Galeria złamanych piór

Feliks W. Kres
    Galeria
złamanych piór
v
Lublin 2005

Odczuwam najwyższy podziw dla prawości, talentu i oddania się ciężkiej
i monotonnej pracy znamionujących pracownika angielskiej służby
cywilnej. Nie odczuwam go natomiast w najmniejszym stopniu (...)
dla wyników, jakie ten pracownik osiąga.
gen. Arthur Harris

            Copyright © by Feliks W. Kres, Lublin 2005
Copyright © by Wydawnictwo Fabryka Stów Sp. z o.o., Lublin 2005
        








Wszelkie prawa zastrzeżone.
Ali rights reserved.
Książka, ani żadna jej część, nie może być przedrukowywana,
ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana
w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Od autora
Kochana Czytelniczko!
Szanowny Czytelniku!
O
ddaję w Twoje ręce książkę wyjątkową - i to wy-
jątkową co się zowie, jest to bowiem dzieło bez
sensu, tak przynajmniej mi się wydaje. Jednak
jego wyjątkowość nie polega na tym, że jest bez sen-
su; toż dzieł spełniających ten warunek można znaleźć
w księgarniach całe mnóstwo. Chodzi o to, że nigdy nie
nosiłem się z zamiarem publikowania tych tu felieto-
nów w formie książkowej i spokojnie siedziałem na tył-
ku, aż naraz przyszedł do mnie facet mający, tak na oko,
wszystkie klepki na swoim miejscu i powiedział: „Zrób-
my z tego zbiór". Odpowiedziałem, że Galeria osobliwo-
ści, tak jak kiedyś Kącik złamanych piór, sprawdza się
o tyle tylko, o ile prowadzona jest „na żywo" - to nie-
kończąca się dyskusja z próbującymi swoich sił auto-
rami, wzbogacana uwagami czytelników; ludzie piszą
teksty literackie i listy, a ja teksty oceniam, na listy zaś
odpowiadam (albo nie). W piśmie literackim, w którym
prowadzę swoją rubrykę, jest bardzo dużo materiału,

10       Feliks W. Kres
więc każdy znajdzie coś dla siebie, nikt nie musi czytać
felietonów Kresa. Ale kto kupi książkę o pisaniu książek,
złożoną z dziesiątek (setek?) minirecenzji, ubarwionych
felietonikami o literackim warsztacie?
  Żaden poradnik dla młodych twórców nie nauczy
nikogo pisarskiego rzemiosła, a co tu mówić o przy-
padkowym zbiorku skleconym bez ładu i składu, bez
żadnej myśli przewodniej, z tego, co wypociłem na
przestrzeni trzech czy czterech lat? Moim zdaniem, ma
to wartość co najwyżej dokumentalną. Argumentowa-
łem w podobnym tonie, facet jednak nie dał się prze-
konać, nie dał się także zbyć ani zastraszyć, wyłożył
własne racje (bo takowe, trzeba przyznać, miał) i... zo-
stałem przy swoim zdaniu: nadal sądzę, że to bez sensu
i proszę w tym nie szukać kokieterii. Jednak praca, któ-
rą wykonuję, nauczyła mnie pokory, liczenia się z od-
miennymi punktami widzenia. Nie jestem nieomylny,
a już ocena własnych dokonań naprawdę rzadko jest
w pełni obiektywna; diabli wiedzą, może nie mam ra-
cji? Zdarzyło mi się już w życiu nie mieć racji, co przy-
znaję ze wstydem i skruchą. A o prawach rządzących
rynkiem książki wiem niewiele; może taki zbiór fak-
tycznie jest potrzebny, wypełnia jakąś lukę...?
  Ten gość, który do mnie przyszedł, to wydawca tej
książki. Skoro ryzykuje utopienie w przedsięwzięciu pie-
niędzy - dużych, małych, wszystko jedno, niemniej pie-
niędzy własnych - widać wie, co robi. Państwowemu
wydawcy bym nie oddał, bo szanuję pieniądze podat-
ników, ale prywatnemu - proszę bardzo. Ryzykuje wię-
cej niż ja, a prowadzi uczciwą grę, bo naprawdę nikt tej
książki kupować nie musi (zwłaszcza że zacności autor,
  
Od autora	II
chłop z kościami, opatruje dzieło takim wstępem...). Na-
mawiam więc schizofrenicznie: proszę uszanować opi-
nię autora i nie kupować tej książki; proszę też docenić
odwagę wydawcy i koniecznie ją kupić. Można to pogo-
dzić w sposób następujący: iść do księgarni, wziąć z półki
dwa egzemplarze, jeden nabyć (dla wydawcy), a drugie-
go nie nabywać, pogardliwie odłożyć i z politowaniem
wzruszyć ramionami (to z kolei będzie dla autora).
* * *
  Czym jest Kącik złamanych piór, a później Galeria
osobliwości, opowiadać nie będę, bo przedstawią się
same - pisząc o tym we wstępie, powieliłbym tylko treść
pierwszych felietonów z obu cykli. Kto ciekaw już te-
raz, może zajrzeć do odcinka Artyści i Rzemieślnicy -
czyli pierwszego z brzegu - a dowie się, o czym traktuje
ten zbiór, i być może oszczędzi sobie dalszego czytania
wstępu. A jak nie, to poproszę Czytelniczkę/Czytelnika
o cierpliwość, bo mam parę uwag technicznych. Teksty,
które młodzi stażem (bo niekoniecznie wiekiem) auto-
rzy przysyłali mi do oceny, otrzymywałem pod rygorem
pewnej poufności; z tego powodu wszystkie imiona, na-
zwiska, a nawet pseudonimy zostały tutaj przeze mnie
zredukowane do pierwszych liter - nie ma to zresztą dla
Nabywcy książki najmniejszego znaczenia; o całej spra-
wie wspominam tylko dla porządku.
  Dwie pierwsze części zbioru zawierają wszystkie felie-
tony z cyklu Kącik złamanych piór oraz dziewiętnaście
felietonów, które ukazały się pod szyldem Galerii osob-
liwości - ten drugi cykl wciąż żyje, więc w ostatnich
  
12        Feliks W. Kres
opublikowanych odcinkach nie ma żadnego wylewania
łez i machania chusteczką.
  Nie oparłem się pokusie naprostowania kilku krzy-
wych myśli, które swego czasu zamaszys'cie uwieczniłem
na papierze, dokonałem też ogólnej kosmetyki felieto-
nów, ale zasadnicza treść pozostała bez zmian, widać
więc tam wyraźnie, jak ewoluują poglądy imć Kresa; wi-
dać też, niestety, że nie zawsze był przy rozumie, jeśli wol-
no tak to określić. Czasem też autor felietonów sam sobie
zaprzecza, choć z reguły (trochę się usprawiedliwię) jest
to przeczenie pozorne - inaczej mówiąc, łatwo mógł-
bym wytłumaczyć, jak można pożenić ogień z wodą, ale
w krótkim felietonie nijak tego zrobić nie mogłem. Po-
dam przykład takiej pozornej sprzeczności: oto w jed-
nym artykule twierdzę, że bardzo trudno opowiedzieć
historię niepodobną do niczego, co już było, gdzie in-
dziej zaś wyśmiewam obiegową opinię, iż od czasu Biblii
wszystko właściwie zostało napisane. Jest to sprzeczność
pozorna dlatego, że schematów fabularnych naprawdę
nie jest zbyt wiele - każdy schemat jednak można przed-
stawić zupełnie inaczej, niźli był dotąd przedstawiony;
o świeżości bądź wtórności dzieła decyduje nie tyle po-
mysł, co indywidualny styl autora, jego warsztat i sposób
ujęcia tematu. Podobnych „sprzeczności" jest w tej książ-
ce sporo; wynika to ze specyfiki pracy felietonisty, a po-
dobnie ma się sprawa z licznymi powtórzeniami.
  Za namową wydawcy zdecydowałem się „przerzedzić"
minirecenzje; zostawiłem tylko takie, z których można
wynieść jakąś naukę o pisaniu w ogóle. Tak więc prze-
padły niemal wszystkie uwagi w rodzaju: „M.G. Twoje
teksty są bezwartościowe; zrezygnuj" - ocalało tylko kil-
  
Od autora	13
ka, bo chciałem pokazać Czytelnikom niniejszego zbio-
ru, jak kształtowały się proporcje wystawianych przeze
mnie ocen.
  Tak czy owak, mówi się trudno, pisać książki o pisa-
niu nigdy nie zamierzałem i nadal nie zamierzam, po-
kazuję więc to, co jest - proszę mi wybaczyć, że nie
okaleczałem tu swoich felietonów, tnąc, cenzurując i po-
prawiając bez końca. Trzecia część zbioru, zatytułowana
Przyganiał kocioł garnkowi - albo czy to prawda, że szewc
bez butów chodzi, różni się od dwóch pierwszych. Mógł-
bym tę część zatytułować także Prawdziwa cnota kry-
tyk się nie boi, ale nie miałem odwagi, jako że słabiutko
znam się na cnocie - szczególnie prawdziwej cnocie -
a krytyk jednak trochę się boję (jest mi obcy wszelki
masochizm). Niemniej wydało mi się rzeczą słuszną od-
ważnie stanąć do raportu; toż mądrala, który tak bez-
trosko rozdziela całusy i kopniaki, pręży się, wypina
i naucza, winien chyba publicznie napiąć muskuł i po-
kazać, czy ten muskuł jest aby twardy. Dlatego niniej-
szym proszę wydawcę, by nie zlecał korekty ani redakcji
tych opowiadań, bo moją intencją jest sprowadzenie ich
tutaj do roli pomocy dydaktycznych, a poniekąd i kró-
lików doświadczalnych; starannie oszlifowane diamen-
ty literackie pokazywać będziemy kiedy indziej. Autorzy,
którym tak radośnie dokładam w felietonach, przysyłają
mi teksty „surowe", nieobrobione przez fachowców, więc
i ja choć raz chcę stanąć pod pręgierzem goły, poka-
zać, w jakiej postaci otrzymują ode mnie teksty wydaw-
cy i redaktorzy. Jeśli jakiś Młody Autor lub po prostu
Czytelnik znajdzie tam jaskrawe dowody na to, że sam
sobie przeczę; że co innego mówię, a co innego robię;
  
14        Feliks W. Kres
że w pogardzie mam zasady podnoszone jako święte,
czyli że - no właśnie - przygania kocioł garnkowi, a sam
smoli, to należy Mu się taka satysfakcja. Z tych trzech
tekstów dwa były już publikowane, ale daję je tutaj
w postaci pierwotnej, czyli takiej, jaką zachowałem na
twardym dysku mojego komputera, ewentualnie (Miód
dla Emiry) w maszynopisie.
  Na koniec rzecz najważniejsza: otóż ta książka nigdy
by nie powstała, gdyby nie istniał zastęp wspaniałych
ludzi, którzy na przestrzeni kilku lat przysyłali mi do
oceny swoje teksty albo polemiczne listy. Wszyscy, chcę
podkreślić: ABSOLUTNIE WSZYSCY Autorzy, których pra-
ce miałem w ręku, są w moich oczach elitą. Każdy z nich
mógłby robić coś innego w tym samym czasie, gdy zgar-
biony nad blatem biurka pukał w klawiaturę bądź skro-
bał litery na kartce - i mniejsza o efekty, bo ważny jest
tu dla mnie obszar zainteresowań: otóż wszyscy ci lu-
dzie czytają książki, a ponadto próbują je pisać.
  Do Autorów dołączają Czytelnicy, których obcho-
dzi czyjaś praca nad tekstem literackim, którzy mają
własne pytania, uwagi i wątpliwości. Dzięki Kącikowi...
i Galerii... poznałem - niestety tylko korespondencyj-
nie - dziesiątki wspaniałych ludzi piszących i czytają-
cych, a daleko nie każdy obywatel Polski zwykł czynić
którąś z tych rzeczy. Wiedza o tym, jak wielu jest tych
ludzi, to mój osobisty zysk z redagowania obu rubryk.
Wszystkim Paniom i Panom, z którymi w swych ru-
brykach współpracowałem - bo lepszego określenia niż
współpraca nie znajduję - wyrażam uznanie. Surowa
bądź prześmiewcza forma, jaką ma niejedna recenzja,
jest czymś w rodzaju wojskowej zaprawy - ja zaś niczym
  
Od autora	15
sierżant, ryczący na podkomendnych, po cichu jestem
z całego pododdziału dumny.
  I to wszystko, co chciałem rzec na wstępie. Napraw-
dę nie wiem, czy powinienem teraz życzyć przyjemnej
lektury... Zresztą, jakie ma znaczenie, czego będę ży-
czył?
  Książka (każda książka) warta jest uwagi albo nie;
chcenia i życzenia autora niczego tutaj nie zmienią, sko-
ro raz podjął decyzję, że wyciągnie swoje dzieło z szufla-
dy. Będzie z tego królowa piękności - albo sztywny trup.
Albo coś innego, tylko nie wiem co.
  I tę oto złotą myśl polecam uwadze wszystkich, którzy
chcą się parać pisaniem.
Feliks W. Kres

część pierwsza
Kącik złamanych piór



Artyści i Rzemieślnicy
Z
darzyło mi się kiedyś napisać dla Feniksa tekst pu-
blicystyczny, który pokazano w cyklu Elementarz
pisarza. Otrzymawszy zamówienie od redakcji,
poczułem się zaszczycony wyróżnieniem; bardzo przy-
jemna była świadomość, że uznano mnie za człowieka
mogącego nauczyć czegoś innych. Od tamtego czasu
minęło sporo dni, ale wciąż odżywa we mnie uczucie, że
nie wyczerpałem wówczas tematu.
  Trudno zresztą się dziwić; zaiste, gdybym wszystko,
co wiem o pisaniu, mógł zawrzeć na dziesięciu stronach
maszynopisu, nie warto byłoby ze mną gadać o czym-
kolwiek. Zdaje mi się, że wiem sporo więcej. Zdaje mi
się, podkreślam, albowiem człowiek bezgranicznie ufa-
jący swojej wiedzy (jakiejkolwiek wiedzy) to pyszałek
lub głupiec. Historia wybrukowana jest szczątkami oba-
lonych twierdzeń i resztkami „bezspornych" dowodów.
Do wszelkich prawd warto więc odnosić się z niejaką
  
20       Feliks W. Kres
rezerwą, zachować dystans. I jeśli w ogóle czegoś jestem
całkowicie pewien - no to właśnie tego.
  Formuła cyklu wykładów o pisaniu wydaje mi się -
już choćby w świetle powyższego - zbyt ciasna. W takich
wykładach zbyt wiele byłoby Kresa, Kresowego punk-
tu widzenia. Ściśle biorąc - byłby właściwie sam Kres.
Pomyślałem więc o kąciku dyskusyjnym. Zamierzam
dyskutować, spierać się, może i awanturować. Będę od-
powiadał na pytania i udzielał porad - ale nie z jakiejś
ambony. Dopuszczę do głosu każdego przytomnego
człowieka, a nieprzytomnego, myślę, też - już choćby po
to, by pokazać światu wariata.
  Dobrze pamiętam czasy, gdy z szufladą pełną tekstów
modliłem się o jakiegoś starszego kolegę-autora, któ-
ry powiedziałby mi choć dwa słowa na temat wartości
moich płodów. Żebyśmy się dobrze zrozumieli: nie będę
pisał pełnometrażowych recenzji, bo to niemożliwe. Ewi-
dentne beztalencie może liczyć na wzmiankę w rodzaju:
„M.T. Daj sobie spokój, nic z tego nie będzie, katastrofa".
Teksty, w których COŚ znajdę, będę omawiał trochę sze-
rzej, być może ich fragmenty posłużą do zilustrowania
jakiegoś problemu i wszczęcia nowej dyskusji.
  Będziemy omawiać problemy - i pokazywać, jak je
przezwyciężyć. Te problemy staną się trampoliną, z któ-
rej odbijać się będziemy do rozważań mających naturę
ogólnoliteracką. My, bo jeśli moje uwagi wydadzą się
komuś nieprzytomne, to napisze list z zastrzeżeniami -
i tak właśnie ma się kręcić nasze kółko dyskusyjne.
  Jeszcze kilka uwag natury porządkowej. Teksty literac-
kie najpierw pobieżnie przejrzę; każdy chyba przyzna,
że niepodobna, bym lekturowa! się dziełem, w którym
  
Artyści i Rzemieślnicy        21
każde zdanie będzie miało formę: „Przysnął nad żeczuł-
ką i kiedy zaraz się zbódził to zaraz zobaczył rakiety ko-
smiczne znuw". I nie ma co wzruszać ramionami, bo
widziałem już podobne rzeczy. Omawiać takich drama-
tów nie będę - półanalfabetyzm nie jest problemem lite-
rackim, lecz społecznym.
  I na koniec: proszę zawsze wyraźnie zaznaczyć, czy
fragmenty listu (bądź dzieła) mogę opublikować, czy nie,
a jeśli mogę, to pod jakim nazwiskiem/pseudonimem.
List lub utwór, co do którego będę miał wątpliwości, jak
postąpić, potraktuję jako materiał poufny, do mojej pry-
watnej wiadomości - być może powołam się na przed-
stawione w nim tezy, lecz bez wskazywania źródła.
A teraz już - jedziemy.
  Pomyślałem, że na początek przyda się mała prowo-
kacja. Otóż, najogólniej rzecz biorąc, zwykłem przy-
pisywać autorów do dwóch szkół: pierwsza to Szkoła
Artystów; druga to Szkoła Rzemieślników.
  Przedstawiając rzecz najkrócej: pierwsi twierdzą, że
w utworze najważniejsze jest przesłanie (treść), a więc
to, co autorowi w duszy gra i czym zechciał się podzie-
lić z Czytelnikami, a słowa są tylko nośnikiem różnych
duchowych melodii. Rzemieślnicy inaczej - uważają, że
najważniejsza jest forma, autorowi niekoniecznie musi
grać cokolwiek, może pisać zgoła o niczym, byle robił
to zajmująco. Zanim dokładniej przedstawię doktry-
ny obu Szkół (będę pisał wielką literą, podobnie jak:
Artyści i Rzemieślnicy), chcę jasno powiedzieć: jestem
  
22       Feliks W. Kres
Rzemieślnikiem. To oznacza, że nie mogę być do końca
obiektywny, choć przyrzekam, że będę się starał.
  Ideałem jest synteza obu doktryn. Pełna synteza ma
miejsce, gdy autor bierze się za bary z niebanalnym
problemem i w atrakcyjny sposób (nie nudząc) przed-
stawia swoje przemyślenia. Do tego potrzebny jest czło-
wiek zarówno wrażliwy, jak mądry i utalentowany, a na
koniec - mający doświadczenie w pisaniu. Lecz stan
zbliżony do idealnego występuje niezmiernie rzadko.
  To klasyczny problem czołgu doskonałego (czołg,
wyjaśnię, winien być szybki, dobrze uzbrojony i moc-
no opancerzony). Lecz silne opancerzenie negatywnie
wpływa na ruchliwość; solidne uzbrojenie instaluje się
kosztem pancerza; z kolei szybkość i zwrotność to atu-
ty wozu względnie lekkiego, a tym samym niedozbrojo-
nego.
  Z powieścią (opowiadaniem) jest podobnie. Prawie
zawsze widać, że w danym utworze forma dominuje nad
treścią, względnie treść nad formą. No i dobrze, to jesz-
cze nie jest wada. Problemy zaczynają się wówczas, gdy
jeden z wymienionych elementów uzyskuje przewagę
nadmierną (lub zgoła absolutną).
  Będę tutaj bronił Szkoły Rzemieślników: otóż dobrze
napisany utwór rozrywkowy, choćby nawet intelektual-
nie pusty, może sprawić przyjemność - gdy głębokodup-
ne rozważania, nawet jeśli ociekają miodem mądrości
i wiedzy, zdadzą się na nic, jeżeli czytelnik, zrażony dręt-
wym językiem i znudzony pretekstową fabułą, ciśnie
książkę w kąt; nie wszystko da się przeczytać, zaręczam,
a czterysta stron językowego bagna uniemożliwi odkry-
cie sensu dzieła. Wyrażę to jeszcze inaczej: przekaz wi-
  
Artyści i Rzemieślnicy        23
nien mieć atrakcyjną formę i musi być przyswajalny,
inaczej staje się fortecą nie do zdobycia.
  W tym miejscu przypomnę, że mówimy o prozie fa-
bularnej, bo czymś takim jest nowela, opowiadanie albo
powieść.
  Artyści powiadają (nie bez racji, niestety), że zalew
pulpy usprawiedliwia wszystko; w dobie tasiemcowych
seriali mydlanych, tzw. pism kobiecych i książek klasy
„Conan Poliglota" każdy przejaw myśli, każde przesłanie,
choćby nawet nieudolnie ubrane w słowa, stanowi war-
tość samą w sobie. Osobiście znam redaktora pewnego
pisma literackiego, który wyławia każdy przejaw orygi-
nalności, różne strzępki myśli bądź idei z nadesłanych,
czasem czysto grafomańskich, tekstów, po czym zszywa
te strzępki i oblepia jakąś fabułą, byle tylko pokazać czy-
telnikom. Czy istotnie jest aż tak źle, by usprawiedliwić
podobne zabiegi? Otóż, rzeczywiście jest źle. Niemniej
takie praktyki na dłuższą metę są zgubne, eliminu-
ją bowiem u początkujących autorów potrzebę samo-
doskonalenia. Ludzie, którzy mają coś do powiedzenia,
a przynajmniej niektórzy z tych ludzi, mogliby z czasem
stać się pisarzami - lecz nie rozwijają się, nie uczą, bo po
co? Posyłając do redakcji jakieś... robocze notatki, mogą
być pewni druku i wynagrodzenia, nie muszą szlifować
swych umiejętności - skoro rozgrzebaną robotę skończy
za nich ktoś inny. Wszyscy na tym tracimy.
  Pomijam już nawet etyczną stronę zagadnienia (bo
to przecież nie jest w porządku, że buble stawia się na
równi z produktami spełniającymi wszelkie normy,
a brakoróbstwo wynagradza tak samo jak efekty czyjejś
ciężkiej i solidnej pracy). Przytoczyłem tę anegdotyczną
  
24       Feliks W. Kres
skądinąd historię po to, by pokazać, jak bardzo można
wypaczyć sens literatury, trzymając się kurczowo jed-
nej tylko doktryny. Pojawia się czołg, który tylko strzela,
lecz nie jeździ i nie ma pancerza.
  Problem leży w proporcjach. Jako Rzemieślnik twier-
dzę, że fabuła, styl, kreacja postaci, dialogi, opisy i tym
podobne elementy techniczne mają znaczenie nadrzęd-
ne. Książka służy do czytania; pisarz musi umieć pisać.
Szkoła Rzemieślników jest bardzo wymagająca, zakłada
bowiem ODWRÓCENIE naturalnej kolei rzeczy. Przemy-
ślenia, nawet bardzo ciekawe i godne uwagi, pojawiają
się wcześniej niż umiejętności i mogą zrodzić się w mó-
zgu każdego, nawet w mózgu analfabety.
  Czy to znaczy, że już można je radośnie wygulgotać
na papier, używając jakichś piktogramów? Rzemieślnik
powiada: nie. Najpierw naucz się pisać, potem pokażesz
swe mądrości. Lecz z drugiej strony, rzeczą absolutnie
niezbędną jest zawarcie w dziele pewnego minimum
treści. Przecież to musi być o czymś, COŚ musi z tego
wynikać, coś więcej niż to tylko, że bohater przeżył. Bo
problem ekstremalnych Rzemieślników polega z kolei
na tym, że mnożą się sprawnie władający piórami ko-
lesie (i koleżanki, bo zaraz ktoś powie, iż jestem anty-
feministą), płodzący niesłychanie monotonne w swej
masie, niesłużące niczemu, choć sprawne literacko „bla,
bla, bla".
  Teraz ktoś może zapytać, gdzie ta prowokacja, szum-
nie zapowiadana na wstępie. Już mówię. Otóż obiecu-
ję, że bez cienia litości będę masakrował w tym kąciku
każdego, kto przyśle mi granie swej duszy niepopar-
te umiejętnościami. Ja wytrzymam nawet „bla, bla, bla",
  
Artyści i Rzemieślnicy        25
byle w miarę sprawnie wyartykułowane. Ktoś, kto zna
(lub stara się poznać) reguły rządzące językiem pol-
skim, może kiedyś napisać wartościową książkę. Nabie-
rze doświadczenia, coś w życiu zobaczy, coś przemyśli...
Natomiast wobec osobników niemających szacunku dla
tworzywa, będę wręcz okrutny.
  Język literacki jest czymś bardzo pięknym i potrafię
zrozumieć ludzi, którzy piszą dla samego delektowania
się pisaniem (grafomanów, tak). Natomiast ci, którzy
chcą uczynić z języka tylko byle jakie opakowanie, są
niemile widziani.
Bo negują sens mojej pracy.

Zanim zaczniesz
R
óżne a przeróżne motywy kierują ludźmi siadają-
cymi do pisania. U jednych jest to głęboka, płyną-
ca prosto z duszy i serca potrzeba tworzenia albo
zauroczenie literaturą jakiegoś gatunku, czasem dzieła-
mi konkretnego autora; inni pragną błyszczeć pośród
wielkich sław pióra, udzielać wywiadów i przebierać
w tłumach seksownych wielbicielek; są na koniec i tacy
desperaci, co pisaniem umyślili sobie zarabiać na życie
(podobno za siedmioma górami mieszka pisarz, które-
mu się udało).
  Nie wiem, który gatunek debiutantów lepszy, który
gorszy. Motywacje, zamiary i chęci nic w ogóle dla mnie
nie znaczą - z mojego punktu widzenia, można pisać
choćby i na złość sąsiadowi albo dla wzmożenia par-
cia na stolec. Liczy się tylko efekt. Nie prowadzę żadnej
statystyki, ale zdaje mi się, że arcydzieło literackie może
spłodzić osobnik umotywowany do pisania najzupełniej
  
Zanim zaczniesz        27
dowolnie. Co nie znaczy, że wszyscy startują tak samo
i mają do pokonania takie same przeszkody.
  Najczęściej (choćby z racji wyjazdów na konwenty)
spotykam ludzi, którzy chcą pisać fantastykę dlatego, że
są miłośnikami gatunku, zachwyciły ich książki tych lub
innych autorów. Przerąbane. Ci faceci mają przerąbane;
cóż dopiero potencjalni czytelnicy takich.
  Jeśli NIE PODOBA ci SIĘ to, co napisano dotąd, odczu-
wasz niedosyt - chwytaj, chłopie, za pióro i rób to, cze-
go, jak mniemasz, nie zrobili inni. Jeśli podobają ci się
dokonania autorów przeczytanych książek i zafascy-
nowany pokazanym bohaterem lub światem siadasz
do pisania - wstrzymaj się i pomyśl. Nie będziesz lep-
szym Tolkienem od Tolkiena ani lepszym Lemem
niż sam Lem. W najlepszym razie będziesz wtórny,
w najgorszym staniesz się zwyczajnym naśladowcą albo
nieświadomym plagiatorem. Pomijam tu celowo umie-
jętności czysto literackie, mówię tylko o pomyśle na
dzieło. Główna i największa przeszkoda, stojąca na dro-
dze takiego debiutanta, to skłonność do odtwarzania
i powielania tego, co już było. Odtwarzanie i powielanie
nie jest twórcze.
  No dobrze, ale czy to znaczy, że pisarzowi nie mogą
podobać się książki? Owszem, mogą. Chodzi tylko
o to, by nie próbował pisać ich kontynuacji lub roz-
szerzonych czy zmienionych wersji. Dojrzały autor, za-
inspirowany czyimś dziełem, potrafi zwykle zachować
niezbędny dystans; wie, na czym polega magia słowa,
bo sam jest czarodziejem; rozumie, dlaczego dzieło go
uwiodło. Ma ponadto własny styl - to jest zbroja, której
  
28       Feliks W. Kres	
nawet trudno się pozbyć, by przywdziać cudzą; cóż do-
piero nazuć jedną na drugą.
  Debiutant startuje goły. Nie ma jeszcze stylu, więc przej-
muje styl, cały sposób pisania ulubionego mistrza - jego
pomysły, metody budowania postaci, elementy języka,
bo próbuje być podobnie rubaszny lub tak samo do-
sadny. Nie potrafi zrobić tego wystarczająco dobrze, al-
bowiem nie jest swoim mistrzem, więc efekty są nader
pocieszne. Dla krytyka, bo nie dla czytelnika i autora.
  Jaka rada? No, nauczyć się rozbebeszać książki. Od-
powiedzieć sobie jasno na pytanie, co takiego siedzi
w ukochanym dziele, że aż trudno bez niego wytrzy-
mać, chciałoby się jeszcze i jeszcze. A to jest jak z piękną
dziewczyną ujrzaną na ulicy: można jej pożądać, moż-
na się zakochać, ale jeśli chcesz być, bracie, samoukiem-
-lekarzem, to z zawodowego punktu widzenia winny cię
interesować nie jej kiecki, szminki oraz kształt cycków,
tylko flaki i chemiczny skład moczu. Że coś się traci, pa-
trząc na kobietę (albo świetną książkę) w ten sposób?
No cóż, nie każdy musi być lekarzem lub pisarzem. Kto
powiedział, że to zawsze jest przyjemne i łatwe?
  Trochę inne są przeszkody, które musi przezwyciężyć
debiutant pragnący wielkiej sławy, nagród i wywiadów
w błyskach fleszy. Powtórzę tutaj, że autorskich motywa-
cji nie dzielę na lepsze i gorsze - żądza bycia znanym
człowiekiem nie wydaje mi się czymś nagannym, każde-
mu wolno chcieć.
  Kłopot polega na tym, że pisanie prozy fabularnej to
pewien proces, zwykle długotrwały. Obawiam się, że mi-
nęły już czasy, gdy można było podbić świat debiutanc-
ką książką, a jeśli nawet nadal można - uczyni to raczej
  
Zanim zaczniesz       29
mądry a sędziwy dziadek, który wsadził w swą pracę
całe życie, niźli dwudziestodwulatek z ambicjami.
  Zwykle do wyśnionej sławy prowadzi długa droga,
a tymczasem debiutant, myślący o tej sławie, każdą swo-
ją książkę - albo i opowiadanie - pisze tak, jakby miał
za to dzieło dostać Nobla. Otóż, pisząc powieść, myś-
leć trzeba o tym, co się robi, a więc o tej powieści i na-
prawdę o niczym więcej. To wcale nie jest łatwe, wiem
z autopsji. Bardzo źle pracuje mi się nad książką, której
dalszych losów nie znam - mówiąc krótko, nienawidzę
pisania „do szuflady", lubię mieć konkretne zamówienie
od wydawcy i określony termin. Jeśli tego nie ma, gotów
jestem myśleć raczej o tym, do kogo pójdę z ukończo-
nym dziełem, niż o samym dziele. I o kim mowa? -
o starym repie, siedzącym w branży od lat. A pokażcie
mi takiego debiutanta, który pisze na zamówienie.
  Powołałem się na własny przykład, by zademonstro-
wać, że niektóre problemy nigdy nie przemijają i prze-
strzec młodych adeptów pióra. Gdy piszesz powieść,
myśląc o tym, jaka będzie jej okładka w znanej serii, to
przestań. Dobra rada: warto sobie powiedzieć i wbić do
głowy, że pochwalona i nagrodzona zostanie dwudzie-
sta piąta z napisanych i wydanych książek, żadna wcześ-
niejsza nie. Dlaczego dwudziesta piąta akurat? Gdy
napiszesz pierwszą i popatrzysz w kalendarz, będziesz
wiedział.
  Jeszcze wrócę do sprawy anatomopatologii. Umiejęt-
ność rozmontowania dzieła na kawałki wydaje się nie-
zbędna. Najpierw jest to dzieło cudze, potem własne.
  Trzeba siedzieć i myśleć - będę to powtarzał do znu-
dzenia, bo tworzenie nie jest pracą fizyczną, a umysłową.
  
Zanim zaczniesz        31
został odgórnie dany autorowi, został wymyślony przez
niego, żebyś miał radochę. I nie próbuj tej radochy prze-
kształcać w fundament własnej młodej twórczości. Bu-
jać to my - a nie nas.
  No dobrze; o motywacjach autorów i niebezpieczeń-
stwach ukrytych w samym zamiarze pisania to na ra-
zie byłoby wszystko. Teraz jeszcze rada, dobra rada dla
początkujących. Namawiam do spłodzenia (choćby
w celach treningowych) utworu związanego z dziedzi-
ną, którą się dobrze zna. Przykładowo: jesteś studentem
prawa? Niech któryś z twoich bohaterów (niekoniecz-
nie pierwszoplanowy) będzie adwokatem ciąganego po
sądach astronauty, oskarżonego o spowodowanie kata-
strofy stacji orbitalnej. Albo niech doradza w procesie
0 czary, jeśli ma to być horror lub fantasy. Dlaczego tak?
Bo to uczy pokory. Oto - jako autor - stąpasz po zna-
nym sobie gruncie, wspiera cię wiedza wyniesiona z kil-
ku łat studiów, a mimo to ciągle odkrywasz, że wiesz za
mało, by swobodnie prowadzić fabułę. Dowiadujesz się
nagle, jak samobójczy w istocie był pomysł zrobienia
książki o średnowiecznym medyku-czarodzieju. Prze-
cież nic nie wiesz o średniowiecznej medycynie - a co
gorsza: nie wiesz, że nic nie wiesz, bo świadomość włas-
nych ograniczeń wynika z pewnego minimum wia-
domości (czyż nie przedstawiłem tego przejrzyście?).
1 właśnie próba podjęta na gruncie, na którym czujesz
się mocny, pozwala zdać sobie sprawę z powyższego. Nie
chcę przez to powiedzieć, że o medykach mogą pisać
tylko medycy, o spawaczach spawacze, a o stręczycielach
stręczyciele. Po prostu, trzeba liznąć trochę wiedzy z ta-
kiej lub innej dziedziny, a im więcej się liźnie, tym lepiej.
0 
30       Feliks W. Kres
Wiem, jak wielką siłę ma słowo pisane - przeciętny od-
biorca przyjmuje do wiadomości fabułę, wykreowany
świat i przedstawionego bohatera, a wszystko to przypa-
da mu do gustu albo nie. Na tym koniec. Diabeł siedzi
w owym „przyjmuje do wiadomości". A tymczasem nie
istnieje żaden Szerer Kresa, nie ma go i nigdy nie było.
Wiedźmin Sapkowskiego nigdy nie żył i nie chodził po
żadnej ziemi, a Owen Yeates zalągł się w godnych sza-
cunku szarych zwojach Dębskiego, jest duchem, bujdą,
wymysłem. To trzeba sobie twardo uświadomić, gdy
chce się zostać autorem.
   Wszyscy ci faceci wydumali coś sobie i sprzedali te
fantazje za pieniądze - ale mogli wydumać swoich bo-
haterów i światy inaczej: lepiej, gorzej lub tak samo
dobrze, lecz inaczej, ZUPEŁNIE INACZEJ. Jeśli ulubiony
bohater popełnia na kartach książki jakąś niegodziwość,
to nie z powodu krótkiej chwili słabości, lecz dlatego, że
tak zadecydował pochylony nad biurkiem pan, drapiący
się pod pachą i moczący krakersa w herbacie. Czy do-
tarło?
  Bo powiadam rzecz cholernie ważną, więc ma do-
trzeć. Nie przyjmuje się do wiadomości żadnych bania-
luków, spłodzonych przez zawodowych wodolejów. Oni
grzmocą swoje fabuły dla szmalu, dla zaspokojenia swej
próżności, dla frajdy, z nudów lub z potrzeby serca, ale
zawsze dla siebie, nie z jakichś altruistycznych pobudek.
I jeśli ktoś pragnie dołączyć do tego zacnego grona łga-
rzy, to musi jasno zdać sobie sprawę, czym są dzieła li-
terackie, które tak głęboko zapadły mu w serce. Twój
ulubiony bohater nie istnieje! Nigdy nie było mu przy-
kro i nigdy z niczego się nie cieszył, bo go nie ma. Nie
  
32       Feliks W. Kres
Wykorzystasz pewno pięć lub dziesięć procent tego, cze-
go się nauczysz, ale nie będzie ci ciasno. Każdą scenę bę-
dziesz mógł opisać tak lub owak, zresztą także wyrzucić
ją i wstawić inną, nie będziesz skrępowany niewiedzą.
  Proponuję, by zawsze przed pisaniem zrobić sobie
krótki test. Jak to ma wyglądać? Przykładowo: pragniesz
opowiedzieć o zabójcy wampirów. Pytania testowe win-
ny brzmieć:
1. Skąd pochodzi moja wiedza o zabójcach?
  2. Skąd pochodzi moja wiedza o wampirach (oraz in-
nych takich)?
  Nie stawiaj sobie pytań w rodzaju „Co wiem (bądź
ile wiem) o wampirach?". Każdy coś wie, zwykle sporo
o wszystkim, bo każdy ma w domu telewizor. Gdy zapy-
tasz „skąd?" - będziesz musiał zaraz odpowiedzieć so-
bie, że z filmów fabularnych i beletrystyki. Zbłaźnisz się,
lepiąc bohatera z podobnej substancji, a w najlepszym
wypadku wymiędlisz coś wtórnego To jest żadna wie-
dza. Przeżute, przetrawione, wydalone przez kogoś wa-
riacje na pewien temat - to jest... tego niepodobna wziąć
do ust; to już nie ma żadnej wartości odżywczej. Chcesz
pisać o swoim wampirze na podstawie tego, co ktoś inny
wydumał na swój własny użytek, opierając się... a cho-
lera wie, na czym? Ty musisz mieć wiedzę świeżutką, ze
źródeł. Wtedy ją przetworzysz po swojemu.
  Krótko: chcesz być pisarzem, twórcą? No to nie mo-
żesz bazować wyłącznie na pracy innych twórców.
Umiejętności piekarza nie biorą się z jedzenia wielkiej
ilości chlebów i bułek. Konstruktor płatowców nie jest
nim dlatego, że często lata samolotami. A obowiązkowe
lektury pisarza są nudne; to literatura faktu, popularno-
  
Zanim zaczniesz        33
lub stricte naukowa. Nie podoba się? Nie ma obowiązku
zostania pisarzem.
Co na koniec daję wszystkim pod rozwagę.

Pierwsza krew



M
iałem rację, podejrzewając, że sprowokuję dysku-
sję na temat dwóch Szkół: Artystów i Rzemieśl-
ników. Przewaga formy nad treścią czy też treści
nad formą to przecież spór stary jak literatura. I nie roz-
strzygniemy go tutaj; zresztą mam poważne wątpliwo-
ści, czy w ogóle warto go rozstrzygać. Ta niepewność, co
jest ważniejsze - treść czy forma - działa chyba ożywczo,
jest zbawienna dla dzieł literackich i nie tylko literackich,
bo w ogóle dla sztuki, albowiem determinuje różnorod-
ność podejścia do pracy twórczej. Jest więc pożyteczna -
wszakże pod jednym warunkiem: że w efekcie otrzymamy
mniej lub bardziej wyraźne zaburzenie proporcji (wtedy
jest o czym dyskutować), nie zaś przytłaczającą dominację
formy nad treścią albo treści nad formą. W beletrystyce
szczególnie niepożądana jest ta druga ewentualność - będę
się przy tym upierał (sprawę eksperymentów formalnych
na razie pominiemy, bo to specyficzna sytuacja, gdy forma
staje się artystycznym przesłaniem utworu).

Pierwsza krew        35
  W listach od Czytelników, atakujących mój punkt wi-
dzenia, jeden argument przewija się jak refren. Nie do-
strzega pan - pyta G.G.J. z B. - że „grajek duszy" może
kiedyś nabierze doświadczenia i zacznie pisać składnie,
harmonijnie, może nawet pięknie? Mając coś do przeka-
zania, będzie miał silniejszą motywację do zostania Pi-
sarzem niż ktoś, kto z trudem klei fabułkę-podkład pod
sprawny warsztat. Moim zdaniem pisania, a raczej zapi-
sywania, można się nauczyć, ale wymyślania opowieści ra-
czej nie da rady.
  Przytoczyłem ten fragment listu, bo klarownie od-
zwierciedla stanowisko większości oponentów. Moja
odpowiedź brzmi: nie. Nie dostrzegam. Bo mówimy
o czymś, co pozostaje poza moim obszarem zaintere-
sowań.
  Facet, który pisze nieskładnie, nieharmonijnie i brzyd-
ko (rozumiem: niestylistycznie, niegramatycznie, niecie-
kawie) zupełnie mnie nie obchodzi. W tym kraju jakieś
osiemdziesiąt procent ludzi pisze niestylistycznie i nie-
gramatycznie, a z tej masy dalsze osiemdziesiąt procent
chętnie by sprzedało parę zapełnionych własnoręcznie
kartek za pieniądze; mam się nimi wszystkimi zajmo-
wać? Przecież, teoretycznie, każdy z tych ludzi, niczym
Martin Eden, może kiedyś zostać pisarzem - a któż za-
ręczy, że nie? Ale czy dlatego powinienem na tych pięciu
stronach, tak na wszelki wypadek, trząść się nad każdym
gościem, zakładając, że on jakoś, być może kiedyś... choć
na razie nie rokuje nadziei? Nie mogę tego robić; zresz-
tą - nie chcę.
  Mówimy tutaj o tworzeniu dzieł literackich, o sztu-
ce, choćby i popularnej albo użytkowej. Uprawianie tej
  
36       Feliks W. Kres
sztuki wymaga posługiwania się językiem literackim,
nie innym, i na odpowiednim poziomie, potocznie zwa-
nym poziomem drukowalności. Gdy ktoś zbliża się do
tego poziomu albo chociaż uznam, że ma na to szan-
se (realne szanse, nie jakieś hipotetyczne możliwości),
wówczas zaczynam otwierać oczy, inaczej niczego nie
dostrzegam, bo śpię, nie wkroczono na moje podwórko.
By rzecz zaistniała jako dzieło LITERACKIE, musi speł-
niać pewne minimalne warunki - lecz warunki właśnie
LITERACKIE, nie intelektualne albo inne.
  Czy ja napadam, cholera, na jakichś profesorów, którzy
w pocie czoła publikują prace naukowe - jasne, że nud-
ne dla laika i zgoła niefabularne? Ależ drodzy moi, każdy
człowiek w tym kraju może dać do druku swoje przemy-
ślenia i opinie, podzielić się wzruszeniami - są gatun-
ki publicystyczne specjalnie temu służące, choćby esej;
w rozmaitych gazetach publikuje się listy od czytelni-
ków; istnieją wydawnictwa popularnonaukowe. W ese-
istyce, a już zwłaszcza w nauce, prawie nie liczy się forma,
niezręczności językowe poprawi redaktor, bo bierze za
to pieniądze - od autora wymaga się przede wszystkim
treści. Dlaczego więc różni mądrale, niewiedzący, co to
narracja, a co akcja, ładują się na półkę z powieściami
i opowiadaniami? Przecież to nie ten adres. Czyja pcham
się ze swymi co głupszymi fabułami na łamy pism nauko-
wych? Argumentując twardo, że może to i niemądre, ale
jakie ładne i lekkie w czytaniu, zwłaszcza na tle reszty pi-
sma? Każdy chyba uzna to za nonsens - dlaczego więc
odwrotna sytuacja miałaby zostać zaakceptowana?
  Z całym szacunkiem dla Adwersarzy - jednak pozo-
stanę przy swoim. Jeśli ktoś ma mi do zaoferowania wy-
  
Pierwsza krew        37
łącznie granie swej duszy i skrzypienie szarych komórek,
to wynocha z mojej zagrody. Tutaj produkuje się fabuły:
lepsze albo gorsze; mądre albo głupie - lecz koniecznie
obdarzone jakąś urodą literacką. Powieść lub opowiada-
nie to ma być literatura piękna. Zwracam uwagę na dru-
gi człon nazwy, proszę sobie przemyśleć, co oznacza.
I na razie zamykam ten temat.
  Teraz z innej beczki, bo o warsztacie literackim w ogó-
le. Otóż termin „warsztat literacki" lub „technika pisania"
to pojęcia nieostre. Widzę, że się nie dogadamy, jeśli nie
spróbuję ich dookreślić na użytek naszych dalszych dys-
kusji. Bo, przykładowo, fabuła. Jest to pewien układ ko-
lejno i (lub) równolegle powiązanych wątków - stanowi
więc dla autora największe (?) techniczne wyzwanie,
lecz zarazem jest głównym nośnikiem treści i stanowi
o przesłaniu utworu.
  Niepodobna jednoznacznie oddzielić w fabule treści
od formy. Czy ten jeden skrótowy przykład wystarczy
dla uzmysłowienia, jak skomplikowanym zjawiskiem
jest w istocie dzieło literackie, zwłaszcza powieść? Mam
nadzieję, że wystarczy, albowiem za żadne pieniądze nie
podejmę się definiowania tutaj takich pojęć, musiałbym
przepisywać Słownik terminów literackich.
  Ale „warsztat" to słówko, którego będę często używał,
wyjaśniam więc, że mam na myśli ogół narzędzi i tech-
nik służących sporządzeniu utworu. W tym rozumieniu
autor z trudem klecący fabułkę-podkład (p. przytoczony
fragment listu) nie jest dla mnie dobrym warsztatow-
cem. Dobry warsztat przejawia się w czymś więcej niż
tylko w gramatycznej i stylistycznej poprawności zdań.
  
38       Feliks W. Kres
  Orson Scott Card ze swoją Grą Endera - to klasyczny
przykład rzemieślniczej biegłości. Jest to książka bezna-
dziejnie głupia, genialny strateg, ku podziwowi swoich
generałów, wymyśla tam i wciela w życie zasadę eko-
nomii sił, w wojskowości wybornie rozwiniętą już dwa
wieki temu przez Napoleona - i każdy dowódca druży-
ny lub plutonu musi dziś o niej wiedzieć. A cała książka
opiera się przecież na tej rzekomej genialności gównia-
rza i bez tego nie trzyma się kupy. Lecz napisane jest to
tak, że czyta się znakomicie i na refleksje przychodzi
pora dopiero po lekturze, nie w trakcie. Twierdzę więc,
że Card jest dobrym warsztatowcem. Ten autor to Rze-
mieślnik - poda czytelnikowi pozbawioną wszelkiego
sensu i wszelkiej treści breję, lecz przyprawi i ozdobi
ją tak, że spożyta zostanie ze smakiem. Bez nieporo-
zumień: ja nie twierdzę, że to jest ideał pisania; byłoby
oczywiście znacznie lepiej, gdyby ta śliczna i pachnąca
potrawa miała jeszcze jakieś walory odżywcze.
  Powyższe wyjaśnienia są w tym miejscu bardzo po-
trzebne, chcę bowiem powoli przejść do konkretów, czyli
do tekstów, które otrzymałem. Problemem numer jeden
jest w nich właśnie słabość warsztatowa i to na pod-
stawowym, elementarnym poziomie. Już na poziomie
zdania... a nierzadko na poziomie słowa, pojedynczego
wyrazu, użytego niezgodnie ze znaczeniem (że nie wspo-
mnę o tym, jak napisanego). Z treścią lepiej. Paradoksal-
nie - młodzi ludzie mają zwykle więcej do powiedzenia
niż starzy, bo odkrywają zjawiska, które innym już spo-
wszedniały, podchodzą do tych zjawisk emocjonalnie
i potrafią wydobyć na wierzch nowe (lub odkurzyć stare)
znaczenia. Zaszczuty android, który wpadł pod samo-
  
Pierwsza krew        39
chód, wzbudzając wesołość przechodniów - to już więcej
treści, niż wsadził w Grę Endera pan Card. Tylko że - na
litość boską - śmiech przechodniów nie ma znaczenia
wobec wesołości nieintencjonalnie wzbudzonej w czy-
telnikach. To jest śmierć autora, a już z całą pewnością
śmierć opowiadania. Nie chodziło tam o to, by czytelnik
rechotał. Ale niezręczności w prowadzeniu narracji (bo
nie błędy nawet) popełniono tego rodzaju, iż w trakcie
lektury nieuchronnie musiałem dojść do wniosku, że to
wcale nie jest takie złe, gdy android ucieka, ucieka, ucie-
ka i nareszcie wpada pod samochód. Gdzie sprzedają na
to bilety? Bo poproszę dla siebie i dla żony.
  Czy na pewno o taki efekt chodziło? Czy widać, co
forma może zrobić z treścią?
  Ujmę to tak: kochani, wielu miewa kłopoty w szkole,
i to niekoniecznie musi o czymś świadczyć. Ja sam w li-
ceum miałem kiepskie stopnie z polskiego, bom w ogó-
le nie czytywał lektur (albo raczej czytałem, ale nigdy
wtedy, kiedy mi kazano), co fatalnie obniżało moją śred-
nią ocen... Jestem więc wyrozumiały i nie skreślam od
razu człowieka z tego tylko powodu, że w mniemaniu
belfrów zasługuje na oceny mierne; rozumując tak, mu-
siałbym najpierw skreślić siebie, a na to nie pozwala
miłość własna. Niemniej, gdy ktoś nie zaliczył żadnego
dyktanda w życiu i nigdy nie zdołał samodzielnie odro-
bić lekcji z polskiego - proszę, by niezwłocznie działal-
ności artystycznej zaprzestał. Są jednak pewne granice;
to nieprawda, że wszystkiego można się nauczyć. Fa-
cet bez rąk i nóg nigdy nie zostanie koszykarzem ligi
NBA, choćby nie wiem jak bardzo się starał. Apeluję
o minimum samokrytycyzmu... i zwyczajnie rozsądku.
  
40       Feliks W. Kres
Rozsądku! To, co dzieje się w niektórych nadesłanych
tekstach, ubliża stylistyce i ortografii napisów w kiblach
dworcowych. Jakich porad oczekują ode mnie autorzy
takich dzieł? Chyba cudu - żebym jak Jezus Chrystus
przemienił wodę w wino.
  Dlatego zmuszony jestem powtórzyć to, co już raz na-
pisałem: półanalfabetyzm nie jest problemem literackim
i nie mogę zajmować się tym zjawiskiem. Naprawdę po
raz ostatni wspominam tu o prozie zbudowanej ze słów
takich jak „menżczyśni" (cokolwiek to oznacza, tak jest
napisane, przysięgam). Szkoda miejsca i czasu. Nie o ta-
kich rzeczach chcę rozmawiać z czytelnikami magazynu
LITERACKIEGO.
#    *    *
  Sympatyczna młoda autorka (list jest skromny i miły,
dlatego powiadam sympatyczna) przysłała do redakcji
próbki swojej prozy. Na podstawie lektury tych próbek
(i nie tylko tych, oczywiście) chcę pokrótce scharaktery-
zować problem dość powszechnie występujący. Chodzi
o narrację pierwszoosobową.
Odradzam.
  Każdy autor (myślę, że nawet stary i doświadczony)
w mniejszym lub większym stopniu identyfikuje się ze
swoim bohaterem, niekoniecznie pierwszoplanowym.
U osoby początkującej ta identyfikacja idzie zwykle na-
zbyt daleko - autor (autorka) traci dystans do opisywa-
nej postaci. Najłatwiej popełnić ten błąd właśnie przy
narracji pierwszoosobowej. Stąd rada: jeśli już koniecz-
nie musisz pisać w pierwszej osobie liczby pojedynczej
  
Pierwsza krew        41
(prawdę rzekłszy, nie musisz nigdy, na kartach swojej
prozy ty rządzisz), to postaraj się, żeby to nie był... no,
twój pamiętnik. Raczej zapisuj to, co ci dyktuje KTOŚ
INNY. Wyobraź sobie, że twój bohater siedzi obok ciebie,
albo lepiej przed tobą, wsłuchaj się dokładnie w jego
słowa, zobacz wyraz twarzy, gesty - i uśmiechnij się.
Czasem unieś brwi: „O, naprawdę?". Albo wzrusz ramio-
nami.
  To jest właśnie dystans, ta odrobina rezerwy, jaką za-
wsze zachowujemy wobec innej osoby, choćbyśmy na-
wet słuchali jej słów z największą życzliwością i uwagą.
Nie opisujesz czytelnikom własnych przygód; twoja
przygoda to jest aktualnie twarde krzesełko pod tył-
kiem, pepsi-cola bez gazu lub szklanka zimnej herba-
ty. Więc nie przejmuj się tak bardzo tą historią, bo to
nie jest twoja historia, tylko twego zmyślonego bohate-
ra. Wierzysz mu - no i dobrze, ale nie jesteś nim. Może
troszkę koloryzuje?
  Czy wiadomo, o co mi chodzi? Zrozumieli panowie?
I pani?
POCZTA
  Ł.K. z N.S.: Przykro mi. Jesteś człowiekiem wrażli-
wym, ale tekst ma wartość zerową; wszystko b. źle.
  S.M.: Jestem prozaikiem, nie poetą, najlepiej zwróć się
do innego fachowca; dla mnie to są bełkotliwe rymo-
wanki, wyzute z wszelkiego sensu.
  A.W. z W.: Nie rezygnuj. Przyślij mi coś więcej, jesteś
oryginalna. Nie rozgaduj się. Napastnik był zbyt silny -
  
4Z        heliks W. Kres
koniec, kropka. Po co jeszcze: jak na moje marne kobiece
siły. Pleciesz trzy po trzy, Autorko. Wiadomo, czyje siły,
i wiadomo, jakie, to wynika z kontekstu. O narracji p.
wyżej.
  H.W.: Warsztatowo jesteś poprawny, nie potrzebu-
jesz mnie ani ja Ciebie w swoim kącie. Wal z tym do
redaktorów prozy polskiej, albo coś im się spodoba,
albo nie - to już nie moja działka, nie ja biorę pienią-
dze za kwalifikowanie tekstów do druku. Moje wywo-
dy tutaj mają charakter akademicki i ogólnoliteracki, nie
uwzględniam wielu czynników, które musi wziąć pod
uwagę redaktor działu polskiego, biorąc do ręki kon-
kretny tekst (ten tekst może być np. za długi jak na pod-
jęty temat, choć poza tym formalnie OK). Pisz i wysyłaj
do skutku, niezbędny potencjał już masz.
  
W bogów prozy hardości
płomiennie zapłaczę
C
hcę pogadać dzisiaj o rozmaitych specjalnych za-
biegach, w mniemaniu autorów służących wzbo-
gaceniu i dowartościowaniu dzieła. Na początek:
  Pozwól mi usnąć w miejscu przerażenia, niczym krwa-
wiąca rana z przeszłości rozdziera umysł, zabija marze-
nia, próbuje ogarnąć myśli... Spójrz jak przepływa twój
dotyk przez skórę, jak dzika pieszczota rozpala to ciało,
jak wszystko twardnieje, niby delikatne, umysł umiera,
odpoczywa... Może tak dotknąć dzikości stworzenia, a po-
tem zabić przyjaźń najczystszą, by później móc nie umrzeć
z pragnienia krwi nienawiści, lubieżności także.
Oraz drugi fragment:
  Noc. Przez zajmujące całą ścianę okna wlewała się je-
dynie mroczna pustka. Odległy poblask miasta był może
widoczny, kiedy stało się w bezpośredniej bliskości prze-
zroczystej płaszczyzny i wtedy malował żółte cienie
w załamaniach twarzy takiej nocy jak ta, kiedy światło
księżyca i gwiazd omijało Amsterdam. Chociaż jednak
  
44       Feliks W. Kres
bezkonkurencyjny, nie mógł poblask stolicy upaść na ni-
czyją twarz, tylko wlewał się do ciemnego pomieszczenia
i rozpraszał ze zniechęceniem, zanim zmobilizował siły na
tyle, by dotrzeć do postaci (...)
  To opowiadania. A teraz list od Czytelnika (list ten
dziwnie pasuje do powyższych kawałków i dlatego przy-
taczam fragmenty):
  Artysta unosi się na grzbiecie potężnego Geniuszu (...).
Jest samotnikiem, wytyczającym sobie z pozoru niemoż-
liwe do zrealizowania cele. Jest drogą ku Nadczłowiekowi,
a niekiedy Nadczłowiekiem. Służy jedynie sobie. Jego na-
uczycielem jest on sam. Pisze krwią (...). Pod jego stopami
gnieżdżą się pasterze przywiązani do owiec (...). Myśl Ge-
nialna porywa Duszę i Talent. Narzuca ona Formę, w za-
leżności od rodzaju Myśli Genialnej. Artysta pisze całym
sobą. Swobodnie unosi się na szalonej Myśli.
  Z listem Czytelnika polemizować nie mogę, albowiem
nie zrozumiałem ani słowa z tego, co mi zakomuniko-
wał - widać nie unoszę się na grzbiecie Geniuszu, a i na
szalonej Myśli unoszę się nieswobodnie. Na dodatek
nie piszę całym sobą, w zasadzie używam tylko rozumu
i palców, a wątroby oraz worka mosznowego sporadycz-
nie. Jest mi przykro, rzecz jasna, że Czytelnik oszalał. Ale
cóż ja mogę na to poradzić?
  Z opowiadaniami sprawa jest trochę inna, bardziej
skomplikowana. I poważniejsza - spróbujmy więc spo-
ważnieć. Wydaje mi się, że znam i rozumiem zjawisko,
które zilustrowałem fragmentami dwóch opowiadań
(jeśli ktoś weźmie do ręki moje debiutanckie dziełko -
tytułu nie przypomnę - to zobaczy, dlaczego tak twier-
dzę). Choroba, o której mówię, ma przebieg łagodny albo
  
W bogów prozy hardości...        45
ostry. W postaci ostrej dotknięty nią autor odrzuca nie-
mal wszystko, co dotąd zrobiono na niwie literackiej i po-
stanawia zapoczątkować bez mała nowy nurt w sztuce.
Rzecz jest niemożliwa, przynajmniej od chwili, gdy na-
pisano poemat dadaistyczny (choćby sztandarowe dzie-
ło O gadji beri bimba - tytuł cytuję z pamięci, może więc
coś pokręciłem, o ile ma to jakiekolwiek znaczenie). Cho-
roba w postaci łagodnej nie czyni aż takich spustoszeń
i w zasadzie jest uleczalna. Nosicielem może być każdy;
otóż w początkującym autorze często tli się podświado-
me przekonanie, iż nie warto pisać „normalnych" utwo-
rów, bo któż to zauważy? Ot, kolejna fabułka, zdanie po
zdaniu, podmiot, orzeczenie, dopełnienie... Lepiej zrobić
coś, czego nikt jeszcze nie zrobił (postać ostra), albo cho-
ciaż coś formalnie oryginalnego. Na przykład walnąć po
oczach taką wysoką prozą, że na tle banalnych fabuł...
  I autor wali taką prozą. Taką mianowicie, że prze-
staje panować nad językiem, bo jest to tworzywo wiel-
ce niepokorne. Metafory sypią się, pełne wewnętrznych
sprzeczności, nie przystają do siebie, gramatyka bie-
rze w łeb, powstaje stylistyczny bałagan... Konia z rzę-
dem temu, kto mi powie, jak podmiot domyślny „ty" ma
się do czegokolwiek w drugim zdaniu składowym (p.
pierwszy z cytowanych fragmentów). A główną nagro-
dę przeznaczam dla osoby, która zrozumiała, o co cho-
dzi we fragmencie drugim, przeczytawszy go normalnie,
czyli jeden raz i w zwyczajnym dla siebie tempie.
  Metafora jest figurą bardzo trudną. Porównanie musi
być celne i to zwykle wystarczy. Metafora, po pierw-
sze, musi być zrozumiała, albowiem jej sens polega na
kojarzeniu mniej lub bardziej odległych pojęć. „Zmierzch
  
46       Feliks W. Kres
stulecia" albo nawet „śmierć wieku", no tak? „Dopala się
płomień tysiąclecia wojen". Nade wszystko jednak - me-
tafora MUSI BYĆ POTRZEBNA. Zbędne porównanie jest po
prostu nieprzydatnym dookreśleniem; zbędna metafora
wręcz ogłupia adresata wypowiedzi, utrudnia odczytanie
przekazu, albowiem zmusza do niepotrzebnego wysiłku
(kojarzenie nie jest funkcją prostą, cóż dopiero skojarzenia
piętrowe, gdy przenośni jest kilka i zachodzą między nimi
skomplikowane relacje). Dodam jeszcze, że przez cały czas
mam na myśli CELNE porównanie i NIESPRZECZNĄ WE-
WNĘTRZNIE metaforę. Bo jeśli ktoś jest „silny jak tlenek
azotu"? Albo „palą się deszcze przeszumnego wzgórza"?
Wtedy przestają to być figury retoryczne. To są brednie.
  Poeci uciekają się czasem do skojarzeń wręcz absurdal-
nych i bywa, że osiągają przy tym pożądany efekt, lecz my
tu mówimy o prozie fabularnej. A w fabule komunika-
tywność przekazu jest wartością wielce istotną i rozmaite
środki artystycznego wyrazu nie powinny ograniczać tej
funkcji. Metafora może „na skróty" wprowadzić czytelnika
w odpowiedni nastrój, pogłębić jakieś wrażenie - ale na
tym koniec. Dla nas, prozaików, przenośnia użyta „sama
dla siebie" nie ma żadnej wartości, bo w dziele fabularnym
nie jest figurą nadrzędną, lecz służebną.
  Spójrzmy na to tak: oto czytelnik opowiadania prze-
brnąć musi przez pewną liczbę stron tekstu, by poznać
jakąś historię i dowiedzieć się, co z niej wynika. Oczeku-
jąc określonych profitów, godzi się wykonać taką właśnie
pracę; w końcu gość sięgnął po utwór fabularny - za-
kładamy, że nie przez pomyłkę. Ale nie róbmy faceto-
wi na złość, zmuszając go, by łykał literackie hybrydy.
On chce konkretów. Nie sięgnął po tomik poezji, lecz po
  
W bogów prozy hardości...        47
prozę, więc teraz raczej nie zamknie oczu i nie osunie
się w przepastne głębie fotela, by w rytm uderzeń serca
smakować melodie pierwszego i trzeciego zdania akapi-
tu. Pojedyncze zdanie g.... go obchodzi; on chce gawędy,
historii. Tę historię warto snuć rzetelnie i z uczuciem, nie
stroniąc od przenośni i porównań, niemniej dbając, by
narracja od tego nie cierpiała.
  Przećwiczmy to. Przytoczyłem fragmenty dwóch teks-
tów. W pierwszym zdania składowe mają się nijak do
siebie, ponadto wszystko dzieje się w kompletnej próż-
ni; pozostaje zagadką, co to jest „miejsce przerażenia",
jaka „rana" i dlaczego „z przeszłości"; pomijam już, że
rana jest właśnie rozcięciem, dziurą, rozdarciem, jak więc
może rozedrzeć cokolwiek? Że niby - rozdarcie rozdarło?
WSPOMNIENIE O ranie, no, powiedzmy (to już metafora
piętrowa, bo i wspomnienie niczego przecież dosłownie
nie rozdziera... ale przynajmniej samo nie jest rozdar-
ciem). Na tym właśnie polega wewnętrzna logika me-
tafory. Ale tylko wewnętrzna, bo teraz trzeba to odnieść
do jakiegoś ZEWNĄTRZ - toż przenośnia, jak sama nazwa
wskazuje, nie powstaje sama dla siebie, do czegoś trzeba
ją odnieść, do jakiegoś konkretu. Jakiego? Co symbolizu-
je ta figura w przytoczonym tekście; co się tu za nią kryje?
Mam czytać różne połączone ze sobą słowa, nie wiedząc,
co właściwie znaczą? Nie mając absolutnie żadnego kon-
kretu, więc żadnego oparcia, nie znając klucza do szyfru,
mogę tylko taplać się w słowach i zdaniach. To jest niczym
szukanie sensu w wypowiedzi szaleńca.
  Drugi fragment. Rozbierzmy to jakoś. Przez okna...
wlewała się JEDYNIE (podkr. moje - FWK) pustka.
W następnym zdaniu: poblask stolicy... wlewał się do
  
48       Feliks W. Kres
pomieszczenia. No więc JEDYNIE pustka, czy też jeszcze
poblask - co się tam wlewało? Potem poblask rozpraszał
się ze zniechęceniem, ale zaraz zmobilizował siły na tyle,
by dotrzeć do postaci... Znaczy: skupiał się z powrotem,
ten rozproszony poblask, czy jak? Do tego niezręczno-
ści czysto techniczne. „Stało się" - w sensie: zdarzyło się
coś, czy też: tkwiło (się) w jakimś punkcie (od „stać" -
zajmować pewne miejsce w pozycji względnie piono-
wej?). Trzeba czasu, by odnaleźć właściwe znaczenie.
Dalej można zrozumieć, że autor kontynuuje ciąg meta-
for, pisząc o „twarzy nocy" - i znów niezbędny jest na-
mysł, by pojąć, że chodzi o domniemaną twarz ludzką,
jak najbardziej konkretną (budowa zdania nijak takiej
interpretacji nie narzuca). Obraz co chwila rozpada się
na kawałki i trzeba go mozolnie rekonstruować. Czy au-
torowi chodziło o zbudowanie scenerii i nastroju? No to
ciszej nad tą trumną. Nie zbudował.
  Nie chcę dłużej znęcać się nad tymi tekstami, bo co
miałem pokazać - pokazałem. Autorom ku nauce, a in-
nym ku przestrodze.
  Teraz krótkie podsumowanie: literacka wartość i uro-
da utworu wcale nie jest wprost proporcjonalna do licz-
by użytych figur retorycznych. Zaryzykowałbym nawet
opinię, że u autora niedoświadczonego dzieje się najczęś-
ciej odwrotnie. Metafory zadomowiły się w języku na
dobre, używamy ich stale i bezwiednie; toż każdy, kto
idzie do pubu zatankować albo rozwalić beczułkę - po
prostu pije tam piwo. W pracy twórczej zalecam więc
rozsądek i umiar. Proste (co nie znaczy ubogie) słownic-
two i przejrzysta budowa zdań - to najlepsze referencje.
„Zobaczyłem piękną kobietę" znaczy więcej niż „olśni-
  
W bogów prozy hardości...       49
ła mnie uroda cudownego obłoku kobiecości utkanego
z marzeń wszystkich mężczyzn".
PS.
  Maszynopis znormalizowany to 30 wierszy na stronie,
60 znaków w wierszu (łącznie z odstępami). Bez pani-
ki, to są wartości średnie - nikt nie zabije autora za 57
znaków i nie przeklnie za 62. Koleżeńska rada: nigdy
nie dawajcie nikomu do lektury niechlujnych, pokreś-
lonych rękopisów i maszynopisów. Odbiorca uprzedzi
się do tekstu, zanim przeczyta tytuł. Proszę zauważyć, że
książki z jakichś przyczyn są ładne, a przynajmniej es-
tetyczne. Nie drukuje się ich na pogniecionym papierze
pakowym. Ciekawe dlaczego, co?
POCZTA
  D.Ż. z O.: Przeginasz. Stylizujesz do absurdu (Elf) -
to nie groteska, lecz śmietnik, już po dwóch akapitach
trudno opanować odruch zniecierpliwienia, a facet bez-
litośnie nawija i nawija. Twoją siłą może być łatwość,
z jaką zmieniasz konwencje i techniki narracji, ale na
razie nie panujesz nad tym, gubisz się i tracisz umiar.
Wszystkie teksty są mniej lub bardziej przerysowane.
Ale, generalnie, jest zupełnie znośnie. Dużo skreślaj,
bo pisanie zbyt łatwo Ci idzie, pióro ucieka i zaczynasz
nadawać jak Wałęsa: jeszcze nie pomyślał - już powie-
dział. Uprość język. Skróć zdania.
  
On wstał z krzesła i poszedł
N
o i znowu oberwałem po dupie. Wychyliłem się,
przestrzegając przed zgubnym wpływem, jaki
może mieć na młodego autora proza jego mi-
strza. Pisałem, że łatwo można stać się naśladowcą. Od
dawna słucham muzyki bluesowej - odpowiada mi na
to Czytelnik - i wie pan, blues jest zbudowany w oparciu
o 12-taktowy chorus (powtarzany dowolną ilość razy), zaś
chorus składa się z trzech fraz (...) ułożonych zawsze w ten
sam, ściśle określony sposób. Czy wobec tego komponując
bluesa jestem wtórny? Albo idąc dalej, to przecież samolot
wynaleźli bracia Wright - reszta to naśladowcy (proszę mi
tu odmówić logiki).
  Dobra. Odmawiam logiki. Pomysł braci Wright został
twórczo rozwinięty, a jak ktoś nie wierzy, to niech sobie
postawi współczesnego jumbo-jeta obok ich machiny.
Nie powielano konkretnego urządzenia, nie budowano
w nieskończoność zaopatrzonych w silnik rusztowań,
które jakimś cudem na piętnaście sekund odrywały
  
On wstat z krzesła i poszedł        51
I
 się od ziemi. Ci, co tak czynili, zginęli w mrokach
niepamięci (a czasem całkiem po prostu: śmiercią tra-
giczną zginęli), nikt dziś o nich nie wie. Wypłynęli tylko
faceci, którzy podchwycili samą ideę. Co to jest wtór-
ność? A naśladownictwo? Przede wszystkim: gdzie są
granice jednego i drugiego? Otóż, oczywiście, nie ma
jednoznacznej odpowiedzi.
  Autor piszący SF nie jest wtórny dlatego, że można
go przypisać do konkretnego rodzaju prozy (analogicz-
nie wygląda sprawa z bluesmanem). Ale jeśli ten au-
tor bohaterem swojej powieści uczyni okręt podwodny
z ostrogą, napędzany elektrycznością; na pokładzie bę-
dzie naukowiec i kapitan-banita - no, to już może być
najwyżej parodia książki Verne'a, a mniejsze lub większe
różnice fabularne niewiele tutaj zmienią, podobnie jak
(
imię kapitana, które może brzmieć Nemo, Homo lub Ja-
dwigopulos. Czy taka historia, opowiedziana z całą po-
wagą i nieodwołująca się do 20 000 mil..., miałaby rację
bytu? Ale sam pomysł podmorskiej żeglugi, na pokła-
dzie JAKIEGOŚ okrętu, nie jest jeszcze pomysłem wy-
eksploatowanym do końca - niewątpliwie można go
twórczo rozwinąć. Polowanie na Czerwony Paździer-
nik to też jest książka o okrętach podwodnych, a na-
wet - proszę bardzo - o banicie, bo zdrajca-dezerter to
I zarazem banita. Czy to znaczy, że Tom Clancy był naśla-
dowcą albo plagiatorem Verne'a?
Powiem to jeszcze raz: nie widzę powodów, dla któ-
rych doświadczony i dojrzały pisarz nie mógłby czer-
pać inspiracji z dokonań innych autorów. Twierdzę
tylko, że na samym początku drogi twórczej jest to dość
niebezpieczne. Gdy zaczynasz reprodukować przygody

52        Feliks W. Kres
Conana, opisując w kółko żywot podobnego mutan-
ta-idioty, łażącego beznadziejnie w tę i nazad, to oznacza,
w najlepszym wypadku, że brak ci własnych pomysłów,
własnej wizji świata i bohatera. To może się z czasem
zmienić - albo nie. Zazwyczaj się nie zmienia.
  Debiutanckie teksty powinny być świeże, wypchane
pomysłami i treścią, bo autor wali na papier wszystko,
co w sobie nosił przez lat kilka albo kilkanaście. Stagna-
cja zaczyna się później. Problem w tym, że niektórzy
już na dzień dobry robią z siebie literackich dziadków,
zaczynając od popłuczyn - i żeby to jeszcze były po-
płuczyny własnych pomysłów! Lecz smażenie dania
z resztek, w cudzej kuchni? To ogranicza kucharza, psuje
go i nie rokuje dobrze.
  Strasznie dużo tekstów otrzymałem. Tak więc, przej-
rzałem prawdziwą górę prozy. I dostrzegam potrzebę
napisania kilku słów o sprawach absolutnie elementar-
nych.
ZAIMKI
  Pan Zaimek, a nawet Jego Wysokość Książę Zaimek,
jest przydatny i wręcz nieoceniony, lecz nagminnie nad-
używany przez... no, myślę, że przez jakieś dziewięćdzie-
siąt pięć procent początkujących autorów. Prawie każdy
ma do czynienia z tym problemem.
Trzeba kreślić zaimki.
  Większość debiutantów popada przy kreśleniu w drugą
skrajność - niemniej zacząć trzeba od kreślenia, a z cza-
  


On wstał z krzesła i poszedł        53
sem wszystko się jakoś wyreguluje, lepiej albo gorzej
(to już zależy od talentu i wyczucia językowego). Obej-
rzyjmy sobie takie zdania: „Żołnierz stał nieruchomo.
W jego oczach nie było okrucieństwa, tylko odrobina
litości. Chłopiec podszedł do niego i wziął go za rękę,
a on uśmiechnął się i skinął mu głową". Wszystko źle.
Jeden lub dwa zaimki można by po prostu wykreślić,
ale lepiej przebudować cały fragment. „W osadzonych
pod krawędzią hełmu oczach nie było okrucieństwa,
tylko odrobina litości. Chłopiec podszedł i ujął ciężką
dłoń, a mężczyzna skinął głową i uśmiechnął się". Można
zrobić to na sto sposobów, zaś mój sposób niekoniecz-
nie jest najlepszy, ale ważne, by wymanewrować zaimki,
które zaśmiecają wypowiedź - nic zupełnie nie mówiąc,
nie wypełniając sceny żadną specjalną treścią. Czy nie
szkoda takich pustych słów? Wiadomo przecież, kto pa-
trzy i kto kogo bierze za rękę, wiadomo kto się uśmiecha
i komu kiwa głową. Zamiast wciąż powtarzać „go, mu,
jego", warto wzbogacić obraz, zagrać na kontrastach -
no, ale to już temat na osobny Kącik. Teraz chciałem tyl-
ko pokazać, że zamiast pięciu zaimków - może być ich
zero, a fragment nie stanie się przez to nieczytelny, dalej
będzie wiadomo kogo, kto i komu.
NARRACJA
  Proste pytanie: dlaczego niektóre opisy sytuacji czyta
się łatwo, inne zaś zwyczajnie nużą? Prosta odpowiedź:
powodów jest coś siedemset. Ale na razie podam tylko
jeden, pozostałe zostawiając na później. „Andrzej wstał
z krzesła i wyszedł zza biurka. Nogi miał zdrętwiałe od
długiego siedzenia, więc trochę niepewnie podszedł do
  
54       Feliks W. Kres
drzwi. Nacisnął klamkę, ale były zamknięte na klucz. Za-
czął zastanawiać się, kto wyciął mu taki numer".
  Co jest źle? Podobnie, jak w poprzednim fragmencie:
prawie wszystko. Zdania zostały odbite z jednej sztancy,
podmiotem każdego jest ten facet. Dziesięć stron po-
dobnej lektury zabije czytelnika. Już pomijam, że An-
drzej, zanim wyjdzie zza biurka, MUSI pierwej wstać
z krzesła; czytelnik zobaczy to bez trudu i bez pomocy
autora (toż nikt nigdy nie wyszedł zza biurka na siedzą-
co). Ponadto, jeśli nie występuje żaden specjalny po-
wód drętwienia Andrzejowych nóg (bo ja wiem, jakaś
choroba układu krążenia, mająca znaczenie dla fabu-
ły) - to także i przyczyny tego zdrętwienia można zosta-
wić domyślności czytelnika; przecież każdemu zdarzyło
się w życiu siedzieć długo na krześle. Ale właściwie nie
o tym nawet chciałem. Moja propozycja brzmi: „Andrzej
skrzywił się, wychodząc zza biurka. Zdrętwiałe nogi nie
chciały go nieść, lecz jakoś dotarł do drzwi. Klamka sta-
wiła opór. Chryste, więc do tego zamka był jeszcze jakiś
klucz? Komu mogło zależeć na zamknięciu szefa w ga-
binecie?".
  I znów powiem: można to zrobić na sto sposobów, ale
niechże te zdania różnią się jakoś i niech nie służą tyl-
ko opisaniu prostych czynności. Warto przemycać tu
i ówdzie różne informacje. Tutaj, zupełnie mimocho-
dem, powiadomiłem czytelnika, że pokój jest gabine-
tem, Andrzej czyimś szefem, a z kluczem to nie jest taka
prosta sprawa, bo nie tkwił po prostu w drzwiach, ktoś
go szukał i znalazł, a może kiedyś ukrył (wziął sobie?)
w jakimś celu... Jeśli autor nie umieści większości infor-
macji w opisach lub dialogach, to będzie musiał prędzej
  
On wstat z krzesła i poszedł        55
albo później walnąć prosto z mostu: „Andrzej był sze-
fem i miał swój gabinet. Klucza do drzwi od dawna nie
było, widocznie ktoś go schował". I tak to będzie leciało,
zdanie po zdaniu, do końca lub do momentu, gdy czy-
telnik zaśnie.
  To jest naprawdę ważne, kochani, by nie tracić z oczu
historii, CAŁEJ HISTORII, którą chce się opisać. W tek-
ście literackim wszystko, co ma znaczenie dla opowieści,
trzeba będzie wyjaśnić, a zarazem prawie nic nie powin-
no być podane wprost, „łopatologię" warto zostawić na
specjalne okazje (odczyt naukowca, raport zwiadow-
cy, posiedzenie rady nadzorczej, a czasem też po prostu
trzeba wepchnąć trochę „waty", żeby spowolnić akcję,
potrzymać czytelnika w niepewności i zbudować napię-
cie). Lecz, generalnie, o szczegółach mających znaczenie
dla fabuły czytelnik winien dowiadywać się mimocho-
dem, przy okazji; trzeba karmić go wiedzą tak, żeby
o tym nie wiedział. Gdy wie, to od razu jest zmęczony.
Przecież to dlatego tak cholernie nudne są lekcje w pol-
skich szkołach. Ktoś staje przy tablicy i ględzi o Krzyża-
kach, daty, fakty - a kogo to obchodzi? No i tak to leci,
a przecież można opisać najnudniejsze rzeczy, zderzając
je z innymi nudnymi rzeczami na zasadzie kontrastu,
albo sprowadzając coś tam do absurdu, wszystko jedno.
Ważne, by nie głosić, że „Andrzej był szefem i siedział
w gabinecie; kirasjer składał się z konia, pałasza i kiry-
su, a Napoleon z czapki w poprzek i loczka na czole. Te-
raz daty".
  No dobrze. Właściwie w przytoczonym fragmen-
cie chciałem tylko pokazać, że zdania nie powinny być
do siebie bliźniaczo podobne, należy „kręcić kamerą",
  
56	Feliks W. Kres	
pokazywać, co robi Andrzej z punktu widzenia klam-
ki stawiającej opór, no i tak dalej. Pozwoliłem sobie na
dygresje, ale może i dobrze się stało, bo przez to powie-
działem o narracji więcej, niż pierwotnie zamierzyłem.
Wywód stracił trochę na klarowności, ale zyskał na tre-
ści. I ślicznie.
  Dzisiaj to już wszystko. Chciałem napisać jeszcze
o pomysłach na opowiadanie, ale przełożymy to na póź-
niej.
PS.
  Sens zdania, które służy dziś za tytuł rubryki, sprowa-
dza się do „poszedł".
POCZTA
  K.A.S. z K.: Początek przypomina Przygody Alicji
w Krainie Czarów, ale to nie jest grzech. Jeśli już pro-
wadzisz narrację w czasie teraźniejszym (ryzykowne),
to bądź konsekwentna. Nadużywasz słówek w rodzaju
„jakby", „jakiś" - to są uniki. Coś tam jest wielkości mniej
więcej kruka - to znaczy wrony lub dużego kruka, Ty to
wymyśliłaś i dokładnie wiesz, jakiej jest wielkości, żad-
ne tam „mniej więcej". Oczyść tekst; w pierwszych pięciu
zdaniach słowo „mgła" występuje cztery razy - zwracaj
uwagę na takie rzeczy. Jesteś sugestywna, twoja wizja ma
dużą siłę. Lecz happy end sprowadzi jej wartość do zera;
polegaj na sobie i nie słuchaj głupich rad.
  K.Ł.: Pomysł OK, masz coś do powiedzenia, ale
warsztat słabiutki. Nie przepadasz za prostymi, „nor-
  
On wstał z krzesła i poszedł        57
malnymi" zdaniami. Rozbijane echo popłynęło po sali, do-
rzucając życia do tego zastygłego pieca. Żaden fragment
ściany nie spozierał... To straszne; nie można pisać w ten
sposób. Spróbuj uprościć język.
  A.B. z J.: Hycel to nic odkrywczego (Mad Max 4, no
tak?), ale akcja jest przekonująca, tempo dobre i dało-
by się czytać - gdyby nie język. Musiałbyś nad nim dużo
popracować, ale czy jesteś zdolny do pracy? Piszesz po
prostu niedbale, chyba nie chce Ci się poprawiać tego,
co spuściłeś na papier. Zdania z pogubionymi wyrazami,
słowa bez pierwszych lub ostatnich liter, powtarzające
się wyrażenia i zwroty, byle jaki styl - to Twoja norma.
Wiesz co? Nie chce mi się pracować nad tekstami, nad
którymi nie pracował nawet autor.
  Do wszystkich: Kochani, przysyłając teksty, piszcie,
proszę, choć kilka słów o sobie. Naprawdę nie zamie-
rzam chodzić po ulicach i trąbić, czym się zajmujecie
i jak ubieracie. Najbardziej zależy mi na tym, by poznać
wiek autora; nie zawsze potrafię to ocenić na podstawie
nadesłanej próbki prozy. Możliwe, że krzywdzę niektó-
I
rych zbyt surowymi ocenami - bo tekst, który mam za
beznadziejny, może być obiecujący, jeśli wyszedł spod
pióra czternastolatka.

Romantyczność
(Wieszczu, odpuść)
W  VI   Tzorce... ha, i oto pojawia się problem - skarży się
I / I / autorka jednego z nadesłanych opowiadań. -
  W W Napiszę opowiadanko, w którym występuje skrzat
i elf - zero pomysłu, wzorowane na „Władcy Pierścieni".
Epopeja ze smokami - „Jeźdźcy smoków"; wampiry? - „Mia-
steczko Salem". I tak bez końca. Mimo pozornej elastyczności
nurtu fantastycznego, większość pomysłów, podań, legend jest
już wyeksploatowana do bólu. Więc co? Nowa kraina, nowy
układ słoneczny, nowe stworzenia o oryginalnie brzmiących
nazwach... Lecz wcześniej czy później trzeba sobie uświado-
mić, że i to jest ogranym motywem. Artysta sapnie z bólem,
brak oryginalnej treści; o czym więc? Rzemieślnik powie „nie-
ważne o czym, ważne jak, by było inaczej, ciekawiej, by za-
chwycić talentem i oryginalnością". Trudna sprawa... i grozi
przerostem formy nad treścią.
  Właśnie tak To właśnie są problemy, które po swojemu
przezwyciężyć musi każdy autor. Lecz dlatego z takim nacis-
kiem piszę o konieczności wyrobienia własnego stylu. Wy-
  
Romantyczność (Wieszczu, odpuść)        59
myślono już wszystko i opowiedziano na tysiące sposobów.
Ale indywidualny styl autora może być niepowtarzalny jak
linie papilarne. Należy więc wszędzie zostawiać swoje odciski
palców, swoje logo, znak rozpoznawczy. Zamiast pracować
w rękawiczkach, ściągniętych z dłoni ulubionego mistrza.
Gdy to piszę, jest sam środek wakacji, no i środek nocy,
1
31 lipca, a może już 1 sierpnia, nie chce mi się spojrzeć na
zegarek. Palę papierosa, ryzykując życie; nie dlatego, że
palenie tytoniu powoduje raka, jak natrętnie obwieszcza
jakiś czubek. Znajduję się w suchym jak pieprz lesie, czę-
ściowo wystaję z namiotu (znaczy: ramionami i głową
wystaję), przyświecam sobie latarką, bo ciężko jest pisać
po omacku, choć i takie rzeczy się robiło. Lada moment
zasnę, upuszczę niedopałek i spłonę, a razem ze mną
spłonie ten oto bezcenny rękopis, skrzynka piwa oraz
ładna żona. Mniejsza o Puszczę Augustowską.
  Do pisania najzupełniej wystarcza ołówek i kartka
papieru - warto było wyjechać na wakacje, by przypo-
mnieć sobie tę prawdę. Może warto, by inni też sobie
przypomnieli.
  Tak szczerze? Nie lubię komputerów. Piszę na zabytko-
wym sprzęcie, który otrzymałem w podarunku od przy-
jaciela - gdyby nie to, do dziś używałbym maszyny (co
prawda elektronicznej). Żona kupiła jakiś nowszy kom-
puter, z dużą pojemnością pamięci operacyjnej; z proce-
sorem Pentium II (istnieje coś takiego?). Miły, schludny
rupieć, nadający się wyłącznie do gier, a i to nie za bar-
dzo. W ogóle, komputery przydają się w zasadzie tylko
  
60       Feliks W. Kres
do gier. Finansowych (to bankowość) i wojennych (wia-
domo). Tak właśnie uważam; tak sądzę.
  Zacząłem na luzie, od prywatnych wynurzeń, ale chcę
powiedzieć parę ważnych rzeczy. Bardzo wiele miejsca
w Kąciku poświęcam zwykle sprawom warsztatowym -
a dzisiaj będzie inaczej. Dzisiaj dwa słowa o wytępionym
do szczętu romantyzmie, związanym z moim zawodem,
z zawodem pisarza. Otóż trup ten (romantyzm) najwy-
raźniej papierową miał duszę, bo ni cholery nie chce
zmartwychwstać w szklanym ekranie monitora. Czy to
możliwe, by pisarz wcale nie miał kontaktu z papierem?
Ale tak wcale a wcale? Książki robi się przecież z papie-
ru. Wciąż i nadal. Dlaczego nie mogę pisać na papierze?
Bo wydawnictwom (redakcjom) nie opyla się wrzuce-
nie maszynopisu na skaner? Do produkcji książek wol-
no przecież używać komputerów, czy ja mówię, że nie?
To skraca cykl wydawniczy.
  Ale jakże współczuję nieszczęśnikom, którzy ZUPEŁ-
NIE JUŻ ODWYKLI od używania papieru. Zdaje mi się,
że coraz mniej jest ludzi, którzy mogą pisać ołówkiem
na wyrwanej z zeszytu kartce, w środku Puszczy Au-
gustowskiej, nad jeziorem. Znaczy, jestem wielki - być
może jak każdy dinozaur - wciąż potrafię obyć się bez
protez, bez narzędzi uznawanych dziś za niezbędne, bez
komputerów, edytorów, serwerów, skanerów i serów.
Dajcie mi kredkę do oczu i siedem pakietów serwetek,
a napiszę wam powieść, czemu nie? Swój charakter pi-
sma znam - jak własny.
  A poważniej: marzy mi się, by każdy, gdzieś tam mię-
dzy rojeniami o literackiej sławie a ekranem komputera,
znalazł w pisaniu odrobinę romantyzmu. Odszukał go
  
Romantyczność (Wieszczu, odpuść)        61
w papierze, w nanoszonych ołówkiem poprawkach albo
w klawiaturze, wszystko jedno. To jest cholernie piękny
zawód. Czasem strasznie niewdzięczny; już sto razy tra-
ciłem do niego serce, przysięgam. Naczelny tego miesięcz-
nika całymi nocami przy wódce perswadował mi, bym
poniechał sadzenia ogórków, co koniecznie chciałem ro-
bić z jakichś przyczyn. Ale pisanie, a szczególnie pisanie
fantastyki - oznacza tworzenie czegoś samodzielnie, od
początku do końca. Jest w tym urok kreacji; jest półbo-
ska potęga. Kto raz budował światy, ten niełatwo rzuci się
w wir ogórnictwa (albo ogórkarstwa, bowiem ta profesja
ma dwie nazwy).
  Otrzymałem dotąd kilkadziesiąt przesyłek. Słuchajcie,
mamy problem: dziewięćdziesiąt procent autorów (i au-
torek) w ogóle nie czuje bluesa. Nie chodzi nawet o tech-
nikę. Z tekstów najczęściej wyłania się przemożna chęć
pokazania lepszego lub gorszego pomysłu - tylko tyle.
  Przeczytałem może cztery teksty, z których biła ja-
kaś... zdrowa radość tworzenia. Posłuchajcie, tego nie
trzeba się wstydzić. Ta praca - każda praca - powinna
sprawiać przyjemność. Forsa to jest nic, a sława gorzki
ma smak (jeśli wolno mi troszeczkę pokpiwać). Ja wiem,
że to zabrzmi banalnie, ale jednak przypomnę: otóż każ-
dy ma jedno życie i jeżeli nawet istnieje życie przyszłe,
to nie takie. Nie marnujcie więc czasu na wykonywanie
zawodu albo po prostu zajęcia, które wam nie sprawia
radości. Masz ciekawe pomysły? To zostań zawodowym
wymyślaczem pomysłów, może cię zatrudnią na eta-
cie w jakimś biurze, będziesz wtedy robił to, co lubisz
(w chwilach wolnych od parzenia innym kawy, oczy-
wiście). Ale pisanie książek? To niewiele ma wspólnego
  
62       Feliks W. Kres
z pragnieniem opowiadania pomysłów. Pomysł to jest
nic; pomysł nikogo nie obchodzi, rajcuje głównie auto-
ra. Puknij się w głowę, facet, jeden z drugim; co ty mo-
żesz wymyślić takiego, by wszystkim szczęki opadły do
podłogi? Proch wymyślisz? Pokory! Rozsądku, cholera,
i pokory. Trzeba lubić opowiadać; trzeba snuć gawędę,
trzeba lubić gawędy. Kogo obchodzi, o czym mówisz, je-
śli mówisz ciekawie? A ja wciąż przerzucam teksty, któ-
rych autorzy koniecznie chcą olśnić czytelnika - jak
najszybciej, najłatwiej, jak najmniejszym kosztem, za-
chwycić frajera, ale tak prędko, oszczędnie, na skróty.
Kto by tam gadał i gadał na dwudziestu stronach? Po
co? Przedstawienie pomysłu zajmuje dwie, trzy strony.
Jezus Maria, oto zaiste pisarz przyszłości, literat elektro-
niczny, na dobre sprzężony z komputerem, pracujący
na jego zasadach: jak najszybciej, jak najwięcej, jak naj-
mniejszym kosztem, zminiaturyzować, ścisnąć, upako-
wać wszystko w niczym, a forma - co to jest forma?
  Jeszcze o pomyśle. Otóż dobry pomysł jest zalążkiem
sukcesu - tak, zapewne. Podobnie, jak dla żołnierza -
dobry ekwipunek. Ale żołnierz nie składa się z samego
ekwipunku, zaś tekst literacki nie jest tylko pomysłem.
I pociągnę dalej moje porównanie: nie istnieje dotąd na
świecie takie wojskowe wyposażenie, które zdolne by-
łoby samo wygrywać bitwy. I nie ma pomysłów, które
obronią się same.
  Więc na koniec, tradycyjnie, dobra rada: spróbujcie
napisać coś odręcznie. Jedno krótkie opowiadanie. Dłu-
gopisem, piórem lub ołówkiem, tak normalnie, mozol-
nie, bez pośpiechu, bo pisanie tekstów literackich to nie
wyścig. I jeśli zauważysz, chłopie (albo babo), że takie pi-
  
Romantyczność (Wieszczu, odpuść)       63
sanie nuży cię i męczy, a przy tym zupełnie nie bawi - to
najpewniej będzie oznaczało, że nie lubisz pisać, lubisz
tylko opowiadać pomysły i może jeszcze obcować z kom-
puterem. No to daj sobie spokój. Raz na zawsze.
PS.
  Postanowiłem, że wystąpię raz w roli rzecznika pra-
sowego redakcji. Kochani, przyznam, że nie słyszałem,
by istniało na świecie pismo lub wydawnictwo, któ-
re odrzucając niezamówiony tekst, tłumaczy się z tego
autorowi. Czasem, z jakichś powodów, redakcja posyła
krótkie „nie, dziękujemy", ale to nie jest regułą. Wysyła-
jąc opowiadanie do magazynu literackiego lub wydaw-
cy, nie należy oczekiwać odpowiedzi ani tym bardziej
recenzji.
  Dlatego próżne Wasze żale. Takie pisma jak Fenix czy
Fantastyka musiałyby zatrudniać dodatkowe osoby do
prowadzenia korespondencji z autorami odrzuconych
tekstów. Nie należy wymagać, by redaktor działu pol-
skiego zajmował się prozą, której nie kupuje; ten facet
ma dość roboty z opowiadaniami kwalifikującymi się do
druku. Czy wybierając z katalogu jakiś towar i wykłada-
jąc pieniądze tłumaczycie się producentom wszystkich
innych artykułów, dlaczego zrezygnowaliście z zakupu?
Wolne żarty.
POCZTA
  A.: Twoje opowiadanie jest nieczytelne, dlatego nikt
go nie chce. Trudno tam znaleźć bodaj jedno normalne
  
64       Feliks W. Kres
zdanie. Nie potrafisz napisać „wiał wiatr"; on u Ciebie
musi „smagać w bezmyślnej wściekłości ulotne strzępy"
czegoś tam. P. Kącik... w lipcowym numerze Feniksa.
  A.P. (Łzy...): To nie nadaje się do druku, ale b. dobrze
rokuje. Masz czternaście lat, dziewczyno! Za żadne skar-
by świata nie pokazałbym Ci tekstów, które napisałem
w podstawówce - w porównaniu z Twoją prozą to dno.
Pisz, namawiam, ale uzbrój się w cierpliwość, bo efekty
ujrzysz po latach. Dużo poprawiaj i skreślaj, zwłaszcza
zaimki (p. poprzedni Kącik...).
  P.T.: Fraza „idę, idę" zaczyna złościć i śmieszyć już
w trzecim zdaniu. Wielki Boże, niech on w końcu doj-
dzie - lecz, niestety, facet nie dochodzi. Drugi tekst za-
czyna się „porannym rankiem" - czy Ty w ogóle czytasz
to, co piszesz? Oba teksty są - oględnie mówiąc - pokrę-
cone (objawy i przebieg choroby opisywałem w lipco-
wym numerze Feniksa). Napisz coś normalnego. Wstęp,
rozwinięcie, zakończenie.
  
Narzędzie i tworzywo
D
wa miesiące temu pisałem w Kąciku... o rzeczach
elementarnych, takich jak używanie zaimków.
Dziś, dla równowagi, będzie o sprawach total-
nych, a właściwie o jednej tylko sprawie - bo o języku
w OGÓLE.
  A ponieważ żadną miarą nie zamknę tematu w jed-
nym odcinku, ograniczę się na razie do samego przed-
stawienia problemu. Jak radzić sobie z niektórymi
kłopotami, powiem za miesiąc. Może raczej: podzielę
się spostrzeżeniami, albowiem nie będę już stąpał po
gruncie tak znanym i twardym, jak to miało miejsce
w przypadku nadużywania zaimków. Wtedy mogłem
być pewien swych racji.
  Język jest zjawiskiem na miarę oceanu. Mając do
dyspozycji cztery kartki papieru, nie zdołam wyczer-
pać tematu; ale nie uczyniłbym tego także na kartkach
czterystu. Będę jednak odwoływał się do powszech-
nych doświadczeń i dlatego wierzę, iż taka robota ma
  
66       Feliks W. Kres
sens. Na pytanie, czy warto werbalizować coś, o czym
wszyscy wiedzą, odpowiadam - warto. Rzeczy nazwa-
ne trafiają do świadomości, podczas gdy cała nasza wie-
dza intuicyjna błąka się gdzieś w katakumbach umysłu,
a tam tylko cisza i mrok. Mówiąc najprościej, problemy
i wszelkie skomplikowane zjawiska oswaja się - rozma-
wiając o nich. Dotyczy to każdego; może pora wyznać,
iż redagując Kącik złamanych piór, odnoszę znaczne ko-
rzyści, właśnie systematyzując wiedzę, która błąkała mi
się dotąd gdzieś... bo ja wiem... w okolicach lędźwi. Piszę
to, by uprzedzić zarzut, że dotykam niekiedy spraw ba-
nalnych. Jasne, że tak. Ale jednak owe banały ktoś musi
czasem nazwać, na użytek własny i cudzy. Pojawiają się
raczej wątpliwości, do jakiego stopnia można sprecyzo-
wać i zdefiniować istotę złożonych zjawisk.
  Nie istnieje dotąd zadowalająca odpowiedź na pyta-
nie, jak napisać bestseller (choć istnieją książki pod ta-
kim tytułem). Nie zdołano też dokładnie wyjaśnić, czym
właściwie jest język. Fenomenem, spełniającym tak
skomplikowane funkcje, że aż głowa boli.
  To zjawisko z pogranicza magii, a może nawet sama
magiczna substancja. Czy ktoś myśli, że zaklęcia i ma-
giczne formuły nie istnieją? Z samych tylko słów two-
rzono obłąkańcze filozofie, których głosiciele i twórcy
zmieniali losy świata. Komunizm i faszyzm (a także
rasizm i wszelkie zjawiska pokrewne) to idee nie tyl-
ko niemające oparcia w nauce, ale wręcz sprzeczne ze
zdrowym rozsądkiem. Komunizm (nie chce mi się tu
dyskutować, czy w założeniach jest szlachetną ideą, bo
nie o tym mowa) wymyślono zgoła wbrew wszystkie-
mu - psychologia, biologia i matematyka, a za tą ostat-
  
Narzędzie i tworzywo        67
nią ekonomia, zgodnie dają dowody, że to ustrój wręcz
niemożliwy. Przez kilkadziesiąt lat pół świata żyło wedle
reguł czegoś, czego ani nie było, ani być nie mogło - bo
ten system zrodził się wyłącznie ze słów, siłą i terrorem
przemienionych w ciało.
  Lecz przejdźmy do spraw mniejszych, codziennych,
niezauważalnych. Słowo trafnie użyte w reklamie do
tego stopnia zniewolić może umysły tysięcy ludzi, że całe
rzesze pójdą kupić gówno na patyku, i jeszcze będą cie-
szyć się z zakupu. I znowu o czymś większym: ogromna
większość ludzi na świecie to wyznawcy jakichś reli-
gii - a religie to przecież słowa i nic więcej; żadnych do-
wodów, żadnego oparcia w czymkolwiek. I jeśli nawet
słowa zawarte w którejś Świętej Księdze są prawdziwe, to
tym bardziej nie rozwiązuje problemu innych Świętych
Ksiąg, wypełnionych - no, przecież, w takim razie, sło-
wami bez pokrycia, jeśli nie kłamstwami i bujdami zgoła.
My zaś używamy wszechwładnej materii języka do za-
bawy, bo czymże innym jest literatura popularna (albo
i cała w ogóle literatura piękna)? Może pora zdać sobie
sprawę, czym właściwie tak ochoczo się bawimy?
  Język, w odróżnieniu od innych tworzyw artystycz-
nych, pełni na co dzień funkcję użytkową, jest narzę-
dziem dostępnym każdemu (niestety). To narzędzie ma
ogromną władzę nad swymi użytkownikami, co poka-
załem wyżej. Sytuacja odwrotna zdarza się znacznie rza-
dziej. Lecz Wy przecież właśnie pragniecie zmusić język,
by Wam służył! Od razu spieszę zapewnić, że nikt nigdy
nie sprowadził go do roli pokornego niewolnika; każdy
w jakimś stopniu podlega jego władzy i musi liczyć się
z kaprysami. A zatem: pokory, kochani. Pokory.
  
68       Feliks W. Kres
  Wszyscy igramy z demonem, który może prze-
wrócić nam życie. Jedna znakomicie napisana książ-
ka może pewnie uczynić sławnym i bogatym, ale też
jedna fatalnie napisana książka może autora ośmieszyć;
jedna głupia książka - może zniszczyć karierę, a nawet
zaprowadzić do więzienia. Wszystko to zdarza się nie-
często, ale jednak zdarza się, nieprawdaż? I miałbym
czasem ochotę udowodnić niektórym osobom, jak bar-
dzo, bardzo nie warto drażnić bestii. Trzeba szanować
język i słowa; pisanie to nie jest pogawędka ani kłótnia,
gdzie wiele można wybaczyć, bo rozmówca zagalopował
się trochę, coś tam palnął... Każdy może poświęcić włas-
nemu tekstowi tyle uwagi i czasu, ile uzna za słuszne.
I przeważnie widać, ile poświęcił.
  Język jest nośnikiem informacji, każde słowo jest jej
nośnikiem - i właśnie ta funkcja w tekście literackim
przechodzi metamorfozę. Każdy wyraz coś tam ozna-
cza, lecz suma owych znaczeń nie pokrywa się nijak ze
znaczeniem zdania. Pójdźmy wyżej: dwa różne zdania,
opisujące np. tę samą czynność, mogą zawierać bardzo
różną ilość informacji, bez względu na to, jak blisko spo-
krewnione będą słowa je tworzące. To mogą być nawet
identyczne słowa, wystarczy zmienić ich szyk - a zmieni
się zawarta w zdaniu informacja. Stwierdzenia „nie wy-
rzucę starego zegarka" oraz „starego zegarka nie wyrzu-
cę" mają nieco inną wymowę, nieprawdaż? I, o zgrozo,
takie właśnie pierdoły decydują o jakości tekstów lite-
rackich. Dobór słów, co oczywiste; potem sposób usze-
regowania ich w zdaniu. Na koniec uszeregowanie zdań
w akapicie. Fabuła, treść, sylwetka bohatera, a na koniec
przesłanie utworu - wszystko to zależy od ustawienia
  
Narzędzie i tworzywo        69
wyrazów i zdań. To komórki i tkanki organizmu, jakim
jest dzieło literackie. Ten organizm zdechnie, jeżeli tkan-
I
ki będą chore; wykituje, a w najlepszym wypadku żyć
będzie jako twór kaleki.
Język jest kodem, szyfrem. Nie istnieje dotąd żaden
lepszy sposób przekazywania myśli i uczuć. Kodujemy
je w słowach i zdaniach - które nie są przecież naszy-
mi uczuciami i myślami, a tylko je symbolizują - od-
biorca zaś wykonuje czynność odwrotną: łamie szyfr, by
dowiedzieć się, co nadawca myśli albo czuje. Tę transmi-
sję można bardzo łatwo zakłócić i tym samym uczynić
zadanie odbiorcy jeszcze trudniejszym lub zgoła nie-
możliwym - zwłaszcza wtedy, gdy odłączony jest zespół
wzmacniaczy sygnału. Te wzmacniacze to oczywiście
(
gesty, mimika, natężenie głosu oraz jego intonacja i bar-
wa, akcenty, tempo wypowiedzi. Mamy więc sytuację,
jaka występuje przy odbiorze tekstu, każdego tekstu, bo
niekoniecznie zaraz artystycznego. Co zrobić, by sygnał
był czytelny? Mało tego: w jaki sposób uczynić go bar-
dziej wyrazistym i łatwiejszym w odbiorze niż przekaz
mówiony?
  Jest tylko jeden sposób: myśleć (sprawę talentu i wy-
czucia pomijam, bo to już nie od autora zależy; zakła-
dam, że dysponuje niezbędnym minimum). A więc
myśleć. Podczas rozmowy nikt nie będzie czekał całymi
godzinami, aż interlokutor ułoży sobie i wygłosi jedno
zdanie. Lecz gdy umieszczamy słowa na papierze, od-
pada element cierpliwości odbiorcy. Rozszyfruje sygnał
w dowolnym i dogodnym dla siebie tempie (przy czym,
tworząc tekst literacki, koniecznie trzeba założyć, że bę-
dzie to tempo normalne). Należy dołożyć starań, by kod
  
70       Feliks W. Kres
nie zawierał błędów; tylko tyle. Ma zawierać informację,
jaką w nim umieścimy, tę, tylko tę i żadną inną. Czy to
trudne?
  Rany boskie, chyba nikomu jeszcze, w skali opowia-
dania, to się nie udało. Przekaz zawsze będzie nierówny,
bo stan idealny - jeśli chodzi o język - nie występuje
nawet w warunkach laboratoryjnych. Innymi słowy: nie
policzono jeszcze, jak wygląda idealny przekaz słowny.
A co gorsza - gdyby nawet policzono, to każdy z istnie-
jących na świecie odbiorników złamie szyfr troszeczkę
inaczej... Nikt nigdy nie napisze dowcipu, który wszyscy
na świecie uznają za zabawny. A owa śmieszność (lub jej
brak) to przecież informacja.
  Dzisiaj to chyba już wszystko. Za miesiąc spróbuję
opowiedzieć o tym, w jaki sposób niepokorne i zawod-
ne narzędzie przemienić w wyborne tworzywo arty-
styczne.
POCZTA
  P.K.: Przykro mi. W miejscu gdzie... stał cud architek-
tury Radzieckiej, ukochane warszawskie brzydkie kacząt-
ko zwane potocznie patykiem znajdował się tak ogromny
baobab który swą wielkością dorównywał a nawet prze-
wyższał poprzedniego właściciela gruntu. Obawiam się,
że sytuacja jest beznadziejna.
  H.: Dobre. Wszystkie trzy. Fantastyka drukuje minia-
turki, spróbuj, może wezmą (chociaż Prowincja to nie
jest tekst fantastyczny). Natomiast z wojowniczym Ce-
lem... mamy problem - otóż napisałaś powieść na pię-
  
Narzędzie i tworzywo        71
ciu stronach maszynopisu. Szanuj pomysły, dziewczyno.
Rozwiń ten tekst; szkoda go; w tej postaci na pewno nikt
go nie weźmie. Trzymaj się, kociaro, życzę powodzenia.
  T.Ł. z K.: Pomysł i przesłanie są mało oryginalne
i (bez obrazy) niedojrzałe. Nikt tego tekstu nie weź-
mie. Ale masz b. dobry styl i - zważywszy na Twój
wiek - może być z Ciebie świetny warsztatowiec. Otrzy-
małem dotąd najwyżej 5 opowiadań, napisanych równie
dobrym językiem. Pisz. Koniecznie. Bardzo wysoko oce-
niam Twoje szanse.
  T.D. z S.: Nie przepadam za tego typu kawałkami,
więc ze szczerą przykrością przyznaję, iż napisane są
świetnie. Nie chce mi się wierzyć, że jesteś debiutantem.
Robisz mnie w jajo? To są teksty profesjonalisty.
  G.O. z L.: Nie za dobrze. Tekst jest przegadany i przez
to zwyczajnie nudny, opisujesz detale niemające naj-
mniejszego znaczenia (jak długo można czytać o sie-
dzeniu w szafie i kluczach?). Poza tym język - słaby,
zwłaszcza w opisach (bo z dialogami lepiej). Żałosne
spojrzenia wędrowały za skazańcem, który właśnie zaczął
wykonywać swój wyrok... Uginały się pod nim nogi, które
za wszelką cenę nie chciały być posłuszne - noo, braacie...
  
Litery i obrazki
P
rzypomnę w dwóch słowach, o czym pisałem przed
miesiącem: przede wszystkim o tym, że język jest
kodem, który odbiorca musi złamać. Sygnał trze-
ba maksymalnie wzmocnić, by treść nie uległa znie-
kształceniu, zaś słowo pisane, niestety, musi obyć się bez
wzmacniaczy takich jak gesty, intonacja głosu itp. Dzisiaj
spróbuję pokazać, w jaki sposób można wzmocnić prze-
kaz na papierze. Najprostszą bodaj metodą jest wyjście
naprzeciw ludzkiemu sposobowi postrzegania świata. Lu-
dzie są różni, wiadomo, ale natura zadbała o to, by mieli
także pewne cechy wspólne (i bardzo się z tego cieszę).
  Myślimy tak, jak widzimy - no trudno. Jesteśmy wzro-
kowcami, badamy otoczenie głównie za pomocą oczu.
Wyobrazić sobie opisaną scenę oznacza „zobaczyć" ją,
a nawet „ujrzeć oczyma wyobraźni", że przypomnę nie-
możliwie wyświechtaną metaforkę. Nie będzie dobrym pi-
sarzem facet, który nie wie, jak działa ludzkie oko. A działa
w sposób ściśle określony: postrzega najpierw światło, na-
  
Litery i obrazki        73
stępnie ruch, a dopiero na końcu kształt i rozmaite detale.
Tak właśnie należy budować opisy. Budujemy je, prze-
chodząc od ogółu do szczegółu - jakkolwiek banalnie to
brzmi, jest prawdą. Ujrzał miliardy złotych iskier, roztańczo-
nych i rozedrganych, lśniących oślepiającym blaskiem - to
jest, proszę państwa, kicha, nie literatura. Autor nie liczy
się z odbiorcą, męczy go; pół godzinki takiej lektury i nie-
szczęsny czytacz będzie łykał prochy od bólu głowy, a na
pytanie znajomego odpowie: „Fajna książka, ale nie wiem,
jakoś ciężko się czyta". Jasne, że ciężko.
  Najpierw biedny pierdoła musiał ujrzeć miliardy
iskier, zaraz potem uruchomił je (z woli autora) i roz-
tańczył; na sam koniec dowiedział się, frajer, że jest ośle-
piony. Mówiąc najkrócej, poproszono tu czytelnika, by
wyobraził sobie rzecz niemożliwą. Że widzi dokład-
nie, choć zarazem jest oślepiony. Umysł ludzki sproku-
rować może obrazy w zasadzie dowolne, ale czytanie
książki raczej nie powinno być mordęgą. Czym innym
jest skłonienie czytelnika do refleksji, zadumy nad tre-
ścią utworu; czym innym rzucanie mu kłód pod nogi,
upierdliwość najzupełniej bezinteresowna. Czy odbiorca
„ubogaci się" - jak powiedziałby słowotwórczo prymas
Glemp - układając każdą scenę niczym puzzle?
  Przypomnę, że żyjemy w epoce obrazkowej, no i bar-
dzo fajnie. Niemniej jasno trzeba zdawać sobie sprawę,
że dla innego odbiorcy pisał Henryk Sienkiewicz, a dla
innego my piszemy dzisiaj. Upraszczając: w czasach
Sienkiewicza różne miecze, krócice i zbroje husarskie
można było obejrzeć na obrazach, rycinach, ewentual-
nie w muzeum; dzisiaj każdy czterolatek naoglądał się
wszystkiego w telewizji. Czy wiadomo, o co mi chodzi?
  
74        Feliks W. Kres
  Przedstawiając współczesnemu czytelnikowi jakikol-
wiek opis (sytuacji, miejsca, postaci), z góry można i trze-
ba założyć, iż odniesie to do telewizyjnego lub kinowego
ekranu. Walczyć z tym niepodobna, bo najpierw uczymy
się patrzeć, a dopiero potem czytać, ergo: prawie nikt nie
ma szansy na wyobrażenie sobie średniowiecznej bitwy
na podstawie literackiego opisu, bo pierwej taką bitwę
na własne oczy w telewizji zobaczy i odtąd już stale bę-
dzie wszelkie bitwy odnosił do tego, co za sprawą swoich
oczu ZAPAMIĘTAŁ - wyobraźnia zaś, pobudzona przez
autora, co najwyżej skoryguje nieco obraz.
  Powtórzę: walczyć z tym zjawiskiem niepodobna. Ale
też i nie ma takiej potrzeby, skoro można obrócić je so-
bie na korzyść, trzeba tylko mieć świadomość istnienia
pewnych stereotypów. I nie chodzi o to, by powielać
typowe wyobrażenia na temat rycerza albo statku kos-
micznego. Należy tylko przyjąć do wiadomości, że takie
wyobrażenia istnieją i sprawy już nijak nie da się odkrę-
cić. Andrzej Kmicic będzie miał twarz Olbrychskiego.
  Dobra. Jak to wszystko ma się do relacji autor-
-czytelnik (czyli nadawca-odbiorca)? Ano, właśnie tak,
że rozmaite obrazki, którymi nasiąkł i które zapamię-
tał lekturant, mogą zakłócić przekaz - lub go wzmoc-
nić. Dobry pisarz fantasy, na przykład, nie będzie
konkurował z filmowym Conanem, lecz sprowadzi jego
wizerunek do roli służebnej. Trywializując: „Wiem, ko-
chany czytelniku, w jaki sposób rozkodujesz mój opis
barbarzyńcy-siłacza; więc, uwaga, ma jeszcze brodę".
Rzecz jasna, nie w ten sposób i nie takimi środkami;
zależy mi tu tylko na pokazaniu, jak działa ten mecha-
nizm.
  
Litery i obrazki        75
  Wrócę jeszcze do nieszczęsnych roztańczonych iskier,
które oślepiały. Jakie właściwie znaczenie dla treści ma
budowa tego opisu? Tak czy owak, wiadomo wszystko:
że iskry, że miliardy, że tańczyły i lśniły. Odpowiadam.
Narzędziowa funkcja języka sprowadza się do przeka-
zania informacji, forma nie jest specjalnie ważna. Ale
w utworze literackim odwrotnie; toż niewiele jest na
świecie dzieł epickich, które zawierają treści tak istot-
ne, że mogłyby istnieć w oderwaniu od formy. Mistrza
i Małgorzatę, powieść absolutnie genialną, dałoby się
streścić w trzech zdaniach, ale tam nie chodzi przecież
tylko o to, że Szatan namieszał w Moskwie; równie waż-
ne, albo i ważniejsze, jest, JAK namieszał (znowu wra-
ca, niczym echo z dna studni, spór o Szkołę Artystów
i Szkołę Rzemieślników). Dlaczego w dziele literackim
tak cholernie istotne jest wszelkie „pustosłowie"? Dialo-
gi, z których niewiele wynika; opisy, bez których od bie-
dy można by się obyć, np. opis jakiegoś Domu Pisarza
w Moskwie - jakie to ma znaczenie dla losów Mistrza
i jego powieści o Piłacie? Powiem tak: nie ma znacze-
nia. Tak jak nie ma znaczenia żaden posąg, żaden obraz
ani żadna symfonia. Czy koniecznie trzeba rzeźbić w ka-
mieniu, by pokazać, jak wygląda goły człowiek z procą?
Czy niezbędne jest łączenie różnych dźwięków w od-
powiedniej kolejności, by odbiorca mógł je usłyszeć?
Oczywiście nie.
  Ale negujemy w ten sposób sens istnienia sztuki,
a zresztą w ogóle wszystkiego, co nie ma wartości czysto
użytkowej. W dziele literackim język nie jest narzędziem,
lecz tworzywem i kształtować należy je tak, by było ład-
nie. A treściwie - nie kosztem urody. Bo znów przypomnę
  
76       Feliks W. Kres
(pewne rzeczy będę powtarzał do znudzenia): powieść
lub opowiadanie to jest literatura piękna. Z jakichś powo-
dów nie nazywa się tego „literaturą treściwą".
  Tradycyjnie już wypada mi zakończyć zgrabnym
a okrągłym stwierdzeniem: wiem, że nie wyczerpałem
tematu. Ale wiem też, że wyczerpać go niepodobna -
i rad dzielę się tą wiedzą z innymi.
To tyle; do następnego razu.
PS.
  W polskim fandomie istniał zawsze fajny obyczaj:
otóż wszyscy, bez względu na wiek i odgrywaną w śro-
dowisku rolę, walili do siebie per ty. Stąd moja manie-
ra zwracania się w ten sposób do Czytelników Kącika...;
mam nadzieję, iż nikt nie czuje się dotknięty. Przyznam,
że męczy mnie forma „pan", używana w listach, które
otrzymuję wraz z tekstami, z drugiej zaś strony - jak
mam porządnie skopać gościa, do którego zwracam się
„proszę Pana"?... Stąd prośba: jeśli już koniecznie ktoś
chce tytułować mnie redaktorem, nich pisze raczej „od-
pieprz się, redaktorze", niźli „proszę, by się Pan Redaktor
odpieprzył". Nie jestem tu wykładowcą ani nauczycie-
lem, walącym książkowe mądrości, lecz starszym (jeśli
chodzi o dorobek) kolegą, dzielącym się swoimi prze-
myśleniami i doświadczeniami, których wartość dla
wielu może być wątpliwa albo przynajmniej dyskusyj-
na. Jeśli komuś taka relacja nie pasuje, winien udać się
do szkoły uczącej pisarzy zawodu, będzie tam siedział
sobie w ławce, wychodził do tablicy, mówił „panie pro-
fesorze" i czynił notatki w zeszycie, który potem - jak
mniemam - włoży do tornistra.
  
Litery i obrazki        77
  Druga sprawa (pisałem już o tym, lecz z korespon-
dencji widzę, że trzeba powtórzyć): nie kwalifikuję
tekstów do druku i nie jestem niczyim literackim agen-
tem. To nie jest tak, iż siedzę w redakcji przy biurku,
czytam teksty i od czasu do czasu mógłbym podać jakiś
naczelnemu: „Zerknij, stary, bo to jest fajne". Po pierw-
sze: nie wiem, czy jest fajne z punktu widzenia redakcji,
bo się na tym nie znam, nie wiem, co mają w szufladach
(a mogą mieć na przykład tekst podobny, lecz lepszy);
nie wiem, co wczoraj wyrzucili, a co wydrukowała kon-
kurencja. Mogę ocenić warsztat autora, ale - wbrew po-
wszechnym wyobrażeniom - redakcje pism literackich
wcale nie mają obowiązku drukowania wszystkiego, co
się do druku nadaje; podobnie jest z wydawnictwami.
Możesz, chłopie kochany (albo babo), napisać sto po-
prawnych lub zgoła dobrych literacko tekstów, z których
żaden nigdy wydrukowany nie będzie. Witamy w praw-
dziwym świecie, dzień dobry.
  Krótko mówiąc: jeśli napisałem komuś w POCZCIE, że
jest nieźle, to oznacza, iż moim zdaniem winien zaku-
pić koperty i znaczki, po czym wysłać swoje teksty, gdzie
mu się podoba. Byle już nie do mnie, bo ja swoją dział-
kę odwaliłem i nie będę wyręczał autora w adresowaniu
kopert. Czy to dziwne?
POCZTA
  P.Ś.: Wybacz, ale tekst jest nudny do obrzydliwo-
ści. Zaczynasz od jakiejś konferencji (czy istnieją rze-
czy nudniejsze niż posiedzenia rad nadzorczych i tym
  
78       Feliks W. Kres
podobnych gremiów?), potem leci życiorys obywateli
Kowalskich, którzy kiedyś... na wczasach... coś tam... rany
boskie. Na początku opowiadania nie ma niczego, co
mogłoby zachęcić czytelnika do dalszej lektury, zero ak-
cji, tam nic się nie dzieje. Sprawy, które pasjonują autora,
niekoniecznie muszą pasjonować innych. A tymczasem
język nie jest zły, choć mógłbyś go nieco uprościć i sądzę,
że jesteś w stanie napisać rzecz nadającą się do czytania.
  K.G. z K.: Widać, że jesteś niegłupia, i widać, że o coś
Ci chodzi. Niemniej tekst jest rzeczywiście ciężki w od-
biorze, Ty zaś robisz wszystko, by uczynić zadanie czy-
telnika jeszcze trudniejszym. Nie lubisz czytelnika?
Uszykowanie wyrazów w zdaniach jest nienaturalne; to
maniera, dla której nie znajduję tu uzasadnienia. Pisa-
łem już o tym i będę powtarzał do znudzenia: najpięk-
niejszy jest język prosty (co nie znaczy prymitywny
i ubogi), zdania winny być przejrzyste i czytelne. Krótko
mówiąc: nie wydziwiaj, dziewczyno.
  M.P. z K.: Z technicznego punktu widzenia tekst,
moim zdaniem, spełnia wymogi drukowalności, tak
więc nie bardzo wiem, co mógłbym Ci doradzić. Pisz
dalej. Redakcje, z różnych powodów, odrzucają nadają-
ce się do druku teksty (wspominam o tym wyżej). Nie
wzięli tego, może wezmą następny, taki już los akwizy-
tora; toż sprzedawanie opowiadań przypomina handel
obwoźny... Pociesz się tym, że gdy już napiszesz i wydasz
bestseller, wówczas z czterech stron świata nadciągną fa-
ceci gotowi wydrukować nawet Twój wniosek o wyda-
nie paszportu.
  Do wszystkich poetów: Kochani, ja o Waszej robo-
cie naprawdę nie mam zielonego pojęcia, jestem proza-
  
Litery i obrazki        79
ikiem. Nie potrafię fachowo ocenić utworu poetyckiego;
to rządzi się innymi regułami niż proza. Niektóre z nade-
słanych wierszy przemawiają do mnie, inne nie, czasem
zdaje mi się, że autor oszalał, lecz to już wszystko, co
mogę powiedzieć. Proszę nie przysyłać mi poezji; nie
potrafię pomóc, a mógłbym bardzo zaszkodzić, struga-
jąc mądralę, który wie wszystko o wszystkim.

Bełkocząc w ciemności
Z
amierzałem pisać o kalkach językowych, ale, nie-
stety, nic z tego. Nie dzisiaj. Dzisiaj będą zajęcia
wyrównawcze.
Wydaje mi się, że powinienem wrócić do tema-
tu poruszonego już wcześniej. Przypomnę: pisałem
o figurach retorycznych, szczególnie o przenośniach.
Że bywają przydatne, lecz rzadko stanowią o wartości
dzieła. Że się ich nadużywa. Że wielu początkującym
autorom zdaje się, iż uczynią dzieło oryginalnym i bar-
dziej wartościowym, wtłaczając weń piętrowe metafory
i udziwniając narrację. Dzisiaj ciąg dalszy i repeta zara-
zem.
  Lecz najpierw przykry obowiązek. Czy Pan chce -
krzyczy na mnie rozgniewany Czytelnik - żeby wszyscy
pisali takie same opowiadania? Żeby Sztuka mogła się roz-
wijać, potrzebuje mieć napływ świeżej krwi a to znaczy, że
artyści którymi Pan tak gardzi muszą eksperymentować.
Jakby wszyscy... mieli takie ciasne horyzonty jak Pan, to
  
Bełkocząc w ciemności        81
Sztuka nie mogłaby się rozwijać. Zwyczajne opowiadania
każdy może napisać... ale tylko prawdziwi artyści tworzą
Nową Sztukę...
   Odpowiadam, ustosunkowując się do artystycz-
nej propozycji, którą mnie uraczono: otóż, Szanowny
Czytelniku i Autorze, żeby sztuka mogła się rozwijać,
tworzący ją osobnicy winni zachować minimum przy-
zwoitości i umiaru. Tymczasem proza, którą nadesłałeś
razem z listem, nie nadaje się nawet na opakowanie dru-
giego śniadania - są to brudne, pozlepiane czymś kart-
ki, pokryte znakami, z których nie wynika żadna treść.
Nie mogłem użyć tego nawet do zilustrowania proble-
mu, który chcę dziś omówić. Druga sprawa: „zwyczaj-
ne opowiadania". Otóż, Czytelniku, nie każdy może je
pisać. Zaprawdę, powiadam Ci - nie każdy, Czytelniku.
Nie każdy.
*  *  *
  Mam przed sobą opowiadanie autora młodego i ra-
czej niegłupiego - takie przynajmniej odniosłem wra-
żenie, uważnie czytając cały tekst. Ale przeczytałem go
uważnie naprawdę tylko dlatego, że posłuży mi zaraz do
zilustrowania pewnego zjawiska. Tekstów bardzo po-
dobnych otrzymałem więcej, a do tego wszystkiego list,
cytowany powyżej - stąd moje zniecierpliwienie; stąd
też moja trwoga.
  Dobra. Będę przytaczał kolejne fragmenty i od razu
wyjaśniał, o co chodzi. Opowiadanie zaczyna się tak:
30.04 1.50
637 h

82       Feliks W. Kres
  To jest chyba tytuł rozdziału, bo w podobny spo-
sób uporządkowane cyfry i litery pojawiają się co jakiś
czas, dzieląc tekst na równe, a potem nierówne se-
kwencje. Wiersz górny przywodzi na myśl datę i go-
dzinę; co oznacza wiersz dolny, mający czasem postać
np. 636,08(3) h - nie odgadłem. Ilość godzin? Lecz od
czego - albo do czego? I dlaczego tak? No, nie wiem,
po prostu nie wiem i wyznam, że moja ciekawość świa-
ta nie sięga do obszarów, gdzie bada się takie problemy.
Dlaczego jako czytelnik miałbym łamać sobie głowę
nad 636,08(3) h?
Teraz już leci pierwsze zdanie:
Szedł wśród cieni, bo pragnął poznać.
  Od razu wytłumaczę: jeżeli tekst otwiera się w podob-
ny sposób, to już zaczynam go odkładać, a tylko z po-
czucia obowiązku, z rzetelności zawodowej spoglądam
- odkładając, przypominam, już go odkładając - na
drugie zdanie, czy na pewno jedzie w tym samym kie-
runku. Niestety, zawsze jedzie.
  Szedł w czerni. Był czernią. Tutaj było tak zawsze.
Ciemność nie była złem, cierpieniem ani strachem, choć
w świecie z którego przybył, było zgoła inaczej. Tu - po
prostu istniała: wieczna i niezmienna.
  Znowu wytłumaczę. Otóż mamy do czynienia
z bełkotem. Bełkot - to jest coś takiego, kiedy ktoś idzie
w czerni i zarazem jest nią, a zatem idzie sobą w sobie.
Idzie tutaj, czyli w czerni; czyli w sobie. I w tej czerni,
czyli w sobie, było tak zawsze. Jak? Jak było, na litość
boską? Tak chodząco czernią w czerni, sobą w sobie?
Może zdanie czwarte coś wyjaśni - więc czytamy zda-
nie czwarte, długie zdanie, zdanie nareszcie treściwe, bo
  
Bełkocząc w ciemności       83
o czymś przynajmniej opowiada. Że jest jakiś świat -
inny od opisywanego - gdzie dość zgasić światło, by po-
mieszczenie wypełniła kwintesencja cierpienia i strachu,
czyste zło. Jezus Maria. Lecz tutaj na szczęście tak nie
jest (a na marginesie: jeśli kto cierpliwy, to może sobie
policzyć, ile razy autor w tych trzech linijkach odmienił
słowo „być").
  Szedł wśród cieni. Nie widział ich, gdyż nie było żadne-
go światła.
  Więc, do czarta, nie było też cieni. Nie istnieją cienie
bez światła, facet mógł iść wśród czegokolwiek, niechby
wśród bytów bezświetlnych albo pytryfuli, jeśli już ko-
niecznie musi być dziwacznie - nikt przynajmniej nie
wie, co to pytryfule. Ale nie wśród cieni, bo cień to sło-
wo mające ściśle określone znaczenie. Można przypisać
mu znaczenie inne, umowne, wbudowując w metaforę.
Ale tutaj nie ma żadnej metafory, albowiem metafora,
przenośnia, jak sama nazwa wskazuje, do czegoś musi
się odnosić, coś symbolizować. Pisałem już o tym. Szedł
wśród cieni zmarłych (więc wśród duchów) - no do-
bra; wśród cieni własnych uczuć i myśli - no trudno,
niech już szedł. Ale nie. On idzie po prostu wśród cie-
ni. A cień - to cień. Widelec - to widelec; patefon - to
patefon, gdy zaś wuj - to wuj, jak wywiódłby Roch Ko-
walski.
  Zastygłe w napiętym oczekiwaniu źrenice dostrzegły-
by każdy jego (światła - przyp. FWK) promyk, który
jednak nie przychodził. Wytężony słuch nie odbierał na-
wet poszumu. Nie było temperatury, nacisku, zapachu,
smaku... Zmysły nic nie mogły mu powiedzieć, gdyż, we-
dług ich miary, niczego tu nie było (czyli o czymś jednak
  
84       Feliks W. Kres
informowały: że jest ciemno, cicho oraz nic nie śmier-
dzi - FWK). Coś wewnątrz zastąpiło nieużyteczne recep-
tory, coś co pozwoliło mu widzieć i czuć więcej. Czuł więc.
Czuł Świadomość oraz obecność cieni (a ponadto widział,
że jest ciemno; słyszał, że jest cicho; czuł, że nic nie boli
i nie śmierdzi - FWK).
  Przytaczam tekst bez żadnych skrótów, tak jak leci, bo
dość już mam posądzeń, iż manipuluję odbiorcą, wy-
bierając odpowiednie fragmenty. Teraz pytam: czy pro-
myk światła przychodzi? Tak ni z gruszki, ni z pietruszki,
lewa-prawa? Odpowiadam: owszem, czasem rzeczywiście
można rzec, iż przychodzi. Ale właściwie tylko w jednej
sytuacji albo raczej scenerii: otóż wtedy, gdy ktoś za-
mknięty w ciemnym pomieszczeniu - na przykład w sta-
rej szopie - widzi promyk powoli pełznący po podłodze.
Taki sztych światła, wpadający przez szczelinę, posuwają-
cy się wolno (idący) w stronę obserwatora, dajmy na to.
Wtedy tak. Lecz w przytoczonym fragmencie?
  Teraz - poszum. Co to jest poszum? Najcichszy rodzaj
dźwięku, jaki może zarejestrować ludzkie ucho? No bo
jeśli nie odbierał NAWET poszumu - to cóż dopiero mó-
wić o szepcie albo tchnieniu?
  Me było temperatury, nacisku, zapachu, smaku... Do-
brze. No i...? Zdecydowana większość czytelników tego
tekstu może z czystym sumieniem powiedzieć w tej
chwili, że nie czuje żadnego zapachu - zgadza się? To
samo z temperaturą. Może właśnie jest komuś zimno
albo gorąco - lecz przeciętny obywatel, siedzący w tzw.
temperaturze pokojowej (18-21°C) niczego specjalnego
nie odczuwa. A co ze smakiem? To samo. Jeśli ktoś pije
właśnie kawę lub je ciastko, to zapewne odczuwa smak.
  
Bełkocząc w ciemności       85
Lecz jeśli niczego akurat nie spożywa? Rodzi się zatem
pytanie: co za farmazony wypisuje autor? Daje słowo
honoru, że część zmysłów u kogoś funkcjonowała nor-
malnie i typowo? Proszę sobie wyobrazić: ktoś patrzy -
ciemno; słucha - cicho. Co wtedy? Zaczyna smakować?
Bo że węszy, to jeszcze rozumiem.
Szedł wśród ścian - barier Rzeczywistości.
A zatem już nie wśród cieni. Wśród ścian.
  Niektóre z nich mógł obejść, inne były ostateczne. Więk-
szości z nich nie można było osiągnąć, co najwyżej znaleźć
się nieskończenie blisko (jak masa nie mogąca osiągnąć
prędkości światła). Wszystkie ściany zbudowane były
podług jednego, prostego i oczywistego prawa - prawa
wszystkiego. Mimo prostoty pomysłu, bariery układały się
w pełne zakrętów i skrzyżowań ścieżki i arterie, przestron-
ne komory, ciasne przedsionki - ślepe zaułki - rządzony
prawem, czarny labirynt Rzeczywistości.
  Szedł w Świadomości. Poznał i zrozumiał prostotę
i geniusz zamysłu. Wszystkie elementy - teorie Einsteina,
kwanty, chemia, liczby, zdarzenia - zlały się w jedną ca-
łość, w prawo. Poznał wszystkie bariery i każdą z dróg la-
biryntu, nie wiedział jednak jakie cienie spotka między
ścianami. Prawo ukazywało mu wszystkie możliwości, nie
mogło jednak powiedzieć, które się zrealizują, gdyż Bóg,
wbrew Einsteinowi, grał jednak w kości.
  Szedł wśród cieni, bo pragnął poznać ile oczek wyrzucił
Bóg. Pragnął poznać nieprzewidziane.
  Koniec, kropka. To jest koniec pierwszej strony i za-
razem koniec rozdziału. Przytoczyłem tekst w całości,
by każdy dokładnie zobaczył faceta, który jest czer-
nią w czerni, która jest Świadomością (albowiem szedł
  
86       Feliks W. Kres
w Świadomości), która jest czarnym labiryntem Rzeczy-
wistości, w którym są cienie, wśród których szedł - bo
pragnął poznać.
  Nie chce mi się, słowo honoru, młócić po kolei każdego
zdania - choć oczywiście mógłbym. Ale dosyć już chyba
pokazałem. Otóż, kochani, problem w tym, że ja podob-
nych kawałków naczytałem się do zrzygu. Już nie mogę.
To - TO właśnie jest sztampa. Setki, o Jezu, nie wiem ile
podobnych płodów przychodzi na świat każdego dnia.
  To takie monotonne, kubek w kubek do siebie podob-
ne produkcje, rozbuchane i nieprzytomne, zadęte, nadęte
i niezgrabne, bezlitośnie obnażające brak elementarnych
umiejętności - tam, gdzie wymagana jest sprawność na
poziomie zgoła mistrzowskim. Siedzę tutaj zrezygno-
wany, jednym palcem dziobię klawiaturę, drugą ręką
podpieram łeb ciężki. Nie wiem, jak to tłumaczyć. Wie-
le razy już wołałem w tej rubryce: ROZSĄDKU! Ludzie!
Co wam każe sądzić, że tego typu teksty są jakkolwiek
wartościowe? A niby dlaczego wolno pleść, co ślina na
język przyniesie albo co skapnie z pióra, wszystko jed-
no? Przytoczyłem oto początek opowiadania młodego
autora - faceta, który jeszcze nie debiutował - i ten facet
próbuje opisać ni mniej, ni więcej, tylko czystą abstrak-
cję. Nie - ooo, w żadnym wypadku nie opisze taki poko-
ju i ciotki siedzącej za stołem; nieee - to zbyt pospolite;
to banalne. Gość opisze coś absolutnie abstrakcyjnego.
Bo potrafi. Coś takiego - jak najbardziej potrafi. Skąd ta
wiara? Skąd to przekonanie?
  Chłopie! - zwracam się wprost do Autora, lecz ma
to charakter listu otwartego, do wiadomości wszyst-
kich, którzy piszą podobnie. - Chłopie kochany! Nie
  
Bełkocząc w ciemności       87
naigrawam się tu z Twego dzieła; przeciwnie, traktu-
ję Cię bardzo poważnie - cała ta sekcja zwłok to są
właśnie warsztaty literackie. Tak postępowano z moimi
tekstami, waląc mnie w łeb każdym zdaniem z osob-
na. Tak czyniłem z tekstami swych kolegów. Myślisz,
że jesteś wyjątkiem, grzmocąc tak potężnie, z grubej
rury? A nieprawda. Bo i ja mam w swoim dorobku - na
szczęście nie wydrukowane - dzieło wypisz, wymaluj jak
Twoje. Nosiło tytuł „Bieg" i facet tam przed czymś ucie-
kał (nie wiem, przed czym), coś go goniło (nie wiem,
dlaczego) i to o czymś świadczyło (nie pamiętam,
o czym). Rozbijam Ci oto głowę o ścianę i nie oczeku-
ję podziękowań, bo redakcja płaci mi wierszówki - po-
wiadam tylko: idź i nie grzesz więcej. Takie pisanie jak
Twoje, albo kiedyś moje pod tytułem „Bieg", to są księ-
życowe pierdafony. Marna proza, żadna proza; nikt tego
nie doceni - i słusznie. Możesz, oczywiście że możesz,
napisać dobre opowiadanie. Lecz nie wszystkie obrazy,
które generujesz w swym umyśle, możesz schwytać. Na
razie muskasz je końcami palców; już, już prawie doty-
kasz, prawie masz... ale prawie, tylko prawie, niestety.
  A pierwszy rozdział Twojego opowiadania? Wyślizga-
ne kości warto zamienić na karty (bystry czytelnik zro-
zumie, do czego pijesz). Dojrzały autor napisałby to tak:
   Był w nicości. I pojął wszystko. Lecz chciał zobaczyć
jeszcze, jakie karty trzyma w ręku Bóg.
  Tyle autor dojrzały. Natomiast genialny lub po prostu
znakomity autor zrobiłby to, myślę, zupełnie inaczej. Ale
nie wiem, jak.
  Na zakończenie dwa słowa. Nie chcę, by ktoś pomy-
ślał, że pogubiłem klepki. Otóż mam świadomość, że
  
88       Feliks W. Kres
trzeba czasem opisać jakieś majaki senne, wizje narko-
tyczne, rojenia szaleńca... Czasem trzeba to zrobić i był-
bym kretynem, twierdząc, iż autorom wolno opisywać
tylko ciotki siedzące za stołem. Ale każdy opis musi
być umocowany w tekście. Jest rzeczą szalenie trudną
nakłonienie czytelnika do lektury, jeśli na dzień dobry
serwuje mu się abstrakcyjną paciaję. Ktoś, coś, nie wia-
domo kto, nie wiadomo gdzie, ale szedł, nie - leciał! Pły-
nął. Lecz nie ktoś, a coś, ale tam. I tutaj, wczoraj. Dziś
i jutro, lecz nigdy, bo zawsze.
  Zdaje mi się, że czytelnik spragniony takich wrażeń -
upije się po prostu w trupa, w sztok, w goleń i do nie-
przytomności. Będzie wtedy miał to wszystko, a nawet
więcej. A do tego taniej - bo pół litra kosztuje mniej niż
książka.
Ludzie słono płacą za książki.
POCZTA
  P.E.W. z P.: Dlaczego nie spróbujesz pisać normalnie,
tylko trzepiesz jakąś pokręconą quasi-fabułę? Masz zły
pomysł na pisanie i to jest główny Twój problem, bo nie
język. Napisz coś NORMALNEGO.
  K.: Dobra, a może nawet świetna robota. Jestem pod
wrażeniem. Masz śliczny, prosty, klarowny styl, zero
pretensjonalności. Prezent chwyta za serce, a nawet za
gardło, naprawdę... Opowiadanko spointowane jest bez-
błędnie, strasznie mi się ten tekst podoba (choć i drugi
jest całkiem dobry). Pisz tak dalej i bądź wytrwała -
podkreślam tę wytrwałość, bo to nie jest proza agre-
  
Bełkocząc w ciemności       89
sywna, przebojowa i nie każdy się na niej pozna. Wierzę
jednak, że znajdą się tacy.
  M.M. z K.: Przepraszam Cię, stary, ale po prostu
nie byłem w stanie przebrnąć przez rękopis, zwłasz-
cza że Twój charakter pisma jest, no, mówiąc eleganc-
ko i uprzejmie - porażający. Jak mam ocenić, czy tekst
„dobrze się czyta", skoro ślęczę po pięć sekund nad każ-
dym wyrazem? Nie dowiesz się, jaką wartość ma Twoja
praca, jeśli nie przyobleczesz jej w kształty, które ludzkie
oko zdolne będzie zaakceptować.
  R.F. z B.: Najpierw powiem, że sprawa nie wygląda
całkiem beznadziejnie, bo wymyślasz dość ciekawe hi-
storie. Teraz trzeba nauczyć się pisania. Korciło mnie,
więc policzyłem: w opowiadaniu Wiara drugie zdanie
składa się z sześćdziesięciu czterech słów (nie liczyłem
partykuł i spójników) i nie jest to wyjątek (p. początek
trzeciego podrozdziału). Budowanie długich zdań jest
rzeczą trudną, choć niektórzy potrafią to robić. Ty, nie-
stety, zupełnie nie potrafisz. Poza tym - pukanie stukają-
cej gałęzi. I jeszcze: co to znaczy, że opowieści były w sam
raz7. Czym charakteryzuje się opowieść będąca w sam
raz? Położył się na dywaniku... którego dziadek kupił oraz
zaczął wołać pomocy, lecz przywołał coś znacznie gorsze-
go (jeszcze gorszego od pomocy, rany boskie?). Praktycz-
nie nie potrafił sobie wyobrazić - jak można sobie coś
wyobrazić praktycznie (bądź niepraktycznie, wszystko
jedno)? Cytuję te liczne wyjątki - a wszystkie pochodzą
z jednej tylko strony - ku przestrodze, a najbardziej dla-
tego, że wspominasz w liście o pozytywnej opinii pew-
nej osoby, która wszelako teksty odrzuciła... Odrzuciła,
bo są bardzo słabe, zaś pozytywna opinia to przejaw
  
90       Feliks W. Kres
niekompetencji bądź grzecznościowe łgarstwo; każda
polonistka z podstawówki powie Ci parę słów na te-
mat „dywaniku którego kupiłeś". Gdybym był okrutny...
Choć, właściwie, bywam okrutny, więc skwituję całość
wyjątkiem z Twojego własnego tekstu: opowiedział mu
o czymś zupełnie nowym, niby takim samym jak pozostałe
historyjki, jednak w tej było coś dotąd nieznanego i prze-
rażająco odmiennego. Właśnie tak.
  T.U. z S.: Rozwijały się i rozwijając w nieskończonym
tańcu łamały te reguły, które ustalono dla zniewolenia
wszystkich takich jak one stworzeń, widzących łąki i lasy,
i góry, i morza... itd., do samego końca. To nawet nie jest
proza, Autorko. To idiotyzm. Odpuść sobie na wieki
wieków.
  
jubileuszując
J
ubileuszując - albowiem niniejszym i zaraz będziemy
się jubileuszować. Bardzo proszę nie powtarzać niko-
mu, co się będziemy robić. Tytuł tego odcinka także
mech zostanie między nami. I na koniec: radzę nie bu-
dować zdań na podobieństwo i obraz dwóch pierwszych
z tego akapitu. No jasne, żartuję sobie trochę, bo zakła-
dam, że w gronie czytelników tej rubryki - można.
  Pogadamy sobie o chłopcach i dziewczynkach; powie-
my też, jak bawią się chłopcy i dziewczynki. Nie powie-
my, czym, bo wiadomo: złamanymi piórami się bawią.
  Najpierw trochę statystyki. Zrecenzowałem dotąd
w tej rubryce teksty 53 osób - 34 dżentelmenów i 19
dam. To nie znaczy, że tyle było dzieł.
  Chcę wyjaśnić, dlaczego tak bardzo interesuje mnie
płeć autorów. Otóż dlatego, że wiąże się z wartością na-
desłanych tekstów. Generalnie, niestety, kobiety piszą
lepiej. Powiadam „niestety" - bo za babską prozą nie
przepadam. Zazwyczaj są to teksty skierowane raczej do
  
92       Feliks W. Kres
wewnątrz niż na zewnątrz; w ich tle rysuje się sylwetka
autorki, która - jakże by inaczej - pisze o sobie, swoich
problemach, marzeniach, zamierzeniach, cała reszta nie-
wiele ją obchodzi. Jeśli bohaterką opowieści jest dziew-
czyna - to kryje się za nią autorka. Jeśli facet - to siedzi
w nim autorka. Jeśli słoń - to pod maską słonia widzimy
autorkę. To są cholerne pamiętniki, „moje dzienniczki",
czy jak tam to nazwać. Kochany pamiętniku, jest dzisiaj
piątek i znowu go spotkałam. Patrzył na mnie, ale chyba
nie wiedział...
  Kurde, oszaleć można. Tyle tylko, że to są dobre tek-
sty. No, powiedzmy, na przyzwoitym poziomie. Nud-
ne - według kryteriów niżej podpisanego. Ale wiem, że
nie wszyscy tak sądzą, taka proza też jest potrzebna. A z
czysto technicznego punktu widzenia - moja statystycz-
na autorka jest dwa razy lepsza od statystycznego auto-
ra. Moja autorka - to znaczy taka, która nadesłała tekst
do Kącika... Jak to wygląda w redakcjach i wydawnic-
twach, nie wiem.
  Dlaczego tak się dzieje? Na podstawie nadesłanych
prac, a także załączonych do nich listów, wyrobiłem so-
bie pewien pogląd. Będę uogólniał, zaznaczam. Nie chcę,
by ktokolwiek pomyślał, że moim zdaniem WSZYSTKIE
kobiety piszą tak samo, WSZYSCY mężczyźni podobnie
i dość zerknąć, by mieć jasny obraz sytuacji. Nie, aż tak
słodko nie jest. Niemniej zauważyłem pewne ogólne
prawidłowości, charakterystyczne dla, powiedzmy, 80%
nadesłanych tekstów. Najpierw powiem, że na początku
istnienia tej rubryki proporcje dziewczynek do chłop-
ców kształtowały się mniej więcej jak 1:4, potem 1:2. Te-
raz proporcje prawie się wyrównały.
  
lubileuszując       93
  Odnoszę wrażenie, że kobiety wolniej dojrzewają do
decyzji o wysłaniu swoich prac - gdzieś na Berdyczów,
do obcego faceta, który nie wiadomo co sobie pomyśli
i co zrobi. Może łatwiej wysłać tekst do jakiejś redak-
cji albo wydawnictwa - to są instytucje, twory abs-
trakcyjne, „redakcja" nie ma twarzy - gdy tymczasem
Feliks Kres to jakiś konkretny gość, duży albo mały, ale
człowiek, autor, redaktor czy co tam kto sobie myśli.
Prace kobiet są bardziej osobiste, czasem wręcz intym-
ne - i jeśli nawet autorki nie do końca zdają sobie z tego
sprawę, to przeczuwają, że tak jest. Faceci? Faceci na
ogół w ogóle nie myślą o swoich tekstach. Widzą swo-
je opowiadania na łamach, swoje książki, literackie ka-
riery, swoich kumpli, którym pokazali kto jest kto, flesze,
sławę i rozebrane fanki rzucające im się na szyje. Poczy-
nania mężczyzn są - co tu dużo gadać - bezmyślne, in-
stynktowne, właściwie atawistyczne, bo samiec nieomal
odruchowo podejmuje każde działanie, które może po-
prawić jego pozycję w grupie, a geny uczynić wielce po-
żądanymi przez samice. Tu nie ma wyrachowania, jest
tylko instynkt działania i hazard wojownika.
  Natomiast baby myślą, kalkulują i podejmują decy-
zje. Na palcach jednej ręki mógłbym policzyć prace ko-
biet nadesłane pod wpływem impulsu - a jeszcze sporo
palców zachowałbym w zapasie. A i te prace - rzekomo
posłane spontanicznie - uważam za takie na podsta-
wie załączonych listów. Szczerze? Nie dałbym dziesię-
ciu groszy za prawdomówność niewiasty, która pisze:
Kupiłam FENIKSA i gdy przeczytałam „Kącik" od razu
pomyślałam sobie - to jest to! Dobra, może i od razu po-
myślała. Ale potem robiła to jeszcze przez dwa lub trzy
  
V4       heliks W. Kres	
miesiące, naradzała się z koleżanką, potem znowu my-
ślała przez miesiąc nad zaklejoną kopertą, a wreszcie -
o Jezu, wysłała.
  Tyle tylko, że jak już taka wyśle, to przeważnie wie,
co robi. Literackie gwiazdy płci obojga trafiają się rzad-
ko. Średniaków mam - proporcjonalnie - tyle samo. Ale
ewidentne gnioty to domena chłopców, dziewczynki są
bardziej samokrytyczne. O czym z przykrością donosi -
chłopiec Feliks W. Kres.
  Teraz z innej beczki. Nie chciało mi się liczyć, przy-
znaję, i dlatego nie potrafię powiedzieć, ile otrzyma-
łem tekstów fantasy, ile horrorów, a ile science fiction.
Ale miałem do czynienia ze wszystkimi tymi gatunka-
mi; były także teksty, których nie da się łatwo zaszu-
fladkować. Podobno szczególnie modna jest literatura
fantasy. Nie potwierdzam tego. Tak na oko, wszystkiego
dostałem po równo. Ale horrory i opowiadania fantasy
są najsłabsze. Jeśli już dostaję grafomańską kaszanę, to
prawie zawsze jest to tekst należący do któregoś z tych
dwóch rodzajów. Jako autor piszący niemal wyłącznie
fantasy, a czasami prozę z pogranicza horroru, bardzo
nad tym boleję.
Teraz będzie podrozdział zatytułowany:
RPG, CZYLI ROZPACZLIWIE PUSTE GADANIE
  Autora zainspirowanego poetyką RPG rozpoznać
można z daleka. Przeważnie jest to jakiś Mistrz Gry,
czasem gracz. Autorzy ci stanowią wielce elitarny a za-
mknięty klub, w którym obowiązuje surowy regulamin.
  
lubileuszując       95
Punkt pierwszy brzmi: nie wolno opisać bohatera na
mniej niż dwóch stronach maszynopisu. Co to ozna-
cza? Otóż, dajmy na to, jedzie sobie rycerz. „Jeździec
był olbrzymiego wzrostu, miał 192 cm, a na głowie hełm
z przyłbicą z czerwonymi strusimi piórami, które chwia-
ły się podczas jazdy. W ręku trzymał kopię długą na trzy
metry, a w drugiej ręce tarczę z herbem o szerokości
czterech dłoni, w kolorach zielonym, czerwonym, fio-
letowym, żółtym, różowym i niebieskim, co wyobraża-
ło ptaka zrywającego się do lotu. Przy boku miał ciężki
miecz półtoraręczny, zaś z drugiej strony u pasa wisiał
mu sztylet o rękojeści wysadzanej drogocennymi klej-
notami. Przy siodle rycerza wisiał topór o ostrzu długo-
ści półtora łokcia i stylisku długim jak ramię dorosłego
mężczyzny. Koń, na którym siedział, miał w kłębie
182,5 cm wysokości i nosił siodło..." i tak dalej do usranej
śmierci, bo z drugiej strony nadjeżdża przecież zbójca.
  Powyższy fragment nie jest wyjątkiem z niczyjego tek-
stu, wyprodukowałem go na poczekaniu, starając się od-
dać stylistykę takich opowiadań. Powiem, co następuje:
czasem, z.jakichś powodów, trzeba - albo warto - opisać
dokładnie gościa na koniu albo innym stworzeniu, weź-
my na kobiecie. Lecz manierą „rolplejów" jest detalicz-
ne opisywanie wszystkiego zawsze i wszędzie, przy czym
zwykle są to chińskie głupoty, niemające żadnego zna-
czenia dla tekstu literackiego (co za różnica, ile centy-
metrów albo metrów liczy sobie miecz pomienionego?).
Doskonale rozumiem, że w grze fabularnej długość ko-
pii przeliczyć można na punkty i ustalić w ten sposób
wynik walki (według wzoru 2K6 x (DK - IR) - SP; gdzie
DK = długość kopii;  IR = ilość ran; SP = siła potwora.
  
96       Feliks W. Kres
Szczegółowa wiedza o ekwipunku bohatera jest więc po-
trzebna, a nawet niezbędna. Szczerze mówiąc, nie chcę
jakoś specjalnie natrząsać się z gier fabularnych, bo wła-
ściwie lubię ten sport i uważam za pożyteczny. Lecz gra
nie jest opowiadaniem, zaś opowiadanie nie jest grą; nie
należy ich mylić, bo efekt bywa pocieszny.
  Dlaczego tak obszernie o tym piszę? Dlatego że obok
Szkoły Artystów i Szkoły Rzemieślników wyrosła trzecia
Szkoła, mianowicie Graczy. Jest to - już choćby z powo-
du skali - zjawisko, którego lekceważyć niepodobna.
Jubileuszując - to tyle.
POCZTA
  A.M. z Sz.: Czytuję listy, malutka. A Ty koniecznie
czytaj swoje teksty. Jesteś nieuważna, roztrzepana. Co to
znaczy: praca, rodzina, znajomi zamienili się w wampiry7.
Praca - w wampiry? Wypisujesz głupoty, bo nie pracu-
jesz nad tekstem.
  T.D. z S.: Jesteś moim cholernym bólem zęba. Przy-
padkiem zachowałem teksty, które przysłałeś mi kie-
dyś - a teraz patrzę na nową porcję i nie mogę uwierzyć,
że pisał to ten sam facet. Uraczyłeś mnie bełkotem; nie
pojąłem ani słowa i chwała Bogu, że znalazłem w Two-
im liście wzmiankę o poprzedniej recenzji. Tylko dlate-
go porównałem teksty. Nie wiem, co z Tobą zrobić. Są
autorzy piszący bardzo nierówno, ale żeby do tego stop-
nia? Pokazałeś mi coś nowego; nie wiedziałem, że moż-
na aż tak. Za to, co przysłałeś teraz, skreśliłbym Cię bez
chwili namysłu.



lubileuszując       97
  B.R.M. z D.: Niestety, słabo. Źle. Zbliżało się połu-
dnie, gdy nad drogą zaczęło krążyć coś małego. Po uważ-
nym przyjrzeniu się zobaczyłem nietoperza. A wcześniej:
Zabrałem się do bandażowania po ówczesnym (sic!) od-
cięciu... pasa materiału, który miał posłużyć za bandaż.
Chłopie, co Ty w ogóle wypisujesz? Ty to czytasz? I wy-
obrażasz sobie jakoś? Jak, na Boga, nad drogą może za-
cząć krążyć coś małego (lub dużego)? Pestka? Siusiak?
Armata? I jak można się przyjrzeć, żeby zobaczyć? Cze-
kało na niego dwadzieścia zadań, a to najbliższe zdawało
się stanowić wyzwanie. Znaczy się... że co?
  G.O. z T.: Twoje listy są o wiele ciekawsze niż opo-
wiadania. Ale nie możesz do każdego tekstu literac-
kiego załączyć listu, w którym wytłumaczysz, o co
autorowi chodziło. A teksty są, niestety, fatalne języko-
wo. Tylko jeden przykład: Adne chodził za nią... jak cień
i, nie da się ukryć, w porównaniu z jej oszałamiającą uro-
dą równie mało znacząco się prezentował. To prawie nie
po polsku.
  M.K.M. z R: Stacje światłowodowe były już gotowe
do otwarcia zastrzeżonego kanału sieci Net Scarge o czę-
stotliwości dostosowanej wyłącznie do osobistych kodów
aktywacji członków wysokiej rady operatorów. Na litość
boską, nie można zaczynać opowiadania w ten sposób
(kończyć też zresztą nie można). Co to w ogóle znaczy?
Zrób eksperyment: przeczytaj to zdanie na głos komu-
kolwiek i obserwuj, jaką ma minę. Możesz jeszcze zapy-
tać, czego się dowiedział, chociaż myślę, że sama mina
zupełnie Ci wystarczy.
  A.BJ. z R.: Teksty wyglądają na przemyślane, ale, nie-
stety, spałaś na wielu lekcjach języka polskiego. Pragnęła
  
98       Feliks W. Kres
odrobinę uczucia - powinien być dopełniacz, nie biernik.
Nikt nie wrócił na tym samym bilecie - zaiste nikt, albo-
wiem nie wraca się i w ogóle nie podróżuje na bilecie
(jest, po pierwsze, za mały, to nie latający dywan). Głos
skamlał za odrobiną uczucia - tak, lecz pod warunkiem,
że ta odrobina oddalała się odeń (jakoś nie masz szczę-
ścia do tej odrobiny uczucia). Diabeł siedzi w szczegó-
łach; pewnych etapów w pisaniu przeskoczyć się nie da.
Ucz się, cóż mogę powiedzieć więcej?

Rozpoznanie, generale!
Rozpoznanie!
P
ytano mnie niedawno, jaki cel zamierzam osiąg-
nąć, redagując tę rubrykę. Przyznam - nie wie-
działem, co mam odpowiedzieć. „Cel? No, nie
wiem, ludzie przysyłają teksty, ja je oceniam..." - kręci-
łem. Wiadomo przecież, że nie nauczę tu nikogo pisania,
żadna wskazówka, choćby najbardziej słuszna i treści-
wa, nie skieruje debiutanta na drogę wielkiej kariery
literackiej. Ale uświadomiłem sobie, że autorzy nadsy-
łanych tekstów wcale tego nie oczekują. Czy się mylę?
Przecież tu nie chodzi o naukę, bo nikt chyba nie jest aż
tak naiwny, żeby wierzyć, iż receptę na zrobienie dobre-
go utworu niejaki Feliks W. Kres może podać każdemu
w trzech zdaniach. Przede wszystkim, młodym auto-
rom chodzi właśnie o ocenę. Młodzi autorzy nie potrafią
oceniać. Wiem o tym, zawsze wiedziałem, ale zapomnia-
łem, że wiem. Doznawszy iluminacji, spieszę z gotową
receptą na sporządzenie dobrej książki: otóż trzeba zna-
leźć błędy i poprawić je. Potem książka jest już całkiem

100     Feliks W. Kres
dobra i można robić karierę. A teraz, zanim ktoś mnie
weźmie za idiotę, wywiodę, co następuje: pierwszym
krokiem jest zawsze postawienie właściwej diagnozy.
Leczyć można tak, siak albo owak; lekarz może być do-
bry lub zły. Lecz diagnoza jest najważniejsza. Bez tego -
niestety - nic.
  Nie istnieją recepty na zrobienie dobrej powieści, al-
bowiem asortyment narzędzi i technik jest przeogrom-
ny i właściwie wszystko zależy od Rzemieślnika (no już
dobrze: albo Artysty). Żadne narzędzie nie jest idealne
do wszystkiego; żadna technika nie jest jednoznacznie
dobra. Nie istnieje i bodaj nigdy nie istniał na świecie
taki facet, który wszystkimi narzędziami żonglował-
by z jednakową sprawnością. Nie słyszałem o mistrzu
wszelkich technik. Od czego więc zależy wartość dzieła?
No, także od doboru najwłaściwszych technik i narzędzi.
Najlepszych dla danego autora.
  Zejdźmy do poziomu konkretów, bo wiem doskonale,
jaką wartość mają ogólniki. Gotowy tekst literacki jest
jak pobojowisko. Kto mnie czyta, fantaści? Bardzo do-
brze: proszę sobie wyobrazić bitwę, którą możemy roz-
grywać wielokrotnie, albowiem w sztabie trzymamy
nowiutki wehikuł czasu. Przy jak najmniejszych stra-
tach chcemy osiągnąć konkretne zdobycze terenowe.
Cel osiągnęliśmy (powieść leży oto na stole), teraz trze-
ba ocenić, co poszło nie tak. Czołgi. Czołgi ugrzęzły, bo
mokry polder zupełnie nie nadaje się do działań broni
pancernej. Trzeba było puścić tam piechotę. Czołgi na-
leżało zatrzymać w odwodzie, względnie używać tylko
w charakterze lokalnego wsparcia - a postąpiliśmy od-
wrotnie.
  
Rozpoznanie, generale! Rozpoznanie!       101
  U człowieka najważniejszym i dominującym zmy-
słem jest wzrok, następnie słuch. Lecz to nie oznacza,
że wszyscy wykorzystujemy te zmysły tak samo. Już
nawet w mowie potocznej występuje pojęcie „pamięci
wzrokowej", no tak? Każdy z nas (mam nadzieję, że każ-
dy) kiedyś uczył się czegoś i miał swoją własną metodę.
Znakomitym sposobem jest pisanie ściąg - ktoś obda-
rzony dobrą pamięcią wzrokową maszeruje potem na
egzamin, niosąc we łbie fotograficzną kopię swojej ścią-
gi. Równie popularne jest wzajemne odpytywanie się,
ale to zabawa dla „słuchowców". Co z tego wszystkiego
wynika dla autora? No, wstępna diagnoza. Musisz zdać
sobie sprawę, człowieku, jakiego typu wyobraźnią i umy-
słowością dysponujesz. „Wzrokowcy" są lepsi w opisach,
a „słuchowcy" w dialogach. Pomyśl chwilę, a dowiesz się,
co będzie twoim atutem - dialog czy raczej opis. Piecho-
ta czy czołgi, generale? To pan dysponujesz armią, my tu
w Kwaterze Głównej oczekujemy efektów!
  Współdziałanie różnych rodzajów broni to klucz do
sukcesu wojskowego. Zgranie różnych narzędzi i tech-
nik literackich - to klucz do sukcesu literackiego. Owo
zgranie oznacza czasem dominację; twoja nieumiejęt-
ność zapamiętania (albo wyobrażenia sobie) konkretne-
go miejsca lub zdarzenia to bagno, w którym ugrzęzną
czołgi. Czyli opis, bo to „ciężka" technika; wszystko mo-
żesz zbudować na opisie - i wszystko opisem zawalić.
Nieudany dialog czytelnik przełknie i pojedzie dalej;
nieudany (na przykład nudny) opis skłoni go do za-
niechania lektury. Czy masz zrezygnować z opisów na
rzecz dialogu? A dlaczego by nie? Jeśli zawsze i wszę-
dzie - to błąd. Ale opis, szczególnie opis sytuacji, bardzo
  
102     Feliks W. Kres
często można zastąpić dialogiem - i na odwrót, bo to
przecież działa w obie strony. Jakiś mały przykład? Pro-
szę bardzo:
  -	Niezła - powiedział Zenon. - Takie blondyny same
wskakują do łóżka, co nie, Stasiu?
- Cycami by cię nakryła.
Zenon zarechotał.
- Czemu ni?
Albo:
  Zenon gapił się na blondynę i ani chybi myślał, że takie
to same wskakują do wyrka. Stasiek podrapał się w ciemię.
Cycami by go nakryła, że - he, hel - tylko nogi by wysta-
wały. Ale Zenon lubiał, znaczy, dużo ciała.
  Ten opis sytuacji równie dobrze jak dialog pokazuje
sylwetki dwóch, pochodzących ze społecznej elity, dżen-
telmenów, ich aspiracje i ogląd rzeczywistości. W opis
można wpleść zresztą elementy monologu lub dialogu.
Analogicznie: czysty dialog niekoniecznie jest godny
polecenia, dobrze, jeśli czasem zawiera elementy opisu.
Nie twierdzę, że zawsze i wszędzie takie zabiegi są po-
trzebne. Teraz ktoś zauważy: „Przecież nigdy nie nauczę
się robienia opisów, jeśli będę ich stale unikał!".
  Odpowiem: kierowana do księgarń książka nie jest
poligonem, na którym, za pieniądze czytelnika, będziesz
przeprowadzał swe manewry i eksperymenty. Produ-
kuj sążniste opisy lub dialogi i wkładaj je do szuflady,
a w miarę doskonalenia warsztatu zmieniaj proporcje
w tekstach, które chcesz opublikować. Oczywiście, że
wszystko to podlega bardzo subiektywnej ocenie, ale
jednak ocena jest potrzebna. Odrobina samokrytycy-
zmu, tak? Bo utwór literacki jest towarem, za który ktoś
  
Rozpoznanie, generale! Rozpoznanie!      103
płaci ciężko zarobionymi pieniędzmi; należy temu fa-
cetowi okazać szacunek, albowiem wybrał książkę, za-
miast walnąć sobie pół litra. Nie wciska się ludziom
bubli. Trzeba się pokazać z jak najlepszej strony; mam
nadzieję, że każdemu autorowi na tym zależy. Trzeba
mieć świadomość własnych ograniczeń; trzeba także
znać swoje atuty. I wygrywać je.
  W tekście literackim prawie wszystko można zro-
bić na wiele różnych sposobów. Otrzymuję prace, któ-
rych autorzy najwyraźniej nie zdają sobie z tego sprawy.
Spotkało się dwoje ludzi, no to będą rozmawiać, „Cześć,
cześć, jak leci?" - drętwa gadka, gdy wyraźnie widać,
że młodemu pisarzowi jest z tym niewygodnie, ciąg-
nie ten dialog, bo musi. A tymczasem wcale nie musi,
albo ściśle: musi bardzo rzadko. W wielu wypadkach ła-
two mógłby ominąć rafę; nikt go nie zapyta, dlaczego
w tekście jest mało dialogów, jeśli będzie to utwór dobry.
Gdy, przeciwnie, nikt nie będzie usprawiedliwiał gniotą
w taki oto sposób: „Och, mój Boże, kiepskie to jest, no
ale on musiał napisać dialogi, a w tym akurat jest słaby,
jego mocna strona to opis".
  Namawiam więc do podpatrywania, co i dlaczego
krytykuję. Bo jeśli w ogóle mogę tu kogoś czegokolwiek
nauczyć, to pewnie tylko tego. Jakiej takiej oceny tekstu.
Rozpoznanie, generale, rozpoznanie!
A teraz będę się zwierzał.
  Kochani - ja już nie mogę. Mam dosyć i muszę od-
począć. Pomysł prowadzenia takiej rubryki wiele
osób uznało za szalony. „Kręcisz sznur na własną szy-
ję" - powiadali mi przyjaciele. Bali się, że utonę w mo-
rzu listów - i nie mieli racji, bo jakoś trzymam się na
  
104     Feliks W. Kres
powierzchni. Ale w zamian nastąpiło coś, czego nie
mogli przewidzieć życzliwi mi ludzie, a powinienem był
dostrzec ja sam.
  Otóż nie potrafię wyrazić, jak bardzo dołujące jest
pisanie lakonicznych, negatywnych recenzji. Chyba je-
stem za miękki do tej pracy; żaden ze mnie płatny za-
bójca. Karpia na wigilię zabić nie potrafię (ech, nawet go
nie kupuję); zarzynając indyka, zemdlałbym bez dwóch
zdań. Drugiego kota do domu wziąłem tylko dlatego, że
płakał (płakała) w krzakach. A tutaj? Gdy odkładam na
bok tekst ewidentnie nieudany - piszę o nim to, co mu-
szę napisać, wymaga tego uczciwość. Ale zawsze, chole-
ra, jest mi przykro.
  Za tym kawałkiem papieru stoi żywy człowiek, ma-
jący swoje plany, ambicje, marzenia - i bardzo często te
marzenia związane są właśnie z pisaniem. Stale widzę
chłopaka lub dziewczynę z miasta L. albo K., jak bierze
do ręki któryś numer Feniksa i szuka wzmianki o sobie,
bo przecież posłał teksty, już dawno... I znajduje i jest
tam napisane „Odpuść sobie bracie, przykro mi" - i nic
więcej, bo gospodarz rubryki nie ma czasu i miejsca,
by każdą negatywną opinię uzasadnić na trzech kart-
kach papieru, a następnie służyć wsparciem duchowym.
Może jestem nadwrażliwy; może przeczulony, a może
zwyczajnie pierdołowaty.
  Ale sam kiedyś, w czasach dinozaurów, byłem takim
chłopakiem z miasta Ł. i nie bardzo podoba mi się to,
co teraz robię. Ja wierzę, że jest to działalność w grun-
cie rzeczy pożyteczna, także dla negatywnie ocenionych
autorów, a może zwłaszcza dla nich - tylko że... No cóż,
ujmę to tak: generalnie biorąc, jestem zwolennikiem eu-
  
Rozpoznanie, generale! Rozpoznanie!      105
tanazji, a także kary śmierci. Ale nie umiałbym odłączyć
nieuleczalnie chorego człowieka od respiratora, choćby
bardzo mnie o to prosił i nie mógłbym zostać katem.
Nawet katem Adolfa Hitlera.
  Chcę odpocząć. Przyjmuję prace do oceny tylko do
końca kwietnia - a potem urlop. Myślę, że wystar-
czą trzy miesiące, bym doszedł do siebie i znów na-
brał ochoty do kopania bliźnich. Kącik złamanych piór
nadal będzie ukazywał się w każdym numerze Fenik-
sa - chcę to wyraźnie zaznaczyć. Ale przez trzy miesią-
ce nie będzie w nim działu POCZTA. Jest kilka tematów,
które zamierzam poruszyć; poza tym stale czekam na
polemiczne listy, pytania i wątpliwości. Zgłaszam sta-
łą gotowość do dyskusji, kłótni i awantur. Lecz wszelkie
egzekucje wstrzymuję do odwołania. Jestem tu dyktato-
rem i taka jest moja wola. Żadnej demokracji, wydałem
edykt, howgh.
POCZTA
  „F." z W.: Dzięki za słowa uznania. Ale skoro - jak
piszesz - moje wskazówki są proste i wręcz oczywi-
ste, to przejmij się nimi trochę, OK? „Moich, mną, mi,
mego..." - ile zaimków można wsadzić w trzy zdania?
Nieporuszona tafla wody była nieskalana żadnym ru-
chem... Srebrna broda z licznymi pasemkami siwizny...(?).
Sprawdziłem, czy rękojeść mego miecza gładko wchodzi
w rękę i czy sztylet nie zapadł się zbyt głęboko w chole-
wę buta. Wszystko było w doskonałym stanie. Nie, nie
wszystko. Ta proza, na przykład, nie jest w doskonałym
  
106     Feliks W. Kres
stanie. Rękojeść mego miecza - a miał do dyspozycji jakiś
inny? Poza tym ciesz się, że nie mogę pokazać Ci, w co
może gładko wejść rękojeść miecza; to nie byłaby ręka.
Ale, generalnie, nie jest tak źle, jak wynikałoby z powyż-
szych fragmentów. Biorąc pod uwagę twój naprawdę
młody wiek, powiadam: próbuj dalej.
  R.W. z W.: Pośród stłoczonych ludzi obserwujących nie-
ruchomymi oczami umykające brudne ulice i wyblakłe
witryny sklepów, najlepiej czuję ich myśli. Często w taki
dzień wchodzę na początku autobusu i przepraszając prze-
chodzę do tyłu wybierając najbardziej wartościowe z nich.
Ludzie - stłoczeni; oczy - nieruchome; ulice - brudne;
witryny - wyblakłe. Fatalny schemat. Zmień to.
  A.S. z Ł.: Dlaczego nie? Od strony technicznej nie-
wiele Ci można zarzucić, więc bramy literatury są przed
Tobą szeroko otwarte. Bo pisarz musi umieć pisać, a Ty
umiesz. Nie jestem Ci potrzebny, teraz spróbuj dostać
się na rynek (witamy w piekle, pozwoli Pani przodem!).
Przepraszam. Obeślij różne redakcje.
  M.L. z G.: No, i tak ma być. Masz dobre ucho do dia-
logów - rzadkość, zwłaszcza u debiutanta. Na dodatek
chciało Ci się sprawdzić, jak wygląda poród; dałem Twój
tekst położnej (żona-pielęgniarka zapewnia mi szero-
kie kontakty ze światem medycznym) i powiedziała,
że wiesz, o czym piszesz. Zupełnie przyzwoita i rzetel-
na proza, cieszę się. Teraz, cóż... pozwoli Pan przodem.
Spróbuj coś opublikować.
  L. z M.M.: Podobno władzę winni mieć tylko ci, któ-
rzy wcale jej nie chcą. Czasem myślę, że dotyczy to także
pisarskiej popularności (sławy?). Ech, do czarta, prze-
cież widać gołym okiem, że pisałaś te teksty nie po to,
  
Rozpoznanie, generale! Rozpoznanie!      107
by oglądać swe nazwisko w jakiejś gazecie i puszyć się
przed znajomymi. Moim zdaniem, to są dobre opo-
wiadania. Byłbym gotów po raz pierwszy złamać swoje
zasady i osobiście zanieść Twoje teksty tam, gdzie - myś-
lę - powinni je przyjąć. Powstrzymałem się, bo napisa-
łaś, że ktoś kiedyś wyciął Ci podobny numer. Decyduj
więc sama. Wyślij to na adres kilku redakcji albo przyślij
mi kartkę, że sobie tego życzysz, a wówczas zabawię się
w Twojego agenta. Tylko raz, L.! I tylko dla Ciebie, a ściś-
lej - dla debiutantki z takim potencjałem. Zrobiłbym
Ci krzywdę, wyręczając częściej niż raz. Pisanie to nic;
to najwyżej ułamek roboty autora. Dla człowieka, który
już umie pisać i chciałby po prostu to robić, prawdziwy
koszmar i naprawdę ciężka praca zaczynają się dopiero
wtedy, gdy musi przestać być pisarzem i przedzierzgnąć
się w akwizytora, a potem jeszcze prawnika i księgo-
wego. Jeśli chcesz publikować (a na pewno chcesz?),
to musisz nauczyć się całować klamki różnych redak-
cji i wydawnictw - przynajmniej do czasu, gdy wydawcy
i redaktorzy zaczną dla odmiany całować klamkę Twe-
go domu. A nie wiadomo, czy kiedykolwiek zaczną, bo
jesteś zbyt dobra na ten rynek; ani plotkarskie te Two-
je teksty, ani łzawe, ani sensacyjne... Tylko oryginalne
i ładnie napisane. To może być, Autorko, za mało.


Czy dziewczęta częściej i ładniej
wyrywają sobie wnętrzności?
Z
ostałem napadnięty i pobity. No, nie w sensie do-
słownym - powszechnie przecież wiadomo, że
należę do elity wojowników i nawet wyjątkowo
silny jamnik nie od razu przegryzie mi gardło; pier-
wej bardzo ciężką musi stoczyć walkę. Zostałem kore-
spondencyjnie napadnięty przez Czytelniczki Kącika
i odniosłem liczne obrażenia. Nie zaprezentuję tutaj wy-
jątków ze wszystkich listów (nie pokażę też wszystkich
obrażeń), bo mija się to z celem, przedstawię tylko dwa
główne problemy. Jeden z listów zaczyna się tak: PANIE
REDAKTORZE ZIMNY DRANIU TRZYMAJĄCY KU-
KIEŁKI NA SZNURKACH! - wszystko to wersalikami,
podkreślenie nie pochodzi ode mnie. Dalej autorka lis-
tu pisze: Najpierw pieprzyłeś beztrosko o dziewczynkach
i chłopczykach... a na końcu podałeś się do dymisji. Naj-
pierw pan redaktor rzucił hasło mobilizacyjne, a teraz gdy
tysiące dusz wysyła wypociny swoje, to pan się tłumaczysz
zmęczeniem?!

Czy dziewczęta częściej i ładniej...      109
  Teraz druga porcja listów. Tu też dominują kobiety
(konkretnie 4:0 dla pań), w związku z czym - jak łatwo
się domyślić - znów nie będzie nawet cienia zmiłowa-
nia. Drogi Feliksie! (Oho ho! - pomyślałem zaniepokojo-
ny). Me zgadzam się w pełni z Twoimi stwierdzeniami, bo
niektóre są głupie! (Uff, więc jednak jesteśmy w domu! -
pomyślałem i poweselałem). Jesteś idiotą jeśli myślisz, że
prace nadesłane... i w ogóle napisane przez płeć piękną,
były ciągiem długich wahań i przemyśleń. Skoro faceci pi-
szą wszystko pod wpływem impulsu, Ty też. Przecież jesteś
„samcem"?
  No, nie będę tu odgrywał „macho", lecz samcem istot-
nie jestem; ten, kto raz mnie zobaczył, może łatwo po-
mylić z małpą, lecz na pewno nie z kobietą czy w ogóle
jakąkolwiek samicą. Niemniej moje pierwszo- i trzecio-
rzędne cechy płciowe, obojętnie jak rozwinięte, to nie
jest temat godny poruszenia w tej rubryce.
Zatem żarty na bok, bo pora pogonić baby.
  Kochane Czytelniczki (zwracam się do wszystkich
Pań, które przysłały mi listy podobne do wyżej cyto-
wanego, oraz do tych, które miałyby ochotę to uczy-
nić). Po pierwsze, nie twierdziłem wcale, iż faceci piszą
wszystko pod wpływem impulsu, a kobiety jakoś ina-
czej. Moje spostrzeżenie dotyczyło sposobu podjęcia
decyzji o wysłaniu prac; w przypadku kobiet ta decyzja
wygląda zwykle na bardziej przemyślaną, co poznaję po
owocach. Ale być może niewiasty po prostu piszą lepiej,
podchodzą do swoich tekstów tak samo bezkrytycznie
jak faceci, lecz ponieważ nigdy nie produkują gniotów,
to mogą sobie na brak samokrytycyzmu pozwolić. Przy-
znam jednak, że jako szowinistyczna męska świnia nie
  
110      Feliks W. Kres
bardzo wierzę w tę szczególną literacką wyższość płci
nadobnej. Co drugi człowiek na świecie jest kobietą - co
nie oznacza, że połowa tekstów literackich to dokona-
nia kobiet. Kobiety publikują rzadziej - celowo nie uży-
wam słowa „piszą", bo sądzę, że czynią to równie często
jak mężczyźni. Pytanie, co piszą i w jakim celu oraz jakie
kryteria oceny stosują.
  W marcowym Kąciku... podzieliłem się swoimi prze-
myśleniami na ten temat i teraz już nie będę powtarzał,
przypomnę tylko, że prawie wszystkie hipotezy opa-
trzone tam były zastrzeżeniami w rodzaju „mam wraże-
nie", „podejrzewam", „zdaje mi się, że...". Teraz chciałbym
opowiedzieć raczej o innym ciekawym zjawisku: otóż
z listów Czytelniczek bije wyraźna złość, że nie zaliczy-
łem ich do stworzeń kierujących się prymitywnymi, ata-
wistycznymi instynktami, jak to byłem łaskaw uczynić
w przypadku osobników płci męskiej.
  Uspokajam: otóż płeć słaba (zwana czasem piękną, tak
jak literatura) też ma swoje za uszami, weźmy już tylko
problem „instynkty a macierzyństwo". Lecz akurat dąże-
nie do bycia samcem Alfa nie jest dla kobiet charaktery-
styczne i na pewno nie wynika ze zwierzęcej części ich
natury. Choć z drugiej strony skłamałbym oczywiście,
twierdząc, iż nie znam kobiet, które z całej siły próbują
być samcami Alfa (zupełnie nie wiem, w jakim celu, lecz
wiedzą to w redakcji COSMOPOLITAN).
  Kochani, a raczej kochane - bo ani jeden facet, przy-
pomnę, nie zgłosił się z wątpliwościami - otóż najlepiej
zrobimy, odpuszczając sobie dalszą dyskusję na temat
motywów, jakimi kierują się przedstawiciele obu płci,
wysyłający gdzieś utwory literackie; owszem, w dziesią-
  
Czy dziewczęta częściej i ładniej...        111
tym Kąciku... podzieliłem się swymi przypuszczeniami,
lecz są to właśnie - powtórzę - tylko przypuszczenia, nie
prowadziłem wnikliwych i dogłębnych badań. Wolałbym
porozmawiać o czymś innym, co też znalazłem w listach.
Otóż pragnę powalczyć z tezą, iż w gruncie rzeczy każdy
autor (bez względu na płeć) ukrywa się w postaci swe-
go bohatera. Zacytuję fragment innego listu (od kobiety,
rzecz jasna): Mówisz, że kobiety piszą o swoich proble-
mach i marzeniach. Zgoda, ale o czym piszą mężczyźni?
Wyobraź sobie faceta o posturze Woody Allena, który pro-
dukuje stada Conanów z mieczami czy miotaczami... Jego
bohaterowie nałogowo ratują światy... w przerwach zdo-
bywając sypialnie pięknych księżniczek. Nikt im nie pod-
skoczy, nikt nie nazwie „kurduplem", nikt nie zarzuci, że
nie zrobili kariery. No i o czym ten facet pisze? O marze-
niach sąsiada?
  Kochana L.! Nie wiem, o czym ten facet pisze. Ale
jakoś nie chce mi się wierzyć, że autorzy to - general-
nie - banda frustratów osiągających na papierze to,
czego nie udało im się zdobyć w życiu. Bardzo wątpię,
żeby tak było. Też jestem autorem i problem znam do-
syć dobrze, bo na wielu spotkaniach autorskich musia-
łem tłumaczyć, jak to widzę. W samej rzeczy, napisałem
kilka tekstów, gdzie bohaterowie mieli jakieś moje ce-
chy i podobne przekonania lub robili coś, co mógłbym
(chciałbym) uczynić ja sam. Ale pisałem też takie kawał-
ki, w których - jak uważam - żadna postać nie ma ze
mną więcej wspólnego niż dowolny człowiek spotkany
na ulicy; jest prawie oczywiste, że w jakimś tam zakresie
będzie ów przechodzień podzielał moje poglądy na jakiś
tam temat, a jeszcze może być mojego wzrostu i mieć
  
112       Feliks W. Kres
całkiem podobny nos. Opowiadam tu o sobie i swoim
pisaniu, bo nie sądzę, bym był jakimś unikatem, cuda-
kiem i wyjątkiem od reguły. Fabuła powieści to nieko-
niecznie musi być projekcja marzeń i poglądów autora,
zaś fikcyjni osobnicy stworzeni dla potrzeb tej fabu-
ły tak samo niekoniecznie muszą przypominać swego
stwórcę. Pogadamy o tym?
  W dziesiątym Kąciku... wyjawiłem swoje podejrzenia,
dotyczące autorów i autorek. Tak, powtórzę raz jeszcze:
mam wrażenie, iż „babska" proza jest bardziej osobista;
zdaje mi się, że to właśnie kobiety mają skłonność do
kreowania bohaterek na swój obraz i podobieństwo, zaś
opisywane historie dotykają lęków albo marzeń autorek.
Mężczyźni też tak mają, ale czasem potrafią przestać.
Kobiety prawie nigdy. Lecz nie wynika to, moim zda-
niem, z jakiegoś upośledzenia lub słabości kobiet, raczej
z pewnych charakterystycznych cech tej płci.
  Czy naprawdę mylę się, sądząc, że to faceci na ogół
przywiązują szczególną wagę do sposobu, w jaki po-
strzega ich otoczenie, kobiety zaś wolą tworzyć własne
enklawy, „małe światy", kreowane bardziej dla własnej
satysfakcji i potrzeby niż ku podziwowi gawiedzi? Ko-
niecznie muszę zaznaczyć (ech, zawsze zaznaczam - i co
z tego?), że uogólniam i generalizuję - niewątpliwie są
panowie piszący prozę do tego stopnia „kobiecą", iż go-
towi od pisania zajść w ciążę. I odwrotnie - na pewno
istnieją autorki, których tekstów nigdy w życiu nie na-
zwałbym „babskimi".
  Kusi mnie, by zadać pytanie: czy każdy utwór trze-
ba wyrwać z duszy, z bebechów i spod serca? Czy ktoś
ma jakieś przytomne uwagi na ten temat? Na podstawie
  
Czy dziewczęta częściej i ładniej...       113
otrzymanej korespondencji wnioskuję, że dotknąłem
istotnego (zwłaszcza dla kobiet) problemu - chociaż nie
wiem, czy na pewno jest to problem literacki, bo podej-
rzewam, że raczej społeczny. No, ale niech już będzie;
naprawdę, nie musimy tutaj rozmawiać tylko o zaim-
kach i przecinkach, warto przyjrzeć się każdej rzeczy,
która ma lub może mieć wpływ (nawet pośredni) na
kształt dzieła literackiego.
  Czy dziewczynki faktycznie piszą inaczej niż chłopcy?
Czy dobry tekst literacki musi być wyrwany z flakami,
z serca i duszy zbolałej? Czy dzieła literackie to w istocie
rozpaczliwy ryk babiszonów, niemogących być księż-
niczkami, i chłoptasiów, niebędących Conanami?
POCZTA
  P.N. z W.: Pięć stron na krzyż, a już miałem dosyć
Twojego bohatera i doprawdy nie wiem, czy pointa wy-
nagrodziła mi nudę, zwłaszcza że tak ma się do tekstu,
jak piernik do wiatraka - ni cholery nie wiem, z czego
tam wynika akurat takie przesłanie. Ale traktuj to jako
wątpliwość, nie zarzut. Aha, no i jeszcze: kierowane zwy-
kłą ciekawością nogi zaprowadziły Konrada pod blok - ta-
kich rzeczy nie rób. Na szczęście to wyjątek.
  R.Z. i M.R. z S.: Niestety, kicha kompletna, a ściśle:
to nie jest literatura. Większość z okolicznej ludności. Jed-
nemu i drugiemu brakowało to co drugi posiadał. Spoży-
wanie posiłków wykonywali razem. Niestety na randce
w ogóle jej nie objął, pocałował czy też przytulił. Byli naj-
prostszym przejawem człowieka prawdziwego. Świat wielu


114      Feliks W. Kres
form postaci człowieka. Najlepiej latał ze wszystkich uczni.
Właściwie, moi panowie, nie ja powinienem się tym
zajmować, winniście się najpierw zwrócić do Waszej
pani od polskiego. Z prośbą o zajęcia wyrównawcze dla
dwóch „uczni", bo nie zdacie do następnej klasy.
  P.E.T. z L.: Niestety b. słabo. Podparł ręką zżartą przez
łysinę głowę - nie od razu wiadomo, co było zżarte: ręka
czy głowa. To typowa dla Ciebie niezręczność stylistycz-
na. Dotykając tu i ówdzie moje ciało - powinien być
dopełniacz. Był lekarzem który przeprowadza diagnozę -
diagnozę można postawić; przeprowadzić można bada-
nie. Z jego szaro-zielonej twarzy emanowała nuda - gdzie
Ty widziałeś człowieka o tak zabarwionej twarzy, w pro-
sektorium? Nuda biła z jego głosu, warg, ust (zapomnia-
łeś dodać: oraz otworu gębowego). Katastrofa.
  M.N. z Ł.: Potrafił każdemu roztrzaskać głowę gołymi
rękami - dlaczego tak szarżujesz? Zaraz „roztrzaskać"
i jeszcze „gołymi rękami"... A co znaczy „każdemu"?
Jędrkowi Gołocie też? Używał kopniaków - kopniak to
nie jest coś, co każdy nosi ze sobą; tego nie można użyć,
bo kopniak, kopnięcie, to czynność; tak samo nie moż-
na użyć ciosu, uderzenia albo oddychania. Można użyć
pięści lub stopy. Ostatecznie można zastosować jakąś
technikę (ushiro-mawashi-geri, tak?), ale i tego nie po-
lecam w tekście literackim; można tak sobie gadać na
treningach karate, to wszystko. Rozwinąłem temat, bo
wielu autorów, niestety, używa kopniaków zamiast gło-
wy. Generał z cichym piskiem otworzył furtkę (dlaczego,
na Boga, Generał piszczał, otwierając furtkę?). Używając
słabej, rozproszonej latarki (dlaczego, dobry Jezu, latarka
uległa rozproszeniu?). Wykastrowano przełożonego nad
  
Czy dziewczęta częściej i ładniej...       115
nim oficera - no, chłopie... A co z szeregowymi? Szerego-
wi przełożeni byli pod nim? Po jednym spojrzeniu, czuł,
że nic nie zmusi go do zrobienia choćby jednego kroku. Za-
patrzony pod nogi Generał wpadł jednak na jego plecy
i wtedy noga Ola zsunęła się ze stopnia wprost na poroz-
ciąganepo całej podłodze jelita. Co mogę powiedzieć? Że
jest to proza rzadkiej wręcz urody? A dalej: Pragnął żeby
jego serce przestało bić. Każde uderzenie przywoływało
krew. Zacząłem czytać drugie opowiadanie (Nekropo-
lia). Nieomal od razu Innocenty III wyklął ją... Jaką „ją"?
Przeczytaj zdanie wcześniejsze; do czego „ją" się odno-
si? Nie starczyło mi odwagi, by ocenić pozostałe teksty.
Żałuję, stary, ale mogę powiedzieć tylko: to jest bardzo,
bardzo kiepskie pisanie.

Listonosz strzela dwa razy
Z
r drżeniem serca myślałam o chwili, gdy nasze
przytulne gniazdko zacznie rozbrzmiewać tupotem
maleńkich nóżek.
No? I co, nic?
  Musiałam stawić czoło życiowym przeciwnościom. Po-
stanowiłam walczyć o jego uczucie, chciałam ratować ro-
dzinę, ale w naszym domu nie ma już miłości.
Albo:
  Wiodłem nudny żywot samotnika, kiedy los postawił na
mej drodze inną kobietę.
  Wystarczy? To są klasyczne kalki językowe - te aku-
rat wywlokłem z pism kobiecych (nawiasem mówiąc,
sformułowanie „z tak zwanych pism kobiecych" byłoby
już kalką językową...). Kiedy wolno używać wyświechta-
nych sformułowań i czy w ogóle wolno? Kiedy mamy do
czynienia z utartym wyrażeniem, kiedy ze skostniałym
związkiem frazeologicznym, a kiedy z ordynarną kalką
językową? Co z tym wszystkim począć?
  
Listonosz strzela dwa razy       117
  Ano, nic. Język polski jest językiem żywym, pewne
zwroty i wyrażenia wychodzą z obiegu, inne stają się po-
pularne i chętnie używane. Media, a szczególnie telewizja,
bardzo przyczyniają się do rozpowszechnienia rozmaitych
sformułowań i część z nich ulega błyskawicznej dewalu-
acji. Zdolność określonych słów do występowania razem
(straszliwie zwana stopniem łączliwości frazeologicznej)
wynika z przyczyn, których nie zamierzam tu przedsta-
wiać. Powiem tylko, że rozrywanie związków frazeologicz-
nych - pozornie tak odświeżające dla języka - nie zawsze
jest pożyteczne dla artystycznego kształtu dzieła.
  Łatwo można znużyć czytelnika, bombardując go
nieustannie świeżymi i odkrywczymi sformułowania-
mi - lepiej zostawić taki zabieg na specjalną okazję. Ale
bardzo poważnie ostrzegam przed wszelkimi skrajno-
ściami; takiego sformułowania, jak „nasze przytulne
gniazdko" autor może dziś użyć właściwie tylko z przy-
mrużeniem oka, ironicznie lub zgoła szyderczo. Szcze-
gólną ostrożność zalecam wtedy, gdy trzeba powiedzieć
(napisać) coś o dzieciach - język przeżarty jest tu in-
fantylizmem na wylot, mamy tylko i wyłącznie beztro-
skie (lub radosne) dzieciństwo, a w nim zapchane noski,
skrzywione usteczka, tupotania nóżek, wyciągnięte rącz-
ki, kupki i śliczniusie ubranka. Małe dzieci, proszę ko-
niecznie zauważyć, nie mają brzuchów i głów, nie noszą
ubrań i nigdy, ale to przenigdy, nie są brzydkie. Powtó-
rzę: zalecam tu ostrożność i głęboki namysł. Pozostanie
w kręgu „kupek i rączek" oznacza uleganie schemato-
wi; lecz próba ominięcia schematu może dla odmiany
skończyć się tragicznie, bo sztucznie brzmiącym, „nie-
prawdziwym" opisem (aż strach rzec o niemowlaku,
  
11«      heliks W. Kres
że krzywo położył głowę - cóż dopiero, że ma niesym-
patyczną twarz).
  No dobrze. Czy zdarzają się sytuacje, gdy kalki języ-
kowe mogą być przydatne? O, niezmiernie często! Po
pierwsze, osoby niezbyt wyrobione literacko, o niebo-
gatym słownictwie, przeciętnej inteligencji i nie najszer-
szych horyzontach bardzo dobrze reagują na znajome
i bezpieczne sformułowania; przecież dlatego właśnie
kobiece pisma wypchane są owymi „próbami ratowa-
nia miłości" i „tupotem małych nóżek" oraz „trwaniem
u jego boku". Chcę zaznaczyć w tym miejscu, że kobie-
ta czytająca Romę albo Och-ach! niekoniecznie musi
być idiotką - znam takie, które czytują te głupoty, choć
idiotkami nie są (wiem, z czego to wynika, lecz nie będę
tutaj grzązł w dygresjach).
  Krótko mówiąc, wielu autorów (nierzadko całkiem
dobrych autorów) wymyśla sobie robocze pseudonimy
i dorabia, chałturząc w różnych pismach lub kobiecych
seriach książkowych - a kierownictwo takiej serii zwy-
czajnie odpali dzieło językowo nieszablonowe jako wy-
stające poza schemat, a więc niezgodne z oczekiwaniami
czytelniczek; trzeba więc przyswoić sobie znaczny zapas
językowych stereotypów. Po drugie, istnieje cały kata-
log utartych zwrotów, które już nieomal wyszły z użycia,
tak są stare i wyświechtane; żaden przytomny autor nie
napisze dzisiaj całkiem serio: „wysłuchałem mrożącej
krew w żyłach historii"..., chyba że użyje tego archaiczne-
go sformułowania jako elementu stylizacji. I tutaj już nie
mówimy o sposobie na chałturę, lecz specjalnym zabie-
gu artystycznym, służącym podniesieniu wartości dzieła.
Horror w realiach XIX-wiecznych z całą pewnością może
  
Listonosz strzela dwa razy       119
być pełen takich starych, do cna wyeksploatowanych
określeń, oddających wszelako klimat prozy Grabińskie-
go lub Poego („od dotknięcia tej lodowatej ręki włosy po-
wstały mi na głowie, a krew ścięła się w żyłach").
  Czy wyczerpałem temat? Nie. Zasygnalizowałem tyl-
ko zjawisko i pokazałem parę sytuacji, w których na-
leży wystrzegać się kalek językowych. Ale zalecam też
rozwagę i umiar przy próbach rozrywania związków
frazeologicznych. Nie ma tu sztywnych reguł i granic
„odtąd - dotąd". Bardzo wiele zależy od talentu autora,
jego instynktu i wyczucia; od pisarskiego nosa.
POCZTA
  K.K. z W.: Niestety b. słabo. Świadomość to bełkot i -
wyjątkowo - nie chodzi mi nawet o formę, ale o treść.
Najpierw myślałem, że to jest parodia SF, ale jeśli na-
wet, to wyjątkowo nieudana. Jeszcze gorzej, jeśli tekst
został napisany serio - nic tam nie trzyma się kupy. Te-
raz język: Późnojesienny dzień... przemieniał się w jesien-
ny wieczór. Miał przemienić się w wieczór zimowy? Już
pomijam, w jaki sposób dzień zmienia się w wieczór.
Trudno znaleźć u Ciebie zdanie, które miałoby więcej
sensu niż wyżej przytoczone - więc znów zacząłem za-
stanawiać się, czy nie jest to zabieg celowy (może chodzi
o ośmieszenie... no ale czego? języka?). Beznadziejnie na-
iwnym ruchem przetarł oczy - jak wygląda beznadziejnie
naiwny ruch, proszę mi zademonstrować.
  A.B. z G.: Jesteś, niestety, wyjątkowo słaby językowo.
Mnóstwo zdań takich oto: Me miała pojęcia skąd u niej
  
120     Feliks W. Kres
w głowie powstał taki obraz tego młodzieńca wyglądające-
go z górą na 25 lat. Albo: Me lubiła autobusów, były dla
niej zbyt obleśne, pełne ludzi i narzucające się sprawami
innych. To nie jest język literacki, niestety. Obawiam się,
że budując zdania w taki sposób, nie zdołasz przebić się
na łamy pism.
  A.P. z W.: Ja tańczę... - zdajesz sobie sprawę, że ta-
kie teksty nie mają żadnej wartości? To confetti; mo-
żesz odczytać na głos albo pociąć i wyrzucić przez okno,
efekt będzie podobny: wirujące ścinki, wirujące słów-
ka, a ktoś zaraz powie, żebyś przestał gadać albo śmie-
cić. Makroszrot - lepiej. Jest tam jakiś problem, i nawet
fajnie pokazany. Ale wygląda na to, że nie udźwigniesz
(przynajmniej na razie) niczego ambitniejszego. To opo-
wiadanko zdaje się wyznaczać górną granicę Twoich
możliwości (język - oj, taki sobie).
  Ł.K. z T.: Błądził po krainie snów leniwie spacerujących
ścieżkami jego dziecięcej wyobraźni... równie niebezpiecz-
nej co pluszowa zabawka pozostawiona na mrozie... - nie
wiem, o co chodzi? Co się dzieje z zabawką na mrozie,
dlaczego jest niebezpieczna? Zagubione płatki, szaleńczo
wirujące wśród wietrznych grymasów niepogody... Wiatr
złośnik wył i zawodził, niezdecydowany, gnuśny, miotał
śniegiem ślepymi furiami, tumanił, oślepiał... Niezdecy-
dowany - to Ty, chłopie, jesteś. Co, według Ciebie, zna-
czy „gnuśny"? Dlaczego nie napiszesz: wiał wiatr? A, już
wiem: bo myślisz, że u Ciebie wiatr wył i zawodził... mio-
tał śniegiem ślepymi furiami tak pięknie i oryginalnie, jak
jeszcze u nikogo na świecie? No, może. Ale czy to roz-
sądne: tak z wielką pompą, uroczyście i z ręką na sercu
wyśpiewywać „wieje wiatr, zima jest, a ja sobie, tru-
  
Listonosz strzela dwa razy       121
-tu-tuuu, zawiązuję sznurowadło - bum-tarara"? O co
ten hałas? Czytelnik, wbrew Twoim gorącym pragnie-
niom, zupełnie olewa pojedyncze zdania; nie docenia
ich, pojedyncze zdania wręcz wiszą mu kalafiorem - bo
też i trzeba być jakimś wariatem, by w prozie fabular-
nej rozkoszować się brzmieniem pojedynczych zdań;
nikt normalny tego nie czyni. Czytelnika interesu-
je, co dalej - byłby zatem wdzięczny, gdybyś kwieciste
i patetyczne oracje zachował na specjalne okazje. Wszak
przyznasz, że to bez sensu, iż byle wiatr wieje w Two-
jej prozie tak niezmiernie specyficznie; a co zrobisz, gdy
przyjdzie wicher? Powiadasz „uprawiam barok" - wiel-
kie nieba, dlaczego to robisz? Wstydu w ogóle nie masz?
Co za człowiek. Przestań uprawiać ten barok, bo sam
w sobie nie ma żadnej wartości (kurczę, dlaczego tak
trudno wbić ludziom do głów, że uroda języka nie zale-
ży od liczby zawijasów i zakrętasów w zdaniu?). Napisz
coś po ludzku i niech forma będzie jakoś adekwatna do
treści.
PS.
  Teraz jeszcze kilka słów, bo muszę uporządkować róż-
ne sprawy. Przypomnę najpierw niektórym, że bawi-
my się tu w niby-warsztaty - ale to ja ustalam reguły
tej zabawy i są one jednakowe dla wszystkich. Otrzymu-
ję ostatnio przesyłki wręcz kuriozalne i nie chodzi mi
o wartość prac, lecz załączone listy.
  Drodzy moi, nie jestem urzędnikiem państwowym,
opłacanym z Waszych podatków, proszę więc nie trakto-
wać mnie jak urzędnika, który ma obowiązek z uśmie-
chem obsłużyć petenta, bez względu na jego humory.
  
ML      f-enics w. Nres
Nie powołało mnie żadne ministerstwo do oceny arty-
stycznego dorobku obywateli. Płaci mi wydawca Fenik-
sa, jego zaś utrzymują czytelnicy - i to dla nich jest ta
rubryka. Jeśli jakiś autor czegoś się tu dowie, wykorzy-
sta tę wiedzę i opublikuje swoje prace - zyskają na tym
czytelnicy. Jeśli nikt niczego się nie dowie i nie nauczy -
to czytelnicy przynajmniej będą mieli ubaw, widząc tylu
fajnych nieudaczników i czytając wyjątki z ich tekstów.
Więc proszę nie posyłać mi specjalnych instrukcji w ro-
dzaju: Jeśli moje teksty są dobre, to recenzja niech brzmi:
HANS KLOSS, a jeśli złe - to MRÓWA. Nie, cholera.
Każdemu zapewniam tu anonimowość, przyjmuję do
wiadomości pseudonimy, ale to już wszystko. Można
i trzeba zgłaszać różne propozycje dotyczące kształtu tej
rubryki - ale niech to będą właśnie propozycje, nie zaś
idiotyczne i bezczelne żądania.
  Najśmieszniejszy list, jaki dostałem w życiu (nie przy-
toczę go w całości, bo szkoda miejsca), brzmi mniej
więcej tak: Ponieważ nie kupuję „Feniksa", tylko czasem
przeglądam, gdy akurat wpadnie mi w ręce, to na pewno
przeoczę recenzję dotyczącą mojej twórczości - dlatego po-
ślij mi ją do domu, redaktorze, oto znaczek. Wyobraża-
cie sobie? Mam gościowi dostarczyć recenzję do domu,
wtedy może zgodzi się dowiedzieć, co sądzę o jego do-
konaniach; przecież nie będzie w tym celu wertował
jakichś gazet... Facet żałuje sześciu złotych na pismo,
z którym stale współpracuję (co oznacza chyba, że jakoś
je cenię, no tak?), nie zamierza go nawet pożyczać od ni-
kogo, ale owszem, ma wymagania, chce, bym traktował
go lepiej niż innych. „Nie płacę, lecz wymagam", powia-
da. Misiu smutny - NIE PŁACISZ MI! Nie jestem Twoim
  
Listonosz strzela dwa razy       123
nadwornym recenzentem ani nawet urzędnikiem pań-
stwowym, zjadającym Twoje podatki; jestem współpra-
cownikiem pisma, którego nie kupujesz ani nawet nie
czytasz i ostentacyjnie nie zamierzasz czytać, mimo iż to
pismo jako jedyne w Polsce gotowe było (bo już nie jest)
zajmować się Twoją NIEZAKWALIFIKOWANĄ DO DRUKU
twórczością.
Boże, ale cudak.
  Dobra, dalej: otóż jest jeszcze jedna kategoria ludzi,
bardzo nieszczęśliwych. To ci, co stale siedzą w Interne-
cie i korespondują z innymi. Ja wiem, że w sieci buszu-
ją kretyni, którym trzeba puszczać śmiech z taśmy lub
graficznie zaznaczać dowcip :) Ale czy nie jest przesa-
dą używanie emotikonów w liście do faceta, który ma
ocenić nadesłany tekst literacki? To ma być ostrzeże-
nie przed lekturą, czy co? Cześć redaktorze, otóż widzisz,
moja sprawność warsztatowa jest taka, że jak nie oznaczę
dowcipu, to nie będziesz wiedział, że to dowcip, moja mieć
taki problem... Jezu. Korzystając z okazji, zwracam się do
wszystkich internautów: od zaraz ±()? ale }:{$t i ja też
**«Sn ;)• Umowa stoi? To dobrze :)))
  
Zgnoić gościa
i wsadzić mu w portki rakietę
G
łupio zrobiłem, już wiem. Niepotrzebnie zaczą-
łem o dziewczynkach i chłopczykach; głupie to
było, oj, głupie. Niemniej, powiedziawszy A i B,
wypada zakończyć jakimś C - na Z raczej proszę nie li-
czyć.
  Dobra, mamy sezon ogórkowy, niech już będzie - po
raz ostatni pogadamy o paniach i panach. Najpierw kil-
ka uwag ogólnych. Po pierwsze, oddźwięk ze strony Czy-
telników rodzaju męskiego jest prawie zerowy; nieomal
czuję, jak narasta wokół mnie ciężkie milczenie znu-
dzonych i zniechęconych facetów, którym wisi i powie-
wa sprawa płci; tylko w jednym liście znalazłem krótką
wzmiankę (Pisanie męskie i żeńskie to dobry temat, ale
nie warto poświęcać mu tyle czasu i miejsca - to właści-
wie wszystko, co przytomnie rzekł mi Czytelnik). Faceci
nie są tym zainteresowani - a ja nie jestem tym brakiem
zainteresowania zdziwiony. Teraz po drugie: Czytelnicz-
ki. Otóż Czytelniczki są przejęte i rozgorączkowane - to,
  
Zgnoić gościa i wsadzić mu w portki...       125
co tak śmiertelnie znudziło czytujących Kącik... panów,
dziko podrajcowało płeć nadobną. Jezu, przecież to jest
zajęcie dla psychologa, może dla socjologa albo i (strach
powiedzieć) dla seksuologa, nie dla mnie. Zjawisko, ge-
neralnie, jest interesujące, ale boję się wyciągać jakieś
daleko idące wnioski. Kilka listów to za mało, by budo-
wać sensowne teorie.
  No dobrze. Ponieważ niczego mądrego do powiedze-
nia nie mam, rozsądek nakazywałby usunąć się w cień
i dopuścić do głosu inne osoby. Jednak nie zrobię tego,
bo jazgot na łamach stałby się nie do wytrzymania. Na-
prawdę, moje przekonanie o równości płci wystawione
zostało na ciężką próbę - hałaśliwe i niemądre te bab-
skie listy, że aż głowa boli. Najwięcej w nich o tym, że
faceci są nieskomplikowani, a kobiety mają bogate życie
wewnętrzne, w związku z czym coś tam dzieje się w li-
teraturze (nie pojąłem co) i w ogóle dzieje się, że hej. Na
tle tego - namaszczone, potężne i znudzone męskie mil-
czenie naprawdę wzbudza szacunek. Postanowiłem, że
dopuszczę do głosu tylko jedną Czytelniczkę i Autorkę,
której rozsądny list zakończy - mam nadzieję - i w pew-
nym sensie podsumuje całą sprawę:
  Czy kobiety piszą inaczej niż mężczyźni? Ogólnie
rzecz biorąc - tak. Dlaczego piszą inaczej? Nie moż-
na dyskutować z biologią, różnice między płciami są
oczywiste, nie tylko w dziedzinie twórczości literackiej.
To zagadnienie społeczne, omawiane tysiące razy przez
rozmaite gremia. Dyskryminacja, podział ról, wojujący
feminizm, męski szowinizm itd., itp., dużo hałasu i nie-
porozumień, a wszystko sprowadza się do pewnych od-
mienności potrzeb,  zachowań, zdolności  czy postaw,
  
126      Feliks W. Kres
które trzeba zaakceptować i wyciągnąć z ich istnienia
racjonalne wnioski. Szczerze - nie chce mi się w to zagłę-
biać, bo ten problem jest nie do rozwiązania, za to łatwo
w nim ugrzęznąć.
  Tak i ja uważam, przyznając raz jeszcze, że niepo-
trzebnie wszczynałem tę dyskusję. Nic z niej w ogóle nie
wynika; dziękuję Ci, L., że puknęłaś mnie w głowę. Jeśli
chcesz, przyjmiemy Cię do mężczyzn. Znaczy się, to jest
komplement.
  Jakiś czas temu wyspowiadałem się publicznie
z przykrości, jaką sprawia mi obcinanie głów młodym
autorom. Mnóstwo osób natychmiast pospieszyło z wy-
razami otuchy. „Nie łam się, chłopie - tłumaczono mi -
obcinanie łbów generalnie jest bardzo OK. Uśmiechnij
się, trzeba gówniarzom powyrywać nogi; jeśli ty tego
nie zrobisz, to kto? Więc wyrywaj, ale tak, żeby bola-
ło!". W podobnej poetyce utrzymany jest sympatyczny
skądinąd list, który właśnie trzymam przed sobą (krót-
ki fragment o dziewczynkach i chłopcach także pocho-
dzi z tego listu). Pisze Czytelnik: Chodzi o to, że młodych
pisarzy NALEŻY GNOIĆ! Jest marny, niech się o tym dowie!
Zależy mu, to i tak będzie pisał. Po tym poznać przyszłego
mistrza - nic go nie przekona, że się nie nadaje.
  Otóż nie. Po tym poznać grafomana, nie mistrza. Czy-
telniku M., ja rozumiem, że pragniesz dodać mi otu-
chy. Ale niezupełnie zgadzam się z Tobą. Twierdzenie,
że prawdziwego artysty nic nie zawróci z raz obranej
drogi, nosi wszelkie znamiona obiegowej opinii, niema-
  
Zgnoić gościa i wsadzić mu w portki...       127
jącej odbicia w rzeczywistości. Badałeś to, stary? Przy-
toczysz mi jakieś statystyki, opracowania, ankiety? Skąd
wiesz, że nie istnieją ludzie obdarzeni dużym talentem
literackim, którzy z jakichś przyczyn wybrali inny za-
wód? Może w Urzędzie Pocztowym nr 1 w Kłonicach
siedzi jakaś niepozorna urzędniczka, która chętnie na-
pisałaby czasem zabawne, sympatyczne opowiadanko;
ta pani niekoniecznie musi pisać, mając poczucie misji
i posłannictwa, może traktowałaby pisanie jako hobby...
I oto, za namową koleżanki, przysyła próbkę prozy do
takiego Kresa, który - ku uciesze Szanownego Czytelni-
ka - gnoi ją, bo skoro jest marna, to niech się o tym do-
wie. Dobry Boże, dlaczego? Jeśli nawet rzeczywiście robi
marną prozę, to ów proceder nie wyczerpuje w Polsce
znamion przestępstwa; zgłosiła się do kogoś, kogo ma za
rzeczoznawcę, z prośbą o opinię. Dlaczego trzeba ją sko-
pać ze schodów? Ach, już wiem - ku uciesze gawiedzi
i Czytelnika M. A jakieś inne powody? Bo ten, że praw-
dziwego mistrza nic nie zawróci z drogi twórczej, jakoś
mnie nie przekonuje. Nieadekwatny jest tutaj ten powód;
kobieta, o której mówię, nigdy nie myślała o zostaniu mi-
strzynią pióra, chciała tylko... no, pisała takie tam, trochę
śmieszne... Koleżanka jej poradziła, żeby to wysłała.
  Powiem tak: czasem, a nawet dość często, potrzą-
sam w POCZCIE jakimś młodym twórcą. Pomimo to sy-
piam dobrze, a w lustro spoglądam bez obaw, że odbije
się tam wstrętna świńska trąba. W gruncie rzeczy - jak
już kiedyś wspomniałem - uważam, że uczciwa, ostra,
a nawet trochę zjadliwa krytyka raczej nie powinna za-
szkodzić, właściwie więc zgadzam się z opinią wyrażoną
w liście Czytelnika. Lecz nie zamierzam podnosić tego
  
128     Feliks W. Kres
do rangi doktryny. Stwierdzenie, że młodych pisarzy na
pewno, koniecznie należy gnoić, mam za nazbyt śmiałe.
Nie wiadomo. Może nie należy ich gnoić; i ja, i Ty, Czy-
telniku, dysponujemy tylko naszymi przemyśleniami
i przypuszczeniami, obaj zaś możemy się mylić, bo ża-
den z nas nie ma monopolu na nieomylność. Więc, Ko-
chani - zwracam się do wszystkich osób, które przysłały
mi listy z wyrazami poparcia - nie zapewniajcie mnie,
że czynię dobrze, bo nie wiecie tego. Doceniam zacne
intencje, naprawdę. I szczerze dziękuję. Ale prawda jest
taka, że każdy, kto zawdziewa na łeb perukę sędziego -
w jakiejkolwiek sprawie - zostaje sam na sam z ogłoszo-
nym przez siebie wyrokiem i swoimi wątpliwościami.
A przystoi mu raczej skupienie i pokora, niźli wrzaskli-
wa buta.
  Rozwinąłem temat nie dlatego, bym chciał raz jeszcze
zapłakać nad swym losem i pochwalić się sercem wrażli-
wym. Mam na oku cel donioślejszy. Otóż pragnę zwrócić
uwagę na sferę mitów i obiegowych opinii, kształtują-
cych potoczne wyobrażenia o pisarzach (zresztą o twór-
cach w ogóle). Pogląd, że prawdziwy artysta za nic ma
wszelkie przeciwności losu i z głodu zdechnie pod pło-
tem, ale jeszcze będzie gwoździem skrobał na sztachecie
poemat - jest poglądem z gruntu fałszywym. Jasne, na
pewno chodzą po świecie takie świry, co rodzoną mat-
kę na targu sprzedadzą, by kupić ryzę papieru i kała-
marz. Ale większość znanych mi, zupełnie przyzwoicie
piszących autorów wcale nie chce tworzyć za wszelką
cenę i nie zmierza do celu po trupach. Skąd pomysł, że
prawdziwy pisarz musi stale odczuwać nieodpartą po-
trzebę tworzenia? To nieprawda. Może będzie szokiem
  
Zgnoić gościa i wsadzić mu w portki...       129
dla niektórych, gdy powiem, że znam tytuły kilku zupeł-
nie przyzwoitych utworów, o których wiem z całą pew-
nością, że nie powstałyby, gdyby do ich stworzenia nie
zmuszono autora siłą. Facet wcale nie chciał pisać; wiem
na pewno, bo dobrze znam gościa.
  Więc, na zakończenie, pragnę raz jeszcze powiedzieć:
nie po tym poznaje się przyszłego pisarza, że nic go nie
zawróci z obranej drogi. Wielu dobrych pisarzy zawró-
ciło i zwiało do lasu, gdy tylko dano im cień szansy na
ucieczkę.
  Nie wierzcie obiegowym opiniom. Jeśli ktoś z Was
czuje, że spokojnie mógłby się obejść bez pisania - to
ma do tego prawo. Nic nie stoi na przeszkodzie, by przy
takim podejściu spłodził - w wolnej chwili - dzieło wie-
kopomne.
  
Realia historyczne i inne
Z
darzyło mi się ostatnio rozmawiać o realiach
w tekstach fantastycznych - o tym, czy prawda hi-
storyczna powinna mieć jakieś znaczenie dla auto-
ra-fantasty. Temat nie jest nowy, dość często zmuszony
byłem tłumaczyć, dlaczego, moim zdaniem, nie warto
budować świata od podstaw.
  Problem nie jest błahy; zdaje mi się, że wiele tekstów
poległo właśnie dlatego, iż autor był przekonany o bra-
ku jakichkolwiek ograniczeń. Skoro pisze fantastykę, to
wolno mu fantazjować. To prawda, wolno. Wyobraźnia
jednak winna znać granice, inaczej łatwo otrzymać pro-
dukt będący materiałem badawczym raczej dla psychia-
try niźli krytyka literackiego.
  Gdy ktoś pisze, powiedzmy, powieść fantasy, osadzo-
ną w realiach średniowiecznych, powinien mieć pojęcie
o tych czasach. Powinien wiedzieć, jak wygląda śred-
niowieczna twierdza, średniowieczna zabudowa miej-
ska, średniowieczne kiecki, potrawy, dzieła sztuki i oręż
  
Realia historyczne i inne       131
(zwłaszcza oręż, szczególnie oręż, najkonieczniej luby
oręż - bo w powieściach fantasy bohaterowie orężują się
nieustannie).
  Autor powinien wiedzieć sporo o tym wszystkim nie
dlatego, że musi opisywać zamki warowne takie, ja-
kie były, miecze identyczne z oglądanymi w muzeach
i stroje jak na starych obrazach. Powinien wiedzieć po
to, żeby przytomnie wymyślać własne wersje wszystkie-
go. Otóż, na przykład, średniowieczne fortece budowa-
ne były w określony sposób nie dla czyjegoś widzimisię.
Po prostu takie a nie inne budowle były odporne na sto-
sowany ówcześnie sprzęt oblężniczy (z drugiej strony
zaś - ów sprzęt dawał szanse zdobycia warowni, bo za-
chodzi tu sprzężenie zwrotne).
  Jeśli autor bezmyślnie wprowadzi na przykład za-
awansowane działa prochowe do okresu, gdy ich nie
było, to karą za pozostawienie niezmienionych zamków
średniowiecznych będzie logiczny uwiąd tekstu. Jest
najzupełniej wykluczone, by rozwój artylerii odbywał
się niezależnie od rozwoju architektury warownej; jasne,
można opisać zderzenie dwóch cywilizacji, z których
jedna przybyła z Księżyca lub zza oceanu i dysponu-
je bronią, wobec której druga cywilizacja jest bezrad-
na. Ale w obrębie jednej cywilizacji jako tako skuteczne
działa muszą iść o lepsze z bastejami (a później bastio-
nami) budowanymi zamiast dawnych baszt. Bo basteje
były skutkiem pojawienia się dział; jest niemożliwe, by
rozwój artylerii ognistej pozostał bez odpowiedzi. Kto
tego nie wie - ten będzie wypisywał głupoty. Oto dla-
czego trzeba mieć pojęcie o rozmaitych zależnościach,
występujących w opisywanym okresie historycznym.
  
132      Feliks W. Kres
  Gdy autor jest świadom takich zależności, wtedy,
oczywiście, z mniejszym lub większym powodzeniem,
wymyślać może swoje własne wersje rozwoju artylerii
i sztuki fortyfikacyjnej. Bo zna mechanizm i rozumie
związki przyczynowo-skutkowe. Niektórzy o tym wie-
dzą, jeszcze zanim na dobre przystąpią do pisania - do
innych ta prawda nie dociera nigdy. Mam tu list od de-
biutantki, która kiedyś przysłała teksty do Kącika...;
trzymam ten list od dawna z zamiarem wykorzystania
w sprzyjającej chwili i ta chwila właśnie nadeszła.
  Prościutko do absurdu - pisze Autorka H. - prowadzi
też kopiowanie historycznej rzeczywistości w sposób zbyt
drobiazgowy czy dosłowny - nie o to tu chodzi. Światy
fantasy rządzą się własnymi prawami i chwała im za to,
inaczej nie byłyby to światy fantastyczne. Najczęściej jed-
nak czegoś się trzymać trzeba i tu dochodzimy do granic.
Granic pomiędzy tym, co z rzeczywistości historycznej wy-
korzystujemy, a co odrzucamy żeby nie narazić się na nie-
konsekwencję. Niektórych rzeczy wyrzucić się nie da. Do
tych należy choćby przybliżony czas pokonania konno czy
pieszo określonej odległości. Oczywiście wiele sobie moż-
na „dotworzyć", posługując się wyobraźnią i zdrowym roz-
sądkiem po czym otrzymaną strukturę podlać sporą dawką
magii i już! Gotowe! Tyle tylko, że... ogół nie może chodzić
w magicznie krojonych i szytych gaciach z magicznej tka-
niny uzyskiwanej z magicznego zielska etc. etc. Swoją dro-
gą ciekawy pomysł, ale prowadzi prościutko do absurdu.
  Ot, co. Absurd zaś - to jeszcze nie fantastyka. Ponie-
waż nie raz i nie dwa razy musiałem bronić tego poglądu
przed czytelnikami, choćby podczas spotkań autorskich,
przechowywałem przytoczony wyżej  list równo  rok
  
Realia historyczne i inne       133
(datowany jest 19 czerwca '99), doskonale wiedząc, że
nadejdzie dzień, gdy się przyda. No więc, proszę bar-
dzo. Może niekoniecznie mam nierówno pod sufitem,
nawołując do trzymania się JAKICHŚ realiów? Dziew-
czyna doszła do swoich wniosków, posługując się tylko
zdrowym rozsądkiem, i nie mam pojęcia, dlaczego przy-
tomność umysłu nie mogłaby być regułą uniwersalną?
  A teraz - kiedy NIE NALEŻY trzymać się prawdy histo-
rycznej. Otóż, moim zdaniem, nie należy trzymać się jej
wówczas, gdy w grę wchodzą kategorie estetyczne. Ideały
piękna były różne w różnych epokach i warto wiedzieć,
jakie były - lecz zarazem trzeba zdawać sobie sprawę, że
czytelnik żadną miarą nie zdoła utożsamić się z bohate-
rem, który będzie wzdychał z miłości do grubej, bezzęb-
nej i spoconej hrabiny, tłukącej wszy przy biesiadnym
stole, sikającej w kucki wprost pod suknię i wypróżniają-
cej się pierdliwie do kominka, skrywającej pryszcze pod
pudrem, tłuste resztki włosów pod peruką, a smród nie-
mytego cielska w oparach straszliwych perfum.
  W ten sposób opisując kobietę, można co najwyżej
nawrócić faceta na autoerotyzm albo i zoofilię (zdrowa
koza jawi mi się, przysięgam, bardziej pociągająca niźli
to, co pokazałem wyżej). Co z tego, że taka jest prawda
o XVII-wiecznej Francji, i nie tylko Francji?* Ktoś, kto
zechce poznać tę prawdę, nie sięgnie po Trzech muszkie-
terów lub ich fantastyczny odpowiednik, lecz po książkę
* Nawiasem mówiąc, modny ostatnio pogląd o powszechnej niechę-
ci do higieny w niektórych okresach historycznych bywa poglądem
fałszywym; otóż nie wszędzie i nie wszyscy traktowali te sprawy tak
samo. Lecz tutaj zależało mi na wyraźnym pokazaniu pewnego me-
chanizmu - i stąd ekstremalny przykład.

134      Feliks W. Kres
taką choćby jak Życie codzienne we Francji w czasach
Ludwika XIV** (skądinąd gorąco polecam).
  Lecz my tutaj, w Kąciku..., nie gadamy przecież o litera-
turze popularno- i stricte naukowej ani nawet o powieści
historycznej. Krótko mówiąc: można trochę stylizować,
można przemycić jakieś „smaczki" właściwe dla danej
epoki, lecz łatwo tu przeszarżować. Autor musi podjąć
decyzję: czy chce, by czytelnik przeżywał rozmaite roz-
terki razem z bohaterem opowieści; czy też pragnie wy-
chować czytelnika w duchu tolerancji wobec wszelkich
kanonów estetycznych i zjawisk obyczajowych.
  A problem dotyczy nie tylko estetyki, obyczajowo-
ści i etyki. Faktem historycznym jest także, na przykład,
inne postrzeganie upływu czasu przez ludzi żyjących
kilka wieków temu. Sześćdziesięcioletni człowiek był
wówczas na ogół starcem i nikt nie powiadał o takim:
młodo umarł. On sam uważał z pełnym przekonaniem,
że pora już na to, by być zupełnie bezzębnym, półśle-
pym i zniedołężniałym. Ale też odczuwanie upływu cza-
su jest zjawiskiem wielce subiektywnym, wiążącym się
najbardziej z tempem życia. Jak „przełożyć" tempo życia
ze średniowiecznego na nasze? Zapewnić, że wtedy było
inaczej - owszem, można. Ale przyjąć coś do wiadomo-
ści, a wczuć się w konkretną sytuację, wejść w skórę da-
nego człowieka, to dwie różne sprawy.
  Pozwolę sobie zgłosić wątpliwość, czy dwudziesto-
stronicowe opowiadanko to wystarczająco obszerny po-
ligon do przeprowadzenia takich ćwiczeń. Może lepiej
Francois Bluche Życie codzienne we Francji w czasach Ludwika XIV,
Warszawa 1990.

Realia historyczne i inne       135
będzie pojęciu „starość" nadać wymiar współczesny?
Jeśli autor uwzględni niektóre, wynikające z dłuższego
czasu życia, konsekwencje, to taki zabieg niekoniecznie
musi szkodzić opisywanej historii.
  Teraz rodzi się pytanie: czy wolno w ten sposób kła-
mać albo - powiedzmy - przemilczać niewygodne fakty.
Moim zdaniem, wolno. Bohaterowie książek fantasy
nie posługują się językiem średniowiecznym, bo był-
by to język dla osoby żyjącej w XX wieku zupełnie nie-
zrozumiały, autor więc uwspółcześnia mowę bohatera,
uciekając się co najwyżej do stylizacji. Podobnie chyba
należy prezentować sposób postrzegania świata; moż-
na zatem uwspółcześnić nieco domniemaną długość ży-
cia albo gust bohatera książki, zwłaszcza że nie ma to
w końcu większego znaczenia, jaki kanon kobiecej lub
męskiej urody obowiązuje w przedstawionym świecie.
Niechże tedy „piękna kobieta" lub „przystojny mężczy-
zna" oznacza dla odbiorcy to, co przez te słowa rozumie.
A i starość lub młodość można chyba czasem... no, właś-
nie „przetłumaczyć" ze średniowiecznego na nasze.
  Teraz jeszcze kilka zastrzeżeń. Po pierwsze, nie zamie-
rzam tu poskramiać niczyich ambicji. Jeśli ktoś uważa, iż
podoła wyzwaniu i zechce stworzyć książkę ściśle trzy-
mając się wszystkich realiów - droga wolna. Nie twier-
dzę, że to niemożliwe; przekonuję tylko, że niezmiernie
trudne. Trzeba wiedzieć o tym, że trudne. Wiedza hi-
storyczna autora to jedno, zaś umiejętność nakłonienia
czytelnika do podziwiania brzydoty, to rzecz całkiem
inna.
  Po drugie, teksty fantasy nie są oczywiście jedyny-
mi, gdzie obowiązywać muszą jakieś reguły. Literatura
  
136      Feliks W. Kres
SF także podlega ograniczeniom, i to wcale nie mniej-
szym, choć zwykle należy się tam trzymać raczej realiów
technicznych niźli historycznych. JAKICHŚ realiów trzy-
mać się trzeba. Poza polem grawitacyjnym mamy do
czynienia ze stanem nieważkości; w próżni nie można
oddychać, zaś skład atmosfery zdatnej do oddychania
jest znany i ściśle określony. Silniki potrzebują paliwa;
woda to tlen i wodór, a bomba atomowa nie nadaje się
do wyburzenia budynku w centrum miasta. Wypisuję tu
rzeczy z pozoru oczywiste, lecz muszę powiedzieć, że
naprawdę znam takich, co kłócili się ze mną o podobne
sprawy. „A dlaczego?" - pytali. „A może za dwa tysiące
lat ludzie będą przystosowani do oddychania dwutlen-
kiem węgla, a silniki będą obywać się bez paliwa?".
  Odpowiadam, że szkoda mi czasu na podejmowanie
dyskusji z takimi argumentami; jest to jazda po ciem-
ku w niewiadomym kierunku, istny zamek strachów.
Gdzieś w tym mroku (intelektualnym) niechybnie
znaleźć można pytanie „A dlaczego ludzie są ludzie?"
i „Dlaczego trąbka to nie znaczy koń?" Nie mogę zaj-
mować się czymś takim, bo mi to ubliża. Ludzi, którzy
dowodzą, że można pisać beletrystykę, nie trzymając się
żadnych reguł, bez żadnego punktu stycznego ze świa-
tem, jaki znamy, odsyłam do wszystkich diabłów. Pozo-
stańmy przy tym, że słowa mają określone znaczenie,
a JAKIEŚ realia zachować jednak trzeba.
  JAKIEŚ - bo na koniec powinienem chyba przewidzieć
i uprzedzić nieuchronne pytanie: JAKIE REALIA? Gdzie są
granice? Do jakiego stopnia należy trzymać się realiów
historycznych i innych, a gdzie można (trzeba?) odpu-
ścić? Oczywiście odpowiem, że - nie wiadomo. Autor
  
Realia historyczne i inne       137
jest bogiem swojej książki, może wszystko albo prawie
wszystko, bo nic, oprócz własnej boskości, nie śmie go
ograniczać. Lecz bogowie-literaci bywają bardzo różni,
zaś najwięcej wśród nich zarozumiałych małych dusz-
ków, których boskość jest, niestety, dość humorystycz-
na. Nie wiadomo, gdzie są granice. Ale raz jeszcze chcę
podkreślić, że słówko „fantastyka" nie usprawiedliwia
wszystkiego. Gdy ktoś pisze „miecz", to nie może mieć
na myśli widelca lub czegoś podobnego, bo na określe-
nie widelca wymyślono słowo „widelec" i nic nie pomo-
że usprawiedliwienie, że to jest fantastyka, więc może
oni tam nosili coś na kształt dużych widelców i ruszali
z nimi do boju. Skoro tak, to niech będzie napisane: wi-
delce, duże widelce. Z kolei, gdy mamy tramwaje albo
zgoła samoloty odrzutowe, zapewniamy tym samym, iż
akcja nie rozgrywa się w starożytności, albowiem okre-
ślenie „starożytność" nie ma zastosowania do czasów,
w których jeździ się tramwajami.
  Rekwizyty obligują; słowa coś oznaczają. Świat przed-
stawiony musi być spójny wewnętrznie i tu właśnie
nieodzowna jest znajomość realiów danej epoki. Żeby
zmieniać te realia, trzeba koniecznie wiedzieć, co i dla-
czego się zmienia. I wreszcie - trzeba przewidzieć kon-
sekwencje wprowadzonych zmian.
  Zresztą, zawsze mi się zdawało, że odrobina wiedzy
żadnemu autorowi nie zaszkodzi.
  
Tym razem naprawdę będzie bolało
zamiast motta
Obiecuję, że bez cienia litości będę masakrował w tym kąciku każdego,
kto przyśle mi granie swej duszy, niepoparłe umiejętnościami.
Feliks W. Kres Artyści i Rzemieślnicy, FENIX 3(82) 1999
(bo ktoś gotów powiedzieć, że nie ostrzegałem...)
N
ie wiem, jak sobie to wyobrażałem. No, Kącik zła-
manych piór. Rubrykę, nie jakiś konkretny odci-
nek. Myślałem, że gdy raz wygłoszę swoje zdanie
na określony temat, to... No właśnie: to co? Co właściwie
sobie myślałem? Ta rubryka ma swoich stałych czytel-
ników, niektórzy towarzyszą jej od chwili, gdy powsta-
ła. Ale inni? Nie mogę przecież wymagać, by każdy, kto
po raz pierwszy sięga po Feniksa, zaopatrywał się od
razu we wszystkie archiwalne egzemplarze i studiował
moje wypowiedzi. Ale z drugiej strony - opadają mi
ręce, gdy dostaję kolejną przesyłkę i znów od początku
powinienem opowiadać... ech, o wszystkim. O Arty-
stach i Rzemieślnikach; o zaimkach; o eksperymentach
formalnych; o metaforach. Nie mam pojęcia, co z tym
robić. Może, jak w niektórych serialach telewizyjnych -
najpierw streszczenie poprzednich odcinków?
  Otrzymałem coś, co ma postać dość starannie wydanej
własnym sumptem książeczki. Do tego list. Pisze Autor:
  
Tym razem naprawdę będzie bolało       139
  Chciałbym Państwu przedstawić owoce swojej kilkulet-
niej literackiej pracy. Jest to ujednolicony zbiór opowiadań
(tytuł), który może stanowić ciekawą pozycję wydawniczą
z uwagi na poruszaną ogólno-kulturową, uniwersalną te-
matykę, łączącą w sobie poszukiwania duchowe i refleksje
nad kondycją jednostki we współczesnych po-post-komu-
nistycznych i po-post-modernistycznych realiach. To pro-
gramowe poszukiwanie jednolitej wizji świata jak dotąd
jeszcze dokładniej realizuje wciąż powstająca powieść
(tytuł), stanowiąca kontynuację myśli podjętej w tym
zbiorze, a której fragmenty można przeczytać już w In-
ternecie. O ile zbiór kończy się odwróceniem bohatera, od
dostrzeganego przezeń świata, opierającego się na ogłu-
szającym pędzie tabunów ludzi, do abstrakcyjnego „suk-
cesu" i zwróceniu w stronę wnętrza, o tyle powstająca
powieść wychodzi od sytuacji dziecięcej, pozornej wolno-
ści. I tak dalej.
  Obywatele i Obywatelki. Kochani Bracia i Siostry albo
lepiej: Rodacy! Nie każdemu musi się podobać moja
działalność na tych łamach. Ale, jak Boga kocham, pro-
szę sobie nie stroić ze mnie żartów. Staram się. Efekty są
takie lub inne. Ale naprawdę STARAM SIĘ. Próbuję su-
miennie wykonywać pracę, której się podjąłem.
  Starając się i sumiennie wykonując pracę, której się
podjąłem, otworzyłem zbiór zawierający „programowe
poszukiwanie jednolitej wizji świata" etc. Pierwsze zda-
nie, na jakie się natknąłem (str. 5) miało postać:
  Patrząc na palce tych złotopiórych ptaków morskich
otchłani i oceanicznych regentów obiecanego lądu rozu-
miem jak nierozerwalny jest czas tutaj i teraz z tym, co
jest prawdziwym mną.
  
140      Feliks W. Kres
  Oto jest poszukiwanie jednolitej wizji świata. Zerkną-
łem na stronę poprzednią:
  Mówiłem cicho, aby nie stwarzać blokady dla dźwięków,
a każde moje słowo potwierdzało dziwną opowieść w jaką
wjeżdżaliśmy.
Doznałem oczopląsu. Z tejże stronicy:
  Gnały tak muchomory i purchawki i baranki i aniołki
z piórami w strzałach. Układało się to wszystko we wzo-
ry, które potrafiły swobodnie i z gracją pięknej niewolnicy
wciągnąć myśli i zawładnąć w swojej puszystości miecza-
mi możnych świata.
  Wkurzyłem się. Tak, przyznaję. Nie jestem, k...., z ka-
mienia. Pierwsza moja myśl była bardzo zwięzła: „Spadaj,
facet! Spadaj z gracją pięknej niewolnicy, co wyciąga ten,
tego... w swojej puszystości mieczami. Ale gnaj jak mu-
chomorki i purchawki, bo jak ci z gracją wjadę w dziwną
opowieść, to będziesz miał... no, pióra w strzałach".
  Potem mi trochę przeszło. Spoko, dzidziuś - powie-
działem sobie. - Pykaj to.
Więc pyknąłem.
  Chcę tu zwrócić uwagę, jak istotne w życiu jest opa-
nowanie. Trzeba umieć nad sobą panować. Bo człowiek,
Kochani, człowiek to nie jest dzikie zwierzę. Panować
musi nad sobą. Umieć musi.
  Zacznę sentencjonalnie: w życiu różnie bywa. Jedni
mają z górki, inni znów pod górę. Ja już nawet się nie
zżymam na autorów, którzy - całkiem wyzuci z samo-
krytycyzmu - przysyłają mi teksty godne pożałowania.
W końcu po to jest ta rubryka. Gdyby każdy sam po-
trafił ocenić swoją pracę, to mój Kącik... nie miałby ra-
cji bytu.
  
Tym razem naprawdę będzie bolało        141
  Ale czasem opadają mi ręce, bo już o czymś mówiłem,
pisałem. Trąbiłem! Mam zaczynać wszystko od począt-
ku? Pryzmy, sterty, całe kopce, setki stron, albo i tysiące -
właśnie tyle miałbym w domu tekstów podobnych do
omawianego (gdybym, rzecz jasna, pragnął to wszystko
trzymać). Nie mam pojęcia, skąd moda na bełkot. Gdy-
bym w okładki cytowanego wyżej dzieła wsadził parę
stroniczek wziętych z tej wielkiej pryzmy, to nikt, przy-
sięgam - NIKT oprócz autorów, nie zauważyłby, że coś
nie gra. Że tu jest obcy wtręt, a tu chyba czegoś brakuje.
Te dzieła są wszystkie takie same. Zbudowane ze zdań,
które nic nie znaczą, zdań wydumanych, nieczytelnych,
popapranych i popierdzielonych, pięknych i głębokich
w zamyśle autora, a w istocie tylko pogiętych. Co ja się
naczytałem takich rzeczy, dobry Boże! Jeśli każde słowo
z tych tekstów niszczy w mózgu bodaj jeden neuron, to
już jestem bezneuronowy.
  I odpuściłbym, ratując te neurony. Odpuściłbym au-
torowi; zmilczał, wyrzucił przesyłkę ukradkiem, spalił
w umywalce albo w wannie ciemną nocą. Ale ten list,
ten list! Ten nieszczęsny list, list-potwór, list-oprawca!
Straszny list, niebywały... ach, nie mogłem! Nie mogłem
zostawić człowieka, który przeprowadził „programowe
poszukiwanie jednolitej wizji świata". Zwłaszcza że czło-
wiek ten na końcu apeluje:
  Byłbym wdzięczny za udzielenie mi jakichkolwiek wska-
zówek dotyczących możliwości znalezienia wydawcy dla
tego zbioru.
I dalej:
  Chciałbym przy tym także poinformować o organizowa-
nych przeze mnie odczytach, podczas których z tekstami
  
142      Feliks W. Kres
łączę delikatnie Jazzową muzykę elektroniczną... Jeśli
w mocy Państwa byłoby udzielenie mi jakichkolwiek wska-
zówek co do możliwości zorganizowania takowych odczy-
tów, lub wieczorów autorskich, byłbym wdzięczny za to tak,
jak i za każdą inną formę oferowanej mi pomocy.
  Prośba jest uprzejma (Jeśli w mocy Państwa... był-
bym wdzięczny...); autor to nie jakiś gbur i cham. Z tym
większą przykrością muszę rzec (po męsku): Kolego, PO
MOIM TRUPIE. Prędzej rozbiłbym sobie głowę, do skut-
ku waląc nią o parapet, niż zorganizował Ci spotkanie
autorskie. Nawet, gdybym mógł. Bo widzisz, spłodzić
jakieś dzieło, choćby bezwartościowe, każdemu wol-
no i biłbym się o Twoje prawo do tego. Powiedz, że
ktoś Cię szykanuje i zabrania pisać, a natychmiast stanę
przy Tobie i wspólnie damy wycisk tej gnidzie. Zyskasz
sprzymierzeńca w walce o powszechne prawo do wy-
pisywania... a, czegokolwiek zgoła. Ale trafisz na prze-
ciwnika, gdy zechcesz wydać to „cokolwiek". Jestem
wrogiem takich publikacji; wydawcy i redaktorzy pism
odpowiadają za to, co drukują. Nie autorzy! Autor może
być nawet świrem; wolno mu. Ktoś to jednak kwalifi-
kuje do druku, powiada: „Dobre! Bierzemy". Takiemu
komuś mógłbym pogruchotać kości, bo jest przekup-
ny bądź niekompetentny, bo zaśmieca rynek. Bo wciska
buble niewinnym, ciężko pracującym ludziom, którzy
do księgarni przynieśli pieniądze. Bo sprawia, że obok
wartościowych książek na półkach leżą nie tyle książki
słabe, co wręcz śmieci, zniechęcające do lektury w ogó-
le. Nie oczekuj, że stanę się kimś, kto popiera podobny
proceder, kto pomaga w nawracaniu ludzi na analfabe-
tyzm, sprawia, że uciekają od literatury. Ja przecież... no,
  
Tym razem naprawdę będzie bolało       143
cholera, ze wszystkich sił próbuję w tej rubryce nauczyć
szacunku do pisania.
  Nadal krótko, zwięźle i po męsku: Twoje dzieło to
nieporozumienie. Jest bezwartościowe zarówno z lite-
rackiego, jak i intelektualnego punktu widzenia. Ale na-
wet nie to najbardziej mnie przeraża. Przerażasz mnie
Ty, chłopie. Jako autor. Nie potrzebujesz mojej oceny, bo
sam ją sobie dawno wystawiłeś (udzielasz się przecież
publicznie; odczyty - czy nie tak?). To zakrawa na me-
galomanię. Odczyty? Spotkania autorskie? Przecież ko-
lejność winna być chyba odwrotna: najpierw czytelnicy
uznają Twoje książki za wartościowe, potem przyjdą
rozmawiać z Tobą. Istnieje na świecie tylko jedno miej-
sce, gdzie dzieje się na odwrót: to Hyde Park (a ostatnio
jeszcze Internet, wielce do tamtego podobny). Wolno
tam każdemu wygłaszać, co mu ślina na język przynie-
sie - czyli właśnie są to miejsca stworzone specjalnie dla
Ciebie i autorów tego formatu. Gdzie jeszcze chcesz wy-
stępować i z jakiego, dobry Boże, powodu?
  Co mogę powiedzieć na koniec? Wszystko na ten te-
mat już kiedyś napisałem - zdaje się więc, że masz pecha,
nie dysponując kompletem numerów Feniksa. Musisz mi
teraz wybaczyć, że nie będę zanudzał stałych Czytelni-
ków tej rubryki sądami, które już raz (żeby raz!) zostały
im przedstawione. Przypomnę tylko, co mówiłem o ję-
zyku takim, jakiego używasz w swym dziele. Jest to język
okropny, pretensjonalny, zadęty, nienoszący nawet śladu
literackiej urody. Tak piszą ludzie, którzy nic nie mają
do powiedzenia, więc próbują zamaskować tę próżnię,
mnożąc ponad rozsądek i potrzebę figury retoryczne,
czyniąc wywód niezrozumiałym od pseudobarokowych
  
144      Feliks W. Kres
zawijasów-zakrętasów. Takich tekstów dostaję całe mnó-
stwo: są to teksty autorów, którzy nie są w stanie napi-
sać normalnego, dobrego i mądrego opowiadania, więc
uciekają w quasi-eksperyment, udając, że coś się tam
kryje. Ale nic się nie kryje, niestety. To banalna sztuczka,
na którą może nabrać się kolega z podwórka, ale nie na-
bierze się wyrobiony, czy choćby tylko pozostający przy
zdrowych zmysłach czytelnik. Cóż dopiero niebiorący
prochów wydawca, redaktor lub krytyk literacki.
  Ale masz zarazem trochę szczęścia, bo gdyby nie list
załączony do dzieła - wyrzuciłbym je po prostu, nie pi-
sząc Ci ani słowa. Albowiem na tym polu moja cierpli-
wość została już wyczerpana.
  
Czas na reformy?
T
eksty, które dostaję, podzielić można według róż-
nych kryteriów, ale najprostszy podział to oczywiś-
cie - na dobre, średnie i złe. Największy kłopot
mam ze średniakami. Rokujących nadzieje autorów od-
syłam do redaktorów prozy polskiej, pisząc coś w ro-
dzaju: „Spróbuj, może ktoś kupi". Grafomanów-nieuków
posyłam do diabła. Ale ta trzecia kategoria? Sporo tego.
Najczęściej w owych tekstach język jest dość przyzwo-
ity... i to już właściwie wszystko, co mogę ocenić albo ra-
czej: o czym mogę powiedzieć autorowi. Żeby uczciwie
i dokładnie przeanalizować opowiadanie - średnio jest
to kilkadziesiąt (20 lub 30) stron - musiałbym dwukrot-
nie przeczytać je od dechy do dechy, porobić notatki na
marginesach, zaznaczyć fragmenty i napisać obszerną
recenzję. Dlaczego nie? Ale na obszerne recenzje nie
mam miejsca. Zresztą, nawet gdybym miał, to z samej
recenzji niewiele wynika.

146      Feliks W. Kres
  Dowie się autor, co sknocił, ale już nie przeczyta ani
słowa o tym, co zrobić, żeby było lepiej. Nie mogę więc
zająć się omawianiem takich spraw jak budowanie na-
pięcia, zwroty akcji, kreacja bohatera głównego i postaci
drugoplanowych, logika tekstu, przesłanie, pointa. Więc
czasem zdaje mi się, że cały ten Kącik... to jedno wielkie
bicie piany.
  Tak naprawdę najwięcej skorzystać mogą kompletni
nieudacznicy. Jeśli ktoś trzech zdań na krzyż sklecić po
polsku nie potrafi, to sposób, w jaki wykreował - albo
nie wykreował - bohatera, nie ma żadnego znaczenia,
podobnie jak przesłanie i zwroty akcji. Taki człowiek
przeczyta sobie, że powinien układać dachówki i po-
słucha dobrej rady albo nie. Lecz przynajmniej dowie
się wszystkiego na temat swego pisania. Do pozostałych
mogę robić miny i pochrząkiwać znacząco. A najśmiesz-
niejsze, Kochani, najśmieszniejsze jest to, że ta rubryka
jest właśnie dla „średniaków". Przecież nie dla autorów,
którzy radzą sobie beze mnie. I nie dla tych, którym naj-
wyżej trzeba skrócić męczarnie (skracam czasem, ale
jest to raczej zadanie pani od polskiego). Prowadzę tu
kącik dla obywatelek i obywateli, z których coś może by
i było, tylko trzeba im udzielić paru rad, przede wszyst-
kim zaś posłużyć rzetelną opinią. A właśnie tacy ludzie
nie dostają ode mnie nic. Albo dostają bardzo mało.
  Piszę o tym wszystkim, bo z listów, jakie otrzymu-
ję wraz z tekstami, przebija naiwna - wybaczcie mi, ale
taka właśnie - wiara, że prowadzący tę rubrykę mądra-
la powie, co robić, żeby było lepiej. Niestety, nie powie.
Musiałby usiąść z autorem i gadać z nim przez pół dnia,
  
Czas na reformy?       147
czyli urządzić warsztaty literackie. A nie urządzi, z wielu
różnych powodów.
  Krótko mówiąc, odnoszę wrażenie, że eksperyment,
jakim była ta rubryka, nie wypalił. Trzeba zmienić
formułę, tak mi się wydaje. Albo dać sobie spokój - bo
to nie jest w porządku, że ku uciesze gawiedzi rozdaję
całusy i kopniaki, nie uzasadniając należycie, dlaczego
to robię. Czekam na rady, propozycje i opinie. Może, za-
miast zdawkowo recenzować dziesięć opowiadań, po-
winienem w każdym odcinku zająć się tylko jednym?
Wybrać najbardziej obiecujący z nadesłanych tekstów
i przeanalizować go tak dogłębnie, jak tylko się da? Me-
toda stosowana dotychczas ma tę niewątpliwą zaletę,
że każdy, prędzej czy później, przeczyta cztery zdania
skierowane właśnie do niego, o jego własnym utworze.
Wady już wymieniłem; cztery zdania, no tak, cztery zda-
nia, z których nic konkretnego nie wynika. Aż dziw, że
nikt nie napisał mi dotąd, że dziękuje za taką opinię. Za-
raz bym wysłał takiemu paczkę z pomarańczami i doło-
żył konserwę rybną.
POCZTA
   „S." (Medium): Żałuję, ale to jest język szkolnego wy-
pracowania. Zdania ledwie poprawne; trudno nazwać
ten tekst literaturą. W pewnym momencie do baru we-
szło dwóch, podejrzanie dobrze wyglądających typów - to
Twoja norma, niestety. Z takich zdań nie wysmażysz
opowiadania, co najwyżej jakiś... no, tekst.
   
148     Feliks W. Kres
  M.K.P. (Mandola): W pierwszych trzech zdaniach
mam ekran portera (chyba powinien być: kufel?), stan
staży, datasferę oraz SI statku. Nic z tego nie zrozumia-
łem i poczułem ból w każdej cząstce ciała humanoida -
łatwo zgadniesz, do czego piję. Nie mam nic przeciwko
science fiction, ale nie potrafię tego ocenić. Odrzucają
mnie teksty pisane takim pseudotechnicznym żargo-
nem, nigdy nie byłem w stanie przeczytać podobnego
dzieła. Przykro mi, że zawiodłem Twoje oczekiwania, ale
po prostu nie wiem, czy to jest dobra proza. Może do-
bra; może są miłośnicy literatury zbudowanej ze zdań
takich jak: „Powstały przepięcia pod wpływem fluktu-
acji zerowych pasm temporalnej przestrzeni aktywnej"
(to moje, przed chwilą sam wymyśliłem i bardzo pro-
szę podziwiać, rozumienie nie jest konieczne). Zwracam
uwagę, że jest to zdanie zbudowane zgodnie z wszelki-
mi regułami gramatyki i ortografii, więc z formalnego
punktu widzenia poprawne.
  P.C. {Czarne zastępy): Dość przyzwoicie napisane.
Jednak, może jestem przewrażliwiony, ale naprawdę
męczą mnie rozliczne metafory. Zawsze mi się zdawa-
ło, że przenośnia jest figurą używaną stosunkowo rzad-
ko (oczywiście w prozie). Czytelnicy Kącika... gotowi
pomyśleć, że obcinam z miejsca każdego, kto posłuży
się jakąkolwiek figurą retoryczną - ale to nieprawda.
Jeśli tylko mogę, to odpuszczam. Ale tutaj... Dlaczego
ostrze topora musi być „zdradliwe"? Zdradliwe półkole
ostrza. No, dlaczego zdradliwe? Proszę mi wytłumaczyć,
kiedy i kogo zdradza to półkole, a kiedy, dla odmiany,
jest lojalne. A co to znaczy: Finezja opływowych kształ-
tów zespolona wraz z barbarzyńską ekspresją'? No, tak po
  
Czas na reformy?       149
ludzku, w prostych, żołnierskich słowach. Co to znaczy?
Co to takiego, ta ekspresja zespolona wraz z finezją?
  M.K. z O. (Świerki w szarości): Na Twoje pytanie od-
powiadam: nie, to nie jest właściwa droga. Zresztą, to
w ogóle nie jest droga, nie wydaje mi się, żebyś dokądś
zmierzał. Pierwsze zdanie Twego tekstu brzmi: Pragnie-
niem wielu ojców jest by własny syn zechciał pójść w jego
ślady. I użycie takiego zdania w wypracowaniu ozna-
cza obniżoną ocenę z polskiego. Nieco dalej czytam, co
następuje: Tylko jeden z nas mógłby wspiąć się tak wyso-
ko w hierarchi, by dorównać lub przewyższyć ojca. Uda-
na próba Ordela zbliżyła go do tego, i doskonale pogłębiła
moją stanowczość. I jeszcze: Zeszłej zimy dostąpił pró-
by o status Strażnika. Chłopie kochany: jeżeli zdania są
niestylistyczne, niegramatyczne, a ponadto robisz błę-
dy ortograficzne i interpunkcyjne, to wyjaw mi, proszę:
jaka jest Twoja mocna strona? Co skłoniło Cię, by sięg-
nąć akurat po pióro, a nie, powiedzmy, dłuto, kielnię,
pędzel albo śrubokręt? Według mnie, sprawa jest zu-
pełnie beznadziejna. Nie przysyłaj mi kolejnych, popra-
wionych i rozwiniętych wersji tego tekstu, bo to mija
się z celem, naprawdę. Uważam, że z Twojego pisania
nic nie będzie.
  R.Ch. z G. (Pomrownik...): Na poziomie języka wyglą-
da to dość przyzwoicie (nie licząc metafor, nieśmiertel-
nych metafor, które naprawdę mógłbyś sobie odpuścić;
Ty i wszyscy inni rzeźbiący w języku), nie ma więc prze-
szkód, byś próbował pisać dalej. W tekście rażą mnie
wulgaryzmy, a raczej ich nadmiar. Nie jestem święty,
uważam, że dosadne słówka bywają przydatne, a nawet
niezbędne - skoro są, to można ich używać. Ale tutaj nie
  
150      Feliks W. Kres
znajduję powodu, dla którego Ewa przed lustrem musi
myśleć wyglądam jak kurwa zamiast jak dziwka; z kolei
Chrystian w barze może kombinować, jak ujebać Wa-
łeckiego, bo taki sposób myślenia buduje postać bohate-
ra, ale chuja, kurwę i dupę mógłbyś już sobie odpuścić,
nie ma powodu, by przytaczać to wszystko z taką pie-
czołowitością (ja tutaj przytaczam po to, by pokazać,
o jakie nagromadzenie słówek chodzi). A przecież oglą-
damy tylko wierzchołek góry lodowej; nie wiem, czy jest
w Twoim opowiadaniu postać, która nie nosi w gębie
parszywego języka.
  Teraz inne grzechy. Tekst jest wydumany i pokręcony,
dlaczego nie opowiesz tej historii normalnie, po co te
wszystkie sny, pierwszy, drugi i trzeci? Wreszcie zbrod-
nia najcięższa: przynudzasz. W dziesięciostronicowym
tekście nie może łazić dziesięciu facetów, z których ża-
den nie obchodzi czytelnika. Wystarczy jeden facet, ale
taki, któremu warto będzie kibicować. Albo którego
czytelnik znienawidzi. Wbrew temu, co Ci się wyda-
je, w świecie telewizji, literatury masowej i gier kom-
puterowych rzadko trafia się historia tak niezwykła
i ciekawa, by odbiorca chłonął ją z zapartym tchem. Na-
tomiast dzieje banalnej zdrady małżeńskiej albo wypra-
wę do dentysty można przedstawić tak, by wszystkich
kompletnie zatkało.
  Wbij więc sobie do głowy, że nikogo nie interesuje,
o czym opowiadasz. Ważne jest, w jaki sposób to ro-
bisz. W jednym miejscu piszesz: Oczy błyszczały im jak
w tandetnym melodramacie z Leonardem Di Caprio -
więc zapewniam Cię, że tandetny melodramat z Di Ca-
prio zaciekawi bardzo wiele osób, bo chociaż tandetny,
  
Czas na reformy?       151
to będzie jednak przyzwoicie zagrany i wyreżysero-
wany (p. Titanic, film o fabule tandetnej co się zowie).
A Twoje opowiadanie, tymczasem, nie zaciekawi niko-
go, bo chociaż nietandetne... Sam rozumiesz. Na koniec
pointa. Słabiutka - a to dlatego, że (jak powiedziałem)
nikogo nie obchodzą byle jak naszkicowani bohatero-
wie tego opowiadania. A skoro nie obchodzą, to może
im się przydarzyć cokolwiek. Jan Kowalski z Radomia
złamał nogę. No co, przykro Ci z tego powodu, Auto-
rze? Jeśli przykro, to bardzo zdawkowo.
  Wrócę jeszcze do owych Snów. Sen drugi zaczyna się
tak: Nasza radość odeszła. Chyba. Nie jesteśmy pewni.
Lecz idziemy dalej i być może jej śladem. Rozmawiamy
o kręglach, patrzymy na siebie i za siebie patrzymy z jesz-
cze większym strachem. Erwin Rommel kuśtyka (tutaj
powinno być: utyka - FWK) na tę właśnie nogę, któ-
rą swego czasu wysuwał do przodu, kiedy niebo spadało
na zwrotnice miast, z wielkim zacięciem, ale bez powodu.
Rommel patrzy na ziemię, później w nasze twarze, w któ-
rych zaciekawienie skwierczy jak pochodnia. (No, gratu-
luję przenośni, a i porównanie - oho ho! Po co się tak
kompromitujesz? Ile tysięcy stron zapisałeś w życiu, że
bierzesz się za żonglerkę słowami? Przecież nie potra-
fisz żonglować, jesteś jeszcze w literackim przedszkolu.
Dlaczego więc używasz technik z górnej półki?) Wszyst-
kiemu zaprzecza, but wskazuje palcem i uparcie powtarza,
że to właśnie on go tak obciera. Nie chce go jednak zdjąć.
Powiada - buty to grunt, grunt to wojna, a wojna to Ord-
nung. No i co Ty na to? Ale tak szczerze, bracie: ciekawe
to jest? Czyjaś radość odeszła, więc rozmawiają o kręg-
lach, Erwin R. jak diabełek z pudełka, a niebo spadało
  
152      Feliks W. Kres
na zwrotnice miast. Zaciekawienie skwierczało, chociaż
mogło śpiewać, pierdzieć lub stepować. To tylko słowa,
słowa i słowa, czasem nieporadnie użyte, ale zawsze wy-
zute z treści - bo czytelnik nie wie, o czym ani o kim
tak pierdzielisz, i nie dowie się nigdy, bo przeczyta trzy
lub cztery zdania, po czym ominie cały fragment. Nud-
ny, niezrozumiały, popaprany. Nikt nie zabroni mu prze-
skoczyć wzrokiem na następną stronę - a tam znajdzie
kolejny pasztet i wtedy pośle Cię do czarta, bo w piśmie
lub antologii jest kilka opowiadań i nie musi czytać wła-
śnie Twojego.
  Dlaczego tak wielu autorów nie chce przyjąć do wia-
domości, że czytelnik nie szuka w opowiadaniu ka-
lamburów, zagadek i rebusów? Od tego ma Tygodnik
Szaradzisty. Tekst literacki nie powinien być bzdurny
i wyzuty z wszelkiego przesłania, ale trzeba sprzedać je
po prostu przystępnie.
  
(')'
C
'ześć Kresie! Chciałabym Cię prosić, żebyś w któ-
rymś „Kąciku..." poruszył problem... wykrzykników
i wielokropków, których niektórzy młodzi twórcy
nadużywają w sposób katastrofalny. Bardzo fajny i miły
list, choć, niestety, nie pachniał perfumami (pozdra-
wiam Cię, A.!). Podobnych listów - mam na myśli za-
warte w nich postulaty - otrzymuję sporo. „Napisz o tym
albo o tamtym, zwróć uwagę na to lub owo...". Są to często
propozycje warte uwagi, a gdy dołożyć do nich moje wła-
sne pomysły, powstanie całkiem niezła bomba - będzie to
jednak bomba rozpryskowa. Sto drobnych spraw; jak od-
palić podobny ładunek? Wielokropki i wykrzykniki - to
nie jest temat, który wypełni cały Kącik... Co potem? Pięć
zdań o tym, jak przygotować tekst dla redakcji (padła
i taka propozycja). I jeszcze dziesięć zdań - o czym? Boję
się, że zacznie to przypominać rupieciarnię.
  No dobrze, swoim zwyczajem zacząłem od biadole-
nia, żeby nikt, broń Boże, nie pomyślał, że jest mi lekko
  
154      Feliks W. Kres
na świecie. Ale jakoś sobie poradzę. Tak naprawdę prag-
nę tylko usprawiedliwić się przed Czytelnikami, którzy
przysyłają mi w listach rozsądne i ciekawe propozycje,
a potem nic się nie dzieje, kamień w wodę. Więc - za-
pewniam - wiele listów wetknąłem w „jeża" na biurku
i czekają na lepsze czasy. Aż wymyślę, co z nimi zrobić.
  Spróbuję dzisiaj rozprawić się z tymi nieszczęsny-
mi wielokropkami i wykrzyknikami; napiszę też tro-
chę o interpunkcji w ogóle. Autorka cytowanego listu
ma słuszność - nadużywanie wielokropków to norma
u debiutujących autorów. Ale nie robiłbym z tego dra-
matu; większość wielokropków skreśli redaktor, a jeśli
tego nie zrobi - to trzeba mieć pretensje do redaktora.
Z czasem prawie każdy autor sam zaczyna dostrzegać,
że coś z tymi wielokropkami jest nie tak. Wydaje mi się,
iż problem tkwi właśnie w braku doświadczenia; na po-
czątku młodemu twórcy zdaje się, że każde zdanie jego
utworu jest ważne i wieloznaczne, podkreśla więc tę
wieloznaczność... bo to ma być takie niedopowiedzia-
ne... wieloznaczne właśnie... Sami rozumiecie, otóż te
wielokropki... Niestety, tekst wygląda przez to sztucznie,
a czytelnik łatwo się irytuje (choć przeważnie nie wie, co
właściwie go wkurza i dlaczego utwór „źle się czyta").
  Tak naprawdę wielokropek, moim zdaniem, powi-
nien pojawiać się niemal wyłącznie w dialogach, a jako
zasadę polecam: jeśli może go nie być, to skreśl. Zmę-
czony, zziajany posłaniec, mówiący urywanymi zda-
niami; ciężko chory człowiek, krztuszący coś z wielkim
wysiłkiem; ktoś, komu niegrzecznie przerwano. To nie
jedyne, ale najczęstsze sytuacje, w których użycie wielo-
kropka jest uzasadnione, a nierzadko nawet niezbędne.
  
(...?),!      155
W komentarzach odautorskich - ostrożniej. Choć, oczy-
wiście, zaznaczę, że i w tym wypadku nie istnieje jakaś
nadrzędna reguła, szablon, który można łatwo zastoso-
wać. Bywa, iż autor naprawdę chce dać czytelnikowi coś
do zrozumienia i sygnalizuje to wielokropkiem.
  Z wykrzyknikami sprawa jest trochę inna. Nie tak daw-
no (pięć lat temu - z wiekiem określenie „nie tak daw-
no" nabiera, jak widać, specjalnego znaczenia) naczelny
tego pisma pogonił mi kota, po przyjacielsku i prywat-
nie recenzując maszynopis najnowszej powieści (chodzi-
ło o Północną Granicę). Trzasnąłem tam scenę bitwy, ale
taką z wykopem, akcja nabrała tempa - więc postawiłem
wykrzyknik na końcu każdego zdania. Wydało mi się, że
powinienem - jako narrator - komentować tę bitwę jak
sprawozdawca sportowy mecz; że te wykrzykniki zobra-
zują szybkość lawinowego rozwoju wydarzeń. Można
by więc powiedzieć, iż miałem jakąś artystyczną wizję,
świadomie używając pewnych środków do osiągnięcia
założonego celu. Ale, koniec końców, po zażartej dyskusji
uwzględniłem wątpliwości życzliwego recenzenta i część
wykrzykników skasowałem. Zaś tytuł powieści przyto-
czyłem tu celowo - bo otóż, jeśli istnieje jakiś wariat, któ-
ry ma oba wydania tej książki (lub też trzyma na półce
wydanie pierwsze, a kolega, na przykład, ma wydanie
drugie), to może sobie porównać. Przygotowując wzno-
wienie, jąłem kreślić od nowa, aż wyrzuciłem z finałowej
bitwy prawie wszystkie wykrzykniki. Patrząc z dystansu
(a może po prostu starszy o pięć lat i dojrzalszy o pięć
lat jako pisarz?), doszedłem do wniosku, że użyte środki
nie wiodą do celu. Opis bitwy dzięki wykrzyknikom nie
nabrał tempa, wydał mi się za to cokolwiek egzaltowany.
  
156      Feliks W. Kres
Taka właśnie przepaść - bywa - zieje między tym, co au-
tor sobie założył, a tym, co mu wyszło.
  No dobrze. Proszę wybaczyć, że rozwiodłem się na
temat własnej książki, a raczej własnych potknięć. Ale
chciałem dowieść, że nie tylko debiutanci nadużywa-
ją niektórych znaków interpunkcyjnych i trzeba bardzo
uważać z poklepywaniem ich po ramieniu („Spoko, mło-
dy, jak trochę podrośniesz, to ci przejdzie!"). Przecież,
pisząc Północną Granicę, miałem za sobą kilkanaście lat
pracy w tej branży i kilka wydanych książek. Inna spra-
wa, że w opisywanym przypadku chodzi o błędną (jak
dziś sądzę), niemniej świadomą decyzję autora. Stary au-
tor tym, między innymi, różni się od młodego, że swoje
głupoty wypisuje z pełną premedytacją; debiutant naj-
częściej nawet nie wie, iż robi coś dziwacznego. Chcę
powiedzieć - a zmierzam do podsumowania - że wiek
i staż nie czynią nieomylnym; znacznie łatwiej wytknąć
komuś jego błędy, niż samemu ustrzec się przed nimi. To
dlatego wielu świetnych, skądinąd, kompetentnych re-
cenzentów nie jest w stanie napisać książki (takiej, którą
dałoby się czytać).
  Jeszcze o interpunkcji. Może o przecinkach, bo to temat
ciekawy. Powiem coś, co niejedną osobę zbulwersuje: otóż,
moim zdaniem, nie istnieją żadne czytelne zasady stawia-
nia przecinków, reguły tym rządzące można interpretować
tak różnie, że - na dobrą sprawę - prawie nie ma reguł. Są
trzy, cztery żelazne, niepodlegające dyskusji zasady - cała
reszta to jakaś magma. Raz jeszcze powołam się na własne
doświadczenia i opowiem pewną anegdotę.
  Przez wiele lat pisałem opowiadania i większość z nich
publikowałem w jednym piśmie. Redaktorka obrabiająca
  
(...?),!       157
moje teksty miała zupełnie inne wyobrażenie na te-
mat interpunkcji niż niżej podpisany. Ale „dotarliśmy
się" w końcu, niczym mąż i żona; przyjąłem po prostu
jej metody, bo skoro i tak miała zrobić swoje... Zresztą,
nigdy nie uważałem, że jestem jakoś specjalnie mocny
w interpunkcji, skorzystałem więc z okazji, by się trochę
doszkolić. Ale zdarzyło się, że po latach wznowiłem jed-
no z opowiadań w innym piśmie, dając już nową wersję,
tę po redakcji - ale w nowym piśmie też była redaktorka
i pokreśliła prawie wszystkie przecinki, dostawione przez
tamtą, i wstawiła swoje po swojemu, i tekst zaczął mocno
przypominać pierwszą wersję, tę starą... Nie chcę przez to
powiedzieć, że któraś z redaktorek była niekompetentna.
Moim zdaniem, w grę wchodziły różnice interpretacyj-
ne. Z przecinkami zazwyczaj jest tak, jak z szefem i mło-
dą podwładną: dziewczyna pierwsza może powiedzieć
„dzień dobry", ale jeśli zrobi to zwierzchnik, to też będzie
w porządku, zgodnie z regułami dobrego wychowania.
  Słowem, jeśli ktoś ma ochotę, może sobie poczytać
o zasadach interpunkcji, jakieś tam pojęcie mieć trze-
ba, ale po pierwsze: znajomość tych zasad nie zastąpi
naturalnego wyczucia; po drugie, tekst po redakcji i tak
będzie wyglądał inaczej, bo osoba redagująca musi do-
wieść, że nie je darmo chleba i urządzi interpunkcję po
swojemu. Odradzam więc wszczynanie wojen o prze-
cinki. Naprawdę szkoda amunicji. A wreszcie (i przede
wszystkim) - twórcy nie są od tego. Nad tekstem trze-
ba pracować; tekst świadczy o autorze. Ale od zgłębia-
nia najskrytszych tajemnic przecinkologii stosowanej
są ludzie, którzy biorą za to pieniądze i uważam, że
należy korzystać z ich pomocy. Przecież książka jest
  
158      Feliks W. Kres
wspólnym dziełem autora, redaktora, grafika, wydaw-
cy i drukarza.
  Korzystając z okazji, przypomnę, że tekst opowiada-
nia lub powieści to dopiero półprodukt. Jeszcze kupa lu-
dzi musi się nabiedzić, nim czytelnik dostanie do ręki
książkę lub świeży numer pisma. A bodaj nie istnieje na
świecie takie dzieło, którego wydawca nie mógłby skno-
cić, ani takie, którego nie mógłby poprawić. Bywa, że au-
tor przeklina wydawcę, ale bywa też, że go błogosławi.
A najczęściej po prostu każdy z nich robi swoje i po za-
kończeniu roboty mogą razem napić się piwa. Bez bło-
gosławieństw, ale i bez klątw.
  Wróćmy do interpunkcji. Jeszcze słów kilka o ma-
nierach, ewentualnie - o indywidualnym stylu autora.
Istnieje cienka linia odgradzająca manierę od stylu, ale
trudno jednoznacznie wskazać, gdzie przebiega. Po raz
ostatni napiszę o sobie (mój tekst Czytelnik ma akurat
przed oczami, tekst publicystyczny co prawda, ale to nie
szkodzi). Charakterystyczną dla mnie cechą jest używa-
nie wielu średników i myślników. Styl to - czy manie-
ra? Nie stronie też od nawiasów w miejscach, gdzie kto
inny użyłby przecinków bądź myślników; być może na-
wiasów nadużywam. Ale, na szczęście, język jest tworzy-
wem podatnym na obróbkę jak żadne inne.
  Prawie wszystko zrobić można na sto różnych sposo-
bów - i żaden z tych sposobów nie musi być zły, choć
na pewno nie wszystkie są tak samo dobre. Zważyć
i zmierzyć tego na szczęście niepodobna. Piszę w kółko
„na szczęście" - albowiem atrakcyjność prozy to poję-
cie w dużej mierze subiektywne. Proza „ma się czytać";
wszelkie rządzące pisaniem reguły nie są wymyślony-
  
(...?),!       159
mi ku udręce autorów ograniczeniami, lecz przeciwnie:
stoją na straży czytelności dzieła. A problemy w rodzaju
„przecinek czy myślnik" to, tak naprawdę, są głupstew-
ka. Przeważnie może być tak, siak... albo ptak.
POCZTA
  K.P. z L. (Turyści i in.): Znalazłem parę usterek tech-
nicznych, ale to nie język jest Twoim problemem. Nie
wiem, co nim jest. Te miniaturki nie wciągają, opowia-
dasz swoje historie jakoś tak... zdawkowo. Piszesz mi
w liście, że nie przepadasz za pracą nad skończonym
tekstem - może tu tkwi przyczyna? Staram się nie su-
gerować tym, co autorzy wypisują w listach, raczej więc
odpada możliwość, że zbytnio przejąłem się Twoją wy-
powiedzią na temat metod pracy... Po prostu odniosłem
wrażenie, iż opowiadasz swoje historie za szybko, nie-
dbale, przykładając wagę raczej do treści niż do formy.
A tymczasem to ma być LITERATURA PIĘKNA. Zresztą,
treść też jest taka sobie; no nie wiem... Fatalnego recen-
zenta sobie wybrałeś, formuła short story nigdy mnie nie
pociągała i być może za wysoko zawieszam poprzecz-
kę. Lecz wydaje mi się, że jedno-, dwustronicowy utwór
musi powalać na kolana, olśniewać, zaskakiwać, przy-
gnębiać lub budzić rozterki... Inaczej - co to ma być?
Przepraszam bardzo: czytadło? Jednostronicowe?
  G.Ż. (Arena i in.): Język może być, a treść jest przy-
zwoita i właściwie podobają mi się te teksty. Mam tyl-
ko jedną prośbę: nie przenoś na grunt literatury manier
rodem z Internetu. Jeśli nie chce Ci się ustawić wcięć
  
160     Feliks W. Kres
akapitowych i zbyt wiele wysiłku kosztuje, Twoim zda-
niem, zaczynanie dialogów wielką literą, to zabieraj
się z mojego podwórka. Pisanie, niestety, wymaga cza-
su i zaangażowania, to nie jest lista dyskusyjna, gdzie
ptaszki i znaczki przeplatają się ze słowami. Być może
Internet to pożyteczny wynalazek (w gruncie rzeczy tak
właśnie sądzę), ale straszne rzeczy robi z ludźmi. Uczy
niechlujstwa, skrótu i bylejakości; bywalca sieci poznać
z daleka, dość przeczytać pięć słów, które napisał. No
dobra, dałem wyraz swej niechęci do supermedium -
i wystarczy. A Twoje teksty, powtórzę, są wcale znośne.
Poślij to gdzieś, może jakaś redakcja się skusi.
  „K.T.": Komu innemu powiedziałbym chyba, żeby so-
bie dał spokój - ale z Tobą nie pójdzie tak prosto. Masz
rzadką u debiutantki zaletę: stać Cię na obiektywizm
i rzetelną ocenę własnej pracy - a to nie byle jaki atut.
Jest tak, jak napisałaś: zaimki. Walcz z tym, kreśl, nawet
do przesady. Wszyscy oni wyglądali identycznie - wszy-
scy wyglądali identycznie po prostu. Poza tym, niestety,
zdania są ledwie poprawne, często wyzbyte urody. Tak
wiele lat, tak wiele wynalazków, a nic nie zabijało tak sku-
tecznie... - trzy razy „tak" w jednym zdaniu? Może: tyle
lat, tyle wynalazków? Bardzo dużo czytaj i bardzo dużo
pisz; jest nadzieja, że zyskasz większą elastyczność stylu.
Nie pora jeszcze na rozmowy o fabule i przesłaniu. Pi-
szesz językiem wypracowań i najpierw trzeba go prze-
mienić w język literacki. Przykro mi, ale na razie nic
więcej doradzić Ci nie umiem.
  
Głowy, mała sala i choinka
D
la bywalców Kącika... nie będzie to nic nowego:
zacytuję obszerny fragment (prolog) nadesłane-
go tekstu i będę go ilustrował swoimi uwaga-
mi. Od razu mówię, że utwór na tle tego, co otrzymuję,
nie jest katastrofalny (plasuje się w dolnych warstwach
średnich). Zaczynamy.
  Krzyk. Straszliwy, ochrypły krzyk. Pełen bólu, nienawi-
ści i przerażenia. Kenar starał się przed nim uciec. Lecz to
nie było takie proste. Chociaż już nie raz słyszał płaczliwe
zawodzenie ludzi prowadzonych na rzeź, nie mógł się wy-
zbyć litości i żalu nad tymi, którzy ginęli za niego.
  Tak więc Kenar usiłuje uciec przed krzykiem, lecz nie
jest to takie proste. Aż dziw, bo przecież zwykle bar-
dzo łatwo jest uciec przed krzykiem. Ale to nie wszyst-
ko. Straszliwy, ochrypły krzyk, pełen bólu, nienawiści
i przerażenia to - zdaniem autora - płaczliwe zawodze-
nie. Chłopie kochany... Przecież, gdybym ryknął Ci nad
uchem tak, jak opisujesz, to czy nazwałbyś ów dźwięk
  
162      Feliks W. Kres
„płaczliwym zawodzeniem"? Być może miałeś na myśli,
że oni najpierw zawodzili (nie wiem, prowadzeni na
plac kaźni albo gdzieś?), a ryczeli dopiero w momencie
egzekucji, ale z tekstu nic podobnego nie wynika.
  -	To wszystko wina tego przeklętego starucha - syknął
z zajadłą nienawiścią w głosie. - Na Isztar, gdy będę miał
okazję, będzie pierwszą ofiarą, jaką złożę Setowi! Wino,
tak tylko ono zsyła ukojenie. A ty Pakantrusie dlaczego
nie pijesz?
  Zagadnięty mężczyzna chwilę milczał, jakby się nad
czymś zastanawiał (może istotnie się zastanawiał? -
FWK), po czym odrzekł:
  - Kenarze, to już czwarty człowiek, który był wtajemni-
czony w nasz spisek! Pętla z każdą chwilą bardziej się za-
cieśnia, jeśli chcesz zostać władcą Agrupeae to...
  - Zamilcz - syknął Kenar - nie wiesz, że w tym prze-
klętym mieście nawet ściany mają uszy? Ale masz rację,
musimy działać, jutro skoro świt, zmienisz straże Najwyż-
szego Kapłana i zastąpisz ich (ich? straże? no ale dobrze,
nie będę się czepiał, w końcu to wypowiedź podekscy-
towanego faceta; nie musi być zgodna z regułami gra-
matyki, ale chciałbym wierzyć, że ta niegramatyczność
wynika z zamysłu autora - FWK) oddziałem Amenliego.
Rozumiesz?
- Tak Kenarze.
  Co my tu mamy. No, już dwa plany: ten, na którym ktoś
ryczy (kto, gdzie?), i ten, na którym dwaj faceci piją wino
i uciekają przed krzykiem. Konia z rzędem temu, kto mi
powie, gdzie to wszystko właściwie się dzieje. W jakimś...
lochu? W pałacu, a na pałacowym dziedzińcu ucinają, ten
tego, ryczącemu pół organizmu? Wyobrazić sobie mogę
  
Głowy, mata sala i choinka       163
dwie gadające głowy, zawieszone w próżni; no, praw-
da, obok jednej głowy jest ręka trzymająca kielich z wi-
nem, bo druga głowa nie pije. Do czego zmierzam? Ano
do tego, że to nie jest dobry opis sytuacji, albowiem ta sy-
tuacja nie ma wcale tła. Kiepsko z plastycznością opisu.
Nie namawiam przecież, by wyliczać duperele bez zna-
czenia („Dwaj ludzie siedzieli w izbie, która miała drzwi
i cztery okna. W izbie znajdowały się: stół, krzesło i wazon,
fotel, pianino, trampolina oraz..."). Ale trzeba dać czytel-
nikowi jakiś punkt zaczepienia. Słowo-klucz, które otwo-
rzy - że tak ładnie powiem - odpowiednią szufladkę ze
skojarzeniami. Bo każdy widział jakąś izbę w kurnej cha-
cie, w zwiedzanym skansenie lub na filmie, dużą albo małą,
ze sklepieniem palmowym lub powałą, więc trzeba się do
tego dyskretnie odwołać. Zagadnięty mężczyzna milczał,
wodząc wzrokiem po klepisku brudnej izby - choćby tak.
Mowa o tym gościu, przypomnę, który milczał, jakby się
zastanawiał. Otóż gdy milczy, jakby się zastanawiał - jest
to milczenie dla utworu jałowe. Jeśli milczy, wodząc czymś
po czymś (niekoniecznie wzrokiem, bo może wodzić pal-
cem po blacie krzywego stołu - tak?), jest to milczenie
nader konstruktywne, bo zawarta zostaje w tekście infor-
macja dla czytelnika istotna. Krzywy stół nie stoi raczej
w książęcej komnacie, stoi pewnie w jakimś biednym po-
mieszczeniu; uruchomiony zostaje w ten sposób łańcuch
skojarzeń i czytelnik bez udziału świadomości zbuduje so-
bie jakieś tło, niedookreślone, ale zgodne w ogólnych zary-
sach z tym, co widzi autor. Lecz oto nowy akapit i:
  W tej samej chwili, jakiś niewyraźny kształt, oderwał się
od gzymsu jedynego okna komnaty i poszybował w mrocz-
ną noc.

164      Feliks W. Kres
  A więc nie izba, lecz komnata! Z jedynym oknem,
więc wreszcie jest jakiś konkret - powiada się, że lepiej
późno, niż wcale. Okno ma gzyms (zamiast parapetu,
jak rozumiem), a na gzymsie siedział (leżał?) kształt, ja-
kiś niewyraźny.
Jedźmy dalej. Akapitu ciąg dalszy:
  Z każdą chwilą zbliżał się (ten kształt niewyraźny, ode-
rwany od parapetu - FWK) do olbrzymiej wieży, znajdu-
jącej się w centrum miasta.
  Brawo! Nie mieliśmy nic, za to teraz, w dwóch zda-
niach, mamy wszystko: okno komnaty, noc, olbrzymią
wieżę i centrum miasta - szanownego czytelnika upra-
sza się, by sobie to po ludzku w dwie sekundy poskładał.
Ale mało tego, bo:
   Wieża ta, mimo że panowała noc, była dobrze widoczna.
Materiał, z którego została wzniesiona, miał dziwną właś-
ciwość: w blasku dnia zdawał się pochłaniać światło słońca,
nocą zaś ten sam materiał (no jasne, że ten sam; czy ktoś
mógł go zmieniać wieczorem? - FWK) powodował, że
wokół wieży rozciągała się jasna poświata. Gdy twór (sic!)
znalazł się przy niej, wpadł do środka przez jedno z małych
okienek, znajdujących się u jej szczytu. Przemykając przez
zakurzone i ciemne korytarze, tylko sobie znanym sposo-
bem, dotarł w końcu do jasno oświetlonej sali.
  Najpierw - nic. Próżnia doskonała, a w niej krzyki
potępieńcze i gadające głowy. Potem nagła wolta: au-
tor gotów detalicznie opisać strukturę cegieł tej cho-
lernej wieży, okienka małe u stropu, korytarzyki, panie,
zakurzone a kręte, wreszcie salę rzęsiście oświetloną,
do której to sali dociera... no, wiadomo, „twór". Naj-
pierw żadnych tropów, podpowiedzi - nic i nic. Po-
  
Głowy, mata sala i choinka       165
tern - wszystkiego w nadmiarze. Rzec by się chciało za
Tuwimem: Ten czarny tłok i nagła pustka/ Są jak w domi-
nie mydło-szóstka. Bo czyż nie?
  Niestety. Opis, a zwłaszcza opis szczegółowy, podany
być winien zgodnie z pewnymi regułami. Pisałem już
kiedyś o tym: myślimy tak, jak widzimy, trudna rada.
Oko ludzkie rejestruje najpierw światło, potem ruch,
a dopiero na końcu kształt i rozmaite detale. Oczywiście,
nigdzie nie jest powiedziane, że opisy należy robić ściśle
według tej zasady, ale warto o niej wiedzieć, bo poma-
ga zorganizować opis. Nie można pokazywać olbrzymiej
wieży tkwiącej w środku uśpionego miasta - dopiero
na końcu podając informację, że świeciła niczym go-
las w ambasadzie. Bo wszyscy, idę o zakład, zdążyli już
sobie wyobrazić tę wieżę jako ponury, ciemniejszy od
nocy kształt, odcinający się co najwyżej od granatowe-
go nieba. A potem nagle „nie, pardon - powiada autor -
chodziło mi o choinkę".
Na tym nie koniec, niestety.
Sala była niewielka.
  Tako rzecze Autor. Więc, na miłość boską, dlaczego
„sala", zamiast „izba"? Ostatecznie pokój, salka, komnat-
ka... Ale - sala? I znów trzeba korygować obraz, który
już się zmaterializował.
  Przytłaczające wrażenie sprawiały setki, jeśli nie wręcz
tysiące książek, woluminów i papirusów, zalegających pół-
ki oraz olbrzymi stół, stojący na środku sali.
  Autorze! Autorze, na Boga, co Waćpan wypisujesz!
Więc duże czy małe było to pomieszczenie? Setki albo
i tysiące książek, woluminów - przecież to się nie zmieś-
ci w przerobionej na pracownię ubikacji! Zdaje mi się
  
166     Feliks W. Kres
z jakiegoś powodu, że te książki to nie były „harlequi-
ny"? Na dodatek olbrzymi stół (olbrzymi! nie duży,
nie wielki, lecz olbrzymi; wyżej w hierarchii są już tyl-
ko stoły gigantyczne, względnie monstrualne!) stojący
POŚRODKU SALI. Niczym taboret na podłodze w kuch-
ni. Jaka była ta duża/niewielka sala/salka, Autorze? Ile,
Twoim zdaniem, metrów kwadratowych może mieć nie-
wielkie pomieszczenie nazywane salą, pośrodku którego
stoi ogromny stół, a wzdłuż ścian piętrzą się regały z ty-
siącami książek?
  Mapy na nim (na stole - FWK) rozwinięte przedsta-
wiały niejednokrotnie królestwa, które od wieków już nie
istniały, a o których pamięć zaginęła w pomrokach dzie-
jów.
  Niestety, źle. Mapa nie może przedstawiać czegoś
niejednokrotnie - co najwyżej niektóre z tych map
przedstawiały królestwa, natomiast inne... coś innego,
w każdym razie nie pradawne królestwa.
  Przy stole siedział na wpół pochylony starzec Wtem
drgnął. Będąc w symbiozie z tworem wyczuł jego obecność.
Postać starca przyjęła pozę wyczekiwania...
  Pozę wyczekiwania przyjęła. Postać starca. Proponu-
ję, by każdy teraz usiadł sobie na krześle i przyjął swą na
wpół pochyloną postacią pozę wyczekiwania. Autorze?
Jak postać przyjmuje pozę wyczekiwania?
I na tym koniec prologu.
  Specjalnego podsumowania nie będzie, bo chyba wy-
starczająco wyraźnie przedstawiłem swoje zastrzeżenia
i wszyscy wiedzą, o co mi chodzi. Jeszcze tylko dwa sło-
wa do Autora. Wiem, że trochę boli, kiedy ktoś jak czołg
przejedzie się po tekście. Ale nie rozwalam tu nikogo dla
  
Głowy, mała sala i choinka       167
zboczonej przyjemności. Nie nalegam, byś przysłał mi
kwiaty, ale z listu zrozumiałem, że zamierzasz kontynu-
ować pracę nad tym tekstem; mam nadzieję, że trochę
Cię przystopowałem. Dobrze uczyniłeś, przysyłając mi
początek. Jest to na razie zalążek bardzo słabego dzieł-
ka i jeśli nie podszlifujesz umiejętności warsztatowych,
to pisanie ciągu dalszego zupełnie mija się z celem. Przy-
kro mi. W każdym razie, nie zdradzając przed czytelni-
kami swojej tożsamości, dowiedziałeś się dzisiaj, że sporo
ciężkiej pracy przed Tobą. Lepsze to, niż wydać własnym
sumptem książczynę, nad którą później w sąsiedniej ru-
bryce jawnie i publicznie będzie pastwić się Różowa Lula.
Bo to przecież do niej trafiają ci, którzy nie trafili najpierw
do mnie. Lub nie wyciągnęli żadnych wniosków.
POCZTA
  D.S. {Samodzielny lot... i in.): Teksty są bezwartoś-
ciowe. Infantylne i bardzo kiepsko napisane (Adam in-
tensywnie wpatrywał się w zdjęcie całej klasy. Wśród jego
kolegów i koleżanek najbardziej zwróciła jego uwagę Ma-
riola. Trudno powiedzieć, czy ją kochał, ale niesamowicie
jej pragnął - no wybacz, chłopie, przecież nie wiado-
mo, czy śmiać się, czy załamać ręce). Skoro, jak piszesz,
spłodziłeś ów tekst w podstawówce, to może pora doj-
rzeć i napisać coś dorosłego? Chociaż, chyba nie warto.
Moim zdaniem, nic z tego nie będzie, sprawa jest bezna-
dziejna.
  M.W. {Inspiracje i in.): Nie za dobrze, niestety. Grze-
siek, jako dobry kolega, powiedział „Dobra"... i temat był
  
168     Feliks W. Kres
już załatwiony Jakiś czas wcześniej kupiliśmy sobie nowe
łóżko (znaczy: narrator i Grzesiek? Już pomijam budowę
zdań... - FWK). Ale ponieważ było jeszcze w dobrym sta-
nie, to postanowiliśmy je oddać komuś, komu by się jesz-
cze przydało. A z innego opowiadania pierwsze zdanie:
Budzik brutalnie kończy senne fantasmagorie i, co najgor-
sze, jakie by nie były, odbiera mi je na zawsze. No nie, sta-
ry, tak się nie pisze. Przykro mi. Trochę szkoda, bo treść
tych opowiadań jest o niebo lepsza od formy.
  K.M. (Łzy...): Dość fajna baśniowa fantasy. Kuleje
trochę język. Mam wrażenie, że opowiadasz swoją hi-
storię... jakby to powiedzieć... półgębkiem. Czuł się zmę-
czony tą całą wędrówką. Jego cel nie był już tak wielki
i pożądany (pożądany cel? - FWK) jak przed laty. Rana
w jego sercu (rana w sercu po prostu, zaimek jest zbęd-
ny) istniała ale jakby trochę mniejsza i mniej boląca. Jej
brzegi... zaczęły się zabliźniać i tylko od czasu do czasu ja-
kiś zły cień powodował wyciek ropy. Czy cień powoduje
wyciek ropy? Ale nawet nie o to mi chodzi. Spójrz na te
zdania. Wszystko jest u Ciebie - jakby, jakieś... Rana jak-
by mniejsza... jakiś cień... ta cała wędrówka... Cel nie jest
już tak wielki... W następnym akapicie: cisza jakby oło-
wiana... Nie bój się słów, których używasz, nie opatruj
każdej myśli niezliczonymi zastrzeżeniami (niby, pra-
wie, trochę jakby, w pewnym sensie, jakieś...). Historia
jest sympatyczna, niepretensjonalna. Doszlifuj styl, tro-
chę pewniej chwyć pióro i... może coś z tego będzie.
  R.Sz. z N.T. (W Otchłań...): Nie wiem, co powiedzieć.
Męczą mnie takie teksty i mam wrażenie, że czytelni-
ków również. Formalnie nie tyle odkrywcze, ekspery-
mentalne (no bo tak szczerze - odkryłeś nową drogę
  
Głowy, mata sala i choinka       169
w literaturze?), co udziwnione. Popierdzielone. Proza
to - czy poezja? Literatura polska leży na łopatkach dla-
tego, że nikomu nie chce się pisać normalnych książek
dla ludzi; przeważają autorzy Twojego pokroju - bezna-
dziejnie dłubiący w tworzywie, pragnący odkryć daw-
no już odkrytą (a potem litościwie zakrytą) literacką
Amerykę. Widywałem takie utwory dość często i na ra-
zie mam dosyć, tym bardziej że Twoja hybryda nie jest
szczególnie wysokich lotów (co to znaczy, że budynek
był jeszcze do ludzi?). Fantastyka jest w Polsce być może
ostatnim bastionem literatury pisanej z myślą o czy-
telnikach, w związku z czym sabotażyści proszeni są
o przejście na ugór „głównego nurtu". Kiedy już podej-
miesz decyzję, kim chcesz zostać, prozaikiem czy poetą,
to się zgłoś. Na razie produkujesz rozchybotane dziełka
pozbawione walorów literackich.
  K.J. (Ballada...): Budynek był z jednej strony osłonię-
ty zagajnikiem, pozostałe (strony, jak rozumiem - FWK)
wystawiając na deszczową chłostę. No, całe szczęście, że
z jednej strony był zagajnik, bo inaczej deszcz chło-
stałby budynek ze wszystkich zgoła stron, a może i od
spodu. Wewnątrz, bębniąc pięściami o stoły, pili żołnie-
rze. Zacznij, chłopie, bębnić i pij - potem opisz mi swoje
wrażenia. Deszcz począł się chciwie wciskać do wnętrza -
dobrze wiem, o co Ci chodzi; wczoraj ja sam łapczywie
stanąłem w kolejce na poczcie i zachłannie wypisałem
adres na kopercie. No, a teraz powiem coś, co Cię zasko-
czy: ten tekst nie jest wcale tragiczny. Wyeliminuj głupo-
ty podobne do tych, które pokazałem, i nie grzesz więcej
w ten sposób. Myśl o tym, co piszesz. Wbrew pozorom,
rozum przy pisaniu bardzo się przydaje; powiem nawet,
  
170      Feliks W. Kres
że prędzej napiszesz książkę, nie używając rąk, niźli re-
zygnując z usług rozumu.
  R.T. (Rozmowa...): Ferdo był człek nierobotny ale zadc-
ny i pracowity. Nie wiem, co był Ferdo. Robotny, gwaro-
wo znaczy pracowity, a więc nierobotny to leniwy, Ty zaś
masz na myśli chyba bezrobotnego? No bo leniwy i pra-
cowity zarazem, to kombinacja cech całkiem wyjątkowa.
Ale jaki związek z nierobotnością Ferda ma określe-
nie „zadcny"? (tuszę, iż chciałeś napisać „zacny", nie zaś \
sprokurować neologizm oznaczający - chyba poczciwe
dupsko). Wszystko jedno, zadcny czy zacny - dlaczego
przeciwstawione to jest nierobotności Ferda? Paskud-
nili się zaś ode soboty. Paskudnili - nawet mi się podo-
ba, ale z kontekstu wynika, że miałeś na myśli jedzenie.
Dlaczego, na miły Bóg, ludzie ucztujący przez trzy dni
paskudnią się, Twoim zdaniem? Oni tam nawet niczego
zdrożnego nie robili, po prostu jedli i pili, zdaje się na-
wet, że z umiarem i z licznymi przerwami... Nie wiem.
Nie rozumiem. Zresztą, nic w ogóle nie zrozumiałem, do
dziś nie wiem, kto to był ten Ferdo i dlaczego został bo-
haterem Twojej opowieści, skoro występuje tylko na po-
czątku (gdy idzie do karczmy, taki zacny i nierobotny),
a potem na samym końcu, gdy znów idzie, lecz tym ra-
zem nie wiadomo jak i ani dokąd. Odpuść sobie. Chy-
ba skwitowałbym Cię litościwym milczeniem, gdyby nie
gromkie pochwały, których nie skąpiłeś swojej prozie.
Bardzo oryginalna, zaiste.
  
Którędy do piekła

W
 wielu, a nawet bardzo wielu listach autorzy
i kandydaci na autorów pytają, jak dostać się
na łamy pisma literackiego, jak przygotować
utwór, co napisać w „liście motywacyjnym" (no, napraw-
dę!), co dokładnie powinna zawierać przesyłka. Właści-
wie są to pytania nie do mnie, lecz do szefa działu prozy
polskiej... no, ale mam nadzieję, że nie odbiorę mu chle-
ba, poruszając te sprawy w Kąciku... W gruncie rzeczy
rozumiem, że autorzy są ciekawi, co dzieje się z tek-
stem, który już dotarł do redakcji, jak utwór jest odbie-
rany, kiedy wyrzucany i tak dalej. Dobra. Postaram się
pisać tak, jakby nie istniały na świecie osoby wiedzące,
co to jest dyskietka albo maszynopis. Bo pragnę rozwiać
wszystkie wątpliwości i ukręcić sprawie łeb raz na za-
wsze. Dalej, uporajmy się z tym.
  Kiedyś, gdy byłem mały, redakcje i wydawnictwa przyj-
mowały tylko ZNORMALIZOWANE MASZYNOPISY. Były na
pewno wyjątki od reguły; nie wiem, w jakiej postaci
  
172      Feliks W. Kres



dostarczał - i dostarcza - teksty Stanisław Lem, ale są-
dzę, że przyjęliby je nawet zapisane szminką na stercie
prześcieradeł. Ponieważ jednak przeciętny autor nie jest
Lemem, wyjaśnię, co to takiego ten maszynopis znorma-
lizowany. Na kartce formatu A4, zapisanej jednostronnie,
powinno być 30 wierszy (linijek), w każdym wierszu zaś
60 znaków, łącznie z odstępami. Oczywiście aptekarskie
proporcje są nie do utrzymania, mowa o wartościach
średnich (zwłaszcza w partiach dialogowych są to prze-
cież warunki zupełnie niemożliwe do spełnienia). Nawet
dziś istnieją na świecie ludzie mający w domu maszynę
do pisania zamiast komputera, pragnę więc ich uspoko-
ić: redakcja pisma - co prawda niechętnie - po staremu
przyjmie maszynopis, jeśli utwór będzie tego wart. Do-
brze jednak, by tekst był wyraźny i czysty, bez poprawek
i skreśleń, wtedy będzie można wrzucić go na skaner. Po-
plamiona czymś czwarta kopia, pisana przez zużytą kal-
kę, na pewno nie spełnia tych warunków.
  Ale, niestety, żyjemy w epoce komputerów i w zasa-
dzie wymagana jest DYSKIETKA, zawierająca tekst w ja-
kimś prostym formacie; prostym nie dlatego, że redakcja
dysponuje przestarzałym oprogramowaniem, lecz z po-
wodu - chociażby - wirusów, które niezbyt lubią pod-
czepiać się pod coś takiego, jak siermiężny .rtf.
  Ideał - to DYSKIETKA i WYDRUK. Wydruk, jeśli załą-
czony do dyskietki, nie musi spełniać wymogów ma-
szynopisu znormalizowanego. To po prostu uprzejmy
gest ze strony autora; właściwy redaktor będzie mógł
zapoznać się z utworem w dowolnie komfortowych wa-
runkach, na przykład popijając kawę w zacisznej kawia-
rence, niekoniecznie ślęcząc przed ekranem komputera.
  
	Którędy do pieklą       173
  ADRES. NAZWISKO I ADRES - na tekście, na dyskiet-
ce, na wydruku, wszędzie, gdzie to możliwe, nie tylko na
kopercie. Piszę to wielkimi kulfonami dlatego, że koper-
ty się wyrzuca (czy ktoś zdrowy psychicznie przechowu-
je rozprute, ostemplowane puste koperty?), a nawet jeśli
nie zostaną wyrzucone, to już po chwili nie wiadomo,
co w nich właściwie było. Bo przecież gdy to coś nie jest
podpisane, to jak można doń dopasować odpowiednią
pustą kopertę? Na podstawie analizy charakteru pisma?
Redakcja czasem miałaby jakiś interes do autora, lecz
nie może się z nim skontaktować z powodu braku ad-
resu, nazwiska bądź jednego i drugiego. Nie wydrukuje
więc tekstu, choćby zasługiwał na Nobla. Bo tekst trzeba
opublikować pod jakimś nazwiskiem, nieprawdaż? Au-
torowi trzeba wysłać pieniądze, fiskusowi zaś odpalić
działkę pod rygorem skarbowej odpowiedzialności.
  LIST MOTYWACYJNY. List motywacyjny, na litość bo-
ską, DO NICZEGO NIE JEST POTRZEBNY. Być może redak-
tor prozy polskiej uprzejmie te listy czyta, ale jeszcze
bardziej uprzejmie czyta nadesłaną próbkę literatu-
ry i obchodzi go głównie przydatność owej próbki
dla pisma. To tutaj - tu, w Kąciku... - siedzi facet, któ-
ry chętnie czyta listy, albowiem pragnie podyskutować
o problemach autorów, w miarę sił odpowiadać na pyta-
nia i rozwiewać różne wątpliwości. Z listu gospodarz ru-
bryki dowiaduje się (czasem), ile lat ma autor i co robi;
to może być okoliczność łagodząca lub obciążająca, bo
młodzieńczo naiwny, lecz poprawnie napisany, tekst
czternastolatka to całkiem co innego, niż poprawnie na-
pisany, lecz głupi, tekst magistra filologii polskiej. Pierw-
szy rokuje nadzieje, może nauczyć się wszystkiego; drugi
  
174       Feliks W. Kres
już chyba niczego, bo nauczyć się rozumu nie można.
Ale mniejsza o to. Chcę tylko przypomnieć, że od kore-
spondencji z młodymi autorami jestem w Feniksie ja. To
do mnie pisze się listy; to ja na nie odpowiadam i ja oce-
niam przysłane do Kącika... utwory. Biorę za to pienią-
dze, więc nie trzeba dziękować ani za nic przepraszać.
W dziale prozy polskiej tylko kwalifikują utwory do
druku - albo nie. Jeśli nie zakwalifikują, to właśnie wte-
dy odtrącony autor winien spakować tekst po raz drugi
i przysłać go do mnie, pytając: „Ale dlaczego? DLACZE-
GO?! Prędko, zanim strzelę sobie w łeb!".
  Czyli jeszcze raz, podsumowując: wystarczy wysłać
pod adresem redakcji podpisany imieniem i nazwiskiem
utwór. Jeśli autor zastrzega swoje dane do wiadomości
redakcji a tekst pragnie sygnować pseudonimem, trzeba
to wyraźnie zaznaczyć. Zamiast „listu motywacyjnego"
najzupełniej wystarczy krótkie pismo w rodzaju „Sza-
nowna Redakcjo, proponuję do druku opowiadanie Seks
na Saturnie i wyrażam zgodę (nie wyrażam zgody) na
dokonanie niezbędnych zmian i skrótów - podpis, adres".
Zaś opinie o piśmie - zawsze mile widziane - zwierzenia
typu „dlaczego sięgnąłem po pióro", recenzje i autorecen-
zje, pochwały, obelgi bądź kąśliwe uwagi można przysłać
w oddzielnym liście do sekretarza redakcji. To wszystko
nie ma żadnego znaczenia dla osoby kwalifikującej tekst
do druku. To już nie są czasy, gdy na przykład proletariu-
sza gotowi byli drukować z powodu samego pochodze-
nia, z szacunku dla klasy robotniczej. Dziś podchodzi się
do tego dużo bardziej pragmatycznie. No. Mam nadzieję,
że odpowiednio naświetliłem sprawę.
  
Którędy do pieklą       175
  TELEFON. W stopce redakcyjnej każdego pisma po-
dany jest NUMER TELEFONU. Podany przecież specjalnie
po to, by autor, po miesiącu lub po trzech tygodniach
od chwili wysłania tekstu, mógł zadzwonić do redakcji,
przedstawić się, przypomnieć tytuł utworu i zapytać
o jego los. Upewnić się, czy przesyłka w ogóle dotarła
(czy istnieje w Polsce choć jeden człowiek, który korzy-
stał z usług poczty i nigdy się nie przejechał?). A więc
telefon. W czasach, gdy z byle automatu ulicznego (jeśli
będzie działał) zadzwonić można choćby do Austra-
lii, nawiązanie łączności z warszawską redakcją nie jest
wielkim problemem. Zdradzę w sekrecie, że sam czę-
sto tak czynię, albowiem mieszkam w Łodzi i choć głos
mam donośny, to nie zdzieram gardła, rozmawiając
z naczelnym bez pomocy żadnego urządzenia. Nie pole-
gam też na tam-tamach i gołębiach pocztowych.
Co TRZEBA ZROBIĆ, BY TEKST NA PEWNO ZOSTAŁ
OPUBLIKOWANY. To proste: trzeba napisać go porząd-
ną literacką polszczyzną, pomysł winien być oryginal-
ny, historia zaś opowiedziana w sposób zajmujący. Mile
widziany pełnokrwisty bohater, przyda się też zręczna
pointa. Tekst zabawny powinien bawić, liryczny zaś -
odwrotnie, wcale nie powinien. Spełnienie powyższych
warunków w zasadzie gwarantuje publikację i odpo-
wiednie honorarium.
  I to już wszystko. Zdaję sobie sprawę, że pisałem
o sprawach dla wielu ludzi oczywistych. Ale z drugiej
strony istnieje wcale liczne grono osób mających roz-
maite wątpliwości. Wierzę, że udało mi się te wątpliwo-
ści rozwiać.


176      Feliks W. Kres
POCZTA
  G.O. (Wahadło...): List jest listem, a opowiadanie -
opowiadaniem. Nie jestem pewien, czy udało mi się spo-
tkać w życiu człowieka, który nic, ale to nic ciekawego
nie miałby do powiedzenia. Dość napić się w barze piwa
z przygodnym znajomym i pogadać przez pół godziny,
by usłyszeć coś... no, przynajmniej wartego uwagi. Ale
literatura to najpierw forma, a dopiero potem treść. Nie
wystarczy raz na parę stron wybełkotać coś niegłupie-
go; z mojego punktu widzenia jest zupełnie obojętne, co
autor pragnie przekazać odbiorcy. Interesuje mnie tylko,
czy nadaje wypowiedzi formę literacką. A z tą formą to
nie taka prosta sprawa.
  Cieszę się, że wziąłeś sobie do serca moje uwagi, ale
naiwnością jest sądzić, że ad hoc, z tekstu na tekst, na-
uczysz się pisać po polsku. Na razie (przykro mi, lecz
muszę to powiedzieć) żadnych postępów nie zauwa-
żyłem, nadal nie masz pojęcia, jak powinno brzmieć
poprawne zdanie. Żeby się dowiedzieć, musiałbyś re-
petować wszystkie szkoły, do jakich uczęszczałeś, mam
na myśli także szkołę podstawową. LATA PRACY! Przed
Tobą lata pracy, musisz jeszcze napisać kilkadziesiąt
tekstów i przeczytać kilkaset wartościowych książek,
a wszystko to może przynieść pożądany efekt albo nie.
  Tylko jeden cytat: Nadal nieco się wahając (Bo tylu te-
raz pojawia się podstępnych akwizytorów, którzy z pewno-
ścią nie zawahaliby się nachodzić nocą uległego, z powodu
senności, człowieka, byleby tylko sprzedać swój bezuży-
teczny towar. Jednak z drugiej strony akwizytor powinien
raczej zachowywać się z istotnymi w jego profesji: pewno-
  
Którędy do piekła       177
ścią siebie i stanowczością. Poza tym głosik brzmiał tak
biednie, że wyczuwało się autentyczną bezbronność oso-
by i odczuwało chęć natychmiastowego niesienia pomo-
cy) otworzyłem drzwi. Co to w ogóle jest? Nie obraź się,
chłopie, ale muszę zapytać z ciekawością aż niezdrową:
czy naprawdę, czytając fragmenty swojej prozy, nie do-
strzegasz żadnej językowej różnicy między nimi a tym,
co pojawia się na łamach pism? Z całego serca radzę:
odpuść sobie.

Skąd się biorą pomysły
T
ak, przyznaję, unikałem tematu. Nie miałem po-
mysłu na Kącik... o pomysłach. A tak bardziej po-
ważnie: boję się, że moje poglądy na ten temat są
nazbyt kontrowersyjne. Lecz młodzi autorzy nalegają
w listach i muszę, chcąc nie chcąc, w końcu napisać parę
słów. Czynię to z ogromną niechęcią. Wiele hałasu o nic.
Lubię powoływać się na Raymonda Chandlera, któ-
ry na pytanie „Skąd pan bierze pomysły?" odpowiadał:
„Pod nieobecność innych autorów przeszukuję ich biur-
ka". Według mnie jest to w istocie najlepszy sposób na
zdobycie pomysłu. Pora chyba walnąć prosto z mostu,
że w moich oczach pomysł jest nieważny albo najmniej
ważny. Prawie nigdy nie miewam pomysłów, większość
mojego pisania to historie, które były już opowiadane
sto razy. Być może opowiadam je inaczej, na swój spo-
sób, ale to już wszystko.
  Wielokrotnie pisałem, że dobra książka to przede
wszystkim forma, a dopiero potem treść. Naprawdę
  
Skąd się biorą pomysły       179
tak uważam. I powtórzę raz jeszcze: można pisać zgoła
o niczym, byle sprawnie, byle zajmująco. Gdy odwrot-
nie: żaden pomysł i żadne przesłanie nie uratuje dzieł-
ka sporządzonego nieporadnie. Ideałem jest, oczywiście,
połączenie odpowiedniej formy z ważką treścią. Ale naj-
pierw forma. Bez tego nie ma literatury.
  Moim zdaniem, grzechem ciężkim prawie wszystkich
młodych autorów (a autorów-fantastów w szczególno-
ści) jest przywiązywanie nadmiernej wagi do pomysłu.
Powstają dziełka, w których gołym okiem widać pod-
ekscytowanie twórcy tym, co właśnie sobie wydumał.
Facet spieszy się, zapomina o fabule, bohatera ma za nic,
cóż dopiero mówić o takich duperelach jak budowanie
napięcia oraz inne... detale. Chce prędko a triumfalnie
pokazać to, co wymyślił, i oczekuje aplauzu. A tymcza-
sem, w ogromnej większości wypadków, wychodzi na
jaw, że wcale nie odkrył Ameryki i prochu też nie wyna-
lazł. Gdy zaś świeżość konceptu okazuje się złudna, nie
zostaje nic.
  Ale z drugiej strony twierdzenie, że w literaturze
wszystko już zostało wymyślone, to nonsens. Powia-
da się czasem, że w milionach wydanych dotąd książek
opisano - no właśnie, wszystko. Raz i drugi zdarzy-
ło mi się słyszeć, jak ktoś ze śmiertelną powagą poda-
wał przykład Biblii - że już tam można znaleźć pełen
komplet tematów: są opowieści o wiarołomstwie, zdra-
dzie, kazirodztwie, karze i nagrodzie, zwątpieniu i zaufa-
niu... Plagi, wojny, bratobójstwo, miłość. Że są tam wątki
kryminalne, sensacyjne i Bóg wie (zaiste Bóg jeden, bo
to ponoć książka przez Niego dyktowana) jakie jesz-
cze. Czyli: wszystko już było, niczego już w literaturze
  
180     Feliks W. Kres
odkryć i wymyślić się nie da, już po samej Biblii każdy
autor będzie wtórny, niestety. No więc, moim zdaniem,
są to brednie, proszę państwa, i tyle. Ja już nawet pomi-
nę, że Bóg - z całym dla Boga szacunkiem - talentem li-
terackim nie grzeszy, albo może raczej nie autoryzował
tekstów wysmażonych przez osobników, którym udzie-
lał wywiadów. Przede wszystkim od czasu spisania Bi-
blii pojawiło się na świecie kilka problemów, o których
wtedy nikt nie miał zielonego pojęcia. Proszę mi nie
wciskać, że biblijny potop jest tym samym, co atomowa
zagłada, bo nie jest; przypomina ją najwyżej o tyle, o ile
jedna śmierć przypomina inną śmierć albo czyjeś ży-
cie - jakieś inne życie.
  Twierdzę tedy, iż sprowadzanie wszystkiego do wspól-
nego mianownika jest zajęciem zwyczajnie głupim; toż
na końcu tej drogi widnieje pozioma ósemka i wniosek,
że skoro mamy tę ósemkę, to wszystko w jej znaczeniu
się zawiera.
Wróćmy na nasze poletko.
  Może należałoby uściślić definicję pomysłu literac-
kiego. Bo o czym właściwie mówimy? O przewodniej
idei utworu? Czy o gadżecie, pojawiającym się w tekście,
choćby na zasadzie deus ex machina?
  Obawiam się, że większości młodych twórców
(zwłaszcza fantastów) bliższa będzie druga ewentu-
alność. Na okrągło obcuję z tekstami, które powsta-
ły bodaj tylko dlatego, że autor wymyślił nowy sposób
surfowania po sieci albo coś równie pasjonującego. Po-
  
Skąd się biorą pomysły       181
wiem wprost: takie patenty mam za nic. Jest całkiem
nieistotne, jak się będzie surfowało po sieci za lat parę,
jakie paliwo będzie w zbiornikach samochodów przy-
szłości; podobnie nie ma znaczenia, jakie ognie pusz-
cza z laski czarodziej i czy w ogóle puszcza ognie, czy
też raczej coś bardzo dziwnego. Istotne, co z tego wy-
nika. Dla bohatera, dla fabuły, a na koniec dla odbiorcy
utworu. Jeśli u Lema bohater wraca z gwiazd i na Ziemi
znajduje społeczeństwo osobników sztucznie pozbawio-
nych agresji, to ów pomysł nie jest ozdobnikiem, mają-
cym olśnić czytelnika swoją niezwykłością. Cała fabuła
utworu, przesłanie i co tam jeszcze - wszystko kręci się
wokół tej osi, jak na rożnie. Zabierz pomysł, nie zosta-
nie nic. Coś takiego właśnie nazywam literackim po-
mysłem. Natomiast fakt, że czarodzieje puszczają sobie
różne ognie, tudzież w jakimś świecie koniecznie mają
cztery metry wzrostu, bo magia gnaty wydłuża, żad-
nym pomysłem nie jest. Czarodzieje zawsze i wszędzie
są dziwni, co za różnica, na czym to polega? Pomysłem
literackim owa czterometrowość stanie się wtedy dopie-
ro, gdy czarodziej znajdzie sobie żonę, której nie będzie
przeszkadzała jego aura magiczna ani wzrost, a pomimo
to wspólne ich życie będzie, za sprawą tego wzrostu, ja-
koś zupełnie niemożliwe. Uboczny skutek wykonywania
pewnego zawodu stanie się przekleństwem i przyczyną
tragedii dwojga ludzi. Proszę opowiedzieć mi o tym; rad
posłucham. Literacki pomysł polega na przedstawieniu
jakiegoś problemu.
  Nie wiem, skąd brać pomysły. Ale mogę udzielić kil-
ku rad, skąd ich nie brać. Na przykład w pokoiku fan-
tasy stoi wielki kufer z różnymi rekwizytami. Do tego
  
182     Feliks W. Kres
kufra zmierzać powinni autorzy pragnący napisać pa-
rodię - oni i tylko oni. Autor, który parodii pisać nie za-
mierza, omija kufer z daleka, a dowiaduje się, co w nim
jest, w sposób następujący: siada, pisze na kartce hasło
FANTASY, a następnie jak najszybciej, bez zastanowienia,
dwadzieścia słów, które kojarzą mu się z tym hasłem,
dajmy na to: MAGIA, SMOKI, ELFY, CONAN... W ten spo-
sób dowiaduje się, czego w utworze ma nie być. No i od-
chodzi do innych zajęć, bo nie jest w stanie wymyślić
fantasy bez tego całego chłamu, a ja w Kąciku... nie mu-
szę zajmować się jego twórczością. W SF trochę inaczej,
wszak pierwszy człon nazwy obliguje do bardziej me-
todycznego podejścia. Trzeba przejrzeć gazety, rozejrzeć
się po mieszkaniu, pomyśleć. Już po godzinie wiadomo,
że na przykład dziś, teraz (jest luty 2001) na pewno nie
należy pisać o: genetyce, a szczególnie klonowaniu ludzi,
epidemiach świń (krów, gęsi, kaczek) i innych chorobach
sprowokowanych, rzecz jasna, przez lekceważenie praw
natury, Internecie, wirtualnej rzeczywistości i kompute-
rach w ogóle, elektronicznych implantach oraz nanoro-
botach. Sugerowałbym raczej najazd Marsjan, wehikuł
czasu albo zresztą cokolwiek, co będzie bardziej orygi-
nalne niż klonowanie ludzi. Zwłaszcza na narządy.
  Nie, nie twierdzę, że w utworze, którego akcja rozgry-
wa się, dajmy na to, w roku 2053, ma nie być ani słowa
o komputerach. Świat w roku 2001 nie potrafi obyć się
bez komputerów i wszystko wskazuje na to, że za pół
wieku też nie będzie mógł (oczywiście wolno wymyślić
jakąś alternatywę). Mogą sobie być te komputery, po-
dobnie jak w powieści współczesnej mogą istnieć tram-
waje. Chodzi tylko o to, by nie proponować czytelnikom
  
Skąd się biorą pomysły      183
„pomysłu" opartego w całości na najmodniejszej fobii.
Opowieść o tym, że za pół wieku już nawet sedes bę-
dzie skomputeryzowany, a człowiek od elektroniki wiel-
ce uzależniony, wywołuje odruch wymiotny - i to nie
z powodu domniemanej zawartości sedesu ani wstrętu
do uzależnień. Wiemy; tak, wiadomo. Komputery wszę-
dzie, klony Hitlera zaś gdzieniegdzie. A teraz proszę po-
wiedzieć wujkowi coś nowego.
  Krótko mówiąc, unikać trzeba tematów, które są aku-
rat „na fali". Tysiąc wyrobników chwyci jutro za pióro,
by wstrząsnąć czytelnikami za sprawą straszliwej wi-
zji świata zamieszkanego przez miliardy Hitlerów. Kto
chce dołączyć do producentów tej pulpy, winien właśnie
przedstawić pomysł wiążący się z klonowaniem. Albo
genetycznym udoskonalaniem potomstwa bogatych lu-
dzi, gdy biednych na to nie stać, ot, nierówność. Aż do
dzisiaj rzecz niesłychana.
Słowem, zalecam ostrożność.
  Kłopot w tym, że przeciętny debiutant ma napraw-
dę niewiele atutów. Rzadko imponuje oryginalnym,
godnym uwagi stylem. Ten nieszczęsny pomysł, które-
go wartość tak szyderczo podaję w wątpliwość, to cza-
sem wszystko, co w debiutanckim tekście może zwrócić
uwagę wydawcy. Lecz zwróci uwagę tylko wówczas,
gdy będzie nieszablonowy. Wielu starych repów (no,
naprawdę) wypisuje głupoty, odsmaża pomysły włas-
ne i kolegów - ale oni mają przynajmniej wyrobione
pióra. Ktoś w redakcji albo wydawnictwie wzruszy ra-
mionami, powie: „Noo... Nie wysilił się, ale jeśli nawet
nie jest to odkrywcze, to solidnie odrobione, przyjem-
nie się czyta. Bierzemy". W Waszym wypadku - mowa
  
184     Feliks W. Kres
o początkujących autorach - rzadko można powiedzieć
coś takiego. Więc owszem, stawiajcie na pomysły, na-
mawiam. Ale pomysły rozumiane jako sposób ujęcia
tematu. Świeże spojrzenie, niezależność sądów i w ogó-
le niezależność intelektualna. Kto nie potrafi, ten trup.
Nie myślę o formalnych eksperymentach (a! uchowaj
Boże!). Myślę na przykład o świecie zaludnionym przez
Adolfów Hitlerów (jeśli już koniecznie coś o klonowa-
niu), przedstawionym jako świat sielankowy. Ma to być
uzasadnione, taki pomysł ma się obronić. Przesłanie ma
wynikać z fabuły - to właśnie jest pomysł literacki. Gdy
fabuła jest zaledwie dodatkiem do czegoś, to nie mamy
pomysłu, lecz gadżet. Czy wyraźnie pokazałem różnicę?
  Dołożę łyżkę dziegciu do beczki tego... no, zaraz mio-
du... Tego czegoś. Oczywiście żaden pomysł (choćby
najlepszy pomysł na świecie) nie uchroni autora przed
kopniakiem, jeśli rzecz nie będzie napisana przynaj-
mniej przyzwoicie. To warunek wstępny, przypominam
o tym stale i przypominać będę. Nikt nie oczekuje od
debiutanta sprawności rzemieślniczej na poziomie mi-
strzowskim. Lecz elementarnych umiejętności - tak.
  Na koniec dwa słowa do twórców fantasy (trzeba tra-
fu, że do tej grupki fantastów żywię szczególną słabość).
Drodzy Bracia i Siostry, macie lepiej niż inni. Fantasy pi-
sze się najłatwiej, to zajęcie dla kompletnych głupoli, byle
wygadanych jako tako. Autor tworzący SF ograniczo-
ny jest realiami, prawami fizyki i czym tam jeszcze. Au-
tor piszący fantasy - nie. Może zaproponować wszystko,
co przyjdzie mu do głowy. Ziemię płaską jak talerz, ka-
mień filozoficzny i eliksir nieśmiertelności, że nie wspo-
mnę o innych rewelacjach, jak śnieg prószący do góry.
  
Skąd się biorą pomysły       185
Ale właśnie dlatego ciąży na autorze fantasy szczególna
odpowiedzialność. Skoro może wymyślić wszystko, to
niech wymyśla z sensem, niech wymyśla w jakimś celu.
Geny i prawo powszechnego ciążenia może są dziwacz-
ne i głupie - ale są. I nieborak piszący SF musi się z tym
pogodzić. Coś wynika z istnienia grawitacji i coś (tym
bardziej) wynikałoby z jej braku we wszechświecie. Ale
Wam niczego nie narzucono odgórnie, czarodziej może
mieć w d.... grawitację, cały świat może tam mieć grawi-
tację, a nawet genetykę i mikroprocesory. Więc - jako
twórcy wolni od wszelkich ograniczeń - będziecie ma-
sakrowani za każdy przejaw braku lub nadmiaru wy-
obraźni. Zwłaszcza Wy.
No i bardzo słusznie.
POCZTA
  B.G. z Cz. (Stwórca): Nikt nie chce Twoich tekstów,
bo jesteś, niestety, słaby językowo. To nie jest literacka
polszczyzna. Zacznij od kreślenia zaimków, zdecydo-
wanie ich nadużywasz. Noc... jest zupełnie do kitu, nikt
nie weźmie tekstu, w którym chodzi o to, że facet spał,
aż tu naraz zadzwonił budzik. Stwórca - znacznie lepiej,
jest tam jakiś pomysł, ale język, ten język! W miejscowoś-
ciach takich jak D. jest to czas na dokonywanie niezbęd-
nych napraw, budowy nowych pensjonatów i wszelkiego
rodzaju przygotowań, by w przyszłym sezonie przyciągnąć
jeszcze większą ilość letników. Jest to zdanie niepopraw-
ne, a zresztą nieporadne co się zowie; prostą informację
przekazujesz z wyraźnym wysiłkiem. Wiem, że to brzmi
  
I«6      Feliks W. Kres
upokarzająco, gdy odsyłam autora do pani od polskie-
go - ale jednak, z takim zdaniem trzeba iść najpierw do
nauczyciela. To nie jest robota dla mnie.
  R.Sz. z N.T. (Konflikt bieli i in.): No, tym razem przy-
najmniej wiem, co oceniam. Ale cóż mogę powiedzieć?
Nie radzisz sobie z piórem; przeczytaj minirecenzję
umieszczoną wyżej, bo wszystko, co rzekłem B.G., od-
nosi się także do Ciebie, a nawet tym bardziej do Ciebie.
Wstałem rano i jak zwykle przed odwiedzeniem łazienki
i zjedzeniem śniadania, usiadłszy na brzegu łóżka za-
stanawiałem się nad snem, który mi się przyśnił. A da-
lej: I automatycznie przypomniawszy sobie te kilka scen
nie patrząc sięgam po pióro, by czarnym atramentem na-
szkicować je na przygotowanych przede mną na stoliku
kartach. I jeszcze: Przyjrzałem się też drugiej dłoni zwi-
sającej bezwiednie tuż za udem na opartym o nie łokciu.
Ruszyłem nią i uniosłem do klatki piersiowej, która wraz
ze zbliżaniem się palcy, poczęła się rozmazywać i zaginać.
Poczułem delikatne mrowienie w tym miejscu i szybko
cofnąłem kończynę. Z innego opowiadania: Nowy król
wybierany był zawsze przed śmiercią starego, a robił to los.
Kolejny tekst i zdanie: Władczość emanowała z ich przej-
mującego spojrzenia, a dzikość w nich obecna mówiła, że
może on rozedrzeć każdego na strzępy samym zaledwie
wzrokiem. Dzikość w nich obecna mówiła? No dobrze.
Moja łagodność musi Ci powiedzieć, że nic z tego nie
będzie, bo takie zdania każdy redaktor rozedrze na
strzępy samym zaledwie wzrokiem.
  M.L. z K. {Przekazane): Widać, że o coś Ci chodzi, to
nie jest głupi tekst, ale niestety za słabo napisany. Zaim-
ki! Kreśl zaimki (już o tym kiedyś było, poszukaj w sta-
  
Skąd się biorą pomysły       187
rych Feniksach). Poza tym naprawdę solidnie musisz
popracować nad stylem i gramatyczną stroną wypo-
wiedzi. Powinienem był zachować się intuicyjnie... a nie
analizować tego co czułem. A dalej. Ale nie wiedzieć cze-
mu, zapach jego potu docierał do mnie niezależnie od tego
jak bardzo próbowałem tego uniknąć. I jeszcze: Choć jest
wielu sprzeciwiających się temu zdaniu. No więc, stary, ja
właśnie sprzeciwiam się temu zdaniu. Dużo, dużo czytaj
i pisz. Może z czasem nastąpi poprawa. Ale nie wyglą-
dałbym jej już w maju.



Mea maxima culpa
O
trzymałem list. Wiele listów otrzymuję, ale ten j
jest bardzo szczególny. Przytoczę go z niewielki-
mi skrótami.
Dzień dobry! Nie jestem pewien, czy pisanie tego łistu
ma jakikolwiek sens. Czuję jednak wzbierającą we mnie
złość, której chcę się pozbyć przelewając ją na papier. Prag-
nę zapytać się Pana: Jak można, ot tak, za jednym zama-
chem, mając tego pełną świadomość, regularnie mieszać
publicznie z gównem dziesiątki dzieciaków próbujących
pisać prozę?!! Dla mnie Feliks W. Kres jest fatalną, całko-
wicie wyjałowioną i sfrustrowaną, 35-letnią postacią pol-
skiej fantasy. Zastanawiam się skąd bierze się u Pana tyle
pychy, ignorancji i pogardy? Bije ona praktycznie z każde-
go zdania Pańskiego „Kącika złamanych piór" - począw-
szy od bombastycznego tytułu „Którędy do piekła", aż \
po, raczej tani w swej wymowie, symbol topora do ścina-
nia głów, jaki znajduje się na końcu. W jakim celu, będąc
przecież ulubieńcem fantastycznego „Fenixa" (...) podjął

Mea maxima culpa      189
się Pan prowadzenia „Kącika..."? Jako dorosły człowiek
z pewnością zdaje Pan sobie sprawę z odpowiedzialności,
jaką bierze Pan poprzez to na siebie. Mimo tego jednak,
z jakże specyficzną dla trzydziestokilkuletnich polskich
pisarzy fantastyki, wyniosłą i ociekającą żółcią manie-
rą, ścina Pan kolejnych młodych ludzi, którzy, w znako-
mitej większości, stawiają swoje pierwsze kroki literackie.
To tyle jeśli chodzi o W. Kresa jako krytyka. (Teraz jest
o W. Kresie jako pisarzu; pomijam ten wątek, bo nie
ma nic wspólnego z „Kącikiem" - FWK.) Pisanie tego
listu pomogło mi wyładować się emocjonalnie ze wszyst-
kich nieczystości, jakie najprawdopodobniej nie pozwoli-
łyby mi spokojnie spać dzisiejszej nocy (...). Postacie takie
jak Pan tylko przypominają mi o istnieniu takich warto-
ści jak: Pokora, Prawda i Dobro. Przed sekundą znalazłem
też sens pisania tego listu. Mianowicie chciałbym żeby, zu-
pełnie wbrew Pańskiej woli, choćby na godzinę, list ten ze-
psuł Panu humor. Aby podrażnił kilka (lub choćby jedną)
z Pańskich wrażliwych strun. W imieniu wszystkich dzie-
ciaków, którym humory zepsuł Pan na o wiele dłużej Swo-
ją Pracą. Taak. Do widzenia.
I tyle.
  No dobra. Wiem, wiem, co myślą sobie niektórzy Czy-
telnicy: Myślą: „Facet wpada do klubu, nie ma zielone-
go pojęcia, o czym rozmawiają dżentelmeni ani o czym
mówili przed godziną, ale wtrąca swoje trzy grosze, ha-
łasuje, dyszy - no przecież, jak tak można...?". Ja jednak
uważam, że to wcale nie jest takie proste. Autor listu,
owszem, w pierwszej chwili wywołuje odruch zniecier-
pliwienia, bo wyważa otwarte drzwi; najwyraźniej nie
wie, że dopiero co skończyła się w Kąciku... dyskusja na
  
190     Feliks W. Kres
podjęty przez niego temat. Ale z drugiej strony - wąt-
pliwości, do których kilkakrotnie się przyznawałem,
wcale nie zniknęły, nie umiem więc złościć się na ko-
goś, kto je podziela. Tylko co z tym zrobić? Mam powtó-
rzyć wszystko jeszcze raz? Przecież to nie ma sensu, bo
zawsze znajdzie się ktoś, kto przeczyta kolejny Kącik...
i, nic nie wiedząc o treści poprzednich, zaśpiewa starą
piosenkę. Mogę nie publikować takich listów, a tym sa-
mym nie podejmować polemiki - ale to też nie byłoby
w porządku; zapewniałem przecież o swej gotowości do
toczenia sporów, namawiałem - i namawiam - Czytel-
ników do dyskusji. No, prawda, że nigdy nie twierdzi-
łem, iż gotów jestem bez końca wałkować jeden temat,
wręcz przeciwnie - zapowiadałem, że nie. Tak więc chy-
ba po raz ostatni dopuszczam do głosu spóźnialskiego;
następni doczekają się co najwyżej wzmianki w rodzaju:
„O tym już było! Zamów sobie, bracie, archiwalne nu-
mery Feniksa".
  Dobra, pomińmy na razie ten aspekt zaprezentowa-
nej wypowiedzi Czytelnika. Bardziej martwi mnie co
innego. To mianowicie, że w przytoczonym liście nie
ma niczego konstruktywnego. Autor dał wyraz swe-
mu oburzeniu, bardzo dobrze, imponuje mi Jego krę-
gosłup moralny i podziwiam prawość charakteru. Tak
bezpardonowo zwalczać podłość - no, no... Ale jakieś
propozycje? Jakiś pomysł na rubrykę przeznaczoną dla
początkujących autorów? Sporo ludzi przysyła mi swo-
je prace, więc zakładam, że taka rubryka jest potrzeb-
na. Lecz beznamiętne, bezzębne uwagi w rodzaju „No,
nie jest dobrze, ale nie jest też źle, pracuj dalej" niko-
go przecież nie zainteresują; autor opowiadania raczej
  
Mea maxima culpa       191
nie weźmie ich sobie do serca (co zresztą miałby so-
bie wziąć?), a Czytelnicy (czyli Wy) utrzymujący pi-
smo, więc i tę rubrykę za swoje pieniądze - co dostaną?
Drętwe gadki z zakresu teorii literatury? Toż traktują-
cych o tym książek jest na rynku... no, od pyty. Każdy
może sobie poczytać. Tyle tylko, że są nudne jak flaki
z olejem, a napisane takim językiem, że świetnie nadają
się co najwyżej do zilustrowania istoty hermetycznego
żargonu. Więc ja próbuję mówić o pisaniu inaczej: jeśli
nie muszę, nie używam drętwych teoretycznoliterackich
terminów (chociaż kilka znam), zamiast tego wrzucam
czasem mocne słówko, kpię, bywam złośliwy, nazywam
rzeczy po imieniu, niczego nie owijam w bawełnę -
wszystko po to, by przyciągnąć, zaciekawić, powiedzieć
coś w taki sposób, by zostało zrozumiane i zapamięta-
ne. Zresztą, zachowuję się po prostu normalnie, nie ro-
bię z siebie sztywniaka ani brata-łaty; na co dzień może
bardziej klnę, niż by wynikało z tej rubryki, i raz na parę
miesięcy (raz na miesiąc?) upijam się zupełnie jak świ-
nia - co już wcale z tych łamów nie wynika. Ale pracę
twórczą i konsekwencje tej pracy pokazuję dokładnie
tak, jak widzę, a więc jako przygodę: jest tu ryzyko, są
nagrody, lecz niestety bywają i kary. Im wcześniej auto-
rzy przyjmą to do wiadomości, tym lepiej.
  Jeszcze raz chcę przywołać Autora cytowanego listu.
Pomijając oczywiście formę - bo niepotrzebnie się za-
cietrzewił, karcąc już wszystkich bez wyjątku trzydzie-
stoparoletnich autorów (ciekawym, ilu ich zna?) - ma
wiele racji. Wiem na pewno, że raz i drugi przeholowa-
łem; trapi mnie, że nawtykałem kilku młodym twórcom
zbyt mocno. Albowiem ozór istotnie mam niewyparzony


192      Feliks W. Kres
i czasem nie wiem, kiedy przestać - lecz przecież gdyby
było inaczej, to nikt by tej rubryki nie czytał, może poza
pięcioma autorami, którzy akurat podesłali teksty. A Fe-
nix jest pismem dla tysięcy osób, nie dla pięciu. Można
skasować Kącik..., można też uczynić go nudnym, czyli
nieczytanym, czyli niemającym racji bytu. Czyli właśnie
skasować i basta. Naprawdę można to zrobić; czemu j
nie? Jeśli chodzi o mnie, to nie mam specjalnego poczu-
cia misji i nie biorę za Kącik... aż tak dużych pieniędzy,
by się bez nich nie obyć, a z tą frustracją imputowaną
mi w liście to, wiecie Państwo, też różnie bywa... Więc
zamknąć rubrykę. A co w zamian?
  I tego mi właśnie Autor listu nie powiedział. A swo-
ją drogą, bardzo jestem ciekaw, czy młodzi autorzy, któ-
rych adwokatem się mianował, byliby mu wdzięczni za
likwidację tej parszywej, sadystycznej  rubryki. Może
chętniej posyłaliby swe prace do Autora listu, On zaś
krzepiłby i chwalił wszystkich bez wyjątku; nie wyma-
ga to nawet specjalnych kwalifikacji, wystarczą same
dobre chęci. Głupi pomysł? No to, w takim razie, chcę
powiedzieć, że unieść się świętym oburzeniem - to jed-
no. Zrobić coś pożytecznego, choćby tylko zapropono-
wać coś mądrego - sprawa druga. Powiem jeszcze, że
zarabiam tu swoje parę złotych dość uczciwie: zasady tej ]
rubryki są czytelne, każdy wie, czego się po mnie spo-
dziewać, nikomu nie wykradam jego tekstów, od nikogo   i
ich nie wyłudzam, nie pcham się wcale z recenzjami do
ludzi, którzy sobie tego nie życzą. Jakkolwiek więc czuję  j
się żałosny i mały wobec Osoby ceniącej Pokorę, Prawdę
i Dobro; bez względu na to, jak bardzo tę Osobę podzi-   j
wiam; nie tracąc z oczu moralnego drogowskazu, jakim   i
  
Mea maxima culpa       193
stał się dla mnie list tej Osoby - będę chyba dalej regu-
larnie mieszał z gównem „dzieciaki" (?) przysyłające mi
swoje prace do oceny. Przynajmniej do czasu, aż ktoś za-
proponuje w zamian coś rozsądnego i pokaże mi, jak to
zrobić. Autorze listu! Czy zgodzi się Pan, bym pod takim
warunkiem kontynuował swój proceder? Jeśli nie, pro-
szę zaraz mi o tym napisać!
  Czytelników zaś przepraszam, że po raz kolejny w Ką-
ciku... więcej było moich osobistych wynurzeń niż me-
rytorycznych uwag dotyczących twórczości literackiej.
POCZTA
  M.J. z B.: Niestety, chyba przeceniasz moje możliwoś-
ci. Na podstawie nadesłanej pracy nie potrafię odpo-
wiedzieć na pytanie, CZY WARTO? Jest tak, jak napisałeś
w liście: Twój tekst to zaledwie szkielet opowiadania
i nie wiem, jak głęboko sięga ta prowizoryczność. Na-
suwa mi się takie oto porównanie: jesteś jak młody
człowiek, który na stadionie podchodzi do trenera i po-
wiada: „Trenerze, ja na razie nie będę się przebierał, tyl-
ko tak, wie pan, w płaszczu i z teczką okrążę szybkim
krokiem boisko, a pan niech mi powie, czy będzie ze
mnie sportowiec". Otóż, Autorze, musisz mi pokazać
wszystko, na co Cię stać. Teoretycznie każdy niedebliny
obywatel może zostać pisarzem, tak jak każdy zdrowy
człowiek może zostać sportowcem. Ale czy ma predys-
pozycje, talent, czy już coś potrafi - tego nie da się oce-
nić na podstawie spaceru wokół boiska. Nie musisz mi
przysyłać od razu całej powieści, niech to będzie tylko
  
194      Feliks W. Kres
pierwszy rozdział - ale dopieszczony. Trzy stroniczki
opowiadania - ale doszlifowane. To wystarczy, bym oce-
nił język i ogólną konstrukcję wypowiedzi, a przecież -
właściwie - tylko tym się tutaj zajmuję.
  W.W.W. (Dżymi...): Witam imiennika (Feliks Kres to
pseudonim, przypomnę; w rzeczywistości obaj nosimy
to samo, rzadkie i bardzo piękne, imię - ale niech to zo-
stanie między nami). Podoba mi się język tego tekstu,
masz dobre wyczucie rytmu i niezłe ucho. Humor nie-
wymuszony, czytelny (W zimie siadywał często za piecem
i popłakiwał cicho z zimna, a czasem z głodu. Z wiekiem
mu przeszło). Ponadto - rzadki dar ~ potrafisz dowcip-
nie i celnie, jednym zdaniem, odwołując się do wiedzy
czytelnika, scharakteryzować postać i pokazać, jak ją
odbiera otoczenie (Przybył ksiądz, znany we wsi z roz-
pusty oraz postępowych poglądów - nic dodać, nic ująć;
historyjka obyczajowa zawarta w jednym krótkim i -
o nieba! - poprawnym zdaniu; użycie „oraz" zamiast „i"
mam tu za uzasadnione). Nie potrafię powiedzieć, czy
ktoś weźmie to opowiadanko, ale spróbuj. W każdym
razie, z pisania nie rezygnuj. Nie wiem, jak sprawdzisz
się w innej formule, ale groteska, parodia - tu naprawdę
widzę szansę przed Tobą.
  
Weźmij waść dwa przymiotniki
a dołóż czasownik...
L
isty, listy, listy... Jestem wniebowzięty. Nie na
wszystkie pytania mogę odpowiedzieć, ale cieszę
się, że Autorzy i Czytelnicy myślą, pytają, kombi-
nują. Kochana A., list tym razem pachnie perfumami,
a co więcej - jest interesujący. Masz konkretne wątpli-
wości i zadajesz konkretne pytania. Przytoczę fragment:
Chodzi mi o ilość przymiotników w opisach. Przeczytałam
(...) że tylko prawdziwy geniusz może sobie pozwolić na
użycie dwóch przymiotników w jednym zdaniu. A ponie-
waż siebie za geniusza nie uważam, zadręczam się tą kwe-
stią bez końca. A co, jeśli zdanie jest bardzo długie? A jeśli
coś było, dajmy na to, mokre i zielone?
  Na swój prywatny użytek nazywam to „skrzywieniem
amerykańskim" lub „amerykańską obsesją". Ameryka-
nie uwielbiają wszelkie poradniki, bez trudu więc moż-
na znaleźć także poradniki dla pisarzy. W każdym jest
o tych nieszczęsnych przymiotnikach (to taka dewia-
cja i obsesja właśnie). A wszystko, panie dzieju, bardzo


196      Feliks W. Kres
detalicznie wyliczone. Z całym szacunkiem dla Naro-
du za Wielką Wodą - wierzą tam, że człowieka można
nauczyć orgazmu i pisania, małżeństwa i zdrowego od-
żywiania, biegania i latania, wszystko można zmierzyć
i zważyć, Murzyna jednym słowem przemienić w Afro-
amerykanina, kalekę w sprawnego (choć inaczej), nie
istnieją rzeczy niemożliwe, a potęga Wuja Sama jest
wieczna - co na ustach Europejczyka zaraz wywołuje
uśmiech wyższości i politowania. Uzasadniony, moim
zdaniem, bo niemal każdy tutaj jest przedstawicielem
narodu będącego kiedyś mocarstwem. No, ale to już
dygresja. Chciałem tylko powiedzieć, że amerykańskie
poradniki najlepiej od razu wyrzucać, przesądom zaś
hołdować nie należy.
  A co z tymi przymiotnikami? No, nie chcę całkiem
bagatelizować sprawy, bo użycie przymiotnika jest nie-
rzadko zwyczajnym pójściem na łatwiznę. Po wtóre, nad-
mierne nagromadzenie przymiotników nie pozwala na
zauważenie cechy najważniejszej. Wreszcie trzeba powie-
dzieć, że nawet pojedynczy przymiotnik ma pewne wady:
przede wszystkim - i wbrew pozorom - rzadko pobudza
wyobraźnię czytelnika. Zdanie „wiał potężny wicher" jest
mniej sugestywne niż „wicher przyginał do ziemi drze-
wa". W tym drugim wypadku czytelnik nie tyle przyjmu-
je rzecz do wiadomości, co buduje sobie plastyczny obraz.
„Zobaczyłem piękną kobietę" - tak, ale lepiej będzie: „Nie
mogłem oderwać wzroku od jej twarzy". Odbiorca nie
powinien przysypiać nad tekstem, nie należy pozwalać
mu na bezmyślność. Literatura nie sprowadza się do pro-
stego opisu przedmiotów, osób i zdarzeń. Jakie? - ano,
takie. Co robił? - ano, to i tamto. Bo zostawiając już na
  
Weźmij waść dwa przymiotniki...       197
boku przymiotniki... „Szedłem, szedłem i szedłem" jest
mniej wartościowe niż „czułem w nogach sto kilome-
trów" - chociaż mowa dokładnie o tym samym.
  Ale bez przymiotnika ciężko trafić do uczuć odbior-
cy. Uczucia to nie wichry; nie każdy był świadkiem
przejścia huraganu, ale każdy czuł rozpacz, radość bądź
strach. Do pobudzenia wyobraźni używa się innych
środków niż do wyzwolenia uczuć. Smutek bądź zmar-
twienie bohatera nie zawsze trzeba aż pokazać, czasem
wystarczy po prostu powiedzieć: był smutny. Przymiot-
nik jest nieoceniony, zwłaszcza jeśli wnosi pewne cechy
oksymoronu (a więc - przypomnę - określenie jest po-
zornie sprzeczne z przedmiotem opisu). Nie myślę tu
o jakiejś „czarnej bieli", rzecz jasna, ale o czymś trochę
bardziej finezyjnym. „Śmieszny głodny kaleka" wzbu-
dzi odruch litości. Bo czytelnik wprawdzie przeczy-
ta „śmieszny głodny", lecz zrozumie „jaki nieszczęśliwy
i wzgardzony".
  Kończąc o przymiotnikach: uważam, że nie trze-
ba być geniuszem, by używać dwóch w jednym zda-
niu; każdy może wedle woli i chęci. Wystarczy zdrowy
rozsądek, umiar i wyczucie - jak ze wszystkim, zawsze
i wszędzie. Nieustanne rozbudzanie wyobraźni czytelni-
ka, męczenie go bez chwili przerwy jest zbędne, a nawet
nierozsądne. W normalnej powieści całe partie teks-
tu służą wyłącznie popychaniu fabuły, odgrywają rolę
czysto informacyjną i tam przymiotnik winien mieć
taką właśnie funkcję: informacyjno-użytkową. Długa
droga, wysoki i krzepki mężczyzna, ładna pokojówka,
gwałtowna, lecz krótka burza. Specjalne zabiegi zosta-
wiać warto na szczególne okazje, wtedy spełnią swoje
  
198      Feliks W. Kres
zadanie, mianowicie w odpowiedniej chwili wyrwą czy-
telnika z błogiego lenistwa. Gość przestanie automatycz-
nie wchłaniać podane na tacy informacje, zaangażuje
wyobraźnię, nawet o tym nie wiedząc. Twierdzę tedy,
że teorie opisujące liczbę przymiotników (czasowników,
rzeczowników) w zdaniu to teorie kompletnie poronio-
ne. Trzeba zdać się na wyczucie, mieć „literackiego nosa",
no, po prostu talent, niekoniecznie zaraz wielki talent.
Bez tego tak czy owak - dupa.
No, niestety, żadne poradniki nie pomogą.
* * *
  Moim zdaniem poetycki język - powiada Autor innego
listu - nazywany często przez Pana grafomanią nie zawsze
jest czymś złym, a nierzadko podnosi wartość utworu.
I dalej: Gdy ktoś bierze się za pisanie opowiadania, musi
mieć w tym jakiś cel, choćby opowiedzenie jakiejś historii,
czy rozśmieszenie czytelnika. Dopiero jeśli tego zabraknie
mamy do czynienia z grafomanią, czyli pisaniem dla sa-
mej idei pisania. Dochodzę więc do wniosku, że nawet te
znienawidzone przez Pana zaimki (a także metafory i całe
to literackie badziewie) mają rację bytu, jeśli ich istnienie
jest usprawiedliwione celem, o którym wcześniej pisałem.
  No, pięknie, nie ma co... Widzę, że raz jeszcze muszę
wrócić do zaimków i metafor. Bo zdaje się, że zostałem
źle zrozumiany. Pół biedy, jeśli tylko przez Autora listu.
Ale jeśli przez ogół Czytelników? Skąd mam wiedzieć?
List jest w końcu jakimś sygnałem; nie powinienem tego
lekceważyć. Zwłaszcza że zgłoszone wątpliwości nie za-
sługują na wzruszenie ramion.
  
Weźmij waść dwa przymiotniki...      199
  Najpierw o zaimkach. Protestuję przeciw twierdze-
niu, że ich nienawidzę. Kocham zaimki (czasowniki
zresztą też kocham, bo uwielbiam język w ogóle jako
arcyciekawe zjawisko). Powiadam tylko, że zaimki są
nagminnie nadużywane. Ona podeszła i zarzuciła swo-
je ręce na jego szyję - Szanowny Adwersarzu, czy Twoim
zdaniem jest to ładnie i zdrowo powiedziane? Wyjaśnia-
łem, że zbędne zaimki zaśmiecają wypowiedź, niczego
nie wnosząc do tekstu. Przyznam, że już bardziej po-
błażliwy jestem dla tych nieszczęsnych przymiotników.
Ich nadmiar może męczyć, mogą wyglądać nieeleganc-
ko, ale przynajmniej coś tam zostanie szczegółowo do-
określone - ot, pozytywny efekt uboczny negatywnego
zjawiska. Lecz zaimki? W czym „ona podeszła" jest lep-
sze od „podeszła"? Jaki jest pozytywny skutek uboczny
zapewnienia, że miała swoje ręce? Ach, co mówię „mia-
ła"... Oczywiście: „ONA miała", no przecież. Swoje ręce na
jego szyi, ona.
  Teraz „poetycki język" i wszelkie figury retoryczne. Po-
równania i przenośnie są potrzebne, a nawet niezbędne -
przysięgam, że nie umiałbym napisać bez nich książki.
Porównania kocham jeszcze bardziej niż zaimki (słowo
daję, dość wziąć pierwszą moją powieść do ręki). Ale
zwłaszcza metafora jest figurą trudną. Musi być czytel-
na, trafnie użyta i wewnętrznie niesprzeczna. „Strzelisty
asfalt błękitu wyolbrzymiał symfonią płonącego żół-
wia" - dzień dobry panu, a ja jestem Napoleonem. Jakim
celem - Autorze listu, proszę mi powiedzieć - dążeniem
do jakiego celu ma to być niby usprawiedliwione?
  Więc tłumaczyłem i tłumaczę znowu: autor, szczegól-
nie zaś autor młody, początkujący, winien czuć niejaki
  
200     Feliks W. Kres
respekt dla technik z górnej półki. Może najpierw na-
uczy się pisać „Kowalski otworzył drzwi", nim przejdzie
do „trzepotania skał w oleistej historii paranoi"? Me-
tafora, bardzo dobrze, polecam i zalecam. Ale rozsąd-
nie, ostrożnie i z umiarem. Przytaczałem przecież całe
fragmenty absolutnie bełkotliwych tekstów. Autorzy nie
umieli sklecić trzech prostych zdań do kupy, ale owszem,
byli przekonani, że metaforą posługują się świetnie,
i w urodzie owych metafor upatrywali - no, właśnie, cel,
dla którego piszą; chcieli pokazać światu piękno takiej
prozy. A ja chcę się upewnić: otóż jeśli dama robi sobie
makijaż, malując usta tuszem do rzęs, barwiąc szminką
brwi i polewając włosy lakierem do paznokci - to Ty mi,
Czcigodny Oponencie, powiadasz, że jest to uzasadnio-
ne jej dążeniem do bycia piękną? Bo ja powiadam, że
nie umie używać kosmetyków.
  Choć przeciw kosmetykom, tak w ogóle, nic nie mam.
Kobiety powinny ich używać - tak jak pisarze metafor.
POCZTA
  B.P. z W.: To nie jest język błyskotliwy, ale w sumie
poprawny. Choć wydaje mi się, że powinieneś - gene-
ralnie - uprościć i skrócić zdania, bo plączesz się cza-
sem i gubisz. Hauptbahnhof, jak co rano stał na swoim
miejscu. Taką rolę wyznaczyli mu planiści, inżynierowie
i zwykła potrzeba miasta. Potrzeba wyznaczyła mu rolę?
Potrzebę można zaspokoić; z potrzeby coś może wyni-
kać; ale potrzeba pospołu z inżynierami żadną miarą
nie wyznaczy roli, polegającej na staniu na swoim miej-
  
Weźmij waść dwa przymiotniki...      201
scu. Rozumiesz, o co mi chodzi? Albo: Hauptbahnhof był
dla nich domem, przystankiem w podróży, miejscem pracy,
toaletą, czy czymkolwiek innym. Jak to: czymkolwiek in-
nym? Lemoniadą był? Dzikim kaczorem? Długopisem?
Nie jestem durniem, wiem, o co Ci chodzi. Ale jednak
niezamierzony komizm może uśmiercić każdy tekst.
Przyjrzyj się swojej pracy pod takim kątem, jesteś inte-
ligentnym facetem, więc sądzę, że bez większego trudu
nauczysz się eliminować podobne niezręczności. Przede
wszystkim uprość zdania; naprawdę dobrze radzę.
PS.
  Przypominam - już kiedyś obszernie wyjaśniałem -
że w Kąciku... ze wszystkimi bez względu na płeć, wiek
i pełnione funkcje jestem na „ty", co działa oczywiście
w obie strony. Nikogo nie lekceważę, nikt nie powinien
czuć się urażony. To stara środowiskowa tradycja, godna
zachowania, moim zdaniem.



Gdy nadjedzie osobowy
z Gliwic do Krakowa...
I
ak wygląda proces pisania? Oto kolejny problem,
z którym zgłaszają się młodzi autorzy. Ktoś przeczy-
tał w pamiętnikach Wielkiego i Znanego Pisarza, że
rórca ów miał zwyczaj pracować od 5.30 rano do 11.15
(też rano; moim zdaniem zupełnie o świcie) i czynił tak
przez lat siedemdziesiąt. Inny słyszał, że trzeba pić wód-
kę, a jeszcze inny - że warto się nawalić, bo teksty spło-
dzone na haju to dopiero jest odlot. Padają pytania: czy
trzeba robić plan powieści, czy warto pisać konspekt na
własny użytek? Czy, tworząc postać bohatera, trzeba wy-
pisać sobie jego cechy na kartce?
  Pogadajmy o tym. Bo dlaczego nie? Uprzedzam jed-
nak, że jeszcze mocniej niż zwykle będę się tu podpierał
własnymi doświadczeniami. Wiem to i owo o metodach
pracy kilku znajomych autorów, ale przecież nie miesz-
kam pod niczyim biurkiem.
  Mówiąc najkrócej, wydaje mi się, że ilu twórców -
tyle sposobów. Podział na sposoby złe i dobre mam za
  
Gdy nadjedzie osobowy z Gliwic...     203
fałszywy. Pisanie książki lub nawet opowiadania to
praca szczególnego rodzaju, indywidualna co się zowie.
Znam autorów, którzy mają swoją dzienną normę - ilo-
ściową albo czasową. Siedzi taki cztery godziny dziennie
i pracuje - nic tylko uchylić kapelusza. Albo musi na-
pisać dwie strony, co rzadko zajmuje mu kwadrans, bo
zwykle trzy kwadranse, a czasem szesnaście godzin.
  Ja jestem autorem najgorszym z możliwych (dla żony
i dla wydawcy): całymi miesiącami udaję analfabetę,
by nagle zerwać się i przez trzy miesiące w ogóle nie
wstawać od biurka - jem przy komputerze, piję strasz-
ne ilości kawy (ale niewiele piwa), wypalam trzy pacz-
ki papierosów dziennie i wychodzę tylko do łazienki,
zaś moja słomiana wdowa robi za pokojówkę i kelnerkę.
Przy tym wszystkim zamieniam się w eunucha, zresz-
tą wygasają wszelkie moje potrzeby; gdyby żona mnie
nie nakarmiła - nie jadłbym (dobrze, że panuję nad pę-
cherzem...). Piszę o tym tak szczegółowo, bo mam wra-
żenie, że jeśli w ten sposób można spłodzić książkę, to
znaczy, że dobry jest każdy sposób i nikt nie powinien
mieć kompleksów, nikt nie powinien myśleć, że robi to
jakoś dziwacznie.
  Tylko jedna metoda wzbudza we mnie pewne wątpli-
wości: a mianowicie ta, która polega na zgłuszeniu się
alkoholem albo inną chemią. Wiele legend słyszałem na
ten temat, ale nigdy nie miałem w ręku wartościowego
tekstu, co do którego istniałaby pewność, że został napi-
sany przy zastosowaniu tej metody. Nie wiem, może ktoś
faktycznie uwalnia się w podany wyżej sposób od zaha-
mowań i wywala na papier jakiś bełkot, który potem -
już na trzeźwo albo po detoksie - obrabia i tłumaczy na
  
204     Feliks W. Kres
polski. Nie wiem, więc nie chcę się za dużo wymądrzać;
jeśli chodzi o mnie, to po ośmiu piwach napisałem tyl-
ko siedemnaście razy „dupa" i zrobiłem błąd ortogra-
ficzny. Ale na szczęście żyjemy w wolnym kraju, bez
względu na to, co mówią faceci tropiący w Sejmie maso-
nów i łuczników; każdy może sprawdzić, każdemu wol-
no spróbować rozmaitych sposobów. Łykanie, wąchanie
i różne zastrzyki chyba nawet nie są nielegalne - zdaje
się, że prochów nie wolno mieć w kieszeni, ale wolno jak
najbardziej mieć je w sobie. I jeśli ktoś uważa, że warto
nałykać się amfy albo pobić rekord izby wytrzeźwień,
żeby spłodzić opowiadanko (płatne mniej więcej 7 gro-
szy za słowo) - to jest jego suwerenna decyzja, jego King
Kong i jego problem. Naprawdę.
  Tworzenie bohatera. Też różne rzeczy słyszałem. Ktoś
mówił, że istotnie buduje sobie postać na kartce, wypi-
suje powiedzonka tej postaci, cechy charakterystyczne,
nawet wzrost i wagę. Myślę, że to dobra metoda, choć
pewnie nie dla każdego. Nigdy tak nie robiłem. Ale już
okręt, na którym pływał bohater mojej powieści, mia-
łem przed nosem stale - jeszcze dziś książeczka „Ża-
glowce" po zdjęciu z półki sama się otwiera na rysunku
karaki. Kiedy indziej rozrysowałem strukturę organiza-
cyjną wymyślonej armii i zawiesiłem to na ścianie. Mam
robocze mapy na własny użytek (nie do publikacji).
Skoro można rysować struktury armii - wolno też mieć
tabelkę z cechami bohatera, tak uważam. Ale w owych
strukturach, mapach (a i tabelkach cech postaci, jak
mniemam) kryje się pewna pułapka, przed którą pragnę
ostrzec: otóż prędzej czy później autor łapie się na tym,
że przenosi to coś żywcem do książki. Może nie wszyscy
  
Gdy nadjedzie osobowy z Gliwic...     205
tak mają. Ja, niestety, miałem (zapewne będę miał jesz-
cze) i naprawdę byłem w kłopocie. Szkice, będące prze-
cież tylko pomocą, tak wlazły mi do głowy, że nie bardzo
umiałem powiedzieć, czy czytelnik pozbawiony owych
szkiców pojmie, o co mi chodzi. Zacząłem więc robić
z powieści podręcznik wojskowości. Z pomocą przy-
szli koledzy, których poprosiłem o ocenę; przysięgam, że
sam nie byłem już zdolny do obiektywnego spojrzenia.
Zatem, jeśli ktoś nie ma godnych zaufania kumpli, któ-
rzy w razie potrzeby popukają go w głowę, to powinien
uważać. Inaczej gotów opisać bohaterkę (lub bohatera)
powieści ze szczegółami takimi, jak ilość włosów pod
pachą i pieprzyków na prawym pośladku. Powtarzam:
na pewno nie każdy. Ale groźba istnieje.
  Plan powieści (lub opowiadania). Znów powiem: sły-
szałem o autorach, którzy rozpisują utwór na rozdzia-
ły. Wymyślają fabułę i dalejże do roboty. „ROZDZIAŁ I,
SCENA 1: Jan i Stanisław siedzą na kanapie, Jan zabie-
ra Staśkowi torebkę. Rozmawiają o proszku do pra-
nia" - no i tak dalej, mniej lub bardziej szczegółowo. Dla
niektórych jest to metoda nie do przyjęcia; wielu auto-
rów nudzi się śmiertelnie pisząc książkę, o której wie-
dzą już wszystko. Stopień owej pożądanej przez nich
niewiedzy bywa różny: niektórzy, siadając do powieści,
nie wiedzą o niej prawie nic, znają tylko ogólne realia,
więc idą jak przez grę fabularną, nie do końca (a czasem
wręcz w znikomym stopniu) kontrolując bohaterów; in-
nymi słowy: wiedzą, co chcą osiągnąć, lecz nie - jaki-
mi środkami. Nie ukrywam, że ten model jest mi bliski.
Ale plan powieści? Myślę, że dla wielu twórców jak naj-
bardziej. Oczywiście i tutaj, w obu sposobach, kryją się


206     Feliks W. Kres
pewne pułapki (jakże by inaczej?). Nadmiernie przywią-
zany do planu autor może poczuć się bezsilny, gdy mu
nie wychodzi to, co zaplanował - a w literaturze, nieste-
ty, nader często tak bywa, że tworzywo stawia głupi opór
i trzeba improwizować, bo plany planami, a praktyka,
niestety, swoją drogą. Z drugiej strony autor nietrzy-
mający się sztywno żadnych wytycznych lubi pojechać
w maliny. Gość zostawia każdą scenę, która mu się uda-
ła, a potem wychodzi na jaw, że pisze romans zamiast
horroru, na dodatek romans infantylny (bo nie umie
pisać romansów), więc jeśli nawet wydawca nie kopnie
go w zadek, to krytycy wyśmieją, a czytelnicy opuszczą.
I bywa, że trzeba wyrzucić owoce paru tygodni ciężkiej
pracy. To bardzo boli. Okropnie. Jeśli na dodatek bliski
jest termin złożenia powieści do druku, a żona, dajmy
na to, złamie nogę i odwiedza ją cała rodzina, to można
powiesić się na żyrandolu. Miałem tak. Nie powiesiłem
się tylko z powodu braku czasu.
  Dobra, koniec. Wrócę do tematu, jeżeli będą jeszcze ja-
kieś wątpliwości i pytania, chociaż myślę, że już co nieco
wiadomo. Pokazałem rozmaite metody (i towarzyszące
obraniu tych metod rozterki) głównie po to, żeby do-
wieść, jakie to wszystko różnorodne. Nie ma gotowych
recept. Każdy sam musi znaleźć swój sposób i wdrożyć
własny system pracy, system powszechnie uznany albo
nie. Bo chyba wiem, co jest najgorsze: otóż najgorsze jest
kurczowe trzymanie się nieodpowiedniej metody. Na-
prawdę, naprawdę, naprawdę - nie dajcie sobie wbić do
głowy, że trzeba pisać tak, a nie inaczej, na stojąco albo
na siedząco, rano albo w południe. Piszcie wtedy, kie-
dy Wam wygodnie, i tak, jak Wam wygodnie. Jeśli jakiś
  
Gdy nadjedzie osobowy z Gliwic...      207
Aleksander Dumas (czy Balzak, bo już nie pamiętam?)
pisał tylko na stojąco i pił kawę, to nie znaczy, że w ten
sposób należy tworzyć dzieła. Jeżeli komuś finałowe sek-
wencje udają się tylko wtedy, gdy z hukiem przejeżdża
mu nad głową pociąg - to, moim zdaniem, bez żadnych
rozterek powinien zaopatrzyć się w kask (to roztropne).
A tych, co mówią mu: „Głupi! Przecież pisze się pod łóż-
kiem i w płetwach!", należy pouczyć, iż świat jest bardzo
różnorodny.
Ale trzeba uszanować także ich metody.
POCZTA
  T.K. (Twierdza): Hazus odgarnął SWĄ czerwonawą,
lekko przerzedzoną grzywkę (...) zeskoczył ze SWEGO uko-
chanego śmigacza i podszedł do SWOJEJ ofiary. Potem
ofiara zazdrościła okularów na twarzy SWEGO oprawcy
(szkoda, że nie sprawdzała ta ofiara, czy oprawca ma na
nogach oryginalne „pumy" - FWK). Następnie oprawca
wyjął strzelbę spod SWOJEGO kevlarowego płaszcza. Gdy-
byż ją tak wyjął spod płaszcza cudzego! Niestety. Więc
mamy grzech pierwszy: nieśmiertelne zaimki (wszystkie
podkreślenia pochodzą ode mnie, rzecz jasna - FWK).
Ale gdyby tylko o to chodziło... Lecz dalej: Widok ro-
dziny (...) wciąż był widoczny w jego pamięci. Widoczny
widok? Poborca twierdząco przytaknął (czy ktoś kiedyś
przytaknął przecząco?). Osłonił głowę kapturem, na to
Przyłożył ręce skryte w skórzanych rękawiczkach. I jeszcze:
Wylądował na palisadzie strzelając kulami gorącej pla-
zmy do wszelkich możliwych celów: obrońców, dowódców,


208     Feliks W. Kres
sanitariuszy, pojazdów i dwójki małych dzieci - jak Boga
kocham, aż się ciśnie na usta: „oraz kota i drewnianej j
sławojki". W którymś momencie powinien palnąć sobie
w nogę i w łeb; nie przeszkadza wcale, że był mechem.
Autorze, przykro mi. To jest co najwyżej scenariusz
RPG, i to scenariusz, niestety, bardzo, bardzo kiepski.
Prawdę mówiąc, nie pamiętam, bym miał w ręku tekst
o mniejszej wartości literackiej; widziałem już gorszy ję-
zyk, ale gorszej całości - nie. Opisy walk (str. 2 i 3) są aż
żenujące; ja też lubię pograć w RED ALERT, ale na papie-
rze to nie przejdzie. Nie wiem, co mógłbym doradzić, bo
musisz poprawić - wszystko.
  D.M. (Wywyższenie Czarnego Psa i in.): Nadużywasz
nawiasów. Ale automatyczne ich skreślenie nic nie da,
bo w ogóle nadużywasz zdań wtrąconych. Masz twarde,
mało elastyczne pióro, ciężko się czyta Twoją prozę. Ję-
zyk... właściwie nie jest niepoprawny (pomijam kłopoty
z ortografią), ale zdania budujesz niezręcznie i kiepsko
prowadzisz narrację. Tylko jeden fragment, bardzo ty-
powy dla twojej prozy: Następnego dnia umówiliśmy się,
że przyjdę do nich 13-tego, aby móc pogadać z Darkiem
(którego nie widziałam ze 3 miesiące) ale, przede wszyst-
kim, po to, by mieć 2 dni na naukę jak dobrze zająć się
ich zwierzętami. Czego tutaj nie ma?! Po cholerę infor-
mujesz właśnie w tym momencie, kiedy ostatnio wi-
działa się z Darkiem? Po cholerę, że dnia następnego...
lecz przyjdzie trzynastego... żeby mieć dwa dni... Na co
komu te wyliczenia? Wszystkie w jednym zdaniu. Kupa
drugorzędnych informacji, pod ciężarem których czy-
telnik zacznie jęczeć. Bo facetka jeszcze pragnie gadać
z Darkiem... ale przede wszystkim chce mieć czas na na-
  
Gdy nadjedzie osobowy z Gliwic...     209
ukę... Czas, przede wszystkim, powinien mieć autor. Nie
musi upychać wszystkiego w jednym zdaniu.
  EG. (Skansen...): Przyzwoicie. Chyba może być. Ale -
Szczerbate zębiska wzniesień pławiły się w słonecznej żół-
ci... Jeśli już, to „Język słońca oblizywał szczerbate zęby
wzniesień". Na tym właśnie polega wewnętrzna spój-
ność metafory; zęby mogą być oblizane, ale pławią się
tylko sztuczne, w szklance z wodą... Dobra. Nie mam
większych zastrzeżeń, więc urodę metafor odpuszczam
(może rzeczywiście jestem przeczulony?), zwłaszcza że
ich nie nadużywasz.
  E.K. (Południca): Miłe opowiadanie, babskie. Lubię,
gdy nikt do nikogo nie strzela i nie rąbie mieczem gdzie
popadnie. Jakiś znany reżyser (nie pamiętam kto; Taran-
tino?) powiedział, że eksplodujący samochód zawsze
wygląda w filmie lepiej niż samochód zaparkowany. To
nieprawda. Najlepiej wygląda zaparkowany samochód
kołyszący się tak, jakby w środku były dwie osoby. No,
mniejsza; chodzi mi tylko o to, że lubię teksty, których
przesłanie i fabuła nie sprowadzają się do gromkiego
łupu-cupu, więc weź na to poprawkę; możliwe, że oce-
niam Cię nazbyt łagodnie... Nad stylem musisz jeszcze
popracować. Jesteś młoda, masz czas. Dużo czytaj i pisz.
Usłyszawszy na dole rozmowę dwojga ludzi postanowił do
nich zejść. Postanowił? Postanowienie - to coś mocnego,
doniosłego. Raczej „pomyślał, że do nich zejdzie" albo
po prostu: zszedł. Ich oczom ukazał się ten sam przysa-
dzisty mężczyzna (...) z ożywieniem rozmawiający przez
telefon. Podobna sprawa: dlaczego zaraz „ich oczom
ukazał się..."? Zobaczyli mężczyznę, po prostu. Rozu-
miesz, o co mi chodzi?


210      Feliks W. Kres
  M.R.B. (Opowieść...): Masz arystokratyczny charakter
pisma; upatrzony mężczyzna, któremu wyślesz list, jest
Twój. Ale do rzeczy. Wierzchowiec potknął się tak niespo-
dziewanie, że Adion poczuł tylko mlaśnięcie błota, w któ-
rym zagłębiła się jego twarz - otóż, Autorko, zapewniam
Cię, że facet, przelatujący nad końskim łbem i spadający
na ryj, po zetknięciu z ziemią czuje znacznie więcej niż
tylko mlaśnięcie błota. Ten koń galopował (czyli robił
ok. 40 km/h). Potem Adion biegł wyciągając ręce przed
siebie - Autorko! Wyciągnij ręce przed siebie i biegnij,
a zobaczysz, co opisałaś. Mimo to jeszcze przyspieszył.
Dobry Jezu.
  Masz rację, pierwszy rozdział faktycznie jest najsłab-
szy, ale dzieło w ogóle jest bardzo nierówne; są tam zu-
pełnie przyzwoite fragmenty, lecz są i takie, że aż bolą j
zęby. Najgorzej, gdy uprzesz się na jakieś słówko albo
sformułowanie. Strona 37 - ta cholerna klatka (piersio-
wa) Władcy może doprowadzić do szału. Dotknął klatki
i natarł klatkę, Chryste Panie.
  Jednak to nie język jest największym problemem,
choć też wymaga pracy. Raczej błędy logiczne i rzeczo-
we. Czasem (bo nie zawsze) wykładasz się beznadziejnie
w opisach sytuacji (co pokazałem na wstępie); nie bar-
dzo umiesz wyobrazić sobie, jak wygląda upadek z konia
albo facet biegający w nocy po lesie. Ponadto moja żona,
która czytuje fantasy, więc mam ją za eksperta, twierdzi,
że krasnolud i troll to nie to samo, a Ty używasz tych
słów wymiennie, przedstawiając jedną istotę. Podobnie
z elfem i driadą (dla mnie to jeden czort - wszystkie
kurduple mam za krasnoludy, a wszystkie żeńskie de-
mony za wiedźmy).
  
Gdy nadjedzie osobowy z Gliwic...       211
  Powiem tak: język wymaga czyszczenia, a cały tekst
przemyślenia. Jeżeli jesteś zdolna do ciężkiej pracy,
to spróbuj. Moim zdaniem, jest to sympatyczna, choć
nie genialna powieść, którą można uratować - ale nie
w pięć minut.
  

Srebrne wesele
Tadeuszowi Lewandowskiemu;
wszystkim moim Koleżankom i Kolegom z Klubu Twórców -
ten dwudziesty piąty Kącik... dedykuję
N
igdy nie dedykuję swoich prac. Nikomu. Po roku
lub dwóch latach zawsze dochodzę do wniosku,
że dziełko mogłoby być znacznie lepsze; wsty-
dzę się potknięć, a czasem zwykłych głupot, które po-
wypisywałem. Poza tym żyje na świecie całe mnóstwo
ludzi, którym powinienem coś zadedykować, gdybym
miał taki obyczaj. To spirala bez końca. Kogoś uhonoru-
ję, kogo innego pominę i urażę, bo nie mogę wszystkie-
go dedykować wszystkim.
  Ale Kącik złamanych piór to trochę inna sprawa. Gdy
chodzi o utwory fabularne, zbyt wiele osób, bezpośred-
nio albo pośrednio, przyczyniło się do ich powstania.
Z tą rubryką sprawa jest prostsza: nie byłoby jej, gdy-
bym nie związał się kiedyś z określonym gronem ludzi.
Dzisiaj żegnam się z Czytelnikami i Sympatykami Kąci-
ka..., pora więc spłacić długi.
  Uważam, że rubryka spełniła swoje zadanie. Mniejsza
nawet o to, czy moje uwagi zawsze były trafne - gotów
  
Srebrne wesele      213
jestem bronić swoich sądów, ale nigdy nie twierdziłem,
że mam patent na nieomylność. Redagowałem Kącik...
z pozycji starszego kolegi po piórze, opierającego się
głównie na własnych doświadczeniach - te doświad-
czenia dla wielu mogą mieć wartość dyskusyjną. Jed-
nak, nawet jeśli błądziłem w swych sądach i poglądach,
to wydaje mi się, że za sprawą tej serii artykułów wiele
osób uświadomiło sobie, jak złożoną sprawą jest two-
rzenie dzieł literackich. Że to nie takie proste; że sama
chęć nie wystarczy; że niezbędne są umiejętności popar-
te jakąś pracą - czasem pracą ciężką i niewdzięczną.
  Formuła tej rubryki została wyczerpana. Nic już mą-
drego do powiedzenia nie mam. Wciąż mogę rozma-
wiać o literaturze całymi dniami, może wręcz całymi
tygodniami - ale już nie na tym poziomie. Mam wra-
żenie, że debiutantom powiedziałem wszystko, co war-
to było powiedzieć. Od pewnego czasu gonię w piętkę:
spływa kolejna fala tekstów i znów: zaimki, metafory,
nadmiernie skomplikowane zdania, gołe pomysły, prze-
rost formy nad treścią... Ot, typowe potknięcia począt-
kujących autorów. To normalne i zrozumiałe. Ale tak
będzie zawsze i mogę najwyżej przemienić kolejne od-
cinki Kącika... w wykaz odsyłaczy do odcinków wcze-
śniejszych - lub zwyczajnie przepisywać te wcześniejsze
odcinki, okraszając nowymi żarcikami. Dlatego żegnam
się dzisiaj. Jest to pożegnanie uroczyste i oficjalne, przy
okazji jubileuszu, bo ukażą się jeszcze dwa lub trzy Ką-
ciki... - tyle, ile trzeba, bym ocenił wszystkie prace, jakie
pozostały na moim biurku. Lecz od dzisiaj nie przyjmu-
ję nowych przesyłek. No, powiedzmy: przyjmuję jesz-
cze przez tydzień - bo być może gdzieś w Polsce jakiś
  
214      Feliks W. Kres
młody autor (a najprędzej: autorka) od miesiąca trzy-
ma zaadresowaną i zaklejoną kopertę, kombinując, czy
na pewno chce ją wrzucić do skrzynki. Więc powiadam:
chłopie (albo babo), wrzucaj lub nie wrzucaj, lecz na
podjęcie decyzji masz tydzień i cześć.
  Teraz pora, bym wreszcie wspomniał o dwóch kon-
kretnych Osobach i pewnym Gronie Osób. Grono już
wymieniłem. Wszyscy, chcę to podkreślić - WSZYSCY
Członkowie Klubu Twórców, choć w niejednako-
wym stopniu, przyczynili się do powstania tej rubry-
ki. Najwięcej zawdzięczam Uczestnikom pamiętnych
(i wspominanych tu kilkakrotnie) warsztatów literac-
kich. W drugim rzędzie Autorom, którzy przyszli póź-
niej, lecz są mi dobrze znani. Na koniec zawdzięczam
coś także ludziom, którzy z Klubem Twórców związali
się niedawno i o których czasem ledwie się otarłem - ale
to właśnie ci Młodzi Autorzy dali mi potrzebną wiarę.
Skoro po tylu latach od powstania Klubu wciąż pojawia-
ją się tam nowe twarze, to oznacza, że jest dla kogo pisać
felietony o literaturze, a przyjęte metody i kryteria mają
jakiś sens. Potrzebowałem takiego potwierdzenia, siada-
jąc do pierwszego Kącika...
  Dwa nazwiska muszę wymienić osobno. Jedno już
padło. Tadeusz Lewandowski był dla mnie pierwszym
prawdziwym Nauczycielem zawodu. Zanim Tadeusz się
pojawił, Klub Twórców był co najwyżej luźnym stowa-
rzyszeniem kolesiów wspólnie balangujących na konwen-
tach. Ja sam - członek-założyciel, dobry Boże - jadąc na
pierwsze warsztaty w wieku lat dwudziestu, czyniłem to
z nastawieniem, że napiję się wódki w fajnym towarzy-
stwie, pogram w nocy na gitarze i wykręcę parę odczapo-
  
Srebrne wesele      215
wych numerów, na przykład pobiegam goły po hotelu lub
wykąpię się w fontannie w środku miasta; na konwentach
tak właśnie czyniłem. Lecz spotkałem człowieka, który
potraktował mnie poważnie - poważniej, niż sam skłon-
ny byłem się traktować. Pod Jego kierunkiem dzień po
dniu, godzina po godzinie, uczyłem się oceniać teksty li-
terackie. Teksty kolegów, lecz przede wszystkim - własne.
Przez wiele lat Tadeusz, odkładając na bok ważne sprawy
i zajęcia - a ciążyły na Nim naprawdę niebłahe obowiąz-
ki - towarzyszył wszystkim klubowiczom, przewodnicząc
organizowanym cyklicznie spotkaniom dyskusyjnym.
Zawsze miał dla nas czas. Śmiem twierdzić, że bez Nie-
go nie byłoby dziś żadnego sławetnego Klubu Twórców.
A już na pewno nie byłoby tej oto rubryki w Feniksie. We
wszystkim, co w niej dobre, Tadeusz Lewandowski ma
swój udział. To, co złe, pochodzi ode mnie.
  Drugim człowiekiem jest mimowolny (i wciąż jesz-
cze niczego nieświadom...) współtwórca Kącika... Kores-
pondowałem w życiu z wieloma osobami, wymieniając
uwagi, kłócąc się zawzięcie o sprawy związane z twór-
czością literacką; nauczyłem się przy tym niejednego.
Lecz rozmiary tej korespondencji mają się zupełnie ni-
jak do liczby listów, które wymieniłem - i wymieniam
nadal - z Tomaszem J. Bochińskim, autorem goszczą-
cym czasem na łamach Feniksa. Poznaliśmy się na pa-
miętnych warsztatach literackich, spotykaliśmy i nadal
spotykamy. Powiedziałem już o człowieku, który na-
uczył mnie oceniać teksty - teraz mówię o drugim, któ-
ry nauczył mnie bronić swego zdania. To właśnie
w korespondencyjnych bitwach z Bochińskim walczy-
łem o swoje pozycje, zmuszałem Go, by podzielił moje
  
zio      i-eiiKs W. Kres
zapatrywania na twórczość literacką, lub odwrotnie,
sam byłem zmuszany. Różniliśmy się często i różni-
my nadal, choć zgadzamy też wcale nierzadko. Ale chcę
jasno powiedzieć, że gdyby nie zaprawa, którą odbyłem,
krzyżując broń z Tomaszem - nie odważyłbym się na
udział w tak kontrowersyjnym przedsięwzięciu jak Ką-
cik złamanych piór. Obroniłem się przed Tomkiem wie-
lokrotnie i to dało mi niezbędną pewność siebie - ale
nauczyłem się także przyjmować porażki i liczyć ze zda-
niem odrębnym od mojego.
  Powiem wprost: chodzę po świecie z dość wysoko
podniesioną głową. Lubię palnąć czasem przy piwie, że
wszystko zawdzięczam sobie. Na sukcesy (i klęski) za-
wodowe - obojętnie, duże czy małe w oczach bliźnich -
zapracowałem sam, nikt za mnie niczego nie zrobił. Tak
uważam. Ale prawdą jest również, że choć nikt mnie
nie wyręczał, to spotkałem na swej drodze ludzi, któ-
rzy wsparli mnie, gdy tego potrzebowałem. To cholerny
fart - trafić w życiu na takich ludzi.
Miałem w życiu cholernego farta.
  Dziękuję też wszystkim Czytelnikom rubryki,
a zwłaszcza tym, którzy służyli mi radą, przysyłali kry-
tyczne bądź polemiczne listy. W tym gronie nie ma ni-
kogo, z kim nie chciałbym więcej gadać - nawet jeśli
w całej rozciągłości nie zgadzałem się z adwersarzem,
ubolewałem nad formą wypowiedzi lub nazywałem ją
nieprzemyślaną. Zawsze jednak miałem świadomość,
że rozmawiam z człowiekiem, który napisał i wysłał list
do redakcji miesięcznika literackiego, zamiast w tym sa-
mym czasie i za te same pieniądze napychać gdzieś gębę
popcornem.
  
Srebrne wesele       217
  I na tym zakończę uroczyste obchody jubileuszowe.
Powtórzę tylko, że to nie jest ostatni Kącik... Ale chcia-
łem pożegnać się wcześniej, starannie i bez pośpiechu.
Nie potrafię przewidzieć, ile miejsca zabierze mi oce-
na prac pozostających jeszcze w mojej dyspozycji. Ba-
łem się, że zabierze zbyt wiele i będę musiał rozstać się
z Wami, rzucając jakieś pospieszne: „No to cześć, ja spa-
dam!"
POCZTA
  J.Sz. (Świat po wojnie... i in.): Twoje szczere wyzna-
nie bardzo ułatwiło mi robotę; doradzałbym Ci nie
wiadomo co, a tak od razu wiem wszystko. Skoro, jak
piszesz, gardzisz powtórnym czytaniem i wprowadza-
niem poprawek, to już wiesz, dlaczego to takie marne.
Choć powinno być jeszcze gorsze; nie sądziłem, że tekst
spuszczony z krzyża „jak leci" może w ogóle nadawać się
do przeczytania - pokazałeś mi więc coś nowego. Masz
większy talent, niż sądziłem - i, przy takim podejściu, ze-
rowe szanse na spłodzenie czegoś prawdziwie wartościo-
wego. Może gdzieś Ci puszczą czasem jakiś kawałek, ale
to już wszystko, bo nie każdy redaktor ma ochotę biedzić
się nad tekstem autora, któremu po prostu się nie chce.
Niedawno pisałem w Kąciku..., że każdy ma prawo wy-
brać sobie metodę pracy. Podtrzymuję to, lecz zarazem
chcę powiedzieć, że Twoja metoda nie jest metodą pra-
cy - to tylko patent na wykonanie określonej ilości bubli.
Niestety, musisz czytać i poprawiać każdy swój tekst tak
długo, aż uznasz, że już bardziej nie potrafisz go ulepszyć.
  
ZIH      heliks W. Kres
Kto postępuje inaczej, jest w moich oczach brakorobem
wyłudzającym pieniądze czytelników.






Każdemu trochę zależy
S
tarym zwyczajem najpierw przytoczę list od Czy-
telnika i Autora, jak zwykle zachowując oryginalną
pisownię, bez żadnych zmian i skrótów. Przysłano
mi to na nierówno wydartej z zeszytu i krzywo złożonej
kartce w kratkę, bez nagłówków i marginesów, podpisu-
jąc: M. (prawdziwe personalia pozostaną do mojej wia-
domości). Całość została nabazgrana wersalikami, tak
jak przytaczam tutaj.
   WYSYŁAM DO WAS - pisze Autor, mając na myśli,
jak rozumiem, nas, czyli Feliksa W. Kresa, którzy to Kres
redagują tę rubrykę - MOJE OPOWIADANKO Z GÓRY
ZAKŁADAM ŻE NIE ZOSTANIE ZAMIESZCZONE
W WASZYM PISEMKU. LECZ JAKBY CZASEM SIĘ
ZNALAZŁO TO NIE WYSYŁAJCIE MI KASY. TAK
W OGÓLE TO MNIE TO ŚMIESZY DOSTAWAĆ KASĘ
ZA TO CO SIĘ PISZE DLA SIEBIE. LUBIĘ PO PROSTU
PISAĆ RÓŻNE BZDURY I LUBIĘ RÓŻNE BZDURY
CZYTAĆ ALE ŻEBY NA TYM JESZCZE ZARABIAĆ,
   
220     Feliks W. Kres	
PARANOJA. WIEM ŻE TAKI REDAKTOREK JAK
TY NIE ZARABIA WIELE WIĘC ŚLE CI ZNACZEK
I INSTRUKCJĘ: JEŻELI PRZECZYTASZ MOJE WY-
POCINY TO A) NAPISZ KILKA SŁÓW NA KARTCE
(ZAKŁADAM ŻE NA NIĄ CIĘ STAĆ) B) WŁÓŻ DO
KOPERTY C) NAKLEJ ZNACZEK D) NAPISZ NA KO-
PERCIE MÓJ ADRES E) WYŚLIJ. PS. Z GÓRY DZIĘKI
SORRY ZA WSIE BŁĘDY.
  Nie. Teraz jeszcze się nie śmiejemy. Powiem na-
wet: Kochani, nie śmiejemy się wcale. Sprawa jest do-
syć typowa, a mechanizm dobrze znany w psychologii.
Mówiąc najkrócej i najprzystępniej: zakompleksiony
i niepewny swej wartości człowiek na wszelki wypadek
stara się obrazić kogoś, na kim mu zależy (na przykład
piękną dziewczynę), żeby potem móc sobie powiedzieć:
„Opieprzyłem ją jak burą sukę i tylko dlatego mnie nie
chce".
  Nieszczęśnik boi się niepowodzenia, bardzo ciężko
przeżywa każdą porażkę i dlatego, nauczony strasznym
doświadczeniem, woli sam prowokować klęski. Łatwiej
przecież rzec sobie: „Przegrałem, bo jestem nieuprzejmy
i bezczelny" niźli: „Przegrałem, bo jestem głupi, brzydki,
nieciekawy, nie umiem uwodzić kobiet i zdechnę jako
smutny onanista, choćby nie wiem co". Psycholog, do
którego zgłasza się taki gość, wie, co trzeba zrobić. Ale ja
nie jestem psychologiem, znam tylko mechanizm, lecz
nie wiem, jak pomóc potrzebującemu. Zresztą nie płacą
mi za to, a współczucia nie mam w sercu za grosz, więc
na list odpowiadam tak: chłopie, główka do góry. Twoje
opowiadanie naprawdę nie nadaje się do niczego, ale nie
dlatego, że Cię nie lubię, że starasz się być nieuprzejmy
  
Każdemu trochę zależy      221
i bezczelny. Jest to nieuprzejmość i bezczelność napraw-
dę niskiej próby.
  Otóż widzisz, niżej podpisany mógłby poczuć się
upokorzony - a i rozgniewany - dopiero wówczas,
gdyby wziął do ręki napisany świetną polszczyzną ele-
gancki list, w którym zawarto celne a kąśliwe uwagi, ma-
jące wartość merytoryczną; uwagi, na które niełatwo
znaleźć odpowiedź. Ale papierowa szmatka przysłana
przez biednego, przestraszonego autora, który desperac-
ko ryczy od progu: „No co, fiucie, pewnie się obrazisz
i nie wydrukujesz mego dzieła?!". M., Rybko. Nie obra-
ziłem się. Nie trzeba się wcale bać, popatrz tutaj, miły
pan redaktor ma dla Ciebie i czas, i cierpliwość. Ja tutaj
pracuję; na czytaniu listów i tekstów literackich, nieko-
niecznie ładnych, polega moja praca. Uśmiechnij się. Po-
mimo wielce nieschludnego listu, lubię Cię mniej więcej
tak samo, jak wszystkich innych Autorów, przysyłają-
cych teksty do Kącika..., i tyleż samo nas łączy - prze-
cież nie sypiam z Tobą, moim szwagrem też raczej nie
zostaniesz, a wrogiem... Jak by tu rzec: książę Radziwiłł,
to mi przynajmniej wróg (jeśli wiesz, do czego właśnie
piję). Zamykając sprawę: Twój tekst, M., przeczytałem
i oceniłem tak samo, jak czytam i oceniam wszystkie
inne. Żadna pulsująca żyła na skroni nie przysłoniła mi
ostrości widzenia. Co ujrzałem, to oszacowałem, stosu-
jąc zwykłe kryteria oceny.
  A teraz kilka słów do wszystkich. Drogie Autorki i Sza-
nowni Autorzy! Nie bez powodu wałkuję tutaj sprawę
tego listu. Otóż myślę, że zabierając się do czegokolwiek,
warto najpierw jasno wytknąć sobie cel, powiedzieć: na
tym mi zależy, do tego właśnie dążę. Wprawdzie formuła
  
222      Feliks W. Kres
Kącika... została wyczerpana i cykl dobiega, nomen
omen, kresu; wprawdzie nie przyjmuję już nowych prac
do oceny, ale jednak zakładam, że debiutanci nadal będą
próbowali publikować swoje teksty. Będą posyłać je do
różnych redakcji, załączając listy.
  Zdradzę wielką tajemnicę: każdy pisarz kiedyś debiu-
tował; każdy miał duszę na ramieniu, bo nikt - wbrew
temu, co wyczytuję w listach - nie sporządza czytelne-
go maszynopisu bądź wydruku, nie wertuje pisma w po-
szukiwaniu adresu, nie biega z kopertą na pocztę i nie
płaci za znaczek, jeśli efekt tych poczynań wisi mu cięż-
ką kiścią. Nikt w ogóle nie robi niczego, czego robić nie
musi, na co nie ma ochoty albo na czym mu nie zależy.
  Każdy, kto przysyła do mnie tekst, chce dowiedzieć
się, co o nim sądzę, i byłby rad, czytając same pochwa-
ły, a najlepiej krótkie: „Bierz i drukuj, bo tekst jest ge-
nialny i każde pismo go weźmie!" Warto przyznać się do
tego przed sobą. Jestem dużym chłopcem, wiem z grub-
sza, jak skonstruowany jest człowiek, a zwłaszcza młody
autor; wiedzą to prawie wszyscy redaktorzy i wydawcy.
Nie trzeba usprawiedliwiać się przed nimi, krzyczeć na
nich, urągać, podlizywać się - nic w tym guście. Wystar-
czy przysłać opowiadanie (scenariusz, artykuł). War-
tościowe dzieło każda redakcja kupi i wydrukuje we
własnym, dobrze pojętym interesie - zazwyczaj tak właś-
nie się dzieje.
  Wartościowe rzeczy przyciągają czytelników, a wtedy
rośnie nakład, pozycja rynkowa, prestiż pisma i zarobki
redaktorów. Na tle tego osobowość autora, jego rozterki
oraz to, co uczyni z zarobionymi pieniędzmi, nikogo, tak
naprawdę, nie obchodzi. Wiem, bo sam jestem autorem.
  
Każdemu trochę zależy      223
I też kiedyś dałem komuś debiutancki tekst - a czeka-
jąc na odpowiedź, czułem to samo, co (w większym lub
mniejszym stopniu) czuje każdy.
POCZTA
  M.: Pierwsze zdanie ma postać: Monotonny stukot me-
tra i unoszący się smród rozkładających się śmieci, od kie-
dy pamiętam towarzyszył mi od najmłodszych lat, kiedy to
jako mały brzdąc wraz z kolegami bawiłem się w terrorys-
tów wysadzając ten pociąg, oczywiście pełny urzędników,
posłów, burzuji i policjantów doprawdy setki razy. Bez
względu na to, ile setek razy „ten pociąg był pełny bu-
rzuji", jest to zdanie, które dyskwalifikuje autora. Żaden
redaktor przygotowujący tekst do druku nie zdoła po-
prawić tego tworu, może najwyżej podjąć próbę uchwy-
cenia sensu wypowiedzi i przedstawić rzecz po ludzku,
od nowa, w jednym lub kilku zdaniach. Rzuciłem się na
nogę tego grubego odepchnął mnie brutalnie, ponownym
atakiem odgryzłem mu małego palca u lewej ręki do dziś
nie wiem jak to zrobiłem. Ja też nie wiem. Odgryza się
palec, nie palca, na dodatek zębami, nie atakiem; o całej
reszcie tego zdania nie wspomnę. Padają słowa: ockno-
łem (się), kasłąc, wszczykuje, przekarze. Co jeszcze można
napisać? Pomieszczenie nie było umeblowane jeśli nie li-
cząc stołka i starego stołu. Nie regularny kształt ułożyły się
po chwili w twarz ciemnowłosej dziewczyny.
  Chłopie, naprawdę nie musisz się martwić o żadne ho-
norarium. Za dzieło literackie nikt Ci nie wyśle złamane-
go grosza. Zaryzykuję nawet stwierdzenie: nikt i nigdy.
  
224     Feliks W. Kres



Jedyne, co mogę doradzić, to zarepetowanie szkoły pod-
stawowej. Zakrawa na cud, że ukończyłeś ją z taką znajo-
mością polskiego. Ale może nie ukończyłeś?

Dlaczego nie powinno być
krotko i zwięźle
P
oruszałem już kiedyś ten temat, ale widzę, że war-
to doń wrócić. Większość osób, które mogą dziś
przeczytać minirecenzje w POCZCIE, pokazała mi
coś, co określa się zwykle mianem short story. Nie wiem,
skąd moda na literackie miniaturki.
  Może ma to związek z tempem życia, może z po-
wszechnym dostępem do komputerów, które uczą skró-
towości... Nie wiem, to robota dla socjologa, nie chcę
wyciągać pochopnych wniosków. Powiem tylko, jak
sprawa wygląda z punktu widzenia rynku literackiego.
  Otóż wygląda tak: powodzenie mają ostatnio raczej
cykle literackie (i filmowe) oraz grube książki. Na ta-
kie rzeczy jest popyt. Nie uważam, że literatura powin-
na podlegać tym samym rynkowym regułom, którym
podlegają banany. Nie powinna dlatego, że rozwija, uczy
myślenia, oświeca społeczeństwo, które - już oświeco-
ne - będzie produkować większe, tańsze i smaczniejsze
banany, gdy przeciwnie: z jedzenia, jedzenia i jedzenia


226     Feliks W. Kres
bananów nic zupełnie nie wynika poza samym faktem.
Banany nie rozwijają. Wyśmiewane „harleąuiny", ta-
nie i powszechne, zrobiły więcej dobrego niż wszyst-
kie kawiory i homary razem wzięte. Kultura i oświata
winny więc być wspomagane (niekoniecznie od razu
dotowane; może wystarczą niewielkie ulgi podatkowe
dla wydawców albo coś w tym rodzaju), bo to opłacal-
na inwestycja, dobry biznes i tyle. Ale w kraju nad Wisłą
literaturę uważa się za dziedzinę podejrzanych mądra-
li; dotacje do bananów (albo innego żarcia) to zjawisko
nierzadkie; dotowana książka - to wyjątek. Na razie tak
musi być.
  Przypominam, że mieliśmy prezydenta, który nie
umiał wypowiedzieć się w żadnym języku świata (nie
oceniam tu jego zasług, a tylko umiejętność posługi-
wanta się ludzką mową), i ministra kultury, który prag-
nął udzielić audiencji nieżyjącemu twórcy. Zmierzam
do tego, że literatura musi jakoś przetrwać ową inwazję
nieuków i na razie zdana jest na własne siły. Ergo: nikt
nie wyda książki, złożonej z jednostronicowych opowia-
danek, a już na pewno nie wyda takiej książki debiutan-
towi, bo jej nie sprzeda, bo książki są drogie i brakuje
nie tyle „pieprzonych inteligencików", chcących czasem
formułą short story urozmaicić swój literacki jadłospis,
co forsy w portfelach tych inteligencików. Nie pisz-
cie więc miniaturek; jest to robota głupiego, praca do
szuflady. Na dodatek mizerna jest wartość treningowa
takich literackich dokonań; nikt nie nauczy się w ten
sposób kreować bohatera, panować nad fabułą itd. Ja zaś
na podstawie podobnego utworu mogę oszacować co
najwyżej umiejętność budowania zdań.
  
Dlaczego nie powinno być krótko...      227
  Nie namawiam, rzecz jasna, do pisania tysiącstroni-
cowych powieści. W każdym razie nie na dzień dobry.
To przegięcie w drugą stronę. Ale dwudziestostronicowe
opowiadanie byłoby w sam raz. W dzisiejszej POCZCIE
zwracam się do kilku autorów, którzy zaprezentowali ta-
kie właśnie utwory. Chcę wyraźnie powiedzieć, że nawet
jeśli nie zostały przeze mnie ocenione bardzo pochleb-
nie, to jednak przed autorami takich dziełek otwierają się
niejakie perspektywy. Ktoś, kto pisze słabe opowiadania,
może z czasem nauczyć się pisania niezłych opowiadań.
Natomiast ktoś, kto pisze miniaturki (nawet, powiedzmy,
dobre miniaturki), nie nauczy się niczego więcej i zdech-
nie z tymi dobrymi miniaturkami w szufladzie.
To tyle.
POCZTA
  A.„G." {Kraina Ciemności): Przykro mi, ale to opo-
wiadanie nie nadaje się do niczego. Fantasy to jednak
coś więcej niż tylko elfy, miecze, czary-mary i straszliwe
stwory. Nie wystarczy użyć słowa „elf", by powstał utwór
fantasy. Twoje dzieło, A., jest bezdennie głupie i, nieste-
ty, okropnie napisane; nie ma tam niczego oprócz dosyć
przypadkowo połączonych słów, zaczerpniętych z róż-
nych książek. Odpuść sobie.
  P.A.: Zbyt krótkie, zbyt błahe, bym mógł powiedzieć
coś konkretnego. A gdzie fabuła? Bohaterowie? A gdzie
w tym wszystkim jest jakaś opowieść? Podaj mi chociaż
jeden powód, dla którego warto przeczytać Twój utwór.
To ma być dla ludzi, nie dla autora.


228     Feliks W. Kres



  T.J.M. (Czarownik...): Pisałem Ci już kiedyś, co są-
dzę o Twojej prozie; o ile pamiętam, nie posłałem Cię
do diabła. Ale jeśli redakcje tego nie chcą - to masz pro-
blem i zdany jesteś na własne siły. Czego jeszcze ode
mnie oczekujesz? W żaden sposób nie nauczę Cię ko-
respondencyjnie (ani nawet osobiście), jak przypaść do
gustu redaktorom i wydawcom. Mam powiedzieć Ci,
o czym masz pisać? No, chłopie?
  L. (Żeglarskie opowieści): Wyjątkowo erotyczne,
a może nawet pornograficzne. No nie, cofam to; „ostre"
scenki są osadzone w treści i mają uzasadnienie, poza
tym są naprawdę dobrze zrobione. Ale prawdę mówiąc,
te scenki to najmocniejsza część tekstu. Czy na pewno
jesteś kobietą? Prezentujesz bardzo męski ogląd seksu
(to nie wada, jeśli wolno mi tak powiedzieć...). Może
skontaktuj się z redakcją jakiegoś polskiego pisma
erotycznego? Mówię poważnie; teksty zamieszczane
w takich magazynach też mają czytelników, są potrzebne
i dobrze, jeśli pisze je ktoś, kto ma pojęcie o języku pol-
skim. A w Twoim wypadku to nie język jest problemem.
Problemem jest brak jakiejkolwiek treści, a elemen-
ty fantastyczne są dodatkiem do seksu, nie odwrotnie.
Opowiadania, które przysłałaś, nadają się - moim zda-
niem - wyłącznie do pism erotycznych, a „podrasowa-
ne" - do pornograficznych. Praca dla takich pism nie
hańbi; żadna uczciwa praca nie hańbi, jeśli wykonywana
jest rzetelnie. Spróbuj. Powodzenia.
  
Dekalog Kresa
Z
godnie z zapowiedzią, niniejszym kończę reda-
gowanie tej rubryki. Przez blisko dwa i pół roku
wymądrzałem się na łamach, próbując przeka-
zać młodym autorkom i autorom jakąś część swoich
doświadczeń. Mam nadzieję, że nikogo nie obraziłem;
równie mocno wierzę, że są ludzie, którym pomogłem.
  Na zakończenie wymyśliłem coś, co nieskromnie na-
zwałem „Dekalogiem Kresa"; wybaczcie mi tę fanfaronadę.
W dziesięciu punktach znajdzie młody autor przykazania,
które mam za fundamentalne. Oczywiście każdy może
ułożyć własny dekalog, nie ma obowiązku przestrzegania
mojego. I co więcej: to nawet nie będzie grzech.
Po pierwsze
PISANIE MA SPRAWIAĆ PRZYJEMNOŚĆ
  Obiegowa opinia, że dla przyjemności piszą tyl-
ko grafomani, jest głupia i szkodliwa co się zowie. Nie
znajduję przyczyn, dla których autor miałby cierpieć
  
iju     reiiKS w. i\res



przy pisaniu. Nieprawdą jest, jakoby tylko utwory spło-
dzone w trudzie i znoju przedstawiały wartość. Można
pisać dla sławy lub pieniędzy, można traktować pisanie
jako pracę, zawód - ale nie wynika z tego, że trzeba tej
pracy nienawidzić. Powiem więcej: zawsze miałem wra-
żenie, że grafoman to właśnie taki gość, który męczy się,
płacze i zgrzyta zębami, a jednak pisze i pisze, z powo-
dów, których nie umiem odgadnąć.
Po drugie
NAD SKOŃCZONYM TEKSTEM TRZEBA DALEJ PRACOWAĆ
Bez względu na to, jak bardzo samo pisanie jest ra-
dosne i przyjemne, drugim i niezbędnym etapem jest
- czytanie. Należy koniecznie własne dzieło przeczytać
i poprawić. Tutaj już przyjemność nie jest wymagana,
choć pochopnie jej wykluczać nie należy.
Po trzecie
PRZED SKIEROWANIEM DO DRUKU TEKST POWINIEN
ODLEŻEĆ
  Znaczy to, że przyjemnie i radośnie sporządzony,
a następnie mozolnie poprawiony utwór powinien doj-
rzeć na półce albo w szufladzie. Najlepiej, żeby dojrze-
wał dwa miesiące. To dość, by zapomnieć, jak dzieło
wygląda. Lektura po dwóch miesiącach bywa niezmier-
nie dla autora pouczająca. Trafiają się zdania, których
treść była kiedyś rozkosznie oczywista - po dwóch zaś
miesiącach taka nie jest. Krótko mówiąc, autor czasem
nie wie, co autor miał na myśli. Tym bardziej nie będzie
wiedział czytelnik.
  
Dekalog Kresa      231
Po czwarte
NIE NAPALAJ SIĘ NA POMYSŁ, KTÓRY WŁAŚNIE WPADŁ
Cl DO GŁOWY
  Pomysł dobra rzecz, ale może - i powinien - pocze-
kać. Szkoda pary, jeśli ma cała pójść w gwizdek. Jeżeli po
tygodniu pomysł nadal wydaje się interesujący, warto go
wykorzystać. Ale zazwyczaj po tygodniu pomysł już nie
wydaje się interesujący. Jakkolwiek banalnie to zabrzmi,
przypomnę, że człowiek jest stworzeniem skłonnym do
emocji i wzruszeń, nieobce mu olśnienia i fascynacje.
Czasem pod wpływem owych wzruszeń olśniony twór-
ca chwyta za pióro. No już dobrze, niech chwyta, jeśli
musi, niech da upust - a co sobie będzie żałował... Ale
odradzam wiązanie z tym upustem nadmiernych arty-
stycznych nadziei. Odległe wzruszenia niejednokrotnie
bledną; tekst, który miał być ich ilustracją, jakoś nie jest.
Oczywiście, jeśli ktoś ma czas i dużo, ale to naprawdę
dużo siły twórczej, może - na wszelki wypadek - opisy-
wać wszystko, co przyjdzie mu do głowy.
Po piąte (z całym szacunkiem i za przeproszeniem)
Z GÓWNA BICZA NIE UKRĘCISZ
  Piękne to ludowe porzekadło dedykuję wszystkim,
którzy wierzą, że pisania można się nauczyć, mając tylko
dużo dobrych chęci. A tymczasem, nawet jeśli prawdą
jest, że dzieło literackie to pięć procent talentu i dzie-
więćdziesiąt pięć procent ciężkiej pracy, to koniecz-
nie trzeba zaznaczyć, że wszystko zaczyna się właśnie,
i niestety, od tych małych pięciu procent. Kto nie ma
tych pięciu procent, spokojnie może sobie odpuścić całą
  
232      Feliks W. Kres
resztę. Czyli ciężką pracę w dowolnym wymiarze pro-
centowym.
Po szóste
NIE WIERZ W ŻADNE PRAWDY OBJAWIONE
Nie ma sztywnych reguł rządzących pisaniem. Różne
poradniki (albo dekalogi Kresa czy Biesa) można wziąć
pod uwagę, ale prawda jest taka, że pisarz jest skazany
na samotność, sam sobie urządza warsztat pracy i sam
po swojemu rzeźbi w tworzywie. Można - i warto - po-
patrzeć, jak wyglądają pracownie innych rzemieślni-
ków (artystów, jeśli wola); warto posłuchać rad, warto
nad nimi pomyśleć, podumać, ale własną pracownię, na
koniec, trzeba jednak urządzić po swojemu, w zgodzie
z tymi radami albo wbrew.
Po siódme
NIE MA OBOWIĄZKU BYCIA PISARZEM
Można być kimś innym.
Po ósme, dziewiąte i dziesiąte
KSIĄŻKI SĄ DLA LUDZI; MAJĄ SŁUŻYĆ DO CZYTANIA
Jeśli ktoś już postanowił zostać pisarzem (pomimo iż
dowiedział się właśnie z siódmego przykazania, że może
być kimś innym), to powinien produkować książki, nie
zaś książkopodobne grania własnej duszy. A do cholery
z jego duszą. Każdy (bo także czytelnik) ma własną du-
szę, a jak nawet nie ma duszy, to i tak ma swoje granie,
więc nie musi płacić za cudze. Książka zawierająca gra-
nie duszy autora powinna być uczciwie zatytułowana
„Granie mojej duszy". Zobaczymy, czy ktoś to kupi.

Dekalog Kresa      233
  I to już wszystko, co chciałem powiedzieć na „do wi-
dzenia".
  

  
część druga
Galeria osobliwości

|

Wstęp do „Galerii"
P
onieważ wydawca tej książki wyrzucił do śmie-
ci pierwszy felieton z cyklu „Galeria osobliwości"
(chyba słusznie; przedstawiałem się tam czytelni-
kom i wdzięczyłem oraz omawiałem swoje plany - nie-
wiele z tego wynikało), chcę napisać dwa słowa tytułem
wstępu.
  Reaktywując na łamach „Science Fiction" cykl felie-
tonów o pisaniu, nie myślałem o wskrzeszeniu „Kąci-
ka złamanych piór" - wyobrażałem sobie, że będzie to
właśnie galeria osobliwości, wybór tekstów dziwacz-
nych, oprawianych przeze mnie ku uciesze gawiedzi,
autorom zaś ku nauce. Wyszło inaczej - a jak wyszło,
można sprawdzić, czytając kolejne felietony. Niniejsze
wyjaśnienie uważam za potrzebne, bo dalej tłumaczę się
(kilkakrotnie) ze zmiany formuły cyklu; zależy mi, żeby
Czytelnik wiedział, do czego piję.
Feliks W. Kres

Krytyka i samokrytyka literacka
J
esień przyszła. Rzygać się chce, słowo daję. Jesień,
zima, wiosna, lato, jesień... i tak w kółko, aż do znu-
dzenia. Wiem, co będzie po jesieni. Zima.
Spłynęły pierwsze utwory i listy. Nie za dużo; na po-
czątek w sam raz. Z utworami jest tak samo, jak z zimą -
wiadomo, że będą. Pośród czterdziestu milionów ludzi
zawsze znajdą się tacy, którzy chwycą za pióra i poślą
swe prace komukolwiek, choćby i samemu diabłu. Ja zaś
nie jestem diabłem, tylko, trzeba wyznać, idiotą. Idiota -
wytłumaczę - to na przykład ktoś, kto wcale nie chce
kopać młodych autorów; wie, że nie chce, a jednak to
robi z powodów nieodgadnionych. Ma poczucie misji
ten idiota, czy co? Nierzadko przy tym cierpi, bo w głę-
bi serca uważa, że każdy, kto chwyci za pióro, godzien
jest szacunku już tylko z racji dokonania wyboru narzę-
dzia. Mógł przecież chwycić pałę bejsbolową i zrobić za
pomocą tej pały krzywdę komuś innemu. Wybrał pióro.

Krytyka i samokrytyka literacka      239
Teraz zaś mądrala z miesięcznika literackiego powie mu:
„Wiesz co, chłopie? Może lepiej poszukaj tej pały...".
Mądre to jest? Wcale nie wiem.
  Dostałem tekst i litość mnie sparła. „Młody czło-
wiek - pomyślałem sobie - co tam... Może lepiej go nie
prześladować?" O autorze tak sobie pomyślałem, oczy-
wiście. Czy ja kocham autora? Nie. Nienawidzę? Także
nie. Więc dlaczego mu nie dać spokoju?
  Każdy wie, co to takiego: recenzja. Ale - zastanawialiś-
cie się kiedyś, po co są recenzje i skąd właściwie się bio-
rą? Recenzja to nie zima. Wcale nie musi się pojawić (na
tym zresztą polega jej wyższość nad zimą). Czasem jed-
nak recenzja się pojawia. Dlaczego?
  Otóż zazwyczaj recenzja to efekt powstania pewnego
dzieła. Bez dzieła nie ma recenzji (wyjąwszy Doskonałą
próżnię Lema i parę innych żartów tego rodzaju). Gdyby
nie było dzieł, nie byłoby też recenzji. Jeśli ktoś uważa,
że moje spostrzeżenie jest banalne, to ma rację. Ponie-
kąd jest. Ale zmierzam do tego, że nikogo w Galerii...
nie skrzywdzę bez jego udziału. Twórca jest bogiem, ja
zaś tutaj tylko nędznym robakiem, pasożytem żerują-
cym na jego dziele. Jakże więc ja, robak, litować mam się
nad twórcą, choćby młodym? W tej litości kryłaby się
pycha... Pycha zaś robakowi nie przystoi. Nie, nie... Nie
przystoi robakowi zupełnie.
  Odkładając zatem na bok nieprzystojną pychę, przed-
stawiam Państwu dzieło, które zjem - ja, robak. Jest to
krótkie opowiadanie zatytułowane Sj)mw0 dla mwe-
la. To dwie strony wydruku, przeczytałem więc je kilka
razy. Utwór zaczyna się tak:
  
240     Feliks W. Kres
  Andrzej szedł, mocno już nawalony, do speluny zwa-
nej „Złocisty kufel" (...) Choć w niczym mu to (upojenie -
przyp. FWK) nie pomogło, to jednak z każdym promilem
czuł się o niebo lepiej.
  Czuł się lepiej. No to pomogło czy nie? Słabo znam się
na tych promilach, ale zawsze, gdy coś zażyję (powiedz-
my, jakieś lekarstwo) i poczuję się lepiej, to - odwrotnie
niż Andrzej - uważam, że mi pomogło. Tak czy nie?
  Mówiąc krótko: Andrzej szedł i doszedł do knajpy,
nad której wejściem wisiał łeb jakiegoś paskudnego, zie-
lonego stworzenia, który został zapewne upolowany (ten
łeb, jak rozumiem - FWK) przez właściciela, niejakiego
Barnabę.
  Wynika z tego historia najstraszliwsza: niejaki Bar-
naba, właściciel łba, upolował go sobie i zawiesił. Takie
historie biorą się z niemożności ustalenia przez autora,
które słowo w zdaniu jest podmiotem.
  Obywatel, do którego podszedł w knajpie Andrzej, no-
sił czarne sztruksowe spodnie, a na nogach miał obrzydli-
we, brązowe mokasyny. Twarz miał nalaną, zaś śmierdział
tak charakterystycznie, że nawet tu ślepy mógłby do niego
trafić nawet bez psa przewodnika. Był tak mocno blady, że
można by uważać, iż jego malutkie oczka nie widziały ani
raz w życiu słońca.
I dalej leci dialog:
  - Jak masz na imię mój towarzyszu - w tym momencie
ów osobnik beknął - bo ja Boluś Alien?
  - Maam na ymie Endriu Ale mosz fojne ukulorki bry-
lu - przytępiony alkoholem nie silił się na elokwencję.
  - Widzę, że coś zapijasz - odrzekł Bolesław Kosmicz-
ny. - Na tej planecie a zwłaszcza w tym obszarze, czę-
  - 
Krytyka i samokrytyka literacka      241
sto ktoś, coś zapija. Ja (...) jestem z Kassandry, pewnie nie
wiesz, gdzie to jest? Pracowałem dla pewnej instytucji,
przybyłem tu po to, by wynaleźć eliksir dający nieśmiertel-
ność. Noszę też ciągle ze sobą urządzenie, które sprawdza,
czy dana substancja się do czegoś nadaje.
  - Tjaa, tylko się tak nie drzyj koleś, bo w ryja możesz tyż
dostać (...).
  To mówiąc Endriu zdjął kurtkę (obrzyganą; ma to chy-
ba znaczenie dla fabuły - FWK) i niechcący rzucił ją na
urządzonko Bolusia. Nagle coś zawarczało, zapiszcza-
ło, zawyło, a kakofonię dźwięków zakończyło pierdnięcie
(choć Andrzej nie był pewien, czy ostatni odgłos nie wydał
z siebie jeden z bywalców tegoż lokalu).
  Uf. Powinien być dopełniacz: „ostatniego odgłosu".
Mniejsza z tym, bo właściwie wszystko wszędzie powin-
no być inaczej. Boluś się ucieszył, bo rzygowina to chyba
był ten eliksir, o który mu chodziło, „Endriu" zaś poszedł
pić dalej do „Krwawej Marychy", ale wcześniej, już idąc,
zobaczył na niebie dziwną czerwono-zieloną stróżkę.
  W tej pisowni „stróżka" to dozorczyni nocna, ale An-
drzej - wierzę - mógł zobaczyć na niebie kogokolwiek.
Sądzę wprawdzie, iż zobaczył smugę, smużkę, względ-
nie strużkę - choć wydaje mi się, że w ten sposób okreś-
lić można tylko ciecz. No już, wszystko jedno. Co było
dalej? Jajco. Koniec opowiadania. Chwiejnym krokiem
wszedł Andrzej do środka; wolno mniemać, że zamówi
trunek i znowu da sobie w szyję.
  Może i dobrze się stało, że dostałem taki tekst na
„dzień dobry". Za miesiąc lub dwa miesiące już bym
się nim nie zajął. Mniejsza o pomysł, z którego wyni-
ka, że ktoś się strasznie upił i normalnie mu po wódce -


242      Feliks W. Kres
przepraszam - odjebało. Jest to zresztą pomysł bardzo
charakterystyczny dla prozy głównonurtowej; znani
i powszechnie nagradzani autorzy publikują w tym nur-
cie kolejne książki, z których tyle samo wynika, co
z cytowanego mini opowiadanka. Ale język! Gramaty-
ka, ortografia! Składnia, styl! Radzę (i jest to dobra rada;
ale naprawdę, naprawdę dobra): z tekstem literackim
najpierw trzeba się udać do pani od polskiego. To może
być nauczycielka z podstawówki czy skądkolwiek. Idzie
człowiek i mówi (zakładamy, że nie jest już uczniem):
„Dzień dobry pani, czy mnie pani pamięta? To ja, Felek
Kresio, siedziałem w trzeciej ławce pod oknem, czter-
dzieści trzy lata temu... Otóż mam taką prośbę, gdyby
zechciała pani zerknąć..." Nauczyciele są sentymentalni;
pani od polskiego prawie na pewno się ucieszy, że przy-
szedł do niej dawny uczeń; ucieszy się i zerknie. Nama-
wiam, by uwzględnić jej opinię.
  Słuchajcie - ja to tutaj piszę naprawdę ze śmiertelną
powagą. Można nie lubić szkoły i nauczycieli. Zachęcam
jednak do uwzględnienia w swych życiowych planach
ocen, jakie zbierało się w szkole. Dotyczy to nie tylko ję-
zyka polskiego.
  Stary - zwracam się teraz wprost do Autora - jesteś
młodym człowiekiem, ale nie aż tak młodym, by po-
zwolić sobie na kompletny brak samokrytycyzmu. Moja
quasi-recenzja to pikuś; ja jestem tylko płatnym roba-
kiem żerującym na płodach twórców; zeżarłem Twój
płód, bo był słaby, właściwie całkiem bezbronny. Lecz
dlaczego Ty sam go nie zeżarłeś? Co z Twoją własną,
prywatną recenzją? Powiedz, zrecenzowałeś to opowia-
danie sam sobie? No i jak? Możliwości są dwie: albo re-
  
Krytyka i samokrytyka literacka      243
cenzja była niepochlebna, lecz postanowiłeś swój osąd
zweryfikować i posłużyłeś się mną, słusznie zakłada-
jąc, że od tego tu jestem; albo napisałeś sobie recen-
zję pozytywną. Druga ewentualność oznacza, że to nie
gramatyka jest Twoim problemem. Problemem jest nie-
możność - nieumiejętność - dokonania oceny własnej
pracy.
  Posłuchaj: ja nic, stary, do Ciebie nie mam; nie
uwierzyłbyś, ile podobnych prac trafia w ręce moje albo
redaktorów w rozmaitych wydawnictwach i redakcjach.
Jestem jak lekarz, nie trzeba się wstydzić przede mną, bo
wszystko już widziałem, i pan, panie kochany, to jesteś
całkiem zdrów... Ale jednak wróć do mnie, zajrzyj jesz-
cze do tej rubryki. Nie rzucaj pióra, nie zniechęcaj się.
  Nikogo nie nauczę tu pisania, tego każdy musi na-
uczyć się sam, ale może zdołam pokazać, w jaki sposób
dokonuje się oceny utworu, przede wszystkim własnego.
Powtórzę: zająłem się tym opowiadaniem z braku czegoś
lepszego... a właściwie gorszego; to nie jest przypadek tej
miary, by wystawić go w formalinie w Galerii Osobliwo-
ści. Powiadam tylko: oto trup opowiadania; tak wygląda
utwór, który urodził się martwy; ergo jeśli coś tak wy-
gląda po porodzie, to kochani rodzice nie zaprzątajcie
sobie głów staraniami o miejsce w żłobku albo przed-
szkolu; niania też jest doskonale zbędna. To po prostu
nie żyje i tyle. Ale są sposoby pozwalające przynajmniej
stwierdzić zgon. Czasem można też reanimować. Będzie
o tym w następnych odcinkach.


Dlaczego nie wszystko się drukuje
O
twierając na tych łamach Galerię..., obiecałem,
że nie poprzestanę na kopaniu nieszczęsnych
debiutantów; zapewniałem, że spróbuję podzie-
lić się doświadczeniami i przemyśleniami. Zamierzam
dotrzymać obietnicy, ale uważam za konieczne przypo-
mnieć, że moje uwagi nie mają rangi niewzruszonych
doktryn. Czy to znaczy, że nie warto mi wierzyć? Jasne.
Nikomu nie warto.
  Miesiąc temu bezlitośnie przejechałem się tutaj po
tekście zatytułowanym Sprawa dla menela. Teraz ten
sam tekst będę chwalił. Być może dowiodę w ten sposób
tylko tego, że jestem schizofrenikiem. Zobaczymy.
  Mamy tu do czynienia z formułą zwaną short story.
Najkrócej mówiąc, dzieła tego rodzaju nie epatują bujną
fabułą ani złożonym portretem bohatera, są to opowia-
dania liczące kilkaset do kilku tysięcy znaków, oparte na
oryginalnym pomyśle, opatrzone błyskotliwą a zaska-
kującą pointą. Wszystkie te elementy bez trudu moż-
  
Dlaczego nie wszystko się drukuje      245
na znaleźć w wymienionym utworze. Dość zabawny
w istocie i niezbyt zużyty wydaje się pomysł, że chemicy
z innych układów planetarnych przenikają do środowi-
ska ziemskich lumpów z nadzieją na wykrycie pewnych
związków chemicznych, owe związki zaś, na koniec,
obecne są już nawet nie w butelce z „wynalazkiem", ale
w pospolitej rzygowinie bywalca szacownych barów.
Mało tego; jak na opowiadanie o tak niewielkiej objęto-
ści, postać głównego bohatera Andrzeja vel Endriu na-
kreślona została wiarygodnie (rzeczywiście wygląda na
menela), podobnie jak Boluś Alien, który bardzo prze-
konująco wtopił się w środowisko. Dialogi obu dżen-
telmenów pasują do przypisanych im ról, opowiadanie
ma dość zwartą konstrukcję i czytelne przesłanie. Ja zaś
nie jestem chory i nie robię sobie jaj, pragnę tylko coś
udowodnić. Otóż bardzo niewiele miałem w ręku tek-
stów, o których można wypowiedzieć się tylko w jeden
sposób, pochlebny bądź niepochlebny. Utwór, o którym
mówię, jest poprawny nie tylko w zamyśle, ale i - po-
niekąd - w wykonaniu, można bowiem w nim znaleźć
elementy spełniające wszystkie wymogi literackie. Jak to
więc możliwe, że jedno i to samo dzieło jest zarazem do-
bre i złe?
  Diabeł siedzi w szczegółach. I proporcjach. Otóż, jako
się rzekło, pomysł i konstrukcja omawianego tekstu -
czytasz to, Autorze? - są na tyle nośne i poprawne, że
mający odrobinę dobrej woli redaktor mógłby uczynić
z tego utworu dzieło nadające się do druku. Pół godziny
pracy, może tylko kwadrans. Kilka dużych i kilkanaście
mniejszych poprawek; parę skreśleń i uzupełnień - tyle
trzeba,   by   zarżnięte   opowiadanie   zmartwychwstało
  
246     Feliks W. Kres
i objawiło się jako... no, przyzwoite. Znośne. Dlaczego
więc nikt tych poprawek nie naniesie? Uskrzydlony de-
biutem Autor pracowałby dalej, dokładając starań. Dla-
czego nie dać mu szansy?
  Otóż dlatego, że świat jest okrutny. Paskudny, wstręt-
ny, nieprzyjazny. Na rynku leżą dzieła pisarza Wałęsy, co
oznacza, że książkę można zrobić ze wszystkiego. Lecz
Wałęsa - choć na oko biorąc niepiśmienny - jest Wałę-
są, jakkolwiek smutno to brzmi. Poza tym jednak w kra-
ju, w którym właściwie nie ma analfabetyzmu, każdego
dnia powstawać może tysiąc tekstów, które po mniejszej
bądź większej obróbce nadawałyby się do druku. Ale
w interesie żadnego wydawnictwa i pisma literackiego
nie leży publikowanie przeciętnych utworów, spełnia-
jących wymogi drukowalności i nic więcej. Po cholerę
ktoś miałby drukować takie teksty? Co to za argument,
że coś może się do czegoś nadawać? Spójrzmy na to
z innej strony: otóż prawie każdy, jak sądzę, jest w stanie
wymieszać mąkę, wodę i jaja w takich proporcjach, by
powstała nietrująca bułka, nadająca się jak najbardziej
do jedzenia - może niezbyt kształtna, niekoniecznie
smaczna, ale z pewnością jadalna. I co z tego?
  Nic z tego, zupełnie nic. Nikt nie będzie poprawiał
i doprawiał tej bułki tylko po to, by uszczęśliwić domo-
rosłego piekarza. Niech sam ją sobie wtrynią, taką, jaka
jest. W cywilizacji, w której przyszło nam żyć, wszyscy je-
steśmy - i musimy być - specjalistami żyjącymi pośród
specjalistów. Przeciętny produkt rynkowy - niechby tak
zwany bubel - powstaje właśnie dzięki gronu specjali-
stów i jego przeciętność mierzy się w odniesieniu do in-
nych podobnych produktów. Bezwzględna miara nie ma
  
Dlaczego nie wszystko się drukuje      247
żadnego sensu; podział ról i zadań spowodował, że od
piekarzy wymagamy jednak lepszych produktów, niźli są
w stanie ugruchmolić niepiekarze.
  Literatura nie wyłamuje się z tych reguł. Od kogoś, kto
chce produkować opowiadania na rynek - a więc pub-
likować je w pismach nabywanych za pieniądze czytel-
ników - wymaga się profesjonalizmu (albo chociaż bycia
Lechem Wałęsą, czytaj: osobą znaną). Partyzanci? - do
lasu. Nie maltretuję tu dzisiaj żadnego konkretnego tek-
stu, więc dla równowagi chcę oświadczyć z całym zim-
nym okrucieństwem i cynizmem, na jakie mnie stać:
Szanowni Młodzi Autorzy, zapewniam Was, że w każ-
dym wydawnictwie i w każdej redakcji siedzi facet, który
bez wysiłku, dłubiąc palcem w zębach, mógłby wybra-
ny tekst uczynić drukowalnym, ale nie ma w tym żadne-
go interesu, więc nie kiwnie palcem - i słusznie. Bo jego
wredny, kapitalistyczny interes tożsamy jest bez mała
z narodowym (obojętne, czy facet myśli o tym, czy nie);
żadna kultura nie wzniesie się na wyżyny, bazując na
wszystkim, co możliwe do wykorzystania. Indywidual-
ny interes autora dramatycznie tu się rozmija z interesem
czytelnika - no i świetnie, bo na konflikcie interesów
producentów i konsumentów zbudowany jest cały świat,
paskudny, okrutny, nieprzyjazny, ale innego nie mamy.
  Otóż, przykładowo, ja, Feliks W. Kres, jako obdarzony
sumieniem i uczuciami człowiek, mogę ubolewać nad
konkretnym autorem, życzyć mu jak najlepiej i w ogó-
le. Może mi być przykro, że nie ziszczą się czyjeś ambi-
cje, marzenia. Sam miewałem i miewam marzenia, więc
rozumiem, na czym to polega. Niemniej generalnie mam
za słuszny mechanizm naturalnej selekcji, który odsiewa
  
248     Feliks W. Kres



słabszych. Nim poda się topielcowi pomocną dłoń - bo
czasem jednak podać ją należy - trzeba zyskać pewność
lub chociaż uzasadnioną nadzieję, że topielec z czasem
nauczy się pływać. Ratowanie każdego, kto się nawinie,
to zajęcie godne potępienia.
  Amen, Młodzi Autorzy. Nikt nie powinien Was holo-
wać. Utopcie się wszyscy albo nauczcie się pływać, bo
na tym polega zdrowy mechanizm naturalnej selekcji.
Dzięki temu mechanizmowi dobrzy piekarze pieką do-
bre bułki, sprawni pisarze publikują wartościowe dzieła,
wydajni górnicy wydobywają potrzebny węgiel, a ren-
towne koleje przewożą uśmiechniętych, wypoczętych
pasażerów. Przynajmniej tak być powinno, czyż nie?
Nie jest - i dlatego dokoła taki syf.

Gildia bardów-gawędziarzy
T
o dopiero czwarty odcinek Galerii..., a już zaczy-
nam podejrzewać, że tytuł rubryki jest chybio-
ny. Myślałem, że będę pokazywał tu osobliwości,
a tymczasem nadsyłane teksty wcale takie osobliwe
nie są. Dla mnie, felietonisty, są najgorsze z możliwych,
a mianowicie normalne. Najkrócej mówiąc, prawie ża-
den nie nadaje się do druku - i tak samo żaden nie
przyda mi się jako jaskrawy przykład łamania literac-
kich reguł. Co z tym zrobić?
  Skoro nie dano mi wyboru, zajmę się dzisiaj tekstem
średnim, czyli takim, jakich wydawnictwa i redakcje co
miesiąc dostają kilka, jeśli nie kilkanaście. Opowiadanie
(nazwijmy je roboczo Jedynka, jako że autor nie wyjawił,
czy mogę zdradzić tytuł) napisane zostało przez osobę
posługującą się pseudonimem „K.". Jest to siedemnaście
stron wydruku, czyli, tak na oko, jakieś trzydzieści stron
maszynopisu znormalizowanego; jako autor starej daty
wciąż stosuję taki przelicznik. Oznacza to, że objętość
  
250     Feliks W. Kres
utworu jest klasyczna do bólu, dla pism literackich naj-
odpowiedniejsza. Zresztą w ogóle jest to objętość opty-
malna, bo w trzydziestostronicowym opowiadaniu
ładnie widać wszystko, zarówno pomysł, jak i kompo-
zycję, sposób kreowania bohaterów, klimat, dialog, opis,
pointę. O języku nie wspomnę, bo to widać przeważnie
już na pierwszej stronie, nie trzeba aż trzydziestu.
  Rzecz traktuje o wyprawie badawczej albo raczej na-
ukowej ekspedycji, która przemieszcza się po dżungli
łazikami, w których to łazikach siedzą podróżnicy, wy-
posażeni we wszystko, co podróżnikowi i naukowcowi
potrzebne. Nie trzeba wiele czasu, by zrozumieć, że zna-
leziska i wykopaliska to pozostałości naszej własnej cy-
wilizacji - ruiny, a nawet resztki ruin Chicago albo innej
podobnej metropolii, powiedzmy Białogardu albo mia-
sta Łodzi. W tych ruinach niewiele jest, ale to, co jest,
pozwala wysnuć historię działalności pewnej grupy lu-
dzi - ni to rodziny, ni organizacji - w ostatnich latach
istnienia miasta, a zapewne i całej cywilizacji.
  Pomijam olśniewającą głupotę tego pomysłu, bo z po-
krytych dżunglą ruin wyczytać można naprawdę nie-
wiele; toż dzisiejszy archeolog robi w portki ze szczęścia
i nieśmiertelną w nauce okrywa się sławą, gdy znajdzie
grób z gnatami pogiętymi w paragraf; układ tych gna-
tów rzuca światło wiedzy na problem, w jakiej pozycji
i z nogami ku której stronie świata Barbituratutrasko-
wie chowali kobiety wodza plemienia, o czym świadczą
zachowane insygnia - wysnuć zaś historię grupy ludzi
może z takich znalezisk tylko wariat albo kompletny
fantasta (bez obrazy).
  
Gildia bardów-gawędziarzy       251
  A w Jedynce toczy się istne dochodzenie, przywodzą-
ce na myśl policyjne śledztwo, brakuje mi tylko czyichś
odcisków palców na parasolu biesiadnym sprzed ośmiu
tysięcy lat. No, mniejsza z tym, rozwiodłem się niepo-
trzebnie, bo pomysł to tylko pomysł, można mieć lepszy
bądź gorszy - nie ma to większego znaczenia, bo ktoś,
kto potrafi pisać, prędzej czy później wpadnie na po-
mysł dobry. Ale „K." niestety, pisać nie potrafi, a jeżeli
nawet, to nie na takim poziomie, by spokojnie czekać na
iluminację, która załatwi wszystko. „K.", czytasz to?
  Słuchaj, iluminacja niczego nie załatwi, bo Twój
tekst jest odrażająco, obrzydliwie poprawny, miano-
wicie przecinki tkwią na swoich miejscach, zdania
(podmiot/orzeczenie/dopełnienie) poukładane są jed-
no za drugim, bohaterowie wygłaszają swoje, adekwatne
do sytuacji, kwestie - a wszystko to do kupy kompletnie
wyzbyte jest urody, jednostajne, monotonne, pieprzone
szkolne wypracowanie na piątkę albo szóstkę. Nauczy-
ciel raczej nie przywali Ci za nadmiar zaimków ani za
rytm zdań, a to właściwie jest wszystko, do czego mógł-
bym się przyczepić na poziomie elementarnym.
  Problem w tym, że u prozaika takie zdania to śmierć;
pisarzowi wolno prawie wszystko, poza jednym: nie
może uśpić czytelnika. Nie ma w Twoim tekście klima-
tu, napięcia ani bohatera z jajami, postacie są papierowe,
piękna żona szefa ekspedycji romansuje z jego asysten-
tem w taki sposób, że koniecznie chciałem wyrzygać się
pod biurko - nie wiedziałem, że przyprawianie rogów
i seks to takie nudne, myślałem tylko, że przereklamo-
wane.
  
252      Feliks W. Kres
  Nie ma punktu kulminacyjnego, nie ma przyspiesze-
nia i spowolnienia akcji, bójka opisana jest tak samo
jak rozmowa przy stole, pointa zaś rozwodniona, wle-
cze się przez bite trzy strony (wydruku, nie maszyno-
pisu) i znowu chciałem gdzieś zwymiotować, ale że
lektura dobiegła właśnie końca, przełknąłem i wytrzy-
małem. Ujmując rzecz lapidarnie, nie masz pojęcia o za-
sadach konstrukcji utworu, a nawet gorzej: po prostu
nie umiesz opowiadać. Jest to przywara, którą u młode-
go twórcy zwalczyć najtrudniej.
  Pokazać fatalne zdanie i powiedzieć, na czym jego
fatalność polega, można nawet w takiej Galerii... Mało
tego, fatalne zdania - jeśli nie jest ich bardzo wiele - po-
prawić może redaktor, o ile dzieło jest tego warte. Ale
o Jedynce piszę właśnie dlatego, że to tekst niereformo-
walny. W żadnej redakcji nie zbudują za autora klimatu,
nie uczynią bohaterów ciekawymi, nie przekonstruują
fabuły, bo to wszystko oznacza, że opowiadanie trzeba
po prostu napisać od początku. Chcesz - to pisz.
  Pragnę Ci tylko powiedzieć, że elementarne umiejęt-
ności masz, albowiem potrafisz poprawnie składać zda-
nia, książki zaś, nawet najdłuższe, składają się właśnie
z tych małych cegiełek-zdań. Ale nie wierz, że istnieją
poradniki, z których można się dowiedzieć, jak ciekawie
opowiadać historie. Łatwo powiedzieć: zadbaj, by napię-
cie rosło; trudniej wyjaśnić, na czym to polega. Piszę to
ze szczerą przykrością, bo takich autorów najbardziej mi
żal. Inteligentnych, mających coś do powiedzenia (bo Je-
dynka, pomimo głupiego pomysłu, opowiada o czymś
bardzo ważnym; to krzywe zwierciadło ustawione przez
autora tak, że widać w nim naprawdę zadziwiające od-
  
Gildia bardów-gawędziarzy      253
bicia), nie kaleczących języka - a mimo to literacko bez-
nadziejnych.
  Miałem w ręku całkiem sporo takich tekstów, ale
rzadko o nich pisałem, bo jako materiał demonstracyj-
ny są niewdzięczne. Toż żeby pokazać, na czym polega
brak punktów zwrotnych w fabule, trzeba by wydruko-
wać cały utwór - przedsięwzięcie, z oczywistych powo-
dów, niemożliwe.
  
|ak tak można?
P
rzeczuwałem. Naprawdę przeczuwałem, że tak bę-
dzie.
Przed laty w Kąciku złamanych piór, o której to
rubryce wspominałem już na tych łamach (i na pew-
no jeszcze będę wspominał), Czytelnicy zadręczali mnie
pytaniem, które da się sprowadzić do JAK TAK MOŻNA?
Jak można wyszydzać pracę młodych autorów, odbierać
ludziom złudzenia, pisać, że ich dzieła są do niczego?
Przeczuwałem, że i tutaj, w Galerii..., nie ucieknę od roz-
mowy na ten temat. I dobrze przeczuwałem. Miałbym
ochotę pominąć sprawę milczeniem, bo już mnóstwo
powiedziałem na ten temat, ale miało to miejsce kiedyś,
w Kąciku..., nie w Galerii..., i nie wolno mi wymagać od
Czytelników Science Fiction znajomości tamtych wypo-
wiedzi. Po wtóre - przemilczeć tak ważnej sprawy nie
potrafię. Pytanie JAK TAK MOŻNA? jest pytaniem zgoła
fundamentalnym; otóż wszystkie treści ukryte w tym
pytaniu dotykają wręcz zasad, na których opiera się



lak tak można?      255

świat i relacje międzyludzkie. Ni mniej, ni więcej - jak-
kolwiek potężnie to brzmi.
  Są ludzie, którzy robią coś wyłącznie dla pieniędzy
albo - powiedzmy - dla sławy, podchodzą do swej dzia-
łalności z bezbrzeżnym cynizmem, i nie żal ich, jeśli
ponoszą klęski. Ale nie o nich mówimy. Mówimy oczy-
wiście o osobach, które starają się jak mogą, wkładają
w swą pracę całe serce i mnóstwo wysiłku, po czym ktoś
przychodzi, ocenia i obojętnie powiada: „Do dupy. Zu-
pełnie do dupy".
Jak tak można?...
  Czy mi żal? Żal, naprawdę. Nie mam żadnego intere-
su w ścinaniu głów młodym autorom; osoby, które są-
dzą, że to dobry sposób na stłamszenie konkurencji, na
wyeliminowanie jej już w zarodku, nie wiedzą o czym
mówią. Rynek jest ogromny, na półkach księgarskich
zmieści się nie dziesięciu, a stu, czy nawet dwustu pol-
skich autorów. Jest bodaj więcej miejsca niż chętnych do
pisania. W moim interesie leży promowanie polskiej li-
teratury jako takiej; każda dobra rodzima powieść skła-
nia czytelnika do sięgnięcia po następną, sygnowaną
polskim nazwiskiem.
  Śmieszna sprawa, ale literatura to jedna z tych dzie-
dzin - nielicznych dziedzin - w których spokojnie mo-
żemy ścigać się z Zachodem, jest to bowiem dziedzina
niewymagająca zaawansowanych technologii ani kapi-
tału - chyba że mowa o kapitale intelektualnym. I co
powiecie? Jesteśmy - my, polscy pisarze fantaści - jak
najbardziej konkurencyjni, każdy bez trudu wymieni
kilka książek, które biją na głowę swe zachodnie odpo-
wiedniki lub przynajmniej im nie ustępują. Powtarzam


256     Feliks W. Kres
więc: dobre polskie książki na półkach to nie jest dla
mnie konkurencja, tylko wsparcie; to nakręca koniunk-
turę i już. Tyle na temat niskich pobudek, którymi mógł-
bym się kierować.
  Co więc mną kieruje? Może inne niskie pobudki, ja-
kaś zboczona przyjemność?
  Szczerze? Nie wiem, co mną kieruje. Albo raczej:
wiem, lecz nie do końca. Byłem kiedyś takim właśnie
młodym, szesnastoletnim autorem, który koniecznie
chciał pisać książki. I nie miał do kogo iść ze swoją spra-
wą. Może powinno być w takiej wielkiej, czterdziesto-
milionowej Polsce chociaż jedno miejsce, do którego
można zgłosić się z próbką swojej prozy z nadzieją na
uzyskanie bodaj krótkiej odpowiedzi? Jednak jeśli uzna-
my, że takie miejsce jest potrzebne, to musimy pytać da-
lej: co w tym miejscu i kto w tym miejscu? Czy wrażliwy
dziadek-literat, złocący każdemu zadek miodem („Pisz
dziecko, pisz, bardzo ładnie, tylko nie bierz narkotyków,
a ty dziewczynko nie zadawaj się jeszcze z chłopcami")?
Moim zdaniem, powinien siedzieć ktoś, kto szczerze
wyjawi swą opinię. A że wyjawi ją czasem w sposób
szyderczo-prześmiewczy? No, to już jest serwitut, jaki
trzeba uiścić za istnienie tego miejsca. Jeśli ta rubryka
nie będzie redagowana przystępnie i na luzie, to nie zaj-
rzy do niej nikt poza paroma autorami, którzy akurat
posłali swoje prace. Ile takich rubryk, czytanych przez
pięć osób, trzeba, by rozłożyć pismo na łopatki?
  A co z tymi fundamentalnymi zasadami, które kry-
ją się w pytaniu JAK TAK MOŻNA? Otóż nie tylko pisa-
rze wkładają całe serce i wiele wysiłku w swoją pracę.
Także  architekci,  konstruktorzy mostów, lekarze, że
  
lak tak można?      257
nie wspomnę o projektantach wahadłowców kosmicz-
nych klasy „Columbia". Gdy ktoś przyłazi z bublem, to
na stronę odłożyć należy rozważania, ile serca i pracy
włożył w stworzenie tego bubla; pal licho, że będzie mu
smutno i przykro. W przeciwnym wypadku może dojść
do nieszczęścia. Życie jest - a przynajmniej powinno
być - traktowane serio; bawić się można i trzeba, ale
nie kosztem innych, dobrymi chęciami zaś - wiadomo -
wybrukowane jest piekło.
Ale o tym już raz pisałem.

Krótkie opowiadania
Z
aprezentuję dzisiaj w Galerii... tekst typowy. Nie
przeprowadziłem, przyznaję, szczegółowych obli-
czeń, ale chyba niewiele się pomylę, pisząc, że ja-
kieś pięćdziesiąt procent nadsyłanych utworów to takie
właśnie produkcje, a mam na myśli najbardziej ich roz-
miary. Przytoczę tutaj to opowiadanko jak zwykle bez
żadnych poprawek, ze skrótami obejmującymi mniej
więcej 1/3 objętości utworu.
Tytuł: Me znaleziono.
  Na podmiejskie lądowisko z hukiem opadł wielki sta-
tek penetracyjny. Nikt już na niego nie czekał, żadna z po-
przednich wypraw nie odnosiła skutku - życie w kosmosie
nie istnieje.
  Kapitan zeskoczył na bladoniebieski asfalt i podszedł do
stojącego obojętnie ministra Kontaktów Międzyplanetar-
nych. Popatrzył na niego znacząco i darował sobie wszel-
kie banalne teksty. Wszystko było jasne.
- Nasz urząd przestał istnieć - powiedział [minister].



Krótkie opowiadania      259
- Jak to? - kapitan zdjął szybko kask - a sygnały?
   - Od czasu twojego odlotu nie otrzymaliśmy już ani
jednego.
  Impulsem do wszystkich działań były odbierane (...) sy-
gnały. Specjaliści (...) potrafili wyłowić tylko jedno słowo:
„jesteśmy".
  Kapitan wzruszył ramionami i ruszył w stronę domu.
Tym razem nie musiał zajmować się już statkiem. Na uli-
cach połyskiwały holoboardy reklamujące kolejny film o ko-
smitach. Jednak przybysze z obcych planet rychło podzielili
los cząsteczkowej teorii wszechświata - na zawsze zamknię-
to ich w rzeczywistości kiepskich filmów fantastycznych.
  Kapitan był trochę zawiedziony faktem, że jego życie po-
szło na marne i nikt nie wierzy już w jego marzenia, zna-
lazł jednak pracę w zakładach produkujących pokrowce
na baterie (...). Życie toczyło się dalej.
*   *   *
   Tak się złożyło, że w kilka dni po otrzymaniu ostatnie-
go sygnału w jednym z bardziej zapuszczonych rejonów
Uzbekistanu rozpoczęto budowę nowego supermarketu.
W tym celu wycięto rosnącą tam smętną jodłę. Gdyby lu-
dzie rozejrzeli się nieco dookoła zauważyliby zapewne, że
było to ostatnie drzewo na Ziemi. Tak się również złożyło,
że właśnie z tego rejonu Uzbekistanu nadszedł ostatni ko-
munikat. Pech chciał, że nikt nigdy nie zdołał odczytać, co
chciała przekazać jedyna inteligentna cywilizacja. W każ-
dym razie jedyna, która nie uciekła przed nami na najdal-
szy kraniec wszechświata.
No i tyle.

260     Feliks W. Kres
  Jak już napisałem, jest to utwór typowy, a nawet ty-
powy do bólu. Napisany językiem nieprzynoszącym
autorowi wstydu; drobne niezręczności bez trudu moż-
na poprawić. Mamy czytelne przesłanie (nawet zbyt
czytelne, bo wręcz łopatologiczne, ale autorka broni się
młodym, naprawdę młodym wiekiem, dlatego wzdra-
gam się przed nazwaniem przesłania banalnym; widy-
wałem już większe banały, przedstawiane przez ludzi
sporo starszych). Od razu powiem: lubię takie teksty. Ta-
kie, w których nie chodzi o durne łupu-cupu, że niby elf
walnął krasnoluda w ryj czy odwrotnie, albo ktoś tam i
grzmocił z energolasera i kolejne mechy wylatywały
w powietrze. Ale - dla odmiany - nie lubię tekstów jed-
nostronicowych, bo niezwykle rzadko cokolwiek z nich
wynika. Są ulotne.
  Zwrócę się teraz wprost do Autorki. Kochana J., czy
umiesz wyobrazić sobie książkę złożoną ze stu siedem-
dziesięciu albo - dajmy na to - dwustu czterech podob-
nych opowiadań? To może chociaż potrafisz wyobrazić
sobie kilka literackich pism, w których co miesiąc dru-
kuje się po sześć, siedem takich mini utworów? Pewnie
nie, bo pytasz mnie w liście, co zrobić, by pisać dłuższe
opowiadania.
  Odpowiadam: nie wiem, co trzeba zrobić, ale coś trze-
ba zrobić koniecznie; pytanie Twoje dotyka istoty pro-
blemu i dobrze świadczy o inteligencji (tak samo, jak
o wrażliwości dobrze świadczą oba opowiadanka, za-
równo to tutaj, jak i drugie, którego nie pokazałem).
Pisałem już o tym i będę powtarzał w kółko: literatura
to domena gawędziarzy, bardów-opowiadaczy. Pomysł?
Ciekawe spostrzeżenie, przesłanie? Pomysł i przesłanie
  
Krótkie opowiadania      261
to zero, to mniej niż nic. Każdy ma jakiś pomysł; pra-
wie każdy coś zauważył. Znam wielu, a przy tym bar-
dzo różnych ludzi. I nie jestem pewien, czy spotkałem
w życiu choć jednego, który nie potrafiłby, na trzeźwo
bądź po pijaku, zadziwić nagle trafną, interesującą uwa-
gą. Każdego coś boli. Każdy coś tam dostrzega; czasem
dostrzega coś szarego, zwykłego a nawet zapomniane-
go - i oto wydobywa, otrzepuje z kurzu pozornie ba-
nalne zjawisko, które właśnie przez swoją pospolitość
i oczywistość zostało zapomniane. Jak cholerne gwiazdy,
na które w lesie gapiłem się kiedyś przez godzinę albo
parę godzin, bo mieszkam w centrum dużego miasta
i zapomniałem - że są. Siedziałem pod tymi niepraw-
dopodobnymi, niemożliwymi gwiazdami i - no, oczy-
wiście - zaraz zapragnąłem o nich pisać, donieść innym,
przypomnieć. Ludzie - chciałem zawołać - tam miliar-
dy słońc, światów, galaktyki, nieskończoność w zasięgu
wzroku, ale nie umysłu - a wam w głowach margaryna
i serial telewizyjny? Wszystko, wszystko marność, tylko
nie te gwiazdy.
  Dlaczego o tym piszę? No, dlatego, że nie sądzę, by
było czymś wstydliwym bądź niewłaściwym odkry-
wanie gwiazd wciąż na nowo albo dotknięcie w nocy
pnia leśnego dębu; można to zrobić i powiedzieć ci-
chutko „Przepraszam, duży bracie, że tak rzadko o to-
bie pamiętam". Odrobina prywatnej egzaltacji? Przecież
każdy ma do tego prawo. Ale żeby prawdziwie przypo-
mnieć komuś innemu o gwiazdach i starym dębie, trze-
ba go zaciągnąć do lasu w środku nocy. Na papierze zaś
nie wystarczy, niestety, oznajmić, że „świat jest podły"
albo „gwiazdy piękne i niedosiężne". Taki komunikat,
  
262      Feliks W. Kres
nawet jeśli dotrze do odbiorcy, to nie zapadnie w duszę
ani w pamięć. To... zdawkowe. Dlatego do przypomnie-
nia i uświadomienia bliźnim różnych prawd wymyślo-
no powieści i opowiadania. Prawdziwe opowiadania
(proszę zwrócić uwagę na nazwę; z jakichś przyczyn nie
nazwano tego „oświadczeniami"). Opowiadanie bądź
powieść - to właśnie taka wycieczka do lasu, podróż do-
kądś, którędyś, w jakimś celu. Jeśli zapamięta się tę po-
dróż, to jest szansa, że na jakiś czas zostanie w pamięci
i jej cel.
  Czy wiadomo już, dlaczego nie wierzę w formułę,
określaną potocznie terminem short story'?
  Powinienem tu wprawdzie poczynić pewne zastrzeże-
nia. Po pierwsze, nie dowodzę wcale, że im dłuższa po-
dróż, tym lepiej; uważam tylko, że w ogóle jakiś spacer
jest potrzebny. Po drugie, istnieją niewątpliwie mistrzo-
wie gatunku, czarodzieje słowa potrafiący pospinać sie-
demnaście zdań w taką całość, że jest o czym myśleć do
niedzieli, świat za oknem zaś wygląda na fałszywy. Ale
mowa o prawdziwych czarodziejach; magia to sztuka
bardzo trudna. I znów zwrócę się do Autorki przytoczo-
nego tekstu: J., nie jesteś czarodziejką, choć nie twier-
dzę, że nie możesz nią zostać. Jak już napisałem, masz
niezbędną wrażliwość, a co z nią zrobisz, zależy tylko
od Ciebie. Niemniej ja, nie będąc czarodziejem, zapy-
tany o zdanie, zwykłem wskazywać drogę prostszą. Le-
piej zostać bardem-gawędziarzem; lepiej i łatwiej, niźli
prawdziwym a wiarygodnym specjalistą od iluminacji
i objawień, do czego potrzebny jest szczególny dar. Co
robić? Opowiadać o ludziach, nie o gwiazdach na nie-
bie. Dlaczego nie opowiesz mi o tym człowieku, boha-
  
Krótkie opowiadania      263
terze Twego opowiadania, który przez całe życie czegoś
szukał - i nie znalazł, choć było w zasięgu ręki? Wyda-
je Ci się, że to nudna opowieść? Otóż nie, bo to właśnie
poszukiwania czynią skarb zarówno upragnionym, jak
i prawdziwie cennym. Opowiedz ciekawie o poszukiwa-
niach, a wszyscy zapamiętają, czym było to, czego szu-
kał. I dlaczego, niestety, nie znalazł.
  Zamiast podsumowania, dobra rada dla wszyst-
kich. Jeśli ktoś siada do pisania z myślą „Podzielę się
spostrzeżeniem" albo „Opowiem o wydarzeniu, któ-
re miało miejsce..." - powinien od razu przestać. Na-
leży powiedzieć sobie „Opowiem o człowieku, który..."
W otaczającym nas teleświecie wszyscy widzieli wszyst-
ko i o wszystkim słyszeli; nikogo nie obchodzą spostrze-
żenia i wydarzenia. Czytelnika obchodzi tylko on sam,
musi więc zobaczyć w opowiadaniu człowieka, w tym
człowieku zaś siebie. Gdy zobaczy - wtedy można pro-
wadzić go do gwiazd.
  
Tworzywo
P
odzielę się pewną refleksją. Otóż zawsze podziwia-
łem ludzi znanych, którzy na lewo i prawo udzielają
wywiadów. Jakoś nie widać po nich zniecierpliwie-
nia, gdy po raz dziesiąty odpowiadają na to samo pytanie
albo przytaczają anegdotę. Naprawdę, bez śladu zniecier-
pliwienia bądź zakłopotania! Nie wiem, jak oni to robią.
Gdy chodzi o mnie, to podczas każdego spotkania z czy-
telnikami prześladuje mnie wrażenie, że zaraz ktoś wsta-
nie z krzesła i powie: „Ależ ty, facet, jesteś nudny. Już sto
razy o tym mówiłeś!". Dlatego najwięcej trudu i wysiłku
kosztuje mnie podczas takich spotkań powstrzymywanie
się od niezliczonych zastrzeżeń w rodzaju „Jak już wspo-
minałem..." albo „Zgodnie z tym, co mówiłem...".
  Tutaj, w Galerii..., jest tak samo. Otóż, tak naprawdę,
stawiającym pierwsze kroki autorom bardzo niewiele
można powiedzieć, a jeśli nawet wiele, to i tak w kółko
to samo. Nie wiem, o czym rozmawiają wielcy mistrzo-
wie pióra, oceniający nawzajem swoje teksty. Wiem,
  
Tworzywo      265
o czym gadają uczniowie i rzemieślnicy. To są bardzo
różne rozmowy, bo różne są problemy, z którymi bory-
kają się jedni i drudzy. Początkującemu autorowi warto
pomarudzić o sprawach elementarnych, bo taka jest ko-
lej rzeczy; prawie każdy dowiadywał się kiedyś, jak za-
bójczy dla tekstu jest nadmiar zaimków albo dlaczego
metafora musi być niesprzeczna wewnętrznie.
  Swego czasu dałem sobie spokój z Kącikiem złama-
nych piór, bo doszedłem do wniosku, że powiedziałem
już wszystko, co miałem do powiedzenia debiutantom,
i czas przestać, bo zacznę gonić w piętkę. Miałem słusz-
ność, a zarazem jej nie miałem, okazało się bowiem, że
początkujący autorzy nie wymarli, gatunek przetrwał,
więc przyszli nowi i zaraz zażądali: „No dobra, mówi-
łeś, nie mówiłeś, w każdym razie teraz powtórz wszystko
od początku". Najgorsze jest to, że mają słuszność. Gdy-
bym jeszcze wydał jakiś literacki podręcznik, mógłbym
doń odsyłać niektórych. Ale nie wydałem i chyba raczej
nie wydam.
  Umówmy się więc, że nie będę zanudzał Czytelni-
ków Galerii... mnogimi wtrętami i odwołaniami („Jak
już kiedyś o tym pisałem..." itp.), w zamian zaś nikt nie
wstanie z krzesła, by cisnąć mi w oczy oskarżycielskie:
„Powtarzasz się, gościu!". Odwoływać się będę tylko do
tego, co już było w Galerii... (archiwalne egzemplarze do
nabycia u wydawcy). Układ stoi?
  Oto jest pytanie retoryczne. Gdyby ktoś, rzecz jasna,
nie wiedział.
  Język. Język jest tworzywem wielce specyficznym,
bo różnym od wszystkich innych tworzyw artystycz-
nych. Na co dzień jest dostępnym każdemu narzędziem,
  
266     Feliks W. Kres
pełni rolę czysto użytkową, tworzywem artystycznym
zaś - bywa. Te same słowa, takie same zdania, pada-
ją lub paść mogą w rodzinnej rozmowie przy stole
i w powieści Conrada. Nie istnieje jakaś sztywna granica
„odtąd - dotąd"; użytkowe narzędzie przechodzi w ar-
tystyczne tworzywo w sposób płynny. Ponieważ każdy
potrafi posłużyć się językiem, krok tylko dzieli niektó-
rych od błędnego wniosku, że przekroczyć tę granicę
jest łatwo. A nie jest - właśnie dlatego, że nie bardzo
wiadomo, gdzie przebiega. Gdyby można ją było nale-
życie oznaczyć, wystarczyłoby następnie tylko wskazać
palcem. O, do tych biało-czerwonych palików, a za nimi
już, chłopie, jest literatura.
  Tymczasem w większości wypadków trudno nawet
wskazać kierunek.
  Droga nie wiedzie przez komplikację wypowiedzi (za-
ryzykowałbym nawet twierdzenie, że z reguły jest wręcz
odwrotnie). Nie wiedzie przez mnożenie wyrażeń bli-
skoznacznych - a więc szczególnie bogate słownictwo;
nie wiedzie też przez spiętrzenie figur retorycznych, ta-
kich jak metafory. Z pewnych powodów o wiele łatwiej
mogę doradzić, którędy lepiej NIE IŚĆ, niźli - którędy
jednak iść.
  Przede wszystkim, odradzam właśnie wzbogacanie
i upiększanie języka. Krótko i po męsku? To nie dla żół-
todziobów zabawa. Zdumiewa pewność siebie przeja-
wiana przez obywateli, którzy próbują olśnić debiutem
iście barokowym, zadziwić czytelników (i, jak mnie-
mam, krytyków) wyszukaną a wysublimowaną urodą
swej prozy. Aż ciśnie się czasem na usta: „Człowieku,
  
Tworzywo      267
uznałeś, że umiesz chodzić, więc od razu występujesz
w balecie?". Bo różnica między użytkową a artystyczną
funkcją języka jest właśnie taka jak między chodzeniem
a tańcem. I pół biedy, jeśli ktoś próbuje pląsać. A niech
pląsa, to może być nawet ładne i do rzeczy. Ale zaraz
klasyczny balet?
  Sprawa druga, którą określiłbym jako otwieranie luf-
cika dupą. Jest to usiłowanie nader rzadko zwieńczo-
ne sukcesem; równie rzadko wywołuje szczery podziw.
Przypominam więc, że jakoś tak od czasu dadaistów
wszystko już w literaturze było i pisanie książki od koń-
ca albo używanie do produkcji fabuły pięciu słów, albo
tylko wyrażeń na „z", albo tylko słów, co nic nie znaczą
(„O gadji beri bimba", no czyż nie? albo bardziej swojskie:
„Apentuła niewdziosek te będy gruwaśne") - wszystko
to już było przerabiane i szkoda prądu na eksperymen-
ty literackie, które nimi nie są, bo mają co najwyżej rangę
nieświadomych plagiatów. A tym bardziej żałosnych, im
bardziej nieświadomych (Lem po prostu sobie kpił i żar-
tował). Niejeden już wieścił kres literatury, tymczasem
powieść w kanonicznej formie ma się dobrze i droga do
Nobla - przynajmniej za dzieło prozą - raczej nie wie-
dzie przez formalne eksperymenty. Co tam zresztą No-
bel... Donikąd ta droga nie wiedzie; wiadomo, bo została
zbadana. Powiadam więc i proszę mi wierzyć: ze słowem
da się zrobić bardzo wiele - i bardzo niewiele zarazem.
Podobnie jak z lufcikiem albo raczej lufcika otwiera-
niem. Polecam sprawdzone metody.
  O wiodących na manowce szlakach będę pisał jeszcze
nie raz. Ku utrapieniu wielu, bardzo wielu autorów.
  
268     Feliks W. Kres
POCZTA
  T.A. (Miniatura..., Homo...): Język, którym się posłu-
gujesz, jest mi obcy; nie rozumiem z Twoich tekstów ani
słowa. A może raczej - pojedyncze słowa owszem, ale
zdań już nie. Z łóżka, a zaznaczę, że nie udało się to pa-
lącym promieniom słońca przebijającym się przez szkla-
ny witraż, ani też wiercącemu z zacięciem sąsiadowi, czy
dzwoniącemu przeraźliwie wysoko budzikowi, zwlókł
mnie dopiero nęcący zapach lekko przysmażanej na smal-
cu jajecznicy z boczkiem i świeżo parzonej neski. To jest
zdanie-śmietnik, źle skonstruowane, a do tego zawiera-
jące absurdalną ilość imiesłowów i przymiotników. Da-
leko mi do rygoryzmu przejawianego przez niektórych
pisarzy i krytyków, którzy w ogóle nie akceptują przy-
miotników w tekstach literackich, niemniej w Twoim
wypadku rzeczywiście mamy do czynienia z nadmia-
rem. Masz niezwykły talent do gmatwania najprostszych
wypowiedzi; te opowiadania są po prostu nieczytelne.
  Ł.K. {Dzika Róża): Chłopie, przykro mi. Katastrofa.
Daj sobie spokój, nic z tego chyba nie będzie; Twój prob-
lem jest wyzwaniem nie dla krytyka literackiego, lecz
nauczyciela języka polskiego. Między szóstką konnych,
eskortującą powóz dało się słyszeć rzucane po cichu prze-
kleństwa. Konie były niespokojne, a dosiadający je ludzie
przemoknięci... i tak dalej. Piszesz niestylistycznie, nie-
gramatycznie i nieortograficznie. To, jak mniemam, wy-
starczy, żeby przestać.
  
Może morze może
K
ochani Autorzy, nie ponaglajcie mnie. Omawia-
ne w Galerii... teksty dobieram według pewnego
klucza i ma to niewiele wspólnego z kolejnością,
w jakiej nadchodzą. Ja rozumiem, że ktoś, kto wysłał
próbkę swojej prozy pięć miesięcy temu, zaczyna się nie-
cierpliwić i śle listy, pytając, co się stało.
  Odpowiadam więc: nic się nie stało. Ale mam w tej
chwili na biurku jakieś sto dwadzieścia utworów autorstwa
kilkudziesięciu osób, teksty zaś staram się dobierać tak, by
minirecenzje nawiązywały do przewodniej myśli felietonu.
  W grę wchodzą także inne czynniki, na przykład nie
zawsze zostaje mi dość miejsca, by „wlepić" obszerniejszy
komentarz do czyjegoś dzieła, bądź przeciwnie - odkła-
dam na później opowiadanko niewymagające szerszego
omówienia, bo akurat trochę miejsca mam i zależy mi
na wypchnięciu dużej objętościowo recenzyjki.
  Może warto też wspomnieć, że pewien odsetek utworów
to teksty anonimowe, nieopatrzone żadnym nazwiskiem
  
270     Feliks W. Kres



ani pseudonimem, względnie uwieńczone kompletnie nie-
czytelnym, odręcznie sporządzonym bohomazem (Misio?
Ptysio? a może Smok Teofil?...) - komu więc mam odpo-
wiedzieć? Zdarza się, a jakże, że opowiadanie nie ma też
tytułu.
  Druga kategoria to jakieś nieporozumienia; mam tu
na myśli przesyłki, których autorzy domagają się osob-
nego listu na domowy adres, nadsyłają koperty zwrot-
ne i znaczki, ja zaś nie wiem, co mam z tym robić? Toż
wystarczy odrobinę pomyśleć, by dojść do wniosku, że
wszystkich tutaj muszę traktować tak samo i jeśli zdecy-
duję się na prowadzenie prywatnej korespondencji z pół-
setką młodych autorek i autorów, to Galeria... zniknie ze
stronic tego pisma, ja zaś nie dość, że się przepracuję - co
jest mi głęboko wstrętne - to jeszcze zacznę przymierać
głodem, jako że prowadzę tę rubrykę nie tak całkiem
bezinteresownie (proszę wybaczyć mi szczerość).
  Wreszcie ostatnia grupa to autorzy roztargnieni, wy-
syłający swe prace nie wiadomo komu; dwa pakiety
dotarły do mnie tylko dzięki uprzejmości posiadacza
skrytki pocztowej numer 8 (gdy ja mam jedynkę) oraz
urzędniczek na poczcie. Ósemka to numer tego kon-
kretnego urzędu pocztowego, nie skrytki imć Kresa, da-
rujcie. Gdy ktoś pisze na Berdyczów, niech następnie
nie wyraża zdziwienia, że list przepadł niczym kamień
w wodzie. To tyle tytułem wyjaśnienia i usprawiedliwie-
nia; przepraszam za ten techniczny wstęp, ale chciałem
uporządkować ważną sprawę.
  Umyśliłem sobie napisać dzisiaj kilka zdań o lite-
rackich unikach na poziomie słowa. Otóż język polski
  
Może morze może      271
nie jest językiem szczególnie konsekwentnym, z czego
wszyscy (większość?) zdają sobie sprawę, mam nadzie-
ję. Zostawiając na boku porównania z innymi językami
(bo to nie dla mnie robota, tylko dla jakiegoś uczonego
językoznawcy), pragnę przypomnieć o pułapkach takich
choćby jak niemożność utworzenia pewnych, popular-
nych skądinąd i powszechnych form.
  Imiesłów przymiotnikowy bierny od „obszedłem",
proszę bardzo. „Obszedłem ławkę. Ławka została przeze
mnie..." Kto chętny, niech sobie uzupełni to zdanie (po-
mimo iż: „Kopnąłem ławkę; ławka została przeze mnie
kopnięta"). Przypominam o tej miłej właściwości nasze-
go języka ojczystego, bo spotykam się z desperackimi
próbami stosowania pewnych reguł „na siłę", co prowa-
dzi do lansowania jakichś quasi-neologizmów. A tym-
czasem należy odpuścić, przyj ąwszy do wiadomości, że
istnieją od reguł wyjątki. Z drugiej znów strony pewne
sformułowania, choć jak najbardziej poprawne, brzmią
po prostu nieelegancko. Powiem tak: wolno w tekście li-
terackim użyć każdego wyrażenia w dowolnej formie,
o ile jest poprawna - tylko po co?
  Literatura piękna, jak sama nazwa wskazuje, ma być
nie tylko poprawna. „Zło" i „dobro", powiedzmy, wolno
oczywiście odmieniać przez wszystkie przypadki, ale
czasem jednak warto pogłówkować - wykonać unik, no
przecież - i skonstruować wypowiedź w ten sposób, by
„zło" pojawiło się w mianowniku, najbardziej urodzi-
wym, jednoznacznym i czytelnym. Powieść (opowia-
danie) to nie jest poligon, na którym trzeba dowieść, że
możliwe jest zastosowanie, powiedzmy, danego wzor-
ca deklinacyjnego albo czegoś jeszcze, co brzmi równie


272      Feliks W. Kres
odrażająco; czytelnik ma prawo oczekiwać jak najwięk-
szej przejrzystości języka, bo język jest dlań przede
wszystkim nośnikiem fabuły.
  Uspokajam więc: jeśli coś, w opinii autora, źle brzmi,
to jest to absolutnie wystarczający powód do wykona-
nia uniku i nikt nie będzie miał o to pretensji. Tylko wa-
riat mógłby przyczepić się do tekstu o to, że jakiś tam
rzeczownik nie został użyty w narzędniku albo dopeł-
niaczu. Rozwodzę się na ten temat, bo niejednokrotnie
odnosiłem wrażenie, że początkujący autor desperacko
a z rozpaczą odmienia jakieś słowo, by nie być posą-
dzonym o nieznajomość formy; odmienia, bo odmienić
w tym miejscu „wypada", a łamańce stylistyczne każde-
mu rzucą się w oczy. Nieprawda, nie rzucą się, o ile będą
miały odrobinę wdzięku (bo nie namawiam z kolei do
uników „na siłę"). Ale to już mowa o wyczuciu i literac-
kim instynkcie autora.
  Nikt nie oczekuje, mam nadzieję, że opowiem tu
o wszystkich wyjątkach od reguł i przedstawię wszystkie
nieelegancko brzmiące - moim zdaniem - słowa. Zwra-
cam tylko uwagę na nadrzędną zasadę, której winno być
podporządkowane każde dzieło fabularne: chodzi o za-
sadę przejrzystości języka. Żadne przesłanie i żadna treść
nie uratują książki nieczytelnej, a odwrotnie: każde prze-
słanie i każda treść mogą ucierpieć od niezręcznie - choć
poprawnie - użytych słów i wyrażeń. Dlatego zdanie (jak
najbardziej przecież poprawne) podniesione dziś prze-
ze mnie do rangi tytułu tego odcinka Galerii osobliwości
winno zostać właśnie językową osobliwością.
Najlepiej zatopioną w formalinie.

Może morze może      273
POCZTA
  S.M.: Blade wieczny łowca lub Buffy postrach wam-
pirów, nieprawdaż? Ale to nie zarzut; pomysł jest do-
bry jak każdy inny. Gorzej z wykonaniem. Masz niezłe
ucho do dialogów (co zdarza się niezbyt często), ale to
już właściwie wszystko, co mogę pochwalić. Osoby od
których się tego czeka; dekoracja mająca odstraszyć po-
tencjalne zagrożenie; lubiła ludzi, ich swoista nieporad-
ność wywoływała w niej ciepłe uczucia, szczególnie dzieci;
łowczyni wyrżnęła się nosem w beton jak długa... Tak nie
można pisać, po prostu. Odniosłem jednak wrażenie,
że ten tekst mogłabyś zrobić lepiej, znacznie lepiej, jed-
nak spłodziłaś go szybko, „na kolanie", i nie bardzo się
napracowałaś, czerpałaś tylko niczym niezmąconą ra-
dość z wymyślania i opowiadania fajnej historii (czy się
mylę?). Taka radość to objaw zdrowy, niemniej daleko
nie każdy potrafi pisać od razu „na czysto"; niemal każ-
de opowiadanie trzeba poprawiać, poprawiać i jeszcze
raz poprawiać, czyszcząc język, eliminując potknięcia
i zwyczajne głupoty. A to już nie jest takie przyjemne,
jak wymyślanie historii. Wróć do tego dziełka za jakieś
pół roku i poświęć mu chociaż mały tydzień, OK?
  
)ak skomponować symfonię
S
zanowny Panie Redaktorze - pisze Czytelnik Gale-
rii..., podpisujący się ksywką „S." - dlaczego napi-
sał Pan, że nie zamierza Pan wydać podręcznika dla
młodych pisarzy? Przecież taki podręcznik (...) bardzo by
się przydał... i tak dalej, trata-tata, z całym dla Czytelnika
szacunkiem. Są jeszcze dwa listy w podobnym tonie (A.
z M. i T.M., całej trójce dziękuję za uwagi), czyli wypada
się ustosunkować. Zacznę od tego, że nie tytułujcie mnie
redaktorem, bo to przerost formy nad treścią, jestem tyl-
ko felietonistą o statusie stałego współpracownika re-
dakcji; redaktor to ktoś trochę ważniejszy. W ogóle mnie
nie tytułujcie, jeśli łaska; już kiedyś o to prosiłem. Jest
mi niewygodnie kopać teksty ludzi, z którymi jestem
na „pan", a ze starych dobrych czasów wyniosłem tra-
dycję, że wszyscy związani z fantastyką walą sobie per
„ty", choćby jeden miał szesnaście, a drugi sześćdziesiąt
pięć lat. Jeśli nawet tradycja tu i ówdzie zanikła, to w Ga-
lerii... zamierzam ją kultywować, choćby tylko z powo-

)ak skomponować symfonię      275
du podanego wyżej, a mianowicie: bo tak jest wygodnie.
Nie stawiam się tu zresztą w pozycji żadnego wykła-
dowcy, teoretyka literatury; przeciwnie - jestem wy-
łącznie praktykiem, dla przysyłających teksty autorów
starszym kolegą po fachu, który mądrzy się, bo pisze od
dwudziestu lat.
  I w tym przydługim wstępie zawiera się część odpo-
wiedzi na pytanie, dlaczego nie napiszę podręcznika
dla początkujących. Nie napiszę, bo jestem za głupi, nie
mam odpowiednich kwalifikacji, dysponuję tylko włas-
nym doświadczeniem, wszystkiego nauczyłem się na
własnych i kolegów błędach - i ta wiedza ma wartość
dyskusyjną. Wolno się ze mną nie zgadzać, a argument
w rodzaju „to, co dobre dla ciebie, nie musi być takie dla
innych" mam za uzasadniony. Podobnie sensowna jest
uwaga: „Skoro jesteś taki dobry w te klocki, to dlaczego
jeszcze nie masz Nobla?".
  Drugi powód: otóż nie napiszę podręcznika, bo jestem
na to za mądry. Pisząc niemal wyłącznie fantastykę, cie-
szę się zarazem opinią gościa bardzo twardo stąpające-
go po ziemi, realisty, ponuraka z kwadratową szczęką,
który w ogóle nie umie się bawić w „poradniki i pod-
ręczniki", choć jest to zabawa niesłychanie modna. Dzi-
waczna ta moda napłynęła chyba z Ameryki, gdzie każdy
ma swojego psychologa, do którego uczęszcza, prosząc
o wyjaśnienie, dlaczego czerwony barszczyk wylany na
kolana jest źródłem przygnębienia i złego humoru. Czy
to aby nie zaczątki nerwicy, jak pan sądzi? Powinienem
wyciszyć się po tym zdarzeniu i dokonać autopsycho-
analizy, otworzyć się, wyjść do ludzi? Czy też raczej nie
tłumić negatywnych emocji, bo to grozi wycofaniem albo


276      Feliks W. Kres
przeniesieniem problemu na płaszczyznę dokonań zawo-
dowych albo - nie daj Boże! - płaszczyznę seksualną?
  Pogadajmy o tym obszerniej (znaczy, nie o tym bar-
szczyku), bo sprawa jest dosyć ważna. Otóż pisanie
książek czy choćby opowiadań nie zaczyna się ani nie
kończy na łączeniu mnóstwa robaczków zwanych lite-
rami. Produkujący te robaczki człowiek winien przede
wszystkim, jak sądzę, mieć w miarę przytomny, zdro-
wy ogląd rzeczywistości. Umiejętność zdystansowania
się, dokonania rzeczowej oceny jakiegoś zjawiska jest
równie ważna jak wyczucie stylu. To ma bezpośred-
nie przełożenie na wiarygodność kreowanych postaci,
wiarygodność stwarzanych sytuacji. Ergo: człowiek ku-
pujący poradniki (Jak żyć z zalotną teściową, Sposób na
mężczyznę. Gdy porzuci cię żona sąsiada, Problemy z erek-
cją w środkach komunikacji miejskiej, czyli jak uniknąć
psychicznej autodestrukcji, Jak doznać olśnienia w piekar-
niku, Zdrowa dieta, Tektura jakiej nie znamy: 100 przepi-
sów na posiłki bez żadnych wartości odżywczych, Joga dla
każdego, Jak napisać kultową powieść, Sam tresuję swoje-
go jeżozwierzd) jest w moich oczach kandydatem do na-
pisania co najwyżej kolejnego poradnika (Jak kupować
właściwe poradniki, powiedzmy).
  Ktokolwiek wierzy, że przystępnie napisana, niemę-
cząca objętościowo książeczka dostarczy mu oręża do
walki z jakimkolwiek problemem, ten jest życiowym
fantastą i jako taki na pewno nie poradzi sobie z pisa-
niem czegokolwiek, co nosiłoby znamiona dzieła literac-
kiego, szczególnie zaś pisaniem fantastyki. A dlatego, że
pisanie polega między innymi na umiejętności odróż-
niania fikcji od faktów; kto nie umie, ten zmierza ku
  
)ak skomponować symfonię      277
schizofrenii, schizofrenicy zaś - wyjąwszy może Dicka -
piszą bardzo niezwykle, dziwacznie, oryginalnie, ale nie-
mal zawsze bez sensu.
  Ktoś zapyta: w takim razie, jaki sens ma Galeria...?
Otóż taki, że zwracam się tu bezpośrednio do autorów,
biorę do ręki żywe teksty i głaszczę je po grzbietach, aż
mruczą, bądź wyrywam trzewia, a wówczas słychać, jak
wyją. Każdy autor może stanąć w obronie swoich teks-
tów, przysłać list, w którym wytłumaczy, dlaczego po-
błądziłem; także i Czytelnik niebędący autorem może
bronić oprawionego przeze mnie tekstu (czy też raczej
przytoczonego fragmentu). Galeria... nie jest martwa, to
rozmowa, wymiana poglądów i argumentów, bardziej
warsztaty literackie niż poradnik. Co ja niby robię w tej
chwili? No, przecież dyskutuję ze wszystkimi, którzy py-
tają lub chcieliby zapytać, jaką wartość mają poradni-
ki dla początkujących literatów i dlaczego nie wydaję
własnego. Nie przytaczam tutaj wszystkich wątpliwości
i pytań przychodzących w listach, ale jakie to są pytania,
wywnioskować można z moich odpowiedzi.
  Gwoli ścisłości: nie jest tak, że w poradnikach są tylko
pouczenia bez sensu. Przeczytałem kilka książek trak-
tujących o pisaniu powieści i znalazłem tam uwagi cie-
kawe, ale - moim zdaniem - mające wartość dla kogoś,
kto potrafi podjąć z tym dyskusję, ma już własne do-
świadczenia, coś tam wypróbował, z czegoś zrezygno-
wał... krótko mówiąc: nie da sobie zrobić wody z mózgu.
Ktoś taki nie uwierzy, że dwa kolejno użyte przymiotni-
ki dyskwalifikują go jako pisarza, nie narobi też w portki
z wysiłku, próbując za wszelką cenę utrzymać optymal-
ny rytm narracji.
  
278     Feliks W. Kres
  Tymczasem osobnik niedoświadczony gotów wszyst-
ko wziąć za dobrą monetę, a to grozi kompletnym po-
mieszaniem. W jaki sposób autor przed debiutem ma
oddzielić ziarna od plew? Jak w ogóle ktokolwiek ma
wyłowić z jakiegokolwiek poradnika coś, co nie jest beł-
kotem, jeśli się na tym nie zna? Obojętne, jak wielkim
autorytetem cieszą się autorzy poradników, są to tylko
ogłoszone drukiem ich poglądy i sądy, z którymi jakiś
inny autorytet natychmiast gotów się nie zgodzić. Nie
podobasz się mężowi? - zrób się na blondynkę, bo z ba-
dań autorki poradnika wynika, że mężczyźni wolą blon-
dynki. Wkradła się stagnacja do sypialni? - załóż żonie
kajdanki i specjalny knebel, będzie fajnie (o ile, rzecz jas-
na, nie dostaniesz tymi kajdankami w ryj). Sformułuję
tutaj pewien wniosek, a mianowicie: w moim odczuciu
poradniki mają wartość wyłącznie dla ludzi, którzy nie
zgłaszają problemów w tej materii, o której poradnik
traktuje. Podawane tam recepty mogą być uzupełnie-
niem własnej wiedzy, ale żadną miarą wzorcem, do któ-
rego należy się stosować.
  I jeszcze o nauce pisania (A. z M., czytasz to?). Mitycz-
ny i legendarny Klub Twórców, który urządzał sobie rok
po roku równie legendarne tygodniowe warsztaty lite-
rackie, to fenomen nie do powtórzenia, tak przynajmniej
mi się wydaje. Takie warsztaty kosztują, trzeba zna-
leźć sponsora, który opłaci obiekt dający przez tydzień
schronienie piętnastu lub dwudziestu osobom; trzeba
znaleźć wykładowcę albo kilku wykładowców... Przede
wszystkim potrzebna jest grupa ludzi, którym bardzo
na czymś zależy, a wśród tych ludzi jeden, który wszyst-
ko skoordynuje (wtedy to był Rafał Ziemkiewicz; dzięki
  
lak skomponować symfonię      279
Mu, chwała i salut). Dzisiaj nie istnieje żadna taka gru-
pa; jeśli się pojawi, to gotów jestem posłużyć za doradcę
(ale nie wykładowcę, bo na wykładowcę, jak już rzekłem
wyżej, troszeczkę jestem za głupi). Mogę opowiedzieć,
jak my to zorganizowaliśmy przed laty, i zastanowić się,
w takim albo innym gronie, czy podobna formuła ma
dzisiaj sens. Ot, i wszystko. Ja sam w każdym razie, po-
mimo dość licznych pytań i nalegań, niczego podobne-
go nie zorganizuję. Galeria... musi wystarczyć.
  A poradniki w rodzaju Jak napisać kultową powieść ra-
czej sobie odpuśćcie.
POCZTA
  N. (Hotel): Trudno mi powiedzieć, czy coś z tego bę-
dzie. Na razie słabo, bardzo słabo. Jesteś nieporadny na
poziomie zdania (Me przyjechał służbowym wozem, ja-
kim pracował w elektrowni), nadużywasz zaimków, nie
ustrzegasz się licznych powtórzeń. Ale są to bardzo ty-
powe dla początkujących autorów błędy, natomiast ca-
łość nie wygląda beznadziejnie. Dużo, dużo pisz, jeszcze
więcej czytaj, a za kilka lat być może doczekasz się efek-
tów.
  M. (Legenda): Jednak niech się strzeże ten, który użyje
miecza na jego stwórcy - powinno być „przeciw stwórcy".
Wytarł (...) twarz, po tym krótkim zabiegu zaczął z wol-
na przypominać człowieka - sugerujesz, że zachodził tu
rozciągnięty w czasie proces, zapoczątkowany przetar-
ciem twarzy (przypominał, przypominał bardziej, co-
raz bardziej i bardziej, nareszcie całkiem przypomniał).
  
280     Feliks W. Kres
Światło (...) wylało się na ulicę jak długi prostokątny dy-
wan - czy dywany się wylewają? Natomiast już w ogó-
le nie rozumiem zdania, które przytoczę tu bez skrótów
(może ktoś inny zrozumie): Targujący się przy straganie
ze sztyletami wysoki człowiek; zachwalająca swe wyroby
pulchna niewiasta i przepływających przez miasto rzeka
przechodniów, którą gwardziści obserwowali z służbowym
znudzeniem. To zaczęło się chyba jako równoważnik
zdania, potem znienacka wyskoczyło orzeczenie, ale co
tu właściwie miało być podmiotem... nie, nic nie rozu-
miem. Albo: Zabobonna wiara w moc odegnania złego
(...) stała się dla Huwara bezwarunkowy odruch. Przybrał
bojową postać - chyba postawę? Ale nawet jeśli, to raczej
„przyjął", niż „przybrał". Pozwolę sobie zapytać: czy ty
w ogóle myślisz, kiedy piszesz? I czy następnie czytasz
te teksty? Nanosisz jakieś poprawki? Mam wrażenie, że
nie robisz żadnej z tych rzeczy (a pokazałem tu zaledwie
wierzchołek góry lodowej). Okropnie te teksty niechluj-
ne; oj, nie masz Ty szacunku dla słowa, a nawet dla włas-
nej pracy.

O tym, że pisarz może czytać książki
? M Tybrałam fantastykę, chociaż interesuję się nią
I /I / dopiero od niedawna - pisze do mnie Autor-
W. W ka o pseudonimie „A.". - Z tym wiąże się moje
pytanie. Otóż zetknęłam się z poglądem, że człowiek powi-
nien doskonale znać gatunek, w którym zamierza coś tam
pisać (w moim przypadku jest to fantasy). Co o tym są-
dzisz?
  Nie jest tajemnicą, co sądzę. Odpowiadam: dzieło ma
być dobre i tyle, a z czego to będzie wynikać, jest pry-
watną sprawą autora. Tak, istnieją pewne niewzruszo-
ne zasady, których trzeba się trzymać (wskazane jest, na
przykład, by autor umiał czytać i pisać), natomiast je-
śli chodzi o szerzej rozumiane warunki wstępne, które
koniecznie trzeba spełnić - nic do głowy mi nie przy-
chodzi. Że trzeba znać historię albo filozofię; że trzeba
czytać książki albo książek nie czytać; że nie wolno oglą-
dać telewizji albo wręcz przeciwnie, bardzo trzeba oglą-
dać telewizję - otóż wszystko to są pierdoły.
  
282     Feliks W. Kres
  Jestem zupełnie pewien, że można napisać przyzwo-
itą powieść kryminalną, w ogóle nie mając pojęcia, kto
to jest Raymond Chandler albo Agata Christie. Wyobra-
żam sobie fantasy w wykonaniu obywatela, któremu
Rycerze Okrągłego Stołu mylą się z Tancerzami Trój-
kątnego Krzesła (gdy chodzi o fantasy, to sytuacja jest
w ogóle bardzo szczególna; jeszcze do tego wrócę).
  Potrzeba poszerzenia wiedzy pojawia się dopiero
wówczas, gdy... pojawia się taka potrzeba. Jeśli w powie-
ści kryminalnej, dajmy na to, niektóre sekwencje będą
miały związek z posterunkiem policji, to warto wie-
dzieć, co to jest policja oraz na czym polega policji
posterunek, zwłaszcza w Anglii, Francji czy gdzie tam
rozgrywa się akcja. Ale powieść kryminalna może roz-
grywać się także na plaży naturystów, gdzie jest piasek
i mnóstwo golasów; co prawda, możliwości ukrycia przy
sobie narzędzia zbrodni określiłbym tam jako minimal-
ne. Każdy widział piasek i golasa; studiowanie geografii,
fizjologii i anatomii uważam za nadgorliwe, jeśli celem
jest napisanie książki o golasach i cholernej plaży.
  Krótko mówiąc, nikt nie musi pisać o czymś, na czym
się nie zna, autorowi wolno wybrać czas i miejsce ak-
cji, i zbudować dowolnych bohaterów (oni też nie mu-
szą wiedzieć nic o niczym - będą w tym niezmiernie
podobni do lwiej części populacji). Solidna a wszech-
stronna wiedza rzadko wprawdzie może autorowi za-
szkodzić - choć wszechstronność i solidność nie lubią
chodzić w parze - ale nie jest niezbędna do napisania
przyzwoitej książki.
  Jakkolwiek obrazoburczo to brzmi, będę upierał się
przy swoim. Wszystko zależy od tego, o czym jest ta
  
O tym, że pisarz może czytać książki     283
książka. Uczenie się (bądź czytanie) na wszelki wypadek
wszystkiego wydaje mi się grubą przesadą.
  To samo dotyczy telewizji, kina, zwiedzania muzeów
i czego tam jeszcze. Uważam, że niektóre muzea war-
to zwiedzać, niektóre filmy i programy oglądać, ale jeśli
przyjdzie do mnie facet z zapewnieniem, że niczego nie
ogląda i nie zwiedza, zamierza zaś napisać arcydzie-
ło - gotów mu jestem zaufać. Co prawda, z wielką cie-
kawością będę czekał na efekty, ale to już całkiem inna
sprawa. Bo, powiedzmy szczerze, w sytuacji odwrotnej,
to znaczy, gdy przychodzi facet i powiada, że zwiedzał
muzea, telewizję oglądał i napisze teraz arcydzieło - czy
inaczej nań będę popatrywał? Nie, tak samo poczekam;
skąd mam wiedzieć, napisze czy nie?
  Powieściopisarstwo nie należy do dziedziny nauk ścis-
łych. Niekoniecznie musi być prawdą, że wiedza, plus ta-
lent, plus doświadczenie równa się arcydzieło (czy ktoś
z Państwa natknął się na gniot znanego, jeśli zgoła nie
sławnego, autora zatytułowany Baudolino? - jeśli tak, to
wie, o czym mówię).
  Ale wróćmy do czytania bądź nieczytania książek.
Otóż w literaturze mamy ostatnio do czynienia ze zja-
wiskiem zatrważającym, a mam na myśli kanibalizm. Li-
teracki kanibalizm polega na tym, że książki żywią się
innymi książkami; nie mówię, że bywają inspiracją dla
autorów, mówię: żywią się. Zapanowała okropna moda
na gry literackie, zabawy konwencją, porozumiewawcze
puszczanie oka do czytelnika, odniesienia i odwołania.
Otóż pod tym bełkotem kryje się nieznośna a pretensjo-
nalna maniera. Nie jest to żadna zabawa z czytelnikiem,
jeno wstrętny spisek na linii pisarz-krytyk.
  
284     Feliks W. Kres
  Pierwszy pokazuje drugiemu, że wszystko, ale to zu-
pełnie wszystko, przeczytał, ale to tak przeczytał, że
właściwie może pisać samymi cytatami, a mało tego -
między wierszami stale się do czegoś odwołuje, coś tam
komentuje, parodiuje i parafrazuje; drugi jest wdzięczny
pierwszemu za możliwość popisania się podobną wie-
dzą, taką wiedzą, która mu pozwala owe przepysz-
ne parafrazy, smakowite odwołania i wysublimowane
gry konwencją dostrzec, rozszyfrować, nazwać i doce-
nić - ach, jakże elitarni są obydwaj! A czytelnikowi chce
się rzygać, smutno mu, ryjowato, bo zapłacił za książkę
i myślał, że będzie mógł sobie poczytać, tymczasem do-
stał bełkotliwą łamigłówkę albo rebus; wprawdzie czytał
Steinbecka, lecz to było szesnaście lat temu, a ponadto
zupełnie nie przyszło mu do głowy uczyć się Steinbecka
na pamięć; zresztą żadnej książki się na pamięć nie na-
uczył, więc teraz jest bezradny wobec gry literackiej, od-
wołań i zabawy konwencją.
  Z fantasy gorzej, jeszcze gorzej. Tutaj dla odmiany nie
zdarzyło się nic i wygląda na to, że już nigdy nic się nie
zdarzy. Gatunek zaistniał, no i bardzo fajnie, ale było to
jedyne wydarzenie w jego dziejach, teraz nie ma żad-
nych perspektyw, bo zajmuje terytorium o rozmiarach
znaczka pocztowego - niczym świętej pamięci disco-
polo - na którym to terytorium kłębią się tłumy utwo-
rów, istna banda (bo nie armia) klonów.
  Raz wymyśliwszy cudowność, nic już więcej się nie wy-
myśli, cała ta literatura powstała z jednej tkanki, która się
nazywa „wszystko wolno", jest więc fantasy wężem zjada-
jącym własny ogon, wszystko tutaj nosi znamiona bądź
naśladownictwa, bądź parodii czegoś. Nie mam pojęcia,
  
O tym, że pisarz może czytać książki     285
po co ktoś, noszący się z zamiarem napisania książki fan-
tasy, miałby przyswajać sobie tak zwany kanon. Chyba
tylko po to, by ostentacyjnie ustawić się doń w opozycji
bądź wyszydzić, ale ta zabawa trwa od wielu lat i już nie
ma żadnego sensu, a zresztą proszę przypomnieć sobie,
co przed chwilą napisałem o zabawach konwencją.
  Jeśli twórca lubi czytać fantasy - to niech czyta, po to
te książki są, a pisarz, będąc pisarzem, nie przestaje być
przez to czytelnikiem. Ale jaka z tych książek nauka dla
pisarza? - nie wiem. Naprawdę nie wiem. Ja, przyznam,
bardzo słabo sobie wyobrażam autora, który napisał
książkę, chociaż żadnej wcześniej nie przeczytał (pisarze
Lepper i Wałęsa to wyjątki, ale oni nie piszą powieści),
bo potrzeba pisania wyrasta na gruncie czytania, tak mi
się wydaje. Człowiek czyta, czyta, wreszcie mówi sobie:
„A co tak tylko będę czytał i czytał, może lepiej też coś
napiszę?".
  Uznaję, że taka właśnie jest naturalna kolej rzeczy, pi-
sarz w ogóle powinien coś tam czytać, bo obcowanie
z językiem literackim pomaga go następnie używać, ale
nie wynika z tego dla mnie, że postanowiwszy „będę pi-
sał", postanawia się zarazem: „wpierw jednak przeczy-
tam wszystko, ale to wszystko i wszystko!".
  Z czytania wszystkiego - choćby tylko w obrębie jed-
nego podgatunku - rodzą się rozliczne choroby. Pierwszy
objaw jest taki, że niedoszły pisarz zauważa, iż wszystko
już zostało napisane, więc każda kolejna książka to w isto-
cie wyważanie otwartych drzwi. Potem bywa różnie.
  Można na przykład dojść do wniosku, że cała w ogóle
fantasy bazuje na legendzie Arturiańskiej, a Graal, proszę
państwa, jest właściwie kobietą, czego dowodził kiedyś
  
286     Feliks W. Kres
bardzo sprawny skądinąd polski pisarz (do dziś podej-
rzewam, że ów autor po prostu robił sobie jaja i zaśmie-
wał się w kułak - bo to bystry gość - z tych wszystkich,
którzy wzięli rzecz serio i gotowi byli dalej ją roztrzą-
sać). Tymczasem, co już mówiłem, w arsenale fantasy
stoi jakaś kosa na krzyż z dzidą i wielkiej wojny z tym
orężem nie będzie. Nie do wszystkich niestety dociera,
jak wąziutkie jest pole manewru w fantasy; cudowności
wymyślić można mało, strasznie mało, okropnie mało;
już w arsenale „twardej" science fiction jest oręża ja-
kieś tysiąc razy więcej (nie pomyliłem się, pisząc tysiąc);
o literaturze niefantastycznej nawet nie wspominam (bo
spraw, problemów i rzeczy istniejących realnie jest tysią-
ce, miliony razy więcej niż tych, które tylko wydumano).
  Odpowiadam więc Autorce listu: słuchaj „A.", możesz
czytać albo nie czytać, zapoznawać się z kanonem albo
nie, tak czy owak wszystko sprowadza się do tego, że sia-
dając do pisania fantasy, napiszesz książkę o tym, jak coś
wypaskudziło z siebie cud, względnie samo było jakimś
cudem.
  Natomiast co dalej to coś zrobiło i co przy tym czu-
ło - a, to już zupełnie inna sprawa. Lecz znajomość ka-
nonu fantasy (czy jakiegokolwiek innego) w niczym
tutaj nikomu nie pomoże. Albo ma się historię do opo-
wiedzenia - albo nie.
POCZTA
  B.M.   (Oblubieniec  wędrującej...):   Mam   mieszane
uczucia. Historia jest sensowna i dojrzała; to widać, że
  
O tym, że pisarz może czytać książki      287
jesteś starym prykiem - równo dziesięć lat młodszym
ode mnie, skądinąd - który ma we łbie już wszystko po-
układane. Ale zgłaszam zastrzeżenia techniczne. Język,
choć na ogół poprawny, jest nazbyt zagmatwany, wiele
zdań należałoby po prostu skrócić, bo są słabo czytelne.
Hałas przekrzykującej się wzajemnie pijanej gromady lu-
dzi wypełniał gospodę dziką kakofonią, pospołu z odorem
kiepskiego, kwaśnego piwa, dymu oraz wonią spoconych
ciał - to akurat jest zdanie niepoprawne (przekrzykiwać
mogą się ludzie, lecz nie może wzajemnie przekrzykiwać
się gromada), ale bardziej boli kompletny brak umiaru.
Skoro „hałas", to po co jeszcze „kakofonia"; dalej „odór"
oraz „woń spoconych ciał" - mówiąc krócej: „odór oraz
odór", no czyż nie mam odrobiny racji? Może lepiej by
było: „W kłębach dymu wrzeszczeli spoceni, śmierdzący
kwaśnym piwem ludzie". To jest zdanie dwa razy krót-
sze, a zawiera dokładnie tyle samo treści. Popracuj nad
rytmem i przejrzystością wypowiedzi.
  S.E. {Odmiemy): Niestety, jest to utwór słaby. Za-
strzeżenia mam do języka, a to oznacza, że pies zdechł
i został pogrzebany. Stale powtarzam, że żaden pomysł
i żadne przesłanie nie uratują tekstu, który się prze-
wraca na poziomie języka, jego tajemnicze, złowieszcze
światło przyciągało uwagę. Nie byli go w stanie zauważyć
tylko nieliczni, tacy, co to już nawet Białej Góry nie wi-
dzą - o co tutaj chodzi? Albo: (...) cel, jakim było PRZE-
TRWANIE. Osiągnięcie tego celu zależało od ich wspólnego
wysiłku. Odpoczynek zależał od decyzji starszych. Starzy
decydowali podług wskazań tradycji, tradycja nakazywa-
ła szacunek dla starszych. Oni włożyli już swój wysiłek
w przetrwanie (sami byli żywymi dowodami osiągnięcia
  
288     Feliks W. Kres
tego celu przez pokolenia Odeszłych), teraz zgodnie
z szacunkiem wynikającym z tradycji korzystali z efek-
tów wysiłku młodszych członków wspólnoty - trzeba to
przeczytać przynajmniej dwa, trzy razy, żeby pojąć, co
właściwie Autor zakomunikował. Uważasz, że ktokol-
wiek będzie czytał każdy fragment Twojej prozy dwa,
trzy razy? Ja tak uczyniłem, bo mi za to płacą, ale inni?
Zapłacisz wszystkim potencjalnym czytelnikom za czy-
tanie? Spróbuj wyjęzyczać się bardziej zrozumiale - oto,
co doradzam na początek.
  D.P. (Chrzęst i 36 innych opowiadań oraz 12 stron
„shortów"): Stary, pisałem już o tym, a teraz powtó-
rzę (jest to uwaga ogólna, do wiadomości wszystkich):
przesyłki zawierające więcej niż trzy teksty nie mają żad-
nego sensu. Nie mam czasu na lekturę całego dorobku
życia jakiegokolwiek autora, choćby to był nawet Fiodor
Dostojewski. Bardzo lubię i cenię ś.p. Fiodora, ale po-
przestałem na lekturze tych dzieł, które wydał drukiem.
Zauważ więc, Autorze, że potraktowałem Cię lepiej niż
Dostojewskiego, bo przeczytałem nieogłoszony drukiem
Chrzęst. I Chrzęst najzupełniej wystarczy, jest to bowiem
tekst katastrofalny, w którym poprawnie napisane zdanie
zdarza się wyjątkowo. Rozumiesz mnie? Wyjątkowo. Po-
prawne jest może jedno na piętnaście. Pozostałe brzmią
(przytoczę kilka): Był na samym jego końcu (peronu -
przyp. FWK), bądź początku, w zależności jak patrzeć;
Odnalazł wzrokiem ścieżkę i wbiegł w nią; Energicznymi
krokami wbijając czubki butów w ziemię wspiął się na na-
syp; Podparł się rękoma, czym uratował się od wylądowa-
nia na kolanach - no i tak dalej, lecz na tym poprzestanę.
Do innych tekstów tylko zajrzałem - wyglądają podob-
  
O tym, że pisarz może czytać książki     289
nie bądź tak samo. Nie chcę się znęcać, więc powiem
bardzo łagodnie: wyrzuć to wszystko do śmieci, bo nie
ma żadnej wartości. To makulatura. Przykro mi.
  G.C. (Zemsta...): Piszesz tak: Chleb był pyszny długo po-
tem takiego nie jadłem, musiałem całej swojej siły woli, aby
nie go zbyt wiele, bo przecież pozostał przede mną szmat
drogi gdzie raczej są małe, szanse, aby spotkać ludzi, któ-
rzy się zemną by podzielili swoją strawą. Powiadasz także:
Dostaliśmy dwie najgorsze chabety, jakie w życiu miałem
dotąd zobaczyć oraz zdrętwiałe kończyny bolały mnie nie
miłosiernie nie mówiąc już o zimnie, które mnie otaczało
z zewnątrz i wewnątrz. I jeszcze: Próbowałem walczyć, ale
dosyć skutecznie mnie przytrzymywał w ten sposób, że moje
gwałtowne ruchy umożliwiały mu skuteczniejsze przydusz-
nie mnie. Autorze, jak Boga kocham... Czy Ty, chłopie,
w ogóle wstydu nie masz? Ksiądz-spowiednik zna różne
grzechy i niewiele go dziwi, ale to jeszcze nie powód, by
onanizować się w konfesjonale i na „do widzenia" oddać
mocz. Ergo: ja tutaj niejedno widziałem i naprawdę nie-
wiele mnie dziwi - lecz są przecież granice bezczelno-
ści. Jak już spuścisz coś z krzyża na papier, to przeczytaj
to potem. Chociaż raz. Zresztą puknij się w łeb, człowie-
ku. Jakie ty oceny miałeś (bądź masz) z polskiego? I co?
Okrągłe zero wniosków?...
  H.G.: Jeszcze nigdy nie dostałem listu o objętości 22
stron formatu A4, pobiłeś więc wszystkie rekordy. Przez
szacunek dla pracy, którą w ten list włożyłeś, odpowiem
Ci jak najobszerniej.
  Ale czego właściwie ode mnie oczekujesz? Streścić,
bracie, możesz mi cokolwiek, ze streszczenia nic nie
wynika, bo nie istnieje na świecie historia absolutnie
  
290     Feliks W. Kres
niepodobna do wszystkich, które dotąd opowiedzia-
no. Jeśli więc uważasz, że przedstawiłeś mi coś nowe-
go - to nie, nie przedstawiłeś. Ot, pomysły jakich tysiące.
Muszę zobaczyć tekst, i to w postaci maszynopisu bądź
wydruku, ostatecznie jako zapis na dyskietce. Jakkol-
wiek brutalnie to brzmi, każdy rzemieślnik - także
pisarz - potrzebuje określonych narzędzi do wykony-
wania swojej pracy i nikogo nie obchodzi, skąd te narzę-
dzia weźmie, musisz więc mieć komputer albo chociaż
maszynę do pisania (tekst starannie przepisany na ma-
szynie można będzie potem zeskanować i wprowadzić
do komputera).
  Teraz druga rzecz i najważniejsza: bardzo wątpię, by
znalazł się ktoś, kto zechce prowadzić Cię za rękę, zo-
stać Twoim osobistym wykładowcą i nauczycielem. Po-
trzebny Ci jest nie tyle przewodnik, co współautor: ktoś,
kto umie pisać, ale cierpi na niedobór pomysłów i zgo-
dzi się wejść z Tobą w spółkę. Ty będziesz książki wymy-
ślał i pisał tak, jak potrafisz, on zaś będzie je przekładał
na język literacki. Sławę i pieniądze (a więc całe dwa ty-
siące złotych, bo tyle na „dzień dobry" zarobicie na de-
biutanckiej książce - i oby to było aż tyle) podzielicie
równo między siebie - bądź podzielicie nierówno, to już
wasza sprawa. Czy znajdziesz kogoś takiego? Nie wiem;
to Twoje zmartwienie. Jeśli o mnie chodzi, nie piszę się
na takie układy, bo jestem bardzo kontent z życia, które
wiodę, i niczego nie zamierzam zmieniać; byłoby to szu-
kanie dziury w całym.
  Teraz dalej: sądzisz, że Twoje dokonania są wielce ory-
ginalne. To niedobrze. Otóż po dwudziestu latach pracy
w tej branży wiem, że jeśli ktoś tak uważa, to prawie na
  
O tym, że pisarz może czytać książki      291
pewno się myli. Przeczytał niewiele książek albo - co
jeszcze gorsze - przeczytał całe mnóstwo, ale nic nie
zrozumiał i nie umie wyciągać żadnych wniosków.
  I na koniec ostatnia uwaga: twierdzisz, że Twoje pra-
ce są wyjątkowo wartościowe. Możliwe, ale tylko poten-
cjalnie, a innymi słowy - wartościowe dopiero mogą
być, jeśli nada im się literacką formę. Nie istnieje nic ta-
kiego jak wartościowa powieść napisana kiepskim języ-
kiem (tak jak nie istnieje powabna dziewczyna okryta
liszajami, brudem i wrzodami - trzeba ją umyć, wyle-
czyć i dopiero wtedy będzie piękna). Tymczasem język
Twojego listu - listu przecież bardzo długiego - daje
jakieś pojęcie o literackich możliwościach Autora i nie
sądzę (wyrokując, co prawda, odrobinę na wyrost), byś
miał w tej chwili coś więcej niż brudnopisy powieści
(przez brudnopis rozumiem fabułę sporządzoną po pro-
stu „jak leci").
  Mieć pomysł, a nawet szkic dobrej książki - to nie jest
wielka sztuka. Świetne książki są rzadkością na rynku
nie dlatego, że ludziom brakuje pomysłów; są rzadko-
ścią, bo tak niewielu ludzi potrafi swe pomysły odpo-
wiednio prezentować. Daj mi dobrego autora, który nie
ma żadnego pomysłu - ten człowiek napisze mocną
rzecz. Daj mi dobry pomysł bez człowieka, który będzie
umiał go przedstawić - wart jest tyle co nic. Powtórzę,
bo to ważne: szukasz pomysłu dla autora - znajdziesz
tysiąc. Szukasz wykonawcy dla pomysłu - ciężka spra-
wa, bo niewielu ich.
  Podsumujmy teraz cały problem. Jeśli umiesz pisać, to
dobrze, wówczas możesz skorzystać z czyichś rad (na-
wet takich, jakie znajdziesz w tej rubryce) i rozwijać
  
292     Feliks W. Kres
umiejętności. Jeśli pisać nie umiesz, to się naucz, bo
nikt tego za Ciebie nie zrobi. Jeśli nie potrafisz się na-
uczyć - wejdź w spółkę z kimś, kto już pisać umie. Mia-
łeś propozycje zbycia swoich praw? Znakomicie; może
wystarczy odsprzedać jedynie ich część, dopuścić na-
zwisko współautora na okładkę książki. Skoro są jacyś
chętni do wykorzystania Twoich dzieł, to pozostaje mi
tylko życzyć powodzenia. I życzę, bo widzę, że bardzo Ci
na czymś zależy.

A wracając do rzeczy...
K
ochani, dostaję sporo listów - są to listy „luzem"
bądź załączone do tekstów - których treść spro-
wadza się do prośby o zwięzłe i przejrzyste przed-
stawienie fundamentalnych zasad rządzących pisaniem.
Rozumiem, że chodzi o to, bym w prostych żołnierskich
słowach opisał choć parę reguł, które mają rangę nie-
wzruszonych prawd. Autorzy listów pytają, czy są takie
prawdy, a jeśli są, to jak brzmią.
  Odpowiadam. Niewzruszone reguły dotyczące war-
sztatu w dużej mierze pokrywają się z ogólnymi regułami
rządzącymi językiem. Nie, to nie jest masło maślane. Po-
wiadam po prostu, że istnieją autorzy dobrych szkolnych
wypracowań, którzy nigdy nie zostaną dobrymi pisarza-
mi, ale za to bodaj nie ma pisarza, który nie umiałby pisać
wypracowań. Mógł nie czytać lektur i mieć z tego tytułu
kłopoty (tu ukłonię się jak najskromniej), ale jeśli już coś
przeczytał, to napisał o tym po ludzku. Krótko mówiąc,
kto był słaby w szkole z polskiego, niech lepiej nie zawraca
  
294     Feliks W. Kres
sobie głowy. Najprawdopodobniej po prostu brakuje mu
talentu, nie ma dobrego „ucha", nie czuje języka - czyli
tworzywa - nigdy więc nie skleci historii o rozmiarach
opowiadania, którą dałoby się bez wysiłku przeczytać.
  Wiem jednak, że dla wielu to, co napisałem wyżej, nadal
brzmi zbyt ogólnie. „No dobrze - powie ktoś - ale ja z wy-
pracowaniami sobie radzę, natomiast opowiadania już mi
nie wychodzą. Dlaczego? Czy możliwe, że popełniam ja-
kieś elementarne błędy, typowe dla początkujących?".
  Rzeczywiście, jest to możliwe. I o paru takich wpad-
kach, typowych dla większości debiutantów, gotów jes-
tem napisać. Za miesiąc. A dlatego dopiero za miesiąc,
że zacząć chcę od czegoś innego, a mianowicie od przed-
stawienia reguł najogólniejszych, rządzących powieścio-
pisarstwem jako takim, z pominięciem nawet kwestii
warsztatowych w rozumieniu czysto technicznym. Nie
wiem, czy te reguły są bezdyskusyjne; mocno wątpię,
niemniej jest to wszystko, co mam, cała moja mądrość
w pigułce, zebrana z dwudziestu lat pracy. Dodam tylko,
gwoli uczciwości, że z przyziemnych powodów (takich
jak ponaglenia wydawcy, konieczność dotrzymania ter-
minu albo pospolity brak kasy - bo żyję wyłącznie z pi-
sania i zasady muszą poczekać, gdy mam całkiem pustą
lodówkę) sam nie zawsze do tych reguł się stosuję. Ale
zawsze nieuchronnie za to płacę.
  W ostatnim odcinku Kącika złamanych piór, który pro-
wadziłem w Feniksie, a następnie Magii i Mieczu przedsta-
wiłem coś, co żartobliwie nazwałem „Dekalogiem Kresa".
Nic się w moich poglądach nie zmieniło; nadal uważam,
że są to prawdy godne głoszenia. Przytaczam więc ów
„Dekalog" z małymi, czysto kosmetycznymi zmianami.
  
A wracając do rzeczy...      295
Po pierwsze
PISANIE MA SPRAWIAĆ PRZYJEMNOŚĆ
  Obiegowa opinia, że dla przyjemności piszą tylko gra-
fomani, jest głupia i szkodliwa co się zowie. Nie znaj-
duję przyczyn, dla których autor miałby cierpieć przy
pisaniu. Nieprawdą jest, jakoby tylko utwory spłodzo-
ne w trudzie i znoju przedstawiały wartość. Można pisać
dla sławy lub pieniędzy, można traktować pisanie jako
pracę, zawód - ale nie wynika z tego, że trzeba tej pracy
nienawidzić. Powiem więcej: zawsze miałem wrażenie,
że grafoman to właśnie taki gość, który męczy się, płacze
i zgrzyta zębami, a jednak pisze i pisze, z powodów, któ-
rych nie umiem odgadnąć.
Po drugie
  NAD SKOŃCZONYM TEKSTEM TRZEBA DALEJ PRACO-
WAĆ
  Bez względu na to, jak bardzo samo pisanie jest ra-
dosne i przyjemne, drugim i niezbędnym etapem jest
czytanie. Należy koniecznie własne dzieło przeczytać
i poprawić. Tutaj już przyjemność nie jest wymagana,
choć pochopnie jej wykluczać nie należy.
Po trzecie
PRZED SKIEROWANIEM DO DRUKU TEKST POWINIEN
ODLEŻEĆ
  Znaczy to, że przyjemnie i radośnie sporządzony, a na-
stępnie mozolnie poprawiony utwór powinien dojrzeć
na półce albo w szufladzie. Najlepiej, żeby dojrzewał dwa
miesiące. To dość, by zapomnieć, jak dzieło wygląda. Lek-
tura po dwóch miesiącach bywa niezmiernie dla autora
  
296     Feliks W. Kres
pouczająca. Trafiają się zdania, których treść była kiedyś
rozkosznie oczywista - po dwóch zaś miesiącach taka nie
jest. Krótko mówiąc, autor czasem nie wie, co autor miał
na myśli. Tym bardziej nie będzie wiedział czytelnik.
Po czwarte
  NIE NAPALAJ SIĘ NA POMYSŁ, KTÓRY WŁAŚNIE WPADŁ
CI DO GŁOWY
  Pomysł dobra rzecz, ale może - i powinien - pocze-
kać. Szkoda pary, jeśli ma cała pójść w gwizdek. Jeżeli po
tygodniu pomysł nadal wydaje się interesujący, warto go
wykorzystać. Ale zazwyczaj po tygodniu pomysł już nie
wydaje się interesujący. Jakkolwiek banalnie to zabrzmi,
przypomnę, że człowiek jest stworzeniem skłonnym do
emocji i wzruszeń, nieobce mu olśnienia i fascynacje.
Czasem pod wpływem owych wzruszeń olśniony twórca
chwyta za pióro. No, już dobrze, niech chwyta, jeśli musi,
niech da upust - a co sobie będzie żałował; ma potłuc
meble czy jak? Ale odradzam wiązanie z tym upustem
nadmiernych artystycznych nadziei. Odległe wzruszenia
niejednokrotnie bledną; tekst, który miał być ich ilustra-
cją, jakoś nie jest. Oczywiście, jeśli ktoś ma czas i dużo,
ale to naprawdę dużo siły twórczej, może - na wszelki
wypadek - opisywać wszystko, co przyjdzie mu do gło-
wy. I dopiero potem dokonywać selekcji.
Po piąte (z całym szacunkiem i za przeproszeniem)
Z GÓWNA BICZA NIE UKRĘCISZ
  Piękne to ludowe porzekadło dedykuję wszystkim,
którzy wierzą, że pisania można się nauczyć, mając tylko
dużo dobrych chęci. A tymczasem, nawet jeśli prawdą
  
A wracając do rzeczy...      297
jest, że dzieło literackie to pięć procent talentu i dzie-
więćdziesiąt pięć procent ciężkiej pracy, to koniecznie
trzeba zaznaczyć, że wszystko zaczyna się właśnie -
i niestety - od tych małych pięciu procent. Kto nie ma
tych pięciu procent, spokojnie może sobie odpuścić całą
resztę. Czyli ciężką pracę w dowolnym wymiarze pro-
centowym.
Po szóste
NIE WIERZ w ŻADNE PRAWDY OBJAWIONE
Nie ma sztywnych reguł rządzących pisaniem. Różne
poradniki (albo dekalogi Kresa czy Biesa) można wziąć
pod uwagę, ale prawda jest taka, że pisarz jest skazany
na samotność, sam sobie urządza warsztat pracy i sam,
po swojemu, rzeźbi w tworzywie. Można - i warto - po-
patrzeć, jak wyglądają pracownie innych rzemieślni-
ków (artystów, jeśli wola); warto posłuchać rad, warto
nad nimi pomyśleć, podumać, ale własną pracownię, na
koniec, trzeba jednak urządzić po swojemu, w zgodzie
z tymi radami albo wbrew.
Po siódme
NIE MA OBOWIĄZKU BYCIA PISARZEM
Można być kimś innym.
Po ósme i dziewiąte
KSIĄŻKI SĄ DLA LUDZI, MAJĄ SŁUŻYĆ DO CZYTANIA
Jeśli ktoś już postanowił zostać pisarzem (pomimo
iż dowiedział się z siódmego przykazania, że może być
kimś innym), to powinien produkować książki, nie zaś
książkopodobne grania własnej duszy. A do cholery

298     Feliks W. Kres



z jego duszą. Każdy (bo także czytelnik) ma własną du-
szę, a jak nawet nie ma duszy, to i tak ma swoje granie,
więc nie musi płacić za cudze. Książka zawierająca gra-
nie duszy autora powinna być uczciwie zatytułowana
Granie mojej duszy. Zobaczymy, czy ktoś to kupi.
Po dziesiąte
CUDZOŁÓŻ
(Przynajmniej to ostatnie wszyscy zapamiętają.)
POCZTA
  Ł.Ż. (Szach-mat): Pomysł jest bardzo, ale to napraw-
dę bardzo zgrany. Jeśli chodzi o język - nie najlepiej. Jak
na trzy strony wydruku, błędów - stylistycznych, gra-
matycznych i rzeczowych - jest sporo. Nakładali strza-
ły na łuki - chyba na cięciwy. Rozkaz „Ognia!" wiąże się
z kolei z bronią palną (kiedyś - ognistą), ale nijak nie
pasuje do łuków i kusz - brzmi to po prostu zabawnie.
Ruszyli do ataku, zamachami pozbawiając głów nieprzy-
jacieli - no, to już bez komentarza. Głównym Twoim
problemem nie są jednak pojedyncze nieporadne bądź
niepoprawne zdania. Cały tekst napisany jest językiem...
no, co tu gadać, drętwym. Przykro mi. Nie mówię, że
masz sobie strzelić w łeb (widywałem już teksty sporo
gorsze), ale jeśli chcesz pisać, to czekają Cię lata pracy.
Bardzo dużo czytaj i bardzo dużo pisz.
  K.P. {Madę in... oraz „shorty"): Pijąc do jednego
z Twoich tekstów, powiem tak: mam trzydzieści siedem
lat. I metr osiemdziesiąt jeden wzrostu. I dziewięćdzie-
  
A wracając do rzeczy...     299
siąt cztery kilo wagi. I sto osiemnaście w klatce piersio-
wej. I sto w brzuchu. I ni cholery nie potrafię pokochać
„shortów". Ale ten „short", do którego piję, akurat mi się
spodobał. Co do reszty - masz przyzwoite pióro i Twój
problem jest o tyle nietypowy, że nie jest problemem
natury literackiej. Otóż oprócz tego, że świat i Bóg są be,
nie masz kompletnie nic do powiedzenia. Mówiąc krót-
ko: w każdej chwili możesz spłodzić przyzwoity tekst,
pod warunkiem wszakże, iż ten niedobry Bóg ześle Ci
coś do głowy. Tyle o „shortach". Natomiast opowiada-
nie (to też właściwie konwencja short story; trzy tysiące
znaków, tak na oko, to jeszcze nie pełnometrażówka) nie
wiem, o czym jest. Nie zrozumiałem go. Proś więc Boga
o rozum i dla siebie, i dla mnie; będę zobowiązany.

Odcinek nr 13
(kto powiedział, że zawsze mam pomysł na tytuł?)

W
 zeszłym miesiącu obiecałem, że napiszę parę
słów o błędach typowych dla początkujących
autorów. Lista, którą tutaj przedstawiam, ma
charakter dość przypadkowy, nie należy wnioskować,
że to już wszystko; niekoniecznie też są to sprawy naj-
ważniejsze. Przyznam jednak, że bardzo trudno jest mi
wznieść się ponad poziom poprawności bądź niepo-
prawności językowej. Po prostu nie mam pojęcia, jak
na dwóch kartkach papieru miałbym napisać o proble-
mach z budowaniem sylwetki bohatera, rozkładzie na-
pięcia w fabule i podobnych historiach. Poprzestańmy
lepiej na języku. Ja tu prowadzę szkołę podstawową, nie
uniwersytet i nawet nie liceum. Bohater - to, jak się go
tworzy, dlaczego jest fajny bądź niefajny - to już zupeł-
nie inny poziom rozmowy. Świetna sprawa na warsztaty
literackie; o takich rzeczach można gadać z ludźmi, któ-
rzy już wydali drukiem to i owo. Ot, co daleko szukać:
 
Odcinek nr 13      301
mój Znakomity Sąsiad z łamów tego pisma, Jacek Dukaj,
zechciał kiedyś podzielić się ze mną wątpliwościami na
temat sposobów kreowania przeze mnie bohaterów, wy-
mieniliśmy więc poglądy - wniosek z tego taki, że jest to
rozmowa w sam raz dla starych repów... Przypomnę, że
Dukaj nie jest debiutantem; ja też nie. Ale tutaj, w Gale-
rii...? Ludzie pytają, czy ich teksty napisane są po polsku,
często niestety nie są, a ja mam bawić się w tłumaczenia,
jak za pomocą takiego języka buduje się bohatera? Wy-
jaśniam sprawę, bo proszony jestem w listach o poru-
szenie podobnych tematów. Więc mówię: Galeria... tego
nie udźwignie.
A teraz do rzeczy.
  1. O zaimkach pisałem tak dużo i często, że już nawet
nie chce mi się o nich wspominać. Lecz cóż począć...?
Gdybym chciał bawić się w statystyki, rzekłbym, że ja-
kieś dziewięćdziesiąt procent debiutantów ma z tym
problem. Proszę, przykład z tekstu J.Z. (Niewolnik):
W odpowiedzi na moje słowa, jego oczy zmętniały, sta-
ły się nieobecne, patrzył na mnie nieprzytomnie, jakby
pogrążał się we wspomnieniach. Po męczącej dla mnie
chwili ciszy... itd. Dla przejrzystości nie będę w ten frag-
ment zbytnio ingerował (w ogóle mi się nie podoba),
ograniczę się tylko do zminimalizowania ilości zaim-
ków. „W odpowiedzi jego oczy zmętniały, stały się nie-
obecne, patrzył nieprzytomnie, jakby pogrążał się we
wspomnieniach. Po męczącej chwili ciszy...". Może być?
Wiadomo, o co chodzi? Wiadomo. Początkującemu au-
torowi wydaje się, że koniecznie trzeba napisać, kto pa-
trzył, na kogo patrzył, w odpowiedzi na co, kto myślał,
  
302     Feliks W. Kres
kogo coś męczyło... Przy kreśleniu zaimków popada się
najpierw w drugą skrajność, mianowicie uświadomiony
autor tnie wszystkie. To normalne i z czasem przecho-
dzi; wówczas znajduje się wreszcie złoty środek. Zaimki
są potrzebne, chodzi tylko o to, by ich nie nadużywać.
  2. Opis. Myślimy tak, jak widzimy - wzrok jest u czło-
wieka zmysłem najważniejszym. Oko ludzkie postrze-
ga najpierw światło, potem ruch, dopiero na końcu
kształt. W tej kolejności. Mówiąc krótko, Anna miała
w uszach migoczące roztańczone kolczyki, lepiej, żeby
nie miała kolczyków, które migotały przy każdym poru-
szeniu. Oczywiście nie należy być niewolnikiem tej za-
sady (żadnej zasady), jest to tylko ogólna reguła. Opisy
są lepsze i łatwo przyswajalne, jeśli wychodzą naprzeciw
naturalnemu dla człowieka sposobowi postrzegania
świata. Idąc na wiec, najpierw widzimy tłum, a krawat
stojącego w tym tłumie kolegi znacznie później - to
z kolei jest zasada „od ogółu do szczegółu". Tak?
  3. Rytm narracji. Przed laty Rafał Ziemkiewicz przed-
stawił to w Feniksie tak czytelnie i zwięźle, że pójdę na
łatwiznę i po prostu pozwolę sobie zacytować odpo-
wiedni fragment. Rytm zdania jest najprostszym i naj-
oczywistszym sposobem regulowania tempa akcji. Długie,
wielokrotnie złożone zdania sprzyjają rozproszeniu uwa-
gi, są na miejscu, gdy chcesz przyhamować, zwolnić. (...)
Dla odmiany zdania krótkie, pojedyncze, wymarzone są
do opisu scen szybkich, o dużym napięciu. W momen-
tach szczytowych dobrze jest nawet zastąpić je na chwilę
samymi równoważnikami zdań. To oczywiście przybliżę-
  2. 
Odcinek nr 13     303
nie. W praktyce nie ma nic nudniejszego niż jednostajność.
Natłok szybkich, krótkich zdań nuży tak samo jak kwieci-
sty, młodopolski słowotok (...). Dwa zdania długie, jedno
krótkie, jedno długie, dwa krótkie - taki jest mniej więcej
optymalny rytm narracji, kiedy nie dzieje się nic szczegól-
nego* Od siebie dodam, że zdania złożone wymagają od
autora pewnych umiejętności, łatwo tam zgubić sens
wypowiedzi. Ogólnie biorąc, najurodziwszy jest język
prosty (co nie znaczy: prymitywny), przejrzysty, nieroz-
wlekły, nieobfitujący w zbędne ozdobniki.
  4. Przymiotnik i formy pokrewne. Daleko mi do ry-
goryzmu przejawianego przez niektórych autorów;
uważam, że przymiotnik, a nawet kilka przymiotników
w jednym zdaniu - dobrze. Ale przymiotnik z regu-
ły czyni opis ubogim, bardziej nadaje się do przedsta-
wienia stanów emocjonalnych (nieoceniony tu bywa
imiesłów, zresztą imiesłów w ogóle jest nieoceniony,
bo cholernie uniwersalny) lub zwięzłego scharaktery-
zowania trzecioplanowej postaci, którą trudno poka-
zać na przykład przez dialog (piszemy więc, że ktoś był
głupi - i tyle; nie ma co przy tym kombinować). Jednak
w opisach, a zwłaszcza opisach sytuacji, zamiast „Wiał
huraganowy wiatr" albo „Wiatr był niezwykle silny" le-
piej powiedzieć: „Wiatr przyginał drzewa do ziemi". Jest
to po prostu bardziej obrazowe.
* Rafał A. Ziemkiewicz Jak to sieje, czyli parę słów o pisaniu fantastyki
(„Fenix" 1/1995).

304     Feliks W. Kres



  5. „Podszedłem do okna i ostrożnie wyjrzałem na uli-
cę. Zobaczyłem psa, który dokądś biegł. Wygląd kundla
wydał mi się niezwykły. Pomyślałem, że taki pies powi-
nien być pokazywany jako osobliwość. Nie chciało mi
się wracać do pracy, więc gapiłem się przez okno i ga-
piłem. Gdy z powrotem zająłem miejsce za biurkiem,
krzesło wydało mi się niewygodne". Co jest źle? Wszyst-
ko. Leci zdanie po zdaniu (p. punkt 3. tego felietonu)
jedno podobne do drugiego, wszystkie zbudowane tak
samo. Obracany w kółko ten sam podmiot (w tym wy-
padku domyślny) może zbrzydnąć. Czytelnik nie będzie
wiedział, dlaczego zasnął nad książką - a zaśnie. „Pod-
szedłem do okna i ostrożnie wyjrzałem na ulicę. Pędzą-
cy dokądś pies wyglądał co najmniej osobliwie, można
by go pokazywać za pieniądze. Ale do diabła z psem...
Niedokończona robota na biurku wabiła: chodź do
mnie, malutki, posadzisz tyłek na twardym krzesełku.
No to posadziłem".
To akurat autobiograficzne. I dosłownie sprzed chwili.
POCZTA
  J.Z. (Niewolnik): Twój problem polega nie tylko na
zaimkach. Masz niestety słuszność, teksty są słabe sty-
listycznie i gramatycznie (chociaż nie katastrofalne).
Ale, stary, pomimo chęci, nie zdołam Ci wytłumaczyć,
jak powinieneś sobie z tym poradzić. Bardzo dużo
czytaj - i dobrze, gdyby były to lektury z górnej pół-
ki. Dzisiaj książki nader często wydawane są niechluj-
nie, tłumaczone zaś bywają żenująco, nie nauczysz się
  
Odcinek nr 13     305
więc, jak wygląda przyzwoity język, jeśli będziesz czy-
tał same nowości wydawnicze. W bibliotekach i anty-
kwariatach znajdziesz serię „Biblioteka Klasyki Polskiej
i Obcej" Wydawnictwa Literackiego; to stara, popularna
„seria z liściem laurowym". Można czytać te książki bez
lęku. Przeczytaj wszystkie (nie wiem, ile wyszło, jakieś
czterysta tytułów), a na pewno nastąpi poprawa. Jeśli
myślisz, że żartuję - to nie. Nikt nie musi czytać cztery-
stu ani czterech tysięcy książek. Ale jeśli sam chce pisać,
to, moim zdaniem, przeczytać jednak powinien, zwłasz-
cza jeśli miewa kłopoty ze stylem. Co daję pod rozwagę
wszystkim młodym autorom.
  D.K. (Agnieszka): Twój list odłożyłem na bok; możli-
we, że wkrótce poruszę temat, który mi podsunąłeś. Te-
raz tylko o tekście. Bardzo mi się spodobał; do języka
nie mam żadnych zastrzeżeń i wygląda na to, że po dro-
dze mi z Twoim poczuciem humoru. Czytałem wpraw-
dzie utwór oparty na tym samym pomyśle (zabij mnie,
nie pamiętam: Grabiński? E. A. Poe? w każdym razie
klasyk), ale utrzymany w innej stylistyce. Moim zda-
niem, nic nie stoi na przeszkodzie, byś drukował swo-
je opowiadania. Jeśli nikomu nie spodobał się ten tekst,
to spodoba się następny albo jeszcze następny. Kwestia
czasu. Warsztat masz wystarczający.
  K.: Z pierwszego akapitu: Wody zatoki były wzbu-
rzone - wiał silny wiatr i zapowiadało się (zanosiło
się? - FWK) na sztorm. Grad ciężkich kropel dodatkowo
wzburzał (mącił? siekł? - FWK) powierzchnię, zlewając
się w jedno z niespokojnymi ołowianoszarymi falami (nie
bardzo rozumiem, w jaki sposób grad kropel zlewa się
z falami - optycznie, jak rozumiem, bo że dosłownie się
  
306     Feliks W. Kres
zlewa, to jasne - FWK). Zwały ciężkich chmur przysła-
niał księżyc (po pierwsze chyba „przysłaniały"; po wtóre,
szkoda w ogóle gadać o księżycu, gdy na niebie mamy
pełne zachmurzenie - a przy takiej pogodzie wiadomo,
że pełne - i najbliższa dziura w tym całunie jest jakieś
sto pięćdziesiąt kilometrów dalej - FWK), a ściana desz-
czu rozmywała kontury budynków Miasta przycupniętego
nad zatoką (ścianę deszczu widzimy wówczas, gdy pada
w pewnej odległości, kiedy zaś stoimy w środku ulewy,
trudno mówić o ścianie; poza tym „ściana rozmywała"?
jak to brzmi? - FWK). Chwiejne płomyki ulicznych latar-
ni od czasu do czasu wydobywały z mroku spóźnionych
przechodniów spieszących do domów (skąd wiadomo,
że akurat do domów? wszyscy spieszyli do domów? -
FWK) z podniesionymi kołnierzami lub kapturami szczel-
nie naciągniętymi na głowy (jak to: szczelnie? a otwór do
oddychania? - FWK).
  Autorko, gubisz się w nadmiarze dookreśleń, nie ra-
dzisz sobie z porównaniami i metaforami (strzelając
trochę w ciemno, powiedziałbym, że należysz raczej do
„słuchowców" niż „wzrokowców", wolisz odsłuchać lek-
cję z taśmy, niż przeczytać z podręcznika).
  Słuchaj, tekst nie jest beznadziejny, a poza tym Twoje
podejście do pisania cholernie mi się podoba; jest tam
dystans, ale i pewne konsekwentne postanowienie,
a przy takim nastawieniu może coś z tego być. Spróbuj
uprościć język i buduj klimat, używając raczej czasow-
ników albo imiesłowów zamiast przymiotników. „Wody
zatoki, chłostane wiatrem i deszczem, miały tę samą
barwę, co niebo" - tak? Skoro mamy deszcz, chłoszczący
deszcz, to wszyscy wiedzą, jaką wówczas niebo ma bar-
  
Odcinek nr 13     307
wę. Potem, zamiast pieprzyć i pieprzyć, napisz najzwy-
czajnej: „Nadciągał sztorm".
  Przywiązuj większą wagę do poszczególnych określeń;
słówko „szczelny, szczelnie" oznacza coś konkretnego,
mianowicie hermetyczność, i nie można go użyć, ot! tak
sobie. W kontekście przytoczonego fragmentu „szczel-
ność" mogłaby mieć najwyżej znaczenie metaforycz-
ne - ale cóż to za, pożal się Boże, metafora? (A tak na
marginesie, przygania właśnie kocioł garnkowi, bo tego
samego słówka i w podobnym kontekście użył kiedyś
niżej podpisany - błąd jednak pozostaje błędem i Wiel-
ki Feliks W. Kres nijak błędów swym genialnym piórem
nie usankcjonuje).
  W ogóle, jeżeli zaczynasz od opisu, to nie baw się
w narratora wszechwiedzącego. Ustawiłaś kamerę
w pewnym punkcie, to wszystko. Kamera pokazuje
wzburzone fale w zatoce, miasto, jakichś ludzi, ale nic
nie mówi o tym, dokąd idą (do domów? do pracy?), nie
wiadomo, czy jest im zimno ani że się martwią, moż-
na to najwyżej wywnioskować. I czytelnik wywniosku-
je, bądź spokojna. Co jeszcze... Uważnie czytaj tekst po
napisaniu. Czepiasz się pewnych słów („postać" można
znaleźć dosłownie w co trzecim zdaniu, to nieeleganc-
kie).
  Podsumowując: próbuj dalej. Szanse, że uda Ci się
z czasem pisywać teksty na poziomie drukowalności,
oceniam na jakieś dwa lub trzy do siedmiu (jeden punkt
za umiejętności, drugi za dystans i inteligencję ogólną).
  P.W. (Zapiski...): Pomysł bardzo zgrany. Tekst wy-
daje mi się nader młodzieńczy. Przede wszystkim, dzi-
siaj już tak się nie pisze, ta fabułka ma smak prozy z lat
  
308     Feliks W. Kres
sześćdziesiątych minionego wieku, słowem: wczesna
„gwiazdowa" SE Język znośny, ale zechciej to rozumieć
dosłownie - wytrzymałem. Powiem tak: jeśli masz lat
czternaście lub szesnaście, to spokojnie żyj dalej, dużo
czytaj (p. wyżej, rada dla J.Z.) i za jakiś czas ponownie
chwyć za pióro. Jeśli masz lat dwadzieścia pięć do trzy-
dziestu... to gorzej. Znacznie gorzej.
  A.S. (Legionista): Bardzo mocno kojarzy mi się to
z Mad Maxem albo Stalowym świtem. Język taki so-
bie. Niewdzięczny (dla mnie) tekst, bo trudno go sko-
pać i tak samo trudno pochwalić. Ujmę to następująco:
jeśli wpadniesz na jakiś dobry pomysł i będziesz miał
coś ciekawego do powiedzenia, to ten język powinien
wystarczyć. Ale pisarz, tak naprawdę, to ktoś, kto potrafi
odwrócić sytuację - nie będzie miał pomysłu ani nicze-
go do powiedzenia, a i tak ukręci z tego piasku bicz.
  
 leszcze raz o tym,
czego mogę uczyć
R
ozwiązał się worek z postulatami i drugi, sporo
większy, z pytaniami i wątpliwościami. Nie ma
rady - widzę, że znowu przyjdzie mi tłumaczyć,
co to właściwie jest Galeria..., czemu służy i dlaczego wy-
gląda tak, a nie inaczej. Dobra, wytłumaczę. Zwłaszcza że
zahaczy owo tłumaczenie o sprawy ogólnopisarskie.
  W odpowiedzi na wątpliwości dotyczące różnych mo-
ich porad, a szczególnie sławetnego „Dekalogu Kresa",
powiadam, co następuje: w samym „Dekalogu" jak wół
stoi, że nie istnieją prawdy niepodważalne, dotyczące
warsztatu pisarskiego. Tak uważam, ale nie mogę każ-
dej uwagi i każdej miniporady tutaj opatrywać zastrze-
żeniem w rodzaju „moim zdaniem..." „wydaje mi się..."
„mam wrażenie..."
  Ja właściwie nikogo niczego tutaj nie uczę, dzielę się
tylko doświadczeniami nabytymi podczas dwudzie-
stu lat pracy. Ale te doświadczenia, a raczej wynikające
z doświadczeń spostrzeżenia - przynajmniej niektóre,
  
310      Feliks W. Kres
a może nawet wszystkie - mogą mieć wartość zerową
dla kogoś, kto nie jest imć Kresem.
  Rafał Ziemkiewicz w najnowszej swojej książce (ty-
tułu nie zdradzę z trwogi o posądzenie, iż param się
kryptoreklamą) przypomina zdarzenie sprzed lat, jak to
mianowicie posłał mi maszynopis swojego opowiadania,
ja zaś spiorunowałem go uwagą, że diabeł nie może być
kobietą, bo to jakoś literacko jest niesłuszne albo coś...
Mniejsza o to, nie mam już pojęcia, o jakie opowiadanie
w ogóle chodziło, a tym bardziej, co napisałem w liście
Rafałowi i co miałem na myśli - to mogło mieć miejsce
jakieś osiem, dziesięć, a może i dwanaście lat temu.
  Dalej w swojej książce wydziwia Rafał, że udzielam
czasem wielce specyficznych porad debiutującym au-
torom (czyli Wam) - i ma słuszność. Z jego punktu
widzenia mogą być to porady cokolwiek kontrower-
syjne, powiem więcej: mogą być takie z czyjegokolwiek
punktu widzenia poza moim własnym. Bo po to prze-
cież opowiadam tę tu anegdotyczną historyjkę, by jesz-
cze raz oznajmić i uzmysłowić wszystkim, że ni cholery
nie wierzę w żadne pisarskie szkółki, żadne niewzruszo-
ne prawdy literackie, wierzę tylko w to, że każdy sam
sobie naostrzyć musi siekierkę, piłę, dłuto i wszystko,
co mu do roboty potrzebne. Nikt narzędzi za niego nie
wybierze i nie przygotuje. Galeria osobliwości, tak jak
wcześniej Kącik złamanych piór, ma znaczenie przede
wszystkim moralne.
  Człowiek, który napisze pierwsze w życiu opowiada-
nie, może je następnie pokazać konkretnemu facetowi,
który dziesięć książek napisał, sto razy tyle przeczy-
tał i coś tam o nich wie (albo sądzi, że wie), a co wie,
  
leszcze raz o tym, czego mogę uczyć       311
to i powie, na dodatek szczerze. Nie podejrzewam, by
moje uwagi były kompletnym bełkotem, ale jestem
najzupełniej pewien, że dla jakiejś konkretnej osoby,
która jest taka, a nie inna i pisze tak, a nie inaczej -
mogą bełkotem być. Na pewno istnieje w Polsce jakiś
początkujący twórca, który wszystkimi moimi radami
i uwagami powinien wypchać sobie buty albo spodnie,
bo z jego wyczuciem języka, „słuchem" literackim i czym
tam jeszcze zupełnie mi nie jest po drodze.
  Ogólne reguły gramatyczne, stylistyczne i ortograficz-
ne nie zależą oczywiście ode mnie i tutaj trudno kłó-
cić się ze mną, skoro to nie ja je wymyśliłem; ja je tylko
znam (oby zresztą wybornie i wszystkie...). Ale już opi-
nie, do czego w opisie przydaje się imiesłów, do czego
zaś przymiotnik, są moimi prywatnymi opiniami, któ-
re bez żenady - ale za to za pieniądze - przedstawiam
i którymi tak samo bez żenady można wytrzeć sobie
nos albo tyłek. Ani mi w głowie się gniewać. Sam tak
czyniłem i czynię do tej pory.
  Spotkałem w życiu wielu ludzi, którzy podzielili się
ze mną swoimi doświadczeniami, przyjąłem wiele rad -
i co najmniej tyle samo odrzuciłem. Możliwe, że odrzu-
ciłem rady dobre, przyjąłem zaś niedobre, ale nikt tego
nie zważy i nie zmierzy. Nobla, jak wiadomo, dotąd nie
otrzymałem i raczej nie otrzymam; z drugiej strony nie
wstydzę się książek, które piszę.
  Mówiąc krótko, Kochani Autorzy, nie przejmujcie się
mną aż tak bardzo, bo jestem - powtórzę po raz nie wia-
domo który - tylko starszym stażem kolegą po piórze
i mój autorytet bez wysiłku można podważyć z każdej
strony. Wątpliwości i krytyczne uwagi przyjmuję więc
  
312      Feliks W. Kres
z pokorą, co nie znaczy, rzecz jasna, że łatwo ustąpię
z zajmowanych pozycji. Gotów jestem dyskutować, spie-
rać się i kłócić.
POCZTA
  R.G.S. (Dołączysz...): Tekst jest bez napięcia i co-
kolwiek rozlazły, a stomatologiczne kłopoty bohate-
ra mogą przyprawić o czkawkę (żeby nie powiedzieć:
o ból zębów); opowiadasz o tym z podejrzaną lubością.
Przekonałeś mnie, że boli go ząb - to dobrze; dałeś na
to słowo honoru, postawiłeś w zakład lewe jajo i bez
mała powołałeś Niebiosa na świadka - to już źle. Język
na poziomie poprawności, bo choć popełniasz sporo
błędów, to nie są one jednak bardzo dużego kalibru
(inaczej mówiąc, można je łatwo poprawić, nie pisząc
każdego zdania od nowa). Ni jak (popełniasz ten błąd
regularnie) pisze się „nijak"; w kąciku barowej lady - tu
z kolei nie wiem, o co chodzi; potem jeszcze: wizyty
w wyszynku nabrały regularnego charakteru (?). Ponad-
to, jeśli próbujesz archaizować tekst, to obok słów ta-
kich jak „łacno" nie używaj wyrażeń typu „bilans",
„punkt kulminacyjny", „ekstremalne warunki", „psy-
chika", bo to nie brzmi dobrze (czy Maćko do Zbyszka
pod Grunwaldem mógłby rzec: „W tak oto ekstremal-
nych warunkach psychicznych niełacno zbilansować
nam przyjdzie..."). Słowem: znośnie, ale nie za dobrze.
Warsztaty, o których wspominasz w liście, rzeczywiście
by Ci się przydały.
  
leszcze raz o tym, czego mogę uczyć      313
  R.W. (Propozycja i in.): Nie mam dobrych wieści.
Z żalem muszę powiedzieć, że teksty są beznadziejnie
słabe; przykro mi, bo zdaje się, że wkładasz w pisanie
dużo serca i pracy. Na pocieszenie mogę rzec, że wszyst-
ko jeszcze przed Tobą, jesteś naprawdę młody i nikt na
świecie nie powinien przyjmować zakładu, jak rozwiną
się Twoje zdolności i umiejętności; nikt też nie ma
prawa Cię skreślić, bo byłoby to cokolwiek przedwczes-
ne. Dużo czytaj, jeśli Ci zależy na pisaniu - próbuj dalej
i odezwij się do mnie znowu za, powiedzmy, dwa lata.
Mam nadzieję, że Galeria... tyle przetrwa. I ja też.
  
)ak się ocenia generała
U
przedzając zastrzeżenia, przypominam, że Ga-
leria... nie jest rubryką przeznaczoną dla jajo-
głowych językoznawców, tylko dla amatorów
(jeszcze amatorów, bądź amatorów do końca) próbują-
cych parać się pisaniem. Proszę mi więc nie wytykać, że
mówię o sprawach, które przedstawiane są w szkole. Ja
też kiedyś chodziłem do szkoły (na szczęście już zarzu-
ciłem ten niemądry obyczaj) i wiem dobrze, ile można
z niej wynieść.
  Związek frazeologiczny to, mówiąc po ludzku, wyrazy
„lubiące" występować razem w takim a nie innym zesta-
wieniu - „wziąć nogi za pas" albo „anielska cierpliwość".
Są to stałe związki frazeologiczne, czyli takie, których
znaczenia nikomu tłumaczyć nie trzeba, bo trwale osiad-
ły w języku. Dlatego w codziennym użyciu, gdy komu-
nikatywność przekazu jest wartością nadrzędną, raczej
rozrywać związków frazeologicznych nie należy, nato-
miast język artystyczny wręcz przeciwnie, może zostać
  
Jak się ocenia generała      315
przez to wzbogacony. Pisarzowi w ogóle wolno bardzo
dużo, może tworzyć nowe słowa (neologizmy), łamać
reguły gramatyczne, bawić się interpunkcją, ortogra-
fią i właściwie wszystkim. Ale tekst literacki jest niczym
pole bitwy, pisarz zaś trochę przypomina generała. Otóż
o taktycznych nowinkach generała powiedzą „genialne
posunięcie" - jeśli bitwę wygra; „bezmyślna brawura" -
gdy przegra. Innymi słowy, w powieści bądź opowiada-
niu wolno prawie wszystko, ale im bardziej ryzykowne
i wyszukane techniki zostaną użyte, tym wnikliwsza
i surowsza będzie ocena odbiorcy. Rozerwanie związku
frazeologicznego przykuwa uwagę, zaskakuje - i dlatego
zawsze zostanie zauważone. Czytelnik zauważy, zaduma
się lub pośmieje, pokiwa głową, bo coś go uderzyło i za-
stanowiło - albo skrzywi się, mając wrażenie, że w tek-
ście „zgrzyta".
  Na czym polega rozrywanie związków frazeologicz-
nych? Oczywiście na tym, by anielską cierpliwość za-
stąpić na przykład anielską bezczelnością (to już ma
zresztą cechy oksymoronu - zestawienia wyrazów
o przeciwnych, że tak powiem, wektorach znaczenio-
wych; „mroczne światło" będzie tego przykładem najlep-
szym, zresztą wyobracanym do znudzenia, więc dodam
jeszcze „parzący mróz" i „cierpką słodycz").
  Na niezadane, lecz przeczuwane pytanie odpowiem:
tak, warto rozrywać związki frazeologiczne, ale trzeba to
czynić z głową. I z umiarem. Raz jeszcze przypominam
o losie generałów.
  Wyświechtane związki frazeologiczne mają to do sie-
bie, że wiedzie od nich krótka droga do czegoś, co na-
zywa się powszechnie kalką językową. Jeśli ktoś nie wie,
  
316      Feliks W. Kres
o czym mówię, powinien wziąć do ręki pierwszą z brze-
gu gazetę (najlepiej tzw. „kolorowe czasopismo") i do-
wiedzieć się, kto „bije na alarm". Otóż dietetycy biją na
alarm, lekarze biją na alarm, ekolodzy biją na alarm, ję-
zykoznawcy biją na alarm, ekonomiści też biją na alarm.
  Albo, weźmy, teksty o dzieciach: ona najpierw nie
może się doczekać, kiedy wreszcie w mieszkaniu roz-
legnie się tupot maleńkich nóżek, a gdy już się rozle-
ga - cała reszta zostaje opisana za pomocą gotowych
zdań-klocków, szablonowych fraz, które można przekła-
dać z artykułu do artykułu.
  Gazetorobom (bo dlaczego zaraz „dziennikarzom")
wolno tak pisać; byle artykuł nie aspiruje do rangi dzie-
ła literackiego. Ale jeśli w powieści, a więc tekście bądź
co bądź artystycznym, ktoś, kto nie jest obserwatorem
na wieży przeciwpożarowej, bije na alarm, to oznacza, że
autor robi sobie żarty, pokpiwa z kalki językowej (wte-
dy dobrze, wtedy może być), albo tylko takim językiem
potrafi się posługiwać (wówczas bardzo niedobrze, bar-
dzo źle).
  Teraz o tym, co lubię najbardziej, czyli o metaforach.
Pisałem wielokrotnie i będę powtarzał do znudzenia:
metafora, czyli przenośnia, jest figurą trudną (nb. prze-
nośnia to także jest związek frazeologiczny, ale nader
często związek niestały, utworzony doraźnie i niezro-
zumiały po wyjęciu z kontekstu; daleko nie wszystkie
przenośnie na stałe wchodzą - jak „wziąć nogi za pas" -
do codziennego języka; ale mniejsza o to).
  W utworze pisanym prozą metafora pełni rolę słu-
żebną, czyli, mówiąc inaczej, nie po to się wymyśla me-
taforę, by pokazać jej rzadką urodę, tylko po to, by coś
  
lak się ocenia generała       317
lepiej uzmysłowić odbiorcy, wstrząsnąć nim, rozbawić
go, wprowadzić w odpowiedni nastrój, pogłębić wraże-
nie. Wniosek z tego taki, że metaforę należy umieszczać
nie tam, gdzie jest to możliwe, jeno tam, gdzie po-
trzebne. Nadmiar metafor czyni tekst nieprzejrzystym,
a w powieści bądź opowiadaniu sprzedaje się przecież
odbiorcy określoną historię; ważne, by ją zrozumiał.
Skomplikowana intryga, wielowątkowa fabuła - to naj-
zupełniej wystarczy, by czytelnik wykonał wielką pracę,
po cholerę jeszcze przedstawiać mu to wszystko za po-
mocą pogiętego języka?
  Metafora, skoro już decydujemy się na jej użycie, musi
być niesprzeczna wewnętrznie. Co to znaczy? Ano, sko-
ro już „wezbrała w nim fala gniewu", to niech następnie
ta fala „znajdzie ujście", „przeleje się", ostatecznie „rozsa-
dzi tamy", byle nie zapadła w serce (ta fala) - bo wezbra-
ne fale nie zapadają w serce; nie mruczała sennie - bo
wezbrane fale sennie nie mruczą. Na tym jednak nie ko-
niec. Jeśli „wezbrana fala gniewu chlusnęła ostrymi bryz-
gami pian nienawiści" - to mamy metaforę wprawdzie
jeszcze poprawną w sensie wewnętrznej spójności, ale za
to w swej egzaltacji przeogromnie śmieszną, popapraną
i przekombinowaną; wbrew temu, co uważają niektórzy,
taki język nie jest piękny. Jest okropny, a najkrócej mó-
wiąc, jest to bełkot. Ostrożnie więc z metaforami. Od-
walcie się od metafor, szczególnie metafor piętrowych.
  Porównania. Wiele, bardzo wiele porównań ma cha-
rakter stałych związków frazeologicznych („chodził jak
struty", „miał łeb jak ceber"), ale by rozrywać te związki
z wdziękiem, trzeba mieć wyczucie choć w połowie ta-
kie, jakie miał Raymond Chandler. Ten facet nie pisał,
  
318      Feliks W. Kres
że gość jest silny jak niedźwiedź; walnął raczej, że silny
jak mysz kradnąca ser (to nie cytat; przypominam tylko,
na czym polegały zabawy tego świetnego autora).
  Problem, z którym stykam się od dawna, tak w Kąci-
ku..., jak i Galerii... polega na tym, że „chandleryzmy"
od wielu już lat są modne i niemal każdy autor - choć
z reguły nie przelekturował dzieł zgreda Chandlera -
poczytuje sobie bez mała za obowiązek uraczyć czytel-
nika niebanalnym a zaskakującym porównaniem, a to
dlatego, że ogląda dużo amerykańskich filmów i tam
nikt do nikogo nie mówi normalnie, każdy sadzi się
na powiedzonka. Efekty są takie (w nadsyłanej prozie,
a w filmach zresztą też, ale mniejsza o filmy), że wstydzę
się czasem i odczuwam głębokie zażenowanie, czyta-
jąc niektóre teksty; zażenowanie i wstyd to słowa, które
zresztą nie do końca oddają ów szczególny stan ducha;
mówię o uczuciu, jakie człowieka ogarnia, gdy w tele-
wizji ogląda rodzinny teleturniej albo program w ro-
dzaju „Przebacz mi" - też tak macie? znaczy, to dziwne,
przykre uczucie, gdy widzi się człowieka przebranego
za hamburgera, bo nagrodą za to może być odtwarzacz
DVD?
  Krótko mówiąc: barwne a celne porównanie to nie
jest wbrew pozorom zabawa bezpieczna i łatwa. Po-
czątkującym zalecałbym raczej wybranie z językowego
skarbca jakiegoś stałego, ale rzadko używanego związku,
względnie prostą zamianę słowa oklepanego, występują-
cego nazbyt często, na inne, ale podobne w sensie i zna-
czeniu (silny jak słoń, jak koń albo niedźwiedź - raczej
nie; ale silny jak nosorożec - to już lepiej, a przy tym
nieryzykownie).
  
lak się ocenia generała      319
  A czy w ogóle można użyć jakiegoś oklepanego, a jed-
nak bardzo celnego, zadomowionego w języku porów-
nania? Pewnie, że tak. Byle świadomie i w jakimś celu,
a nie z braku lepszego pomysłu. Przywołam przykład
z własnego podwórka: leciutko stylizując - archaizu-
jąc - język w kilku swoich książkach i opowiadaniach
uznałem, że właśnie stare, znane wszystkim porównania
i metafory („był to widok mrożący krew w żyłach") po-
głębią tę archaizację, bo dzisiaj już tak się nie mówi. Kie-
dy indziej napisałbym po prostu: okropny lub straszny
widok.
  Kochani, wyjaśnijmy sobie coś. Otóż ja nie chcę po-
wstrzymać Was od wszelkiej zabawy językiem, mówię
tylko, że na szarżę w tekście literackim debiutant po-
winien pozwalać sobie rzadko, świadom ograniczeń
wynikających z niewielkiego doświadczenia; świadom
ryzyka, jakie ze sobą niesie każda szarża, nawet gdy pro-
wadzi ją wódz doświadczony. Pokory! Umiaru i cierpli-
wości. Na wszystko przyjdzie czas.
POCZTA
  J.K. (Dni; Dzień; Dnie): Przykro mi, że tak długo mu-
siałeś czekać na odpowiedź, a przykro mi tym bardziej,
że mam Ci do powiedzenia same niemiłe rzeczy. Naj-
pierw o formie. Rękopisów z zasady nie czytam, bo wy-
daje mi się, że w XXI wieku każdy, komu zależy, może
nadać swojej pracy formę maszynopisu bądź wydruku
komputerowego. Mało tego: jeśli już z jakichś przyczyn
musi być rękopis, to on też może być różny, mianowicie
  
320     Feliks W. Kres
może być schludny, starannie przepisany - albo pokreś-
lony, niechlujny, nieczytelny, upierdolony (za przepro-
szeniem, ale właśnie takie słówko pasuje mi tutaj) na
kolanie i posłany do krzywego fiuta (czyli do mnie),
który to fiut jest od czytania jak dupa od... Jak Boga
kocham, nie chciało Ci się tego nawet przepisać na czys-
to - a ja mam mieć ochotę to czytać?... Krótko mówiąc,
wiesz już, jak mnie nastawiłeś do swego dzieła, gratulu-
ję; godny uwagi jest Twój szacunek zarówno dla własnej
pracy, jak i czytelnika.
  A z czysto merytorycznego punktu widzenia, tekst jest
niestety bardzo słaby (przynajmniej te fragmenty, które
zdołałem odczytać). Kopnąłem drzwi z mego obitego me-
talem buta - drzwi najczęściej wykonane są z drewna,
nigdy z buta; butem można najwyżej coś kopnąć, a i to
nie brzmi za dobrze. Siedział szkielet na wpół przecięty -
no proszę, jak sobie siedział. Podobnych kwiatków jest
więcej; w ogóle piszesz niestylistycznie, często niegra-
matycznie. Mogę powiedzieć tylko tyle: odpuść sobie.
  M.P. {Spotkanie w windzie): Dzięki za życzenia świą-
teczne, chociaż nie dotyczą świąt Bożego Narodzenia...
Jeśli chodzi o tekst, to pomysł nie jest zły, ale zdanie ta-
kie jak: Nieoczekiwana bliskość obiektu obserwacji za-
skoczyła mnie nagle, a jej rozszerzone ze zdziwienia oczy
przybrały nieopanowanie niepokojącą głębię wyrazu,
w jednakowej mierze nakreślając obraz mojego nie naj-
gorszego przecież ilorazu inteligencji, co zdumienia - sku-
tecznie odstręczają od lektury, zwłaszcza gdy padają na
otwarciu tekstu. Jeśli nawet jest to strumień świadomo-
ści, to czytelnik najpierw o tym nie wie - i nie dowie się,
bo lektury zaniecha. A dalej jest niewiele lepiej (zapy-
  
lak się ocenia generała       321
tała nieoczekiwanie, zmuszając mnie od nowa do szuka-
nia w zalewającym świeżo oczyszczoną jaźń, wzburzonym
potoku myśli - czy nie mogłabyś posługiwać się nieco
prostszym językiem?).
  Podsumowując: pytlujesz jak baba w maglu, która nie
słucha drugiej, nic nie ma do powiedzenia, a swoje musi
wytrajkotać - chodzi o ilość słów na minutę i mniejsza
o sens wypowiedzi. W ogóle nie panujesz nad językiem,
zdanie w rodzaju „O czternastej włączyłam telewizor"
wydaje się być poza Twoim zasięgiem.
  
Ludzie listy piszą...
A
 ja czytam. Mam na stole istną pryzmę listów
i nie mogę dłużej zwlekać z podjęciem porusza-
nych tam tematów, bo jeszcze miesiąc, dwa i nie
wyrobię się. A obiecywałem przecież wielokrotnie, że
nie tylko będę się tutaj wytrząsał nad takstami, ale po-
dejmę także dyskusje na tematy literackie i najogólniej
związanie z pisarskim rzemiosłem. Ludzie listy piszą -
i chcą znać moje zdanie na takie albo inne tematy, cza-
sem też polemizują z postawionymi przeze mnie tezami
i nie mogę stale uchylać się od tych polemik.
  Ostatnio stwierdziłam - pisze A. - że wszystko (w li-
teraturze - FWK) zostało napisane i boję się cokolwiek
napisać by nie było podobne do dzieła innego autora. Na
przykład w wymyślonym przeze mnie świecie istnieje isto-
ta będąca królem zła. Jeśli nazwę ją Władcą Ciemności,
to skojarzy się ona z „Władcą Pierścieni". (...) Napiszę, że
morderca potworów zarabia zabijając potwory - źle, bo
kojarzy się z wiedźminem. (...) Nie chcę używać stereoty-
  
Ludzie listy piszą...      323
pów lecz potrzebny mi ktoś zabijający potwory, jakiś Pan
Ciemności i inne rzeczy oraz postacie które wykorzystali
już inni autorzy. Co robić?
  Kochana A., cóż ja mogę na to odpowiedzieć? Wy-
myślenie historii absolutnie nowej wydaje się dzisiaj
rzeczą bez mała niemożliwą, a w najlepszym wypadku
arcytrudną. Nie wiem, ile książek każdego dnia ukazu-
je się na świecie, ale na pewno mówimy o setkach, jeśli
nie tysiącach. Nie opowiesz więc historii całkiem niepo-
dobnej do czegokolwiek, co już gdzieś wymyślono. Nie-
mniej, spróbuję Ci udzielić kilku rad. Po pierwsze: nie
pisz o „królu zła" - Władcy Ciemności - bo kojarzy się
z Sauronem. Po drugie: nie pisz o zabójcy potworów,
bo skojarzy się z wiedźminem. Napisz o czymś, co nie-
łatwo się kojarzy z czymkolwiek, a jeśli nic takiego nie
przychodzi Ci do głowy, to wyświadcz przysługę czytel-
nikom i pisania zaniechaj. Opowieść o kolejnym „kró-
lu zła" (tylko innym niż Sauron) albo kolejnym zabójcy
potworów (oczywiście trochę innym niż wiedźmin) po-
trzebna jest na rynku jak gwóźdź w bucie.
  Sz.G.: Mam zasadę, że nie dyskutuję tutaj o własnych
książkach, bo Galeria... nie służy do tego, ale dzisiaj
uczynię wyjątek, bo Twój problem dotyka sprawy ogól-
niejszej, mianowicie podejścia do czytania w ogóle. Pi-
szesz mi, Czytelniku, jak to spodobał Ci się początek
mojej książki, a ciąg dalszy już nie, i kończysz słowami:
Czy w jakiś sposób mógłby mnie pan zachęcić do sięgnięcia
po kolejne swe książki?
  Chłopie - czyś ty oszalał? W imię czego, na Boga,
miałbym Cię zachęcać do czytania czegoś, co Ci nie od-
powiada? Wyobraź sobie taką sytuację: do producenta
  
324     Feliks W. Kres



musztardy przychodzi facet i mówi: „Etykietka na słoiku
była bardzo w porządku, ale musztarda mi nie smakuje.
Czy mógłby mnie pan jakoś zachęcić do jedzenia pań-
skiej musztardy?". Co to ma być - otwarcie zebrania wa-
riatów? Moim zdaniem, odpowiedź jest tylko jedna: kup
pan inną musztardę!
  Powiadam więc z ogromną troską i powagą: Sz., do-
radzam, byś trzymał się z daleka od moich książek, bo
skoro jedna nie przypadła Ci do gustu, to kupując ko-
lejną, ryzykujesz wyrzucenie pieniędzy w błoto. Sztuka
kupowania polega otóż na tym, by kupować to, co po-
trzebne, dobrze jest więc na śniadanie kupić sobie bułki,
a nie, na przykład, sandały. Obawiam się, chłopie, że mu-
sisz iść do księgarni i zobaczyć, czy oprócz książek Kre-
sa nie ma tam jakichś innych książek, napisanych przez
innych autorów.
  Sz.Sz.: Pytasz, co zrobić, by spłodzone przez Ciebie
teksty ujrzały światło dzienne, czyli jaka jest droga od
biurka autora do biurka redaktora bądź wydawcy. Był-
bym przysiągł, że pisałem o tym w którymś odcinku Ga-
lerii..., ale nie pamiętam którym (a może było to jeszcze
w Feniksie'?). W każdym razie powtórzę krótko: najle-
piej zapakować dyskietkę do koperty (oprócz dyskiet-
ki może być jeszcze wydruk, ale to już tylko dla wygody
redaktora) i skierować list pod adresem redakcji, który
to adres podany jest w stopce pisma. Niektóre - a może
i wszystkie? - miesięczniki przyjmują też teksty za po-
średnictwem poczty elektronicznej. W liście, oprócz
dyskietki z tekstami, winny się znajdować dokładne na-
miary nadawcy; posyłając list do Science Fiction warto
jeszcze wyraźnie zaznaczyć, że zapisane na dyskietce
  


Ludzie listy piszą...      325
teksty autor proponuje do druku, a nie, na przykład, do
oceny przez niejakiego Kresa (z jakichś powodów, takie
przesyłki trafiają czasem do redakcji zamiast do mojej
skrytki). To wszystko.
  Po jakimś czasie (dwa, trzy tygodnie?) warto zadzwo-
nić do redakcji, poprosić o połączenie z redaktorem od-
powiedzialnym za druk prozy krajowej, przedstawić się
i zapytać, czy przesyłka dotarła, a jeśli tak, to jaki spotkał
ją los. Skądinąd, jeśli redakcja uzna, że nadesłany mate-
riał wart jest wykorzystania, to na pewno odezwie się
sama - może to jednak nastąpić nieprędko.
  Nie ma tu więc żadnych czarów-maro w, pisma literac-
kie żyją dzięki nadsyłanej prozie i to naprawdę nie jest
tak, że drukują wyłącznie byle g.... pod warunkiem, że
autorem jest szwagier, wujek albo brat naczelnego. Byle
g.... od szwagra można wydrukować raz kiedyś, wyjąt-
kowo, bo jeżeli częściej, to spadnie w końcu nakład i pi-
smo przewróci się.
  P.P. z K.: Stawiasz trudne, ale ciekawe pytania, nie-
mniej ciężko mi na nie w dwóch słowach odpowiedzieć.
Czy mógłbyś podać - piszesz, polemizując z moim felie-
tonem pt. O tym, że pisarz może czytać książki - kilka
przykładów arcydzieł literatury pięknej spłodzonych przez
kompletnie nieoczytanych autorów? Odpowiadam, że po
pierwsze, nigdy nie twierdziłem, iż autor powinien być
kompletnie nieoczytany; wręcz przeciwnie, w tym sa-
mym felietonie, do którego zechciałeś się odnieść, po-
wiadam wyraźnie, że „bardzo słabo sobie wyobrażam
autora, który napisał książkę, chociaż żadnej wcześniej
nie przeczytał (...), bo potrzeba pisania wyrasta na grun-
cie czytania, tak mi się wydaje". Wyważasz zatem otwarte
  
326     Feliks W. Kres
drzwi. Twierdziłem tylko, że do napisania dobrej książ-
ki nie jest - moim zdaniem - niezbędne zapoznanie się
z dokonaniami poprzedników, a już na pewno nie ca-
łokształtem dokonań, bo autor albo ma talent, warsz-
tat i historię do opowiedzenia - albo nie. Szansa na to,
że mając talent i warsztat, opowie dokładnie taką samą
historię i w dokładnie taki sam sposób, jak ktoś przed
nim, jest nieomal zerowa. Natomiast prawdopodobień-
stwo, że zacznie się dusić, sparaliżowany świadomością,
iż wszystko już zostało napisane (p. pierwszy z przed-
stawionych dzisiaj listów) - otóż prawdopodobieństwo
tego wydaje się znacznie większe.
  Rozumiem Autorkę listu, albowiem sam reaguję po-
dobnie i to jest jeden z powodów, dla których czytania
fantasy unikam jak tylko mogę. Powiadasz wprawdzie,
że jeśli chce się pisać fantasy, to trzeba wiedzieć, co to jest,
a do tego trzeba przeczytać dzieła tworzące kanon, ale
jest to dla mnie kłopotliwe stwierdzenie z powodów
podanych wyżej - dotyczy moich przekonań zawodo-
wych. A niby dlaczego trzeba wiedzieć, co to jest fanta-
sy, żeby napisać fantasy? Co to w ogóle znaczy: napisać
fantasy? Toż nie pisze się jakiegoś podgatunku, tylko
powieść.
  Czy żeby ładnie namalować gołą babę, trzeba wie-
dzieć, co to jest akt? Trzeba wiedzieć, co to goła baba, bo
inaczej przez pomyłkę można namalować wazon albo
nawet jeszcze co gorszego. Moim zdaniem, fantasy wy-
gląda tak, jak wygląda dlatego, że tworzący ją autorzy,
a zarazem miłośnicy gatunku, chcą właśnie pisać fanta-
sy (więc malować akty), wszystko jedno, o kim i o czym,
byle tylko spełniało założone kryteria, dawało kolejną
  
Ludzie listy piszą...      327
repetę klimatu, epatowało właściwymi dla gatunku ga-
dżetami (ma to więc być gołe), lecz nie wiedzą, co to
opowieść (rozebrana baba). A może wystarczyłoby na-
pisać dobrą książkę, co?
  Otóż ja właśnie staram się pisać książki i kilka już
napisałem, ale czy to są książki fantasy, czy zgoła nie-
fantasy, w ogóle nie wiem i mało mnie to obchodzi. Ja
tylko opowiadam historie, a ich przynależność gatunko-
wa to sprawa krytyków, może jeszcze czytelników, lecz
nie moja. Nigdy nie usiadłem do pisania z myślą „Napi-
szę teraz fantasy", zawsze myślałem sobie „Napiszę teraz
o facecie, który..."
  Co do kanonu, to owszem, znam dwa tomy Ziemio-
morza Le Guin, przeczytane mniej więcej dwadzieścia
{Czarnoksiężnik...) i piętnaście lat temu {Tehanu7.), nie-
całego Tolkiena (bo tylko trylogię, a Hobbita na przy-
kład już nie) i to chyba, niestety, wszystko. A prawda:
jeszcze Conan, ale w wersji filmowej, bo z całej literatury
o tym panu przebrnąłem bodaj przez jedno opowiada-
nie, a i to nie do końca.
  Obcuję z fantasy dość często - ale nie z kanonem. Nie
wiem, ile warta jest dla Ciebie taka argumentacja. Sądzę,
że to zależy. Jeśli znasz i cenisz moje literackie dokona-
nia, to pomyślisz sobie „no faktycznie, skoro gościu nie
zna kanonu, a pisze tak, jak pisze..." Jeśli zaś ich nie ce-
nisz - do czego przecież masz prawo - to leję właśnie
wodę na Twój młyn, albowiem powiesz „no i właśnie
o to chodzi, głupku, nic nie czytasz i efekty są widocz-
ne". Możliwe więc, że nieźle Ci się podłożyłem. Ale ja
w Galerii... sto razy pisałem, że dzielę się wyłącznie wła-
snymi doświadczeniami, mam więc wygodne alibi dla
  
328     Feliks W. Kres
głoszenia dowolnych herezji, bo jeśli ktoś uważa, że te
doświadczenia są niewiele warte, to - rozumiem - Ga-
lerii... po prostu nie czyta, a tym bardziej nie stosuje się
do moich rad.
  Natomiast - poruszę kolejny temat podniesiony przez
Ciebie w liście - mojej wypowiedzi o spisku na linii pi-
sarz - krytyk nie należy, oczywiście, rozumieć dosłow-
nie... Nie działają w porozumieniu, a więc nie jest to
prawdziwy spisek. Mówię tylko, że „zabawy konwencją",
różne odwołania i odniesienia do czegoś tam to wygod-
ne wytrychy do szkatuły z sensem, którego tak napraw-
dę w danym dziele najczęściej po prostu nie ma.
  Słuchaj, książek nie pisze się po to, by odwołać się do
innych książek, pobawić konwencją i coś sparafrazować.
Książki pisze się po to, by je ludzie czytali. Nie krytycy
i nie koledzy po fachu, tylko szeregowi czytelnicy, wyda-
jący w księgarniach ciężko zarobione pieniądze. „Zaba-
wa konwencją" może wyniknąć przy okazji; można coś
sparodiować albo sparafrazować, „puścić oko" do czytel-
nika - ale nie to, na litość boską, stanowi o sensie pisa-
nia powieści.
  Gdy więc czytam po raz kolejny, że Iks Igrek złamał
konwencję, a jego dzieło obfituje w przepyszne odnie-
sienia do dokonań Epsilona Zeta, to zaraz pytam - no
dobrze, ale czy ta książka była ciekawa? Opowiadała
o czymś? Ubawiła czytelnika albo coś? Czy też stanowi-
ła klasyczny przejaw sztuki dla sztuki i jako taka winna
się ukazać w ograniczonym nakładzie, w specjalistycz-
nej księgarence dla znawców i snobów? Bo proszę mi
nie wmawiać, że takie właśnie dzieła winny zapełniać
rynek księgarski.
  
Ludzie listy piszą...      329
  Nie każdy może i nie każdy w ogóle chce być poże-
raczem ksiąg, filmów, sztuk teatralnych i nie wiadomo
czego jeszcze, w każdym razie cholernym smakoszem-
rzeczoznawcą literatury i sztuki. Literatura i sztuka są
najwyżej dodatkiem do życia, a esencją - tylko dla nie-
licznych, co uważam za normalne i zdrowe. Większość
ludzi (a wśród nich, przyznam, ja) pragnie na półce
księgarskiej znaleźć godziwą rozrywkę, niekoniecznie
pustą i głupią, ale chyba już lepiej taką, niźli nadmier-
nie popieprzoną, przemądrzałą, a przez to z atrybutów
rozrywki wyzutą. Całe życie w szkole? - ja przepraszam.
Jeśli więc wpadasz do księgarni z myślą: „Ależ sobie po-
szukam nawiązań, cytatów i odniesień, ależ porozkoszu-
ję się parafrazami!..." - to nie rozumiem Cię.
  D.P.: Piszesz o minirecenzjach: Oprócz opinii ŹLE, DO-
BRZE, przydałyby się może jakieś małe, krótkie rady. Bo
że coś jest „katastrofalne" lub „w miarę" każdy potrafi na-
pisać. Przecież jeśli już ktoś wysyła coś do tej rubryki to
oznacza, że myśli o pisaniu i chce pisać. Obok ogólnych
uwag (...) każdemu wysyłającemu [napisz] jedno malutkie
zdanie, co można spróbować zmienić.
  Odpowiadam: ależ stary, jeśli piszę komuś, że jest ka-
tastrofalnie, to oznacza chyba, że w moim mniemaniu
zmienić trzeba wszystko albo prawie wszystko, ergo -
winien dać sobie spokój z pisaniem. Natomiast w innych
wypadkach prawie zawsze na coś wskazuję, przytaczam
pokraczne zdania, jaja sobie robię z pogiętych metafor...
Kiedy indziej powiadam autorowi na przykład, że pisze
niegramatycznie albo niestylistycznie.
  Życzysz sobie, bym pisał jeszcze, co należy zrobić, by
zmienić taki stan rzeczy? Ale ja tego nie wiem. Nie mam
  
330     Feliks W. Kres
pojęcia, w jaki sposób buduje się podstawy poprawnego
stylu, nie wiem też, jak nauczyć kogoś gramatyki języka
polskiego. Od tego są szkoły, nauczyciele i odpowiednie
podręczniki - ja zaś nie jestem nauczycielem polskiego
i w ogóle nie potrafię wytłumaczyć, dlaczego np. „rzod-
kiewka" pisze się przez „rz".
  Ogólne uwagi, które uważam za wartościowe dla po-
czątkujących twórców, znaleźć można w comiesięcznych
felietonach poprzedzających POCZTĘ - te felietony sta-
nowią główne „mięso" Galerii... Niczego tam dla siebie
nie znalazłeś? Chyba jesteś wobec mnie troszeczkę nie-
sprawiedliwy.
  Być może oceniłem Cię nazbyt surowo (nie jestem
Panem Bogiem, nie jestem więc nieomylny; w prowa-
dzenie tej rubryki wpisane jest, niestety, moralne ryzyko,
iż wyrządzę komuś niezamierzoną krzywdę, i wcale nie
traktuję tego problemu lekko). Nie opowiadaj mi jednak,
że waląc dość długą recenzyjkę i przytaczając przykłady
fatalnie zbudowanych zdań, nie pokazałem Ci, w czym
tkwi największy problem. A co jeszcze chciałbyś dostać
ode mnie? Receptę na dobre opowiadanie?
  
        Ludzie listy pisz
- cz. II i ostatnia (na razie
D
zisiaj druga porcja polemik z Autorami listów.
Odpowiadam M.: Dopełniacz liczby mnogiej
rzeczownika „tło" brzmi oczywiście „teł". Jest to
forma poprawna, a jednocześnie mająca w moich oczach
rangę błędu, jeśli zostanie użyta w tekście literackim.
O zabiegach „wygładzających" język pisałem w felietonie
pt. Może morze może; dowodziłem tam, że nie wszystko,
co poprawne, jest ładne i eleganckie. Proszę mi wyba-
czyć dosadny przykład: puszczanie bąków to z biolo-
gicznego punktu widzenia czynność zdrowa, naturalna
i prawidłowa - a jednak w towarzystwie niepożądana.
Doradzam więc zarówno wstrzymywanie wiatrów, jak
i powstrzymywanie się od używania niektórych form,
choćby i z gramatycznego punktu widzenia były najzu-
pełniej poprawne. Dam przykład z własnego podwórka:
wymyśliłem krainę, która nazywa się Garra. Niniejszym
funduję wszystkie dzieła Feliksa W. Kresa czytelnikowi,

332      Feliks W. Kres



który znajdzie tę nazwę użytą przez autora w miejscow-
niku liczby pojedynczej.
  D.K.: Pisze pan o dużym znaczeniu „umiejętności opo-
wiadania historii". Racja, ta umiejętność jest ważna, ale
czytałem wiele opowiadań i książek, które były napisa-
ne tak, że nie potrafiły przykuć mojej uwagi na dłużej niż
kilka minut. Mimo tego zostały wydane/opublikowane.
Wiele się mówi, że dla pisarza najważniejszy jest war-
sztat. Być może, ale czy to nie dzięki takiemu podejściu
mamy na rynku zalew tekstów napisanych dobrze, ale za
to nudnych, powielających schematy, niczego nowego nie
wnoszących? Ujmując moje wątpliwości w jedno zdanie,
pytam: co jest ważniejsze - opanowanie warsztatu, czy pi-
sanie niedoskonałych formalnie, lecz opartych na nowym
pomyśle dzieł?
  Odpowiadam. Na rynku rzeczywiście jest mnóstwo
książek, które choć nudne, głupie i źle napisane, to jed-
nak zostały wydane. Są też (chociaż rzadziej) garnki,
w których nie da się niczego ugotować, spodnie, w któ-
rych niepodobna chodzić, i samochody o wdzięku bla-
szanych czołgów. O ile jednak niewymiarowe spodnie
i ogniowrażliwe garnki bardzo łatwo można zdema-
skować, o tyle wszelka działalność artystyczna wymy-
ka się jednoznacznym i prostym ocenom. To dlatego
w sztuce mamy tak duży odsetek produktów o wielce
wątpliwej wartości. Nikt nie obroni spodni z trzema no-
gawkami, natomiast bardzo wielu podejmie się obrony
dzieła pokracznego, zapętlonego, słabo czytelnego - bo
zawsze można wskazać na jakieś cechy predestynują-
ce je rzekomo do przedstawienia szerokiemu ogółowi
(autor „bawi się konwencją", są tam odwołania, parafra-
  
Ludzie listy piszą - cz. II i ostatnia...      333
zy, przewrotna gra z czytelnikiem, poruszane są aktu-
alne problemy z życia mieszkańców podkarpackiej wsi
lub wielkomiejskich blokowisk... - już o tym pisałem,
tak?). Jednak Galeria... jest rubryką, której gospodarz
stara się nie udzielać porad w rodzaju: jak wypchnąć na
rynek bubel. Raczej dzieli się przemyśleniami na temat,
jak uczciwie produkować wartościowy towar. W Polsce
działa kilka tysięcy wydawnictw i opublikować - szcze-
gólnie własnym sumptem - można naprawdę wszystko.
Historie o tym, że w Oświęcimiu Żydzi trzymali Niem-
ców, odwszawiali się cyklonem B, a poza tym grali na
gitarach.
  Druga sprawa, o wiele poważniejsza. Otóż nikt nie
wie na pewno, co powinno znajdować się w książce,
żeby była warta uwagi (stąd tak wiele nadużyć; p. aka-
pit wyżej). Ewidentne buble to jedno - a książki trochę
niezręcznie napisane, niedoskonałe językowo, zarazem
zaś wartościowe ze względu na treść, pomysł, przesłanie,
to sprawa druga. „Warsztat literacki" można pojmować
wąsko lub szeroko; dla mnie jest to całokształt środków
technicznych i umiejętności autora służących zbudowa-
niu dzieła. Umiejętnością warsztatową jest więc także
w tym rozumieniu sposób kreowania bohatera, budowa-
nie napięcia, cała kompozycja i struktura utworu, od za-
wiązania akcji aż do pointy.
  W Galerii... nie zajmuję się utworami, o jakich pi-
szesz (czyli niedoskonałymi, ale jednak wartościowymi
z jakiegoś tam powodu), bo po pierwsze, jestem na to za
głupi i tych „innych powodów" łatwo mogę nie dostrzec,
choćby nawet obiektywnie istniały; po drugie - nie
wiem, w jakich kategoriach ocenia się świeżość pomysłu
  
334     Feliks W. Kres
bądź wartość przesłania. Potrafię napisać „uprość bu-
dowę zdań, popracuj nad dialogami, bo brzmią niena-
turalnie" (przynajmniej wiem, co mówię), natomiast
z reguły wstrzymuję się z opiniami w rodzaju „wpadnij
na jeszcze świeższy pomysł i przemyć w utworze prze-
słanie mądrzejsze o 15 - 25%". Czy wyjaśniać, dlaczego się
wstrzymuję z takimi opiniami i radami? Od biedy po-
trafię czasem wskazać, że pomysł jest wyeksploatowa-
ny (skoro zetknąłem się z nim dziesięć albo dwadzieścia
razy), ale znacznie rzadziej mogę z czystym sumieniem
powiedzieć, że pomysł jest oryginalny.
  Krótko mówiąc - niemal każdy, kogo skopię na tych
łamach, może sobie rzec na pocieszenie: „No, wprawdzie
mądrala Kres dowodzi, że tempo akcji, gramatyka, orto-
grafia i styl do niczego, ale za to nic nie mówi o pomy-
śle i przesłaniu, z czego wniosek, że być może napisałem
najmądrzejsze i najbardziej odkrywcze opowiadanie ze
wszystkich, jakie kiedykolwiek powstały".
  M.„S."M.: Nigdy nie twierdziłem, że z pisania w ogó-
le nie można wyżyć; przecież jestem takiego twierdzenia
chodzącym zaprzeczeniem. Po co miałbym kłamać, że
umarłem? Kiedyś oprócz dłubania w słowach mieć mu-
siałem jakąś inną robotę, jako że wyżyć z pisania rzeczy-
wiście nie mogłem; teraz mogę, więc tłumaczę każdemu:
dwadzieścia lat konsekwentnej pracy, samokształcenia
i uporu, szast-prast i już zawód zdobyty. Powiadam tyl-
ko, gdy ktoś pyta, że pisarz taki jak ja nie na wszystko
może sobie pozwolić.
  Uskrzydliłeś mnie wieścią, że współtworzysz z Au-
torką, którą znam jeszcze z Feniksowego Kącika... Rany
boskie, ludzie, i o to właśnie chodzi! Kontaktujcie się,
  
Ludzie listy piszą - cz. I! i ostatnia...      335
dogadujcie, recenzujcie nawzajem i współtwórzcie,
jeśli taka forma pisania jest dla Was do zaakceptowa-
nia. Pomożecie sobie w ten sposób bardziej, niż pomogą
wszystkie Kresy świata razem wzięte!
  Do wszystkich (albo raczej do niektórych): Od-
powiadam na pytanie, które pada w wielu listach: nie,
nie mam adresu e-mailowego, nie mam także telefonu.
Mój komputer nie jest podłączony do sieci. Wiem, że
przez to trudno się ze mną skontaktować, ale właśnie
o to chodzi. Jestem wolnym człowiekiem i to ja decydu-
ję o potrzebie skontaktowania się ze światem, świat zaś
bez zaproszenia przychodzi do mnie dopiero wtedy, gdy
w domu wybucha pożar - wówczas świat ma postać sto-
jącego na drabinie osobnika w kasku, z toporkiem i dłu-
gim wężem, z którego to węża tryska obrzydliwa ciecz,
niemająca w ogóle smaku piwa. Nie mogę mieć telefo-
nu, bo mógłby zadzwonić wówczas, kiedy akurat leżę na
podłodze na plecach i spożywam pieczoną kurę bądź je-
stem zajęty czymś równie absorbującym, na przykład
siedzeniem na krześle. Miałem już telefon, a ponieważ
nigdy go nie odbierałem, wszyscy nieustannie mieli do
mnie pretensje.
POCZTA
  M.„S."M. (Grabieżca): Nadużywasz wielokropka,
zwłaszcza w dialogach; wytnij tego połowę i wypier-
dziel w jasną cholerę. Dialogi są Twoją mocną stroną
(to rzadkość), szkoda ich. Z opisami gorzej. Zastanawiał
się czy nie zrezygnować z przymocowania sobie pasa ze


336     Feliks W. Kres
schowanym w kaburze Coltem 0.45 cala... Pas można za-
piąć (na biodrach), przewiesić (przez ramię, przez pierś),
ale - przymocować sobie? Chyba do czerepu albo... lepiej
nie powiem, do czego. O systemach broni, których kali-
ber wyraża się w calach, pisz raczej Bersa .22, Colt .45,
a już na pewno pomiń ten cal.
  Dodatkowy ekwipunek równał się dodatkowemu obcią-
żeniu i pewnemu dyskomfortowi podczas ruchu - co Ty
powiesz; naprawdę? Nie zapomnij przy okazji napisać,
że goły facet na mrozie też odczuwa pewien dyskomfort,
mianowicie z powodu zimna.
  Do starego szybu podeszła postać. Źle. Postać, sylwetka,
może się pojawić; można dostrzec postać, ale raczej do
niczego postać nie podchodzi. Można sobie zażartować,
rzec z przekąsem np. „Idąca ku mnie postać obwieszo-
na była piórami, dzwonkami i rondlami..." - podkreślasz
w ten sposób niezwykłość... no, właśnie postaci, bo nie
wiadomo, co to właściwie szło, chłop czy baba, a może
sama Buka. Słowo „postać" może paść właściwie tylko
w związkach takich jak „niewyraźna postać" albo za-
mglona, dziwaczna, godna uwagi.
  Rozwodzę się na ten temat, bo to błąd, z którym dość
często się spotykam w tekstach młodych autorów (aż
strach pomyśleć, że może to wynikać ze zgubnego dla
języka wpływu gier komputerowych i innych, gdzie bu-
duje się postać, stale prowadzi postać i wszystko robi
z postacią).
  Podsumowując: tekst jest językowo niedopracowany,
sporo jeszcze roboty przed Tobą, ale może kiedyś coś
z tego będzie. Aha, jeszcze jedno: nie mam pojęcia, dla-
czego ten tekst kończy się w momencie, w którym... wła-
  
Ludzie listy piszą - cz. II i ostatnia...

337

ściwie dopiero się zaczyna? Krótko mówiąc: o czym to
jest?
  T.L. (Kopuła): Piszesz: ...dwadzieścia sekund przed
końcem czasu - więc przed końcem świata, jak rozu-
miem? Albo pojawiła się głowa Krzysztofa, która od razu
przeszła do rzeczy - no wybacz, chłopie... Spojrzała się
przed siebie - też nie bardzo. A w ogóle zaczynasz tak:
Mirek siedział na swoim fotelu i oglądał stare hologramy.
Były one jego jedyną pamiątką po rodzicach, którzy zginę-
li podczas wybuchu platformy na której spędzali czas wol-
ny. Jego prochy również by wyrzucono w kosmos, gdyby nie
babcia, która zabrała go na zwiedzanie platformy zoolo-
gicznej. Wspomnienia chłopaka sprawiały, że jego oczy za-
chodziły niechcianymi łzami.
  Stary, tak po prostu zaczynać nie można (kończyć
też nie, ale koniec jest przynajmniej na końcu). Trudno
z tego wyłowić jakikolwiek sens, potrzebny jest nieja-
ki wysiłek. Kto, gdzie, jakie prochy, ale wybuch na plat-
formie (wybuch wyrzucił te prochy? ale czyje?), jeszcze
jedna platforma, ale zoo, czyli chyba inna platforma, nie
ta, co wybuchła z prochami... Nic z tego nie można wy-
kumać, przynajmniej nie tak od razu.
  O zaimkach także już pisałem. „Siedział na swoim fo-
telu" - to dobrze, że nie na cudzym, ale jakie to ma zna-
czenie? „Jego jedyna pamiątka" - to samo. Gdy przywożę
z Darłowa bursztynową żaglówkę i delfinka, to mówię:
przywiozłem pamiątki z Darłowa, nie mówię: moje pa-
miątki z Darłowa. „Jego oczy zachodziły łzami" - a czyje
miały zachodzić, przecież siedział zupełnie sam. „Wrócił
trzymając w ręku kubek" - otóż gdyby NIÓSŁ kubek, to
można by jeszcze podejrzewać, że na jakiejś tacy, skoro
  
338     Feliks W. Kres
jednak trzymał - to wyłącznie w ręku, w zębach lub pod
pachą - a ostatnie dwie możliwości domyślnie można
wykluczyć. Jeden śmietnik, Autorze.
  Cały tekst jest kompletnie nieczytelny, niepodobna
zrozumieć, co autor w ogóle ma na myśli; ja nawet
już nie wiem, czy Mirek i Mariusz to ta sama osoba
(wyglądało na to, że tak, ale Mirek to zdrobnienie od
Mirosław, bo od Mariusza... pierwsze słyszę). Krótko
mówiąc, język fatalny i nie przebiłem się przezeń, dotar-
łem do trzeciej strony, okupując to nadludzkim wysił-
kiem, czytając każdy akapit po dwa albo trzy razy, żeby
chociaż mgliście pojąć, o co chodzi (kto jest czyim sze-
fem, kto ojczymem, gdzie kto dzwoni i po co; a „wcho-
dzą do otworu" - to u Ciebie znaczy, że wsiadają do
windy, o Jezus...). Pod zwałami tej substancji językowej
tekst jest całkowicie pogrzebany. Nie nadaje się do ni-
czego, nie ma mowy o jakichś poprawkach, trzeba by to
napisać od początku, słowo po słowie, zdanie po zdaniu
i akapit po akapicie.
  M.K. (Zegar...): Zaletą tego tekstu jest język - kulejący,
a jednak dość przejrzysty, zrozumiały. Akurat odwrotnie
niż w tekście, który zrecenzowałem wyżej - choć rzadko
jestem zachwycony u Ciebie jakimś zdaniem, to zawsze
wiem, o co Ci chodzi. Osoby piszące w ten sposób dość
łatwo szlifują styl, bo nie są obciążone pretensjonalnymi
manierami. Niemniej tekst jako całość jest literacko nie-
dojrzały.
  Po pierwsze, ugina się pod ciężarem błędów rzeczo-
wych: z opisu wynika na przykład, że chłopca na bloku
reanimowano w ubraniu (już pomijam, że to właściwie
powinna być izba przyjęć); absurdalna też jest scena
  
Ludzie listy piszą - cz. II i ostatnia...      339
pochówku pacjenta, kiedy to na cmentarzu stawia się
komplet personelu medycznego. Otóż, kochana M., ten
personel zajmuje nie umarłymi, a żywymi (jeszcze), bo
gdyby czynił odwrotnie i asystował przy pogrzebach pa-
cjentów, to pogrzebów byłoby więcej. Dalej: pani doktor
anestezjolog nie sterylizuje narzędzi, bo to nie jej działka,
a po zgonie pacjenta na bloku operacyjnym (nawet cał-
kiem małego pacjenta) obligatoryjnie wykonuje się sek-
cję zwłok, chłopiec więc powinien być ślicznie pokrojony
i częściowo wypchany zużytymi bandażami i gazą, jako
że po sekcji - zwłaszcza gdy nie ma rodziny - wszystko
wpycha się z powrotem do środka raczej byle jak, a za-
padnięte miejsca wypycha czym popadnie (bo też jakie
ma znaczenie, w ilu częściach i z której strony będzie
gnił żołądek w ciele umarlaka?). No i tak dalej.
  Pisząc o czymś, musisz uzbroić się w solidną wiedzę
(serial telewizyjny o szpitalu takiej wiedzy niestety nie
zapewnia), bo inaczej możesz narazić się na śmiesz-
ność, a w najlepszym razie wypadniesz niewiarygodnie.
I to opowiadanie takie właśnie jest: niewiarygodne. Od
początku do końca. I nie chodzi tylko o medyczną nie-
kompetencję personelu w szpitalu, bo niemal wszyst-
ko w tym opowiadaniu jest na miarę owych wyczynów.
Niewinna uwaga o tym, że „nikt nie nosił czarnej odzie-
ży, nikt nie miał żałoby" - powoduje, że szczęka opada;
kto ma nosić żałobę i po kim? Lekarze i średni personel
po nikomu nieznanym pacjencie?
  Pomysł i przesłanie dowodzi Twojej wrażliwości, za-
kończenie jest nawet fajnie zrobione (choć faktycznie
przewidywalne), ale błędy, o których mówiłem, dys-
kwalifikują utwór, niestety. No i nad językiem musisz
  
340     Feliks W. Kres
zdrowo popracować; ten język rokuje nadzieje, ale tyl-
ko tyle.
  Aha, jeszcze dwa słowa o samym zakończeniu... Je-
śli chcesz czytelnika zaskoczyć (zawsze warto), to pod-
suń mu jakiś fałszywy trop. Tutaj jest tylko jeden trop:
zegar - i dlatego każdy wie, jak się skończy to opowia-
danie. Musisz odwrócić uwagę czytelnika od takiego ga-
dżetu albo oszukiwać, że ten gadżet jest potrzebny do
nie wiadomo czego, tylko nie do tego, co sobie umyśli-
łaś. Jak się to robi? Ano, ba!... Sztuka pisania tekstów lite-
rackich zwana jest właśnie - sztuką. I na czymś ta sztuka
polega.
  
Seks, prochy i literatura
B
ardzo dużo pisałem dotąd o zaimkach, narracji,
dbałości o szczegół i podobnych duperelach tech-
nicznych. Może pora, bym powiedział co nieco
o samej osobie autora. Jest przecież zupełnie oczywis-
te, że pisarz nie działa tak, jak wszyscy inni ludzie; musi
odpowiednio się odżywiać, pobudzać i relaksować. Prag-
nę dzisiaj o tym opowiedzieć.
  Za moich czasów - czyli wtedy, gdy dopiero zaczy-
nałem swą pasjonującą podróż po morzach literatu-
ry - bardzo modny był wizerunek pisarza-alkoholika
albo chociaż pijaka. Wrażliwa natura artysty i intelek-
tualisty, podatna na urazy, nie mogła sprostać okrop-
nej rzeczywistości, szarzyźnie socjalizmu i życia w ogóle,
beznadziei trwania, udręce istnienia. Dopiero alkohol
poskramiał te demony, niósł ulgę, czynił egzystencję jako
tako znośną, a tym samym pozwalał uwolnić stłumione
siły twórcze. Bez tego - nic. Dzisiaj, w odmienionej rze-
czywistości, gdy wszystko wolno napisać i powiedzieć,
  
342     Feliks W. Kres



a siepacze PZPR nie szatkują z broni maszynowej ludzi
na ulicach; gdy stubarwny kapitalizm odniósł nad mro-
kami realsocjalizmu druzgoczące zwycięstwo, alkohol
mocno stracił na znaczeniu; dzisiaj niepotrzebne jest
pisarzowi znieczulenie, pożądane są raczej ponadprze-
ciętne siły kreacyjne, uwolnienie tytanicznych mocy in-
telektualnych i duchowych, które na ogół drzemią i nie
budzą się z byle powodu. Z pomocą przychodzi botani-
ka i chemia.
  Powszechnie wiadomo, że człowiek sam w sobie,
taki, jakim Bóg go sporządził, bardzo niewiele jest
wart - chorowity, cherlawy, przygłupi, żeby nie rzec
wprost: dupowaty. Wszystko to można zmienić, na-
prawiając zaniedbania Stwórcy bądź Natury: otóż za
pomocą małej (byle tylko często ponawianej) daw-
ki specyfiku białego, brązowego lub kolorowego usu-
nąć można wszelkie blokady, rozerwać skorupę głupka,
który nic o niczym nie wie, niczego nie pamięta, a tym
samym nic mądrego światu do powiedzenia nie ma,
i wyłonić z owej skorupy błyskotliwego twórcę (wyna-
lazcę, naukowca - do wyboru). Ze statystyk wynika, że
codziennie w Polsce kilkadziesiąt tysięcy młodych lu-
dzi rozpoczyna bądź kontynuuje w ten sposób kariery
- tym właśnie tłumaczy się nadzwyczajny wysyp monu-
mentalnych dzieł literackich i filmowych, wielka liczba
niebywałych odkryć; tym tłumaczy się ogromny postęp
naukowy. Strach pomyśleć, jaki regres by nastąpił w na-
uce, literaturze i sztuce, gdyby pozagradzać te ścieżki
twórczości i postępu.
  By rozwiać ostatnie wątpliwości, powiem tak: alkohol
nikomu jeszcze nie zaszkodził, narkotyki i pływanie tak-
  
Seks, prochy i literatura      343
że nie; nie zaszkodził nawet arszenik. Ludziom szkodzi
tylko głupota (albo żona z torebką arszeniku w kuchni,
co w sumie na jedno wychodzi - trzeba wiedzieć, kiedy
zacząć stołować się na mieście). Z mojego punktu wi-
dzenia, każdy wolny człowiek ma prawo wypić wódkę
i nawalić się w szpadel, skopcie skuna, nafukać się bądź
ujarać do dzikiej śmiechawy, względnie wyruszyć wpław
do Szwecji. Jeśli ktoś uważa, że pomoże mu to w karie-
rze (literackiej, naukowej, biznesowej) - jego prywatna
broszka i jego suwerenna decyzja; z mojej strony ani
słowa potępienia.
  W gazecie czytałem nawet o gościu, który wkręcił
w imadło nabój do działka 40 mm, po czym działał nań
piłą i młotem - także nie widzę w tym niczego złego: był
sam, miał swoje hobby (co popieram; dobrze, jeśli czło-
wiek czymś się zajmie, jakimś hobby, bo inaczej głupoty
mu w głowie - seks przedmałżeński albo coś), a imad-
ło w końcu do tego właśnie służy: do mocowania róż-
nych przedmiotów, które w innym wypadku mogłyby
się niepotrzebnie przemieszczać. Natomiast jeśli chodzi
o mnie, to tak: wypić czasem lubię (choć akurat nie wte-
dy, gdy pracuję); pływam - nieskromnie powiem - na-
prawdę całkiem nieźle, ale nigdy pieszo nie opuszczam
wód terytorialnych; amfy i marychy, owszem, spróbo-
wałem, ale jakoś nie dostałem niczego, czego nie miał-
bym na co dzień - dobry nastrój dopisuje mi właściwie
stale, zahamowań i kompleksów nie mam, uczę się bez
trudu, jestem wyluzowany... no i takie tam. Gdybym po
przyjęciu kwasu robił się z miejsca zgorzkniały, przy-
gnębiony i smutny, pewnie brałbym czasem; ot, na po-
grzeb niekochanej cioci. Ale tak...?
  
344     Feliks W. Kres
  Odpuściłem więc sobie iniekcje i wziewy jako nud-
ne, kosztowne i nieefektywne. Ale w zamian, będąc
człowiekiem skłonnym do uśmiechu, bardzo lubię
oglądać damy i dżentelmenów trzepiących się w sło-
nej wodzie w połowie drogi do Szwecji. Mój próg wraż-
liwości i współczucia wyznacza taki człowiek, który
potknął się na ulicy i stracił nogi ucięte przez tram-
waj - podły los. Okropny wypadek, który może się
zdarzyć każdemu. Ponieważ jednak nikt niechcący nie
wypija cysterny alkoholu, nikt niechcący nie wchła-
nia wiaderka białego proszku i nikt niechcący nie pły-
nie w poprzek Bałtyku, mam te zjawiska za ucieszne,
ale także - ogólnie rzecz biorąc - pożądane i społecz-
nie zdrowe, bo będące świadectwem tego, że ludzie na-
prawdę są wolni. Suponuję, iż Bóg dał mi takich ludzi
właśnie po to, bym obserwował ich wolność i podwyż-
szał sobie tym widokiem nastrój.
Co rad czynię.
  Skoro już wyczerpująco przedstawiłem swój punkt
widzenia na używki pobudzające inwencję, wspomnę
jeszcze o diecie. Badania naukowe dowodzą, że zupełnie
nieszkodliwy dla zdrowia jest surowy kalafior, wyhodo-
wany na końskiej kupie, w odległości stu kilometrów
od najbliższego ludzkiego osiedla, a w każdym razie
od samochodowych spalin. Pomyślałem, że spróbuję
go sprowadzić, ale muszę coś jeść, nim nadejdzie. Prze-
studiowałem różne diety i wyszło mi, że z tabelą warto-
ści energetycznej posiłków w ręku, grupą krwi A Rh-i-
w żyłach, jako człowiek rasy białej a do tego samiec, jeśli
będę wpieprzał soję, glony i otręby (w odpowiednich,
rzecz jasna, proporcjach), mogę przeżyć nawet dziewięć-
  
Seks, prochy i literatura      345
dziesiąt lat w dobrym zdrowiu, pod warunkiem oczywiś-
cie, że rzucę palenie, nie pomylę się w liczeniu kalorii,
dom z azbestu zamienię na dom z cedru i zamieszkam
tam, gdzie tajga zaczyna przechodzić w tundrę.
  Krótko mówiąc, wybór jest taki: dziewięćdziesiąt
zdrowych, czerstwych lat w gułagu - lub najwyżej
siedemdziesiąt w jakichś innych warunkach. Jest to od-
wieczny konflikt między długością a jakością życia (Stalin
zresztą rozstrzygnął go kiedyś, umieszczając w zdrowych
syberyjskich warunkach parę milionów ludzi, odżywia-
nych znakomitą zupą z nieskażonej pestycydem brukwi -
jeśli dietetycy mają rację, to ci ludzie żyją do dziś; ruchu
i świeżego powietrza też im chyba nie brakowało). Co to
wszystko ma wspólnego z pisaniem? Myślę, że bardzo
dużo. Pisanie oznacza przeklęty, niezdrowy, siedzący tryb
życia, a poza tym wieczną pogoń za natchnieniem, in-
wencją i iluminacją. Każdy siedzi jak chce i na czym chce;
każdy goni po swojemu. Próbuję właśnie powiedzieć, że -
moim zdaniem - pisarz nie powinien być nienormalny.
Dobrze, jeśli nie jest kretynem.
POCZTA
  T.G. (Godcity, Śniący...): Tak sobie. Nie przerażasz,
ale tym bardziej nie zachwycasz. Przede wszystkim mę-
czysz. Miewasz kłopoty ze składnią i stylem, Twoje tek-
sty są mało przejrzyste. Piszesz na przykład: W swym
czarnym, ściśle przylegającym do muskularnego, szczupłe-
go ciała stroju był niewidoczny, kiedy przeskakiwał z jed-
nego dachu na drugi. To nie jest dobre zdanie, ale jedno
  
346     Feliks W. Kres
takie obleci, gorzej, jeśli jest ich więcej, a u Ciebie tak
wygląda cały tekst.
  Dręczysz czytelnika nadmiarem szczegółów, dookreś-
leń, gubi się w nich sens wypowiedzi. Strój czarny, ale
jeszcze ściśle przylegający; ciało muskularne, ale jeszcze
szczupłe; w tym stroju na tym ciele ON jest niewidocz-
ny, ale niewidoczny mianowicie wtedy, kiedy przeskaku-
je z jednego dachu na drugi... Nie wiem, co właściwie
chciałeś powiedzieć? O czym mówi to zdanie (i wiele,
wiele innych)? Musisz się zdecydować, czy właśnie in-
formujesz czytelnika o skakaniu z dachu na dach (a więc
opisujesz jakąś czynność), czy też opowiadasz o tym, jak
wygląda bohater. Czasem warto połączyć jedno z dru-
gim - opis sytuacji z opisem postaci - ale trzeba to zrobić
zręcznie, a Twoja zręczność jest zręcznością słoniową.
  Między pierwsze drzewa porastającego wzgórza lasu
zagłębiłem się po kilkudziesięciu minutach drogi, chło-
nąc z przyjemnością aurę tajemniczości otaczającą gęsty
las - ten sam problem, a zdanie jeszcze gorsze. Opisujesz
mi las - czy wrażenia bohatera? Co jest ważne w tym
zdaniu: aura tajemniczości otaczająca las na wzgórzach,
długość drogi mierzona w minutach, czy chłonięcie
aury - a więc jakaś czynność? O czym Autor jest łaskaw
pieprzyć?
  Cały tekst jest taki popaprany; nigdy nie wiem, o co
Ci chodzi, bo jesteś jak upierdliwy przewodnik wyciecz-
ki, który w jednym zdaniu każe mi podziwiać fasadę ja-
kiegoś gmachu, ględzi dwa słowa o historii, przypomina
że obiad o piętnastej i ostrzega przed kałużami na ulicy.
Znajdź mi w swojej prozie jakieś krótkie a treściwe zda-
nie; gotów jestem wypłacić nagrodę.
  
Seks, prochy i literatura      347
  P.P. (Wędrowiec...): Masz bogate słownictwo i przy-
zwoity styl, ale wymaga on jeszcze treningu. Zazwyczaj
posługujesz się krótkimi i czytelnymi zdaniami, jednak
ich struktura jest podobna, przez co tekst miejscami wy-
daje się nieco monotonny (p. chociażby początek roz-
działu II, w pierwszym akapicie przydałoby się trochę
więcej swobody i rozmachu).
  Udzielę Ci akurat odwrotnej rady niż poprzednikowi
(p. recenzja wyżej): pokuś się czasem o zdanie dłuższe,
opisowe, u Ciebie to na pewno nie zaszkodzi, bo wy-
raźnie widać, że wiesz, co chcesz powiedzieć. Dialogi są
poprawne, ale mogłyby być lepsze, bardziej naturalne -
dużo pisz, a nabierzesz wprawy. No i... żyj, po prostu żyj,
kolekcjonuj kolejne lata, bo niektóre umiejętności (do-
świadczenie) po prostu przychodzą z czasem i w żaden
sposób tego nie przyspieszysz. Biorąc pod uwagę Twój
wiek, tekst jest naprawdę przyzwoity. Pozdrowienia.
  M.T. (Ashle, Bezusty): Zdania budujesz poprawnie.
Poza tym... no, chciałbym spełnić Twoje marzenie i na-
pisać, że pragnę przeczytać dalszy ciąg, ale... bez obra-
zy, Autorko... dalszy ciąg CZEGO, powiedz mi? Piszesz:
Musiała uciekać przed krogulczymi paznokciami dzieci
nie mogących podnieść się o własnych siłach - ich łakome
palce szukały jej nóg by łamać, drapać, skrobać (...). Mia-
ła żyjące ciało, sprawne nogi i oczy. Splunęła na pulsujące
kokony starców, zdarła paznokieć dziecka czającego się na
skórę jej nóg, w niewidoczne oczodoły zajrzała tak głębo-
ko, że zostały zabite nagłym światłem - i tak dalej. Otóż
to właśnie wygląda mi na efekt wdychania jakiegoś pas-
kudztwa, które niszczy śluzówkę nosa - rozchybotana
wizja, którą możesz kontynuować albo nie.
  
348     Feliks W. Kres
  Takich wizji można sprokurować bez liku, a jaki
mają sens (i czy w ogóle mają), nikt się nie dowie, póki
nie dostanie ich w całości. Na razie jest to bełkotliwa
opowieść o kimś (nie wiadomo o kim) albo o czymś
(nie wiadomo o czym), jak ten ktoś (lub coś) robi coś
i gdzieś (ale co i gdzie?). Nie wiem, czy to (czyli właści-
wie co?) jest ciekawe, bo nie wiem, co to w ogóle jest,
trudno więc oczekiwać, że zaciekawi mnie ciąg dalszy
nie wiadomo czego. Co powiadam z całym szacunkiem
i za przeproszeniem.
PS.
  Jest to pierwszy od czternastu lat tekst, który napi-
sałem - sam. Zawsze, gdy siadałem do pracy, miałem
na kolanach lub na biurku moją piękną i mądrą koci-
cę Kagę. Była moją najwierniejszą asystentką i dlatego
bardzo chciałem dzisiaj o niej wspomnieć. Przyjaźnili-
śmy się.
  
Mam osobliwość!
N
adrzędny tytuł tej rubryki - czyli Galeria osob-
liwości - od dawna już nie ma sensu z powodu
deficytu osobliwości. Jednak od czasu do czasu
trafia się jakaś perła i taką perłę pragnę dzisiaj pokazać.
Przy okazji scharakteryzuję szerzej zjawisko, z jakim
mam do czynienia stale - chociaż rzadko owo zjawisko
występuje w tak czystej, zgoła kanonicznej postaci.
  Zacznę od Osób, których z nazwiska, ani nawet
z inicjałów, nie wymienię; od Osób, które nie czyta-
ją tej rubryki, ale w zamian życzą sobie, bym ja czytał
ich prace. Otóż na parapecie okna (bo tam mam tro-
chę miejsca) wciąż piętrzy mi się pryzma kopert (są
to przeważnie koperty formatu A4) z nadesłanymi do
oceny tekstami; ta pryzma ma - zmierzyłem przed
chwilą - dokładnie 23 centymetry wysokości. Może
ktoś sądzi, że to niewiele, jednak te 23 centymetry
oznaczają, że jeszcze mniej więcej przez rok nie będę
przyjmował żadnych prac. Chciałbym - ale jestem
  
350     Feliks W. Kres



tylko jeden, miejsca zaś w Science Fiction mam tyle, ile
mam. O tym, że prac nie przyjmuję, piszę stale i z po-
dziwu godną (naprawdę) konsekwencją, co nie prze-
szkadza niektórym uszczęśliwiać mnie przesyłkami.
  Ktoś dowiedział się od kumpla (w każdym razie tak
mi napisał w liście), że jest pismo pod tytułem Scien-
ce Fiction, a w tym piśmie taki gość Feliks Kres - no
to wysłał Feliksowi swoje dzieła, nie zhańbiwszy się
wcześniej nabyciem bodaj jednego numeru miesięcz-
nika - szkoda, bo dowiedziałby się chociaż, o co w tym
wszystkim chodzi. A tak - Feliks Kres jego dzieła bez
czytania wyrzucił, albowiem prac nadal nie przyj-
muje i nie widzi powodu, dla którego miałby w nie-
skończoność podwyższać swoją pryzmę na parapecie,
a na dodatek faworyzować nieuczciwie grające osoby;
przecież - jak podejrzewam - wielu ludzi cierpliwie
czeka, aż odblokują mi się moce przerobowe; ludzie
ci czekają, chociaż dawno mogliby przysłać prace, wy-
przedzając w ten sposób autorów, o których właśnie
mówię. No więc, jeśli ktoś lekce sohie waży Feliksowy
apel o nienadsyłanie prac, to onże Feliks podobnie ma
gdzieś wszelkie apele autora, na przykład takie, by jego
prace wbrew wszystkiemu czytać i oceniać. Takich
osobników trafiło mi się kilku.
  Ostatnio jednak przyszedł do mnie list będący ukoro-
nowaniem zjawiska, o którym właśnie piszę. Ze wzglę-
du na datę (22.03.) pomyślałem najpierw, że to jakiś
dowcip z okazji nadchodzącego 1 kwietnia - i dalibóg
wciąż nurtuje mnie podejrzenie, że dałem się wpuścić
w maliny... No trudno; moje ryzyko. List - jako tytu-
łową osobliwość - przytaczam bez żadnych skrótów;
  
Mam osobliwość!       351
uprzedzałem, że czasem będę tak czynił. Jak zawsze, tak
i teraz, zachowuję pisownię oryginału. Personalia Auto-
ra oczywiście zatrzymuję do własnej wiadomości.
   Panie Feliksie! Nazywam się MV. Chciałbym, aby Pan
poznał kilka moich tekstów. To samo proponuję panu To-
maszowi (kto to jest, na Boga, pan Tomasz? - przyp.
FWK), ale nie zaszkodzi, jeśli i Panuje zaproponuję. Więc
na dzień dzisiejszy mogę zaoferować:
  BZY - stron 29 - kilka trupów, spalony komisariat,
uszkodzonych kilka samochodów etc itp. Zawarłem w nich
mój sąd na temat reinkarnacji, a także z filozofii własnej:
Wielkosferykę (i Małosferykę) i Obstrukcjonizm. Zastoso-
wałem też nieco liryki (coś z baroku, romantyzmu, Młodej
Polski i od siebie).
  MROCZEK - MODERNA - stron ok. 6 - opowieść
z lodem, chłodem i krwią. Sporo ekspresji, starałem się
mieć szacunek do śmierci. Filozofii nie kładłem, ponieważ
stwierdziłem, że przeczytanie tego już będzie męczące:-)
  KAROLCIA - stron 3,5 - a tu jest coś o dwudzie-
stokilkuletniej pannie, która przecholowała nieco na
imprezce. Opowiadanie jest właściwie dwufazowe ze
wspólną puentą. Narracja zbiorowa. (Zabijcie mnie -
przyp. FWK - nie mam pojęcia, co to jest dwufazowe
opowiadanie ze wspólną puentą; nie wiem też, co to
jest narracja zbiorowa, w Słowniku terminów literac-
kich udało mi się znaleźć tylko hasło: narrator zwie-
lokrotniony).
  To narazie tyle. Moje namiary (tu następują namia-
ry - przyp. FWK). Me musi Pan życzyć sobie spotkania
z moimi textami (już się do tego przyzwyczaiłem, że lu-
dzie się wzbraniają), ale niech Pan odpowie. Inaczej będę


352      Feliks W. Kres
mieć b. dziką satysfakcję, że Pan nie odpowiada na listy.
Pozdrawiam.
I ja także pozdrawiam.
  Na listy, w samej rzeczy, nie odpowiadam albo ra-
czej odpowiadam tylko na łamach Science Fiction, pod
warunkiem wszakże, iż znajdę w owych listach mate-
riał do rubryki - o czym trąbiłem i wyraźnie, i wie-
lokrotnie. Autor powyższego listu nie wie o tym, nie
usłyszał trąbienia (bo gdyby usłyszał, nie domagałby
się odpowiedzi na list), będzie więc miał b. dziką satys-
fakcję, że nie odpowiadam na listy. Szczęść Boże.
  A tak swoją drogą, czy istnieje jakiś nieznany mi wy-
móg odpowiadania na nie oczekiwane listy od nie-
przedstawionych adresatowi dam i dżentelmenów?
Jeśli tak, to Jezu, aż strach żyć. Myślałem dotąd, że nie-
ładnie jest nie odpowiedzieć na list od kochanki lub
przyjaciela, ale inne listy? ankiety? katalogi, druki re-
klamowe? No nic, zostawmy sprawę odpowiedzi bądź
jej braku.
  W ogóle jednak nie rozumiem, co oznacza tajem-
nicza, zawarta w liście oferta? Kojarzy mi się to nie-
odparcie z przeglądanym ostatnio katalogiem, gdzie
obok reprodukcji okładek filmów (DVD, VHS - do
wyboru) można było przeczytać streszczenia, np.
„WESOŁE MĘŻATKI - 90 min. Dwie samotne przy-
jaciółki wybierają się nad jezioro, gdzie spotykają dwu-
nastu kajakarzy. Super-wielkie biusty bez silikonu" - no
i tak dalej. Zamówiłem sobie „super wielkie biusty", co
prawda z silikonem, bo uwielbiam ładnie nadmucha-
ne, wytatuowane, mocno wytapetowane i ogólnie wy-
pindrzone kobiety, ale... to akurat nic nie ma do rzeczy.
  
Mam osobliwość!      353
No właśnie, bo nie bardzo rozumiem, co właściwie
proponuje Autor pokazanego wyżej listu? Co to za ja-
kiś... mini katalog opowiadań mi przysłał? Mam sobie
wybrać „kilka trupów i spalony komisariat" albo „opo-
wieść z lodem i krwią", ale za to bez filozofii? Pomijam
już, że bez filozofii (na około 6 stronach, przypomnę)
to chyba naprawdę nie warto, ale to ostatnie opowia-
danko - ledwie 3,5 strony - to już w ogóle do chrzanu,
człowiek nawet się nie nacieszy, a tu rach-ciach, koniec,
nawet jeśli jest tam obecna filozofia. Jestem więc w roz-
terce. Nie wiem, co mam sobie wybrać i okazja gotowa
bezpowrotnie uciec.
  A poważnie: ludzie, gdzie ja jestem, co się tutaj dzie-
je?... Zostawiając już na boku tę nieszczęsną sprawę
z nieprzyjmowaniem przeze mnie tekstów aż do od-
wołania, zostawiając ją na boku, powtarzam - o co tutaj
chodzi? Mam znowu pisać, co to jest Galeria... i do cze-
go służy? I tak w kółko? Właściwie, może i tak...
  Pomyślę nad jakąś kilkuzdaniową notką, którą będę
stale wlepiał do rubryki, bo co jakiś czas pojawia się
nowy Czytelnik pisma, który mniema... no, nie wiem...
że ja tu dla własnej czytelniczej przyjemności skupuję
odrzucone przez wszystkich opowiadania, albo nawet
i nie skupuję, tylko wypraszam za darmo. Powinienem
więc chociaż powiedzieć dziękuję, kiedy już ktoś mi coś
przyśle albo obiecuje, że przyśle, wystarczy że złożę za-
mówienie - na takie, weźmy, BZY: stron 29, kilka tru-
pów i spalony komisariat, a jeszcze Wielkosferyka. Nie
wiem.
  Możliwe, że dzisiaj skrzywdziłem jakieś dziesięciolet-
nie dziecko, które w dobrej wierze napisało list do Pana
  
3S4      Feliks W. Kres
Pisarza - w takim razie okropny ze mnie sukinsyn. Ale
jeśli Autor ma więcej lat niż dziesięć... No nie, jednak nic
nie rozumiem.
  List, w każdym razie, przytoczyłem jako ostrzeże-
nie. Czytam nadsyłane prace, nigdy ich nie recenzu-
ję bez czytania, ale w zamian domagam się, by autorzy
prac czytali tę oto rubrykę. Bo chyba warto wiedzieć, do
kogo wysyła się tekst, warto wiedzieć, po co; warto wie-
dzieć na koniec, jakie obowiązują zasady. Jeśli ktoś uwa-
ża, że jednak nie warto wiedzieć - to nie nalegam i nie
zatrzymuję. Na brak materiału nie narzekam.
  Tak się złożyło, że rozmawiałem ostatnio przy piwie
z samym Redaktorem Naczelnym tego oto miesięcznika.
Wspomniał o wątpliwościach zgłaszanych przez niektó-
rych Czytelników, a wątpliwości te dotyczą moich mini-
recenzji, czyli korespondencji prowadzonej na łamach
z pojedynczymi osobami. Redakcja opublikowała kiedyś
taki list i bardzo rozsądnie odpowiedziała nań w moim
imieniu, miałem więc sprawę za załatwioną. Jeśli jednak
potrzebne są dodatkowe wyjaśnienia - nie uchylam się.
  Zacznę od tego, że pokazywanie mocnych i słabych
stron utworów literackich najlepiej poprzeć przykła-
dami. Te przykłady mogę wymyślać, ale lepiej chyba,
jeśli pokazuję autentyczne próbki prozy. Wbrew temu,
co mniemają niektórzy, Galeria... służy nie tylko pisa-
rzom. Także - albo zgoła przede wszystkim, jeśli wziąć
pod uwagę liczby - czytelnikom. Nie wszystko złoto, co
się świeci - i nie każda opisana historia (choćby nawet
  
Mam osobliwość!      355
ciekawa) to od razu literatura; mniemam, iż czytelniko-
wi nie zaszkodzi odrobina wiedzy o technikach pisania,
o tym, jak autor robi czytelnika w konia, w jaki sposób
zmusza go do płaczu, a w jaki do śmiechu, dlaczego nu-
dzi albo coś tam jeszcze.
  Kogo nie interesuje „kuchnia literacka", ten mojej ru-
bryki po prostu nie czyta - wielu jest jednak takich,
którzy ją czytają, choć wcale nie sięgają po pióro. Nie
istnieje na świecie takie pismo, którego oferta w stu pro-
centach pasowałaby wszystkim, warto o tym pamię-
tać - a zapewniam, że gdyby pod adresem mojej rubryki
nadchodziły do redakcji same krytyczne opinie, to już
dawno zniknęłaby z łamów.
  I na koniec rzecz może najważniejsza. Otóż Science
Fiction kosztuje sześć złotych, a liczy mniej więcej sto
stron, z czego wniosek, że nabywca tego pisma za moje
dwie kolumny płaci jakieś dwanaście groszy. Dwana-
ście groszy - ciężko za to kupić zapałki - to nie jest, jak
mi się zdaje, suma, nad której wydaniem warto biadać,
zwłaszcza że nie jest to pieniądz wyrzucony, lecz rozsąd-
nie zainwestowany. Przypominam, że dzięki tej kwocie
początkujący autorzy otrzymują jakąś tam odpowiedź
na pytanie, czy ich wysiłki są coś warte. Ci początkujący
autorzy, a przynajmniej niektórzy z nich, zapełnią kiedyś
łamy pisma swoją prozą, może więc warto w nich zain-
westować te cholerne dwanaście groszy?
  Trochę mi głupio - a i przykro, co tu dużo gadać -
gdy pomyślę, że niektórym czytelnikom (czytelnikom,
a więc konsumentom literatury, nie jakimś analfabe-
tom) żal wydać równowartość pudełka zapałek na lu-
dzi, którzy pragną dla nich pisać - i rzadko chcą to robić
  
356      Feliks W. Kres
tylko dla pieniędzy. Bo, do diabła ciężkiego, pomyśl-
cie tylko: jak bardzo musi zależeć na pisaniu komuś,
kto przysyła mi swój tekst i godzi się z ryzykiem, że
go ośmieszę, wygwiżdżę, wpieprzę z kopytami - złośli-
wy bezduszny skur..... - jak bardzo tym ludziom zale-
ży, skoro jednak swoje teksty przysyłają. Cześć im, salut
i chwała - wszystkim bez wyjątku, bo szanuję ludzi, któ-
rzy czegoś chcą.
  Nie przeceniam wpływu Galerii... na rozwój przy-
szłych karier literackich, lecz zarazem mam świadomość,
że moja praca tutaj nie jest całkiem zbędna. W Polsce
nie istnieją, niestety (albo może na szczęście), szkoły dla
pisarzy, finansowane z naszych podatków (istnieją za to
szkoły dla fryzjerów - zbędne mi najzupełniej, jako że
jestem prawie kompletnie łysy... choć i tak wyjątkowo
ładny, a rzekłbym nawet, że piękny).
POCZTA
  R.K. (Widziałem jak...): Stary, to jest ledwo - ale to
naprawdę LEDWO - znośne. Ledwo czytelne. A o treści
powiem krótko: chrzanisz. Nie przenoś własnych sądów,
poglądów, fobii, obsesji i uprzedzeń do literatury, a jeżeli
już koniecznie chcesz przenosić, to z dystansem. Co to
jest dystans? Ano, nie musisz podzielać czyichkolwiek
przekonań, ale musisz wiedzieć, że są. I że są równo-
prawne z Twoimi. Chcę tylko powiedzieć, że w literatu-
rze (a i w życiu) wolno Ci głosić wszystko, możesz nawet
twierdzić, że Ziemia jest płaska, ale nie wolno Ci uda-
wać, że wszyscy tak uważają, bo to zwyczajne kłamstwo.
  
Mam osobliwość!      357
  Opowiadasz kompletne głupoty, przy czym - co naj-
gorsze - wątła niby-fabułka jest dla Ciebie zaledwie
pretekstem do głoszenia tych głupot; takie rzeczy na-
tychmiast widać. Że autor ma coś do przekazania, że bę-
dzie teraz nauczał; że gotów wszystkich zanudzić, bo dla
niego to są rzeczy ważne i ciekawe. A bohater? Zamor-
dował, został zamordowany? A kogo to obchodzi, waż-
ne, w imię czego, w imię jakiej idei zrobił to... no, to coś,
choć nie wiadomo co i mniejsza z tym, nieprawdaż...
  Na podstawie tego, co mi pokazałeś (bo osobiście
Cię nie znam, więc mój sąd jest bardzo powierzchow-
ny), gotów byłbym zaryzykować następujące twier-
dzenie: politykiem możesz być choćby jutro (a mocno
podejrzewam, że jesteś nim już dzisiaj; co jednak mogę
powiedzieć oprócz tego, że jest mi przykro?). Lecz pisa-
rzem raczej nie zostaniesz.
  
Z grubej rury
N
ie przepadam za trąbieniem w wielkie trąby, któ-
rych dźwięk obwieszcza koniec świata albo coś
jeszcze bardziej doniosłego. My tu jednak so-
bie gadu-gadu, o fundamentach warsztatu pisarskiego,
a tymczasem w kraju larum grają, nieprzyjaciel w gra-
nicach... Jakże tu się nie zrywać, szabli nie chwytać, na
koń nie siadać? Pomyślałem, że choć raz warto wypalić
z grubej rury.
  Może udowodnię w ten sposób, że po pierwsze, mam
grubą rurę, a po drugie - że przychodzą mi do głowy
różne rzeczy, nie tylko pogaduchy o zaimkach, meta-
forach i optymalnym rytmie narracji. Krótko mówiąc,
chcę napisać o wolności słowa, swobodzie twórczej (nie
tylko swobodzie pisarza, ale w ogóle każdego, kto ocie-
ra się o sztukę, choćby tylko sztukę użytkową) i ogra-
niczeniach tej swobody. Bystry Czytelnik - a tylko tacy
przecież czytują tę rubrykę - widzi już, że pragnę do-
rzucić swój kamyczek do ogródka, w którym kwitną
  
Z grubej rury      359
takie kwiaty, jak sprawa Doroty Nieznalskiej, tudzież
akcja zapomnianego już z nazwiska posła odgniatające-
go papieża przygniecionego meteorem, czy też tragifar-
sa z udziałem Daniela Olbrychskiego, rąbiącego szablą
fotosy na znak, że Olbrychski nie jest nazistą (choć po-
dobne rzeczy z literaturą i sztuką wyprawiali właśnie
naziści, a i talibowie w Afganistanie, strzelający z haubic
do posągów - przy czym talibowie technologicznie wy-
przedzili Olbrychskiego o stulecia)... Olbrychski, tak na-
wiasem mówiąc, w ogóle nie pasuje mi do zjawisk, które
tu opisuję; nie wnikam w jego intencje, pragnę tylko po-
wiedzieć, że po aktorze spodziewa się jednak człowiek
czegoś więcej, niż, powiedzmy, po politykach.
  Zacznę od tego, że nam, autorom tekstów literackich,
raczej nic nie grozi, a to z tej przyczyny, że włóczący ar-
tystów po sądach troglodyci czytać z reguły nie umie-
ją, jeżeli zaś umieją, to nijak nie można poznać, że tak
jest. Owi dżentelmeni oglądają więc tylko obrazki, pla-
katy, billboardy, czasem jeszcze rzeźby albo dziwa zwane
instalacjami - i nie mają pojęcia, co widzą (są to bo-
wiem rzeczy z reguły podpisane albo jakoś zatytułowa-
ne, a czytać - jako się rzekło - daleko nie każdy potrafi).
Jest więc niemal wykluczone, by któryś z tych panów
przeczytał książkę albo chociaż opowiadanie, z czego
wniosek, że pisać wolno, na dobrą sprawę, cokolwiek.
  Namawiam jednak do solidarności z twórcami, którzy
używają innych niż słowo środków artystycznego wy-
razu. To nie jest tak, że w kraju, w którym zamyka się
galerie i wystawy, nigdy nie pozamyka się wydawnictw.
Pozamyka się je na wszelki wypadek, bez czytania tego,
co firmują; ostatecznie komuś się za czytanie zapłaci
  
360     Feliks W. Kres



(taki pan, co czyta za pieniądze, żeby ziarno oddzielić od
plew, wbrew pozorom nie nazywa się eh...., tylko cenzor,
a prawdziwym eh.... jest jego zleceniodawca). Zaznaczę,
że nie mam obsesji na punkcie spisków dziejowych, nie
mam też manii prześladowczej, twierdzę więc, że do za-
mykania wszystkiego jak leci jest jeszcze bardzo daleko.
To bzdura, że żyjemy w państwie wyznaniowym albo
chociaż kompletnie nietolerancyjnym; kto nie wierzy,
powinien pomieszkać w Iranie. Głupotę jednak trzeba
dusić i zwalczać w zarodku. No to duszę i zwalczam. Ten
zarodek.
  Ucieknę w małą dygresję. Otóż sądzę, że każdy osob-
nik, którego uczucia religijne zostały urażone w trakcie
obcowania z dziełem sztuki, winien razem z pozwem
złożyć w prokuraturze stosowny egzamin z wiedzy
o wyznawanej religii, bo inaczej łatwo może dojść do
idiotycznej sytuacji, kiedy flejtuch intelektualny prze-
śladuje bliźniego za obrazę swoich wyobrażeń i urojeń
o czymś, o czym nie ma zielonego pojęcia. To bardzo
poważny problem w kraju, w którym statystyczny kato-
lik albo nie wierzy w piekło, albo w życie pozagrobowe;
z tych, co wierzą w jedno albo drugie, jedna trzecia po-
wątpiewa w dogmat o Trójcy Przenajświętszej, a jedna
piąta w Zmartwychwstanie Chrystusa (w zamian wielu
wierzy we wróżby, horoskopy, reinkarnację i uroki). Pra-
wie każdy ma jakieś uczucia, które potencjalnie mogą
zostać urażone, lecz niewielu, tak naprawdę, ma uczu-
cia religijne, bo sentyment do mglistych czarów-marów,
wyrosłych chyba nie tyle na gruncie Biblii, co jakichś
odrzuconych przez teologię apokryfów, to jeszcze nie
uczucia religijne.
  
Z grubej rury      361
  Powołany biegły koniecznie więc winien ustalić, co
właściwie zostało zranione, bo może się okazać, że wia-
ra w krasnoludki - trochę przykro pod takim zarzutem
posyłać artystę do więzienia. Nie domagam się niczego
niezwykłego; toż zdaje mi się, że zanim, zapłakana, wsa-
dzę do więzienia kogoś, kto mi zrobił dziecko w akcie
gwałtu, powinnam najpierw dowieść, że jestem kobie-
tą albo chociaż że mam macicę, tak czy nie? Ergo: gdy
powiadam, że ktoś zgwałcił i obraził moje uczucia reli-
gijne, winienem dowieść, że w ogóle jestem religijny, bo
mogę jeszcze być zwykłym pieniaczem, radującym się
samymi procesami. Wiem, że na obywatelu skarżącym
kogoś o kradzież samochodu spoczywa jednak obo-
wiązek dowiedzenia, że w ogóle samochód miał, i ów
obywatel nie może powiedzieć przed sądem: „Miałem
czy nie miałem, wszystko jedno, w każdym razie skra-
dziono mi auto". Nie, to nie jest wszystko jedno, proszę
pana. Lecz gdy w grę wchodzi obraza jakichś tam uczuć
(religijnych, patriotycznych), zakłada się najczęściej, że
jednak wszystko jedno, i w efekcie takiego podejścia do-
niesienie o przestępstwie składa wandal, który wtargnął
do galerii i zniszczył wystawioną tam cudzą własność,
bo mu się ta własność w ogóle nie podobała - a prze-
stępstwem jest w jego mniemaniu wystawienie dzieła,
nie zniszczenie. Z batem do świątyni to mógł sobie bez-
karnie wpadać Jezus; lecz co wolno Panu Jezusowi, to
nie Jego wyznawcy.
  Gadam tak i gadam, bo raz jeszcze chcę uzmysło-
wić, jak bzdurne jest w ogóle ocenianie obiektywnie
istniejącego dzieła sztuki z punktu widzenia domnie-
manych, a raczej gołosłownie deklarowanych przekonań
  
362     Feliks W. Kres
i wartości. Wrażenia estetyczne albo, najprościej mó-
wiąc, gust odbiorcy - oto co wydaje się być jedynym
sensownym narzędziem do dokonania oceny; twier-
dząc tak, Ameryki nie odkrywam. Jeśli więc ktoś po-
wiada, że penis wpisany w duży znak plus (piękny to
jest penis i piękny znak plus; jedno w drugim bardzo mi
się podoba, chociaż nie wiem, co znaczą razem) to ohy-
da i paskudztwo - proszę bardzo. Lecz tworzenie rzeczy
paskudnych to jeszcze nie przestępstwo. Żadne dzie-
ło sztuki niczego nie dowodzi ani niczego nie stwier-
dza, bo twierdzenia i dowody to dziedzina nauki, nie
sztuki. Tylko autor wie, tak naprawdę, „co autor chciał
przez to powiedzieć" i można oczywiście mieć własne
poglądy na ten temat, można je wymieniać, można dys-
kutować - ale nie można imputować twórcy takich lub
innych zamiarów. Bo to do autora ostatnie słowo nale-
ży, a bez świeżości myśli, bez odwagi twórczej, prowo-
kacji estetycznej bądź intelektualnej (zazwyczaj, dodam,
prowokacji nieudanej) nie byłoby w sztuce postępu. I po
staremu skrobalibyśmy mamuty na ścianach jaskiń.
  Gdybym więc był plastykiem, tak jak jestem pisarzem,
i nieźle znał się na rzeczy, to być może (hipotetycznie)
rzekłbym Dorocie Nieznalskiej to mniej więcej, co po-
wiadam młodym autorom w Galerii..., mianowicie:
dziewczyno, odpuść sobie. Naucz się najpierw trafiać
do ludzi na elementarnym poziomie estetycznym, a do-
piero potem próbuj eksperymentów. Ale nic takiego nie
powiem, bo nie bardzo znam się na tym, co robi pani
Dorota, mam świadomość, że dziedzina sztuki, której się
poświęciła, niewiele ma wspólnego z literaturą i rządzi
się innymi prawami. Zostawiam więc spór rzeczoznaw-
  
Z grubej rury      363
com, a sam powiadam to tylko, że penis Nieznalskiej
w tym plusie ogromnie mi się podoba; teraz czekam na
waginę w minusie i pośladki w znaku równości.
  Wracam do tych mamutów na ścianie i powodów,
dla których już ich nie rysujemy. Tak naprawdę, cho-
ciaż „z grubej rury", to jednak nie chcę tu dąć w wielkie
trąby. Wypuszczę więc tylko ciche tru-tu-tu, że złoczyń-
cy nigdy nie brzydzili mnie aż tak, jak brzydzą idioci
i głupcy; mniej też obawiam się złoczyńców. Są przewi-
dywalni, wiadomo z grubsza, czego chcą i jak się przed
nimi ustrzec - przynajmniej można próbować. A idioci
lęgną się jak muchy, z brudu, i to brudu intelektualnego,
wyskakują nie wiadomo skąd; z bandą nieuków i głup-
ców nigdy nic nie wiadomo. Rozpętają panikę z powodu
gołębi srających na dach; wysadzą w powietrze tramwaj
z powodu pornograficznego pantografu; zdejmą z nogi
i zjedzą mi kapeć, bo ma różowy pompon i nierówność
społeczną oraz wyzysk widać tu jak na dłoni. Przy ta-
kich horyzontach niepodobna niczego zbudować, moż-
na tylko niszczyć to, czego się nie rozumie - czyli, tak
właściwie, prawie wszystko, a ja do swych kapci jestem
cholernie przywiązany i nie życzę sobie, by ktokolwiek
z pobudek patriotycznych lub innych oblał je kwasem,
spalił, a popiół zakopał, mamrocząc egzorcyzmy, na pu-
styni.
  Namawiam więc młodych twórców: nie lękajcie się!
Nie rysujcie ugrzecznionych mamutów, odmieniajcie
oblicze Ziemi. Tej Ziemi. Zawsze znajdzie się ktoś, komu
przesłanie waszej prozy nie przypadnie do smaku, lecz
nie wolno się tego obawiać, bo zabrniemy w ślepy za-
ułek. Uważam, że obawa przed jakimiś pieniaczami to
  
364     FeliksWKres	
ostatnia rzecz, jaką powinien brać pod uwagę twórca
siadający do pracy. Jeśli damy sobie narzucić dyktat za-
wziętych a trąbowatych i niedouczonych gości, niewie-
dzących gdzie Rzym, gdzie Krym, to już po nas.
  Tak się składa, że kraj o potencjale Polski niewiele
może zaproponować - a ot, choćby takiej Europie, do
której właśnie weszliśmy (na dobre albo na złe, albo na
jedno i drugie). Technologie, kapitał? - wolne żarty. Ale
sztuka (wyjąwszy może filmową) i literatura nie wyma-
gają wielkich finansowych nakładów, w tej dziedzinie
możemy rzetelnie i na światowym poziomie robić swo-
je. Możemy też błyskawicznie nadrobić zaległości, o ile
takie są. Możemy błądzić, potykać się, ale i wygrywać,
a dlaczego nie? Pod warunkiem wszakże, że nie będzie-
my rysować na ścianach mamutów, jeno to, co nam się
podoba. Nam, artystom - co z niejakim zakłopotaniem
powiada
zaprzysięgły rzemieślnik
Feliks W. Kres
(są jednak takie chwile, gdy wszyscy powinniśmy poczuć się artystami)



część trzecia
Przyganiał kocioł garnkowi
-albo
czy to prawda,
że szewc bez butów
chodzi

Zabity
Z
abili mnie tylko raz, na dodatek niezupełnie do
końca. Boga, rzecz jasna, po drugiej stronie nie
było, a w każdym razie nie czekał, zaś historie
o długim tunelu, na którego końcu jest światło, radzę
sobie odpuścić. Nie wiem, dokąd i którędy zmierzali ci
wszyscy ludzie po śmierci klinicznej, pieprzący potem
historie o przejściu na „drugą stronę", unoszeniu się nad
własnym ciałem i inne takie tam... Ja nie zobaczyłem ni-
czego majestatycznego ani kojącego; w ogóle nic nie wi-
działem, a z ziemskiego padołu zabrałem ze sobą tylko
strach i sporo bólu, bo nie umierałem łagodnie. Nie uno-
siłem się nad swoim ciałem, przepychano mnie skądś
dokądś, pod postacią skopanego kłębu mięsa. Zabra-
łem z sobą świadomość, że już po wszystkim - nareszcie,
a może niestety. Potem przez krótką, bardzo krótką chwi-
lę byłem chyba zupełnie szczęśliwy - mówię „chyba", bo
niczego nie czułem, nadal nie widziałem, nie słyszałem.
Zapewne nie mogłem też myśleć ani odczuwać szczęścia.

370      Feliks W. Kres
Lecz zostało mi krótkie, bardzo dziwne, bo różne od in-
nych, wspomnienie po tej absolutnej nicości, i to jest do-
bre wspomnienie. Więc chyba byłem szczęśliwy.
  Zabili mnie w towarzystwie, towarzystwem była
moja żona. Szliśmy sobie pustą ulicą, wieczorem; nie
to, żeby jakiś parszywy zaułek, nie prowadzam żony
w takie miejsca. Ot, zwyczajna boczna ulica, nawet au-
tobusy nią jeździły. Biłem się dosyć mężnie, z nadprze-
ciętną nawet sprawnością, bo okropnie mi zależało,
ale pała do bejsbola nauczyła mnie szybko, ile znaczę.
Może gdybym miał jakiś pistolet. Ale w Polsce nie wol-
no mieć broni, bo będą wypadki i rozkwitnie przestęp-
czość, wiadomo. Więc leżałem spokojnie pod murem,
bez broni i bez przestępczości, i zdychałem, niestety
dość długo, by popatrzeć, co robią mojej żonie. Gdy
kopali, zwinęła się w kłębek, głupi odruch jeża bez
kolców. Tłukli kijem, aż złamali jej rękę, którą się za-
słaniała. Z upuszczonej torebki wypadły jakieś drobia-
zgi, kosmetyki, jakieś stare skasowane bilety. I batonik
Mars, a może Snickers. I coś jeszcze, ale już nie wiem.
I umarłem. I Boga nie było.
  Lecz potem zabrano mi wszystko, nawet krótką chwil-
kę tej szczęśliwej nicości. I wróciłem na przeklętą ulicę,
i zostałem. Więc jestem, dzień dobry.
*  *  *
  Facet z aureolą i skrzydłami wydał mi się tak nie-
dorzeczny, że nawet nie było mi do śmiechu. Znaczy -
anioł. Przyszedł do mnie anioł. Lecz niegłupi, chwalić
jego Szefa. Spojrzał tylko, zgasił aureolę i zręcznie po-
  
Zabity      371
zbył się skrzydeł. Schował także perukę, upieprzoną
w anielskie blond loczki. Kiwnął głową.
  -	No i tyle - powiada. - Wysoki iloraz kumacji pra-
wie zawsze wyklucza skrzydłaka. Szczerze mówiąc, pió-
ra są zbędne. Ale taka wizytówka, rozumiesz. Jak kufajka
u budowlańca.
Jarzyłem, o co mu chodzi.
  - Żebyś ty jeszcze, chłopie, był chociaż troszeczkę
wierzący. Nic z tych rzeczy? - badał beznadziejnie.
  - Nic z tych rzeczy - odparłem. - Jak pokażesz mi
tron Pana Boga, to pomyślę, że sfiksowałem. Ostatecznie
mogę być wariat, ale nie katolik. Przepraszam.
  - Protestant? Grekokatolik? Żyd? Amisz, świadek Je-
howy? Powiedz chociaż, gdzie ci najbliżej?
  - Nigdzie. Odpieprz się ode mnie. Ateista albo agno-
styk, bo zawsze mi się myliło, co jest co.
Nie zraził go mój ton.
- Szok pośmiertny - skonstatował. - Zabili cię.
- Nie, trochę tylko - powiedziałem.
  Usiadł na koszu na śmieci (byliśmy, byłbym zapo-
mniał, na przystanku autobusowym) i wyglądał zupełnie
normalnie. Jakieś dżinsy, sweter, plastikowa reklamówka
z gołą babą, a może najnowszym ferrari. Nałogowiec.
Palił Marlboro.
  - No dobra - powiedział. - Załóż, że to sen. Albo
brednie pourazowe. Dostałeś w łeb, leżysz w bramie, coś
ci się plącze pod kopułą. Pasuje?
- Racjonalne. Jasne, pasuje.
  - Dobra. Z wami najgorzej. No, agnostycy - wyjaś-
nił. - Ledwie taki kopnie w kalendarz, a już nie wiado-
mo, co z nim zrobić.
  - 
372     Feliks W. Kres
- A co można zrobić?
  - To zależy. Sukinsynów puszcza się tam, gdzie ich
miejsce. Nie chciałbyś tam trafić, i prawdę mówiąc, wca-
le na to nie zasługujesz.
- A tych... niesukinsynów?
  - To już sobie odpuść. Bo rozumiesz, złapałem cię
za łeb, tylko że trochę za słabo - wyznał, ale bez skru-
chy. - Wierzgałeś, chłopie, nie myślałem, że aż tak bę-
dziesz wierzgał. Uparłeś się umrzeć po swojemu, no
i prawie ci się udało. I co teraz? - zapytał retorycznie.
- Co, wypadłem z maszynki?
- Bystrzacha.
  - To znaczy, że nie pójdę tam, gdzie moje miejsce?
Tam, gdzie niby nie chciałbym trafić?
- To nie jest twoje miejsce.
- A gdzie jest?
  - Mówię ci, odpuść to sobie. Nigdzie. Właściwie to
nigdzie. Tacy jak ty umierają porządnie, raz na zawsze.
Niebyt, chłopie.
- No. Na to liczyłem.
  - Aż tak bardzo nie lubiłeś żyć? Źle ci było na świe-
cie?
- Świetnie, kurwa, mi było. No, nie licząc finału.
- I co? Nie pożyłbyś jeszcze? Dajmy na to, wiecznie?
-	Zdaje się, że warunkiem jest wiara?
Wzruszył ramionami.
  -	Ech, w mordę - powiedział. - No, poniekąd istotnie
jest warunkiem. A zwłaszcza w twoim przypadku. To się
zdarza raz na tysiąc lat albo nie wiem, jakoś raz na bar-
dzo rzadko. Utkwiłeś - wytłumaczył. - Przyzwoitych
niewierzących puszcza się tam, gdzie chcą iść. Czar-
  
Zabity      373
na dziura, niebyt, niepamięć. Ale czasem ktoś szarpnie
takiego do siebie. Przez pomyłkę albo... Są powody. Ja
w każdym razie szarpnąłem. Ale zakleszczyłeś się, chło-
pie. Jak szwagier Ali Baby w drzwiach Sezamu. Jak nie
wciągniesz brzucha, to cię nie przepchniemy. Ani tu,
ani tam. Do Nieba albo... będziesz tu siedział. Wybieraj.
Chyba trzeba będzie uwierzyć.
- A mój niebyt? Znaczy czarna dziura?
- Przykro mi.
- Dlaczego nie mogę tam iść?
  - Bo jesteśmy w twojej dziurze, przykro mi. Bo wi-
dzisz, złapałem cię, no i... Prawdę mówiąc, to raczej ty
szarpnąłeś mnie za sobą niż odwrotnie. Jaki niebyt? Jaka
niepamięć, skoro pamiętasz o szarpaniu, a pewnie i ta-
bliczkę mnożenia. Czarna dziura to czarna dziura. A ty
przywlokłeś do niej tyle, że już nawet moja skromna
osoba nic nie zmieni.
- Nie moja wina.
  - Pewnie, że nie twoja. Chcesz mi dać po ryju? Pro-
szę bardzo - wstał i odłożył reklamówkę, wyjął z kie-
szeni swetra okulary, też odłożył. - Ale twojej czarnej
dziury nie ma. Podarta, przykro mi. Zabili cię, nie ży-
jesz - objaśniał. - Jak mam cię wepchnąć do tej dziury?
Zabić zabitego? Przecież to śmierć wtrąca cię w nieist-
nienie, w twój ukochany niebyt, śmierć gasi pamięć,
zmysły. Przekraczasz granicę mroku i jesteś w czarnej
dziurze, no tak? - tłumaczył cierpliwie. - Ale ty prze-
kroczyłeś granicę mroku i zapaliłeś światło. No dobrze,
ja zapaliłem, a co miałem zrobić? Siedzieć tu po ciem-
ku razem z tobą? No więc to ja wszystko spieprzyłem,
lepiej ci? Nie da się po raz drugi przekroczyć granicy
  - 
374      Feliks W. Kres



mroku, bo nie da się dwa razy zabić. Nie da się zakatru-
pić cholernego trupa. Idziemy do Nieba, kolega pozwo-
li przodem.
- Jakieś inne możliwości?
- Żadnych.
  - Kraina Wiecznych Łowów? - spróbowałem; chyba
chciałem zyskać na czasie. - Tylko w Boga chrześcijan
wolno mi uwierzyć?
  - Tak, bo Indiance cię do siebie nie ciągnęli, tylko ja.
Chłopie, przestań, bo tracę cierpliwość. Dawaj do nas,
dobrze ci radzę. W Niebie nie śpiewa się psalmów, to nie
jest takie nudne i koszmarne miejsce, jak żeś sobie wy-
obrażał. Idziemy?
- A czyściec?
  - Czyściec wymyślili na jakimś soborze czy synodzie,
w średniowieczu albo nie wiem kiedy - zdenerwował
się. - Czy Jezus informował o czyśćcu? Co, zapomniał?
W Niepokalane Poczęcie też wierzysz? W regułę celi-
batu, nieomylność papieża i w skrzaty? Tam jest Niebo
i Stwórca, nie Kościół i hierarchowie. Ze względu na po-
wagę miejsca, staramy się unikać rzeczy infantylnych.
  - Unikać infantylnych?... Dobra. A twoje służbowe
ubranie?
  - Skrzydła? Tam ich nie noszę. A tak szczerze, to czy
bez skrzydeł pokapowałbyś, tak z miejsca, kto ja jestem?
No więc, trochę się jednak przydają. Czasem trzeba pa-
sować do wyobrażeń o... A zresztą, z tobą też gadam
inaczej, niż gadałbym ze Stephenem Hawkingiem. Bez
urazy.
  - Nie ma hierarchów? - zwątpiłem (jak dla mnie, fa-
cet mówił zbyt wiele i zbyt szybko). - W Niebie?
  - 
Zabity      375
  -	Znaczy tych... biskupów? - przyhamował. - Są jacyś.
Ale w cywilu. Nie musisz pić z biskupami. Dawaj, chło-
pie, do Nieba.
Pomilczałem trochę, pomedytowałem.
- Tylko jedno pytanie, ostatnie.
- Ostatnie?
- Ostatnie - przyrzekłem.
- Wal, chłopie.

- Czy ona tam jest?
Zmartwił się.
- Twoja żona? Nie. Nie ma.
- A gdzie jest?
- No... ateistka. Wiadomo.

  - Nic już nie wiadomo - powiedziałem. - Na chuj mi
to twoje Niebo?
- Czekaj.
-	Idź już. Idź, bo kopnę cię w dupę, przysięgam.
Ujął nos w dwa palce i przez chwilę coś kombinował.
  -	No dobra - powiedział wreszcie. - Czasu mamy od
cholery i trochę. No dobra, przyjdę później.
  Nie zamierzał znikać ani frunąć. Odszedł zupełnie
normalnie. Ale jeszcze przystanął i powiedział:
  - Chłopie, ja cię przepraszam. Zupełnie niepotrzebnie
się wciąłem.
- Co prawda, to prawda - skwitowałem.
  Była gdzieś tak jedenasta wieczorem, co znaczyło, że
ostatni autobus już odjechał. Z bezsensownym skupie-
niem badałem przylepiony na przystanku rozkład jazdy
  
376      Feliks W. Kres
linii 70. Przyszło mi do głowy, żeby złapać taksówkę.
Uśmiechnąłem się, bo dobre pomysły przychodzą prze-
ważnie zbyt późno.
Ulica była pusta. Nikt nią nie szedł, nic nie jechało.
  Ruszyłem powoli wzdłuż domów, wszedłem w bra-
mę i usiadłem pod ścianą. W jakiś sposób wiedziałem,
że nic z tego nie będzie, ale jednak po pewnym czasie
spróbowałem podnieść jeden ze zmiętych biletów au-
tobusowych. Ile waży takie małe coś? Próbowałem, ale
nie podniosłem. Pamiętam taki film „Duch", z Patric-
kiem Swayze i Demi Moore. Tam też zabili faceta, ale
w końcu, chociaż bezcielesny, nauczył się poruszać róż-
ne przedmioty.
  Niestety, nie grałem w filmie i nie wierzyłem w duchy.
Ale naruszono moją wiarę w rzecz fundamentalną: w to
mianowicie, że po śmierci będę miał święty spokój. Nie
zanosiło się.
  Chociaż, z drugiej strony, pomysł mojego anioła na-
prawdę nie był taki zły. Może faktycznie bredziłem?
Mózg potraktowany kijem bejsbolowym sprokurować
może całkiem niezłe historie. Tak mi się przynajmniej
wydawało. Wystarczyło cierpliwie czekać, aż odłączą
respirator i kroplowy. Zresztą, może nawet nie byłem
w szpitalu? Pewno nie.
  Powolutku wyciągnąłem rękę i raz jeszcze spróbowa-
łem wziąć zmięty papierek. Bardzo się starałem i bardzo
drżały mi palce. Potem wstałem i wyszedłem z bramy.
Ulica wciąż była pusta.
Pomyślałem, że pójdę na Piotrkowską.
  Łódź to najbrzydsze miejsce na świecie. Urodziłem
się tu, wychowałem i wiem jedno: poronione miasto.
  
Zabity      377
Ale nastał Balcerowicz, kapitalizm, a przejawem kapi-
talizmu było uczynienie głównej ulicy ulicą zupełnie
ładną. Przynajmniej według moich standardów. Chod-
niki i jezdnie w centrum usługowo-handlowym wyło-
żono kolorową kostką. Nie w kij dmuchał; ta ulica ma
parę kilometrów. Sklepy, puby, diabli wiedzą, co jeszcze,
przyzwoicie można napić się piwa. Odnowione fasady
kamienic. Witryny, neony, reklamy. No i zakaz ruchu
kołowego. Sklepikarze wściekli się - słusznie zresz-
tą - bo kazano im płacić straszne czynsze, a nikt nie
chciał kupować towarów w miejscach, do których nie
można dojechać. Rada w radę, zamiast obniżyć tym lu-
dziom czynsze, żeby jakoś wyszli na swoje, rajcy urajco-
wali, iż przywrócą ruch kołowy w centrum miasta. Pod
prąd trendów w Europie. Fachowcy obliczyli, że kostka
na deptaku, przeznaczona w końcu do deptania, nie do
rozjeżdżania, rozleci się w przeciągu parunastu miesię-
cy. Zostanie z niej taki kolorowy żwir. Mała polska pa-
ranoja. Wsadzono w tę kostkę cholernie grube miliony.
Moim zdaniem, warto po niej puścić dwie brygady czoł-
gów. Przynajmniej będzie z wykopem.
No, ja już im tej kostki nie rozdepczę.
  Nie poszedłem na Piotrkowską - jedyny ładny zaką-
tek w brzydkim mieście. Pomyślałem, że będzie mi żal.
Żal ulicy, żal siebie, może jeszcze czegoś lub kogoś. Moje
miejsce było tutaj: wśród starych, śmierdzących kamienic,
o które nikt nigdy nie dbał i chyba już nie zadba.
   Przy najbliższym skrzyżowaniu był skwerek, a właści-
wie tylko trawnik z popękaną ławką, tuż przy krzakach.
Dwaj mężczyźni spożywali alkohol, jak by to określi! po-
licjant. Nie mężczyźni, tylko młodzieńcy, tak piętnaście,
   
j/o      reiiKS w. Kres
siedemnaście lat najwyżej. A właściwie nawet nie mło-
dzieńcy, tylko dwaj bandyci. Skąd wiedziałem? Ano, z au-
topsji.
Przysiadłszy w kucki, słuchałem, o czym gadają.
Właściwie to o niczym szczególnym.
  Dopiero po pewnym czasie dołączył trzeci młodzie-
niec, tak na oko coś dwunastoletni. Trzeba trafu, tego też
poznałem. Przyniósł jeszcze dwa wina. Powitano go jak
zbawiciela.
  - Dawaj, młody, kurwa, dawaj, dawaj... Co żeś, kurwa,
konia walił po drodze?
- Weź się, „Krzywy", kurwa, nie...
- Waliłeś, kurwa, przyznaj się, waliłeś!
Słowo daję. Tak se oni, kurwa, rozmawiali.
  Posłuchałem ich jeszcze troszeczkę - w końcu zapła-
ciłem za to wino - i doznałem iluminacji. Bo zdałem so-
bie sprawę, że takich ludzi nie ma. Nikt mi nie dał po
głowie w ciemnej bramie. Nic, zupełnie nic się nie sta-
ło. To nie były żadne majaki półtruposza z mózgiem na
wierzchu. Leżałem na oddziale zamkniętym. Popieprzy-
ło mnie, porąbało, wymyśliłem sobie, że jestem Napo-
leonem, a zaraz potem wymyśliłem tych trzech, bijąc
rekord całego psychiatryka. Niedźwiedź w czapce to
przy tym betka. Zrozumiałem Mistrza, który nie chciał
wyjść z wariatkowa, choć na zewnątrz czekała Małgo-
rzata. W szpitalu jest się u siebie, w szpitalu wszystko ma
sens. Było dobrze, było bezpiecznie.
  -	Siostro! - zawołałem na próbę. - Hop, hop, panie
doktorze!
  Odkrywałem wciąż nowe prawdy. Że nie może ist-
nieć świat, w którym lwy noszą wełniane szaliki, Alek-
  
Zabity      379
sandrów Macedońskich jest mnóstwo, a na ławkach
przesiadują i piją popaprańcy, których nikt z jakichś
przyczyn nie uśpił.
  Cieszyłem się i śmiałem, bo złożyłem układankę do
kupy. Bo odkryłem, że jestem nienormalny. Schizol jes-
tem, dobry wieczór państwu.
  Popłakałem się potem jak bóbr i już sam nie wiedzia-
łem, dlaczego. Jeśli jestem wariat, to mi wolno. Jeśli jes-
tem normalny - to tym bardziej.
Lecz nie byłem normalny Nie, nie byłem.
  - Rany boskie, panie doktorze. Niech pan coś zro-
bi, panie doktorze. Ja się tak cholernie męczę z sobą,
przecież są jakieś środki, ja wiem. Ja już nie chcę tego
wszystkiego.
  Nigdy w życiu tak nie płakałem. Nigdy w życiu nie
męczyłem się aż tak.
Chyba nie byłem w szpitalu.
*  *  *
Nauczyłem się poruszać przedmioty.
  To nie było nawet takie trudne. Należało odtworzyć
zmysł dotyku. Uświadomić sobie fakturę i ciężar przed-
miotu, czuć go właśnie świadomie - nic więcej. Wkrótce
masa przestała mieć znaczenie. Nie umiałem udźwignąć
więcej, niż za życia, bo nie mogłem odtworzyć takiego
czynu z pamięci. Ale dać po ryju mogłem, i to bardzo.
  Poznałem Jacka, który przyniósł wina i tak bardzo
lubił walić konia. Jacka i jego rodzinę. Trochę nawet
z nimi mieszkałem. Jacek z całej siły nienawidził swoich
zgredów i do domu wracał, kiedy musiał, nie prędzej.
  
380     Feliks W. Kres



Faktycznie, nie było tam nic, co można by uznać za faj-
ne. Mama Jacka, parę łat starsza ode mnie, wyglądała
na moją babcię. Z tym, że babcia, chociaż w pięknym
wieku, nie chodziła z podbitymi oczami. Mama Jacka,
owszem, chodziła, względnie zataczała się, ze stałe obi-
tą gębą. Bo pan Andrzej nic zupełnie w życiu nie osiąg-
nął; co miał zresztą osiągnąć po swojej zawodówce, ze
swoim IQ i ogólnie swoją całą resztą? Chwała Bogu,
ciągle miał pracę, kiepsko płatną, parszywą, niecieka-
wą i ciężką - ale miał. Razem z całą tą pracą był zerem,
ale to kompletnym, nikt się z nim nie liczył, nad nikim
nie miał nawet odrobinki władzy, a każdy normalny fa-
cet troszeczkę jej musi mieć. Ba, cóż począć, gdy zaled-
wie co dziesiąty ma prawdziwe znaczenie lub władzę?
Cała reszta króluje nad żonami, synami i córkami, ot,
taka gówno warta władza nad inwentarzem domowym:
kobiety, dzieci i psy. Czy pan Andrzej wobec tego mógł
nie pić? Musiał, kurde. Pił i bił (no bo władzę trzeba ja-
koś konsumować). Nie za często, bo porządny był facet,
i po prawdzie wszyscy mamie Jacka zazdrościli, że ta-
kiego chłopa znalazła. Ma robotę, na dziwki nie chodzi,
a pieniądze do domu przynosi. Że wypije, czasem w kar-
ty zagra? Że przyłoży kobicie z tych nerw? Każdy, panie,
wypije. A wypije, to i wyjdzie czasem z siebie. Zresztą
mama Jacka („Niuńka", jak mówił pan Andrzej, cokol-
wiek to miało oznaczać) piła z nim, bo przynajmniej był
w domu i nie włóczył się nigdzie z kumplami. I tak so-
bie żyli i pili.
  Lubiłem posiedzieć z nimi, zwłaszcza wieczorami.
Rozwiązać krzyżówkę lubiłem, a i w telewizji czasem
coś fajnego pokazali. Kiedyś nawet obejrzałem seks na
  
Zabity      381
żywo - znaczy się, nie w telewizji - ale to akurat było
strasznie przykre; nie dooglądałem do końca.
  - Jędrek, pogadałbyś z Jackiem - rzekła Niuńka do
męża wieczorem. - Dzieciak musi wiedzieć, że ma ojca,
ty wiesz, że on wcale do szkoły nie chodzi? Włóczy się
po nocach, nie wiadomo gdzie, z jakimś chuligaństwem
się zadaje. Tyle teraz w telewizji pokazują, jeszcze ktoś
go gdzieś napadnie, albo co. On się włóczy z tymi od
Rudlewskich, co to już siedzieli w poprawczaku. Sły-
szysz, co do ciebie mówię? Jędrek? Zajmij się nim tro-
chę.
- Dobrze, Niuńka - powiedział pan Andrzej.
  Może zresztą powiedział coś innego. Jakie ma znacze-
nie, co powiedział?
  Zero dodać zero to nie zawsze równa się zero. Cza-
sem równa się Jacek, niestety. Albo Krzysiek, Piotrek,
albo Michał. Jak to jest, gdy ma się takich starych, kiep-
skie, bardzo kiepskie perspektywy i dwanaście, trzynaś-
cie lat?
Wiedziałem, co czuje Jacek. Też miałem takiego ojca.
  Ale miałem inną matkę, na szczęście. Zwykłą szarą
kobietę, lecz mającą poczucie własnej godności, co zna-
czyło, że nie była zerem, o nie. I nie chciała być dodat-
kiem do zera, więc kopnęła mego ojca w dupę. Myślę, że
ten facet leci do dziś. I naprawdę dobrze mu tak.
Ale Niuńka tak nie umiała.
  Rozumiałem, dlaczego Jacek włóczy się po nocach ze
starszymi kumplami. Przepełniony byłem zrozumie-
niem. Ten chłopak miał przerąbane.
  Pewnej nocy poczekałem trochę dłużej pod blo-
kiem, w którym mieszkał. Doczekałem się po jedenastej.
  
382     Feliks W. Kres
I wziąłem na siebie cały trud, któremu nie podołał pan
Andrzej. Na tę jedną, jedyną noc zastąpiłem Jackowi
ojca. Rozebrałem sukinsyna na kawałki, obmyśliłem so-
bie wcześniej najdrobniejsze szczegóły demontażu, więc
wyjąłem mu z mordy oczy, jeszcze zanim połamałem
obie ręce. Połamałem nogi, żeby nie uciekał i starannie
zniszczyłem kolana - bo chodziły mi ciarki po plecach
na samą myśl o tym, że mógłby jeszcze w życiu kuśty-
kać. Wycia i ryk były takie, że nawet obojętne blokowi-
sko ożyło. Czekałem cierpliwie, aż daleko rozbrzmiała
syrena karetki pogotowia, jadącej w asyście policji. Do-
piero wtedy, w samym środku wielkiego kręgu gapiów,
rozkosznie niewidzialny, odkopnąłem na bok Niuńkę,
mamę Jacka, i kawałkiem szkła uciąłem gówniarzowi
fiuta. Gdybym zrobił to wcześniej, mógłby się wykrwa-
wić. A nie chciałem Jacka zabijać - on mnie przecież nie
zabił. Trochę tylko kopał i trzymał moją żonę, zabili nas
jego koledzy.
  Ja po prostu chciałem, żeby Jacek jakoś się poprawił.
Wierzyłem, że się poprawi, dałem mu szansę i zreso-
cjalizowałem. Miałem dziwną pewność, że już nigdy
nikogo nie skopie. Będzie Jacek porządnym człowie-
kiem.
  Jakiś facet i jego żona wrócą wieczorem do domu. On
nie będzie zerem i ona nim nie będzie. Posprzeczają się
o coś i pogodzą. Ona weźmie książkę do wanny, a on
potem umyje jej plecy.
  W takim świecie, gdzie ludzie wieczorem po prostu
wracają do domu.
  Pomyślałem sobie, że dla takiej wizji warto by zreso-
cjalizować wszystkich Jacków w mieście.
  
Zabity      383
  No bo tak szczerze - czy ludzie wieczorem nie mogli-
by wracać do domów?
*  *  *
  - Czy już? - zapytał anioł-negocjator. - Męczysz się,
chłopie, w tej bramie. Wyjdź i pogadaj ze mną.
  - Zostaw mnie w spokoju - powiedziałem. - Mam
cholernie piękne marzenie.
  - Ty nie żyjesz i ona nie żyje - rzekł brutalnie, ale
usłyszałem, że nie czerpie z tego satysfakcji; zaplanował
kurację wstrząsową, tylko tyle. - Wyłaź z tej przeklętej
bramy, no już.
- Mam cholernie piękne marzenie - powtórzyłem.
  - Wiem. Marzysz sobie, jak zabijasz przegrane dzie-
ciaki.
  - Nie zabijam, tylko resocjalizuję. Obmyśliłem pyszny
system prewencyjno-wychowawczy, dać ci konspekt?
- Wyłaź z bramy.
  - Ja też byłem przegranym dzieciakiem. Jakoś jednak
nikogo nie zabiłem.
  Pochyliłem się i po raz ostatni próbowałem podnieść
zmięty bilet.
- Zostaw ten papierek.
- To nie jest żaden papierek.
- A co to niby jest?
  - To jest... to wypadło jej z torebki, kiedy ją zabijali. To
jest mojej żony, to nie jest żaden papierek.
Milczał.
Wstałem i wyszedłem z bramy na ulicę.
-	Chciałeś gadać. No to gadajmy.

384     Feliks W. Kres
  Powoli szliśmy wzdłuż odrapanych kamienic. Jakoś
nie mógł zacząć. Nie ponaglałem, miałem sporo czasu.
Dobrze mi się tak szło.
- Nie możesz siedzieć w tej bramie - rzekł wreszcie.
- Dlaczego nie mogę?
  - No, bo nie możesz. Pora na ciebie, stary. Uwierz mi,
naprawdę już pora.
- Dlaczego?
  - Bo wszystko ma swój początek i koniec. Nie pytaj
bez przerwy „dlaczego".
  - Ale... właściwie dlaczego? - zapytałem, wcale nie
złośliwie. - Dlaczego miałbym nie pytać?
  - Bo i tak nie będzie odpowiedzi. Co chcesz tutaj od-
kryć? Jesteś ciekaw, dlaczego świat jest okrutny? Chciał-
byś wiedzieć, po co to wszystko i do czego zmierza?
Szukasz celu i sensu życia? - pokpiwał; nigdy w życiu
nie słyszałem, żeby ktoś tak smutno pokpiwał. Ten facet
to nie był zły człowiek. Wszystko jedno, jak się ubierał.
  - Odpuść sobie - powiedział. - Jesteś masochistą? Po
co siedzisz w tej bramie? Zakończ to, co powinno za-
kończyć się już dawno.
- Jak dawno?
  - Bardzo dawno. Tutaj czasu nie liczy się w godzinach,
przesiedziałeś w tej bramie więcej, niż przeżyłeś.
- Trzydzieści lat?
  - Tutaj czasu nie liczy się w godzinach - powtórzył. -
Ale chcesz jakiegoś porównania, o to chodzi?
- Tak. Minęło trzydzieści parę lat?
- Więcej. O wiele więcej.
  - Zostaję. Nigdzie stąd nie idę. Będę jak cholerny wy-
rzut sumienia. Strajk okupacyjny. „Solidarność", Lech
  - 
Zabity      385
Wałęsa i styropian, kapujesz? Rozwalę ten wraży system.
„Dał nam przykład Bonaparte, jak bić w tarabany".
  - „Jak zwyciężać mamy". Przestań robić z siebie idiotę.
I przestań pieprzyć, co będziesz rozwalał, jaki system?
- Nie wiem. To, co tutaj macie.
  - Co ty, psiakrew, naprawdę jaja sobie robisz? - wiel-
kie nieba, wreszcie go wkurzyłem. - Weź, człowieku,
puknij się w ten łeb! Bo za słabo stukali tą pałą. Obra-
żony, patrzcie, wykorkował i obrażony! Nikt nigdy nie
umarł, tylko on! Myślałeś, że będziesz tam żył wiecznie?
Wiecznie, to dopiero możesz teraz, wystarczy, że zabie-
rzesz się ze mną. Ale dobra, siedź tu sobie, w gruncie
rzeczy, to się da załatwić. Już nie takie rzeczy załatwiano.
Pan szanowny życzy sobie, by specjalnie dla niego stwo-
rzyć czyściec? - rozłożył ręce. - A dlaczego nie? W po-
rządku, chłopie, zostajesz.
Poklepał mnie po plecach i poszedł. Słowo daję, facet
z charakterem.
Było mi i łyso, i przykro.
*  *  *
  W całej Łodzi byłem tylko ja. Czas zatrzymał się
o jedenastej wieczorem. Na ulicach stały jakieś samo-
chody, ale puste, jakby właściciele z nich wyparowali.
Pusty tramwaj z czerwoną tablicą „do zajezdni". Puste
taksówki na postoju; puste nocne sklepy - bez pijaków
i bez ekspedientek; puste nocne kluby - bez gości i bez
personelu. Puste szpitale, puste mieszkania, nawet pu-
sta izba wytrzeźwień. Całe miasto dla mnie, tylko dla
mnie.
  
386     Feliks W. Kres
Wabiły mnie puste kościoły.
  Kiedy byłem mały, chodziłem na religię. Jakoś do-
piero później Pan Bóg wywietrzał mi z głowy. Chcia-
łem widzieć w nim potężną, wspaniałą siłę lub istotę,
jakiś byt nieogarniony, nieskończenie tajemniczy - za-
miast tego serwowano mi dziwaczny i nieśmieszny cyrk
w świątyniach. Skrzyżowanie jarmarku z balem przebie-
rańców. I Bóg, niby, miał być na miarę tej szopki? Kata-
strofa. Były tam śmierdzące dymy, wypuszczane przez
cudacznie przyodzianych facetów, nieprawdopodobne
chóralne ryki, wydawane przez ludzi niemających głosu
ani słuchu, kicz, tandeta... ech, wszystko. Tylko Boga nie
mogłem tam znaleźć. Nie było Go w tym tłumie, klepią-
cym wyuczone formułki, nie było Go w blaszanej pusz-
ce tabernakulum - słowo daję, że nie siedział w tym
kielichu, przykrytym błyszczącą pokrywką. Zdziwiłbym
się, gdyby tam siedział.
  Lecz wspomnienie dawnego wyobrażenia o Nim zna-
lazłem w pustym, cichym, zimnym kościele Św. Anny.
Nie widziałem Go, lecz On tam był. Zresztą był w całym
mieście, pustym mieście, które mi dano. Może tylko po
to, bym odnalazł Boga? W końcu zbudowano dla mnie
jednoosobowy czyściec, tak czy nie?
  Czułem Boga i nie wierzyłem w Boga, zresztą tak, jak
za życia. Schizofreniczne rozdwojenie... a może zresztą
wcale nie schizofreniczne.
  Wyszedłem z kościoła i wróciłem do swojej bramy.
Ładny kawałek drogi. Ale zawsze lubiłem spacery.
Ona też je lubiła. Spacery.
Lubiliśmy chodzić razem i gadać.



Zabity      387

  Co i rusz wcinały mi się w film pojedyncze kadry -
z jakiejś sali operacyjnej. Co to miało być, do cholery?
Aseptyczna biel; seledynek jednorazowych fartuchów
i masek chirurgicznych; jakaś zajebista lampa... Gotów
byłem modlić się o normalną, tak cholernie normalną
śmierć na stole operacyjnym. Żeby wreszcie był koniec
i mój niebyt, czarna dziura, niepamięć. Śmiechu warte...
Chciałem modlić się do Boga, żeby Go nie było.
  Nigdy dotąd nie byłem zabity. A może - może to właś-
nie tak wyglądało? Ani Boga, ani nicości, tylko jakieś
puste miasta, porzucone samochody i mieszkania...
Jasny gwint, jak ja chciałem wykitować pod ręką chi-
I
rurga. Żeby wreszcie zgasło to cholerne światło, żeby już
nie mieszały się filmy.
Męczyłem się jak potępieniec. Jak ktoś, kto nigdy już
nie wróci do domu.
Więc wróciłem do swojej bramy. Wróciłem, bo ktoś
na mnie czekał.
Nawet gdy nikogo tam nie było.
*  *  *
(
Pomruk samochodowego silnika wywabił mnie na ze-
wnątrz. Znałem każdą popękaną płytę chodnika przed
swoją kamienicą.
- Świetnie pan wygląda - powiedziałem. - Słowo
daję, pracownik nie kłamał. Rzeczywiście nie jesteście
infantylni.
  Volvo (ale nie najnowszy model, tylko ten troszeczkę
wcześniejszy) utrzymane było bardzo przyzwoicie. Lecz
  
388     Feliks W. Kres
bez fanatyzmu - na drzwiach od strony kierowcy wid-
niała niewielka rysa i przydałyby się nowe opony. Właś-
ciciel samochodu - szpakowaty, z bródką, taki trochę
Sean Connery - nosił niezły garnitur, ale (na moje oko)
jednak nie szyty na miarę. Kupiony w dobrym, drogim
sklepie, to wszystko. Może tylko cygaro było nieco eks-
trawaganckie - jakoś nigdy nie myślałem, że Bóg może
lubić cygara. Ale niby dlaczego nie? Czy mógł umrzeć
od tego na raka? Szkodzenie sobie jest grzechem - ale
co mogło zaszkodzić Jemu?
  Był starszy, więc nie pchałem się z łapą - poczekałem
na gest z jego strony. Normalny, męski uścisk dłoni, żad-
na tam zwiotczała kiść, ale też nie imadło. Przedstawi-
łem się, choć czułem, że to niepoważne.
  - To nawyk, przepraszam - powiedziałem. - Ja prze-
cież wiem, że pan wie... że pan zna moje nazwisko.
  - Skąd ten szacunek? - zapytał. - Dla osoby niewie-
rzącej jestem chyba niczym i nikim? Tyle wart, co zmur-
szały święty baobab dzikusów?
  - Nieprawda - powiedziałem. - A tak swoją drogą,
gdyby przyszedł do mnie ten baobab... to też bym go nie
obraził.
Uśmiechnął się lekko. Ja też.
  -	Chcesz tu siedzieć bez końca? - zapytał po chwili,
już poważnie.
Zaraz potrząsnął głową.
- Wiem, już cię o to pytano.
Pomilczeliśmy przez chwilę.
- I nie uwierzysz we mnie? Za żadne skarby świata?
  -	A dostanę jakieś skarby świata? Bo jak dotąd, to
obiecywano mi tylko pokój w pańskim hotelu - powie-
  
Zabity     389
działem. - To ja wolę trzymać się wersji, że dostałem
pałą po głowie i majaczę w gorączce. Albo że oszalałem,
no trudno.
  - Czy to logiczne? - zapytał. - Chcesz koniecznie być
racjonalistą, a prowadzisz dyskusję z majakiem? A na-
wet jesteś wobec niego uprzejmy.
  - Niech się pan nie gniewa - powiedziałem - ale to
głupie pytanie, prawda? Bo od kogo chce pan niby wy-
egzekwować ten racjonalizm? Od faceta, który bredzi
w gorączce na sali operacyjnej? Wolno mi wszystko. Co-
kolwiek.
  - Jak cię przekonać? Siedzisz w pustym mieście,
w ciemnej bramie. Chcę cię zabrać do siebie. Nie do żad-
nego hotelu. Do domu.
  - Chciałem wrócić do domu. Wracaliśmy do domu.
A teraz mój dom jest tutaj - powiedziałem. - Co z tymi
skarbami świata?
  - To takie powiedzenie, nic więcej. Mogę ci dać wiele,
ale dopiero wtedy, gdy mi zaufasz. Natomiast nie mogę
odwrotnie. Nie mogę kupować twojej wiary i twojego
zaufania. Nazywamy to wiarą dlatego, że musi obyć się
bez dowodów.
  - Niech pan już idzie - powiedziałem. - Szkoda pań-
skiego czasu. I mojego też.
- Co chcesz robić z tym czasem?
  - To mój czas. Dostałem go wbrew swojej woli, albo
może raczej mimo woli, bo nie zapytano, chcę czy nie.
Chce mi pan go odebrać? Przecież o nic innego nie proszę.
Pokiwał głową.
  -	Zawsze możesz przyjść do mnie. Ucieszę się. I nie
będę miał żadnej złośliwej satysfakcji, że cię „wziąłem
  
390     Feliks W. Kres
na przetrzymanie". Przyjdź do mnie, kiedy uznasz, że już
nic cię tutaj nie trzyma.
  -	Kiedy tutaj... kiedy tutaj już zawsze będzie to, co
mnie trzyma - powiedziałem i taka była prawda. -
A pan przecież nie może „kupować" mojej wiary. Żeby
odejść, musiałbym najpierw coś stąd zabrać. I pan wie,
o co mi chodzi.
  Nie za bardzo mogłem mówić dalej, więc wszedłem
do swojej bramy. Trochę wstyd, rozkleić się na amen.
Nawet przed Panem Bogiem.
  -	A jednak będę czekał - powiedział za mną i wydało
mi się, że też jest trochę... bo ja wiem, wzruszony.
I bezradny.
  Bóg i człowiek - obaj bezradni. Jeden nie umiał uwie-
rzyć bez dowodów; drugi nie mógł dać dowodów bez
wiary.
  Nie słyszałem pomruku silnika, lecz wiedziałem, że
On już odjechał. Na co liczyłem? Że zabierze mnie siłą?
  Widziałem kiedyś reportaż o klasztorze i zakonni-
kach. W starej zakonnej kaplicy kolana mnichów wyżło-
biły wgłębienia w kamiennej posadzce.
  Usiadłem w swojej bramie pod ścianą, tam gdzie za-
wsze. Miałem swoje małe wgłębienie, gdzie wygodnie
można było oprzeć głowę. Była szczelina w tynku, głę-
boka i nierówna, dająca zajęcie palcom - mogłem sku-
bać starą zaprawę.
  Pomyślałem o Bogu - że może jednak... nim odjechał
swoim volvo... znalazł sposób, by spełnić prośbę... Tylko
jedną, nie wypowiedzianą nawet prośbę człowieka, któ-
remu zabrał życie, a potem nieistnienie.
  
Zabity      391
  Pochyliłem się, ale bez wiary. Wyciągnąłem rękę -
i raz jeszcze spróbowałem wziąć malutki, pognieciony
papierek.
Feliks W. Kres
Łódź, maj -czerwiec 1998

Miód dla Emiry
P
lama światła kurczyła się powoli, mrok następował
zewsząd, pochłaniając leżących w krąg, okrytych
pelerynami ludzi. Twarde kulbaki służyły im za
poduszki, w zasięgu dłoni zaś leżał oręż: czasem miecz,
zwykle łuk i strzały. Ognisko dogasało, różowiejąc.
  Z mroku doleciał tupot spętanych koni i ciche parsk-
nięcie. Zaraz potem ozwał się szakal... Potem znowu ci-
sza.
  Płomień podskoczył raz jeszcze, ogarniając niestra-
wiony dotąd patyczek. Błysk światła wyłonił z ciemności
twarz brodatego, śpiącego blisko ognia mężczyzny.
Mężczyzna śnił.
„Czekałeś..."
„Zawsze czekam. Zawsze i zawsze".
„Jestem twoim przekleństwem" - powiedziała smutno.
„Nie. Wyrzutem sumienia".
  Wyszła z mroku, a wtedy przytulił ją mocno i delikat-
nie zarazem.
  
JV4     heliks W. Kres
„Zawsze i zawsze..."
Mrok ukrył łzę, płynącą po twarzy śpiącego.
*  *  *
  Biegł zdyszany. Wpadł w krzaki i omal nie zderzył się
z drzewem. Litościwy księżyc wyszedł zza chmury, ata-
kując listowie sztychami światła. Chłopak rozejrzał się -
trafił w złe miejsce.
-	O, na wszystkie wiatry! - powiedział rozeźlony.
Wysapał się, wylazł z krzaków. To nie był ten zagajnik.
Niepotrzebnie leciał jak głupi, należało najpierw pomy-
śleć... Zaczął to robić teraz - ale szło opornie.
„Tam" - rzekł sobie. - „Albo tam".
  Szedł szybko, ale już nie pędził. Wciąż jeszcze rzęzi-
ło mu w płucach. Księżyc cierpliwie oświetlał rozległą
równinę i rozsiane na niej obficie większe i mniejsze
kępy drzew. Któraś z nich była jego kępą. Tą właści-
wą.
  Teraz przypomniał sobie, że stała samotnie. A więc -
to ta... Tylko czy na pewno? Światło księżyca było bar-
dzo zwodnicze.
  Sforsował ścianę krzaków. Malutka polanka powitała
go znajomym kształtem.
-	Emira! - zawołał.
  - Ouua... - powiedziała leniwie. - Przyjacielem ciszy
to ty nigdy nie będziesz...
- Gdzie jesteś? - zapytał ze śmiechem.
-	Tutaj... ale zdaje się, że mogłabym i o milę...
Pokazała się bezszelestnie jak zawsze, sennie, z kokie-
terią, na jaką nie stać żadnej kobiety.

Miód dla Emiry      395
  -	Nie jestem kotem, moja droga - przypomniał po raz
setny, udając wyniosłość. Powędrował do torby z zapa-
sami, wyjął chleb i ser.
  -	Ale ja jestem kocicą - szepnęła złośliwie. - Obudzi-
łam się, bo to było jak szarża stada wołów...
  Księżyc znowu skrył się za chmurą, a gdy wyszedł,
Emira była tam, gdzie najmniej się spodziewał. Uwiel-
biała takie zabawy.
Pokręcił głową i z wysiłkiem przełknął suchy ser.
  -	Wiesz, że jestem przy tobie głuchy i ślepy - powie-
dział. - Ile jeszcze razy mam to przyznać?
  Położyła się na boku, a właściwie przewróciła ospa-
le... Wyciągnęła łapy, wysuwając pazury - lśniące jak
ze szkła. Było w tym ruchu coś bezwstydnie lubieżne-
go-
-	Lubię, gdy tak mówisz - stwierdziła swym niskim,
troszkę ochrypłym po kociemu głosem. - Jesteś taki
wielki i taki silny... Kocham wiedzieć, że potrafię coś,
czego ty nie potrafisz.
  -	Ani wielki, ani silny - mruknął z pełnymi ustami.
Ale połechtała go mile. Zawsze miała coś w rewanżu.
  -	Co tam słychać na zwiadach? - zagadnęła z leciut-
ką ironią.
  Pokiwał głową. Upierał się, że tym razem on pójdzie.
Chciał pokazać, że nie tylko kot potrafi.
- Miałem rację - oświadczył. - Nocują nad potokiem.
Czekała.
- No i...?
!
- Co „no i"?
- No i co podsłuchałeś?
Rozejrzał się za czymś, by w nią rzucić.

396     Feliks W. Kres



  - Szyszka leży obok - podpowiedziała życzliwie. -
Nic nie usłyszałeś?
  - Jak, na Szerń, miałem podsłuchiwać, kiedy było ich
tylu? Wszędzie się kręcili, to przy wozach, to znowu
przy koniach... Mają psy!
- Jak są psy, trzeba podchodzić pod wiatr...
  Uniósł oczy ku niebu, a zaraz potem ręce, w których
trzymał chleb i ser.
  -	O, Szerni... Ty rządzisz tym światem, popatrz na
mnie i oceń, czy psy można podejść pod wiatr!
  Jej śmiech doleciał z wiatrem, nie pod wiatr. Cisnął se-
rem, ale oczywiście nie trafił. Koci śmiech rzadko jest
przyjemny dla ucha, przywykł jednak i nie brzmienie
śmiechu go złościło.
  - Więc dobrze! Pokpiłem! Nic nie usłyszałem, jestem
ostatna łamaga! Tylko ty umiesz chodzić na zwiady,
księżniczko!
  - Nie rycz - wykrztusiła, wciąż się śmiejąc. - Jestem
tu, tuż obok, nie w Dartanie...
  Wysapał się, potem podniósł ser. Dmuchnął, ale i tak
w zębach zazgrzytał mu piasek.
  - Co właściwie chciałaś, żebym przyniósł? Najgrub-
szego kupca razem z wozem? Co tam było do podsłu-
chiwania?
  - Nic. Ale można było to zrobić, tak przy okazji. Może
byśmy wiedzieli, co wiozą i dokąd zmierzają.
- A do czego nam to potrzebne?
  - Ouua... Do niczego. Tyle tylko, że jak znowu wiozą
wełnę, to sam sobie podążaj ich śladem.
  Miała rację. Raz i drugi szli za karawaną, by przekonać
się wreszcie, że wozy pełne są grombelardzkich pledów
  
	Miód dla Emiry      397
i wełnianych ubiorów. Ukradł sobie koszulę... Szkoda
było fatygi. Ile pledów mógł unieść i sprzedać?
  -	Nie obrażaj się - rzekł po chwili. - Wiem, masz ra-
cję...
  Spochmurniały legł na boku, podpierając się łokciem.
Wstała i podeszła tak blisko, że musnęły go jedwabne
sznureczki zwisające z delikatnej, też jedwabnej, ple-
cionki na szyi.
  -	Aktar - powiedziała - głowa do góry. Chcesz? Jak
będziemy w mieście, to znowu poszukam ci dziewczy-
ny... - wsadziła mu szpilę, aż syknął.
- Oo, ja cię dzisiaj uduszę - zazgrzytał.
Połaskotała go futrem. Parsknął śmiechem.
- Ty kocia jędzo... Dobrze, więcej nie pójdę na zwiady.
- Mmm?
- Obiecuję.
  Zamruczała mu do ucha. W odpowiedzi podrapał ją
w kark.
*  *  *
Obudziła go późnym rankiem, bardzo zła.
  -	To wariacka pora. Czemu wy musicie mieć jasno?
W dzień się śpi! Zobacz, przyjacielu, jaki skwar!
  Przetarł oczy. Dzień był piękny. Istotnie miało się na
upał.
- Nie jestem kotem - ziewnął i przeciągnął się.
  - No niestety! Ale ja jestem kocicą i nie wiem, czemu
związałam się z kimś, kto w nocy jest ślepy jak kret, za to
w dzień, gdy największe upały...
- Oj, nie męcz już! Głodna? Czy złe sny?
- 
398     Feliks W. Kres
  Przekrzywiła głowę i spojrzała w górę. Sznureczki za-
tańczyły na jej szyi. Zawsze kiedy zadzierała głowę, by
spojrzeć mu w oczy, widział okrągłą białą plamkę na
brodzie, jedyny obcy akcent w ciemnoszarej całości.
Oblizała się wolno. Nie cierpiał tego.
- Jestem obrażona - położyła się tyłem.
- Proszę bardzo, księżniczko.
Przetoczyła się na grzbiecie z boku na bok.
  -	Jesteś wulgarna - rzekł dobitnie. - Te twoje gesty są
nie do zniesienia!
Pokazała mu, że ma się odwalić.
-	Tak? Wspaniale...
  Zjadł niespiesznie. Wziął torbę, wyjął kubek owiązany
szmatką, zerwał ją i zanurzył w kubku palec.
  - Nie - powiedziała ze wściekłością. - Mówiłeś, że ku-
bek jest pusty!
- Skłamałem.
  Uwielbiała słodycze. Prawie tak jak jedwabne sznu-
reczki.
  Nie czekał, aż poczuje jej pazury na głowie. Szybko
wylał czerwony miód na dłoń. Pochłonęła go, a potem
zmrużyła oczy.
  -	Ouua... - oblizała się tym razem zalotnie. - Gdybyś
był rudym kocurem, urodziłabym ci kotka.
Przecięła w poprzek polanę, śmigając płaskimi łukami.
-	Hej! - zawołał. - Emira!
Machnął ręką. Wiedział, że się nie pogubią.
  Usiadł na ziemi. Starym armektańskim zwyczajem
wyrzekł swoje imię i powiedział niebu, że jest pięk-
ne. Takie było. Inne niż w Grombelardzie, gdzie wiecz-
nie zachmurzone, wisiało nisko niczym czarny, ponury



Miód dla Emiry      399
strop jaskini. Inne nawet niż w pogodnym Dartanie.
Niebo Armektu nie miało sobie równych, przyznawali
to wszyscy, którzy widzieli inne nieba. Uniósł głowę.
Miał młodą twarz, choć nie tak młodą, jak zdawało się
w świetle księżyca.
  -	Piękne jesteś - powtórzył z zachwytem i nie dlatego,
że tak kazała tradycja.
  Tego nieba i tych równin, szerokich i bezkresnych
jak morze, nie pozwoliłby sobie odebrać za całe złoto
świata.
-	Aktar! - wrzasnęła gdzieś zza drzew.
Wziął łuk i zarzucił torbę na ramię.
!
- Idę, przyjaciółko ciszy - mruknął z przekąsem.
*  *  *
  Wozy odcisnęły w ziemi głębokie koleiny. Popatrzyli
na siebie i po raz kolejny przystanęli.
  -	To Grombelardczycy - powiedziała zrezygnowa-
na. - I na pewno wiozą wełnę. Mówię ci.
Westchnął.
  Istotnie. Armektańska równina była dla kup-
ca z Grombelardu niczym pusta księga. Po zjechaniu
z traktów łączących wielkie miasta, karawany zbacza-
I
ły z obranych kierunków. Północ zdawała im się mylić
z zachodem, a południe ze wschodem. Ślad wił się ni-
czym żmija - tak to Grombelardczycy „skracali" sobie
drogę do mniejszych miast i miasteczek.
  -	Sama wełna? - rzekł z powątpiewaniem. - Praw-
da, że najczęściej handlują właśnie wełną, ale w wielkich
miastach. A ci tutaj jadą do małych na południu.
  
400     Feliks W. Kres
- To mnie nieś - powiedziała. - Ja dalej nie idę.
  - O, księżniczko - oburzył się. - Będę miał co nosić,
jak ściągniemy towar z tych wozów. I dobrze się nadźwi-
gam!
  - Tak, a potem sprzedasz za cztery sztuki srebra albo
mniej. Znam to. Dalej nie idę.
- Kupię ci trochę jedwabiu.
- Sama sobie kupię! Co to, utrzymujesz mnie?!
-	O, na Szerń - powiedział. - Dobrze, chodź.
Wskoczyła mu na ramię. Nie, nie, wcale nie była taka
lekka... Po dwóch milach ramię zaczynało boleć. A i tak
dziękował wszystkim mocom, że nie należała do grom-
belardzkich gadba, wielkich prawie jak ryś.
  Spotkał ją pół roku po tym, jak wyruszył na swoją
włóczęgę. W portowej Kanazie kotów było mnóstwo, ale
na targu tylko ona jedna leżała na krawędzi koła kupiec-
kiego wozu, ze zwieszonymi łapami, patrząc wokół ni-
czym stworzycielka całego bałaganu. Stał przez chwilę,
patrząc... gapiąc się właściwie. Koty nie były mu obce,
jednak nie znał ich na tyle, by rozumieć wszystkie miny.
Jej minę jednak zrozumiał: wyrażała bezgraniczne znu-
dzenie.
  „Nie, nie można mnie kupić" - powiedziała wtedy
cierpiętniczo. - „Chyba tylko na futro. Ten gruby wieprz
sprzedaje obok. Ozdóbki".
  Aktar uniósł głowę i ujrzał „grubego wieprza"... Po-
chwyciła spojrzenie i skoczyła. Kupiec najwyraźniej nie
zgadzał się na swe miano; wyrżnął wielką łapą w koło
wozu, gdzie już nikogo nie było, po czym stęknął z bólu
i wściekłości. Aktar i kocica pospiesznie zanurzyli się
w tłumie, ścigani gniewnymi krzykami.
  
Miód dla Emiry      401
  -	Wyrzucił mnie, widziałeś - stwierdziła. - Teraz sam
sobie będzie pilnował towaru. A wiesz co? Okradnijmy
go w nocy! Ma takie tasiemki z jedwabiu, bardzo dro-
gie.
  Od tamtej chwili minęło kilka lat. Przemierzyli razem
cały Armekt, od Riny na północy do samego Tarwelaru
na południu. Odwiedzili Donar i Rapę, Kirlan i Sar Soa.
Teraz szli do Bany.
  „Znowu port" - narzekała. - „Wiesz, że gdy widzę tyle
wody, chce mi się płakać. Jeszcze żeby była słodka. Ale
słona. Na co komu taka woda? No powiedz".
  Raz tylko przeprawili się promem przez rzekę. Naj-
pierw śmiał się z jej miny - lecz ze strachu obrzygała mu
koszulę, wtedy przestał.
  „NIGDY;" - powiedziała potem. - „Choćby most był
o sto mil - to do mostu!"
  Gdy chciał jej dokuczyć, obiecywał, że kiedyś zaniesie
ją na okręt.
*  *  *
- Nocują w tej ruderze - powiedziała.
- Co to za dom?
  - Nie wiem. Opuszczony. Rozwalony dach, reszt-
ki płotu, stare koryto i studnia. Jeszcze jakiś chlew czy
obora. Taka szopa.
- Dowiedziałaś się, co mają?
- Tak, wełnę...
- O, do...
- ... i kusze.
- Kusze?
- 
402     Feliks W. Kres
  - Dobrze słyszysz: grombelardzkie kusze. Jeśli ukrad-
niemy ze dwie, można będzie sprzedać je w Banie. Albo
gdzieś po drodze.
  - Droga broń! - rzekł z radością. - Na wszystkie wia-
try, obłowimy się dzisiaj, Emira! Co tam dwie? Pięć też
udźwignę!
- Aż do Bany?
  - Aż do Bany. Wiesz, ile kosztuje nowa kusza? I to
jaka kusza: grombelardzka! To już nie jest srebro, Emira,
to jest złoto. Po drodze nikt nie kupi, nie ma mowy, ale
w Banie? To port i wielkie targowisko, pierwszy kupiec
weźmie wszystkie pięć!
- Za pół ceny.
- Ale za to od ręki. Zresztą, co tam... Sam stanę i...
  - Dobrze, Aktar, przecież to nie ja będę je niosła. Ale
może najpierw ukradnij chociaż jedną.
Opanował się.
- Rzeczywiście, masz rację.
Popatrzyła w rozgwieżdżone niebo.
- Za jasna ta noc - zawyrokowała. - I do tego pełnia...
  -	Nie, Emira - powiedział. - Nie jestem kotem. Muszę
mieć światło.
- Aż tyle?
Wzruszył ramionami.
- Hej, zuchwalcze - zamruczała. - A psy?

  - O, na Szerń, zapomniałem - sposępniał. - Ale, Emi-
ra, to tym bardziej. One zwęszą mnie nawet po ciemku,
tyle tylko, że nie będę widział, gdzie są. Ta noc jest do-
bra, Emira.
  - Ale krótka. Jeśli to ma być dzisiaj, to idź spać. Obu-
dzę cię.
  - 
Miód dla Emiry     403
  Położył się posłusznie. Jednak po jakimś czasie uniósł
głowę.
-	Obudzisz mnie na pewno?
  -	Ech, co za dureń! - wściekła się w ciemności. - Nie,
nie obudzę. Czemu los zesłał mi dziecko?! Jeśli nie mógł
mojego rudzielca, to może chociaż mężczyznę?
ł
- O, Emira - poczuł się dotknięty.
Odwrócił się do niej plecami.
Po chwili przyszła namruczeć mu do ucha, że go lubi.
*  *  *
  -	Jeden nie śpi - powiedziała mu w sam nos. - Tam,
przy ścianie.
Dostrzegł w mroku otuloną pledem postać.
- A psy?
- Jak zabite. I daleko, przy koniach. Nie poczują cię.
- A jak usłyszą?
  -	Nie, bo psy są głuche - powiedziała z przekona-
niem. - Prawie tak jak wy.
  Bezszelestnie - jak sądził - pełzł od wozu do wozu,
kryjąc się w ich cieniu. Znowu wysunęła się naprzód
i wróciła zaraz, pomrukując radośnie. Wydało mu się, że
to mruczenie słyszy cały świat. Syknął gniewnie.
- Dobrze - powiedziała, siadając. - To... ja dalej nie idę.
Zrobił taką minę, że wstała.
- Idę! - zapewniła.
Znowu prawie wetknęła mu nos w oko.
  -	Chciałam ci tylko powiedzieć, że ten przy ścianie
też śpi.
Dotarli pod kolejny, czwarty w szeregu wóz.

404     Feliks W. Kres
- Który to? Ten?
- Następny.
Przesunął się dalej.
  Teraz stała przed nim najtrudniejsza część zadania:
należało wleźć na wóz i pozdejmować zeń kusze. We-
dług słów kocicy, nie były głęboko schowane, ale pośród
rupieci łatwo mógł narobić hałasu.
  Wskoczyła na ciężki pojazd i natychmiast zlazła z po-
wrotem.
  -	Idź z drugiej strony... - tchnęła. - Z tej ktoś śpi! Na
wozie!
  Tego tylko brakowało. Od drugiej strony! Wystawiał
się akurat przed oczy wartownika. Emira wprawdzie
twierdziła, że i ten strażnik zasnął. Ale mógł się obudzić.
Podobnie jak kupiec na wozie.
  Nie obudził się. Aktar wszedł na wóz. Wóz zaskrzy-
piał. W jego głębi było ciemno jak w norze. Aktar nasłu-
chiwał. Potem skinął głową, że gotów.
  -	Prawa ręka daleko... daleko... - mówiła mu do
ucha. - Dobrze, oprzyj. Kolana przesuń śmiało. No, teraz
sięgaj, prosto przed siebie... Uważaj, to ciężkie, są powią-
zane po dwie...
Wkrótce cztery kusze leżały na trawie.
-	Wystarczy - zarządziła. - Jeszcze korby.
Znów nim kierowała. I udało się!
  Oddalili się ostrożnie, ale już daleko śmielej, niż przy-
szli. Aktar pod każdą pachą niósł dwie kusze, na szyi za-
wieszony miał sznur, którym związał korby. Zaklekotały
raz i drugi, ale niegłośno.
  Szli do miejsca, gdzie zostały łuk i torba. Było dale-
ko, ale bez przesady. Wątpliwe, by kupcy rano zauważyli
  
Miód dla Emiry     405
stratę. Zresztą, gdyby nawet - to czego mieli szukać?
Wiatru w polu?
Była niezadowolona.
- I to już? - zapytała z wielkim rozczarowaniem.
  - A czego byś jeszcze chciała? - wysapał, biegnąc nie-
zgrabnym truchtem; kusze były ciężkie jak zmora.
- A figiel?
Przystanął, żeby odpocząć.
- Figiel?... I kto tu jest dzieckiem, Emiro?
- Jest tam coś, co bym chciała - oznajmiła.
- Pewnie bela jedwabiu - uśmiechnął się trująco.
- Głupi jesteś. Idę.
  - A idź sobie. Znajdziesz mnie pod dębem, królowo
nocnych zwiadów.
  - Znajdę cię, gdziekolwiek będziesz, królu wszystkich
kuszników! Nie wierzysz? To mi się schowaj.
Kupcy odjechali.
  Zwalił kusze na ziemię przy studni, prostując sztywne
plecy. Chciało mu się pić, ale studnia była wyschnięta.
  -	Emira! - wrzasnął. - Tym razem miarka się prze-
brała!
Zajrzał do koryta. Pełne było piasku.
Kopnął je i rozejrzał się dokoła.
Znalazł ją w szopie, gdzie uciekła przed psami.
Cztery ściany, nic więcej. Stąd już nie było wyjścia.
Upadł na kolana, zaciskając dłoń na leżącym obok
woreczku.
-	Emira - powiedział bezradnie.

406     Feliks W. Kres
Lecz nie odpowiedziała.
-	Za co? - zapytał, łkając. - Za co ci to zrobili?
  Płakał z głębi serca, gładząc szarą główkę, przekrzy-
wioną jak wtedy, gdy patrzyła na niego na polanie. Z wo-
reczka wysypały się brązowe, pomarszczone paciorki.
- Powiedz... za co... malutka....
Schował mokrą twarz w dłoniach.
- Za rodzynki?...
*  *  *
Dotknął opuszkami białej plamki na brodzie.
  „Zawsze... i zawsze, malutka księżniczko" - rzekł przez
łzy.
Pieścił ją po karku.
  Wstawał świt. Zbrojni ludzie siodłali wierzchowce, by
pójść śladem następnych karawan. Barczysty brodaty
mężczyzna spojrzał tam, gdzie obok kupieckich wozów
z konarów niskiego drzewa zwisało kilka sztywnych, ko-
łysanych wiatrem ciał. Potem sięgnął do juków, upycha-
jąc głębiej kubek, owinięty grubą lnianą szmatką.
Leśny miód dla Emiry.
Feliks W. Kres
Łódź, październik 1991

Różowa sukienka*

W
idywano ją często na rynku. Ubrana w ró-
żową, zwiewną sukienkę, niespiesznie mijała
budy i stragany - wyprostowana, zapatrzona
gdzieś w dal, z nieco smutnym, zawsze takim samym
uśmiechem. Nosiła kosz wypełniony dużymi i mały-
mi kłębkami czarnej wełny. Nigdy się z niej nie śmia-
no; schodzono z drogi z pewnym zakłopotaniem, a ona
dalej szła prosto, nie dostrzegając niczego oprócz tej za-
gadkowej dali, która chyba uśmiechała się do niej takim
samym smutnym uśmiechem.
Nigdy nikt nie słyszał jej głosu.
Czy umiała mówić? Czy słyszała?
* Jest to nigdzie dotąd niepublikowana miniaturka, którą tutaj po-
kazuję... z przekory. W kilku felietonach przestrzegałem przed for-
mułą short story - co nie znaczy, że nigdy niczego podobnego nie
spłodziłem. Łatwo zgadnąć, czyim tekstem i jaką piosenką zainspi-
rowany był autor, pisząc to opowiadanko; nieprawdaż? - przyp.
FWK.

408     Feliks W. Kres
  Raz upadła na rynku, poślizgnąwszy się na zgniłej
marchwi. Czarne kłębki wyskoczyły z kosza i pobiegły
pod stargany, między nogi ludzi i koni. Nikt nie pomógł
jej wstać, choć wszyscy uważali, że trzeba. Ale nikt nie
wiedział, jak się pomaga wariatce.
  Wstała sama i poszła - z pustym koszem, z opuszczo-
ną głową.
Bez uśmiechu.
Potem znowu uśmiechała się smutno.
  Raz zgaszono ten uśmiech przemocą. Była ładna i pi-
jacy zgwałcili ją kiedyś. Smutek uśmiechu wymieszał się
z bólem i żalem. Tylko dal go odwzajemniała.
  Nikt już nigdy nie zrobił jej krzywdy. A pewnego dnia
mały chłopiec dał wariatce szmacianego misia bez oka.
  Chłopiec uciekł; wariatka trzymała misia za łapę, pa-
trząc w dal. Potem poszła, a ci, co byli blisko, widzieli, że
wariatka płacze.
  Miś jeździł w koszyku z kłębkami i po jakimś czasie
dojrzano, że ma nowe oko z czarnej wełny. Drugie było
z guzika.
  Któregoś dnia wypadł z kosza. Ci, co to widzieli, pod-
nieśli go, ale nikt nie wiedział, jak zwrócić misia wa-
riatce. Położono go z powrotem na bruku. Leżał do
wieczora, a rano w tym miejscu były dwa kłębki czarnej
wełny. Nikt ich nie wziął.
Miś znów jeździł w koszyku.
  Jesienią zapalił się dom, w którym mieszkała. Wszyscy
uciekli, tylko ona siedziała bez ruchu przy oknie, patrząc
w dal. Widzieli ją ludzie z kamienicy naprzeciwko, wszys-
cy krzyczeli i chcieli uratować, ale nikt nie wiedział, jak
ratować wariatkę.
  
Różowa sukienka     409
  Gdy zapłonął jej pokój, zobaczyli, jak wstaje, wyciąga-
jąc ręce do ognia. Lecz nie było tam ciepła, tylko strasz-
ny żar i smutny uśmiech zgasł po raz ostatni. Płomienie
pochwyciły jej włosy i sukienkę; kłęby dymu buchały
przez okno i w ogólnym krzyku nikt nie słyszał krzyku
wariatki.
  Po pożarze znaleziono jej ciało, czarne i dymiące; sku-
lone, zakrywało przed żarem kłąb zwęglonych szmat, od
których odpadł nadtopiony krążek guzika.
  Potem ponoć ktoś ją widział na rynku, jak szła pośród
deszczu, a w koszyku wśród kłębków tliły się stare gał-
gany.
Feliks W. Kres




Spis treści
Od autora 	  9
część pierwsza
Kącik, złamanych piór
Artyści i Rzemieślnicy 		19
Zanim zaczniesz   		26
Pierwsza krew   		34
W bogów prozy hardości płomiennie zapłaczę   		43

On wstał z krzesła i poszedł   		50
Romantyczność (Wieszczu, odpuść)   		58
Narzędzie i tworzywo   		65
Litery i obrazki    		72
Bełkocząc w ciemności   		80
Jubileuszując   		91
Rozpoznanie, generale! Rozpoznanie!  		99
Czy dziewczęta częściej i ładniej wyrywają sobie
wnętrzności?   	   108
Listonosz strzela dwa razy 		116
Zgnoić gościa i wsadzić mu w portki rakietę 		124
Realia historyczne i inne   		130
Tym razem naprawdę będzie bolało   		138
Czas na reformy?  		145
(...?),!   		153
Głowy, mała sala i choinka   		161

Którędy do piekła    		171
Skąd się biorą pomysły    		178
Mea maxima culpa   		188
Weźmij waść dwa przymiotniki a dołóż
czasownik		195
Gdy nadjedzie osobowy z Gliwic do Krakowa		202
Srebrne wesele   		212
Każdemu trochę zależy   		219
Dlaczego nie powinno być krótko i zwięźle 		225
Dekalog Kresa   		229
część druga
Galeria osobliwości
Wstęp do „Galerii"    		237

Krytyka i samokrytyka literacka 		238
Dlaczego nie wszystko się drukuje    		244
Gildia bardów-gawędziarzy  		249
Jak tak można?    		254
Krótkie opowiadania  		258
Tworzywo   		264
Może morze może   		269
Jak skomponować symfonię    		274
O tym, że pisarz może czytać książki   		281
A wracając do rzeczy.		293
Odcinek nr 13   		300
Jeszcze raz o tym, czego mogę uczyć  		309
Jak się ocenia generała 		314
Ludzie listy piszą		322
Ludzie listy piszą - cz. II i ostatnia (na razie)   		331
Seks, prochy i literatura  		341



Mam osobliwość! 	.?:		349
Z grubej rury 		358
część trzecia
Przyganiał kocioł garnkowi - albo czy to prawda,
że szewc bez butów chodzi
Zabity   		369
Miód dla Emiry  		393
Różowa sukienka 		407

Projekt okładki
Andrzej Łaski
Opracowanie graficzne okładki
Dariusz Nowakowski
Grafika na oktadce
Andrzej Łaski
Skład i łamanie
Dariusz Nowakowski
Zawsze dostępne w Salonach Empik




Zamówienia hurtowe
fk
Firma Księgarska lacek Olesiejuk
01-217 Warszawa, ul. Kolejowa 15/17
tel./fax: (22) 631-48-32
www.olesiejuk.pl, e-mail: hurt@olesiejuk.pl
Wydawnictwo
^IŁ »     Fabryka Stów Sp. z 0.0.
^S
20-111 Lublin, ul. Rynek 2
e-mail:fabryka@fabryka.pl, www.fabryka.pl
Druk i oprawa
^bpoigrafsA
www.opolgraf.com.pl