Joseph Conrad 

GASPAR RUIZ 

Les petites marionettes 
Font, font, font, 
Trois petits tours, 
Et puis s’en vont!
Nursery Rhyme 
Małe marionetki 
Zmieniają szyk,
Jeszcze trzy kółeczka, 
A potem – myk!
Rymy dziecięce 
PANNIE M.H.M. CAPES 
I 
Rewolucja wydobywa wiele dziwnych postaci z ukrycia, które w okresach 
niezakłóconego 
porządku społecznego jest zwykłym losem istnień prostych.
Niektóre jednostki stają się sławne dla swych występków i cnót czy też po prostu 
dla swych 
czynów, które chwilowo mogą mieć znaczenie; potem zapomina się o nich. Tylko 
imionom 
nielicznych przywódców dane jest przetrwać koniec zbrojnej walki, aby potem 
przejść do historii 
i znikłszy z żywej pamięci ludzkiej żyć nadal w książkach.
Imię generała Santierry dostąpiło tej zimnej, papierowo-atramentowej 
nieśmiertelności. Był to 
południowy Amerykanin z dobrej rodziny, a dzieła, które ukazały się za jego 
życia, zaliczały go do 
oswobodzicieli tej ziemi spod ciemięskich rządów hiszpańskich.
Długa ta wojna, prowadzona z jednej strony o niepodległość, z drugiej zaś o 
władzę, nabrała 
z biegiem lat i przy zmiennych kolejach losu dzikości i bezwzględności walki na 
śmierć i życie. 
Wszelkie uczucie miłosierdzia i litości zniknęło w powodzi namiętności 
politycznych. I, jak 
zwykle na wojnie, masy, które przy ostatecznym wyniku mają najmniej do zyskania, 
ucierpiały 
najwięcej, zarówno w osobach swych nieznanych przedstawicieli, jak i na ubogim 
siwym dobytku.
Generał Santierra rozpoczął służbę jako porucznik armii patriotycznej, 
stworzonej 
i dowodzonej przez sławnego San Martina, późniejszego zdobywcę Limy i 
oswobodziciela Peru. 
Właśnie odbyła się wielka bitwa nad brzegami rzeki Bio-Bio. Pomiędzy wziętymi do 
niewoli 
rozbitkami wojsk rojalistycznych był żołnierz nazwiskiem. Gaspar Ruiz. Jego 
ogromna postać 
i potężna głowa wyróżniały go wśród współjeńców. Osoba tego człowieka nie 
pozostawiała 
żadnych wątpliwości. Przed kilkoma miesiącami zniknął z szeregów armii 
republikańskiej po 
jednej z wielu potyczek, które poprzedziły wielką bitwę. Teraz, schwytany z, 
bronią w ręku wśród 
rojalistów, nie mógł oczekiwać innego losu jak tego tylko, że jako dezerter 
zostanie rozstrzelany.
Mimo to Gaspar Ruiz nie był dezerterem; nie posiadał on umysłu dość żywego, by 
ocenić 
dodatnie strony i niebezpieczeństwa zdrady. Dlaczego miałby przejść na stronę 
przeciwną? 
Właściwie wzięto go do niewoli, gdzie musiał cierpieć wiele braków i złe 
obchodzenie. Żadna 
z obydwu stron nie odznaczała się względnością wobec siwych przeciwników. 
Przyszedł więc 
w końcu dzień, kiedy kazano mu razem z innymi schwytanymi powstańcami maszerować 
w pierwszym szeregu oddziałów królewskich. W ręce wciśnięto mu muszkiet. Wziął 
go 
i maszerował. Wcale nie miał ochoty dać się zabić w sposób szczególnie okrutny 
za to, że nie 
wzbraniał się maszerować. Nie wiedział, co to jest bohaterstwo, ale miał zamiar 
rzucić muszkiet 
przy pierwszej sposobności. Tymczasem ładował i strzelał ze strachu, aby za. 
pierwszą oznaką 
niezadowolenia którykolwiek z niepłatnych oficerów króla hiszpańskiego nie 
strzelił mu w łeb. Te 
swoje prymitywne myśli próbował wytłumaczyć sierżantowi, komendantowi straży, 
strzegącej 
jego i około dwudziestu podobnych mu dezerterów, których razem skazano na 
rozstrzelanie.
Było to w czworoboku fortu, na tyle baterii, które panowały nad przystanią 
Valparaiso. Oficer, 
który stwierdzł jego tożsamość, odszedł nie zwracając uwagi na jego sprzeciwy. 
Los jego był 
przypieczętowany, ręce mocno związane na plecach, a całe ciało obolałe od 
licznych razów kija 
i kolby muszkietu, którymi popędzano ich przez całą bolesną drogę, ad miejsca 
pojmania do bramy 
fortu. Było to zresztą jedynym dowodem stałego zainteresowania, jakim więźniów 
darzyła eskorta 
w czasie czterodniowego pochodu przez słabo nawodnioną część kraju. Przy 
przechodzeniu 
nielicznych strumieni pozwalano im zaspokajać pragnienie, co czynili chłepcąc 
wodę skwapliwie 
jak psy. Wieczorem, gdy na postoju, skatowani na śmierć, padali na kamienisty 
grunt, rzucano 
pomiędzy nich parę ochłapów mięsa.
Gdy więc wczesnym rankiem stanęli w podwórzu kasztelu po wytężonym marszu 
całonocnym, 
gardło Gaspara Ruiza było wyschnięte, a usta wypełniał mu język wielki i wyschły.
Ale oprócz pragnienia nurtowała Gaspara Ruiza głucha złość, której co prawda nie 
potrafił dać 
właściwego wyrazu, gdyż jego siły umysłowe nie mogły żadną miarą równać się z 
jego siłą 
fizyczną. Inni skazańcy pospuszczali głowy uporczywie patrząc w ziemię. Lecz 
Gaspar Ruiz 
powtarzał nieustannie: „Dlaczego miałbym dezerterować do rojailistów? Dlaczego 
miałbym 
dezerterować? Powiedzcie mi, Estaban!”
Zwrócił się z tym do sierżanta, który przypadkowo pochodził z tej samej okolicy 
co on. Ale 
sierżant wzruszył tylko chudymi ramionami i nie zwracał więcej uwagi na basowy 
szept za swymi 
plecami. I rzeczywiście, trudno zrozumieć, dlaczego Gaspar Ruiz miałby 
dezerterować. Takim jak 
on nazbyt źle się wiodło, by mogli odczuć ujemne strony jakiejkolwiek formy 
rządu. Nie było 
żadnego powodu, dla którego Gaspar Ruiz miałby sobie życzyć, by utrzymało się 
panowanie króla 
hiszpańskiego. Ale równie miało troszczył się o jego upadek. Po stronie 
niepodległościowców 
znalazł się. w sposób bardzo zrozumiały a prosty. Pewnego poranku zjawiła się 
banda patriotów, 
otoczyła w oka mgnieniu rancho jego ojca, zakłuła psy i okulawiła tłustą krowę, 
wszystko wśród 
okrzyków: Viva la Libertad. Oficer ich po długim a orzeźwiającym śnie prawił o 
wolności 
z zapałam i wymownie. Gdy wieczorem odeszli biorąc najlepsze konie Ruiza-ojca w 
zamian za 
swe kulawe szkapy, Gaspar Ruiz poszedł z nimi, zachęcony do tego w sposób 
stanowczy przez 
wymownego oficera.
Niedługo potem zjawił się oddział wojsk rojalistycznych celem uspokojenia okręgu, 
spalił 
rancho, uprowadził resztę koni i bydła, a pozbawiwszy staruszków wszelkiego 
dobra ziemskiego 
zostawił ich siedzących pod krzakami, by mogli rozkoszować się bezcenną radością 
istnienia.
II 
Gaspar Ruiz, skazany na śmierć jako dezerter, nie myślał ani o swej wiosce 
rodzinnej, ani 
o rodzicach, dla których był zawsze dobrym synem, gdyż był człowiekiem łagodnego 
charakteru 
i wielkiej siły fizycznej. Praktyczne znaczenie tej ostatniej cechy dla jego 
ojca podnosiło to Jeszcze, 
że syn odznaczał się posłuszeństwem. Gaspar Ruiz był pokojowo usposobioną istotą.
Me teraz doprowadzono go do pewnego rodzaju głuchego buntu, gdyż bynajmniej nie 
miał 
ochoty zginąć śmiercią zdrajcy.
Nie był przecież zdrajcą. Raz jeszcze odezwał się do sierżanta:
– Wy wiecie, że nie zdezerterowałem, Estaban. Wiecie, że wraz z trzema innymi 
zostałem 
między drzewami, by powstrzymać nieprzyjaciela, gdy patrol ociekł.
Podporucznik Santierra, wówczas nieomal chłopak jeszcze, nieprzyzwyczajony do 
krwawych 
głupstw wojny, przystanął w pobliżu, jakby przyciągnięty widokiem tych, którzy 
mieli być 
rozstrzelani – „dla przykładu” – jak powiedział commandante. Z uśmiechem 
wyższości zwrócił się 
sierżant do młodego oficera, nie radząc nawet spojrzeć na jeńca:
– Dziesięciu ludzi nie wystarczyło, by go wziąć do niewoli, mi teniente. Poza 
tym trzej inni 
powrócili do oddziału, gdy się ściemniło. Dlaczegóżby on, nie ranny i z nich 
wszystkich 
nasilniejszy, nie mógł zrobić tego samego?
– Moja siła nic nie znaczy wobec jeźdźca z lassem – żywo zaoponował Gaspar Ruiz. 
– Z jakie 
pół mili ciągnął mnie za swym koniem.
Na to doskonałe wyjaśnienie sierżant tylko uśmiechnął się pogardliwie. Młody 
oficer odszedł 
szybko, aby odnaleźć swego commandante.
W chwilę potem adiutant wyszedł z kasztelu i przechodził tamtędy. Był to 
nieokrzesany 
cherlak, w obszarpanym mundurze, z głosem chrapliwym, a twarzą bezmyślną i żółtą. 
Od niego to 
dowiedział się sierżant, że skazańcy nie będą rozstrzelani przed zachodem słońca. 
Wobec tego 
prosił o wskazówki, co ma z nami robić do tego czasu.
Adiutant rozejrzał się gniewnie po dziedzińcu, potem wskazał na drzwi małej 
wartowni, 
podobnej nieco do celi więziennej, do której powietrze i światło dochodziło 
przez mocno 
zakratowane okno, i rzekł:
– Wsadźcie tam tych łajdaków.
Sierżant ścisnął silniej kij, który nosił z mocy swego urzędu, i wykonał rozkaz 
ochoczo 
i z zapałem. Gaspara Ruiza, który ruszał się powoli, począł okładać po głowie i 
plecach. Gaspar 
stał przez chwilę cicho pod gradem uderzeń, w zamyśleniu przygryzając wargi, 
jakby pochłaniał 
go jakiś skomplikowany proces myślowy, potem powoli (ruszył za innymi. Drzwi 
zamknięto, 
adiutant wziął klucz.
Gdy nadeszło południe, w nisko sklepionej izbie zapełnionej tak, że można się 
było udusić, 
gorąco stało się wprost nie do zniesienia. Więźniowie cisnęli się do okna 
błagając straż o kroplę 
wody; lecz żołnierze pozostawali w swych leniwych pozycjach rozłożywszy się pod 
ścianą, gdzie 
było jeszcze trochę cienia, strażnik zaś usiadłszy tyłem do drzwi palił 
papierosa i od czasu do czasu 
filozoficznie wznosił brwi. Gaspar Ruiz utorował sobie drogę do okna przy pomocy 
nieodpartej 
siły. Jego potężna pierś potrzebowała więcej powietrza niż inne; wielka twarz, 
wsparta brodą ma 
parapecie i przyciśnięta mocno do krat, wyglądała tak, jakby dźwigała na sobie 
wszystkie inne 
twarze cisnące się do powietrza. Jękliwe błaganie zmieniło się niebawem w 
rozpaczliwy wrzask, 
a gromadne wycie tych spragnionych ludzi sprawiło, że młody oficer, który 
właśnie przechodził 
przez podwórze, zmuszony był wprost krzyczeć, aby go usłyszano.
– Dlaczego nie dacie więźniom wody?
Sierżant usprawiedliwiał się z miną bolejącej niewinności, że przecież wszyscy 
skazani są ma 
to, by za kilka godzin umrzeć.
Porucznik Santierra tupnął nogą.
– Są skazami na śmierć, ale nie na tortury! – krzyknął. – Dajcie im natychmiast 
wody.
Pod wpływem widocznego gniewu porucznika żołnierze poczęli się krzątać, a 
wartownik 
podniósł muszkiet i stanął na baczność.
Gdy jednak znaleziono kilka dzbanków i napełniono je u studni, okazało się, że 
nie można ich 
padać przez kratę, ponieważ była zbyt gęsta. Wobec nadziei, że będzie można 
zaspokoić 
pragnienie, krzyki ludzi tratowanych w walce o to, by znaleźć się jak najbliżej 
okna, brzmiały 
rozdzierająco. Lecz gdy żołnierze, którzy podnieśli dzbany dla okna, bezradnie 
postawili je znów 
na ziemi, wrzaski z powodu doznanego zawodu stały się jeszcze straszniejsze.
Żołnierze armii niepodległościowej nie byli zaopatrzeni w manierki. Znalazł się 
mały kubek 
cynowy, ale samo zbliżanie go do okna stało się przyczyną takiego wycia bólu i 
wściekłości, 
wydobywającego się z niewyraźnej masy ciał za twarzami przywartymi w naprężeniu 
do krat, że 
porucznik Santierra zawołał:
– Me, nie! musicie im otworzyć, sierżancie!
Sierżant wzruszył ramionami i wyjaśnił, że nie ma prawa otworzyć drzwi, nawet 
gdyby miał 
klucz. Lecz klucza nie posiada. Adiutant garnizonu zabrał go. Ci ludzie robią 
zresztą zbyt wiele 
niepotrzebnego hałasu, gdyż po zachodzie słońca muszą tak czy owak umrzeć. 
Dlaczego nie 
rozstrzelano ich zaraz rano, tego nie rozumie.
Porucznik Samtierra gwałtownie odwrócił się plecami do okna. Na jego gorące 
przedstawienia 
commandante odłożył egzekucję. To ustępstwo zrobiono mu z uwagi na jego rodzinę 
oraz wysokie 
stanowisko jego ojca wśród przywódców partii republikańskiej. Porucznik 
Santierra miał nadzieję, 
że komenderujący generał przybędzie w godzinach przedpołudniowych do fortu, 
a w szlachetności swej mniemał, że naiwne jego wstawiennictwo skłoni tego 
surowego człowieka 
do ułaskawienia kilku przynajmniej więźniów.
Po d wpływem zmiany uczuć krok ten wydał mu się teraz karygodnym i próżnym 
mieszaniem 
się w nie swoje sprawy. Nagle uświadomił sobie, że generał nie będzie chciał 
nawet słuchać jego 
prośby. Nie mógł tych ludzi uratować i tylko ściągnął na siebie odpowiedzialność 
za cierpienia, 
przydane teraz do ich okrutnego losu.
– Idź zaraz i przynieś klucz od adiutanta – rzekł.
Sierżant potrząsnął głową z nieśmiałym uśmiechem, podczas gdy jego oczy zwrócone 
były 
w bok na twarz Gaspara Ruiza, który nieporuszony i milczący patrzał przez okno 
pod zwałem 
innych twarzy krzyczących, znędzniałych i wykrzywionych.
– Jaśnie wielmożny pan adiutant de Plaza – wyszeptał sierżant – odbywa właśnie 
sjestę.
A nawet gdyby on, sierżant, uzyskał teraz dostęp do niego, to jedynym 
spodziewanym 
wynikiem widzenia byłby fakt, iż wypędzono by mu kijami duszę z ciała za to, iż 
ważył się 
przeszkodzić jaśnie wielmożnemu panu adiutantowi w czasie odpoczynku. Tu zrobił 
przepraszający ruch, potem stanął wyprostowany jak kij, skromnie spoglądając na 
brązowe palce 
swych nóg.
Porucznik Santierra drżał z oburzenia, ale ociągał się. Piękna, okrągła twarz 
oficera, gładka jak 
u dziewczyny, płonęła wstydem bezradności, która go upokarzała. Bezwąsa górna 
warga drgała: 
zdawało się, że chwila jeszcze, a wybuchnie albo paroksyzmem wściekłości, albo 
łzami rozpaczy.
W pięćdziesiąt lat potem generał Santierra, czcigodny świadek czasów rewolucji, 
mógł jeszcze 
dokładnie przypomnieć sobie uczucia młodego porucznika. Odkąd zaprzestał jazdy 
konnej, 
a nawet chodzenie poza granicami własnego ogrodu stało mu się uciążliwe, 
największą 
przyjemnością generała było to, że mógł u siebie przyjmować oficerów 
cudzoziemskich armii, 
którzy przybywali do portu. Anglików, jako dawnych towarzyszy broni, lubił 
więcej od innych. 
Marynarze angielscy wszystkich stopni przyjmowali jego gościnność z 
zaciekawieniem, gdyż znał 
on lorda Cochrana, a na pokładzie patriotycznej floty, stojącej pod rozkazami 
tego znakomitego 
żeglarza, brał udział w odcięciu i operacjach blokadowych pod Callao – w jednym 
z najsławniejszych epizodów walk o niepodległość i najzaszczytniejszych kart 
angielskiej tradycji 
bojowej. Ten sędziwy weteran armii wolnościowej był doskonałym znawcą języków. A 
sposób, 
w jaki głaskał swą długą, białą brodę, ilekroć zabrakło mu francuskiego lub 
angielskiego słowa, 
nadawał wspomnieniom jego coś ze swobodnej godności.
III 
– Tak, moi przyjaciele – mawiał do swych gości – czegóż chcecie? Byłem młody, 
nie miałem 
doświadczenia, a mój stopień zawdzięczałem jedynie wielkiemu patriotyzmowi mego 
ojca, Panie 
świeć nad jego duszą. Czułem się niesłychanie upokorzony, nie tylko 
nieposłuszeństwem mego 
podwładnego, który, koniec końców, był odpowiedzialny za więźniów, ale tym, że 
będąc nieomal 
chłopcem bałem się pójść do adiutanta po klucz. Już przedtem dał mi się we znaki 
jego język 
rubaszny i złośliwy. Ponieważ był człowiekiem prostym i nie posiadającym żadnych 
zasług prócz 
zalet swej dzikości, dawał mi odczuć swą pogardę i niechęć od pierwszego dnia 
mego pobytu 
w batalionie, który stał w forcie. A upłynęło zaledwie czternaście dni! Chętnie 
byłbym spotkał się 
z nim z bronią w ręku, ale przed drażniącą brutalnością jego drwin wzdrygałem 
się.
Nie przypominam sobie, abym kiedykolwiek przedtem albo potem czuł się równie 
nędznie jak 
wówczas. Drażliwość moja dręczyła mnie tak, że pragnąłem, aby sierżant na 
miejscu skonał, by 
tępi żołnierze, wpatrujący się we armie, trupem padli, a nawet tych biedaków, 
którym za moim 
wstawiennictwem odroczono wykonanie wyroku, pragnąłem widzieć już nieżywych, 
gdyż nie 
mogłem bez wstydu spojrzeć im w oczy. Cuchnący żar niby oddech piekła wychodził 
z ciemnej 
izby, w której zamknięci byli więźniowie. Ci, którzy znajdowali się przy oknie, 
słysząc, co się 
dzieje, szydzili ze mnie w ostatniej rozpaczy; jeden z nich, niewątpliwie 
obłąkany, żądał 
nieustannie, bym kazał żołnierzom strzelać przez okno. Jego chorobliwa wymownosć 
rozdzierała 
mi serce, a nogi moje stały się ciężkie jak ołów. W pobliżu nie było żadnego 
wyższego oficera, do 
którego mógłbym się zwrócić. Nie mogłem zdobyć się nawet na tyle energii, by 
odejść.
Zdrętwiały od wyrzutów sumienia, stałem obrócony tyłem do okna. Proszę nie 
wyobrażać 
sobie, że trwało to długo. Ile to trwać mogło? Minutę? Jeśli czas ten mierzyć 
cierpieniem 
duchowym, to chyba sto lat, dłużej, niż wynosi całe moje życie od tego czasu. 
Nie, na pewno nie 
trwało to nawet minuty. Ochrypły ryk zamierał nieszczęśliwcom w wyschniętych 
gardłach; nagle 
rozległ się głos mówiący spokojnym szeptem. Głos ów wzywał mnie, bym się 
odwrócił.
Głos ten, se?ores, wychodził z ust Gaspara Ruiza. Nie mogłem widzieć jego ciała: 
kilku 
współwięźniów wlazło mu na plecy, a on trzymał ich na sobie. Mrużył oczy nie 
patrząc na mnie. 
Wydawało się, że to oraz ruch jego warg było wszystkim, co mógł zrobić 
przywalony takim 
ciężarem. Gdy się odwróciłem, głowa ta, która zdała się nadludzka, gdy pod 
zwałem innych głów 
wsparła się brodą na parapecie, zapytała mnie, czy rzeczywiście chcę ugasić 
pragnienie więźniów.
Odparłem żywo: „Tak, tak!”, i podszedłem bliżej okna. Byłem jak dziecko i nie 
wiedziałem, 
co z tego wyniknie. Pragnąłem tylko, alby ktoś dodał mi otuchy w mej bezradności 
i cierpieniu.
– Czy może wasza wielmożność, se?or teniente, uwolnić ręce moje z więzów? – 
zapytał mnie 
Gaspar Ruiz.
Rysy jego nie wyrażały ani Obawy, ani nadziei; ciężkie powieki przysłaniały mu 
oczy, 
a wzrok przechodził tuż obok mnie, w głąb podwórzy Odpowiedziałem, jąkając się, 
jak w złym 
śnie:
– Czego chcesz? Jak mogę się dostać do więzów na twych rękach?
– Spróbuję, co będę mógł zrobić – odparł; i nagle ta wielka, nieruchomo patrząca 
głowa 
poruszyła się, a wykrzywione twarze, cisnące się w oknie, runęły w dół i 
zniknęły. Jednym ruchem 
strząsnął z siebie cały ciężar – taka była jego siła.
Ale nie tylko strącił ich z siebie, lecz uwolnił się od ich naporu i na chwilę 
znikł mi z oczu. 
Przez jakiś czas w oknie nie było nikogo. On tymczasem rozbijał się wewnątrz, a 
kopiąc 
i potrącając barkami, robił dla siebie wolne miejsce w ten jedyny dostępny mu 
sposób, gdyż ręce 
miał związane na plecach.
W końcu odwrócił się tyłem do okna i przez kratę wyciągnął do mnie swoje ręce, 
wielokrotnie 
okręcone liną. Ręce te, opuchniętej z nabrzmiałymi żyłami, były ogromne i 
nieforemne. 
Widziałem jego pochylone plecy. Były bardzo szerokie. Głos jego podobny był do 
pomruku byka.
– Tnij, se?or teniente! Tnij!
Wyciągnąłem szablę, którą nowa, nieskalana klinga nie pełniła dotąd żadnej 
służby, 
i przeciąłem liczne zwoje skórzanego stryka. Czyniłem to nie zdając sobie sprawy, 
dlaczego i po 
co to robię, lecz jakby pod wpływem wiary w tego człowieka.
Sierżant wykonał ruch, jakby chciał krzyczeć, ale zdumienie pozbawiło go głosu, 
stał więc 
z otwartymi ustami, jak gdyby nagle zidiociał.
Włożyłem szablę do pochwy i zwróciłem się do żołnierzy. Miejsce ich zwykłej, 
tępej 
martwoty zajął wyraz przerażonego oczekiwania. Słyszałem głos Gaspara Ruiza, 
który krzyczał 
wewnątrz, ale słów jego zrozumieć nie mogłem. Przypuszczam, iż to, że miał ręce 
wolne, 
podniosło znacznie jego siły; mam na myśli duchowy wpływ., jaki na ludzi 
ciemnych ma 
wyjątkowa siła fizyczna. W rzeczywistości bowiem nie należało go się obawiać 
więcej niż 
przedtem, gdyż odrętwienie ramion i rąk musiało potrwać czas jakiś.
Sierżant odzyskał wreszcie mowę.
– Święci niebiescy! – zawołał – będzie nam potrzeba konnego z lassem, aby go 
znów 
unieszkodliwić, gdy przyjdzie go prowadzić na miejsce stracenia. Nic, tylko 
wprawny enlazador 
na dobrym koniu może dać mu radę. Pan porucznik był łaskaw zrobić coś bardzo 
niemądrego!
Mc nie mogłem mu na to odpowiedzieć. Sam byłem tym zaskoczony, a teraz czułem 
dziecinną 
ciekawość, co z tego wyniknie. Ale sierżant myślał o trudnościach przy 
obezwładnianiu Gaspara 
Ruiza, gdy przyjdzie czas, by „dać przykład”.
– A może – niespokojnie ciągnął sierżant – będziemy musieli go zastrzelić, jeśli 
się wyrwie, 
gdy otworzy się drzwi?
Chciał rozwodzić się dalej na temat swych obaw o właściwe wykonanie wyroku, ale 
przerwał 
to nagłym okrzykiem, po czym jednemu z żołnierzy wyrwał z rąk muszkiet i stanął 
w oczekiwaniu 
ze wzrokiem utkwionym w okno.
IV 
Gaspar Ruiz wylazł na parapet a usiadł tam oparłszy nagi o gruby mur i 
podniósłszy nieco 
kolana. Okno nie było dostatecznie szerokie, by nogi jego mogły się na nim 
pomieścić w całej swej 
długości. W pomieszaniu wydawało mi się, że chce mieć całe okno dla siebie. 
Wyglądał tak, jakby 
chciał zająć wygodną pozycję. Nikt z przebywających wewnątrz nie ważył się 
zbliżyć do niego, 
odkąd mógł bić rękami.
– Por Dios! – zamruczał sierżant za mną. – Zaraz strzelę mu w łeb i będzie 
wszystkiemu 
koniec. Przecież on jest skazany.
Na to gniewnie spojrzałem na niego.
– Generał nie zatwierdził jeszcze wyroku – rzekłem, chociaż wiedziałem doskonale, 
że są to 
puste słowa. Wyrok nie potrzebował zatwierdzenia. – Nie macie prawa strzelać do 
niego, jak długo 
nie próbuje uciekać – dodałem mocnym głosem.
– Ale, sangre de Dios! – ryknął sierżant i przyłożył muszkiet do ramienia – on 
chce uciekać. 
Patrzcie!
Lecz ja, jakby Gaspar Ruiz rzucił był czar na mnie, podbiłem muszkiet, a kula 
przeleciała 
gdzieś nad dachami. Sierżant postawił broń na ziemi i wytrzeszczył oczy. Mógł 
żołnierzom 
rozkazać strzelać, ale nie uczynił tego. A gdyby był to uczynił, to zdaje mi się, 
że wówczas by go 
nie usłuchano.
Z nogami wspartymi o grube mury, obejmując żelazną kratę owłosionymi rękami, 
Gaspar 
siedział cicho. Przez jakiś czas nic się nie działo. Ale nagle zaświtało nam, że 
prostuje swe 
pochylone plecy i kurczy ramiona. Wargi jego wykrzywiły się ukazując zęby. A 
potem, ujrzeliśmy, 
jak kuta sztaba żelazna poczęła wyginać się powoli pod naporem tego ciśnienia. 
Słońce oświecało 
całą jego skręconą i nieruchomą postać. Na czoło wystąpiły mu krople potu niby 
rosa. Gdy 
patrzałem, jak sztaba wygina się, zauważyłem, że pod paznokciami wystąpiło mu 
nieco krwi. 
W końcu przystanął. Jakiś czas siedział zupełnie skręcony, potem zwiesił głowę i 
leniwie spojrzał 
na zwróconą do góry powierzchnię swych ogromnych dłoni. Zdawało się niemal, że 
zasnął. Nagle 
zerwał się i usiadł na parapecie w przeciwnym kierunku, a wsparłszy stopy bosych 
nóg o inną 
sztabę środkową, wygiął i tę, lecz w przeciwną stronę niż pierwszą.
Tak wielka była jego siła, że tym razem uwolniła mnie od bolesnych moich myśli. 
Ale on 
wyglądał tak, jakby niczego nie dokonał. Pominąwszy zmianę pozycji, by móc użyć 
nóg, co 
wszystkich nas zaskoczyło swą nagłością, we wspomnieniu moim pozostało wrażenie 
nieruchomości. Ale sztaby były wygięte bardzo szeroko. Teraz mógł wyjść, gdyby 
zechciał; lecz 
on opuścił nogi do środka, spojrzał przez ramię i skinął na żołnierzy:
– Podajcie wadę – rzekł. – Dam wszystkim pić.
Usłuchano go. Przez chwilę zdawało mi się, że człowiek i dzbanek znikną 
zmiażdżeni 
impetem rozwścieczenia. Myślałem, że zębami ściągną go na dół. I rzeczywiście, 
nastąpił szturm, 
ale on trzymał dzbanek wysoko na piersi i tylko nogami odpierał atak tych 
nieszczęśliwców. Za 
każdym uderzeniem odbiegali w kąt wyjąc z bólu, a żołnierze patrzyli w okno i 
zanosili się od 
śmiechu.
Wszyscy śmiali się trzymając się za boki, tylko sierżant zrzędził posępnie. 
Obawiał się, że 
więźniowie zbuntują się i wydostaną z aresztu, co dałoby zły przykład. Ale tego 
nie należało się 
obawiać, a ja sam stałem przy oknie z wyciągniętą szablą. Gdy wreszcie siła 
Gaspara Ruiza 
uspokoiła ich dostatecznie, przystępowali jeden po drugim, wyciągali szyję, 
przykładali usta do 
dzbanka, który tan osiłek nachylał im, trzymając go na kolanach z szczególnym 
wyrazem litości, 
przychylności i współczucia. Przyczyną tego wyglądu dobroczyńcy była oczywiście 
jego troska 
o to, by nie rozlewano wody, jak też jego siedząca pozycja na parapecie; bo 
jeżeli który z nich na 
dłużej przywarł ustami do brzegu dzbanka, mimo że Gaspar Ruiz poiwiedział: „ 
miałeś dosyć”, 
wówczas nie było nic z delikatności czy litości w kopnięciu, które odrzucało 
natręta, wyjącego 
i bezsilnego, daleko w głąb więzienia, gdzie powalił jeszcze dwu albo trzech 
innych, zanim sam 
upadł. Cisnęli się do niego bez przerwy, jakby chcieli studnię wypić do dna, 
zanim pójdą na śmierć; 
ale żołnierze tak się bawili systematycznością Gaspara Ruiza, że chętnie 
przynosili wodę pod 
okno.
Gdy adiutant wyszedł po sjeście, było z powodu całej tej sprawy trochę krzyku, 
możecie być 
tego pewni. A co najgorsze, że generał, którego oczekiwaliśmy, w dniu tym nie 
przybył do 
twierdzy.
Goście generała Santierry wyrażali zgodnie swe ubolewanie, że człowiek takiej 
siły cielesnej 
i cierpliwości nie został uratowany.
– Moje wstawiennictwo nie uratowało go – rzekł generał. – Więźniowie zostali 
wyprowadzeni 
na stracenie na jakie pół gadziny przed zachodem słońca. Wbrew obawom sierżanta 
Gaspair Ruiz 
nie robił żadnych trudności. Nie potrzeba było jeźdźca z lassem, alby go 
obezwładnić, jakby był 
dzikim bykiem z prerii. Przypuszczam, że mając ręce wodne maszerował razem z 
innymi, którzy 
byli związani. Nie widziałem tego. Nie byłem przy tym. Skazano mię na areszt aa 
mieszanie się do 
służby wartowniczej przy więźniach. O zmroku, gdy smutny siedziałem w swej 
kwaterze, 
usłyszałem trzy salwy i pomyślałem sobie, że nigdy już nie usłyszę o Gasparze 
Ruizie. Zginął wraz 
z innymi. Mimo to dane nam było jeszcze słyszeć o nim, chociaż sierżant 
przechwalał się, że 
szablą ciął go w szyję, gdy pod stosem trupów, nieżywy czy konający, leżał 
twarzą do ziemi. 
Zrobił to, jak twierdził, dlatego, aby już na pewno uwolnić świat od tak 
niebezpiecznego zdrajcy.
Muszę wyznać wam se?ores, że o tym silnym człowieku myślałem z wdzięcznością i 
pewnego 
rodzaju podziwem. Siły swojej używał rzetelnie, gdyż w sercu jego nie mieszkała 
dzikość, która 
odpowiadałaby jego sile cielesnej.
V 
Gaspar Ruiz, który bez trudu mógł wyginać masywne kraty więzienne, został wraz z 
innymi 
wyprowadzony na masową egzekucję. „Każda kula ma swój cel”, powiada przysłowie. 
Cała 
wartość przysłów polega na ich trafnej i obrazowej wyrazistości. Ich moc 
przekonywająca opiera 
się na zdolności zadziwiania nas. Innymi słowy, zostajemy wyprowadzeni z 
równowagi 
i przekonani za pomocą pewnego rodzaju wstrząsu. Uderza nas forma – nie treść. 
Przysłowia są 
sztuką, tanią sztuką. Ogółem biorąc, nie są one prawdziwe; zdarza się nieraz, że 
są po prostu 
banalne, jak na przykład przysłowie: „Lepszy wróbel w garści, niż słowik na 
dachu”, lub „Na 
bezrybiu i rak ryba”; niektóre z przysłów są po prostu głupie, inne znów 
niemoralne. Jedno z nich, 
które zrodziło się w naiwnym sercu wielkiego ludu rosyjskiego: „Człowiek strzela, 
Pan Bóg kule 
nosi”, ma w sobie coś z pobożnego okrucieństwa i jest smętną odmianą 
powszechnego 
wyobrażenia o miłosiernym Bogu. Bo byłoby to najzupełniej nieodpowiednie zajęcie 
dla obrońcy 
biednych, uciśnionych i bezbronnych, gdyby na przykład skierował kulę w serce 
ojca.
Gaspar Ruiz nie miał dzieci, nie miał żony i nie wiedział, co to miłość. Zapewne 
nie rozmawiał 
nigdy z żadną kobietą oprócz swej matki i starej sługi. Murzynki, której 
pomarszczona skóra 
nabrała koloru popiołu, a chude ciało zgięło się we dwoje ze starości. Jeśli 
która z kul, 
wystrzelonych z muszkietów na piętnaście kroków, przeznaczona była specjalnie 
dla serca 
Gaspara Ruiza, to wszystkie ominęły cel. Tylko jedna urwała mu kawałek ucha, 
inna zaś strzęp 
ciała na ramieniu.
Czerwone i czyste słońce zapadało w ocean i ognistym wzrokiem patrzyło na 
ogromny wał 
Kordylierów, godnego świadka tego wspaniałego przygasania. Byłoby niezrozumiałe, 
gdyby 
patrzyło na podobnych do mrówek ludzi przy ich głupim, małoznacznym zajęciu, 
jakim jest 
zabijanie i mondowanie bliźnich z powodów, które pominąwszy że, ogółem biorąc, 
są dziecinne, 
są jeszcze niedostatecznie rozumiane. W każdym razie świeciło ono w plecy 
strzelającego 
oddziału i w twarze skazańców. Niektórzy padli na kolana, inni stali prosto, a 
nieliczni odwrócili 
głowy od linii podniesionych luf muszkietów. Gaspar Ruiz, najwyższy z nich 
wszystkich, stał 
prosto ze zwieszoną głową. Nisko stojące słońce oślepiło go nieco; on sam 
zaliczał siebie do 
nieżywych.
Upadł po pierwszej salwie. Upadł, gdyż był przekonany, że nie żyje. Ciężko 
zwalił się na 
ziemię. Siła upadku zdziwiła go. „Widocznie nie jestem zabity” – pomyślał, gdy 
usłyszał, jak na 
odgłos komendy pluton egzekucyjny znów ładuje broń. I wówczas po raz pierwszy 
zaświtała 
w nim nadzieja ratunku. Wyciągnąwszy sztywno członki, leżał pod ciężarem dwu 
ciał, które 
zwaliły się na niego padając na krzyż.
Gdy żołnierze dali trzecią salwę do prawie nieruchomego, stosu trupów, słońce 
znikło, 
a niemal w chwilę po ściemnieniu się oceanu noc zapadła na wybrzeża młodej 
republiki. Nad 
mrokiem nizin sterczały tylko ośnieżone szczyty Kordylierów, przez jakiś czas 
jeszcze 
karmazynowe i świecące. Przed powrotnym marszem do fortu żołnierze usiedli i 
poczęli palić.
Sierżant, już z własnego popędu, przechadzał się z obnażoną szablą wzdłuż 
szeregu trupów. 
Był to człowiek ludziki, patrzał więc, czy gdzie nie zadrga kto lub nie poruszy 
się jeszcze, a czynił 
to w tym miłosiernym zamiarze, by, w razie gdyby które z ciał dawało choćby 
najsłabsze oznaki 
życia, przebić je ostrzem swego oręża. Ale żadne z nich nie dało mu sposobności 
do wprowadzenia 
w czyn tych litosnych intencji. Żaden muskuł nie drgnął, nawet potężne ramiona 
Gaspara Ruiza, 
który, zalany krwią swych sąsiadów, udawał zabitego i starał się wyglądać 
bardziej nieżywe niż 
wszyscy inni.
Leżał twarzą do ziemi. Sierżant poznał go po jego kształtach, a że sam był 
człowiekiem 
małego wzrostu, patrzał z zazdrością i pogardą na tę wielką siłę, która tu 
leżała. Właśnie tego 
żołnierza nie znosił. Kierując się niejasną niechęcią wymierzył Gasparowi 
Ruizowi potężne cięcie 
w kark, może także i w tym mglisto uświadamianym sobie celu, by upewnić się o 
śmierci tego 
silnego człowieka, jak gdyby jego potężne ciało miało moc oprzeć się kulom. Gdyż 
sierżant nie 
wątpił, że Gaspar Ruiz został wielokrotnie podziurawiony kulami. Potem poszedł 
dalej, a po chwili 
odmaszerował wraz ze swymi ludźmi pozostawiając ciała krukom i sępom.
Gaspar Ruiz powstrzymał się od krzyku, chociaż zdawało mu się, że naraz odrąbano 
mu głowę; 
gdy się ściemniło, zrzucił z siebie trupy, które uciskały go swym ciężarem, i na 
czworakach 
wypełznął na równinę. Gdy jak ranny zwierz napił się w płytkim potoku do syta, 
wstał i chwiejąc 
się począł iść, z pustką w głowie i bez celu, jakby zabłąkany wśród gwiazd 
jasnej nocy. Wtem 
zdało mu się, że jakby z ziemi wyrósł przed mim mały domek. Potykając się wszedł 
do 
przedsionka i począł pięściami bić w drzwi. Z wnętrza nie wydostawał się ani 
jeden promyk. 
Gaspar Ruiz mógł był przypuszczać, że mieszkańcy uciekli, jak tylu innych z 
sąsiednich domów, 
gdyby nie głośne obelgi będące odpowiedzią na jego stukanie. W stanie 
gorączkowego osłabienia, 
w jakim się znajdował, ów gniewny krzyk wydawał mu się złudzeniem, jakby dalszym 
ciągiem 
piekielnego snu o niespodziewanym skazaniu na śmierć, o pragnieniu, jakie 
cierpiał, o salwach, 
które dano doń z odległości piętnastu (kroków, o swej głowie, nieomal odrąbanej.
– Otwórzcie drzwi! – krzyknął. – Otwórzcie, w imię Boże!
Rozsierdzony głos odskrzeczał mu z środka:
– Wejdź, wejdź. Dom ten do was należy. Cały kraj do was należy. Wejdź i zabierz 
go sobie.
– Na miłość boską – wyszeptał Gaspar Ruiz.
– Czy cały kraj nie należy do was, patriotów? – skrzeczał dalej głos po drugiej 
stronie drzwi. – 
Nie jesteś patriotą?
Gaspar Ruiz nie wiedział tego.
– Jestem ranny – rzekł bezwolnie.
Wewnątrz wszystko ucichło. Gaspar Ruiz stracił nadzieję, by go wpuszczono, i 
położył się 
w przedsionku tuż pod progiem. Było mu najzupełniej obojętne, co się z nim teraz 
stanie. Cała jego 
świadomość zdawała się koncentrować w karku, gdzie odczuwał straszliwy ból. Jego 
obojętność 
na to, jaki los go spotka, była szczera.
Dniało już, gdy ocknął się z gorączkowego półsnu; drzwi, do których pukał w nocy, 
były 
szeroko otwarte, a jakaś dziewczyna z rozłożonymi rękami stała w nich opierając 
się o odrzwia. 
Gaspar Ruiz leżał na wznak i patrzał na nią. Twarz jej była blada, ale oczy 
głębokie i ciemne; 
włosy jej opadały czerniąc się jak heban przy białych policzkach, a usta były 
pełne i czerwone. Za 
nią widać było inną głowę z długimi, siwymi włosami i chudą, starą twarzą oraz 
parę rąk, 
bojaźliwie przytulonych do podbródka.
VI 
– Znałem tych ludzi z widzenia – opowiadał generał Santierra swoim gościom przy 
stole. – 
Mam na myśli ludzi, u których Gaspar Ruiz znalazł schronienie. Ojciec był starym 
Hiszpanem, 
człowiekiem zasobnym, lecz zrujnowanym przez rewolucję. Jego posiadłości, dom w 
mieście, 
pieniądze i wszystko, co posiadał, skonfiskowano proklamacją, gdyż był 
nieprzejednanym 
wrogiem naszej niepodległości. Ongiś piastował wielce wpływowe stanowisko w 
radzie wicekróla, 
teraz nie miał znaczenia większego niż jego właśni niewolnicy murzyńscy, których 
nasza sławna 
rewolucja uczyniła wolnymi. Nie miał nawet środków, by uciec z kraju, jak to 
czynili inni 
Hiszpanie. Zapewne w czasie swej włóczęgi, pozbawiony mienia i ogniska domowego, 
obarczony 
jedynie życiem, które pozostawiła mu łaskawość Rządu Prowizorycznego, wszedł pod 
ten 
zmurszały dach, pokryty starą dachówką. Było to miejsce ustronne. Zdawało się, 
że nawet psa tu 
nie było. Dach był dziurawy, jakby przebiła go jedna albo dwie kule armatnie, a 
drewniane 
okiennice były grube i przez cały czas szczelnie zamknięte.
Droga moja wiodła nieraz ścieżką obok tego nędznego rancho. Co wieczór jeździłem 
z fortu 
do miasta, by wzdychać pod oknami pewnej damy, w której się wtenczas kochałem. 
Gdy się jest 
młodym, rozumiecie... Była ona dobrą patriotką, możecie mi dać wiarę. Caballeros, 
wierzcie mi 
lub nie, w tych czasach namiętności polityczne tak górowały nad wszystkim, że 
nie mogę 
wyobrazić sobie, bym mógł poddać się czarom kobiety o rojalistycznych 
przekonaniach!
Szept wesołego niedowierzania, obiegający stół, przerwał generałowi, który 
tymczasem 
gładził poważnie swą siwą brodę.
– Se?ores – zapewniał – rojalista był potworem dla naszych przeczulonych uczuć. 
Powiadam 
wam to, byście mnie nie podejrzewali o choćby najmniejszą słabość dla córki 
starego rojalisty. 
Poza tym uczucia moje, jak wiecie, zwracały się w innym kierunku. Lecz nie 
mogłem jej nie 
zauważyć w tych rzadkich wypadkach, gdy drzwi frontowe były otwarte, a ona stała 
w przedsionku.
Musicie wiedzieć, że ów stary rojalista był człowiekiem zupełnie obłąkanym. 
Niepowodzenie 
polityczne, całkowity upadek i ruina zmąciły mu umysł. Aby pokazać pogardę dla 
wszystkiego, co 
my, patrioci, moglibyśmy zrobić, udawał śmiech, gdy go uwięziono, gdy 
skonfiskowano jego 
dobra, gdy spalono jego domy, gdy wreszcie on i jago kobiety skazani zostali na 
nędzę. Zwyczaj 
śmiania się tak się w nim zakorzenił, że poczynał śmiać się i krzyczeć, ilekroć 
ujrzał kogoś 
nieznajomego. Tak wyglądało jego obłąkanie.
Ja nie dbałem, oczywiście, o wrzaski wariata kierując się uczuciem przewagi, 
jakie dało nam, 
Amerykanom, powodzenie naszej sprawy. Myślę, że pogardzałem nim rzeczywiście, 
gdyż był to 
stary Kastylijczyk, urodzony w Hiszpanii, i rojalista. Me były to z pewnością 
powody, dla których 
wolno mi było człowieka tego lekceważyć. Ale urodzeni Hiszpanie przez całe wieki 
okazywali 
wzgardę nam, Amerykanom, ludziom równie dobrego pochodzenia jak oni sami, i to 
jedynie 
dlatego, że byliśmy czymś, co oni nazywali kolonistami. Byliśmy upokorzeni, i 
naszą niższość pod 
dym względem społecznym dawano nam odczuć. Teraz na nas przyszła kolej. Słuszne 
więc było, 
że my, patrioci, okazywaliśmy obecnie te same uczucia; dlatego też ja, jako 
młody patriota, syn 
patrioty, pogardzałem starym Hiszpanem, a pogardzając nim lekceważyłem 
oczywiście jego 
wrzaski, chociaż nie były mi one do smaku. Inni nie byliby zapewne tak względni.
Zaczynał zazwyczaj głośnym krzykiem: „Widzę patriotę! Jeszcze jeden!”, gdy byłem 
jeszcze 
daleko od domu. Ton jego bezsensownych łajań, przeplatanych wybuchami śmiechu, 
był czasami 
przejmująco ostry, czasem zaś głęboki. Wszystko to razem było zupełnie wariackie; 
lecz ja 
uważałem za uwłaczające mej godności, by zatrzymać konia choć na chwilę lub 
przynajmniej 
spojrzeć na dom, jak gdyby obelżywe wrzaski tego człowieka, rzucane z 
przedsionka, obchodziły 
mnie mniej od warczenia jakiegoś kundla. Przejeżdżałem mimo zachowując zawsze 
wyraz dumnej 
obojętności na twarzy.
Niewątpliwie było to bardzo dostojnie, ale lepiej byłbym uczynił, gdybym miał 
oczy otwarte. 
Żołnierz w czasie wojny nigdy nie powinien mniemać, że jest kiedykolwiek poza 
służbą, 
szczególnie gdy chodzi o rewolucję, kiedy nieprzyjaciel nie stoi przed drzwiami, 
ale żyje niejako 
w twoim własnym domu. W takich czasach żarliwa namiętność przekonań przechodzi 
w nienawiść i rozluźnia więzy honoru i humanitarności u wielu mężczyzn, a 
delikatności 
i lękliwości u niejednej kobiety. Te zaś, gdy raz odrzucą wstydliwość i 
skromność właściwe ich 
płci, stają się, dzięki żywości swej inteligencji i gwałtowności swej 
bezlitosnej żądzy odwetu, 
niebezpieczniejsze od całego wojska zbrojnych olbrzymów.
Głos generała zabrzmiał donośniej, a wielka jego ręka dwukrotnie przesunęła się 
po siwej 
brodzie z wyrazem dostojnego spokoju.
– Si, se?ores! Kobiety umieją wznieść się na tafcie wyżyny poświęcenia, jakie 
niedostępne są 
nam, mężczyznom, albo spaść na samo dno poniżenia, niepojęte dla naszych męskich 
przesądów. 
Mówię o wyjątkowych kobietach, rozumiecie.
Wówczas jeden z gości zauważył, że nie spotkał kobiety, która by nie była zdolna 
do 
niesłychanego roz-wioju wówczas, gdy uczucia jej zostały z pewnych powodów 
wciągnięte w grę. 
„Ta wyższość w bezwzględności, czym górują nad nami – zakończył – czyni je 
bardziej 
interesującą częścią ludzkości.”
Generał, który do dygresji tej odniósł się poważnie, uprzejmie skinął głową.
– Si, si. Z pewnych powodów, być może... Są one w stanie sprowadzić całą masę 
nieszczęść 
w sposób najzupełniej nieoczekiwany. Bo któż mógłby był przypuścić, że ta 
dziewczyna, córka 
zrujnowanego rojalisty, który życie swe zawdzięczał tylko pogardzie 
nieprzyjaciół, będzie mogła 
szerzyć śmierć i spustoszenie w dwu kwitnących, prowincjach, a jeszcze w 
godzinie Zwycięstwa 
da przywódcom rewolucji tyle przyczyn do poważnych obaw!
Tu przerwał, aby dziwność tego faktu przeniknęła nas do głębi.
– Śmierć i spustoszenie? – szepnął ktoś zdziwiony. – To dziwne!
Stary generał rzucił okiem w tym kierunku, skąd doszedł go szept, po czym 
ciągnął dalej:
– Tak. Tak jest: Wojnę – nieszczęście. Ale sposoby, do jakich uciekła się, by 
móc sprawić tę 
rzeź u południowych naszych granic, wydają się mnie, który ją znałem i 
rozmawiałem z nią, 
jeszcze bardziej dziwne. Zdarzenie to wywarło na mój umysł szczególnie głębokie 
wrażenie, 
którego całe późniejsze życie, przeszło pięćdziesiąt lat, zatrzeć nie mogło.
Obejrzał się dokoła, jakby chciał się upewnić, że słuchamy go z uwagą, i 
zniżonym głosem 
mówił dalej:
– Jestem, jak wiadomo, republikaninem, synem oswobodziciela – oświadczył. – Moja 
nieporównana matka, Panie świeć nad jej duszą, była Francuzką i córką zapalonego 
republikanina. 
Będąc jeszcze chłopcem biłem się za wolność, zawsze wierzyłem w równość łudzi, a 
że wszyscy 
są braćmi, to zdaniem moim, jest jeszcze pewniejsze. Lecz przyjrzyjcie się ich 
okrutnej nienawiści, 
do jakiej zdolni są w swych zwadach. A cóż na świecie jest bardziej okrutnego 
nad zwadę 
braterską?
Brak wszelkiego cynizmu wykluczał skłonność do traktowania z uśmiechem tego 
poglądu na 
świat. Przeciwnie, brzmiał w tym ton melancholii, naturalnej u człowieka w 
gruncie rzeczy 
łagodnego, który z obowiązku, z przekonania i z konieczności brał udział w 
aktach, bezlitosnego 
gwałtu.
Generał widział niemało z morderczej zwady braterskiej.
– Oczywiście. Braterstwo ich nie ulegało wątpliwości – obstawał. – Wszyscy 
ludzie są braćmi 
i jako tacy zbyt wiele wiedzą jeden o drugim. Ale – tu czarne oczy w sędziwej, 
patriarchalnej, 
białej jak srebro głowie starca poczęły mrugać wesoło – jeśli my wszyscy 
jesteśmy braćmi, to nie 
wszystkie kobiety są naszymi siostrami.
Jeden z młodszych gości wyraził szeptem swoje zadowolenie z tego powodu. Ale 
generał 
ciągnął dalej ostrożnie i poważnie.
– Są one tak różne! Bajka o królu, który wybrał młodą żebraczkę, by z nią 
dzielić tron, jest 
może bardzo piękna, o ile wyraża zapatrywanie mężczyzn na nas samych i na miłość. 
Ale to, że 
młoda dziewczyna, znana ze swej piękności i niedawno jeszcze podziwiana przez 
wszystkich na 
balach w pałacu wicekróla, oddaje rękę jakiemuś guasso, zwykłemu chłopu, to nie 
da się połączyć 
z naszymi wyobrażeniami o kobietach i ich miłości. Jest to szaleństwo; a jednak 
tak się stało. Lecz 
przyznać trzeba, że w tym wypadku było to szaleństwo nienawiści – nie miłości!
Wypowiedziawszy to usprawiedliwienie w duchu rycerskiej sprawiedliwości, generał 
zamilkł 
na chwilę.
– Prawie co dzień przejeżdżałem mimo tego domu – rozpoczął na nowo – gdy się to 
działo 
wewnątrz niego. Ale jak się to stało, tego nie pojmie rozum żadnego mężczyzny. 
Jej rozpacz 
musiała być bezgraniczna, a Gaspar Ruiz był pojętnym uczniem, tak jak przedtem 
był posłusznym 
żołnierzem. Jego siła fizyczna podobna była do ogromnego kamienia leżącego na 
ziemi 
i czekającego na rękę, która go podniesie i rzuci tu albo tam.
Rzecz jasna, że dzieje swe opowiedział ludziom, którzy w potrzebie dali mu 
schronienie. 
A pomocy potrzebował nieodzownie. Rana nie była niebezpieczna, ale za to życie 
jego było 
w niebezpieczeństwie. Ponieważ starego rojalistę opanowało w zupełności jego 
roześmiane 
obłąkanie, obie kobiety urządziły dla rannego kryjówkę w jednej z szop stojących 
w sadzie za 
domem. Szopa ta, dostateczna ilość świeżej wody, gdy miał gorączkę, i parę słów 
współczucia, to 
wszystko, co mu dać mogły. Przypuszczam, że miał udział i w żywności, jaką 
posiadali. Ale było 
tego bardzo niewiele; garść prażonego ziarna, może jaka potrawa z fasoli albo 
kawałek chleba 
i parę fig. W taką nędzę wpadli ci dumni i ongiś bogaci ludzie.
VII 
Przypuszczania generała Santierry były słuszne. Tak dosłownie wyglądała pomoc, 
jaką Gaspar 
Ruiz, chłop z Chłopa, otrzymał od rojalistycznej rodziny, której córka otwarła 
drzwi mizernego ich 
schronienia, by przyjąć tę ostateczną niedolę. Posępna stanowczość dała jej moc 
nad szaleństwem 
ojca i drżącym zmieszaniem matki.
Z progu zapytała nieznajomego:
– Kto cię zranił?
– Żołnierze, se?ora – odpowiedział Gaspar Ruiz słabym głosem.
– Patrioci?
– Si.
– Dlaczego?
– Dezenter – wyrzęzał i oparł się o mur, gdy jej czarne oczy patrzyły nań 
badawczo. – 
Zostawili mnie jako nieżywego, tam na górze.
Zaprowadziła go przez dom do małej szopy z gliny i sitowia, ukrytej w wysokiej 
trawie 
zarośniętego sadu. Tu upadł w rogu na wiązkę słomy kukurydzianej i odetchnął 
głęboko.
– Nikt tu nie będzie ciebie szukać – rzekła spoglądając na niego. – Do nas nikt 
się nie zbliża. 
Nas także ludzie zostawili tutaj jako umarłych.
Przewracał się niespokojnie na suchej słomie, a z powodu bólu w karku jęczał 
nieprzytomnie.
– Jeszcze pokażę kiedyś Estabanowi, że żyję – mruczał.
Pomoc przyjmował w milczeniu, i tak przeszło wiele dni cierpienia. Ilekroć ona 
zjawiała się 
w szopie, przynosiło mu to ulgę i łączyło się z gorączkowymi snami o aniołach, 
odwiedzających 
jego kryjówkę; bo Gasparowi Ruizowi znane były tajniki jego religii, a od 
księdza w swej wsi 
nauczył się nawet trochę pisać i czytać. Oczekiwał jej z niecierpliwością i z 
przejmującym 
smutkiem patrzał jak wychodzi z czarnej szopy i ginie w oślepiającym blasku 
słonecznym. Gdy 
leżał powalony niemocą, przekonał się, że zamknąwszy oczy może z niebywałą 
dokładnością 
uzmysłowić sobie jej twarz. To nowoodkryte uzdolnienie osładzało mu długie 
godziny samotności 
w czasie rekonwalescencji. Później, gdy począł odzyskiwać siłę, wlókł się o 
zmroku z szopy do 
domu i siadał na progu drzwi do ogrodu.
W jednym z pokojów przechadzał się nieustannie obłąkany ojciec, mówił do siebie 
i wybuchał 
krótkim i nagłym śmiechem. W przejściu siadywała na fotelu matka, wzdychając i 
jęcząc. Córka, 
w prostym i zniszczonym ubraniu, z Wadą, wychudłą twarzą, którą do połowy 
zakrywała gruba 
manta, stała wsparta o odrzwia. Gaspar Ruiz kładł łokcie na kolanach, rękami 
podpierał głowę 
i cicho rozmawiał z obydwoma kobietami.
Wspólna nędza opuszczenia sprawiła, że podkreślanie różnic społecznych 
wyglądałoby tu na 
gorzką ironię. Gaspar Rudz rozumiał to w swej prostocie. Wskutek tego, że był u 
rojalistów 
w niewoli, mógł im udzielić wiadomości o osobach, które znał. Opisywał ich 
wygląd, a gdy 
opowiadał dzieje bitwy, w której został powtórnie pogmany, obydwie kobiety 
biadały nad 
upadkiem ich sprawy i ruiną ich tajemnych nadziei.
On nie skłaniał sią ku żadnej z partii, czuł jednak szczególne przywiązanie do 
młodej 
dziewczyny. Pragnąc okazać się godnym jej łaskawości, przechwalał się nieco swą 
siłą fizyczną. 
Nie mógł się chełpić czym innym. Ponieważ z powodu tej właściwości towarzysze 
traktowali go 
z wielkim uszanowaniem, powiedział, że był czymś w rodzaju sierżanta, tak w 
obozie, jak 
i w polu.
– Mogłem zawsze zebrać tylu, ilu tylko chciałem, aby poszli za mną, se?orita. 
Mnie powinni 
byli właściwie zrobić oficerem, bo umiem czytać i pisać.
Stara milcząca dama wydawała od czasu do czasu jękliwe westchnienia; obłąkany 
ojciec 
szeptał coś do siebie krążąc po przestronnej izbie; a Gaspar Ruiz podnosił 
chwilami oczy i patrzał 
na córkę tych ludzi.
Patrzał aa nią z ciekawością, ponieważ żyła, ale także z tym uczuciem poufałości 
i trwogi, 
z jakim patrzał w kościele na (bezduszne i potężne posągi świętych, których 
pomocy wzywał 
w niebezpieczeństwach i potrzebach. A jego potrzeba była wielka. Nie mógł 
wiecznie kryć się 
w sadzie. Również wiedział dobrze, że nie ujdzie w jakimkolwiek kierunku nawet 
pół dnia, by nie 
natknąć się na jeden z przeciągających po kraju patroli kawaleryjskich i nie 
dostać się do tego lub 
owego obozu, gdzie zbierała się armia patriotyczna, przeznaczona do oswobodzenia 
Peru. Tam 
w końcu poznano by w nim Gaspara Ruiza – dezertera do rojalistów – i tym razem 
niewątpliwie 
rozstrzelano by go już skutecznie. Nigdzie, na całym świecie, nie było miejsca 
dla niewinnego 
Gaspara Ruiza. Gdy myślał o tym, prostą jego duszę napełniała posępność i żądza 
zemsty czarna 
jak noc.
Siłą zrobiono go żołnierzem. Nie miał ochoty nim być. Ale był żołnierzem dobrym, 
jak był 
dobrym synem, gdyż odznaczał się posłuszeństwem i siłą. Teraz jednak dla obu 
tych cnót nie miał 
zastosowania. Zabrano go rodzicom, a żołnierzem nie mógł już być, przynajmniej 
dobrym 
żołnierzem. Nikt nie chciał słuchać jego wyjaśnień. Co za niesprawiedliwość? Co 
za 
niesprawiedliwość!
I ponurym szeptem opowiadał po raz dwudziesty dzieje swego pierwszego i drugiego 
pojmania. Potem podnosił oczy i mówił do milczącej dziewczyny na progu:
– Si, se?orita – przemawiał z głębokim westchnieniem – niesprawiedliwość 
sprawiła, że 
biedny oddech mej piersi jest zupełnie niepotrzebny, mnie i wszystkim innym. I 
wszystko mi jedno, 
kto mi go odbierze.
Pewnego wieczora, gdy zwierzał się z trosk swej zbolałej duszy, ona raczyła mu 
powiedzieć, 
że gdyby była mężczyzną, nie uważałaby żadnego istnienia ludzkiego, które ma 
możność zemścić 
się, za bezwartościowe.
Zdawało się, że mówi do siebie. Głos jej był cichy. On pił te delikatne, nieomal 
uśpione 
dźwięki z uczuciem niesłychanego zachwytu, jakby rozgrzewały jego pierś niby 
haust 
szlachetnego wina.
– Prawda, se?orita – rzekł i powoli zwrócił ku niej twarz. – Jest jeszcze 
Estaban; muszę 
pokazać mu, że mimo wszystko nie umarłem jeszcze.
Bełkotanie obłąkanego ojca dawno już umilkło, a wzdychająca matka odeszła do 
jednego 
z pustych pokojów. Wszystko, wewnątrz i zewnątrz, było równie ciche w jasnym jak 
w dzień 
świetle księżyca, które zalewało zapuszczony sad, pełen atramentowych cieni. 
Gaspar Ruiz 
zobaczył, że do?a Erminia patrzy na niego czarnymi oczyma.
– Ach, sierżant – szepnęła pogardliwie.
– Dlaczego? Przecież zranił mnie szablą – zaprotestował, zmieszany pogardą, 
która, zdawało 
się, sinym blaskiem zajaśniała na jej bladej twarzy.
Ona uderzyła go wzrokiem. Moc jej woli, aby ją zrozumiano, była tak wielka, że 
obudziła 
w nim zdolność pojęcia rzeczy niewypowiedzianych.
– Czegóż innego oczekujecie ode mnie? – zawołał jakby w nagłej rozpaczy. – Czy 
mam moc, 
by uczynić coś więcej? Czy jestem generałem, za którym stoi armia? Ja, biedny 
grzesznik, którym 
ostatecznie pogardzacie i wy nawet.
VIII 
– Se?ores – opowiadał generał swym gościom – chociaż myśli moje były wówczas 
zajęte 
miłością i dlatego pełne były radości, jednak na widok tego domu zawsze czułem 
się nieswojo, 
szczególnie, gdy świecił księżyc, a zamknięte okiennice i osamotnienie 
opuszczenia nadawały 
wszystkiemu wygląd ponury. Mimo to zawsze jeździłem tym wąwozem, gdyż droga była 
tędy 
krótsza. Obłąkany rajalista wykrzykiwał i śmiał się do mnie ku zupełnemu swemu 
zadowoleniu; 
ale po pewnym czasie, jakby znużony moją obojętnością, przestał pokazywać się w 
przedsionku. 
Jak mu wytłumaczono, by dał pokój, nie wiem. W każdym razie, gdy w domu był 
Gaspar Ruiz, 
nietrudno było powstrzymać go od tego siłą. Był to jeden z punktów ich polityki 
nakazującej 
unikać wszystkiego, co mogłoby mnie drażnić. Przynajmniej tak to sobie wyobrażam.
Chociaż byłem pod czarem najświetniejszych oczu w całym Chile, mimo to p o 
tygodniu lufo 
w tym mniej więcej czasie zauważyłem nieobecność starego. Minęło jeszcze kilka 
dni. Zacząłem 
przypuszczać, że stary rojalista przeniósł się gdzie indziej. Lecz pewnego 
wieczora, gdy 
śpieszyłem do miasta, znów zauważyłem kogoś w przedsionku. Me był to obłąkany, 
lecz 
dziewczyna. Stała wsparta o jeden z drewnianych słupów, wysoka i blada, z oczyma 
zapadniętymi 
głęboko z powodu niedostatku i przejść. Ostro spojrzałem na nią, na co 
odpowiedziała 
spojrzeniem dziwnie badawczym. Potem, gdy przejechałem obok domu i odwróciłem 
głowę, 
zdobyła się widocznie na odwagę i niedwuznacznie skinęła na mnie.
Usłuchałem wezwania, se?ores, nie myśląc o tym nawet, takie było moje zdumienie. 
Zwiększyło się ono jeszcze, gdy usłyszałem, co mi miała do powiedzenia. Zaczęła, 
dziękując mi za 
moją względność, jaką okazałem dla choroby jej ojca, tak że wstydziłem się sam 
siebie. Chciałem 
okazać pogardę, nie względność. Każde słowo musiało palić jej usta, lecz ani na 
chwilę nie straciła 
szlachetnej i melancholijnej dostojności, która wbrew mej woli napełniała mnie 
uszanowaniem. 
Se?ores, nie jesteśmy dla kobiet współzawodnikami. Ale ledwie uszom wierzyłem, 
gdy zaczęła 
swą opowieść.
„Opatrzność – skończyła – uratowała, jak się zdaje, życie tego pokrzywdzonego 
żołnierza, 
który teraz powierza się memu honorowi caballera i memu współczuciu dla jego 
cierpienia.”
– Pokrzywdzony – zauważyłem chłodno – i ja tak myślę; a pani przygarnęła wroga 
swej 
sprawy.
– To był biedny chrześcijanin, wołający u naszych drzwi o pomoc w imię Boże, 
se?or – 
odpowiedziała prosto.
Zacząłem ją podziwiać.
– Gdzież jest on teraz? – zapytałem sztywno.
Lecz na to pytanie nie chciała mi odpowiedzieć. Z niebywałą znajomością rzeczy i 
prawie 
nienawistną delikatnością potrafiła przypomnieć mi, że nie udało mi się uratować 
życia więźniów 
z wartowni, przy czym jednak nie dotknęła mej próżności. Wiedziała, oczywiście, 
o wszystkim. 
„Gaspar Ruiz – rzekła – prosi mnie, bym mu wyjednał glejt do sarniego generała 
San Martina. 
Chce on naczelnemu wodzowi złożyć ważne zeznania.”
Por Dios, se?ores, to wszystko dała mi połknąć, podarjąc się tylko za 
wyrazicielkę tego 
biedaka. „Jako ofiara niesprawiedliwości -rzekła – spodziewa się on znaleźć u 
mnie tyle 
wspaniałomyślności, co u rojalistycznej rodziny, która dała mu schronienie.” Ha! 
To było zręcznie 
i górnie powiedziane do takiego gołowąsa jak ja. Wydała mi się wielkoduszna. 
Niestety! była tylko 
nieprzejednana.
W końcu odjechałem, niesłychanie do sprawy zapalony, nie zażądawszy nawet 
widzenia się 
z Gasparem, który – byłem tego pewien – ukrywał się w domu.
Gdy zacząłem myśleć o tym spokojnie, dostrzegłem pewne trudności, i nie miałem 
dość 
zaufania do siebie, że zdołam im sprostać. Nie było łatwe przyjść do naczelnego 
wodza z taką 
sprawą. Obawiałem się, że się to nie uda. Doszedłem wreszcie do przekonania, że 
lepiej będzie 
przedstawić całą sprawę generałowi dywizji nazwiskiem Robles, przyjacielowi mej 
rodziny, który 
niedawno temu mianowiał był mnie swym adiutantem.
Ten bez ceremonii wziął mi natychmiast całą sprawę z rąk.
– W domu, oczywiście, że jest w domu – rzekł lekceważąco. – Powinieneś pan był 
wyciągnąć 
szablę, wejść do środka i zażądać poddania się, zamiast gruchać w przedsionku z 
rojalistką. Tych 
ludzi dawno już powinno się było przepędzać. Kto wie, ilu szpiegów ukrywali w 
samym środku 
naszego obozu. Glejt do naczelnego wodza! Taki hultaj! Ha-ha! A my go dziś w 
nocy złapiemy 
i potem pokaże się bez glejtu, co ma tak ważnego do powiedzenia. Ha-ha-ha!
Generał Robles, pokój jego duszy, był to człowiek niski, groby, o okrągłych, 
spokojnych 
oczach, gwałtowny i jowialny. Widząc, że się stropiłam, dodał:
– Chodź, chodź, chico. Ręczę ci za jego życie, jeśli nie będzie stawiać oporu. A 
to nie jest 
prawdopodobne. Nie będziemy przecież gubić dobrego żołnierza, jeśli da się tego 
uniknąć. 
Powiem ci coś! Ciekaw jestem tego twojego silnego człowieka. Aż generała 
potrzeba temu picaro 
– dobrze, będzie mówił z generałem. Ha-ha! Sam będę przy tej obławie! A ty, 
oczywiście, 
pójdziesz ze mną.
Wykonano to jeszcze tej samej nocy. Wczesnym wieczorem cicho otoczono dom i sad. 
Nieco 
później generał i ja opuściliśmy bal, na którym byliśmy w mieście, i 
pojechaliśmy lekkim galopem. 
W niewielkiej odległości od domu zsiedliśmy z koni, którymi zajął się konny 
ordynans. Cichy 
gwizd ostrzegł ludzi rozstawionych dookoła wąwozu, po, czym ostrożnie poszliśmy 
w kierunku 
przedsionka. Dom, zamknięty na siedem spustów, wyglądał pusto w świetle księżyca.
Generał zapukał do drzwi. Po chwili głos kobiecy zapytał: „Kto tam?” Mój szef 
mocno mnie 
szturchnął. Oddychałem ciężko.
– To ja, porucznik Santierra – wyjąkałem, jakby mię coś dusiło. – Proszę 
otworzyć!
Drzwi otwarły się powoli. Dziewczyna trzymała w ręku świecę, a zobaczywszy za 
mną kogoś 
drugiego poczęła powoli cofać się przed nami osłaniając światło ręką. Jej 
nieporuszona blada twarz 
wyglądała upiornie. Szedłem za generałem Roblesem. Jej oczy wpiły się we mnie, a 
ja zrobiłem za 
plecami mego szefa gest bezradności, próbując równocześnie nadać twarzy 
uspokajający wyraz. 
Nikt z nas trojga nie wydał nawet głosu.
Znaleźliśmy się w pokoju o pustych ścianach i niezasłanej niczym podłodze. Stał 
tu prosty stół 
i parę stołków, nic ponadto. Gdyśmy się zjawili, stara kobieta z rozpuszczonymi, 
siwymi włosami 
poczęła załamywać ręce. Donośny śmiech rozlegał się dziwnie niesamowicie po 
pustym domu. 
W tej chwili stara spróbowała się wymknąć wymijając nas.
– Nikomu nie wolno opuszczać pokoju – rzekł do mnie generał Robles.
Zamknąłem drzwi i usłyszałem, jak klamka zapadła. Teraz dochodził nas tylko 
przytłumiony 
odgłos śmiechu.
Lecz zanim w pokoju tym zdołano coś powiedzieć, usłyszałem ku memu zdumieniu huk 
dalekiego grzmotu.
Wchodząc do domu miałem wyraźny obraz cudownej, jasnej nocy księżycowej, bez 
śladu 
chmurki na niebie. Nie wierzyłem własnym uszom. Wysłany wcześnie do szkół, nie 
mogłem 
zapoznać się z najbardziej zatrważającym zjawiskiem przyrody w mej ojczyźnie. Z 
niesłychanym 
zdumieniem zauważyłem wyraz przerażenia w oczach mojego szefa. Nagle uczułem 
zawrót głowy. 
Generał ciężko podszedł ku mnie kołysząc się na nogach, dziewczyna, zdawało się, 
chwieje się na 
środku pokoju, świeca wypadła jej z rąk i światło zgasło. Przeraźliwy krzyk 
starej: „Misericordia!” 
przeszył moje uszy. W nieprzejrzanej ciemności pokoju słyszałem, jak tynk odrywa 
się od ścian 
i spada na podłogę. Szczęście, że nie było powały. Gdy uchwyciłem się klamki u 
drzwi, 
usłyszałem, że nad moją głową ustał zgrzyt dachówek. Wstrząśnienie ustało.
– Wyjść z domu! Drzwi! Uciekaj, Santieri-a! Uciekaj! – ryczał generał.
Wiecie, se?ores, że w naszym kraju nawet najdzielniejsi nie wstydzą się strachu, 
jaki rzuca 
trzęsienie ziemi na wszystkie zmysły ludzkie. Nigdy nie można się do tego 
przyzwyczaić. 
Doświadczenie powiększa tylko moc tego potwornego przerażenia.
Było to moje pierwsze trzęsienie ziemi, byłem więc najspokojniejszy z nich 
wszystkich. 
Zrozumiałem, iż trzask na dworze powstał stąd, że runął przedsionek wraz z 
drewnianymi słupami 
i podcieniem z dachówek. Najbliższe wstrząśnienie zwali zapewne cały dom. Huk 
jakby pioruna 
znów się zbliżał. Generał biegał dokoła pokoju, chcąc zapewne znaleźć drzwi. 
Krzyczał przy tym 
tak, jakby chciał się drapać po ścianach, a słyszałem wyraźnie, że wzywał imiona 
kilku świętych.
– Wyjść, wyjść! Santierra! – wołał.
Tylko głosu dziewczyny nie mogłem dosłyszeć.
– Generale – zawołałem – nie mogę otworzyć drzwi! Musiano nas zamknąć.
Nie poznałem jego głosu w potoku przekleństw i błagań, jakimi sypał. Se?ores, 
znam wielu 
w mej ojczyźnie, szczególnie w prowincjach najwięcej trzęsieniem ziemi 
nawiedzanych, którzy 
nie będą jeść ani spać, ni modlić się, a nawet nie siądą do kart przy 
zamkniętych drzwiach. 
Niebezpieczeństwo nie polega na tym, że brak jest czasu, lecz na tym, że wskutek 
przesunięcia 
ścian nie podobna żadną miarą otworzyć drzwi. To właśnie nam się przydarzyło. 
Zostaliśmy 
schwytani w pułapkę i znikąd nie mogliśmy spodziewać się pomocy. Bo nie ma w tym 
kraju 
nikogo, kto by zechciał wejść do domu w czasie trzęsienia ziemi. Nie było nikogo 
– wyjąwszy 
jednego: Gaspara Ruiza.
Wybiegł z jakiegoś zakamarka, w którym się krył w ogrodzie, i począł wspinać się 
po 
zwalonych słupach przedsionka. Pośród straszliwego huku podziemnego, 
zwiastującego 
zniszczenie, usłyszałem potężny głos, wołający to słowo piersiami olbrzyma: 
„Erminia!” 
Trzęsienie ziemi jest wielkim niwelatorem wszelkich różnic. Zebrałem całą moją 
wolę, by oprzeć 
się grozie tej chwili. „Ona jest tu!”, odkrzyknąłem. Ryk wściekłego , dzikiego 
zwierzęcia 
odpowiedział mi – podczas gdy głowa moja chwiała się, odwaga opuściła mnie, a z 
przerażenia pot 
strumieniem zalewał mi oczy.
Miał dość siły, by podnieść jeden z ciężkich słupów przedsionka. Trzymając go 
pod pachą jak 
lancę, lecz obydwoma rękami, z siłą tarana uderzał nim jak szalony w chwiejący 
się dom, wysadził 
drzwi i z głową naprzód wpadł na nasze rozciągnięte ciała. Ja i generał 
zerwaliśmy się z ziemi 
i razem wypadliśmy nie oglądając się nawet, aż przebiegliśmy drogę. Wtenczas 
dopiero, wsparłszy 
się jeden o drugiego, spojrzeliśmy na dom, który nagle zmienił się w 
bezkształtną kupę gruzu, lecz 
już za plecami człowieka idącego ku nam i niosącego na rękach ciało kobiety. Jej 
długie włosy 
spadały mu aż do nóg. Nabożnie położył ją na chwiejącej się ziemi, a światło 
księżycowe padało 
na jej zamknięte oczy.
Se?ores, z trudem zdołaliśmy dosiąść koni. Nasze rumaki rzucały się jak szalone, 
lecz trzymali 
je żołnierze, którzy przybiegli ze wszystkich stron. Nikt nie myślał teraz o 
chwytaniu Gaspara 
Ruiza. Oczy ludzi i zwierząt świeciły dzikim blaskiem. Mój generał przystąpił do 
Gaspara Ruiza, 
który stał nad dziewczyną bez ruchu jak posąg i pozwalał się targać za ramiona 
nie odrywając 
wzroku ani na chwilę od jej oblicza.
– Que guape! – wrzasnął mu generał w ucho. – Jesteś najdzielniejszym człowiekiem 
na 
świecie. Urattowałeś mi życie. Jestem generał Robles. Przyjdź do mej kwatery, 
jeśli Bóg pozwoli. 
doczekać jutrzejszego dnia.
Nie on nie drgnął, jakby ogłuchł, nieczuły i obojętny.
Odjechaliśmy do miasta zatroskani o naszych bliskich i przyjaciół, o których 
losie ledwie 
ważyliśmy się myśleć. Żołnierze biegli obok naszych koni. Zapomniano o wszystkim 
wobec 
ogromu katastrofy, która dotknęła cały kraj.
Gaspar Ruiz zobaczył, że dziewczyna otwiera oczy. Wzniesienie jej powiek jakby 
obudziło go 
z odrętwienia. Byli sami – przerażone i rozpaczliwe krzyki bezdomnych napełniały 
przestrzeń 
dalekiego i rozległego wybrzeża i jako szept docierały do samotności tych dwojga.
Szybko podniosła się u jego nóg, rzucając trwożne spojrzenia na wszystkie strony.
– Co się stało? – zawołała półgłosem, patrząc w jego twarz. – Gdzie jestem?
On smutno zwiesił głowę nie mówiąc ani słowa.
– Kto ty jesteś?
Powoli ukląkł przed nią i dotknął brzegu jej grubej sukna z czarnej bai.
– Twój niewolnik – rzekł.
Teraz ujrzała kupę gruzu, która była ongiś jej domem, zasnutą obecnie chmurą 
pyłu.
– Ach! – zawołała przyciskając rękę do czoła. – Wyniosłem cię stamtąd – 
wyszeptał u jej nóg.
– A oni? – zapytała z głębokim westchnieniem.
Podniósł się, wziął ją pod ramię i delikatnie przeprowadził ku bezkształtnej 
ruinie, na poły 
zasypanej wskutek obsunięcia się ziemi.
– Chodźmy posłuchać – rzekł.
Jasny księżyc widział ich, jak wspinali się po tym stosie kamieni, belek i 
cegieł, który stał się 
grobem. Przykładali uszy do szpar, czy nie usłyszą jęku albo westchnienia bólu.
W końcu rzekł:
– Prędko pomarli. Jesteście sama, se?orita. Dziewczyna usiadła na zrębie belki i 
jedną ręką 
zakryła twarz. On czekał, potem zbliżył usta do jej ucha.
– Chodźmy – wyszeptał.
– Nigdy stąd, nigdy! – zawołała i podniosła ramiona nad głowę.
Pochylił się nad nią, a jej wzniesione ramiona opadły mu na barki. Wtenczas 
podniósł ją, 
zebrał się w sobie i począł iść patrząc prosto przed siebie.
– Co robicie? – zapytała słabym głosem.
– Uciekam od mych nieprzyjaciół – rzekł nie spojrzawszy nawet na swe lekkie 
brzemię.
– Ze mną? – westchnęła bezradnie.
– Nigdy bez was – odparł. – Wyście moją siłą.
Mocno przycisnął ją do siebie. Jego twarz była poważna a kroki mocne. Pożary, 
wybuchające 
na zgliszczach zniszczonych wsi, rozświecały równinę czerwoną łuną, a odgłosy 
dalekich 
lamentowi okrzyków „Misericordia!, misericordia!” brzmiały rozpaczliwym szumem w 
ich 
uszach. A on szedł, uroczysty i skupiony, jakby niósł coś świętego, kruchego i 
drogocennego. 
Ziemia drżała niekiedy pod jego stopami.
IX 
Ruchami mechanicznej troskliwości i z wyrazem roztargnienia stary generał 
Santierra zapalił 
długie i grube cygaro.
– Upłynęło parę godzin, zanim mogliśmy znów wysłać patrol do wąwozu. Zastaliśmy 
jedną 
trzecią miasta w gruzach, resztę uszkodzoną wstrząśnieniami, a mieszkańców, 
biednych jak 
i bogatych, doprowadzonych tą klęską powszechną do jednakowego pomieszania. 
Udana pogoda 
jednych odbijała od rozpaczy innych. W powszechnym zamieszaniu pojawiło się 
kilku na nic 
niebacznych rzezimieszków, nie bojących się Boga ni ludzi, a będących prawdziwym 
postrachem 
dla tych, którym z rozsypanych ich domostw udało się uratować resztki mienia. 
Wołając 
„Misericordia” głośniej niż ktokolwiek inny choćby w najgorszym położeniu, bijąc 
się w piersi 
jedną ręką łotry te rabowały drugą swe biedne ofiary, nie cofając się nawet 
przed mordem.
Dywizja generała Roblesa zajęta była całkowicie ochroną zniszczonych dzielnic 
miasta przed 
łupiestwem tych nieludzkich potworów. Ponieważ pełniłem obowiązki oficera 
ordynansowego, 
przeto dopiero nad ranem mogłem się przekonać, że rodzina moja ocalała. Matka i 
siostry ledwie 
z życiem uciekły z sali balowej, gdzie zostawiłem je wczesnym wieczorem. Jak 
dziś przypominam 
sobie obydwie te piękne i młode panie -
świeć, Panie, nad ich duszami – gdy w ogrodzie naszego zniszczonego domu blade, 
ale czynne, 
w zabrudzonych sukniach balowych i z kurzem z osypujących się ścian na twarzach 
szły z pomocą 
naszym biednym sąsiadom. Jeśli chadza o moją matkę, miała ona w słabym ciele 
stoicką duszę. Na 
wpół okryta drogim szaleni, leżała na ławce ogrodowej tuż obok bogato zdobionej 
fontanny, której 
wodotrysk przestał tej nocy bić już na zawsze.
Zaledwie miałem czas uścisnąć wszystkich w uniesieniu pierwszej radości, gdy 
nadszedł mój 
szef i z kilku żołnierzami wysłał mnie do wąwozu, by przyprowadzić silnego 
człowieka, jak go 
nazywał, i bladą dziewczynę.
Nie nie znaleźliśmy już tam nikogo. Wskutek obsunięcia się ziemi ruiny domu 
zapadły się. 
Teraz były podobne do wielkiego pagórka, z którego tu i tam wyglądały tylko 
końce kilku belek, 
nic więcej.
Tak skończyły się cierpienia dwojga starych rojalistów. Ogromny i nie poświęcony 
grób 
pochłonął ich żywcem, wraz z ich nieszczęsnym uporem, zwróconym przeciw woli 
ludu, który 
chciał być wolny. Ich córki tam nie było.
Było jasne, że Gaspar Ruiz uniósł ją ze sobą. Ale że tego wypadku nie 
przewidziano, przeto nie 
dostałem polecenia, aby ich ścigać. Ja zaś nie miałem do tego najmniejszej 
ochoty. Straciłem 
zaufanie do moich interwencji. Nigdy nie wieńczyło ich powodzenie, a czasem 
nawet nabierały 
podejrzanego wyglądu. Gaspar Ruiz odszedł. Dobrze, niech sobie idzie. Wziął ze 
sobą młodą 
rojalistkę! Doskonale. Vaya con Dios. Nie był to czas właściwy, by zaprzątać 
sobie głowę 
dezerterem, który, słusznie czy niesłusznie, powinien był nie żyć, oraz 
dziewczyną, której lepiej 
byłoby może nie rodzić się. Odmaszerowałem więc z moimi ludźmi z powrotem.
Po kilku daniach, gdy porządek przywrócono, wszystkie znaczniejsze rodziny, moja 
również, 
udały się do Santiago. Mieliśmy tam piękny dom. W tym samym czasie dywizja 
Roblesa 
przeniosła się na nowe miejsce postoju, w pobliże stolicy. Ta zmiana była bardzo 
na rękę zarówno 
moim uczuciom rodzinnym, jak i zapałom miłosnym.
Pewnej nocy zostałem dość późną porą wezwany do mego szefa. Zastałem generała 
Roblesa 
odpoczywającego w swojej kwaterze, bez munduru, gdy z wielkiej szklanicy pił 
czyste brandy – 
był to, jak zwykł mówić, środek zapobiegawczy przeciwko bezsenności, 
spowodowanej 
ukąszeniami moskitów. Był to dobry żołnierz, i to on uczył mnie sztuki i 
praktyki wojennej. Bóg 
będzie łaskaw jego duszy, bo powody jego postępowania były zawsze patriotyczne, 
choć miał 
charakter choleryka. Używanie siatek moskitowych uważał za zniewieściałość, za 
coś 
uwłaczającego, coś niegodnego żołnierza.
Od pierwszego wejrzenia zauważyłem, że na twarzy jego, już dobrze czerwonej, 
maluje się 
wyraz doskonalego humoru.
– To – ciągnął generał Robles śmiejąc się głośno – jakiś chłopak wcisnął w rękę 
posterunkowi 
przy głównej kwaterze, gdy poczciwiec stał i, nie ulega wątpliwości, myślał 
sobie o swojej 
dziewczynie, bo zanim zdołał zebrać swoich pięć zmysłów do kupy, chłopak zniknął 
w tłumie na 
targowisku; teraz przysięga, że nie mógłby go poznać; oczywiście, aby uratować 
swe życie.
Szef mój powiedział mi dalej, że żołnierz oddał list sierżantowi straży 
przybocznej i że koniec 
końców doszedł on do rąk naszego wodza. Jego ekscelencja raczył zapoznać się z 
nim osobiście. 
Potem zwrócił się w tej sprawie poufnie do generała Roblesa.
Listu tego, se?ores, nie mogę teraz przytoczyć dosłownie. Widziałem podpis 
Gaspara Ruiza. 
Był to odważmy człowiek. Z kataklizmu wyniósł sobie swoją duszę, teraz dusza ta 
podyktowała 
mu słowa tego listu. Ton listu świadczył o poczuciu niezależności. Przypominam 
sobie, że 
wtenczas zrobił na mnie wrażenie czegoś szlachetnego i pełnego godności. Nie 
wątpię, że to był jej 
list. Teraz drżę, gdy myślę o jego otchłannej dwuznaczności. Gaspar Ruiz 
uskarżał się na 
niesprawiedliwość, której padł ofiarą, i powoływał się na uprzednio złożone 
dowody wierności 
i męstwa. Gdy cudownym zrządzeniem opatrzności uratował się od śmierci, nie może 
teraz myśleć 
o niczym innym, tylko o oczyszczeniu swego imienia.
„Nie może mieć nadziei – pisał dalej – by stać się to mogło w którym z oddziałów, 
gdyż jako 
infamis, będzie ciągle w podejrzeniu. Lecz może dać niezbite dowody swej 
wierności.” List 
kończył się propozycją, by wódz naczelny zechciał spotkać się z nim o północy na 
środku Plaza 
przed mennicą. Za znak służyć miało trzykrotne skrzesanie ognia krzemieniem, co 
nie zwracało 
uwagi, a wystarczyło, by się poznać.
San Martin, wielki oswobodzicie!, lubił ludzi dzielnych i odważnych. Ponadto był 
sprawiedliwy i litościwy. Opowiedziałem mu dzieje tego człowieka, o ile sam je 
znałem, po czym 
otrzymałem polecenie towarzyszenia mu najbliższej nocy. Znaki wymieniono 
prawidłowo, była 
północ, a całe miasto leżało pogrążone w ciemności i milczeniu. Zasłonięte 
postacie obydwu 
zeszły się na środku pustej Plaza, a ja dyskretnie trzymając się z dala 
słyszałem szmer ich głosów 
przez godzinę albo i dłużej. Potem generał skinął na mnie, bym się zbliżył, a 
gdy podszedłem, 
usłyszałem, jak San Martin, który dla wielkich i małych był równie uprzejmy, 
ofiarował na tę noc 
Gaspanowi Ruizowi gościnę w głównej kwaterze. Ale żołnierz odmówił twierdząc, że 
nie jest 
godny tego zaszczytu, dopóki czegoś nie dokona.
– Jego ekscelencja nie może gościć u siebie prostych dezerterów – zaoponował z 
cichym 
uśmiechem, cofnął się i powoli znikł w ciemności.
Gdy wracaliśmy, wódz naczelny zauważył:
– Ktoś był z naszym kochanym Ruizem. Przez chwilę widziałem dwie postacie. Ale 
nie był to 
natrętny towarzysz.
Ja również zauważyłem, jak druga postać przyłączyła się do znikającego w mroku 
Gaspara 
Ruiza. Wyglądała na osobę niską, w poncho i wielkim kapeluszu. A ja jeszcze 
dziwiłem się jak 
głupiec, kto to mógł być, kogo dopuścił on do takiego zaufania. Mogłem był się 
domyślić, że nie 
był to nikt inny, tylko, niestety, ta fatalna dziewczyna.
Gdzie się ukrywał, tego nie wiem. Miał on – potem stało się to wiadome – wuja, 
brata matki, 
drobnego kupca w Santiago. Może tam dano jej dach nad głową i wyżywienie. 
Jakkolwiek jednak 
rzecz się miała, był on biedny dostatecznie, by jątrzyło to jej dumę podsycając 
w ten sposób jej 
złość i nienawiść. To pewna, że nie towarzyszyła mu w pierwszym przedsięwzięciu, 
którego 
wykonania się podjął. Chodziło nie o byle co, lecz o zniszczenie magazynu z 
materiałem 
wojennym, który władze hiszpańskie zebrały potajemnie na Południu, w miasteczku 
zwanym 
Linares. Gasparowi Ruizowi oddano tylko mały oddział, ale okazał się on godny 
zaufania San 
Martina. Pora roku nie sprzyjała, gdyż musieli przepływać wezbrane rzeki. Ale 
widocznie pędzili 
dzień i noc, by wyprzedzać wieść o napadzie, i jechali prosto w kierunku tej 
miejscowości, setki 
mil w głąb nieprzyjacielskiego kraju, aż o świcie wpadli do miasta z szablami w 
ręku i znienacka 
zaskoczyli mały garnizon. Ten uciekł, nie dając oporu i zostawiając swych 
oficerów w rękach 
Gaspara Ruiza.
Wielka eksplozja prochu strzelniczego zakończyła pożar magazynów, które 
zagończycy 
bezzwłocznie podpalili. W niespełna sześć godzin jechali już z powrotem z tym 
samym szalonym 
pośpiechem nie straciwszy ani jednego człowieka. I choć byli to dzielni ludzie, 
taka jednak 
sztuczka nie udałaby się bez jeszcze dzielniejszego kierownictwa.
Obiadowałem właśnie w głównej kwaterze, gdy Gaspar Ruiz sam przyniósł wiadomość 
o powodzeniu swej wyprawy. Był to wielki cios dla wojsk rojalistycznych. Na 
dowód pokazał nam 
chorągiew garnizonu. Wyjął ją spod swego poncho i rzucił na stół. Człowiek ten 
nieomal 
przemienił się cały: twarz jego jakby wyrażała triumf i groźbę. Stał za krzesłem 
generała San 
Martina i dumnie patrzył na nas. Na głowie miał okrągłą, niebieską czapkę, 
obramowaną srebrem, 
a u nasady jego spalonego słońcem karku widzieć mogliśmy białą bliznę.
Ktoś spytał, co zrobił z pojmanymi oficerami hiszpańskimi. Pogardliwie wzruszył 
ramionami.
– Po cóż pytać? W wojnie podjazdowej nie można się obarczać jeńcami. Puściłem 
ich, a tu są 
chwasty ich szabel!
I wiązankę ich rzucił na chorągiew leżącą na stole. Wówczas generał Robles, z 
którym tam 
przybyłem, odezwał się donośnym głosem:
– Tak zrobiłeś! No, to nie wiesz jeszcze, przyjacielu, jak się taką wojnę, jak 
nasza, prowadzić 
powinno. Powinieneś był im zrobić – o, tak!
I brzegiem ręki przeciągnął po gardle.
Było to, se?ores, niestety a!ż nadto prawdą, że z obydwu stron walkę tę, która z 
natury swej 
była bohaterską, splamiono okrucieństwami. W pomruku, który powstał po słowach 
generała 
Roblesa, bezwarunkowo nie było zgodnego protestu. Ale szlachetny i dzielny San 
Martin 
pochwalił ludzkość Ruiza i wskazał mu miejsce po swej prawej ręce. Potem, 
wstając z pełną 
szklanką w dłoni, wygłosił toast: „Caballeros i towarzysze broni, wypijmy za 
zdrowie kapitana 
Gaspara Ruiza!” A gdy wychyliliśmy szklanki, wódz naczelny ciągnął dalej: 
„Pragnę powierzyć 
mu straż u naszych granic południowych, gdy pójdziemy oswabadzać naszych braci z 
Peru. On, 
którego wróg nie zdołał powstrzymać od tego, by w samym jego sercu nie zadał mu 
ciosu, on 
będzie wiedział, jak bronić spokojnej ludności, którą pozostawiamy za sobą, by 
spełnić nasz święty 
obowiązek.” Potem objął milczącego Gaspara Ruiza, stojącego u jego boku.
Później, gdy wszyscy wstali od stołu, zbliżyłem się do najnowszego oficera 
naszej armii1 
i pogratulowałem mu.
– Ach, kapitanie – dodałem – może zechcesz pan powiedzieć człowiekowi, który 
zawsze 
wierzył w prawość twego charakteru, co się tej nocy stało z do?ą Erminią?
Na to przyjazne zapytanie twarz jego zmieniła się. Spojrzał na mnie spod (brwi 
ciężkim, tępym 
wzrokiem zwykłego guassa – chłopa.
– Se?or teniente – rzekł niewyraźnie, jakby przytłumionym głosem – nie pytaj o 
se?oritę, gdyż 
wolę nie myśleć o niej, gdy jestem pomiędzy wami.
I marszcząc czoło potoczył wzrokiem po pokoju pełnym oficerów palących i 
rozmawiających. 
Nie napierałem, oczywiście.
To były, se?ores, ostatnie słowa, jakie z ust jego słyszałem na długi, długi 
czas. Już następnego 
dnia ładowano nas na śmiałą wyprawę do Peru, a o czynach Gaspara Ruiza 
słyszeliśmy tylko 
między jedną bitwą a drugą. Został on mianowany naczelnikiem straży wojskowej u 
naszych 
granic południowych. Zebrał tu dzielną partida. Ale jego łagodność wobec 
pokonanych nie 
podobała się cywilnemu gubernatorowi, który był formalistą, niespożytym i pełnym 
wiecznych 
podejrzeń. Ten wysłał do najwyższych władz raporty wymierzone parzeciw Gasparowi 
Ruizowi; 
w jednym z nich donosił, że Ruiz, publicznie i z wielką pompą, wziął ślub z 
kobietą 
o przekonaniach rojalistycznych. Pomiędzy tymi dwoma ludźmi o tak odmiennych 
charakterach 
musiały powstać starcia. W końcu gubernator cywilny począł utyskiwać na jego 
bezczynność 
napomykając coś o zdradzie, która, jak pisał, u człowieka o takiej przeszłości 
nie byłaby niczym 
niespodzianym. Gaspar Ruiz dowiedział się o tym. To gniew jego rozpalało do 
czerwoności, 
a żona umiała ze swej strony gniew ten podsycać zdradzieckimi słowy. Nie wiem, 
czy władze 
najwyższe naprawdę wydały rozkaz aresztowania go – na co się później uskarżał – 
ale to zdaje się 
pewne, że gubernator cywilny wchodził w konszachty z jego oficerami i że Gaspar 
Ruiz to odkrył.
Pewnego wieczora, gdy u gubernatora odbywała się tertulia, Gaspar Ruiz w 
otoczeniu sześciu 
ludzi, którym mógł zawierzyć, zjawił się w mieście konno, stanął przed drzwiami 
gubernatorstwa 
i wszedł do sali zbrojno i z nakrytą głową. Gdy wzburzony gubernator wyszedł 
naprzeciw niego, 
Gaspar Ruiz wziął nędznika wpół, wyniósł go jak dziecko spośród zaproszonych 
gości i zrzucił po 
schodach na ulicę. Gniewne jego uderzenie wystarczało, by olbrzyma pozbawić 
życia; lecz 
w dodatku jeźdźcy Gaspara Ruiza strzelili z pistoletów do ciała gubernatora, gdy 
na dole u swych 
schodów leżał już nieruchomo.
X 
– Po tym – jak on to nazywał – akcie sprawiedliwości Ruiz w otoczeniu większej 
części swego 
oddziału przeszedł Rio Blanco i oszańcował się na wzgórzu. Kompania regularna 
wojsk wysłana 
nieopatrznie przeciwko niemu została otoczona i wybita do nogi. Inne wyprawy, 
już lepiej 
zorganizowane, tak samo nie miały powiodzenia.
Było to właśnie w czasie tych krwawych utarczek, gdy żona jego po raz pierwszy 
zjawiła się 
u jego boku na koniu. Pewny siebie i dumny ze swych sukcesów, Ruiz nie stawał 
już na czele swej 
partida, sile dając się ponosić pysze, jak generał kierujący ruchami armii, 
zostawał w tyle, na 
dobrym koniu, nieruchomy, i wydawał tylko rozrkazy. Ją widziano przy nim 
wielokrotnie i przez 
długi czas brano ją za mężczyznę. Wiele mówiono wówczas o tajemniczym herszcie z 
bladą 
twarzą, któremu przypisywano klęski naszych oddziałów. Jeździła na koniu jak 
Indianin, okrakiem, 
ubrana w szeroki kapelusz męski i czarne poncho. Potem, w okresie największego 
powodzenia, 
poncho jej haftowane było złotem; wówczas nosiła także szablę biednego don 
Antonia de Leyva. 
Temu sędziwemu oficerowi chilijskiemu zdarzyło się to nieszczęście, że został 
otoczony wraz 
z niewielkim oddziałem, gdy zaś wyszła mu amunicja, zginął z ręki Indian 
araukańskich, którzy 
byli sprzymierzeńcami Ruiza i wspomagali go. Fatalne to zdarzenie długo 
wspominano potem 
jako „rzeź na wyspie”. Szablę nieszczęsnego oficera ofiarował jej Peneleo, wódz 
araukański, gdyż 
pod wrażeniem jej osoby Indianie, przejęci śmiertelną bladością jej lica, na 
które zmiany 
atmosferyczne nie miały najmniejszego wpływu, oraz spokojną obojętnością w ogniu, 
patrzyli na 
nią jak na nadprzyrodzoną istotę, a przynajmniej jak na czarownicę. Do dna 
musiała wychylić 
czarę zemsty w dniu, w którym przypasała szablę don Antonia de Leyva. Nigdy nie 
rozstawała się 
z nią, chyba wówczas, gdy była ubrana w suknie kobiece, i to nie dlatego, by 
chciała lufo umiała 
jej używać, lecz dlatego, że lubiła czuć ją przy swym boku, jako wieczny dowód i 
symbol niesławy 
republikańskiego oręża. Była nienasycona. A potem na drodze, na którą wstąpił 
Gaspar Ruiz, 
zatrzymać się już nie było można. Zbiegli jeńcy – a tych było niewielu – 
opowiadali nieraz, jak 
kilkoma szeptem rzuconymi słowami potrafiła zmieniać wyraz jego twarzy i ożywiać 
jego 
słabnącą nienawiść. Opowiadali, że po każdej utarczce, każdej wyprawie, po 
każdym szczęśliwym 
przedsięwzięciu podjeżdżał do niej i patrzył jej w twarz. Jej wyniosły spokój 
był niewzruszony. 
Uściski jej, se?ores, musiały być zimne jak uściski posągu. Próbował roztopić 
lodowe jej serce 
w strumieniu gorącej krwi. Kilku angielskich oficerów marynarki, którzy go 
odwiedzili w tym 
czasie, zwróciło uwagę na dziwny charakter tego zaślepienia.
Widząc, że słuchacze poruszyli się ze zdziwienia i zaciekawienia, generał 
Santierra zamilkł na 
chwilę.
– Tak, angielskich oficerów marynarki – powtórzył. – Ruiz zgodził się przyjąć 
ich celem 
przeprowadzenia układów w sprawie uwolnienia kilku jeńców ich narodowości. Na 
terytorium, na 
którym władał od wybrzeża morskiego do Kordylierów, była przystań, do której 
ówczesne okręty 
po okrążeniu przylądka Horna zawijały zazwyczaj po drzewo i wodę. Tam to, 
zwabiwszy załogę 
na brzeg, pojmał najpierw bryg wielorybniczy „Hersalia”, następnie zaś napadłszy 
znienacka stał 
się panem dwu jeszcze okrętów, jednego angielskiego i jednego amerykańskiego.
Wówczas rozeszła się wieść, że marzy o stworzeniu własnej floty. Ale było to 
oczywiście 
niemożliwe. Lecz obsadził bryg częścią jego własnej załogi, wprowadził na pokład 
jednego oficera 
i sporą garść swoich ludzi i wysłał ich do hiszpańskiego gubernatora wyspy 
Chiloe z raportem 
o swej działalności i prośbą o pomoc w wojnie przeciw butownikom. Gubernator 
niewiele mógł 
mu pomóc, ale w odpowiedzi przysłał mu dwa lekkie działa polowe, list z 
komplementami 
i nominację na pułkownika wojsk królewskich oraz wielką chorągiew hiszpańską. 
Sztandar ten 
wywieszono z wielkimi honorami na jego domu, w samym sercu araukańskiego kraju. 
Tego dnia 
zapewne Erminia uśmiechała się do swego chłopskiego małżonka z mniej wyniosłą 
powściągliwością.
Najwyższy oficer angielskiej flotylli na tym wybrzeżu złożył rządowi naszemu 
oświadczenie 
w sprawie tych napadów. Ale Gaspar Ruiz nie zgodził się na układy z nami. 
Wówczas jena z fregat 
angielskich wpłynęła do przystani, a jej kapitan, lekarz i dwu poruczników udali 
się pod eskortą 
ochronną w głąb kraju. Zostali dobrze przyjęci i spędzali trzy dni w gościnie u 
wodza partyzantów. 
W rezydencji jego panowała pewnego rodzaju barbarzyńska okazałość wojenna. 
Urządzenie 
składało się z mebli zrabowanych w pogranicznych miastach. Gdy po raz pierwszy 
weszli do 
głównej sald, zobaczyli jego żonę (podówczas była chora), leżącą na łóżku, u 
którego nóg siedział 
Gaspar Ruiz. Kapelusz jego leżał na podłodze, a ręce spoczywały na rękojeści 
szabli.
W czasie tej pierwszej rozmowy ani na chwilę nie zdejmował dłoni z głowni, 
wyjąwszy raz, 
gdy delikatnymi i troskliwymi ruchami poprawiał na żonie okrycie. Zauważyli, że 
zawsze, ilekroć 
mówił, wzrok jego utkwiony był w jej oczach z pewnego rodzaju wyczekującym 
napięciem, 
nieomal bez tchu w piersi; wówczas zdawało się, że zapomina o istnieniu całego 
świata, o swoim 
istnieniu także. W czasie pożegnalnego bankietu, przy którym i ona, choć wsparta 
na swym łóżku, 
była obecna, znów wybuchnął skargą na postępowanie, jakie zastosowano względem 
niego. Po 
odjeździe generała San Martina został otoczony przez szpiegów, spotwarzony przez 
urzędników 
cywilnych, zasług jego nie uznano, a na wolność, a nawet na życie jego dybał 
rząd chilijski. Wstał 
od stołu i chodząc gwałtownie po izbie począł rzucać przekleństwa; w końcu, 
dysząc ciężko i ze 
wzrokiem wbitym w ziemię, usiadł przy łóżku u stóp swej żony. Ona leżała na 
wznak, z igłową na 
poduszkach i zamkniętymi oczyma.
– A teraz jestem cenionym oficerem hiszpańskim – dodał spokojnym głosem.
Wówczas kapitan fregaty angielskiej skorzystał ze sposobności, by uprzejmie 
powiadomić go 
o tym, że Lima padła i że w myśl warunków układu Hiszpanie mają wycofać się z 
całego 
kontynentu.
Gaspar Ruiz podniósł głowę i bez wahania oświadczył głosem, w którym czuć było 
tłumione 
wzburzenie, że gdyby nawet ani jeden żołnierz hiszpański nie został w całej 
południowej Ameryce, 
on będzie dalej prowadził wojnę przeciwko Chile aż do ostatniej kropli krwi. Gdy 
skończył tę 
szaleńczą (tyradę, podniosła się długa, biała ręka i przez jakiś ułamek sekundy 
końcem palców 
dotykała pieszczotliwie jego kolana.
Aż do odjazdu oficerów, przez cały czas, którego po bankiecie nie zostało więcej 
nad pół 
godziny, dziki herszt tej desperackiej partida zasypywał ich uprzejmościami i 
grzecznościami. 
Przedtem był gościnny, lecz teraz zdawało się, że nie ma nic, czego by nie 
zrobił, by goście 
wygodnie i bezpiecznie odbyć mogli drogę powrotną na okręt.
Jak mi opowiadano, nic nie mogło być większym przeciwieństwem niedawnej 
gwałtowności 
czy też zwyczajnej u niego powściągliwości, jak to właśnie. Jak człowiek 
ucieszony niesłychanie 
niebywałym jakimś szczęściem, zasypywał ich udogodnieniami, grzecznościami
i względami. Obejmował oficerów jak braci, nieomal ze łzami w oczach. Każdego 
wypuszczonego jeńca obdarował sztuką złota. W ostatniej chwili oświadczył nagle, 
że uważa za 
swój obowiązek oddać oficerom statków handlowych, ich całe mienie prywatne. Ta 
niespodziewana hojność była przyczyną pewnego opóźnienia w odjeździe całej 
partii, wskutek 
czego pierwszy marsz był bardzo krótki.
Późnym wieczorem Gaspar Ruiz wraz z eskortą podjechał do ich ognisk obozowych 
przyprowadzając ze sobą muła obładowanego baryłkami wina. Przybył, jak mówił, 
wypić 
strzemiennego z angielskimi przyjaciółmi, których nigdy już nie zobaczy. Teraz 
był łagodny 
i wesoły. Opowiadał o swych czynach, śmiał się jak chłopak, pożyczył gitary od 
pierwszego 
mulnika Anglików i usiadłszy ze skrzyżowanymi nogami na swym wspaniałym poncho, 
które 
rozłożył przy dogasającym ognisku, miłym głosem śpiewał miłosne śpiewki 
wiejskich guasso. 
Wtem igłowa opadła mu na pierś, ręce osunęły się na ziemię, gitara spadła z 
kolan; wielkie 
milczenie zaległo obóz po pieśni miłosnej bezlitosnego partyzanta, który był 
przyczyną tylu łez 
nowych współobywateli, łez wylanych na gruzach domów obróconych w perzynę oraz 
nad 
zniszczonym szczęściem miłosnym.
Zanim ktoś zdołał odezwać się, on zerwał się z ziemi i zażądał konia.
– Adios, przyjaciele! – zawołał. – Z Bogiem! Kocham was! A powiedzcie tym ze 
Santiago, że 
pomiędzy Gasparem Ruizem, pułkownikiem króla hiszpańskiego, a republikańskimi 
ścierwami 
z Chile wojna do ostatniego tchu! Wojna! Wojna!
Z okrzykiem: „Wojna! Wojna! Wojna!”, który podjęło jego otoczenie, odjechali, a 
tętent ich 
podków i głosy przepadły w oddali, między zboczami wzgórz.
Dwaj młodzi oficerowie angielscy byli przekonani, że Ruiz zwariował. Jak wy to 
nazywacie? 
– brak klepki, co? – Ale doktor, przenikliwy Szkot, który miał umysł bystry i 
filozoficzny, 
powiedział mi, że jest to szczególny wypadek opętania. Spotkałem go w parę lat 
potem, ale całą tę 
historię przypominał sobie doskonale. Powiedział mi również, że jego zdaniem ta 
kobieta 
doprowadziła Gaspara Ruiza do krwawej zdrady, nie przekonywając go wprost, lecz 
w ten sposób, 
że w jego prostej duszy delikatnie budziła i podtrzymywała palące poczucie 
niczym 
niepowetowanej krzywdy. Być może, być może. Ja powiedziałbym, że połowę swej 
mściwej duszy 
wlała w mocne ciało tego człowieka, tak jak do pustego naczynia wlać można 
upojenie, szaleństwo, 
truciznę.
Jeśli chciał wojny, to miał ją, i dobrze dała mu się we znaki, gdy nasza 
zwycięska armia 
poczęła wracać z Peru. Zrobiono plan systematycznych operacji przeciwko tej 
zakale, plamiącej 
honor i szczęście naszej świeżo zdobytej niepodległości. Dowodził generał Robles 
ze znaną swą, 
bezwzględną surowością. Z obu stron stosowano dzikie represje, a w walce nie 
dawano pardonu. 
Ponieważ awansowałem w czasie wyprawy peruwiańskiej, zostałem kapitanem sztabu.
Gaspar Ruiz znalazł się w ciężkiej opresji; od uciekającego księdza, którego 
uprowadzono 
z jego parafii wiejskiej i wieziono galopem osiemdziesiąt mil w głąb gór, by 
dokonał obrzędu 
chrztu, dowiedzieliśmy się, że w tym samym czasie Gasparowi Ruizowi urodziła się 
córka. Aby, 
jak się zdaje, uczcić ten wypadek, urządził jeden czy dwa doskonałe 
przeprowadzone napady na 
naszych tyłach i rozbił oddziały wysłane celem przecięcia mu odwrotu. Generał 
Robles omal nie 
dostał z wściekłości ataku apopleksji. Znalazł inny powód bezsenności niż 
ukąszenia moskitów, 
ale przeciwko temu, se?ores, cale garnce prostej wódki nie działały lepiej niż 
takaż ilość wody.
Począł mi wymyślać i dokuczać „moim silnym człowiekiem”. A nasze 
zniecierpliwienie, by 
skończyć raz tę mało zaszczytną wojnę, było, obawiam się, powodem, że my wszyscy 
młodzi 
oficerowie staliśmy się ryzykantami i w akcji niepotrzebnie poczęliśmy się 
narażać.
Mimo to jednak powoli, cal po calu, kolumny nasze zaciskały się dokoła Gaspara 
Ruiza, 
chociaż zdołał on podnieść przeciw nam cały naród dzikich. Indian araukańskich. 
Po roku, a może 
później, rząd nasz dowiedział się przez agentów i szpiegów, że ma on zawrzeć 
przymierze 
z osobnikiem nazwiskiem Carreras, tak zwanym dyktatorem tak zwanej republiki 
Mendoza, po 
drugiej stronie gór. Czy Gaspar Ruiz miał jakieś dalsze plany polityczne, czy 
też chciał swej żonie 
i swemu dziecku zapewnić bezpieczny odwrót, chociaż sam prowadził z nami 
bezwzględną wojnę, 
pełną napadów i rzezi, tego powiedzieć nie mogę.
Ale przymierze stało się faktem. Próbując powstrzymać nasz pochód od strony 
morza, poniósł 
klęskę i cofnął się ze zwyczajną u niego szybkością, a ponieważ czynił 
przygotowania do innej, 
trudnej i hazardowej wyprawy, wysłał żonę i małą córeczkę poza łańcuch gór 
Pegue?a, na granicy 
Mendozy.
XI 
– Otóż ów Carreras był ostatniego gatunku łotrem, przybierającym maskę 
liberalnej polityki, 
a nieszczęsne państwo Mendozy było łupem rzezimieszków, rozbójników, zdrajców i 
morderców, 
którzy tworzyli tam bandy. Pod dostojnością form zewnętrznych żył w nim człowiek 
bez serca, 
litości, czci i sumienia. Pragnął on tylko tyranskiej władzy, lecz chociaż mógł 
użyć Gaspara Ruiza 
do swych niegodnych planów, doszedł jednak do przekonania, że przejednanie władz 
chilijskich 
lepiej nadaje się do tych celów. Wstydzę się przyznać, że wystąpił on do naszego 
rządu 
z propozycją wydania żony i dziecka człowieka, który zawierzył jego słowu, i że 
propozycję tę 
przyjęto.
W czasie podróży do Mendozy przez wąwóz Peque?a zdradziła ją eskorta, złożona z 
ludzi 
Carrerasa, i oddała oficerowi, będącemu komendantem jednego z fortów chilijskich 
na 
płaskowzgórzu u stóp pasma Kordylierów. Ta okrutna transakcja mogła mnie wiele 
kosztować, bo, 
trzeba wiedzieć, byłem jeńcem w obozie Gaspara Ruiza, gdy otrzymał on tę 
wiadomość. Zostałem 
schwytany w czasie wywiadu, a nielicznych żołnierzy mego patrolu wymordowali 
dzidami 
Indianie, stanowiący gwardię przyboczną Gaspara. Ja uniknąłem tego losu, 
ponieważ w czas 
jeszcze poznał mnie. Przyjaciele moi uważali mnie za umarłego, a wówczas i ja 
sam niewiele 
dałbym był za swoje życie. Lecz mój silny człowiek przyjął mnie bardzo dobrze, 
gdyż, jak mówił, 
zawsze wierzyłem w jego niewinność i próbowałem mu pomóc, gdy padł ofiarą 
niesprawiedliwości.
– A teraz – odezwał się do mnie – zobaczysz pan, że zawsze mówiłem prawdę. Nic 
ci nie grozi.
Lecz nie czułem się tak bardzo bezpiecznie, gdy tej nocy zawołał mnie do siebie. 
Krążył po 
pokoju jak dziki zwierz i krzyczał: „Zdradzony! Zdradzony!”
Podszedł do mnie z zaciśniętymi pięściami.
– Mogę ci poderżnąć gardło.
– Czy to zwróci wam waszą żonę? – zapytałem najspokojniej, jak tylko mogłem.
– I dziecko! – krzyczał jak oszalały. Potem padł na krzesło i donośnie śmiał się 
okropnym 
głosem. – O nie, panu nic nie grozi.
Zapewniałem go, że życiu jego żony również nic nie grozi; nie powiedziałem mu 
jednak tego, 
o czym byłem przekonany: że nigdy już jej nie zobaczy. Chciał wojny na śmierć i 
życie, lecz wojna 
ta mogła skończyć się tylko jego śmiercią.
Rzucił mi dziwne, niezrozumiałe spojrzenie i siadł szepcząc z rozpaczą.
– W ich rękach. W ich rękach.
Siedziałem cicho jak mysz pod miotłą.
Nagle zerwał się.
– Co ja tu robię? – zawołał; potem otworzył drzwi i krzycząc wydał rozkaz: – 
Siodłać 
i wsiadać na koń! – Cóż to jest? – wyjąkał podchodząc do mnie. – Fort Peque?a; 
fort palisadowy! 
To nic. Odzyskam ją, choćby ją ukryli w samym sercu gór!
Ku mojemu zdziwieniu dodał z mocą:
– . Uniosłem ją na moich rękach, gdy ziemia się chwiała. Przynajmniej dziecko 
jest moje. Ono 
przynajmniej jest moje.
Były to dziwne słowa, ale nie miałem wówczas czasu, by się im dziwić.
– Pojedziesz pan ze mną! – rzekł gwałtownie. – Będę potrzebował parlamentarza, a 
każdemu 
innemu wysłannikowi Ruiza-banity poderżną gardło.
Było to prawdą. Pomiędzy nim a resztą rozgniewanej ludzkości nie mogło być 
porozumienia 
co do zasad uczciwej wojny.
Nie upłynęło pół godziny, a byliśmy już w siodłach i jak opętani pędziliśmy 
wśród nocy. 
W kwaterze swej nie miał więcej nad dwudziestu ludzi. Ale pchnął posłańców do 
Penelea, wodza 
Indian, który właśnie obozował na przedgórzu, aby wraz ze swymi wojownikami 
przybył na 
płaskowzgórze, gdzie się spotkają przy jeziorze zwanym Wodne Oko, nad którego 
brzegami 
wznosił się fort graniczny Peque?a.
Przebyliśmy niziny z oszałamiającą szybkością, dzięki której zagony Gaspara 
Ruiza posiadały 
taką sławę. Jechaliśmy dnem dolin aż do urwisk, gdzie się zaczynały. Jazda nie 
była pozbawiona 
niebezpieczeństwa. Wąska droga, przyciśnięta do pionowej ściany bazaltowej, 
omijała zakosami 
wystające skały, aż w końcu z mroku głębokiego wądołu wynurzyliśmy się na wyżynę 
Peque?a.
Płaszczyzna ta pokryta była zieloną, twardą trawą i nikłymi, kwitnącymi krzakami, 
lecz 
wysoko nad naszymi głowami śnieg leżał w fałdach, i szczelinach potężnej ściany 
skał. Jeziorko 
było okrągłe jak rozwarte oko. Gdyśmy się zjawili, mały garnizon wpędzał właśnie 
do fortu stadko 
bydła. Zamknięto natychmiast ciężką bramę drewnianą, a czworoboczny ostrokół z 
szerokich, 
poczerniałych słupów i nędzne, pokryte słomą dachy chałup wewnątrz niego 
wyglądały pusto 
i opuszczenie, jakby nie było tam żywej duszy. Ale gdy wysłannik, który na 
rozkaz Gaspara Ruiza 
bez wahania podjechał do fortu, zawezwał ich do poddania, ukryta wewnątrz załoga 
odpowiedziała 
salwą, która powaliła jego i jego konia.
Słyszałem, jak Ruiz, który stał przy mnie, zazgrzytał zębami.
– To nic! – rzekł. – Teraz ty.
Chociaż ubranie moje podarte było i wypłowiałe, poznano jednak resztki mego 
munduru 
i pozwolono mi zbliżyć się na odległość słowa; potem musiałem czekać, ponieważ 
głos 
wykrzykujący ze strzelnicy, radośnie i ze zdumieniem, nie pozwolił mi przyjść do 
słowa. Był to 
głos starego przyjaciela majora Pajola. On, jak i inni moi przyjaciele, był 
przekonany, że już 
dawno nie żyję.
– Człowieku, wbij ostrogi koniowi! – krzyczał w najwyższym podnieceniu – 
otworzymy ci 
bramę!
Wypuściłem cugle z rąk i potrząsnąłem głową.
– Dałem słowo honoru! – krzyknąłem.
– Jemu? – odparł z niesłychaną pogardą. – On zapewnia wam życie.
– Życie nasze należy do nas. Czy to ty, Santierra, doradzasz mam poddać się temu 
rastrero?
– Nie! – odparłem – ale on chce żony i dziecka, i może odciąć nam wodę.
– To jej przede wszystkim da się we znaki. Możesz mu to powiedzieć. Słuchaj, to 
wszystko 
głupstwo, wypadniemy i weźmiemy cię do niewoli.
– Nie weźmiecie mnie żywcem – odparłem mocno.
– Głupiec!
– Na mdłość boską, nie otwierajcie bramy! – ciągnąłem śpiesznie. – Nie 
otwierajcie bramy!
I wskazałem na tłumy Indian, zalegające brzegi jerziora.
Nigdy nie widziałem razem tylu tych dzikich. Ich dzid, zdawało się, jest jak 
źdźbeł trawy. 
Ochrypłe ich głosy łączyły się w dźwięk potężny i nieokreślony jak szum morza.
Mój przyjaciel Pajol począł Mąć.
– Dobrze! idź do diabła! – ryknął z wściekłością.
Gdy jednak obróciłem się, widocznie pożałował swych słów, gdyż usłyszałem, jak 
rzekł 
szybko:
– Ustrzelcie konia temu durniowi, zanim odjedzie!
Miał dobrych strzelców. Rozległy się dwa strzały i w chwili, gdy wykonywałem 
obrót, koń 
mój zachwiał się, upadł i legł bez ruchu, jakby rażony piorunem.
Wyciągnąłem stopy ze strzemion i zsunąłem się z konia, lecz nie próbowałem wstać, 
a tamci 
nie ważyli się ruszyć naprzód, by sprowadzić mnie z powrotem.
Tłumy Indian poczęły się posuwać w kierunku fortu. Jechali oddziałami ciągnąc za 
sobą swe 
długie chusos;
potem zsiedli z koni poza zasięgiem strzału muszkietowego i odrzuciwszy swe 
futrzane 
okrycia poszli nago do ataku przytupując nogami i wykrzykując do taktu. Fala 
płomienista 
trzykrotnie przebiegła ścianę fortu, nie potrafiła jednak wstrzymać nieustannego 
marszu Indian.
Podsunęli się pod sam ostrokół wywijając swymi szerokimi nożami.
Ale ostrokół nie był powiązany skórzanymi pasami, jak zazwyczaj, lecz pospinany 
żelaznymi 
klamrami, których przeciąć nie mogli. Przerażeni tym, że zawiódł ich zwykły 
sposób, w jaki 
wdzierali się do środka, dzicy, którzy tak nieustraszenie szli w ogień 
muszkietów, rozsypali się 
i pierzchli pod strzałami oblężonych.
Gdy przy posuwaniu się naprzód minęli mnie, wstałem i wróciłem do Gaspana Ruiza, 
który 
siedział na niskiej skale, panującej nad całą równiną. Muszkiety jego ludzi 
wspierały atak, teraz 
jednak na dany przez niego znak trębacz zagnał: „Zaprzestać ognia!” Razem 
patrzyliśmy 
w milczeniu na beznadziejną ucieczkę dzikich.
– A więc trzeba oblężenia – wymamrotał.
Widziałem, jak nieznacznie łamał ręce.
Ale jakie mogło to być oblężenie? Nie potrzebowałem powtarzać mu słów mego 
przyjaciela 
Pajola, bo i tak nie ważyłby się odciąć oblężonym wody. Mięsa mieli pod 
dostatkiem. Ale 
naprawdę, jeśliby im zabrakło, on sam byłby czym prędzej posłał im żywność, 
gdyby to było 
w jego mocy. Tymczasem bowiem my, którzy byliśmy na równinie, zaczęliśmy 
odczuwać głód.
Peneleo, wódz Indian, siedział przy naszym ognisku, ubrany w swój szeroki 
płaszcz ze skór 
guanaco. Był to człowiek dziki, atletycznej budowy, o ogromnej, nieforemnej 
głowie, czuprynie 
przypominającej kształtem i wielkością słomiany ul i twarzy poważnej niemiłej i 
pomarszczonej. 
Łamaną hiszpańszczyzną mamrotał jak źle oswojona dzika bestia, że jeżeli będzie 
zrobiony choć 
najmniejszy otwór w ostrokole, jego ludzie pójdą i odbiorą se?orę – inaczej nie.
Gaspar Ruiz siedział naprzeciw niego i wpatrywał się w fort dzień i noc, 
pogrążony 
w straszliwym milczeniu i drętwocie. Tymczasem od gońców z nizin, którzy 
przybywali niemal 
codziennie, dowiedzieliśmy się, że jeden z jego poruczników poniósł klęskę w 
dolinie Maipu. 
Wysłani wywiadowcy przynieśli wiadomość o kolumnie piechoty, która idzie przez 
odległe 
przełęcze na odsiecz fortowi. Szła powoli, ale mogliśmy śledzić jej uciążliwy 
pochód przez doliny. 
Dziwiłem się, dlaczego Ruiz nie rusza, by te groźne siły zaatakować i zniszczyć 
w jakimś wąwozie 
nadającym się do zasadzki, jak tego spodziewać się było można po jego geniuszu 
wojny 
podjazdowej. Ale geniusz, zdawało się, pozostawił go jego rozpaczy.
Stało się jasne, że nie może oderwać się od widoku fortu. Zapewniam was, se?ores, 
że nieraz 
litość mnie zbierała, gdy patrzyłem na tego bezsilnego silnego człowieka, jak 
siedział na skale, 
nieczuły na słońce, na deszcz, na zimno, na wiatr, i objąwszy nogi ramionami, z 
brodą wspartą na 
kolanach, patrzał... patrzał... patrzał...
A fort, do którego przywarł wzrokiem, był cichy i milczący, jak on sam. Garnizon 
nie dawał 
znaku życia o sobie. Nie odpowiadano nawet na dorywczy ogień, skierowany na 
strzelnice. Pewnej 
nocy, gdy przypadkowo szedłem za nim, on nie odwracając się przemówił do mnie 
niespodzianie:
– Posłałem po armaty – odezwał się. – Będzie jeszcze czas, by odesłać je i 
cofnąć się, zanim 
wasz Robles zdoła mi tu wleźć.
Posłał po działa na równinę.
Długo trwało, nim nadeszły, lecz w końcu nadeszły.
Było to siedmiofuntowe działo polowe. Rozmontowane, przytwierdzone na krzyż do 
dwu 
długich słupów i umieszczone pomiędzy dwoma mułami przywieziono tu wąską ścieżką. 
Jeszcze 
teraz mam w uszach ten dziki okrzyk triumfu, gdy o świcie ujrzał eskortę działa, 
wynurzającą się 
z doliny. Ale nie mam słów, by opisać wam, se?ores, jego zdumienie, wściekłość, 
rozpacz 
i szaleństwo niemal, gdy usłyszał, że w czasie ostatniego marszu nocnego zwierzę 
objuczone 
lawetą spadło z jakichś powodów w przepaść. Rzucił się na eskortę grożąc 
śmiercią i torturami. 
Przez cały ten dzień nie pokazywałem mu się na oczy, lecz leżałem za krzakami i 
myślałem 
z zaciekawieniem, co on teraz zrobi. Zostawał mu tylko odwrót, ale tego nie był 
w stanie uczynić.
Niżej, pode mną, zobaczyłem, jak jego artylerzysta Jorge, stary żołnierz 
hiszpański, budował 
z poskładanych siodeł coś na kształt łożyska. Położono na to naładawane działo, 
ale gdy dano 
ognia, wszystko poprzewracało się, a kula poszła wysoko ponad ostrokołem.
Nie robiono już więcej prób. Zaginął również jeden z mułów amunicyjnych, zostało 
więc tylko 
sześć nabojów; wystarczyło to w zupełności, by rozbić bramę, o ile działo byłoby 
dobrze 
wycelowane. Lecz to było niemożliwe, dopóki działo nie było odpowiednio 
umocowane. Nie było 
czasu ani środków, by robić lawetę. A każdej chwili oczekiwałem, że pośród skał 
rozlegnie się 
echo trąb sygnałowych Roblesa.
Peneleo, ubrany w swe skóry, chodził niespokojnie, a usiadłszy na chwilę przy 
mnie, 
wybełkotał zwykłą swą piosenkę;
– Zróbcie entrada, dziura. Jak zrobicie dziura, bueno. Jak nie zrobicie dziura, 
wtenczas vamos, 
musimy pójść.
Po zachodzie słońca zauważyłem ze zdziwieniem, że Indianie robią jakby 
przygotowania do 
nowego ataku. Szeregi ich uporządkowane do boju stały w cieniu gór. Na 
płaszczyźnie przed 
bramą fortu ujrzałem grupę ludzi zebranych w jednym miejscu. Niepostrzeżenie 
zszedłem ze skały. 
Księżyc świecił w czystym powietrzu górskim tak, że było jasno jakby w dzień; 
lale głębokie 
cienie przesłaniały mi widok, nie mogłem więc dojrzeć, co się tam dzieje. 
Usłyszałem głos 
artylerzysty Jorgego, który odezwał się dziwnie powątpiewającym tonem:
– Naładowane, se?or.
Inny głos podniósł się w grupie i powiedział mocno:
– Przynieście tu riate! Był to głos Gaspara Ruiza.
Zapadło milczenie, przerywane tylko ostrym trzaskiem strzałów oblężonej załogi. 
I oni 
zwrócili uwagę na grupę. Ale odległość była zbyt wielka, i ziemia rozpryskiwała 
się tylko od 
słabych uderzeń kul muszkietowych. Wtem grupa rozsunęła się, zamknęła i 
zachwiała, ukazując 
w środku kilka stojących i zajętych czymś postaci. Przysunąłem się bliżej nie 
będąc pewny, czy to 
nie jakieś zwidzenie piekielne, jakiś przejmujący a niedorzeczny sen.
Dziwnie zduszony głos zakomenderował:
– Mocniej ściągnij sznury!
– Si, se?or! – odpowiedziały inne głosy z bojaźliwą gotowością.
Wtenczas zduszony głos odezwał się:
– Dość już! Muszę oddychać!
Na to podniosły się przejęte głosy wszystkich razem:
– Pomóżcie mu, hombres! Stój! Pod drugie ramię! Przytłumiony głos znów rozkazał:
– Bueno! Odejdźcie ode mnie, ludzie!
Przedarłem się przez stojących dokoła i raz jeszcze usłyszałem, ten sam zduszony 
głos, 
mówiący poważnie:
– Zapomnij, Jorge, że jestem żyjącym człowiekiem. Pamiętaj tylko, co masz zrobić!
– Nie bójcie się, se?or. Nie jesteście niczym więcej, tylko lawetą. Nie stracę 
naboju.
Usłyszałem trzask zapalania i poczułem saletrę lontu. Nagle ujrzałem przed sobą 
jakiś 
nieokreślony cień na czworakach, niby zwierzę, lecz z ludzką głową, pochyloną 
pod czymś 
w kształcie rury wystającej mu sponad karku, i z błyszczącą, owalną bryłą brązu 
na plecach.
Ta pochylona istota była umieszczona w samym środku milczącego półkola ludzi. 
Jorge stał za 
nią, a nieruchomy trębacz z trąbą w ręku u jej boku.
Jorge, złożony we dwoje, szeptał trzymając lont w ręku:
– Trochę na lewo, se?or. Za dużo. Tak. Teraz zechciejcie łaskawie schylić się i 
łokcie umieścić 
niżej, a ja...
Po tych słowach odskoczył na bok, pochylił lont i snop płomieni buchnął z 
paszczy działa 
przymocowanego do pleców człowieka.
Gaspar Ruiz pochylił się powoli.
– Dobry strzał? – zapytał.
– W sam cel, se?or! – To ładuj jeszcze raz!
Leżał przede mną na piersi, pod straszliwym ciężarem ciemnego, błyszczącego 
brązu, pod 
brzemieniem, jakiego żadna miłość lani siła mężczyzny nie dźwigała nigdy w 
nieszczęsnych 
dziejach świata. Ręce rozłożył szeroko, a na księżycowym tle wyglądał jak leżący 
krzyżem 
pokutnik.
Zobaczyłem, jak się podniósł na ręce i wsparł na kolanach. Ludzie odstąpili od 
niego, a stary 
Jorge schylił się mierząc z działa.
– Trochę na lewo. Odrobinę w prawo. Por Dios, se?or, opanujcie drżenie. Gdzie 
wasza siła?
Głos starego artylerzysty ochrypł ze wzruszenia. Potem żołnierz odstąpił w bok i 
szybko jak 
błyskawica przyłożył lont do zapalnika.
– Doskonale! – zawołał ze łzami; ale Gaspar Ruiz milczał rozciągnięty na ziemi.
– Jestem zmęczony – wyszeptał w końcu. – Czy następny strzał rozwali bramę?
– Niewątpliwie – rzekł Jorge pochylając się nad jego uchem.
– Więc... ładować – usłyszałem wyraźny szept. – Trębacz!
– Jestem tu, se?or, i czekam na wasz rozkaz!
– Zatrąb na mój rozkaz tak, aby usłyszano od jednego końca Chile do drugiego! – 
rzekł 
niezwykle mocnym głosem. – A reszta niech będzie gotowa przeciąć te przeklęte 
riata, bo 
nadejdzie chwila, w której poprowadzę was do szturmu. Teraz podnieście mię, a ty, 
Jorge, śpiesz 
się z celowaniem.
Grzechotanie muszkietów z fortu prawie przygłuszyło jego słowa. Ostrokół 
otoczony był 
wieńcem dymów i płomieni.
– Potrzebuję waszej siły, aby pokonać odrzut, mi amo, – rzekł niepewnie stary 
artylerzysta. – 
Wbijcie palce w ziemię. Tak! Teraz!
Po wystrzale okrzyk radości wyrwał się z jego piersi. Trębacz podniósł trąbę do 
ust i czekał. 
Ale ten, który leżał na ziemi, nie odezwał się ani słowem. Ukląkłem na jedno 
kolano i usłyszałem 
wszystko, co miał wtemczas do powiedzenia.
– Złamało się – szepnął podnosząc nieco głowę i w tej okropnie wygiętej pozycji 
kierując na 
mnie swój wzrok.
– Brama wisi tylko na drzazgach! – krzyczał Jorge.
Gaspar Ruiz próbował coś powiedzieć, ale głos zamarł mu w gardle. Usiłowałem 
zdjąć działo 
z jego złamanego krzyża, gdy on leżał bez czucia.
Ja, oczywiście, milczałem. Nigdy już nie dano Indianom znaku do ataku. Zamiast 
niego 
rozległy się trąby wojsk idących z odsieczą, za którymi tęskniłem tak długo, 
straszliwe dla 
zaskoczonych naszych nieprzyjaciół jak trąby sądu ostatecznego.
Tornado, se?ores, prawdziwy huragan tętentu, jeźdźców, oszalałych wierzchowców, 
konnych 
Indian przeleciał po mnie, gdy klęczałem na ziemi przy Gasparze Ruzie. Peneleo, 
który ucieczką 
ratował życie, przejeżdżając koło mnie, dźgnął w moim kierunku swym długim chuso 
– 
przypuszczam, że to po starej znajomości. Jak wyszedłem z tego gradu 
świszczących kul, byłoby 
mi trudno wytłumaczyć. Gdy ważyłem się za prędko podnieść się na kolana, kilku 
żołnierzy z 17 
taltalsfciego pułku, pragnących w zapale wojennym natknąć się na jakąś żywą 
istotę, omal nie 
rozniosło mnie na bagnetach. Wyglądali na bardzo rozczarowanych, gdy kilku 
oficerów 
przyskoczyło i odpędziło ich bijąc płazem szabli.
Był to generał ze swym sztabem. Chciał koniecznie wziąć trochę jeńca. I on 
wyglądał przez 
chwilę jakby rozczarowany.
– Co? To ty? – krzyknął i zsiadł natychmiast z konia, aby wziąć mnie w swoje 
objęcia, gdyż 
był to stary przyjaciel naszej rodziny. Wskazałem na ciało, leżące u naszych 
stóp i powiedziałem 
tylko dwa słowa:
– Gaspar Ruiz.
Generał podniósł ręce ze zdumienia.
– Aha! Twój silny człowiek! Ciągle, do ostatka ze swoim silnym człowiekiem. No 
nic. 
Uratował nam życie, gdy ziemia drżała dostatecznie, by najdzielniejsi bledli z 
przerażenia. Ja ze 
strachu odchodziłem od zmysłów. A on – nie! Que guape! Gdzie jest ten bohater, 
który go pokonał? 
Ha-ha-ha! Kto go zabił, chico? – Jego własna siła, generale – odparłem.
XII 
– Lecz Gaspar Ruiz oddychał jeszcze. Kazałem zanieść go na jego poncho i położyć 
pod 
ochroną krzaków w pobliżu skały, z której tak uparcie patrzał na fort, gdy 
śmierć unosiła się już 
nad jego głową.
Wojska nasze biwakowały dokoła fortu. Me było to dla mnie niespodzianką, gdy o 
świcie 
usłyszałem, że zostałem wyznaczony na komendanta eskorty jeńca, który ma być 
natychmiast 
odstawiony do Santiago. Jeńcem tym była, oczywiście, żona Gaspara Ruiza.
– Wybrałem pana, mając na uwadze pańskie uczucia – powiedział generał Robles. – 
Chociaż 
właściwie kobieta ta powinna być rozstrzelana za wszystkie szkordy, jakie 
wyrządziła 
Rzeczypospolitej!
A gdy zrobiłem ruch odpierający to z oburzeniem, ciągnął dalej:
– Teraz, gdy on jest tak jakby nieżywy, ona nie ma znaczenia. Nikt nie będzie 
wiedział, co 
z nią zrobić. Ale władze żądają jej. – Wzruszył ramionami. – Przypuszczam, że 
musiał on 
poukrywać dużo ze swego łupu w miejscach jej tylko wiadomych.
O brzasku zobaczyłem, jak prowadzona przez dwu żołnierzy wchodziła na skałę 
niosąc 
dziecko na rękach.
Wyszedłem na jej spotkanie.
– Czy jeszcze żyje? – zapytała zwracając do mnie swą bladą, nieruchomą twarz, w 
którą on 
patrzył z takim uwielbieniem.
Skinąłem głową i nie mówiąc ani słowa poprowadziłem ją da kępy krzaków. Oczy 
jego były 
szeroko rozwarte. Oddychał z trudnością i z wielkim wysiłkiem wymówił jej imię:
– Erminia!
Uklękła u jego głowy. Mała dziewczynka nie zwracała na niego uwagi, tylko 
wielkimi oczyma 
rozglądała się dokoła, a po chwili poczęła nagłe szczebiotać radosnym, cienkim 
głosikiem. Małym 
paluszkiem wskazywała na różowe ognie wschodu słońca poza czarnymi cienkimi 
szczytami. 
I gdy tu rozlegał się niezrozumiały i miły szczebiot dziecięcy, tych dwoje, 
umierający mężczyzna 
i klęcząca kobieta, milczało, patrząc sobie w oczy i słuchając tych słodkich 
dźwięków. Potem 
szczebiotanie ustało. Dziecko złożyło głowę na piersi matki i ucichło.
– To było dla ciebie – zaczął. – Przebacz! – Głos mu się łamał. Po chwili 
dobiegł mnie szept, 
z którego pochwyciłem słowa pełne skruchy: „Nie dość silny!”
Patrzała na niego z niesłychaną mocą. On próbował uśmiechnąć się i powtórzył 
pokornie:
– Przebacz! Opuszczam cię!
Ona pochyliła się i z suchymi oczyma powiedziała mocnym głosem:
– Na całym świecie ciebie tylko jednego kochałam, Gasparze!
Jego głowa poruszyła się. Oczy ożywały się.
– Wreszcie – westchnął. Potem dodał bojaźliwie: – Ale to prawda... to prawda?
– Taka prawda jak to, że nie ma miłosierdzia ni sprawiedliwości na tym świecie – 
odparła 
namiętnie.
Pochyliła się nad jego twarzą. On próbował podnieść głowę, ale opadła mu, a gdy 
całowała 
jego usta, już nic żył. Jego zaszłe mgłą oczy patrzyły w niebo, po którym 
płynęły wysoka różane 
chmurki. Powieki dziecka, przyciśniętego do piersi matki, opadły i zamknęły się 
powoli. Zasnęło. 
Wdowa po Gasparze Ruizie, silnym człowieku, pozwoliła mi się odprowadzić nie 
uroniwszy ani 
jednej łzy.
Do podróży przygotowaliśmy dla niej siodło damskie podobne do krzesła, z deską 
jako 
podnóżkiem. Pierwszego dnia jechała nie mówiąc ani słowa, ale prawie nie 
odwracała oczu od 
dziewczynki, którą trzymała na kolanach. Na pierwszym postoju widziałem, że 
chodziła całą noc 
kołysząc dziecko na rękach i wpatrując się w nie przy świetle księżyca. Gdy 
rozpoczęliśmy nasz 
drugi marsz dzienny, zapytała mnie, kiedy przybędziemy do pierwszej wsi w 
zamieszkałym już 
kraju.
Powiedziałem jej, że będziemy tam około południa. – A czy będą tam kobiety? – 
zapytała.
Odparłem, że jest to wielka wieś.
– Będą tam mężczyźni i kobiety, se?ora – rzekłem – których serca ucieszą się 
wiadomością, że 
wszystkie zamieszki i wojna już się skończyły.
– Tak, już się skończyło – powtórzyła. Po chwili dodała: – Se?or oficer, co rząd 
chce ze mną 
zrobić?
– Nie wiem, se?ora – odparłem. – Ale niewątpliwie obejdzie się z wami dobrze. My, 
republikanie, nie jesteśmy dzikimi i nie szukamy zemsty na kobietach.
Przy słowie „republikanie” rzuciła mi spojrzenie, które, jak mi się zdawało, 
pełne było 
bezdennej nienawiści. Ale mniej więcej w godzinę potem, gdy zatrzymaliśmy się, 
by muły 
z bagażem przepuścić przodem po wąskiej ścieżce wijącej się wzdłuż urwisk, 
zwróciła do mnie 
twarz tak bladą i smutną, że mi się jej niewymownie żal zrobiło.
– Se?or oficer – rzekła – jestem słaba, drżę. To jest niemądry strach.
I rzeczywiście usta jej drżały, gdy próbowała uśmiechnąć się ujrzawszy początek 
wąskiej 
ścieżki, która nie była przecież tak niebezpieczna.
– Boję się, że mi dziecko wypadnie z rąk. Gaspar uratował panu życie. Pamiętaj 
pan... Proszę 
wziąć je ode mnie.
Wziąłem dziecko z jej wyciągniętych rąk.
– Zamknij oczy, se?ora, i zawiera swemu mułowi – poleciłem jej.
Uczyniła tak, a jej bladość i zniszczona, chuda twarz sprawiały, że wyglądała 
jak nieżywa. Na 
zakręcie ścieżki, gdzie wielka sikała z purpurowego porfiru zasłaniała widok na 
nizinę, 
zobaczyłem, że otworzyła oczy. Jechałem tuż za nią trzymając dziecko prawą ręką.
– Dziecku jest dobrze! – krzyknąłem dodając jej odwagi.
– Tak – odpowiedziała słabo.
I wówczas, (ku bezmiernemu mojemu przerażeniu, ujrzałem, jak stanęła na desce 
podnóżka, 
spojrzała straszliwie i rzuciła się w przepaść po prawej ręce.
Nie podobna opisać nagłego i podłego przerażenia, jakie ogarnęło mnie na ten 
straszny widok. 
To był strach przed przepaścią, strach przed skałami, które, zdawało się, że 
sięgały po mnie. 
Czułem zawrót głowy, przycisnąłem dziecko do siebie i siedziałem na koniu 
nieporuszony jak 
posąg. Oniemiałem, a zimny pot oblał mnie całego. Jej muł potknął się, 
przycisnął się bokiem do 
skały i ruszył dalej. Mój koń tylko prychnął, krótko strzygąc uszami. Serce mi 
zamarło, 
a dochodzący z głębi przepaści huk kamieni, toczących się w łożysko dzikiego 
potoku, 
doprowadzał mnie nieomal do szaleństwa.
Po chwali minęliśmy zakręt i znaleźliśmy się na szerokim i trawiastym zboczu. I 
wtenczas 
zacząłem krzyczeć. Moi ludzie przybiegli do mnie, zdjęci grozą i przerażęniem. 
Zdaje się, że 
z początku nieustannie krzyczałem tylko:
– Oddała dziecko w moje ręce! Oddała dziecko w moje ręce!
Eskorta myślała, że dostałem obłąkania.
Generał Santierra zamilkł i wstał od stołu.
– To wszystko, se?ores – zakończył, uprzejmie uśmiechając się do podnoszących 
się gości.
– Ale co się stało z dzieckiem, generale? – pytaliśmy.
– Ach, dziecko, dziecko...
Podeszliśmy do okna wychodzącego na piękny ogród, ten schron, jego starości. 
Ogród ten. 
szeroko był znany w kraju. Generał Santierra zatrzymał nas wyciągniętą ręką, 
zawołał:
– Erminia! Erminia! – i czekał.
Potem powstrzymujące nas ramię opadło, a my rzuciliśmy się do okien. Na ścieżkę 
wysadzoną 
z obu stron kwiatami wyszła z kępy drzew kobieta. Usłyszeliśmy szelest 
nakrochmalonych 
spódnic i ujrzeliśmy staromodny fartuszek z czarnego jedwabiu. Spojrzała w górę 
a ujrzawszy, że 
oczy nas wszystkich zwrócone są na nią, stanęła, zmarszczyła czoło, pogroziła 
palcem generałowi, 
który śmiał się głośno, i nakrywszy głowę czarnym szalem koronkowym, tak aby 
częściowo 
przynajmniej zakryć swój wyniosły profil, odeszła ze sztywną dostojnością i 
znikła nam z oczu.
– Widzieliście anioła stróża starego człowieka, ją, której wszystko 
zawdzięczacie, co w mym 
domu mieliście miłego i dobrego. Ponieważ płomienie miłości, se?ores, wcześnie 
zapłonęły w mej 
piersi, dlatego jakoś nie ożeniłem się. I może dlatego iskry tego świętego ognia 
dotychczas we 
mnie nie wygasły. – Uderzył się w szeroką pierś, – Jeszcze żyję, jeszcze żyję – 
rzekł z poważnie 
komiczną emfazą. – Teraz już się nie ożenię Ona jest przybraną córką generała 
Santierry i jego 
spadkobierczynią.
Jeden z gości, młody oficer marynarki, opisał ją później jako „niską, 
przysadkowatą starą 
pannę, około czterdziestki”. Wszyscy zauważyliśmy, że jej włosy były już 
szpakowate i że miała 
przepiękne, czarne oczy.
– I nigdy nie chciała słyszeć o zamążpójściu – ciągnął generał Santierra. – To 
prawdziwe 
nieszczęście. – Dobra, cierpliwa, cała poświęciła się mnie, staremu człowiekowi. 
Prosta dusza. Ale 
nie radziłbym nikomu z was zabiegać o jej rękę, bo gdyby wzięła w nią rękę tego 
śmiałka, to tylko 
po to, by mu ją pogruchotać. Ach! pod tym względem nie zna ona żartów. Jest 
przecież rodzoną 
córką swego ojca, solnego człowieka, którego zgubiła jego siła: siła jego ciała, 
jago prostoty – jego 
miłości!