, wycofując się ostatecznie za barykady 
na ulicę du 
Bac, idąc od bramy do bramy wzdłuż ulicy Lilie i wciąż strzelając, nagle 
zobaczył wielki kłąb 
czarnego dymu wydobywającego się z pałacu Legii Honorowej. Był to pierwszy pożar 
wzniecony 
w Paryżu; i pod wpływem ogarniającej go furii Maurycy odczuł z tego powodu dziką 
radość. 
Godzina wybiła, niech więc całe miasto zapłonie jak olbrzymi stos, niechaj ogień 
oczyści świat! 
Lecz zdziwiło go nagle pojawienie się pięciu czy sześciu ludzi, którzy spiesznie 
wyszli z pałacu. 
Prowadził ich tęgi drab; Maurycy poznał w nim Chouteau, dawnego kolegę ze sto 
szóstego pułku. 
Widział go już raz po 18 marca, paradującego w podoficerskim kepi; teraz oto 
Chouteau ukazywał 
mu się w wyższej szarży, z licznymi naszywkami, snadź przydzielony do sztabu 
jakiegoś generała, 
nie biorącego udziału w akcji. Maurycy. wspomniał to, co mu kiedyś opowiedziano: 
ów Chouteau 
dostał się ponoć do pałacu Legii Honoro – wej, żył tam w towarzystwie kochanki, 
spędzając czas 
na ciągłych hulankach, wylegując się w butach na wspaniałych lożach, dla żartu 
rozbijając lustra 
strzałami z rewolweru. Zapewniano nawet, że jego kochanka pod pozorem udawania 
się do Hal po 
zakupy wyruszała co rano galowym pojazdem, wywożąc paki skradzionej bielizny, 
zegary i bodaj 
meble. I Maurycy, widząc go biegnącego na czele oddziału, trzymającego jeszcze w 
ręku bańkę po 
nafcie, doznał niemiłego uczucia, okropnego zwątpienia podkopującego jego wiarę: 
niszczycielskie dzieło mogło więc być dziełem złym, skoro taki człowiek był jego 
wykonawcą.
Upłynęło jeszcze kilka godzin; Maurycy bił się, podtrzymywany już tylko rozpaczą, 
odnajdując w sobie jedynie trwające jeszcze tragiczne pragnienie śmierci. Jeżeli 
się omylił, 
niechże przynajmniej krwią zapłaci za swój błąd! Barykada zamykająca ulicę Lilie 
na poziomie 
ulicy du Bac była bardzo trudna do zdobycia, zrobiona z worków i beczek z ziemią, 
z głęboką fosą 
na przedzie. Maurycy bronił jej wraz z kilkunastoma zaledwie konfederatami; 
wszyscy strzelali 
w pozycji półleżącej, kładąc niechybnie trupem każdego żołnierza, który się 
pokazał. On sam nie 
ruszył się aż do zmroku i milcząc, zacięty w rozpaczliwym uporze, wystrzelał 
wszystek zapas 
nabojów. Patrzał, jak powiększały się wiatrem zmiatane na jezdnię kłęby dymu 
buchające 
z płonącego pałacu Legii Honorowej, chociaż nie można jeszcze było dostrzec 
płomieni. Drugi 
pożar wybuchnął w pałacu sąsiednim. Wtedy nagle przybył jakiś żołnierz, aby go 
przestrzec; oto 
wersalczycy, nie ważąc się na zaatakowanie barykady z frontu, podchodzą właśnie 
przez ogrody 
i domostwa, oskardami przebijając mury. To był już koniec. Mogli stamtąd 
wynurzyć się w każdej 
chwili. I rzeczywiście z któregoś okna padł pionowo strzał; Maurycy znowu 
rozpoznał Chouteau 
z jego grupą, jak w pośpiechu wdzierali się z naftą i pochodniami z prawa i z 
lewa do domów. 
W pół godziny później, pod ściemniałym niebem, cały czworobok na skrzyżowaniu 
ulic stał 
w płomieniach, podczas gdy on, wciąż leżąc ukryty za beczkami i workami, 
korzystał 
z jaskrawego światła, by strącać nieostrożnych żołnierzy, ilekroć który odważył 
się zapuścić na 
środek ulicy z dala od bram.
Jak długo Maurycy jeszcze strzelał? Nie miał już poczucia czasu ani miejsca. 
Mogła być 
godzina dziewiąta, może dziesiąta. Okropna robota, jaką wykonywał, dławiła go 
teraz 
obrzydzeniem jak odbijające się podczas pijatyki podłe wino. Dokoła domy w 
płomieniach zionęły 
nieznośnym żarem, otaczając go duszącym czadem. Skrzyżowanie ulic, zamknięte 
stosami 
brukowców, stało się oszańcowanym obozem bronionym przez pożary, pod deszczem 
głowni. 
Czyż nie takie były rozkazy? Podpalać dzielnicę, z chwilą gdy się opuszcza 
barykadę, 
powstrzymać marsz wojska okropną linią płomieni, palić Paryż, w miarę jak się go 
będzie 
oddawać. I doskonale już wiedział, że domy z ulicy du Bac nie palą się same. Tam, 
w głębi, 
widział niebo nasiąkające czerwonym blaskiem, słyszał daleki poszmer, jak gdyby 
zapalało się 
całe miasto. Na prawo, wzdłuż Sekwany, musiały wybuchnąć inne ogromne pożary. Od 
dawna już 
nie było Chouteau; Maurycy widział go, jak uchodził przed strzelaniną. 
Najbardziej bojowi, 
najbardziej zaciekli z jego towarzyszy wymykali się cicha-, czem jeden po drugim, 
przerażeni, że 
w każdej, chwili mogą zostać. okrążeni. W końcu Maurycy pozostał sam, wciśnięty 
między dwa 
worki z ziemią; myślał tylko o tym, by ciągle strzelać; i nagle żołnierze, 
którzy przeszli przez 
podwórza i ogrody, ukazali się w bramie jednego z domów przy ulicy du Bac.
Porwany uniesieniem tych ostatecznych zmagań, przez całe dwa dni Maurycy nie 
wspomniał 
nawet o Janie. I ten również, odkąd wkroczył do Paryża ze swym pułkiem, którym 
zasilono 
dywizję generała Bruat, ani przez chwilę nie wspomniał o Maurycym. Poprzedniego 
dnia 
uczestniczył w akcji na Polu Marsowym i na esplanadzie Inwalidów. Dopiero około 
południa 
opuścił plac Pałacu Burbonów, aby usuwać barykady w tej dzielnicy aż do ulicy 
Saints-P?res. Jan, 
tak z natury spokojny, w końcu przecie rozjątrzył się stopniowo w tej 
bratobójczej wojnie, 
w otoczeniu kolegów, których gorącym pragnieniem było odpocząć nareszcie po 
tylomiesięcznych 
trudach. Jeńcy, z powrotem ściągani z Niemiec i wcielani do szeregów, 
przeklinali Paryż; a do 
tego dołączały się jeszcze opowieści o okropnościach Komuny, które doprowadzały 
go do pasji, 
rażąc jego poszanowanie własności i umiłowanie ładu. Jan pozostał, czym był: 
rdzeniem narodu, 
rozważnym chłopem pożądającym pokoju, pragnącym, by znowu zaczęto pracować, 
zarabiać, 
odbudowywać sobie życie. Ale nade wszystko w tym wzrastającym gniewie, który 
zmiatał precz 
jego najczulsze troski, doprowadzały go wręcz do szaleństwa raz po raz wy – 
buchające pożary. 
Palić domy, palić pałace dlatego, że się nie było górą, o, co to – to nie! Tylko 
bandyci byli zdolni do 
podobnego czynu! I on, któremu wczoraj jeszcze serce ściskało się w. obliczu 
doraźnych egzekucji, 
teraz nie panował już nad sobą. Jak wariat, z wytrzeszczonymi oczyma, wył bijąc 
na prawo i na 
lewo.
Wraz z kilkoma żołnierzami ze swej sekcji wtargnął na ulicę du Bac. Z początku 
nie zobaczył 
nikogo; sądził, że barykada została ewakuowana. Po chwili spostrzegł leżącego 
między dwoma 
workami komunarda, który strzelał wciąż jeszcze w kierunku ulicy Lilie. Party 
przemożną siłą 
przeznaczenia, podskoczył i pchnięciem bagnetu przygwoździł tamtego do barykady.
Maurycy nie zdążył się odwrócić. Wydał jęk, uniósł głowę. Pożoga oświetlała ich 
oślepiającą 
jasnością.
– Och, Janie, mój stary, to ty?
Umrzeć – owszem pragnął tego z niecierpliwą pasją. Ale umrzeć z ręki brata – to 
było za wiele, 
to mu psuło tę śmierć, zatruwając ją okrutną goryczą.
– Gzy to ty, Janie, ty, mój stary Janie?
Przerażony, otrzeźwiały, Jan patrzał na niego.. Byli sami: pozostali żołnierze 
puścili się 
w dalszą pogoń za zbiegami. Dokoła nich wzbijały się coraz wyżej pożary, z okien 
tryskały 
wielkie czerwone płomienie i słychać było, jak zapadają się pułapy.
Jan przypadł do Maurycego łkając, obmacując go, usiłując podnieść, by zobaczyć, 
czy nie 
będzie go mógł jeszcze uratować.
– Och, mój chłopaczku, mój biedny chłopaczku! VIII
Kiedy pociąg, który przybywał z Sedanu, po niezliczonych opóźnieniach wjechał 
wreszcie 
około godziny dziewiątej na stację Saint-Denis, niebo od strony południowej było 
już zalane 
szeroką falą czerwonego światła, jak gdyby cały Paryż Stał w płomieniach. W 
miarę jak noc 
zapadała, światło rozlewało się jeszcze szerzej i stopniowo ogarnęło cały 
horyzont, barwiąc 
krwawo lot drobnych chmurek, które po stronie wschodniej tonęły w gęstniejących 
ciemnościach.
Henrietta pierwsza wyskoczyła z wagonu, zaniepokojona odblaskami pożogi, które 
podróżni 
spostrzegli ponad czernią pól. Zresztą, żołnierze pruscy, którzy właśnie objęli 
zarząd wojskowy 
stacji, kazali wszystkim wysiadać; dwaj z nich na peronie przyjazdowym 
wykrzykiwali ochrypłą 
francuszczyzną:
– Paryż się pali... Nie jedziemy dalej, wszyscy wysiadają... Paryż się pali, 
Paryż się pali...
Była to dla Henrietty straszliwa chwila. Boże, czyż więc przybyła za późno! Nie 
otrzymawszy 
od Maurycego odpowiedzi na dwa ostatnie listy, tak się zaniepokoiła coraz 
bardziej alarmującymi 
wiadomościami z Paryża, że nagle postanowiła opuścić Remilly. Od dwóch miesięcy 
żyła 
w nieustannym zmartwieniu na folwarku wuja Fouchard; wojska okupacyjne, w miarę 
jak opór 
Paryża przeciągał się, stały się surowsze i bardziej bezwzględne i teraz, gdy 
wojska niemieckie 
pułk za pułkiem powracały do Niemiec, ciągłe przemarsze żołnierzy na nowo 
wyniszczały wsie 
i miasta. Wstawszy o świcie, by udać się na dworzec, Henrietta zobaczyła 
podwórze folwarczne 
zatłoczone śpiącymi tam kawalerzystami; leżeli bezładnie, pootulani w płaszcze. 
Było ich tak 
wielu, że zajmowali całe podwórze. Nagle, na sygnał trąbki, wszyscy podnieśli 
się w milczeniu, 
tak przyciśnięci jeden do drugiego, że Henrietcie wydało się, iż ogląda 
zmartwychwstałe wojsko 
na polu bitwy przy dźwięku trąb sądu ostatecznego. I oto tutaj, w Saint-Denis, 
znów spotyka 
Prusaków i z przerażeniem słyszy, jak wykrzykują:
– Wszyscy wysiadają, nie jedziemy dalej... Paryż się pali... Paryż się pali...
Henrietta, zgnębiona, trzymając swą walizeczkę, wysunęła się naprzód i spytała, 
co to znaczy. 
W Paryżu od dwóch dni toczy się bój, linia kolejowa przerwana, Prusacy trwają na 
obserwacji. 
Lecz ona chciała przedostać się za wszelką cenę; spostrzegłszy na peronie 
kapitana dowodzącego 
kompanią, która obsadziła dworzec, podbiegła ku niemu.
– Proszę pana, jadę do brata, jestem o niego okropnie niespokojna. Błagam pana 
o umożliwienie mi dalszej podróży. – Urwała, zaskoczona, poznając w blasku 
gazowej latarni 
twarz kapitana. – To ty, Ottonie... Och, okaż mi serce, skoro przypadek raz 
jeszcze nas zetknął!
Kuzyn Otto Gunther miał, jak zawsze, przepisowo obcisły mundur kapitana gwardii 
i oschły 
wyraz twarzy przystojnego, dbałego o swój wygląd oficera. Nie poznawał tej 
szczupłej, wątłej 
kobiety o jasnoblond włosach i ładnej łagodnej twarzyczce pod krepą kapelusza. 
Dopiero jej 
jaśniejące odwagą i prawością spojrzenie przypomniało mu... Uczynił dłonią 
nieznaczny gest.
– Wiesz, że mam brata żołnierza – ciągnęła z żarem Henrietta. – Został w Paryżu, 
obawiam się, 
że się wdał w tę okropną walkę... Błagam cię, Ottonie, dopomóż mi, abym mogła 
pojechać dalej.
Wtedy nareszcie przemówił:
– Ależ zapewniam cię, że nic nie poradzę... Pociągi nie kursują już od wczoraj; 
sądzę, że 
zerwano szyny od strony wałów. A ja nie mam do rozporządzenia ani wehikułu, ani 
konia, ani 
człowieka, który by kuzynkę zawiózł.
Patrzała na niego, bąkając tylko głuche skargi, zmartwiona, że zachowuje tak 
chłodną postawę, 
zdecydowany odmówić jej pomocy.
– Ach, mój Boże! Nie chcesz nic dla mnie zrobić... Ach, Boże, do kogóż się 
zwrócę?!
Ci Prusacy – wszechwładni panowie – jednym słowem mogli rozrządzać się dowoli w 
całym 
mieście, zarekwirować setkę pojazdów kazać wyprowadzić ze stajen tysiąc koni! A 
ten oto 
odmawia z wyniosłą, miną zwycięzcy, który z zasady nie interweniuje tam, gdzie 
chodzi 
o zwyciężonych, uważając zapewne, że są to istoty nieczyste, brudzące w 
zetknięciu z jego świeżo 
upieczoną glorią.
– Ostatecznie – podjęła Henrietta usiłując opanować się – wiesz przynajmniej, co 
się dzieje, 
tyle chyba możesz mi powiedzieć.
Z lekkim, ledwo uchwytnym uśmiechem odparł:
– Paryż się pali... O, proszę, przejdź tędy, widać tu doskonale.
Ruszył przodem; opuścił stację, przeszedł setkę kroków wzdłuż szyn i dotarł do 
żelaznego 
pomostu zbudowanego ponad torem. Kiedy wstąpili na wąskie schodki i znaleźli się 
na górze, 
oparci o poręcz, ujrzeli nad skarpą ogromną płaską równinę.
– Widzisz? Paryż się pali.
Mogło być pół do dziesiątej. Czerwona poświata zalewająca niebo wciąż się 
rozszerzała. Na 
wschodzie przelot drobnych krwawych chmurek zagubił się, w zenicie pozostawała 
jedynie 
atramentowo czarna plama, w której odbijały się dalekie płomienie. Teraz cała 
linia horyzontu 
była w ogniu, ale miejscami odróżniało się żywsze ogniska, snopy jaskrawej 
purpury, ustawiczne 
wytryski, które przecinały ciemność wśród wielkich ruchomych obłoków dymu. I, 
rzekłbyś, że 
pożar się posuwał, że jakiś olbrzymi las zapala się, hen, od drzewa do drzewa, 
że sama ziemia 
gotowa spłonąć zająwszy się od tego kolosalnego stosu.
– Spójrz – wyjaśniał Otto. – To jest Montmartre, ten garb, który widzimy, 
odcinający się 
czarno na czerwonym tle... Na lewo, w Villette, w Belleville nic się jeszcze nie 
pali. Musiano 
podłożyć ogień w eleganckich dzielnicach, a on się szerzy... coraz dalej. Proszę, 
popatrz: tam, na 
prawo, nowy pożar... dopiero się ukazuje. Widać płomienie, całe kłębowisko 
płomieni, skąd 
wzbija się gorejący opar... I inne, jeszcze inne, wszędzie!
Nie krzyczał, nie podniecał się; ogrom jego spokojnej radości przejmował 
Henriettę grozą. 
Och, ci Prusacy, co na to patrzą! Czuła, że Otto wręcz ją znieważa – tym 
spokojem, tym swoim 
półuśmiechem, jak gdyby od dawna spodziewał się tej bezprzykładnej klęski. 
Nareszcie pali się 
Paryż, ten Paryż, któremu niemieckie pociski mogły tylko poutrącać rynny! 
Wszystkie jego 
pretensje były zaspokojone, wydawał się pomszczony za niepomierną długotrwałość 
oblężenia, za 
straszliwe mrozy, za mnożące się ustawicznie przeszkody, których pamięć wciąż 
jeszcze drażniła 
Niemcy. W tym momencie upojenia triumfem ani podbite prowincje, ani 
pięciomiliardowe 
odszkodowanie – nic nie dorównywało temu widowisku Paryża niszczejącego, 
ogarniętego 
wściekłym szaleństwem, Paryża, podpalacza własnego domu, ulatującego z dymem w 
tę jasną noc 
wiosenną.
– Ach, nie ma co! – dorzucił ciszej. – Wspaniała robota!
Serce Henrietty wobec ogromu katastrofy ściskało się dławiącą boleścią. Na 
chwilę 
zapomniała o osobistym nieszczęściu, porwana tą falą ekspiacji całego narodu. 
Myśl o ogniu 
pożerającym ludzkie
. istnienia, widok miasta płonącego na horyzoncie – wyklętej, zniszczonej 
stolicy, od której 
biła piekielna łuna – wszystko to wyrywało jej z piersi mimowolne okrzyki. 
Złożywszy dłonie 
zawołała:
– Cóżeśmy uczynili, Boże, że nas tak ciężko karzesz?!
Otto już wznosił rękę gestem mentorskim, aby przemówić z gwałtownością tego 
chłodnego 
i surowego protestantyzmu wojującego i cytującego wersety z Biblii. Lecz 
powstrzymał się 
spojrzawszy na stojącą przed nim młodą niewiastę i napotkawszy spojrzenie jej 
pięknych oczu, 
jasnych i rozumnych. Sam zresztą gest wystarczył: wyrażał jego rasową nienawiść, 
przekonanie, 
że jest we Francji karcącym sędzią, zesłanym przez Pana Zastępów dla ukarania 
przewrotnego 
ludu. Paryż palił się, ponosząc w ten sposób karę za całe wieki zdrożnego życia, 
za długi łańcuch 
występków i rozpusty. Germanowie na nowo ocalą świat, oczyszczą go z nalotu 
łacińskiego 
zepsucia.
Otto opuścił ramię i rzekł po prostu:
– To już koniec... Druga dzielnica zajęła się, o, tamto ognisko, bardziej na 
lewo... Widzisz to 
szerokie pasmo, co się rozciąga jak potok żaru?
Umilkli oboje, zapanowała trwożna cisza. Istotnie nagłe przypływy płomieni 
wzbierały 
nieprzerwanie, przelewały się aż po krańce nieba strumieniami żaru. Z każdą 
chwilą rozszerzało 
się w nieskończoność falujące morze ognia, skąd teraz wzbijały się dymy 
gromadząc nad miastem 
ciemnomiedzianą chmurę, która snadź pod tchnieniem lekkiego wietrzyka odpływała 
powoli 
w czarną noc, zasnuwając horyzont niesamowitą ulewą popiołu i sadzy.
Henrietta zadrżała, jakby ocknąwszy się z koszmaru; i ogarnięta znowu niepokojem 
na myśl 
o bracie, po raz ostatni przybrała postawę błagalną.
– Zatem nic dla mnie nie możesz uczynić? Odmawiasz mi, nie chcesz dopomóc, bym 
się 
dostała do Paryża?
Otto znowu poruszył ręką, jak gdyby zamierzał przetrzeć nieboskłon.
– Po co, skoro jutro będą tam same gruzy! I na tym się skończyło.
Henrietta zeszła z pomostu, bez słowa pożegnania uciekła z walizeczką w ręce, a 
on długo 
jeszcze trwał tam, na górze, smukły, opięty w mundur, pogrążony w mroku, sycąc 
spojrzenie 
potwornym rozradowaniem, jakie mu sprawiało widowisko tego płonącego Babilonu. 
Po wyjściu 
z dworca Henrietta szczęśliwym trafem natknęła się na jakąś otyłą damę, która 
właśnie dobijała 
targu z woźnicą, aby natychmiast zawiózł ją do Paryża, na ulicę Richelieu. 
Henrietta prosiła ją tak 
usilnie, tak bardzo wzruszyła ją swymi łzami, że tamta w końcu zgodziła się 
zabrać ją z sobą. 
Woźnica, drobny brunecik, zaciął konia i przez całą drogę nie otworzył ust. Lecz 
gruba dama była 
niezmiernie wymowna. Opowiadała, jak to przed dwoma dniami, opuściwszy swój 
sklep po 
zamknięciu go, pozostawiła nieopatrznie papiery wartościowe umieszczone w 
ściennej skrytce. 
Toteż od dwóch godzin, odkąd Paryż płonął, myślała tylko o jednym: o powrocie do 
miasta, by 
zabrać swe mienie, choćby miała skoczyć w ogień. Przy rogatce stał tylko jeden 
drzemiący 
wartownik; przejechano bez większej trudności, zwłaszcza że dama kłamała jak 
najęta, 
opowiadając, że jedzie z siostrzenicą, aby we dwie pielęgnować jej męża 
ranionego przez 
wersalczyków. Prawdziwe przeszkody zaczęły się na ulicach: barykady zagradzały 
jezdnię, co 
chwila trzeba było robić objazdy. W końcu, na bulwarze Poissonni?re woźnica 
oświadczył, że 
dalej nie pojedzie. I obie niewiasty musiały wędrować pieszo ulicami du Sentier 
i des Je?neurs 
oraz przez całą dzielnicę Giełdy. W miarę jak się zbliżały ku fortyfikacjom, 
rozpłomienione niebo 
oświetlało je niczym w biały dzień. Zdumiewały się teraz spokojem tej 
opustoszałej części miasta, 
dokąd docierało tylko tętno dalekiej walki. Lecz w okolicach Giełdy już poczęły 
śmigać pociski; 
trzeba było przemykać się pod ścianami domów. Na ulicy Richelieu gruba jejmość, 
uradowana, że 
jej sklep jest nietknięty, uparła się koniecznie, że odprowadzi towarzyszkę 
ulicami du Hasard, Św. 
Anny i w końcu des Orties. Konfederaci, których batalion zajmował jeszcze ulicę, 
chcieli zawrócić 
je z drogi. Dochodziła czwarta, dniało już, kiedy wyczerpana wzruszeniami i 
znużeniem Henrietta 
stanęła wreszcie przed starym domem przy ulicy des Orties, otwartym na oścież. I 
po przebyciu 
wąskich ciemnych schodów wspięła się po drabinie prowadzącej na poddasze.
Na barykadzie przy ulicy du Bac Maurycy, leżący między dwoma workami, zdołał 
dźwignąć 
się na kolana; Jan, który sądził, że go przygwoździł do ziemi, odzyskał nieco 
nadziei.
– Och, mój chłopaczku, żyjesz jeszcze? Czyż ja, podłe bydlę, będę miał to 
szczęście?... Czekaj, 
pozwól mi zobaczyć.
W jaskrawym świetle pożogi zbadał ostrożnie ranę. Bagnet przeszył na wylot ramię 
w okolicy 
prawego barku; najgorsze było, że przeszedł potem między żebrami, z pewnością 
naruszając płuco. 
Jednakże ranny oddychał bez zbytniej trudności; tylko ramię zwisało bezwładnie.
– Mój biedny staruszku, nie rozpaczajże! Mimo wszystko jestem zadowolony, wolę 
skończyć 
z tym wszystkim... Dosyć już dla mnie zrobiłeś, bo gdyby nie ty, od dawna byłbym 
padł gdzie przy 
drodze.
Ale te słowa wywołały u Jana gwałtowny nawrót boleści.
– Przestań! Dwukrotnie uratowałeś mnie z łap Prusaków. Wyrównaliśmy rachunek, 
teraz była 
kolej na mnie: miałem oddać swoje życie – a oto ja cię zabijam! Och, do stu 
piorunów! Byłem 
chyba pijany, że cię nie poznałem, tak, pijany jak świnia, bo wyżłopałem już za 
dużo krwi!
Z oczu wytrysnęły mu łzy na wspomnienie chwili rozstania, tam, w Remilly, kiedy 
się 
rozłączali, każdy myśląc, czy się kiedyś jeszcze zobaczą i w jakich – bolesnych 
czy radosnych – 
okolicznościach. Więc na nic się nie zdało, że razem głodowali, że spędzali 
wspólnie bezsenne 
noce w obliczu wciąż obecnej śmierci? Więc na to, by dożyć tej okropności, by 
doszło do tego 
potwornego i niedorzecznego bratobójstwa, ich serca stopiły się w jedno podczas 
owych kilku 
tygodni wspólnego życia? Nie! Nie! Jan buntował się.
– Pozwól mi działać, chłopaczku. Muszę cię uratować.
Przede wszystkim trzeba było go stamtąd zabrać, gdyż żołnierze dobijali rannych. 
Na 
szczęście byli sami; należało tylko działać jak najśpieszniej. Dobywszy noża, 
czym prędzej 
przeciął rękaw, a następnie cały mundur. Krew ciekła małą strużką. Jan mocno 
owinął ramię 
Maurycego szmatami wyrwanymi z podszewki, potem zatamował ranę w piersi i 
podwiązał ramię. 
Szczęściem miał kawałek sznura; ścisnął więc energicznie ów prymitywny opatrunek, 
który miał 
tę zaletę, że unieruchamiał cały bok, zapobiegając krwotokowi. – Możesz iść?
– Tak sądzę.
Ale bał się prowadzić go tak, bez munduru. W nagłym przebłysku natchnienia 
popędził 
w sąsiednią ulicę, gdzie widział zabitego żołnierza; wrócił przynosząc płaszcz i 
kepi. Zarzucił 
Maurycemu płaszcz na ramiona, pomógł mu wsunąć do rękawa lewe, zdrowe ramię, po 
czym 
nakrył mu głowę kepi.
– No, teraz jesteś nasz... Dokąd idziemy?
Z tym właśnie był największy kłopot. Natychmiast w sercu Jana odżył niepokój 
wypierając 
przebudzoną nadzieję. Gdzie znaleźć dostatecznie pewne schronienie? Domy były 
przeszukiwane, 
rozstrzeliwano każdego komunarda ujętego z bronią w ręku. A zresztą ani Jan, ani 
Maurycy nie 
znali w tej dzielnicy żadnej kryjówki, nikogo, kto by mógł udzielić przytułku.
– Jeszcze najlepiej byłoby u mnie – powiedział Maurycy. – Dom stoi na uboczu, 
nikt tam nie 
przyjdzie... Ale to jest aż po drugiej stronie rzeki, na ulicy des Orties.
Jan, zrozpaczony, niezdecydowany, mamrotał głuche przekleństwa.
– Do diabła! Co tu robić?
Mowy być nie mogło o przemknięciu się przez most Królewski oświetlony pożarem 
jak 
słonecznym blaskiem. Zresztą natknięto by się na przeszkodę nie do przebycia – 
na Tuilerie 
w płomieniach, na Luwr, zabarykadowany, strzeżony.
– Więc przepadło, nie ma sposobu przejścia! – oznajmił Jan, który po powrocie z 
kampanii 
włoskiej przebywał pół roku w Paryżu.
Wtem przyszedł mu do głowy pewien pomysł. Jeżeli przy moście Królewskim, jak 
niegdyś, są 
łodzie, można będzie spróbować. Potrwa to bardzo długo, będzie ryzykowne, 
niewygodne, ale nie 
mieli wyboru, należało szybko się decydować.
– Słuchaj, mały, w każdym razie umykajmy stąd: tu nie jest bezpiecznie... Powiem 
swemu 
porucznikowi, że mnie złapali komunardzi i że się im wymknąłem.
Ujął go za zdrowe ramię, podtrzymał, pomógł przejść do końca ulicę du Bac wśród 
domów, 
które paliły się teraz od góry do dołu jak gigantyczne pochodnie. Smagał ich 
deszcz gorących 
głowni, żar był tak wielki, że osmalał zarost na twarzach. Później, po 
wydostaniu się na bulwary, 
trwali przez chwilę jakby oślepli przerażającą jasnością pożarów znaczących się 
ogromnymi 
snopami na obydwu brzegach Sekwany.
– Świeczek to tutaj nie brak – mruknął Jan zirytowany tym blaskiem.
I poczuł się bezpieczniejszy dopiero wtedy, gdy sprowadził Maurycego ze schodów 
na skarpie 
po lewej stronie mostu. Tam, pod kępą wysokich drzew, nad brzegiem wody znaleźli 
schronienie. 
Przez blisko kwadrans obserwowali z niepokojem czarne cienie poruszające się na 
przeciwległym 
brzegu. Padło kilka strzałów, rozległ się głośny okrzyk, a potem plusk, któremu 
towarzyszył 
gwałtowny wytrysk piany. Najwidoczniej most był strzeżony.
– A gdybyśmy tak przenocowali w tym baraku? – zagadnął Maurycy wskazując 
drewniany 
budynek biura żeglugi.
– A jakże! Żeby nas jutro rano przyskrzynili!
Jan wciąż obstawał przy swym pomyśle. Wypatrzył całą flotyllę drobnych czółen. 
Ale były 
przymocowane łańcuchami; jak tu odczepić jedno z nich, znaleźć wiosła? W końcu 
odkrył parę 
starych wioseł, udało mu się też sforsować jakąś zapewne nie domkniętą kłódkę. 
Skoro tylko 
ułożył Maurycego na przedzie łódki, puścił ją z prądem sunąc tuż przy brzegu, w 
cieniu kąpieliska 
i barek. Obydwaj milczeli przerażeni okropnym widokiem. W miarę jak płynęli w 
dół rzeki, groza 
zdawała się wzrastać na oddalającym się horyzoncie. Gdy znaleźli się przy moście 
Solferino, 
ujrzeli obydwa nadbrzeża w płomieniach.
Na lewo paliły się Tuilerie. Z zapadnięciem zmroku komunardzi podłożyli ogień na 
dwu 
krańcach pałacu, w pawilonach Flory i Marsan. Po chwili zaś ogień ogarnął 
pośrodku pawilon 
Zegarowy, gdzie był przygotowany ładunek wybuchowy – beczki z prochem 
nagromadzone w sali 
Marszałków. W tej chwili z sąsiednich budynków przez wybite okna wyrwały się 
kłęby rudego 
dymu przetykanego długimi niebieskimi płomykami. Zapalały się dachy porysowane 
ziejącymi 
żarem szczelinami, rozstępując się jak wulkaniczny grunt pod naporem podskórnego 
ognia. Ale 
przede wszystkim pawilon Flory, pod – palony pierwszy, z niesamowitym trzaskiem 
gorzał od 
parteru aż do obszernych poddaszy. Nafta, którą nasycono posadzki i obicia, 
nadawała 
płomieniom taką intensywność, że widać było, jak skręcają się żelazne kraty 
balkonów, jak pękają 
wysokie monumentalne kominy.
Dalej, na prawo, pierwszy z rzędu stał w płomieniach pałac Legii Honorowej, 
podpalony 
o piątej wieczorem; odtąd już bez mała od siedmiu godzin płonął niby ogromny 
stos, gdzie ogień 
pożerał od razu wszystek zapas drzewa. Dalej pałac Rady Stanu ział ogniem, 
najstraszliwszym ze 
wszystkich, kolosalny sześcian dwóch pięter z kamieni. Cztery budowle otaczające 
obszerny 
dziedziniec wewnętrzny zajęły się jednocześnie; nafta, której pełne beczki 
wylano na cztery klatki 
schodowe, spływała tocząc po stopniach piekielne strumienie.
Na fasadzie, nad brzegiem wody, linia attyki odcinała się poczerniałą rysą 
pośród czerwonych 
jęzorów, które lizały jej krawędzie, przy czym w oślepiającym odblasku żaru z 
niesamowitą 
wyrazistością występowały kolumnady, architrawy, fryzy i rzeźby. Płomienie 
kłębiły się tam z tak 
straszną siłą, że olbrzymi gmach zdawał się jakby podważony, huczał i chwiał się 
w posadach – 
zachowując tylko szkielet swych grubych murów – w mocy tej niszczycielskiej 
potęgi miotającej 
w powietrze płaty blachy cynkowej z jego dachów. Opodal widniały koszary Orsay: 
tam cały 
fragment muru palił się wysoką białą kolumną podobną do świetlistej wieży. 
Wreszcie, na dalszym 
planie, widać było inne jeszcze pożary: siedem domów na ulicy du Bac, 
dwadzieścia dwa na ulicy 
Lilie, które zatapiały widnokrąg krwawym, bezbrzeżnym morzem płomieni.
– Boże, to niemożliwe! Rzeka się zapali!
Istotnie łódź zdawała się niesiona strumieniem ognia. W pląsających odblaskach 
tych wielkich 
ognisk rzekłbyś, że Sekwana toczy rozżarzone węgle. Nagłe czerwone błyskawice 
śmigały wśród 
syczących żółtych głowni. A oni wciąż płynęli wolno w dół rzeki, unoszeni przez 
tę objętą pożogą 
wodę, między dwurzędem płonących pałaców, jakby w niesamowicie długiej ulicy 
wyklętego 
miasta, palącej się po obu stronach jezdni z roztopionej lawy.
– Ach – odezwał się z kolei Maurycy w nawrocie szaleństwa wobec tego zniszczenia, 
o którym marzył – niechże wszystko płonie i niech wszystko wyleci w powietrze! 
Lecz gestem 
pełnym zgrozy Jan nakazał mu milczenie – jak gdy-. by w obawie, że takie 
bluźnierstwo ściągnie 
na nich nieszczęście. Byłoż to możliwe, żeby chłopakowi, którego tak bardzo 
kochał, który był tak 
wykształcony, tak delikatny, przychodziły takie myśli do głowy! Wiosłował teraz 
energiczniej, 
ponieważ właśnie mijali most Solferino i znajdowali się na szerokiej odsłoniętej 
przestrzeni. 
Jasność stawała się tak olśniewająca, iż rzeka była oświetlona jakby południowym 
słoń-xem, 
rzucającym swe prostopadłe promienie, bez odrobiny cienia. Rozróżniało się 
najmniejsze 
szczegóły z osobliwą doskonałością: mieniącą się morę rzecznego nurtu, stosy 
żwiru na skarpach, 
małe drzewa nadbrzeżne. Mosty zwłaszcza ukazywały się tak jaskrawe w swej bieli, 
że można 
było zliczyć ich kamienie; rzekłbyś – przerzucone między jednym a drugim pożarem 
nietknięte 
wąskie kładki ponad połyskującą wodą. Chwilami skroś nie milknącą tę wrzawę 
przebijały nagłe 
trzaski. Spadała gwałtowna ulewa sadzy, wiatr przynosił trujące wonie. I strach 
było pomyśleć, że 
Paryż, inne, dalekie dzielnice, tam, w głębi łuku Sekwany, już nie istnieją. Po 
prawej, po lewej 
stronie natężenie pożogi oślepiało pogłębiając czarną otchłań. Jeden już tylko 
olbrzymi mrok, 
nicość, jak gdyby cały Paryż – objęty, pochłonięty ogniem – zginął w wieczystej 
nocy. I niebo 
także było martwe, płomienie wzbijały się tak wysoko, że gasiły gwiazdy.
Maurycy, miotany szałem gorączki, wybuchnął śmiechem obłąkańca.
– Piękne święto w Radzie Stanu i w Tuileriach... Fasada iluminowana, żyrandole 
lśnią, 
kobiety tańczą... Ach, tańczcie, tańczcież, piękne damy, w dymiących spódnicach, 
z płonącymi 
włosami!...
Poruszał zdrowym ramieniem, wywołując niesamowite wizje: festyny Sodomy i Gomory, 
muzyka, kwiaty, potworne orgie, pałace nabrzmiałe rozpustą, oświetlające 
wyuzdanie nagich ciał 
takim przepychem świec, że podpalały się same. Nagle rozległ się przeraźliwy 
łoskot. To 
w Tuileriach ogień posuwający się z dwóch krańców dosięgnął sali Marszałków. 
Zapaliły się 
beczki z prochem, pawilon Zegarowy wyleciał w powietrze z gwałtownością wybuchu 
prochowni. 
Olbrzymi snop wzbił się w górę, pióropusz, który wypełnił czarne niebo, 
płomienisty bukiet 
straszliwego święta – Brawo! – krzyknął Maurycy jak przy zakończeniu widowiska, 
kiedy 
wszystko z powrotem zapada w ciemność. Jan rozpaczliwymi, urywanymi zdaniami 
powtarzał 
swe perswazje. Nie! Nie! Wcale nie należy pragnąć zła! Jeśli wszystko ma ulec 
zniszczeniu, czyż 
i oni mają – zginąć? I jedynie było mu pilno jak najprędzej przybić do brzegu, 
oddalić się od 
straszliwego widowiska. Jednakże przezornie minął jeszcze most Zgody, tak aby 
wylądować 
dopiero przy skarpie nadbrzeża de la Conférence, za skrętem Sekwany. I w tej 
krytycznej chwili – 
miast puścić czółno z prądem – stracił kilka minut na staranne przymocowanie go 
w instynktownym poszanowaniu cudzej własności. Zamiarem jego było dostać się na 
ulicę des 
Orties przez plac Zgody i ulicę Św. Honoriusza. Posadziwszy Maurycego na skarpie, 
wszedł sam 
na schody nadbrzeża; ponownie ogarnął go niepokój, gdy uświadomił sobie, jak 
będzie im trudno 
pokonać spiętrzone tam przeszkody. Była to niezdobyta twierdza Komuny: taras 
Tuilerii, 
obstawiony armatami, ulice: Królewska, Św. Florentyny i Rivoli zagrodzone 
wysokimi, mocno 
zbudowanymi barykadami; to wyjaśniało taktykę armii wersalskiej, której linie 
tej nocy tworzyły 
ogromny kąt z wierzchołkiem na placu Zgody, a końcami ramion obejmującymi na 
prawym 
brzegu dworzec towarowy Kompanii Północnej oraz, na lewym, bastion wałów, obok 
bramy 
Arcueil. Ale nadchodził świt, komunardzi opuścili Pałac Tuileryjski i barykady, 
wojsko 
zawładnęło dzielnicą, podczas gdy na skrzyżowaniu ulic Św. Honoriusza i 
Królewskiej od godziny 
dziewiątej wieczorem paliło się dwanaście innych domów.
Powróciwszy na skarpę Jan zastał Maurycego drzemiącego, jak gdyby otępiałego po 
swym 
niedawnym wybuchu.
– To nie będzie łatwe... Ale w każdym razie będziesz mógł iść, mój chłopcze?
– Tak, tak, nie kłopocz się. Zawsze się jakoś dowlokę, żywy czy umarły.
Najciężej mu było wejść na kamienne schody. Później, na górze, na – nadbrzeżu, 
szedł wolno, 
krokiem lunatyka, wsparty na ramienia towarzysza.
Jakkolwiek dzień jeszcze nie wstał, odblask pobliskich pożarów oświetlał 
rozległy plac sinym 
brzaskiem. Przeszli z sercem ściśniętym rozpaczą, nie spotykając żywego ducha. 
Na dwóch 
krańcach, z drugiej strony mostu i na końcu ulicy Królewskiej, rozróżniało się 
niewyraźnie 
widmowe sylwety pałacu Burbonów i kościoła Św. Magda – leny, poszarpanych przez 
pociski. 
Taras Tuilerii. częściowo się zawalił; Na samym placu kule podziurawiły spiżowe 
fontanny, 
olbrzymi kadłub pomnika miasta Lilie leżał na ziemi przecięty na dwoje pociskiem, 
a obok pomnik 
miasta Strasburga, zasłonięty krepą, zdawał się nosić żałobę po tylu ruinach. I 
widniała tam, 
opodal nienaruszonego obelisku, w okopie, rozłupana uderzeniem oskarda rura 
gazowa, która, 
przypadkowo zapalona, wyrzucała z przenikliwym szumem długą strugę płomienia.
Jan ominął barykadę zamykającą ulicę Królewską, między oszczędzonymi przez ogień 
gmachami Ministerium Marynarki i Komory Składowej. Za workami i beczkami z 
ziemią, 
z których zrobiona była, barykada, słyszał grube głosy żołnierzy. Z przodu 
bronił jej rów pełen 
zakisłej wody, w której pływały zwłoki jakiegoś komunarda, a przez wyłom widać 
było domy na 
ulicy Św. Honoriusza, dopalające się mimo ściągniętych z przedmieścia pomp, 
których syk 
dochodził z daleka. Na prawo i na lewo małe budyneczki – kioski sprzedawców 
gazet – były 
porozbijane, podziurawione, kartaczami. Rozlegały się głośne okrzyki: to 
strażacy odkryli właśnie 
w piwnicy na pół zwęglone zwłoki siedmiu mieszkańców jednego z domów.
Chociaż barykada zagradzająca ulicę Św. Florentyna i ulicę Rivoli, zbudowana 
potężnie 
i przemyślnie, wydała się jeszcze groźniejsza, Jan wiedziony instynktem wyczuł 
tam przejście 
mniej niebezpieczne. Istotnie była zupełnie bezludna, a wojsko nie odważyło się 
jeszcze jej zająć. 
Armaty drzemały w ponurym opuszczeniu. Ani żywej duszy za tym niezdobytym wałem; 
tylko 
jakiś zbłąkany pies uciekł na widok przybyszów.
Ale kiedy Jan, podtrzymując osłabionego towarzysza, zdążał śpiesznie ku ulicy Św. 
Florentyna, nastąpiło to, czego się obawiał: natknęli się na całą kompanię 
osiemdziesiątego 
ósmego pułku liniowego, która okrążyła barykadę.
– Panie kapitanie – wyjaśnił – to jest kolega, którego ci zbóje ranili; prowadzę 
go do 
ambulansu.
Płaszcz zarzucony na ramiona Maurycego ocalił go.
Janowi serce tłukło się w piersi, jakby miało pęknąć, gdy wreszcie schodzili 
razem ulicą Św. 
Honoriusza. Zaledwie świtało; z poprzecznych ulic coraz to padał strzał, gdyż 
walki jeszcze trwały. 
Wprost cudem przedostali się bez przeszkód na ulicę des. Frondeurs. Szli już 
bardzo powoli; te 
trzysta czy czterysta metrów, jakie mieli do przebycia, wydały się im 
nieskończenie długie. Na 
ulicy des Frondeurs wpadli na posterunek komunardów; lecz ci, przerażeni, sądząc, 
że to 
nadchodzi cały pułk, rzucili się do ucieczki. Teraz już tylko niewielki odcinek 
ulicy d’Argenteuil 
dzielił Jana i Maurycego od ulicy des Orties.
Ach, ta ulica des Orties! Z jakąż gorączkową niecierpliwością Jan pożądał jej od 
czterech 
długich godzin! Z chwilą gdy tam weszli, poczuli się ocaleni. Ulica była ciemna, 
bezludna, cicha, 
jak gdyby oddalona o sto mil od bitwy. Dom – stary ciasny budynek bez stróża – 
spał snem 
śmiertelnym.
– Klucze mam w kieszeni – wymamrotał Maurycy. – Ten większy od bramy, mały – od 
mojego pokoju, tam, na samej górze.
I straciwszy przytomność padł w ramiona Jana, który był tak niespokojny i 
roztrzęsiony, że 
zapomniał zamknąć za sobą drzwi wejściowe; po omacku wniósł rannego na schody, 
starając się 
iść jak najciszej, by nie zaalarmować sąsiadów. Potem, na górze, zmylił drogę, 
musiał położyć 
Maurycego na stopniu schodów i szukać drzwi przy świetle zapałek, które, na 
szczęście, miał przy 
sobie. Wreszcie wniósł Maurycego do pokoju i ułożył na żelaznym łóżku, na wprost 
okna, które 
otworzył na oścież, aby wpuścić jak najwięcej powietrza i światła. Dniało. Jan 
łkając padł na 
kolana przed łóżkiem, wyczerpany do cna, zgnębiony nawrotem okropnej myśli: że 
zabił 
przyjaciela.
Musiało upłynąć wiele minut. Jan prawie bez zdziwienia nagle spostrzegł obok 
siebie 
Henriettę. Nic naturalniejszego: brat jej był umierający, więc pośpieszyła do 
niego. Nie zauważył 
nawet jej wejścia, może siedziała tu od wielu godzin. Teraz, osunąwszy się na 
krzesło, patrzał na 
nią tępym wzrokiem, jak miotała się pod ciosem śmiertelnej boleści, który ją 
ugodził na widok 
brata nieprzytomnego i zalanego krwią. Wreszcie, coś sobie przypomniawszy, 
zapytał:
– Ale... zamknęła pani drzwi od ulicy?
Wstrząśnięta, skinieniem głowy odpowiedziała twierdząco i dopiero po dłuższej 
chwili podała 
mu obie ręce, spragniona serdeczności i pomocy. Wtedy Jan powiedział:
– Pani wie... to ja go zabiłem...
Nie rozumiała; nie wierzyła mu. Obydwie drobne rączki pozostawały spokojnie w 
jego 
dłoniach. – To ja go zabiłem... Tak, tam, na barykadzie... On walczył po jednej 
stronie, ja po 
drugiej...
Malutkie rączki poczęły drżeć.
– Wszyscy byli jak pijani, nie wiedziałem już, co robię. To ja go zabiłem...
Wtedy Henrietta cofnęła ręce, drżąca, pobladła, wlepiając w Jana spojrzenie 
pełne grozy. 
Wszystko więc było skończone, nic już nie przetrwa żywe w jej zgruzgotanym sercu? 
Ach, Jan, ten 
Jan, o którym myślała przed chwilą, szczęśliwa nadzieją, że może go znowu 
zobaczy! I to on 
popełnił tę potworną rzecz! A przecie jeszcze ratował Maurycego, skoro przyniósł 
go tu poprzez 
tyle niebezpieczeństw! Nie mogła już mu oddać swoich rąk: wzdrygała się przed 
tym całą istotą. 
Lecz wydała okrzyk, w którym zawarła ostatnią nadzieję udręczonego serca.
– Ach, ja go wyleczę, muszę wyleczyć!
Podczas długich dyżurów w ambulansie w Remilly nabyła znacznej wprawy w 
pielęgnowaniu 
chorych, w opatrywaniu ran. Zapragnęła natychmiast zbadać brata. Rozebrała go, 
nie budząc 
z omdlenia. Lecz kiedy rozwiązała prowizoryczny opatrunek nałożony przez Jana, 
Maurycy 
poruszył się i wydał słaby okrzyk, szeroko otwierając zgorączkowane oczy. 
Natychmiast zresztą 
poznał siostrę i uśmiechnął się.
– Jesteś więc tu? Ach, jak się cieszę, że cię widzę przed śmiercią! Gestem 
pełnym ufności 
kazała mu zamilknąć.
– Śmierć? Ależ ja nie chcę! Chcę, żebyś żył!... Nic już nie mów, pozwól mi 
działać!
Kiedy jednak obejrzała przebite ramię, naruszone żebra, sposępniała, oczy jej 
zmąciły się.
Z miejsca objęła izdebkę w posiadanie; udało jej się znaleźć trochę oliwy, darła 
stare koszule 
na bandaże, podczas gdy Jan schodził z dzbanem po wodę. Nie otwierał już ust, 
patrzał na nią, jak 
obmywała rany Maurycego, jak je zręcznie przewiązywała – niezdolny do pomocy, 
unicestwiony, 
odkąd tu była. Kiedy skończyła, ofiarował się jednak pójść na poszukiwanie 
lekarza. Ale ona 
zachowała pełnię rozwagi. Nie! Nie! Nie pierwszego z brzegu lekarza, który może 
wydać jej brata. 
Trzeba człowieka pewnego, można poczekać kilka godzin. W końcu, gdy Jan 
oświadczył, że musi 
odejść, aby się zameldo – wać w pułku, ustalono, że gdy tylko będzie mógł się 
wymknąć, wróci, 
o ile to możliwe, z chirurgiem.
Jan nie odchodził jeszcze, jakby nie mógł się zdobyć na opuszczenie tego pokoju 
pełnego 
nieszczęścia, którego był sprawcą. Zamknięte na chwilę okno otwarto ponownie i 
ranny ze swego 
posłania patrzał w przestrzeń, tak samo jak tamtych dwoje – wśród ciężkiej ciszy 
przytłaczającej 
serca.
Z tej wysokości wzgórza des Moulins rozpościerała się pod nimi cała rozległa 
połać Paryża: 
najpierw dzielnice centralne, od przedmieścia Św. Honoriusza aż do Bastylii, 
potem cały nurt 
Sekwany, pul – sujący życiem, oddalony lewy brzeg, morze dachów, wierzchołków 
drzew, 
dzwonnic, kopuł i wież. Rozwidniało się – straszna noc, jedna z 
najokropniejszych w dziejach, 
miała się ku końcowi. Ale w czystej jasności wschodzącego słońca, pod różowym 
niebem pożary 
trwały. Naprzeciwko widniały wciąż płonące Tuilerie, koszary d’Orsay, pałace 
Rady Stanu i Legii 
Honorowej, zabarwiając niebo krwawą poświatą.
Nawet poza szeregiem domów na ulicach Lilie oraz du Bac inne budynki snadź 
płonęły, gdyż 
słupy płomieni wzbijały się od strony Czerwonego Krzyża i dalej jeszcze, z ulicy 
Vavin i z ulicy 
NotreDame-des-Champs. Po prawej stronie, zupełnie blisko, dopalały się budynki 
przy ulicy Św. 
Honoriusza, podczas gdy po lewej, w Pałacu Królewskim i w Nowym Luwrze, gasły 
nie 
wyrządziwszy szkody późne pożary, wzniecone nad ranem.. Ale nie wiedząc zrazu, 
co to jest, 
obserwowali przede wszystkim wielki słup gęstego czarnego dymu, pędzonego 
wiatrem 
zachodnim aż pod samo okno. Od trzeciej rano gmach Ministerium Skarbu gorzał 
powoli, trawiąc 
się w ciężkich kłębach sadzy, olbrzymie bowiem stosy papierów tliły się w 
niskich 
pomieszczeniach archiwów. I jeśli nie trwało już tam, nad przebudzoną metropolią, 
tragiczne 
wrażenie z nocy, groza całkowitego zniszczenia, Sekwana spływająca żarem. Paryż 
podpalony 
z czterech stron – to rozpaczliwy i posępny smutek tułał się po ocalałych 
dzielnicach, 
w nieprzerwanej, stale wzbierającej chmurze gęstego dymu. Wkrótce słońce, które 
wzeszło jasne, 
chmura ta przesłoniła i rude niebo zasnuło się żałobą.
Maurycy znowu majacząc wyszeptał, powolnym gestem ogarniając bezkresny horyzont: 
– Czy 
wszystko się pali? Ach, jakże się to wlecze!
Oczy Henrietty zachodziły łzami, jak gdyby jej nieszczęście wzrosło jeszcze od 
tych 
ogromnych klęsk, w których uczestniczył jej brat. A wtedy Jan, który nie odważył 
się ani ująć jej 
rękę, ani uściskać przyjaciela, jak szaleniec porwał się do odejścia.
– Do widzenia, do rychłego zobaczenia!
Mógł wrócić dopiero wieczorem, około ósmej, po zapadnięciu zmroku. Mimo 
wielkiego 
niepokoju był zadowolony: dowiedział się, że jego pułk wycofany z walk przeszedł 
na drugą linię, 
otrzymawszy rozkaz dozorowania dzielnicy, tak że biwakując ze swą kompanią na 
placu Carrousel 
miał nadzieję, iż będzie mógł przychodzić go wieczór, aby się dowiadywać o stan 
rannego. 
A szczęśliwym przypadkiem spotkał byłego lekarza ze sto szóstego pułku i 
zrezygnowany 
przyprowadził go nie zdoławszy znaleźć innego; powiadał sobie, że w każdym razie 
ten straszny 
major o lwiej głowie jest porządnym człowiekiem.
Bouroche nie wiedząc, dokąd wlecze go lamentujący kapral, narzekał, że musi piąć 
się tak 
wysoko; kiedy zrozumiał, iż ma przed sobą komunarda, wpadł w gwałtowny gniew.
– Do stu piorunów! Czy wy sobie ze mnie kpicie? To zbóje, co się nasycili 
rabunkami, 
morderstwami i podpalaniem! Sprawa tego waszego bandyty jest całkiem prosta, już 
ja się 
podejmuję Wykurować go, owszem... trzema kulami w łeb!
Lecz na widok Henrietty, śmiertelnie bladej, w czarnej sukience, z rozwianymi, 
pięknymi 
jasnymi włosami, uspokoił się nagle.
– To mój brat, panie majorze... I jeden z waszych żołnierzy spod Sedanu.
Nie odpowiedział, odsłonił rany, milcząc zbadał je, wydobył z kieszeni różne 
flaszeczki 
i założył na nowo opatrunek pouczając Henriettę, jak należy postępować. Potem 
swym szorstkim 
głosem nagle zwrócił się do rannego:
– Dlaczegoś stanął po stronie łotrów? Czemuś zrobił takie świństwo?
Maurycy, który od chwili wejścia majora milczał wpatrując się w niego, odparł 
z gorączkowym podnieceniem:
– Bo za wiele jest cierpienia, za wiele niegodziwości, za wiele hańby!
Na to Bouroche odpowiedział szerokim gestem, jakby chcąc wyra – zić, że tego 
rodzaju 
poglądy prowadzą bardzo daleko... Zamierzał jeszcze coś dorzucić, ale w 
ostatniej chwili 
powstrzymał się i odszedł oznajmiając:
– Ja tu jeszcze wrócę.
Na schodach oświadczył Henrietcie, że za nic nie ręczy. Płuco jest poważnie 
naruszone, może 
nastąpić krwotok, który spowoduje natychmiastową śmierć.
Wróciwszy do pokoju Henrietta próbowała się uśmiechnąć, chociaż cios ugodził ją 
w samo 
serce. Czyż nie zdoła ocalić brata, zapobiec temu okropnemu losowi: wiecznej 
rozłące ich trojga, 
co się tu zeszli, tak żarliwie pragnący życia? Przez cały dzień nie opuściła 
pokoju: stara sąsiadka 
uprzejmie zatroszczyła się o jej sprawunki. I Henrietta zajęła swój posterunek 
na krześle obok 
łóżka.
Lecz owładnięty gorączkowym podnieceniem, Maurycy jął wypytywać przyjaciela, 
chciał 
wiedzieć, co się dzieje. Jan nie mówił wszystkiego, unikał szczegółów o 
wściekłej pasji, która 
w wyzwolonym Paryżu wzbierała przeciw dogorywającej Komunie. Od niedzieli 
wieczorem, 
w ciągu dwóch długich dni, mieszkańcy żyli w głębi swoich piwnic, pocąc się ze 
strachu, 
a w środę rano, kiedy mogli zaryzykować wyjście na miasto, widok skopanych ulic, 
szczątki, krew, 
a zwłaszcza straszliwe pożary – wszystko to wywoływało nastrój mściwego 
rozjątrzenia. Kara 
zapowiadała się bardzo surowa. Przeszukiwano domy, plutonom wyznaczonym do 
doraźnych 
egzekucji rzucano tłum schwytanych podejrzanych mężczyzn i kobiet. Od szóstej 
wieczór tego 
dnia armia wersalska panowała nad połową Paryża, od parku Montsouris do dworca 
Północnego. 
Ostatni zaś członkowie Komuny musieli schronić się na bulwarze Woltera, w 
merostwie XI 
okręgu.
Zapanowało milczenie. Przez otwarte okno Maurycy chłonął łagodne tchnienie nocy; 
po 
chwili, z oczyma zwróconymi w dal ku miastu wyszeptał: – Jednym słowem, to trwa, 
Paryż, się 
pali!
Była to prawda. Z zapadnięciem zmroku płomienie ukazały się na nowo i niebo 
czerwieniło 
się złowieszczym blaskiem. Po południu, kiedy z przeraźliwym hukiem eksplodowała 
prochownia 
w pałacu Luksemburskim, rozeszła się pogłoska, że Panteon runął w głąb katakumb. 
Zresztą przez 
cały dzień trwały pożary; paliły się Tuilerie i Pałac Rady Stanu, wielkimi 
kłębami dymiło 
Ministerium Skarbu. Z dziesięć razy trzeba było zamykać okno, aby uchronić się 
od chmary 
czarnych motyli, od nieustannego nalotu spalonych papierów, które gwałtowność 
ognia wzbijała 
ku niebu, skąd spadały z powrotem drobnym dżdżem; cały Paryż został nimi 
zasypany i zbierano 
je w promieniu dwudziestu mil – aż w Normandii.
Teraz płonęły nie tylko dzielnice zachodnie i południowe, lecz także domy na 
ulicy 
Królewskiej oraz zabudowania na skrzyżowaniu Czerwonego Krzyża z ulicą 
Notre-Dame-des-Champs. Cała wschodnia część miasta zdawała się objęta pożogą, 
olbrzymie 
ognisko ratusza zalegało horyzont jak gigantyczny płonący stos. I paliły się 
jeszcze jak pochodnie: 
Teatr Liryczny, merostwo IV okręgu, przeszło trzydzieści budynków na sąsiednich 
ulicach, nie 
licząc teatru „Porte-SaintMartin” na północy, który purpurowiał na uboczu jak 
podpalona sterta 
pośród mrocznych pól. Dokonywano indywidualnych aktów zemsty, być może też tu i 
ówdzie ze 
zbrodniczym wyrachowaniem niszczono zawzięcie całe pliki akt. Nie było już nawet 
mowy 
o obronie, o powstrzymaniu za pomocą pożarów zwycięskiego pochodu regularnych 
wojsk. Dął 
jedynie szaleńczy huragan. Pałac Sprawiedliwości, szpital Hôtel-Dieu, katedra 
Notre-Dame 
ocalały cudem. Niszczono dla samego niszczenia, aby zagrzebać starą, spróchniałą 
ludzkość pod 
popiołami olbrzymiej metropolii, w nadziei, że nowa społeczność odrodzi się 
szczęśliwa i czysta 
w samym sercu raju ziemskiego z pierwotnych legend.
– Ach, wojna! Ohydna wojna! – powiedziała półgłosem Henrietta patrząc na to 
miasto ruin, 
cierpienia i śmierci.
Czyż to nie był rzeczywiście ostatni i nieuchronny akt szaleństwa krwi, które 
zrodziło się na 
polach klęsk Sedanu i Metzu, epidemia zniszczenia wywołana oblężeniem Paryża, 
szczytowe 
przesilenie narodu w godzinie śmierci, pośród rzezi i ruiny?
Lecz Maurycy, nie spuszczając z oczu płonących w oddali dzielnic, powoli, z 
trudem wyjąkał:
– Nie, nie, nie potępiaj wojny!... Wojna jest dobra, spełnia swe dzieło...
Jan przerwał mu okrzykiem nienawiści i wyrzutu: – Do stu diabłów! Kiedy patrzę 
na ciebie 
i widzę, com uczynił... Przestań bronić wojny, to plugawa rzecz!
Ranny uczynił niewyraźny gest. – Och, ja!... Cóż to ma za znaczenie? Jest wielu 
innych!... 
Może taki upust krwi jest potrzebny. Wojna to życie, które nie może istnieć bez 
śmierci.
Chory zamknął oczy, osłabiony wysiłkiem, jaki go kosztowało wypowiedzenie tych 
kilku słów. 
Henrietta dała Janowi znak, by nie dyskutował. W niej samej wzbierała fala 
gniewu, protestu 
przeciw ludzkiemu cierpieniu – mimo jej spokoju, niewiasty słabej a tak dzielnej, 
o jasnym 
wejrzeniu, w którym odżywała heroiczna dusza dziadka, bohatera napoleońskich 
legend.
Upłynęły dwa dni – czwartek i piątek – wśród tych samych pożarów i tych samych 
rzezi. 
Kanonada nie ustawała; baterie na Montmartre, opanowane przez armię wersalską, 
bez przerwy 
ostrzeliwały pozycje artyleryjskie nieprzyjaciela rozmieszczone w Belleville i 
na P?re-Lachaise; 
konfederaci bili na oślep w Paryż; pociski padły na ulicę Richelieu i plac 
Vendome. Wieczorem, 
dwudziestego piątego, cały lewy brzeg był w rękach wojsk regularnych. Ale na 
prawym barykady 
na placach Château-d’Eau i Bastylii wciąż jeszcze się opierały. Były tam dwie 
prawdziwe twierdze 
bronione straszliwym, nieustannym ogniem. O zmierzchu, podczas bezładnego 
odwrotu ostatnich 
członków Komuny, Delescluze wziął laskę i spacerowym krokiem przeszedł spokojnie 
aż do 
barykady zamykającej bulwar Woltera gdzie przeszyty kulami poległ jak bohater. 
Nazajutrz, 
dwudziestego szóstego, już o świcie Château-d’Eau i Bastylia zostały zdobyte 
szturmem. 
Komunardzi zajmowali już tylko La Villette, Belleville i Charonne – coraz mniej 
liczni, stanowiąc 
zaledwie garstkę mężnych, zdecydowanych umrzeć. I przez dwa dni jeszcze stawiali 
opór walcząc 
zaciekle.
W piątek wieczorem, gdy Jan wymykał się z placu Carrousel, aby wrócić na ulicę 
des Orties, 
stał się świadkiem doraźnej egzekucji u wylotu ulicy Richelieu; widok ten wywarł 
na nim 
wstrząsające wrażenie. Od dwóch dni działały dwa sądy wojenne: jeden w pałacu 
Luksemburskim, 
gdzie skazańców rozstrzeliwano w ogrodzie, drugi – w teatrze „Châtelet”, skąd 
wleczono ich aż do 
koszar Lobau; stale dyżurujące plutony egzekucyjne rozwalały ich na dziedzińcu 
wewnętrznym, 
z bardzo bliskiej odległości. Tam zwłaszcza rzeź była straszliwa: skazani na 
podstawie poszlak, 
mężczyźni, prawie dzieci, w butach wojskowych, z rękami czarnymi od prochu; 
ludzie niewinni, 
fałszywie zadenuncjowani, ofiary osobistych porachunków, rozpaczli – wie 
krzyczący wyjaśnienia, 
których nie słuchano; gromady wpychane bezładnie pod lufy karabinów – tylu na 
raz 
nieszczęśliwych, że nie starczało kul dla wszystkich i trzeba było kolbami 
dobijać rannych. Krew 
płynęła strugami, od rana do wieczora wózki zabierały trupy. I w całym zdobytym 
mieście, 
zależnie od przypadkowych wybuchów mściwej zaciekłości, odbywały się inne 
egzekucje – przed 
barykadami, pod murami bezludnych ulic, pod cokołami pomników. Na taką właśnie 
scenę natknął 
się Jan: mieszkańcy dzielnicy prowadzili jakąś kobietę i dwóch mężczyzn na 
posterunek przy 
Teatrze Francuskim. Mieszczanie okazywali się okrutniejsi od żołnierzy. 
Dzienniki, które zaczęły 
znowu wychodzić, podżegały do eksterminacji. Cały ten sfanatyzowany tłum ze 
szczególną 
zażartością występował przeciw kobiecie, jednej z owych podpalaczek, które 
budziły przerażenie 
w obłąkanych umysłach, jednej z tych, co to się włóczą wieczorami pod 
mieszkaniami bogaczy, 
aby ciskać do piwnic bańki z płonącą naftą. Krzyczano, że kobietę tę zdybano 
przykucniętą przed 
piwnicznym okienkiem na ulicy Św. Anny. I mimo jej protestów i łkań wepchnięto 
ją wraz 
z dwoma mężczyznami na dno nie zasypanej jeszcze fosy przy barykadzie i 
wszystkich troje 
rozstrzelano w tej czarnej jamie, niczym wilki schwytane w sidła. Przechodnie 
przyglądali się 
ponurej scenie, jakaś dama przystanęła wraz z mężem, a piekarczyk niosący tort 
do jednego 
z sąsiednich domów gwizdał myśliwską piosenkę.
Gdy Jan, wstrząśnięty do głębi, przyśpieszył kroku, by czym prędzej dojść do 
ulicy des Orties, 
tknęło go nagle wspomnienie. Czy to nie był Chouteau, dawny żołnierz z jego 
sekcji, ten człowiek, 
którego tam widział, jak odziany w szacowną bluzę robociarską asystował przy 
egzekucji, gestem 
dając wyraz aprobacie? Jan dobrze znał koleje jego życia, jego rolę zdrajcy, 
złodzieja i mordercy! 
Przez chwilę wahał się: czy nie zawrócić, aby go zdemaskować, kazać na miejscu 
rozstrzelać, na 
ciałach tamtych trojga. Och, jakie to bolesne! Najbardziej winni uchodzą 
sprawiedliwości 
paradując bezkarnie w pełnym blasku dnia, podczas gdy niewinni gniją w ziemi!
Henrietta, usłyszawszy kroki na schodach, wyszła na podest.
– Niech pan będzie ostrożny! Maurycy jest dzisiaj niezwykle rozdrażniony... 
Doktor już był; 
odebrał mi wszelką nadzieję.
Istotnie Bouroche potrząsał głową, nie mogąc jeszcze nic przyrzec. Być może, 
mimo wszystko, 
młodość chorego wyjdzie zwycięsko z powikłań, jakich się obawiał lekarz.
– A, to ty – powiedział gorączkowo Maurycy, skoro tylko spostrzegł Jana. – 
Czekałem na 
ciebie; co się dzieje? Dokąd zaszły sprawy?
Zmusił siostrę do otwarcia okna i wsparty plecami o poduszkę wskazywał miasto, 
które, już 
poczerniałe, teraz na nowo oświetlał odblask żaru.
– No? znów się zaczyna, co? Paryż płonie, tym razem cały Paryż!
Po zachodzie słońca od palącego się Spichrza Obfitości zajęły się dalekie 
dzielnice w górnym 
biegu Sekwany. W Tuileriach, w gmachu Rady Stanu widocznie zawaliły się stropy, 
wzmagając 
pożar, gdyż płomienie i snopy iskier wydobywały się na zewnątrz. Wiele domów, 
zdawało się już 
wypalonych, poczęło znowu płonąć. Od trzech dni z zapadnięciem zmroku miasto 
wydawało się 
na nowo objęte ogniem – jak gdyby ciemności rozdmuchiwały jeszcze czerwone 
głownie, 
ożywiając je i rozsiewając na cztery strony świata. Ach, to piekielne miasto 
rozświetlające swymi 
potwornymi pochodniami noce krwawego tygodnia! I owej nocy, kiedy paliły się 
doki La Villette, 
światło nad tą olbrzymią metropolią było tak jaskrawe, iż można było sądzić, że 
istotnie tym razem 
jest podpalone ze wszystkich stron, ogarnięte i zalane płomieniami. Na krwawym 
podniebiu 
czerwone dzielnice toczyły w nieskończoność falę rozżarzonych dachów.
– To koniec – powtórzył Maurycy. – Paryż się pali! Podniecał się tymi słowami, 
powtarzanymi 
po dwadzieścia razy,
opanowany gorączkową potrzebą mówienia po trzydniowym okresie ciężkiej senności 
i milczenia.
Ale usłyszawszy tłumione łkanie odwrócił głowę.
– Jak to, siostrzyczko! To ty, taka dzielna, płaczesz, dlatego że ja mam 
umrzeć?...
Przerwała mu okrzykiem:
– Ależ ty nie umrzesz!
– Owszem, owszem, to lepiej, tak trzeba!... Och, cóż, niewielka to będzie strata! 
Przed wojną 
sprawiłem ci tyle trosk, tak bardzo eks – ploatowałem twoje serce i sakiewkę!... 
Wszystkie te 
głupstwa, wszystkie te szaleństwa, jakie popełniłem, ile by się skończyły... kto 
wie? Więzienie... 
rynsztok...
Znów mu przerwała porywczo:
– Cicho! Przestań!... Odkupiłeś wszystko! Umilkł na chwilę. Zamyślił się.
– Kiedy umrę... tak... może... Ach, mój stary Janie, w każdym razie 
wyświadczyłeś nam 
wszystkim nie lada przysługę, jakeś mnie dźgnął bagnetem.
Lecz i Jan, z oczyma nabrzmiałymi łzami, zaprotestował:
– Nie mów tak! Czy chcesz, bym sobie łeb roztrzaskał o ścianę? Maurycy z żarem 
ciągnął:
– Przypomnij sobie tylko to, coś mi powiedział nazajutrz po bitwie pod Sedanem: 
twierdziłeś, 
że czasami dobrze jest otrzymać tęgi policzek... I dodałeś, że kiedy się ma 
zgangrenowaną 
kończynę, lepiej jest widzieć ją na ziemi, odciętą uderzeniem siekiery, aniżeli 
zdychać z tego jak 
od zarazy... Nieraz rozważałem te słowa, odkąd znalazłem się sam, zamknięty w 
tym Paryżu 
szaleństwa i niedoli... Otóż ja jestem tą, chorą kończyną, którą ty odciąłeś...
Jego uniesienie rosło. Już nawet nie słuchał perswazji Henrietty i Jana. I 
ciągnął dalej swą 
gorączkową przemowę obfitującą w symbole, we wspaniałe obrazy. Zdrowa część 
Francji, ta 
roztropna, stateczna, chłopska, ta, co pozostała najbliżej ziemi, usuwała część 
chorą, 
wykoślawioną, zepsutą przez Cesarstwo, wykolejoną chorobliwymi rojeniami i 
użyciem – i trzeba 
było krajać własne żywe ciało. Ale ta krwawa kąpiel była potrzebna, potrzebny 
upust krwi 
francuskiej, straszliwe całopalenie, żywa ofiara wśród oczyszczających płomieni. 
Teraz ta 
Kalwaria była już przebyta – aż do ostatniej stacji, ukrzyżowany lud pokutował 
za swe winy i miał 
się odrodzić.
– Janie, mój stary, ty jesteś prosty i mocny. Idź, idź, weź łopatę, weź kielnię! 
Przewracaj skiby 
i odbuduj dom!... A co do mnie... ha! Dobrześ czynił obalając mnie, ponieważ 
byłem wrzodem 
przywierającym do twych kości.
Majaczył jeszcze, usiłował się dźwignąć, oprzeć się na parapecie okiennym.
– Paryż się pali, nic nie zostanie... Och, ten płomień, który usuwa wszystko, 
który wszystko 
leczy – ja go pragnąłem! Tak! On wykony – wa dobrą robotę... Pozwólcie mi zejść, 
pozwólcie 
dokończyć dzieła ludzkości i wolności...
Jan z największym trudem, ułożył go z powrotem na łóżku, podczas gdy Henrietta, 
łkając, 
mówiła mu o ich dzieciństwie, błagała, by się uspokoił w imię ich miłości. A nad 
ogromną stolicą 
odblask pożogi wzmógł się jeszcze, morze płomieni zdawało się ogarniać mroczną 
dal widnokręgu, 
niebo podobne było do sklepienia olbrzymiego piecowiska rozgrzanego do 
czerwoności. A w tej 
rudawej poświetli gęste dymy dobywające się z budynku Ministerium Skarbu, które 
paliło się od 
półtorej doby bez płomienia, zbierały się wciąż w ciemną leniwą chmurę żałoby.
Nazajutrz, w sobotę, w stanie Maurycego nastąpiło raptowne polepszenie: był 
znacznie 
spokojniejszy, gorączka spadła i Jan ogromnie się ucieszył widząc Henriettę 
uśmiechniętą, snującą 
na nowo rojenia o ich przyszłości we troje – możliwej jeszcze szczęśliwej 
przyszłości, o której 
wolała bliżej nie mówić. Czy los okaże się łaskawy? Całe noce spędzała w tej 
izdebce, którą jej 
zabiegliwa słodycz kopciuszka, jej delikatna, cichutka krzątanina przenikały jak 
gdyby nieustanną 
pieszczotą. I tego wieczora Jan z przyjemnością zaprawioną lękliwym zdziwieniem 
zasiedział się 
w towarzystwie swych przyjaciół.
W ciągu dnia oddziały regularne zdobyły Belleville i Buttes-Chaumont. Jedynie 
cmentarz 
P?re-Lachaise, przekształcony w oszańcowany obóz, jeszcze stawiał opór. Jan 
uważał, że 
wszystko skończone, utrzymywał nawet, że nikogo już nie rozstrzeliwują. 
Opowiedział 
o gromadach jeńców, które kierowano w stronę Wersalu. Rano na bulwarze 
nadbrzeżnym spotkał 
właśnie jedną taką partię: mężczyźni w bluzach, w paltach, w koszulach; kobiety 
różnego wieku, 
jedne o zapadłych twarzach złośliwych wiedźm, inne w kwiecie młodości; dzieci 
zaledwie 
piętnastoletnie – tocząca się fala niedoli i buntu, którą w słonecznej poświacie 
żołnierze gnali 
naprzód, a mieszkańcy Wersalu, jak powiadano, witali wybuchami szyderczego 
śmiechu oraz 
uderzeniami lasek i parasolek.
Ale w niedzielę Jana ogarnęło przerażenie. Był to ostatni dzień obmierzłego 
tygodnia. Już od 
triumfalnego wschodu słońca w ten przejrzysty i ciepły świąteczny poranek wyczuł 
ostatni wstrząs 
agonii. Rozeszły się właśnie wieści o nowych rzeziach zakładników: o 
arcybiskupie, o proboszczu 
parafii Św. Magdaleny i innych rozstrzelanych w środę w więzieniu La Roquette; o 
dominikanach 
z Arcueil, do których w czwartek strzelano jak do zajęcy; wreszcie znowu o 
duchownych 
i żandarmach w liczbie czterdziestu siedmiu, których wymordowano w piątek na 
odcinku ulicy 
Haxo. Rozpętała się na nowo furia represji, wojsko zabijało masowo ostatnich 
ujętych jeńców. 
Przez całą tę piękną niedzielę nie ustawały salwy na dziedzińcu koszar Lobau, 
pełnym rzężeń, krwi 
i dymu. W La Roquette dwustu dwudziestu siedmiu nieszczęśliwców, zagarniętych na 
chybi trafi, 
zostało gromadnie straconych, rozsieczonych kulami. Na bombardowanym od czterech 
dni 
cmentarzu P?re-Lachaise, zdobytym w końcu mogiła po mogile, zawleczono sto 
czterdzieści 
osiem osób pod mur, którego tynk spłynął wielkimi czerwonymi łzami; a trzech 
rannych, którzy 
zdołali się wymknąć, schwytano ponownie i dobito. Iluż porządnych ludzi na 
jednego łotra wśród 
dwunastu tysięcy nieszczęśników, którzy życiem przypłacili Komunę? Podobno 
nadszedł 
w Wersalu rozkaz zaprzestania egzekucji. Ale zabijano nadal, nie zważając na nic: 
Thiers w swej 
czystej glorii wyzwoliciela kraju musiał zostać legendarnym mordercą Paryża, gdy 
natomiast 
żałosny bohater klęski pod Froeschwiller, marszałek Mac-Mahon, którego odezwa 
obwieszczająca 
zwycięstwo widniała na murach, był już tylko zdobywcą P?re-Lachaise. I 
rozsłoneczniony, 
wystrojony Paryż miał wygląd odświętny. Ulice na nowo zaroiły się ogromnym 
tłumem; ludzie 
przechadzali się z minami beztroskich gapiów, oglądając dymiące zgliszcza; matki 
trzymając za 
ręce roześmiane dzieci przystawały na chwilę i z zaciekawieniem przysłuchiwały 
się głuchemu 
odgłosowi salw, dobiegającemu z koszar Lobau.
W niedzielę pod wieczór, kiedy Jan wstępował na ciemne schody domu przy ulicy 
des Orties, 
straszne przeczucie ścisnęło mu serce. Wszedł i natychmiast ujrzał nieunikniony 
finał. Maurycy 
leżał na swym wąskim łóżku martwy, uduszony krwotokiem, którego obawiał się 
Bouroche. 
Pożegnalne purpurowe promienie słońca sączyły się przez otwarte okno. Dwie 
świece paliły się już 
na stole u wezgłowia śmiertelnego łoża. Obok zaś, szlochając, klęczała Henrietta 
w swych 
wdowich szatach, których nie porzuciła od czasu śmierci męża.
Usłyszawszy skrzypnięcie otwieranych drzwi uniosła głowę i wstrząsnęła się na 
widok 
wchodzącego Jana. On, zrozpaczony, pośpieszył ku niej, ujął jej dłonie, pragnąc 
połączyć w tym 
uścisku jej boleść ze swoją. Lecz poczuł, że drobne rączki drżą, a cala jej 
istota, wstrząśnięta 
i wzburzona, cofa się, odrywa od niego na zawsze. Czyż teraz wszystko między 
nimi nie było 
skończone? Dzielił ich grób Maurycego, grób bez dna. Jan ukląkł, łkając cichutko. 
Jednak po 
chwili milczenia Henrietta przemówiła:
– Byłam odwrócona plecami; trzymałam kubek z bulionem, kiedy krzyknął. Ledwo 
zdążyłam 
podbiec – już umierał, wołając mnie, przywołując pana także... w potoku krwi...
Jej brat... Boże! Jej Maurycy, którego uwielbiała, zanim jeszcze przyszedł na 
świat, odbicie jej 
duszy, ten brat, którego wychowała, którego ocaliła! Jej jedyne ukochanie, odkąd 
w Bazeilles 
ujrzała pod murem ciało swego biednego Weissa podziurawione kulami! Wojna 
zabierała jej tedy 
wszystko, wszystkie jej ukochania – pozostanie więc sama na świecie, owdowiała i 
osamotniona, 
nie mając nikogo, kto by ją kochał.
– Ach, przekleństwo! – wybuchnął Jan łkając. – To moja wina!... Mój drogi 
chłopaczek, dla 
którego byłbym oddał życie, a którego zamordowałem! Co z nami będzie? Czy mi 
pani kiedyś prze 
– – baczy?
W tym momencie spojrzenia ich spotkały się – i pozostali wstrząśnięci tym, co 
wreszcie mogli 
wyraźnie w nich wyczytać. Odżywała w pamięci przeszłość: głucha izdebka w 
Remilly, gdzie 
przeżyli dni tak smutne, a tak błogie. On odnajdywał swe marzenie – zrazu 
nieświadome, później 
ledwie sformułowane: wspólne życie, małżeństwo, domek, uprawa pola, które 
wystarczy do 
wyżywienia pary porządnych, skromnych ludzi. Teraz stawało się to żarliwym 
pragnieniem, 
niezłomnym przeświadczeniem, iż z taką właśnie kobietą, tak czułą, tak dzielną, 
życie stałoby się 
prawdziwie rajem. Ona zaś, której serca, niewinnego w swej nieświadomości, nawet 
nie musnęło 
podobne marzenie, przejrzała teraz jasno – i nagle wszystko zrozumiała. To 
odległe małżeństwo... 
ona sama go wtedy pragnęła bezwiednie. Kiełkujące ziarno wzrosło skrycie: 
kochała tego 
człowieka, w którego obecności początkowo doznawała jedynie pociechy. I 
spojrzenia ich 
powiadały to sobie – kochali się w tej chwili otwarcie, jedynie po to, by się na 
wieki pożegnać. 
Potrzebna była jeszcze ta ostatnia ofiara, ostatnie rozdarcie ich szczęścia – 
wczoraj możliwego, 
dziś rozwiewającego się, uniesionego falą krwi, z którą odeszło życie ich brata. 
Jan dźwignął się 
z wysiłkiem.
– Żegnaj!
Henrietta nieporuszona, klęczała wciąż na posadzce. – Żegnaj!
Ale Jan podszedł do ciała Maurycego. Spojrzał na przyjaciela, na to szerokie 
czoło, które 
wydawało się jeszcze większe, na wydłużoną, szczupłą twarz o martwych oczach, 
niegdyś nieco 
szalonych, w których szaleństwo zgasło. Chciałby go uściskać, swego drogiego 
chłopaczka – jak 
go tyle razy nazywał – i nie odważył się. Czuł się ociekający jego krwią, cofał 
się przed grozą 
przeznaczenia. Och, ta śmierć w chwili runięcia całego świata! W ostatnim dniu, 
kiedy 
dogorywały niedobitki Komuny, trzebaż było jeszcze i tej ofiary! Nieszczęsny 
człowiek, łaknący 
sprawiedliwości, odszedł w ostatnim drgnieniu mrocznego marzenia, unosząc z sobą 
wspaniały 
a potworny obraz zniweczonego starego społeczeństwa, Paryża spalonego, 
przeoranej 
i odchwaszczonej roli, by wyrosło na niej nowe, złote stulecie.
Jan, zatrwożony, odwrócił się w stronę Paryża. U schyłku tej tak pogodnej 
niedzieli ukośne 
słońce, tuż nad horyzontem, oświetlało ogromne miasto gorącym, czerwonym 
blaskiem. Rzekłbyś: 
słońce z krwi na bezkresnym morzu. Szyby tysiącznych okien lśniły jak zażegnięte 
podmuchem 
niewidzialnych miechów, dachy zapalały się niby pokłady węgla, płaty żółtych 
murów, wysokie 
gmachy o barwie rdzy płonęły z trzaskiem jak wiązki chrustu w ciszy wieczora. A 
czyż to nie była 
raca końcowa, olbrzymi bukiet purpury, cały Paryż spalający się jak stary suchy 
las, uchodzący 
z dymem w zawierusze iskier i płomieni? Pożary wciąż trwały, gęste rude dymy 
wzbijały się bez 
ustanku, słychać było ogromną wrzawę: może ostatnie rzężenia rozstrzeliwanych w 
koszarach 
Lobau, może wybuch radości kobiet i śmiechy dzieci, spożywających obiad na 
świeżym powietrzu 
po powrocie z miłej przechadzki, przed drzwiami handelku win? Wśród 
splądrowanych budynków, 
wśród okaleczonych ulic, wśród tylu ruin i cierpień życie wciąż się jeszcze 
głosiło w rozjarzeniu 
tego królewskiego zachodu słońca, podczas gdy się dopalał Paryż.
Wtedy Jan doznał niezwykłego wrażenia. Wydało mu się, że w tym
powolnym schyłku dnia, ponad tym miastem w płomieniach wschodzi jutrzenka. Był 
to jednak 
niewątpliwie ostateczny kres, ostatni zaciekły cios przeznaczenia, nagromadzenia 
takich klęsk, 
jakich nigdy dotych – czas naród nie poniósł: ciągłe porażki, utracone prowincje, 
miliardy do 
spłacenia, najstraszliwsza z wojen domowych skąpana we krwi, całe dzielnice 
zawalone gruzami 
i trupami; ani pieniędzy, ani godności, cała epoka do odbudowania! On sam 
zostawiał tam swoje 
rozdarte serce, Maurycego, Henriettę, swe szczęśliwe jutro zmiecione huraganem... 
A jednak 
ponad huczącym jeszcze żarowiskiem odradzała się wiecznie żywa nadzieja w głębi 
rozległych, 
pełnych władczego spokoju jasnych niebios. Było to niewątpliwe odmłodzenie 
niezniszczalnej 
przyrody, nieśmiertelnej ludzkości, odnowa przyobiecana temu, kto ufa i pracuje, 
drzewo 
wypuszczające świeży krzepki pęd – kiedy odrąbano spróchniały konar, którego 
zatrute soki kaziły 
listowie. Jan wśród łkań powtórzył:
– Żegnaj!
Henrietta nie podniosła głowy; twarz miała wciąż ukrytą w złożonych dłoniach.
– Żegnaj!
Spustoszone pole leżało odłogiem, szczątki spalonego domu poniewierały się na 
ziemi. I Jan 
w najgłębszej pokorze i żałości odszedł, odszedł w przyszłość, aby podjąć wielki 
i ciężki trud – 
trud odrodzenia całej Francji.