Joseph Conrad

W oczach zachodu

Under Western Eyes
Z angielskiego przełożył Wit Tarnawski
Agnes Tobin, 
która przyniosła do naszych drzwi dar przyjaźni 
z najdalszych brzegów Zachodu.
Wolność przyjęłabym z każdej ręki,
Jak człowiek głodny chwyta kawałek chleba
Natalia Haldin
OD AUTORA
Przyznać należy, że przez zwyczajną kolej rzeczy „W oczach Zachodu” stało się 
już rodzajem 
powieści historycznej, której przedmiotem jest przeszłość.
Uwaga ta da się zastosować w pełni do zdarzeń powieści; ponieważ jednak jest to 
w swej istocie 
próba przedstawienia raczej psychologii Rosji, aniżeli jej stanu politycznego — 
śmiem żywić 
nadzieję, że i dzisiaj nie straciła ona całkowicie swego znaczenia. W pochlebnym 
tym mniemaniu 
podtrzymuje mnie i to, że w wielu współczesnych artykułach na tematy rosyjskie 
spotkałem się z 
nawiązaniem do niektórych powiedzeń i opinii wyrażonych na kartach mej książki, 
a rodzaj tych 
wzmianek świadczy o jasności mego widzenia i trafności sądu. Nie potrzebuję 
chyba zapewniać, 
że pisząc tę powieść nie miałem innego celu na oku, jak przedstawić pod postacią 
zdarzeń 
zmyślonych ogólną prawdę zawartą w wydarzeniach — wraz z moimi szczerymi 
przekonaniami o 
moralnym obliczu pewnych faktów mniej lub więcej znanych całemu światu.
Jeżeli idzie o samo powstanie utworu, mogę powiedzieć, że kiedy zaczynałem pisać, 
miałem 
wyraźną koncepcję jedynie części pierwszej z trzema postaciami — Haldina, 
Razumowa i radcy 
Mikulina — zarysowanymi jasno w mej głowie. Dopiero gdy ukończyłem część 
pierwszą, 
objawiła mi się pełna fabuła — w całym swym tragizmie i następstwie wydarzeń — 
jako całość 
nieunikniona a zarazem dość rozległa w zarysie, by pozostawić swobodę memu 
twórczemu 
instynktowi i dramatycznym możliwościom tematu.
Przebiegu akcji wyjaśniać nie trzeba. Nasunęła się sama — bardziej drogami 
uczucia niż myśli. 
Jest to owoc nie tyle bezpośredniego doświadczenia, ile ogólnej wiedzy, wspartej 
przez sumienne 
rozważania. Największą .moją troską było znaleźć i utrzymać ton ścisłej 
bezstronności.
Obowiązek absolutnej rzetelności został mi nałożony przez względy historyczne i 
dziedziczne 
— szczególne doświadczenia narodowe i rodzinne, nie mówiąc już o zasadniczym 
moim 
przekonaniu, że tylko prawda może być racją bytu jakiejkolwiek twórczości 
literackiej, która rości 
sobie najskromniejsze prawo do imienia sztuki i pragnie znaleźć miejsce w 
dorobku kulturalnym 
mężczyzn i kobiet swojego czasu. Nigdy jeszcze nie przyszło mi z większym trudem 
zdobywać 
odpowiedni dystans w stosunku do przedmiotu, wznieść się ponad wszystkie 
namiętności, 
przesądy i nawet osobiste wspomnienia. Może właśnie ze względu na ten dystans „W 
oczach 
Zachodu” nie miało powodzenia u publiczności, gdy ukazało się po raz pierwszy w 
Anglii. 
Nagroda spotkała mnie w sześć lat później, kiedy dotarły do mnie pierwsze 
wiadomości o 
powszechnym uznaniu dla mojej książki w Rosji, gdzie wydano ją w licznych 
nakładach.
Rozmaite postacie, które biorą udział w tej historii, również nie zawdzięczają 
swego istnienia 
bezpośredniemu doświadczeniu, lecz ogólnej wiedzy o sytuacji w Rosji, jak też o 
moralnych i 
uczuciowych reakcjach rosyjskiego temperamentu na ucisk tyrańskiego bezprawia, 
które — 
używając ogólnoludzkich terminów — można by sprowadzić do formuły: bezsensowna 
rozpacz, 
wywołana bezsensowną tyranią. Mnie interesowało przede wszystkim to, jak 
przedstawiał się 
wygląd, charakter i los jednostek w zachodnich oczach starego nauczyciela 
języków. On sam był 
przedmiotem licznych uwag krytycznych: nie zamierzam jednak po upływie tylu lat 
usprawiedliwiać jego istnienia. Był mi potrzebny i dlatego sądzę, że przyda się 
też czytelnikowi, 
zarówno jako żywy komentarz, jak i dzięki roli, którą odgrywa w rozwoju wątku 
powieści. Chcąc 
wywołać wrażenie rzeczywistości uważałem za konieczne mieć naocznego świadka 
zdarzeń w 
Genewie. Potrzebny mi był również współczujący przyjaciel dla panny Haldin, 
która bez niego 
musiałaby wydać się nadto już samotna i opuszczona, by budzić wrażenie osoby 
prawdziwej. Nie 
miałaby obok siebie nikogo, kto potrafiłby dostrzec jej wiarę w ideały, jej 
wielkie serce i proste 
uczucia.
Razumow został potraktowany ze współczuciem. Dlaczegoż miałoby być inaczej? Jest 
to 
zwyczajny młody człowiek, obdarzony zdrową zdolnością do pracy i zdrowymi 
ambicjami. 
Posiada przeciętne sumienie. Jeżeli jest w nim coś z lekka nienormalnego — to 
przeczulenie co do 
własnej pozycji społecznej. Jako dziecko niczyje odczuwa żywiej niż ktokolwiek 
inny, że jest 
Rosjaninem — albo nikim. Razumow zupełnie słusznie patrzy na całą Rosję jako na 
swoją 
ojcowiznę. Krwawa bezcelowość zbrodni i poświęceń fermentujących w tej 
bezkształtnej masie 
ogarnia go i łamie. Nie sądzę jednak, by w swojej rozterce był kiedykolwiek 
potworny. Nikogo nie 
przedstawiłem tutaj jako potwora — ani prostodusznej Tekli, ani fanatycznej 
Zofii Antonówny. 
Piotr Iwanowicz i pani de S. proszą się o cięgi. Są małpami złowrogiej dżungli i 
zostali 
potraktowani tak, jak na to zasługiwały strojone przez nie grymasy. Jeśli idzie 
o Nikitę — zwanego 
Nekatorem — jest on typowym wykwitem terrorystycznego matecznika. W tworzeniu 
tej postaci 
najwięcej trudności sprawiała mi nie jej potworność, lecz banalność. Wystawiano 
ją na widok 
publiczny przez lata całe w tak zwanych rewelacjach dziennikarskich, w 
sekretnych szkicach 
historycznych, w sensacyjnych powieściach.
Najbardziej przeraża refleksja (mówię teraz we własnym imieniu), że wszyscy ci 
ludzie nie są 
zjawiskiem wyjątkowym, lecz powszechnym — są normalnym wytworem swego kraju, 
czasu i 
rasy. Okrucieństwo i głupota rządów autokratycznych, odrzucając wszelką 
praworządność i 
opierając się w gruncie rzeczy na zupełnej anarchii moralnej, wywołują nie mniej 
głupią i dziką 
reakcję całkiem utopijnego rewolucjonizmu, który oddaje się niszczeniu, nie 
przebierając w 
środkach — w tej dziwacznej wierze, że w ślad za upadkiem istniejącego porządku 
musi przyjść 
zasadnicza przemiana w sercach. Ci ludzie nie są w stanie zrozumieć, że mogą 
osiągnąć jedynie 
zmianę nazw. Zarówno prześladowcy, jak prześladowani są na wskroś Rosjanami; i 
świat raz 
jeszcze przekonywa się o prawdziwości przysłowia, że tygrys nie potrafi zmienić 
pręg na swej 
skórze ani lampart cętek.
J. C.
0
CZĘŚĆ PIERWSZA
Na początku pragnę stwierdzić, że brak mi tych górnych darów wyobraźni i słowa, 
które 
pozwoliłyby memu pióru stworzyć dla czytelników postać człowieka, który 
rosyjskim obyczajem 
nazywał siebie Cyrylem, synem Izydora — Kiryła Sidorowicza Razumowa.
O ile nawet posiadałem kiedy tego rodzaju zdolności w jakiejkolwiek żywej formie, 
to zostały 
one już dawno zduszone przez mrowie wyrazów. Wyrazy, jak wiadomo, są wielkimi 
nieprzyjaciółmi rzeczywistości. Przez wiele lat byłem nauczycielem języków. Jest 
to zajęcie, które 
w końcu staje się zgubą dla tych skromnych zasobów wyobraźni, spostrzegawczości 
i intuicji, 
jakie mogą być udziałem przeciętnego człowieka. Dla nauczyciela języków 
nadchodzi czas, kiedy 
świat wydaje się tylko siedzibą mnogich słów, a człowiek po prostu gadającym 
zwierzęciem, 
niewiele ciekawszym od papugi.
W tych warunkach nie potrafiłbym odgadnąć, ani przez obserwację, ani drogą 
intuicji, jakim 
Razumow był w rzeczywistości. Tym mniej byłbym zdolny wyobrazić go sobie, a 
nawet wymyślić 
choćby suche fakty jego życia. Sądzę jednak, że i bez tych zapewnień czytelnicy 
niniejszych kartek 
będą mogli wykryć w mej opowieści cechy udokumentowanej prawdy. I tak jest w 
istocie. Rzecz 
opiera się na dokumencie; ja wniosłem tylko znajomość języka rosyjskiego — 
wystarczającą, by 
wykonać, o co się tu pokusiłem. Dokument ów jest oczywiście czymś w rodzaju 
pamiętnika czy 
dziennika, chociaż nazwa ta nie określa go dokładnie. Nie był bowiem pisany z 
dnia na dzień, 
aczkolwiek wszystkie zapiski są datowane. Niektóre z nich obejmują całe miesiące 
i ciągną się 
przez dziesiątki stron. Cała część wstępna ma charakter retrospektywny i 
opowiada o fakcie, który 
zdarzył się mniej więcej o rok wcześniej.
Muszę tu nadmienić,’ że przez długi czas przebywałem w Genewie. Jedną z dzielnic 
tego 
miasta, ze względu na wielką ilość mieszkających tam Rosjan, nazywają „La Petite 
Russie” — 
Małą Rosją. Utrzymywałem wówczas dość szerokie stosunki z ową Małą Rosją. A 
jednak muszę 
wyznać, że nie pojmuję charakteru Rosjan. Nielogiczność ich postaw, arbitralność 
sądów, częste 
odchylenia od przyjętej normy — to wszystko nie powinno być trudne do 
zrozumienia dla badacza 
licznych gramatyk. Ale na przeszkodzie staje chyba jeszcze coś innego: jakiś rys 
szczególny — 
jedna z tych subtelnych odrębności, nieuchwytnych dla zwykłego profesora. Co 
przede wszystkim 
musi uderzyć nauczyciela języków, to niezwykłe rozmiłowanie Rosjan w słowach. 
Gromadzą je i 
lubują się w nich, ale nie chowają w swoim wnętrzu; wręcz przeciwnie: gotowi są 
zawsze, w 
każdej porze dnia i nocy, wyrzucać je z siebie z takim entuzjazmem, w tak 
nieokiełznanej obfitości 
i niekiedy tak trafnie, że jak to bywa z dobrze wyuczonymi papugami, nie sposób 
oprzeć się 
podejrzeniu, iż rozumieją naprawdę, co mówią. W ich mowie mieści się jakiś 
szlachetny zapał, co 
oddala ją bardzo od pospolitego gadulstwa; ale jest ona z reguły zbyt bezładna, 
by zasługiwać na 
miano prawdziwej elokwencji. Proszę mi jednak wybaczyć tę dygresję.
Nie zdałoby się na nic dociekać, dlaczego pan Razumow pozostawił ten pamiętnik. 
Trudno 
uwierzyć, by pisał go dla ludzkich oczu. Odgrywa tu rolę jakiś tajemniczy popęd 
ludzkiej natury. 
Nie mówiąc już o Samuelu Pepysie, który tą drogą otworzył sobie bramy 
nieśmiertelności, 
niezliczona ilość ludzi, zbrodniarzy, świętych, filozofów, młodych dziewcząt, 
mężów stanu i 
zwykłych głupców, spisywała swoje najskrytsze myśli, bez wątpienia z próżności, 
ale na pewno 
też z innych, bardziej nieuchwytnych powodów. To w samych wyrazach musi tkwić 
jakaś dziwna, 
kojąca moc, skoro tylu ludzi używa ich do porozumienia z własną duszą. Osobiście, 
jako człowiek 
spokojny, przypuszczam, że wszyscy poszukują w gruncie rzeczy pewnej formy lub 
może tylko 
pewnej formułki spokoju. Nie ulega wątpliwości, że ludzie wołają o pokój całkiem 
głośno w 
dzisiejszych czasach. Ale jaki rodzaj spokoju spodziewał się znaleźć Kiryło 
Sidorowicz Kazumow 
w pisaniu swego pamiętnika — tego nie potrafię odgadnąć.
Faktem jest, że go napisał.
Pan Razumow był wysokim, dobrze zbudowanym młodzieńcem o cerze wyjątkowo ciemnej, 
jak na Rosjanina z centralnych guberni. Niewątpliwie można by go nazwać 
przystojnym, gdyby 
nie uderzający brak subtelności rysów. Miało się wrażenie, że tę twarz, 
wyraziście urobioną z 
wosku (i nawet dość bliską klasycznej poprawności), przytrzymano tak długo nad 
ogniem, aż cała 
wyrazistość linii zatarła się w topniejącym materiale. Ale i tak prezentował się 
całkiem dobrze. 
Obejście miał także dobre. W rozmowie łatwo poddawał się sile argumentacji i 
powadze cudzego 
zdania. W obecności młodszych od siebie współziomków przybierał postawę 
nieprzeniknionego 
słuchacza, z rodzaju tych, którzy zdają się słuchać z pełnym zrozumieniem, a 
potem — po prostu 
zmieniają przedmiot rozmowy.
Takie sztuczki, których źródłem bywają intelektualne braki albo niedostateczna 
pewność 
własnych przekonań, zjednały panu Razumowowi opinię człowieka głębokiego. Łatwo 
zrozumieć, 
że wśród gromady zapalonych gaduło w, którzy mają zwyczaj wyżywania się 
codziennie w 
gorących dyskusjach, osobnikowi raczej milczącemu przypisuje się ukrytą siłę. 
Pomiędzy 
kolegami Kiryło Sidorowicz Razumow, student trzeciego roku filozofii 
uniwersytetu 
petersburskiego, uchodził za silny charakter i w ogóle człowieka godnego 
zaufania. W kraju, gdzie 
przekonania bywają przestępstwem karanym śmiercią, a niekiedy nawet losem 
gorszym od 
śmierci, znaczyło to, że można mu spokojnie zwierzać zakazane poglądy. Lubiano 
go też dla 
uprzejmego obejścia i spokojnej gotowości oddawania kolegom drobnych przysług, 
nawet 
kosztem własnej wygody.
O panu Razumowie mawiano, że jest synem popa i że ma opiekuna w osobie wybitnego 
magnata, pochodzącego podobno z tej samej co on odległej guberni. Ale 
powierzchowność 
młodzieńca nie bardzo przemawiała za tak skromnym pochodzeniem. Wydawało się ono 
mało 
prawdopodobne, toteż przebąkiwano, że pan Razumow był synem przystojnej córki 
popa, co 
oczywiście rzucało inne światło na całą sprawę, wyjaśniając równocześnie 
protekcję owego 
wybitnego magnata. Nie dociekano jednak szczegółów ani tłumaczono sobie tego 
złośliwie. Nikt 
nie wiedział, kim był ów magnat, i nikt się o to nie troszczył. Razumow 
otrzymywał skromną, ale 
zupełnie wystarczającą pensyjkę z rąk jakiegoś podrzędnego adwokata, który 
zdawał się 
występować w pewnej mierze jako jego opiekun. Od czasu do czasu bywał Razumow na 
nieoficjalnym przyjęciu u jakiegoś profesora, ale poza tym nie miał chyba 
żadnych stosunków 
towarzyskich w stolicy. Na wykłady uczęszczał regularnie i władze uważały go za 
wielce 
obiecującego studenta. W domu pracował jak młody człowiek, któremu zależy na 
postępach, lecz 
nie odgradzał się w tym celu surowo od reszty świata. Zawsze był przystępny, a 
jego życie nie było 
skryte ani zamknięte.
I
Początek zapisków pana Razumowa wiąże się z zamachem na wybitnego męża stanu, 
wydarzeniem charakterystycznym dla współczesnej Rosji nie tylko jako sam fakt — 
ale bardziej 
jeszcze jako przykład moralnego rozkładu uciemiężonego społeczeństwa, w którego 
łonie 
najszlachetniejsze dążenia ludzkie, pragnienie wolności, gorący patriotyzm, 
umiłowanie 
sprawiedliwości, zmysł współczucia, a nawet wierność prostaczków wyradzają się w 
zaciekłą 
nienawiść i strach — nieodłącznych towarzyszy uciążliwego despotyzmu.
Mam tu na myśli udany zamach na życie pana de P., prezesa głośnej przed paroma 
laty Komisji 
Karnej, ministra stanu obdarzonego wyjątkową władzą. Prasa rozpisywała się wtedy 
szeroko na 
temat tego chudego fanatyka w mundurze obszytym złotem, o twarzy ze zmiętego 
pergaminu, 
wyblakłych oczach w okularach i z Orderem Św. Prokopa, zawieszonym na cienkiej 
szyi. Przez 
pewien czas, jak łatwo sobie przypomnieć, nie było miesiąca, by jego podobizny 
nie pojawiały się 
w ilustrowanych czasopismach Europy. Służył monarchii, skazując na więzienie 
wygnanie lub 
szubienicę zarówno mężczyzn, jak kobiety, młodych i starych, z jednakową 
niestrudzoną 
gorliwością.
W swoim mistycznym oddaniu zasadzie autokracji ścigał i niszczył wszystko, co w 
instytucjach 
publicznych przejawiało jakiekolwiek pozory swobody. Prześladując brutalnie 
wzrastające 
pokolenie, zdawał się dążyć do zniszczenia samej nadziei wolności. Mówią, że ten 
potwór nie 
posiadał na tyle wyobraźni, by zdawać sobie sprawę z nienawiści, jaką wzbudzał. 
Trudno w to 
uwierzyć; wszelako jest faktem, że mało dbał o swoje osobiste bezpieczeństwo. W 
przedmowie do 
pewnego słynnego „ukazu” oświadczył kiedyś, że „myśl o wolności nie mieściła się 
nigdy w 
zamiarach Stwórcy. Z różnorodności ludzkich sądów nie może się zrodzić nic prócz 
buntu i 
chaosu, a bunt i chaos w świecie stworzonym do posłuszeństwa i porządku są 
grzechem. Nie 
rozum, lecz Władza jest wyrazicielem Boskich zamiarów. Bóg to Autokrata 
Wszechświata…” 
Może człowiek, który złożył takie oświadczenie, wierzył święcie, że samo niebo 
powinno go 
ochraniać w jego bezwzględnej obronie Autokracji na tym świecie.
Niewątpliwie czujność policji ocaliła go wiele razy, ale rzecz pewna, że kiedy 
spotkał go los, 
który mu był sądzony, kompetentne władze nie były w stanie go ostrzec. Nie 
wiedziały o żadnym 
spisku na życie ministra, nie otrzymały ze zwykłych źródeł informacyjnych 
najmniejszej 
wzmianki o nim, nie dostrzegły żadnych znaków, żadne podejrzane działania ani 
niebezpieczne 
osoby nie zwróciły ich uwagi.
Pan de P. jechał na stację kolei żelaznej w dwukonnych, odkrytych saniach z 
lokajem i 
stangretem na koźle. Śnieg padał przez całą noc i o tej wczesnej godzinie droga, 
jeszcze 
nieprzetarta, była dla koni bardzo ciężka. Śnieżyca nie ustawała. Ale widocznie 
sanie śledzono już 
przedtem i znano je dobrze. Gdy przed zakrętem zjechały w lewo, lokaj zauważył 
chłopa, który 
szedł wolno brzegiem chodnika, z rękoma w kieszeniach baraniego kożucha i z 
głową po uszy 
schowaną w kołnierz przed sypiącym śniegiem. Kiedy go mijano, człowiek ten 
odwrócił się nagle 
i zamachnął. Natychmiast nastąpił straszny wybuch, którego odgłos stłumiła 
śnieżna zadymka; oba 
konie padły rozszarpane, a stangret, krzyknąwszy przeraźliwie, zleciał z kozła, 
raniony 
śmiertelnie. Lokaj (który ocalał) nie zdążył zauważyć „twarzy człowieka w 
baranim kożuchu. 
Rzuciwszy bombę, człowiek ten uszedł, prawdopodobnie jednak, widząc ludzi 
wynurzających się 
z wszystkich stron i biegnących poprzez zadymkę do miejsca wybuchu, uznał za 
bezpieczniejsze 
zawrócić razem z nimi.
W mgnieniu oka wokół sań zebrał się podniecony tłum. Minister, nietknięty, 
skoczył w głęboki 
śnieg i stał przy jęczącym stangrecie, zwracając się raz po raz do tłumu swoim 
słabym, 
bezbarwnym głosem:
— Proszę was, odstąpcie! Na miłość boską, dobrzy ludzie, odstąpcie!
Wtedy to jakiś wysoki młodzieniec, który stał najspokojniej pod bramą o dwa domy 
dalej, 
wyszedł na ulicę i zbliżywszy się szybko, rzucił drugą bombę ponad głowami tłumu. 
Bomba 
ugodziła ministra w ramię, właśnie kiedy pochylał się nad umierającym stangretem. 
Potem spadła 
mu pod nogi i wybuchła ze straszliwą, skoncentrowaną siłą, kładąc go trupem na 
miejscu, 
dobijając rannego sługę i w mgnieniu oka roznosząc puste sanie. Tłum z okrzykiem 
grozy 
rozprysnął się na wszystkie strony — z wyjątkiem tych, co stali najbliżej 
ministra i wraz z nim 
ponieśli śmierć, oraz jednego czy dwu, którzy padli, odbiegłszy o kilka kroków.
Pierwszy wybuch zgromadził tłum jakby czarodziejską mocą, drugi równie szybko 
opróżnił 
ulicę na setki jardów w obu kierunkach. Poprzez padający śnieg ludzie patrzyli z 
daleka na kupkę 
martwych ciał, leżących jedno na drugim w pobliżu padłych koni. Nikt nie śmiał 
się zbliżyć, aż 
przygalopowało kilku kozaków z ulicznego patrolu, którzy, zsiadłszy z koni, 
zaczęli oglądać 
zabitych. Pośród leżących na bruku niewinnych ofiar drugiej eksplozji znajdował 
się trup 
człowieka w baranim kożuchu; twarz jego zniekształciło nie do poznania, a że w 
kieszeniach 
nędznej odzieży nie znaleziono absolutnie niczego, był on jedyną ofiarą, której 
tożsamość nie 
została nigdy ustalona.
Tego dnia pan Razumow wstał o zwykłej porze i spędził ranek na uniwersytecie na 
wykładach 
oraz pracując przez czas jakiś w bibliotece. W studenckiej jadłodajni, gdzie 
jadał zazwyczaj obiad 
o godzinie drugiej, doszły go pierwsze niejasne pogłoski o jakimś rzuceniu bomby. 
Pogłoski te 
podawano sobie jednak tylko szeptem, a działo się to w Rosji, gdzie 
interesowanie się szeptami 
pewnego gatunku nie zawsze było bezpieczne, zwłaszcza dla studenta. Razumow 
należał do ludzi, 
którym w czasach umysłowo i politycznie niespokojnych instynkt każe trzymać się 
normalnego, 
praktycznego, powszedniego życia. Zdawał sobie sprawę z uczuciowego napięcia 
tych czasów, a 
nawet był na nie wrażliwy w nie określony bliżej sposób. Ale troszczył się 
przede wszystkim o 
swoją pracę, studia i własną przyszłość.
Razumow nie posiadał rodziny ani oficjalnie, ani faktycznie (bo córka popa 
zmarła już dawno), 
żadne więc wpływy domowe nie kształtowały jego poglądów ani uczuć. Był w świecie 
tak 
samotny, jak człowiek płynący przez głębokie morze. Nazwisko Razumow stanowiło 
po prostu 
etykietę samotnej jednostki. Nie miał nigdzie krewnych tego nazwiska. Całą jego 
przynależność 
rodzinną określał fakt, że był Rosjaninem. Wszelkie dobro, jakiego spodziewał 
się od życia, mogło 
mu być dane lub odjęte tylko dzięki tej przynależności. Wewnętrzna rozterka 
szarpała jego 
olbrzymią rodzinę, on zaś instynktownie stronił od zatargów, jak człowiek 
dobroduszny cofa się 
przed wzięciem udziału w gwałtownym sporze rodzinnym.
Wracając do domu Razumow rozmyślał o tym, że będąc już dostatecznie przygotowany 
do 
egzaminu, mógłby teraz poświęcić się pracy konkursowej. Uśmiechał mu się srebrny 
medal. 
Nagroda była ufundowana przez Ministerstwo Oświaty; nazwiska ubiegających się 
miały być 
przedstawione samemu ministrowi. Już sam fakt wzięcia udziału w konkursie byłby 
dobrze 
widziany w wyższych sferach, a zdobywca nagrody po uzyskaniu dyplomu mógł się 
spodziewać 
otrzymania lepszej posady rządowej. Student Razumow w przystępie podniecenia 
zapomniał o 
niebezpieczeństwach grożących trwałości samych instytucji, które rozdzielają 
nagrody i posady. 
Wspomniawszy jednak kolegę, nagrodzonego medalem w zeszłym roku, Razumow, 
młodzieniec 
bez rodziny, otrzeźwiał. Tak się złożyło, że znajdował się w mieszkaniu tego 
kolegi z kilkoma 
innymi studentami właśnie w chwili, gdy nadeszło urzędowe zawiadomienie o 
nagrodzie. Był to 
cichy i skromny chłopiec.
— Wybaczcie — powiedział z nieśmiałym, przepraszającym uśmiechem i wziął czapkę, 
— Idę 
kupić wina, ale przede wszystkim poślę telegram do domu. A to się dopiero starzy 
ucieszą, mówię 
wam! Wszystkich sąsiadów na dwadzieścia mil wkoło sproszą na tę uroczystość.
Razumow pomyślał, że jego nigdy nic takiego nie czeka. Jego sukces nie obszedłby 
nikogo. Nie 
żywił jednak żalu do swego arystokratycznego protektora, który nie był 
prowincjonalnym 
magnatem, jak to ogólnie przypuszczano. Był to w rzeczywistości ni mniej, ni 
więcej, tylko książę 
K., niegdyś wybitna postać wielkiego świata, a teraz, gdy czas jego minął, 
senator i schorowany 
podagryk, żyjący wciąż jeszcze na wysokiej stopie, ale już w zaciszu domowym. 
Miał kilkoro 
dzieci i żonę, nie mniej arystokratyczną i dumną niż on sam.
W ciągu całego życia Razumow raz tylko został dopuszczony do osobistego kontaktu 
z 
księciem.
Miało to pozór przypadkowego spotkania w kancelarii małego adwokaciny. 
Przyszedłszy o 
umówionej godzinie, zastał tam nie znanego sobie wysokiego pana o 
arystokratycznym wyglądzie, 
z jedwabistymi, siwymi faworytami. Mały, łysy, chytry adwokat zawołał z 
ironiczną 
serdecznością:
— Wejdź pan, wejdź, panie Razumow! — po czym zwracając się do dostojnego 
nieznajomego 
wyjaśnił — oto mój pupil, ekscelencjo. Jeden z najbardziej obiecujących 
studentów swojego 
wydziału na uniwersytecie w Petersburgu.
Razumow był mocno zaskoczony spostrzegłszy wyciągniętą ku sobie białą i 
kształtną dłoń. 
Zmieszał się bardzo. Gdy ją ujmował (była miękka i bierna), usłyszał 
protekcjonalny pomruk, w 
którym rozróżnił tylko słowa: „bardzo dobrze” i „wytrwaj”. Ale najbardziej 
zdumiał się 
poczuwszy nagle wyraźny uścisk tej białej kształtnej dłoni na moment przed jej 
cofnięciem — 
lekki uścisk, niby tajny znak. Doznał straszliwego wstrząsu. Wydało mu się, że 
serce skacze mu do 
gardła. Gdy podniósł oczy, arystokratyczny nieznajomy, odsunąwszy na bok 
adwokata, otworzył 
drzwi i już wychodził.
Adwokat przez chwilę grzebał w papierach na biurku.
— Czy pan wie, kto to był? — zapytał nagle. Razumow, którego serce wciąż jeszcze 
tłukło się 
w piersiach, zaprzeczył ruchem głowy.
— To książę K. Zastanawiasz się pan pewnie, czego szukał w norze takiego 
biednego szczura 
prawniczego jak ja? Hę? Najwięksi panowie miewają swoje sentymentalne 
zainteresowania, nie 
inaczej niż zwykli grzesznicy. Ale gdybym był panem, Kiryło Sidorowiczu — 
ciągnął dalej, 
zerkając na studenta z ukosa i kładąc szczególny nacisk na patronimium — nie 
przechwalałbym się 
zbytnio tym spotkaniem. Byłoby to nieroztropnie z pańskiej strony, Kiryło 
Sidorowiczu. O tak! 
Nieroztropnie! Mogłoby to nawet stać się niebezpieczne dla pańskiej przyszłości. 
Uszy młodego 
człowieka paliły jak ogień, w oczach miał mgłą. „Więc to On — powtarzał sobie — 
to On.”
Odtąd Razumow przyzwyczaił się tym zaimkiem określać w myślach nieznajomego pana 
o 
siwych, jedwabistych faworytach. Od tego czasu również, przechodząc przez 
bardziej eleganckie 
dzielnice, przyglądał się z zajęciem wspaniałym koniom i pojazdom, powożonym 
przez 
stangretów w liberii księcia K. Raz zobaczył księżnę, wysiadającą z karety i 
wchodzącą do sklepu 
w towarzystwie dwóch dziewczynek, z których jedna była prawie o głowę wyższa od 
drugiej. Ich 
jasne włosy spadały luźno na plecy angielską modą, a oczy śmiały się wesoło; 
obie miały 
jednakowe płaszczyki, mufki i futrzane czapeczki, a ich policzki i noski 
poróżowiały od mrozu. 
Przeszły przez chodnik tuż przed Razumowem, on zaś poszedł dalej, uśmiechając 
się z lekka do 
siebie. „Jego” córki. Podobne były do „Niego”. Młody człowiek doznał uczucia 
gorącej 
życzliwości dla tych dziewczynek, które nigdy nie dowiedzą się o jego istnieniu. 
Niedługo wyjdą 
za mąż za jakichś generałów lub kamerjunkrów i z kolei będą mieć własne dzieci, 
które może 
usłyszą o nim, jako o sławnym starym profesorze obsypanym odznaczeniami, może 
tajnym radcy, 
jednej z chlub Rosji — i na tym koniec!
Ale sławny profesor — to już ktoś! Sława przemieniłaby etykietę Razumow na 
czcigodne 
nazwisko. W pragnieniu studenta Razumowa, ażeby się wybić, nie było nic dziwnego. 
Prawdziwym życiem człowieka jest to, którego udzielają mu w swoich myślach inni 
ludzie, z 
szacunku lub szczerej miłości. Wracając do domu w dzień zamachu na pana de P. 
Razumow 
postanowił pokusić się na dobre o zdobycie srebrnego medalu.
Ufny w swe powodzenie, wchodził wolno na czwarte piętro po ciemnych schodach 
domu, gdzie 
mieszkał. Nazwisko odznaczonego medalem będzie ogłoszone w gazetach w dzień 
Nowego Roku. 
I na myśl, że „On” je przeczyta, Razumow aż przystanął na schodach — po czym 
ruszył dalej, 
śmiejąc się trochę z własnego wzruszenia. — Nieważne — powiedział sobie. — Za to 
medal to już 
solidny początek.
Z takim pracowitym planem w głowie miło było pomyśleć o cieple własnego pokoju. 
— 
Popracuję uczciwie ze cztery godziny — powiedział sobie. Ale zaledwie zamknął za 
sobą drzwi, 
osłupiał z przerażenia. Pod piecem, czerniejąc na tle białych kafli 
przeświecających z mroku — 
stała jakaś obca postać w długiej brązowej bekieszy, przepasanej rzemieniem, w 
butach z 
cholewami i w małej karakułowej czapce na głowie. Majaczyła tam jak gdyby w 
bojowym 
pogotowiu. Razumow zmieszał się ogromnie. Odzyskał mowę dopiero wtedy gdy 
przybysz, 
postąpiwszy ku niemu dwa kroki, spytał spokojnym, poważnym głosem, czy drzwi od 
sieni są 
zamknięte.
— Haldin! Wiktor Wiktorowicz… Wy tutaj?! Tak, drzwi od sieni zamknąłem, jak 
należy. Ależ 
to niespodzianka!
Wiktor Haldin, jeden z najstarszych wiekiem studentów, nie odznaczał się 
szczególną pilnością 
w naukach. Na wykładach prawie się go nie widywało, a u władz miał bardzo złą 
opinię jako 
„niespokojny” i „nieprawomyślny”. Był jednak wielkim autorytetem wśród kolegów i 
miał wpływ 
na ich sposób myślenia. Razumow nie utrzymywał z nim nigdy bliskich stosunków, 
choć spotykali 
się czasem na zebraniach koleżeńskich u innych studentów. Raz nawet dyskutowali 
ze sobą na 
tematy zasadnicze, tak drogie krewkiej młodości.
Razumow byłby wolał, żeby Haldin wybrał inną porę do przyjścia na pogawędkę. 
Czuł się w 
dobrym nastroju do konkursowej pracy! Ale ponieważ Haldina nie wypadało pozbywać 
się zbyt 
lekko, Razumow przybrał gościnny ton, prosił go siadać i poczęstował papierosem.
— Kiryło Sidorowiczu — rzekł Haldin, zdejmując czapkę — nie jesteśmy być może 
całkiem z 
tego samego obozu. Wasze pojęcia są bardziej filozoficzne. Jesteście małomówni, 
ale nie 
spotkałem nikogo, kto śmiałby wątpić w szlachetność waszych uczuć. Macie silny 
charakter, a siła 
idzie w parze z odwagą.
Słowa te pochlebiły Razumowowi i już zaczął mamrotać z zażenowaniem, że bardzo 
go cieszy 
to dobre mniemanie Haldina, gdy ten podniósł rękę.
— To właśnie mówiłem sobie — ciągnął dalej Haldin — kiedym się obijał w składzie 
drzewa 
nad rzeką. „To mocny charakter, ten młody człowiek — powiedziałem sobie. — On 
duszy na wiatr 
nie rzuca.” Wasza powściągliwość zachwycała mnie zawsze, Kiryło Sidorowiczu. 
Więc starałem 
się przypomnieć sobie wasz adres. I patrzcie, co za szczęście! Stróż waszego 
domu rozmawiał 
właśnie z jakimś woźnicą po drugiej stronie ulicy. Nie spotkałem na schodach 
nikogo, ani żywej 
duszy! Kiedy znalazłem się na czwartym piętrze, spostrzegłem gospodynię 
wychodzącą z waszego 
pokoju, ale ona mnie nie widziała i przeszła poprzez sień do siebie. Wtedy się 
tu wśliznąłem i 
czekam od dwóch godzin, wypatrując was każdej chwili.
Razumow słuchał ze zdumieniem. Nim zdążył otworzyć usta, Haldin dodał bardzo 
wyraźnie:
— To ja zabiłem dziś rano ministra de P.
Razumow zdławił okrzyk przerażenia. Świadomość, że jego aspiracje życiowe legły 
w gruzach 
w zetknięciu ze straszną zbrodnią, wyraziła się w osobliwym, na wpół ironicznym 
wewnętrznym 
okrzyku: „Przepadł mój srebrny medal!”
Haldin, poczekawszy chwalę, ciągnął dalej:
— Nic nie mówicie, Kiryło Sidorowiczu? Rozumiem wasze milczenie. Oczywiście nie 
mogę 
się spodziewać, żebyście wy z tym swoim angielskim chłodem rzucili mi się na 
szyję. Ale mniejsza 
o wasze zwyczaje. Macie dość serca, aby nie zamknąć uszu na jęki i złorzeczenia, 
jakie ten 
człowiek wywoływał w całym kraju. Było tego dosyć, by odebrać wszelkie rozumne 
nadzieje. 
Niszczył z korzeniami najdelikatniejsze pędy. Trzeba go było powstrzymać. To był 
człowiek 
niebezpieczny — człowiek przekonań. Dalsze trzy lata jego działalności to byłoby 
przedłużenie 
niewoli o lat pięćdziesiąt. A w tym czasie ile dusz straconych. Ile zmarnowanych 
istnień!
Jego cięty, pewny siebie głos stracił nagle swą dźwięczność i Haldin dodał 
głucho:
— Tak, bracie, zabiłem go. Ciężka robota!
Razumow opadł na krzesło. Spodziewał się, że gromada policjantów wtargnie tu 
lada chwila — 
z pewnością już tysiące ich biegają po mieście, szukając tego człowieka, który 
chodzi tam i z 
powrotem po jego pokoju. A Haldin mówił dalej miarowym, spokojnym głosem. Od 
czasu do 
czasu wykonywał jakiś ruch ręką — wolno, bez podniecenia.
Opowiedział Razumowowi, że już od roku rozmyślał nad swoim czynem — a spać nie 
mógł od 
tygodni. „Pewna osoba” wczoraj wieczorem doniosła mu i „temu drugiemu” — o 
przejeździe 
ministra. On i „ów drugi” przygotowali swoje „maszynki” i postanowili nie 
zmrużyć oka, dopóki 
„dzieło” nie zostanie dokonane. Ze swymi „maszynkami” krążyli więc po ulicach 
wśród 
padającego śniegu, nie zamieniając ani słowa przez noc, długą jak życie. Gdy 
spotykali patrol 
policyjny, brali się pod ręce a udawali pijanych chłopów, zataczając się i 
rozprawiając pijackimi, 
ochrypłymi głosami. Poza tymi osobliwymi wybuchami milczeli, chodząc bezustannie. 
Swój plan 
omówili już poprzednio. O świcie udali się na miejsce, którędy, jak wiedzieli, 
musiały przejeżdżać 
sanie. Kiedy je spostrzegli, wymienili mrukliwe pożegnanie i rozeszli się. 
„Tamten” pozostał na 
rogu, Haldin zajął stanowisko nieco dalej…
Rzuciwszy swoją „maszynkę”, Haldin począł biec, wkrótce zaś dopędzili go 
przerażeni ludzie, 
uciekający z miejsca zamachu po drugim wybuchu. Byli nieprzytomni z przerażenia. 
Potrącono go 
parokrotnie. Zwolnił kroku i dał się wyminąć tłumowi, po czym skręcił w lewo w 
jakąś wąską 
uliczkę. Był sam..
Zdumiała go łatwość, z jaką udało mu się wymknąć. Robota została wykonana. 
Zaledwie mógł 
w to uwierzyć. Musiał walczyć z nieprzepartą prawie ochotą, aby położyć się na 
bruku i usnąć. Ale 
to senne znużenie minęło szybko. Przyśpieszył kroku, kierując się ku ubogiej 
dzielnicy miasta, 
żeby odnaleźć Ziemianicza.
Ów Ziemianicz, jak dowiedział się Razumow, był chłopem, któremu się w mieście 
powiodło. 
Trudnił się wynajmowaniem sanek i koni. Haldin przerwał opowiadanie i wykrzyknął:
— To mądra głowa! Śmiała dusza! Najlepszy woźnica w Petersburgu. Ach, jaką on ma 
trójkę… 
O! To człowiek!
Ziemianicz obiecał, że zawiezie bezpiecznie jedną lub dwie osoby w dowolnej 
porze na drugą 
albo trzecią stację kolei wiodącej na południe. Ale nie starczyło czasu, by 
uprzedzić go 
poprzedniego wieczora. Zazwyczaj można go było znaleźć w lichym szynku na 
przedmieściu. 
Haldin poszedł tam, ale Ziemianicza nie zastał: nie spodziewano go się wcześniej 
jak wieczorem. 
Haldin powlókł się dalej pełen niepokoju.
Ujrzał otwartą bramę jakiegoś składu z drzewem i wszedł, by znaleźć osłonę od 
wiatru, który 
dął po pustej, szerokiej jezdni ulicznej. Wielkie, zawiane śniegiem sagi 
porąbanego drzewa 
wyglądały jak wiejskie chaty. Z początku stróż, który znalazł Haldina 
przykucniętego pośród nich, 
rozmawiał z nim przyjaźnie. Był to suchy staruszek w dwóch podartych, wojskowych 
płaszczach, 
włożonych jeden na drugi; jego pomarszczona, drobna twarz, podwiązana brudną, 
czerwoną 
chustką, wyglądała komicznie. Nagle zasępił się i ni stąd, ni zowąd zaczął 
wrzeszczeć:
— Czy nie myślisz zabrać się stąd nareszcie, wałkoniu jakiś! Znamy się na takich 
robotnikach 
fabrycznych! Chłop młody i mocny jak byk! I nawet pijany nie jesteś. Czego tu 
szukasz? Myślisz, 
że się ciebie boję? Wynoś się stąd! Źle ci z oczu patrzy.
Haldin zatrzymał się przed siedzącym nieruchomo Razumowem. Jakaś wyniosła 
śmiałość biła z 
jego gibkiej postaci o białym czole, nad którym jeżyły się proste jasne włosy.
— Nie podobały mu się moje oczy — rzekł — i oto… jestem tutaj.
Razumow z wysiłkiem zdobył się na spokojny ton.
— Wybaczcie, Wiktorze Wiktorowiczu. My się tak mało znamy… Nie pojmuję, dlaczego 
wy 
do mnie…
— Zaufanie — rzekł Haldin.
To słowo zamknęło Razumowowi usta, jak gdyby jakaś ręka na nich spoczęła. W 
mózgu wrzały 
mu argumenty.
— I oto… jesteście tutaj — mruknął przez zęby. Tamten nie zauważył gniewnego 
tonu. Nie 
podejrzewał go nawet.
— Tak. I nikt nie wie, że tu jestem. Jesteście ostatnią osobą, którą można by 
podejrzewać, 
gdyby mnie schwytano. To ważne, rozumiecie sami. Zresztą mówiąc z człowiekiem o 
wyższej 
umysłowości, jak wasza, mogę być całkiem szczery. Przyszło mi na myśl, że wy — 
wy nie macie 
nikogo z bliskich, żadnych węzłów rodzinnych, że w najgorszym razie, gdyby się 
to wydało, nikt 
by na tym nie ucierpiał. Dość już było w Rosji zrujnowanych ognisk domowych. Ale 
nie 
wyobrażam sobie, jakim sposobem mogliby się dowiedzieć, że byłem w waszym 
mieszkaniu. 
Jeżeli mnie złapią, potrafią milczeć, choćby robili ze mną, co im się tylko 
spodoba — dodał 
ponuro.
Zaczął znów chodzić po pokoju, gdy Razumow siedział bez ruchu, przejęty strachem.
— Pomyśleliście, że ja… — wykrztusił niemal dławiąc się z oburzenia.
— Tak, Razumow. Tak, bracie. Kiedyś pomożecie, nam budować. Uważacie mnie za 
terrorystę, 
no tak… Za burzyciela tego, co jest. Ale pomyślcie, że prawdziwymi burzycielami 
są ci, co niszczą 
ducha postępu i prawdy, a nie mściciele, którzy tylko zabijają ciała 
prześladowców ludzkiej 
godności. Tacy ludzie, jak ja, potrzebni są, aby zrobić miejsce dla trzeźwych 
myślicieli — jak wy. 
Cóż, każdy z nas poświęcił już swoje życie; a jednak rad bym się ocalił, jeśli 
się tylko uda. Nie o 
życie mi chodzi, ale o możność działania. Nie myślę o życiu bezczynnym. O nie! 
Nie zrozumcie 
mnie źle, Razumow. Ludzi mojego pokroju jest niewielu. A przy tym taki przykład, 
jak dzisiejszy, 
bardziej jeszcze przeraża gnębicieli, jeśli sprawca zniknie bez śladu. Siedzą w 
swoich gabinetach i 
pałacach i drżą ze strachu. Otóż wszystko, czego żądam od was, kolego — to 
żebyście dopomogli 
mi zniknąć. Niewielka to rzecz. Pójdziecie po prostu do Ziemianicza, tam gdzie 
byłem dziś rano, i 
powiecie mu: „Ten, którego znasz, potrzebuje sanek z dobrymi końmi. O wpół do 
pierwszej w 
nocy niech czekają przy siódmej latarni na lewo, licząc od górnego końca 
Karabielnej. Gdyby nikt 
nie wsiadł, niech sanki objadą parę ulic i za dziesięć minut wrócą na to samo 
miejsce.”
Razumow dziwił się sam sobie, dlaczego nie przerwał dotąd tej gadaniny i nie 
powiedział już 
dawno temu człowiekowi, żeby sobie poszedł. Byłaż to słabość czy może co innego?
Doszedł do przekonania, że był to zdrowy instynkt. Haldina na pewno widziano. 
Niepodobna, 
żeby ktoś z tłumu nie zauważył twarzy i wyglądu człowieka, który rzucił drugą 
bombę. Haldin był 
osobą rzucającą się w oczy. Tysiące policjantów już po godzinie musiało posiadać 
jego rysopis. 
Niebezpieczeństwo rosło z każdą chwilą. Jeżeli się go wyprawi teraz, żeby się 
znowu wałęsał po 
ulicach — to go w końcu schwytają.
W krótkim czasie policja dowie się o nim wszystkiego. Wezmą się do wykrycia 
spisku. Każdy, 
kto miał kiedykolwiek do czynienia z Haldinem, znajdzie się w największym 
niebezpieczeństwie. 
Jakieś niebaczne słowa, jakieś drobiazgi — same przez się niewinne — będą 
poczytane za 
zbrodnię. Razumow przypomniał sobie pewne własne powiedzenia, przemówienia, 
jakich słuchał, 
niewinne zebrania, na jakich był obecny. Prawie niepodobieństwem było dla 
studenta uchylać się 
od takich rzeczy — koledzy zaczęliby na niego podejrzliwie patrzeć.
Razumow ujrzał się już uwięzionym w twierdzy, nękanym, może nawet bitym. Widział 
siebie 
zesłanym na podstawie rządowego ukazu, a swoje życie złamane i odarte z 
wszelkich nadziei. 
Widział się — w najlepszym razie — pędzącym nędzną egzystencję pod dozorem 
policji, w 
dalekiej mieścinie prowincjonalnej, bez przyjaciół, którzy by mu pomogli w 
potrzebie, a może 
nawet przedsięwzięli kroki dla ulżenia jego losowi — przyjaciół, jakich nie 
brakło innym. Inni 
mieli rodziców, braci, krewnych, znajomych, którzy poruszyliby dla nich niebo i 
ziemię — on nie 
miał nikogo. Nawet ci urzędnicy, którzy skażą go któregoś dnia rano, zapomną 
przed zachodem 
słońca, że w ogóle istniał.
Widział, jak młodość jego mija w nędzy i głodzie, jak opuszczają go siły, a 
władze umysłowe 
marnieją. Widział się tułającym po ulicach, złamanym, w lichej odzieży, 
umierającym bez opieki 
w jakiejś cuchnącej norze lub na ohydnym łóżku rządowego szpitala.
Wzdrygnął się. Potem zstąpił na niego chłodny, gorzki spokój. Tak, tego 
człowieka nie wolno 
wypuścić na ulicę, dopóki nie będzie można pozbyć się go z jaką taką szansą, że 
zdoła uciec. To 
najlepsze, co można było zrobić. Oczywiście Razumow czuł, że bezpieczeństwo jego 
samotnej 
egzystencji będzie już zawsze zagrożone. Wypadki dzisiejszego wieczora zwrócić 
się mogą 
przeciwko niemu każdej chwili, dopóki ten człowiek będzie żyć i dopóki będą 
trwać obecne 
instytucje państwowe. Wydały mu się one w tej chwili mądre i niezniszczalne. 
Tkwiła w nich 
potęga harmonii i ładu — w przeciwieństwie do straszliwego zamętu, jaki ten 
człowiek wniósł 
tutaj. Nienawidził tego człowieka. Rzekł spokojnie:
— Tak, rozumie się, że pójdę. Musicie mi udzielić ścisłych wskazówek, a co do 
reszty możecie 
polegać na mnie.
— Ach, cóż za człowiek! Opanowany — zimny jak głaz. Prawdziwy Anglik. Skąd u was 
taka 
dusza? Niewielu jest takich. Posłuchaj, bracie! Ludzie mojego pokroju nie 
zostawiają potomstwa, 
ale ich dusze nie giną. Niczyja dusza nie ginie. Spełnia swoje posłannictwo — bo 
inaczej jakąż 
wartość miałoby zaparcie się siebie, męczeństwo, moc przekonań, wiara, wszystkie 
duchowe 
wysiłki? Co stanie się z moją duszą, gdy umrę, a umrzeć muszę niedługo — może 
bardzo 
niedługo? Nie zginie także. Zrozumcie mnie, Razumow. To nie był mord. To wojna, 
wojna. Mój 
duch wojować będzie dalej w ciele jakiegoś innego Rosjanina, aż wszelki fałsz 
zostanie 
wymieciony ze świata. Dzisiejsza cywilizacja jest fałszywa, ale z Rosji wyjdzie 
nowe objawienie. 
Ha! Milczycie? Jesteście sceptykiem. Szanuję wasz filozoficzny sceptycyzm, lecz 
nie tykajcie 
duszy — tej rosyjskiej duszy, która żyje w nas wszystkich. To nasza przyszłość. 
Ta dusza ma misję 
do spełnienia, mówię wam… Gdyby nie to, cóż mogłoby mnie skłonić do dokonania 
takiej rzeczy 
— okrutnie — jak rzeźnik… siać śmierć — wśród tych niewinnych ludzi? ja! ja!… 
Przecież ja nie 
tknąłbym nawet muchy!
— Nie tak głośno — ostrzegł szorstko Razumow.
Haldin usiadł nagle, położył głowę na splecionych rękach i wybuchnął płaczem. 
Płakał długo. 
W pokoju ściemniło się zupełnie. Razumow siedział bez ruchu i słuchał tych łkań 
z ponurym 
zdziwieniem. Wreszcie Haldin podniósł głowę, wstał i zaczął mówić cicho, z 
trudem opanowując 
głos.
— Tak, tacy ludzie jak ja nie zostawiają potomstwa! — powtórzył. — Ale mam 
siostrę. 
Mieszka z moją starą matką; namówiłem je, chwała Bogu, w tym roku, żeby 
wyjechały za granicę. 
Niezła dziewczyna ta moja siostra. Ma tak ufne oczy jak chyba żaden człowiek, co 
stąpał po tej 
ziemi. Mam nadzieję, że znajdzie dobrego męża. Może będzie miała dzieci — może 
synów. 
Spójrzcie na mnie, Razumow. Mój ojciec był urzędnikiem państwowym na prowincji. 
Miał także 
kawał ziemi. Prosty sługa Boży… Na swój sposób prawdziwy Rosjanin. Wcielenie 
posłuszeństwa. 
Ale ja się w niego nie wdałem. Mówią, że jestem podobny do najstarszego brata 
mojej matki, 
oficera. Rozstrzelali go w dwudziestym ósmym roku. Za Mikołaja, wiecie. Czy nie 
mówiłem, że to 
jest wojna, wojna… Ale, o Boże sprawiedliwy! Jakaż to ciężka robota!
Razumow siedząc na krześle, z głową opartą na ręku, przemówił jak gdyby z dna 
otchłani:
— Wierzycie w Boga, Haldin?
— Chwytacie mnie za słowa, które wyrwały się z duszy. Jakaż to różnica? Co 
powiedział ten 
Anglik: „Jest w rzeczach boska dusza…” Niech go diabli — już dziś nie pamiętam. 
Ale powiedział 
prawdę. Kiedy przyjdzie wasz dzień, myśliciele, nie zapominajcie o tym, co jest 
boskiego w duszy 
Rosjanina: to rezygnacja. Szanujcie ją w waszym intelektualnym niepokoju, nie 
pozwólcie, żeby 
wasza arogancka mądrość zniweczyła jej posłannictwo dla świata. Mówię do was jak 
człowiek, 
który czuje już powróz na szyi. Jak myślicie — kim jestem? Istotą zbuntowaną? 
Nie. To wy, 
myśliciele, żyjecie w ciągłym buncie. Ja jestem jednym ze zrezygnowanych. Cóż 
uczyniłem, kiedy 
spadła na mnie konieczność tej ciężkiej roboty i zrozumiałem, że to musi być 
wykonane? Czy 
szalałem z radości? Czy pyszniłem się moim zamiarem? Czy próbowałem zważyć jego 
cenę i 
następstwa? Nie. Byłem zrezygnowany. Powiedziałem sobie: „Niech się dzieje wola 
Boża.”
Rzucił się całym ciałem na łóżko Razumowa i zasłoniwszy oczy grzbietem dłoni, 
pozostał tak 
bez ruchu i w zupełnym milczeniu. Nawet nie można było dosłyszeć, czy oddycha. 
Grobowa cisza 
panowała w pokoju, aż w ciemności zabrzmiał ponury głos Razumowa:
— Haldin!
— Co? — zapytał natychmiast przybysz, całkiem już niewidoczny na łóżku i wciąż 
nieruchomy.
— Czy nie czas na mnie?
— Tak, bracie — powiedział Haldin jakby przez sen, leżąc bez ruchu w ciemności — 
nadszedł 
czas, by wypróbować los.
Przerwał na chwilę, po czym dał kilka zwięzłych, jasnych wskazówek głosem 
spokojnym i 
bezosobowym, jak człowiek w transie. Razumow gotował się do wyjścia bez słowa 
odpowiedzi. 
Gdy opuszczał pokój, głos z łóżka powiedział za nim: — Idź z Bogiem, milcząca 
duszo. 
Wyszedłszy na schody, Razumow po cichu zaryglował drzwi i włożył klucz do 
kieszeni.
II
Słowa i wypadki tego wieczora musiały wyryć się w mózgu pana Razumowa jakby 
stalowym 
rylcem, skoro wiele miesięcy później mógł spisać tak szczegółowe i dokładne 
sprawozdanie.
Opis myśli, jakie opadły go na ulicy, jest jeszcze bardziej drobiazgowy i 
obszerny. Zdawały się 
nacierać teraz z większą swobodą, ponieważ jego władz umysłowych nie 
paraliżowała już 
obecność Haldina — przerażająca obecność wielkiej zbrodni i ogłuszająca potęga 
wielkiego 
fanatyzmu. Przeglądając kartki dziennika pana Razumowa muszę jednak przyznać, że 
wyrażenie 
„natarcie myśli” nie daje właściwego obrazu.
Trafniejsze byłoby określenie „zamęt myśli” — wierny odpowiednik jego stanu 
uczuć. Samych 
myśli było niewiele: były one — jak myśli większości ludzi — nieliczne i proste, 
ale nie da się ich 
tu odtworzyć we wszystkich wykrzyknikach i powtórzeniach, ciągnących się bez 
końca i 
zamęczających swym zgiełkiem — bo droga była długa.
Jeśli zachodniemu czytelnikowi myśli te wydadzą się odrażające, niewłaściwe, a 
nawet 
nieprzyzwoite, to należy pamiętać, że przede wszystkim może to być wynikiem 
niedoskonałości 
mego opowiadania. Co się zaś tyczy reszty, to przypomnę tu jedynie, że nie 
działo się to w Europie 
Zachodniej.
Możliwe, że narody kształtowały swoje rządy, ale i rządy odpłacały im tą samą 
monetą. Jest nie 
do pomyślenia, by młody Anglik znalazł się w położeniu Razumowa. A skoro tak 
jest, daremna to 
rzecz wyobrażać sobie, co by myślał w podobnej sytuacji. Jedynie trafnym wydaje 
się 
przypuszczenie, iż nie myślałby tak, jak myślał pan Razumow w tej przełomowej 
chwili. 
Anglikowi brakłoby odziedziczonej i osobistej świadomości środków, jakimi 
historyczna 
autokracja zwalcza idee, strzeże swej władzy i broni swego istnienia. Niezwykłym 
wysiłkiem 
wyobraźni mógłby przedstawić sobie, że wtrącą go samowolnie do więzienia, ale 
chyba tylko w 
malignie (choć i to nie jest pewne) wpadłby na pomysł, że mogłaby go spotkać 
chłosta, jako 
normalny środek śledztwa czy kary.
Jest to tylko gruby i wyraźny przykład odmiennych warunków myślenia na Zachodzie. 
Nie 
wiem, czy właśnie o takim niebezpieczeństwie myślał wówczas pan Razumow, choć 
bez wątpienia 
odegrało ono podświadomie rolę w ogólnej grozie i przerażeniu tej przełomowej 
chwili. Jak już 
była mowa, Razumow zdawał sobie sprawę z subtelniej szych sposobów, jakimi 
despotyczny rząd 
może unicestwić jednostkę. Proste wydalenie z uniwersytetu (najłagodniejsza 
forma kary, jaka go 
mogła spotkać) z zakazem kontynuowania gdziekolwiek studiów — wystarczyło, aby 
zniszczyć 
całą przyszłość młodzieńca, który jedynie własnymi zdolnościami mógł sobie 
wywalczyć miejsce 
w świecie. Był Rosjaninem, a zatem uwikłanie się w taką sprawę oznaczało dlań 
zepchnięcie w 
najgłębsze doły społeczne, między nędzarzy pozbawionych nadziei — nocne ptactwo 
stolicy.
Aby zrozumieć bieg myśli Razumowa, trzeba uwzględnić osobliwy układ jego 
stosunków 
rodzinnych, a raczej ich całkowity brak. O tym także pamiętał. Przecież ten 
przeklęty Haldin 
przypomniał mu to niedawno w sposób szczególnie okrutny. „Więc dlatego że nie 
mam rodziny, 
można mi zabrać i resztę?” — pomyślał. Zdobył się na nowy wysiłek, żeby iść 
dalej. Ulicą na 
czarnym tle nocy mknęły sanki jak widma, dzwoniąc wśród roztrzepotanej bieli. 
„To przecież jest 
zbrodnia — mówił do siebie. — Mord pozostaje mordem. Chociaż, rzecz jasna, 
pewien rodzaj 
liberalnych instytucji…”
Chwyciły go okropne mdłości. „Muszę być mężny” — napominał siebie w duchu. 
Wszystkie 
siły opuściły go nagle, jak gdyby wydarte obcą ręką. Zebrał się jednak w sobie 
potężnym 
wysiłkiem woli — z obawy, że zemdleje, i policja znajdzie go z kluczem od 
mieszkania w kieszeni. 
Zastaliby tam Haldina i wtedy zaiste byłby zgubiony.
Rzecz dziwna — wydaje się, że właśnie ta obawa dodawała mu sił, by wytrwać do 
końca. 
Przechodniów spotykał mało. Z rzadka któryś z nich zjawiał się nagle przed nim 
czarnym cieniem 
wśród śnieżnej zadymki — a potem znikał natychmiast bez odgłosu kroków.
Znalazł się w dzielnicy najuboższej. Tu zauważył jakąś staruszkę pookręcaną 
wystrzępionymi 
chustami. W świetle latarni wyglądała na żebraczkę wracającą po obchodzie. Szła 
sobie wolno 
poprzez śnieżycę, jak gdyby nie miała się dokąd śpieszyć, piastując pod pachą, 
niby skarb 
bezcenny, okrągły bochenek czarnego chleba. Razumow odwrócił oczy, pozazdrościł 
jej spokoju 
ducha i pewności jej losu.
Dla czytających opowieść pana Razumowa jest rzeczą istotnie zdumiewającą, jak 
zdołał 
wytrwać w tym marszu ulicami, ciągnącymi się w nieskończoność, po chodnikach, na 
których 
stopniowo narastały zaspy śniegu. Popychała go myśl o Haldinie zamkniętym w jego 
pokoju i 
rozpaczliwe pragnienie pozbycia się go stamtąd. Żadna wyrozumowana decyzja nie 
wpływała na 
ten wysiłek. Toteż gdy dowlókł się do owego nędznego szynczku i usłyszał, że 
woźnicy 
Ziemianicza nie ma, wytrzeszczył tylko tępo oczy.
Posługacz, rozczochrany młokos w juchtowych butach i różowej koszuli, odsłonił 
blade dziąsła 
w głupkowatym uśmiechu i wyjaśnił krzykliwie, że Ziemianicz zalał się już 
wcześnie po południu, 
po czym z butelką pod każdą pachą poszedł dalej się wzmacniać — jak przypuszczał, 
do swoich 
koni.
Właściciel tej nędznej nory — kościsty, niski mężczyzna w brudnym, sukiennym 
kaftanie, 
spadającym aż do pięt, stał obok z rękami za pasem i potwierdzająco skinął głową.
Wyziewy trunków i zjełczałego tłuszczu zadławiły Razumowa w gardle. Grzmotnął w 
stół 
pięścią i wrzasnął dziko:
— Łżesz!
Tępe, niemyte twarze zwróciły się w jego stronę. Jakiś obdartus o łagodnym 
spojrzeniu, pijący 
herbatę przy najbliższym stoliku, przesiadł się dalej. Rozległ się szmer 
zdziwienia, podszyty 
niepokojem. Dał się też słyszeć śmiech i drwiąco — uspokajający wykrzyknik: „No, 
no!” 
Posługacz obejrzał się dokoła i oznajmił zebranym:
— Ten pan nie chce wierzyć, że Ziemianicz się upił.
Z najdalszego kąta jakiś wstrętny, kudłaty, niewyraźny typ, z twarzą czarną jak 
morda 
niedźwiedzia, zamruczał gniewnie ochrypłym głosem:
— Przeklęty woźnica złodziei. Po diabła nam jego klienci. My tu wszyscy jesteśmy 
uczciwi 
ludzie.
Zagryzając wargi do krwi, by nie wybuchnąć przekleństwami, Razumow poszedł za 
właścicielem spelunki, który, szepnąwszy: — Pójdźcie za mną, ojczulku — 
zaprowadził go do 
malutkiej nory za drewnianą ladą, Skąd dochodził plusk wody. Przemokłe i drżące 
stworzenie — 
rodzaj bezpłciowego stracha na wróble — myło tam szklanki, pochylając się nad 
drewnianym 
szaflikiem, przy świetle łojowego ogarka.
— Tak, tak, ojczulku — powiedział płaczliwie człowiek w długim kaftanie. Miał 
pożółkłą, 
chytrą, niewielką twarz i rzadką siwiejącą brodę. Usiłując zapalić blaszaną 
latarkę, przyciskał ją do 
piersi i gadał bez przerwy.
— Pokażę szanownemu panu Ziemianicza na dowód, że się tu łgarstw nie opowiada. 
Pokażę 
tego pijaczynę. Zdaje się, że kobieta mu wczoraj w nocy uciekła. Istna jędza! A 
chuda. Tfu! — 
Splunął. — Zawsze uciekały od tego diabelskiego woźnicy, a on, mimo że już po 
sześćdziesiątce, 
nie mógł się z tym nigdy pogodzić. Ale każdy martwi się na swój sposób, a 
Ziemianicz był 
głupcem od urodzenia. I zaraz do butelki. „A kto by tu w naszym kraju bez 
butelki wytrzymał” — 
powiada. Ot, prawdziwy rosyjski człowiek — prosiak, i tyle… Proszę za mną, 
jeżeli łaska.
Razumow przeszedł jakiś dziedziniec pełen śniegu, otoczony wysokimi murami o 
niezliczonej 
ilości okien. Tu i ówdzie mętne, żółte światełko oświetlało ten czworobok 
ciemności. Dom był 
olbrzymią ruderą i ulem ludzkiego robactwa, monumentem nędzy wznoszącym się nad 
krawędzią 
głodu i rozpaczy.
W rogu podwórza grunt opadał raptownie i Razumow, idąc za światłem latarni, 
wszedł przez 
małe drzwiczki do podłużnej, jaskiniowej nory, jakby zaniedbanej podziemnej 
stajni. W głębi trzy 
kudłate koniki, uwiązane do żelaznych pierścieni, stały nieruchomo ze 
zwieszonymi łbami, 
znacząc się niewyraźnie w mętnym świetle latarni. Musiała to być owa sławna 
trójka, w której 
Haldin pokładał nadzieję swojej ucieczki. Razumow rozejrzał się ze strachem w 
mrocznym 
wnętrzu. Przewodnik jego grzebał nogą w słomie.
— Otóż i on. Ach, gołąbeczek! Prawdziwy rosyjski człowiek! „Pal diabli smutki! — 
powiada. 
— Precz mi z tą paskudną szklanicą, a dawaj pełną flachę!” Ha, ha, ha! Taki to 
chłop.
Podniósł latarnię i oświetlił postać człowieka leżącego twarzą w dół, w ubraniu 
jak do wyjścia. 
Głowa jego tonęła w spiczastym sukiennym kapturze. Z drugiej strony sterczały 
spod kupy słomy 
nogi w olbrzymich ciężkich butach.
— Zawsze gotów do jazdy — zauważył właściciel szynku. — Prawdziwy rosyjski 
woźnica. 
Święty czy diabeł, dzień czy noc — to wszystko jedno dla Ziemianicza, kiedy 
serce ma wolne od 
troski. „Nie pytam, kto jesteś, tylko dokąd chcesz jechać” — powiada. Zawiózłby 
samego diabła 
do piekła i wrócił poświstując na konie. Niejeden z jego pasażerów pobrzękuje 
dziś kajdanami w 
nerczyńskich kopalniach.
Razumow wzdrygnął się.
— Huknijcie przecież na niego, obudźcie go! — bąknął.
Szynkarz postawił latarnię, cofnął się o krok i wymierzył śpiącemu kopniaka. Ten 
otrząsnął się, 
ale nie zmienił pozycji. Za trzecim kopnięciem jęknął, lecz nie ruszał się nadal.
Szynkarz odstąpił i westchnął głęboko.
— Sam pan widzi, jak jest. Zrobiliśmy dla pana wszystko, co było można.
Podniósł z ziemi latarnię. Dziwaczne, czarne cienie zatańczyły w kręgu światła. 
Straszna 
wściekłość, ślepa furia samozachowawczego instynktu pochwyciła Razumowa.
— A, podłe bydlę! — zawył nieludzkim głosem, aż latarnia drgnęła i podskoczyła. 
— Ja cię 
obudzę! Dajcie mi… dajcie mi…
Rozejrzał się dziko dokoła, porwał stajenne widły i przypadłszy do bezwładnego 
ciała, począł 
walić w nie, rzucając nieartykułowane krzyki. Po pewnym czasie przestał krzyczeć 
i grad ciosów 
padał w ciszę i piwniczny mrok stajni. Razumow obrabiał Ziemianicza z 
nienasyconą furią, całymi 
seriami rozgłośnych razów. Poza gwałtownymi ruchami Razumowa wszystko trwało w 
bezruchu 
— zarówno bity człowiek, jak latarniane cienie na ścianach. I słychać było tylko 
odgłos uderzeń. 
Dziwna to była scena.
Nagle rozległ się głośny trzask. Drążek wideł pękł i złamana część poleciała 
daleko w ciemność 
poza krąg światła. W tej samej chwili Ziemianicz usiadł. Na ten widok Razumow 
znieruchomiał, 
tak samo jak człowiek z latarnią — tylko płuca jego chwytały z trudem powietrze, 
jak gdyby 
groziło im pęknięcie.
Jakieś tępe poczucie bólu musiało przeniknąć poprzez kojącą noc pijaństwa, która 
otulała tę 
„jasną rosyjską duszę”, wychwalaną z takim zapałem przez Haldina. Było jednak 
oczywiste, że 
Ziemianicz nic nie widzi. Białka jego oczu zabłysły w świetle latarni raz i 
drugi — po czym błysk 
ich zgasł. Przez chwilę Ziemianicz siedział w słomie z zamkniętymi oczyma i jak 
gdyby mozolnie 
nad czymś medytował, wreszcie z wolna osunął się na bok, nie wydając żadnego 
głosu. Tylko 
słoma zachrzęściła lekko. Razumow wpatrywał się w niego dziko, walcząc o oddech. 
Po chwili 
usłyszał ciche chrapanie.
Cisnął złamaną część drążka, która mu została w ręku, i wyszedł śpiesznie 
wielkimi krokami, 
nie obejrzawszy się ani razu.
Kroczył ulicą całkiem na oślep, tak, że po przejściu jakich pięćdziesięciu 
metrów wszedł w 
zaspę i zatrzymał się dopiero w chwili, gdy śnieg sięgał mu po kolana.
Wtedy oprzytomniał. Rozejrzał się i spostrzegł, że zmylił drogę. Zawrócił więc, 
ale już 
wolniejszym krokiem. Mijając dom, z którego wyszedł, pogroził pięścią temu 
ponuremu 
schronowi nędzy i występku, rysującemu się złowieszczą masą na tle białego 
śniegu. Dom zdawał 
się tonąć w zadumie. Razumow ze zniechęceniem opuścił rękę.
Zdumiewało go zapamiętanie, z jakim ten Ziemianicz poddawał się rozpaczy i 
pocieszeniu. 
Otóż to był lud. Prawdziwy rosyjski człowiek! Razumow był rad, że zbił to bydlę, 
tę „jasną duszę”, 
tamtego. Tacy to oni byli — zarówno lud, jak entuzjasta.
Pomiędzy nimi był zgubiony. Między pijaństwem chłopa, niezdolnego do czynu, a 
marzycielskim upojeniem idealisty, niezdolnego ocenić istoty rzeczy i 
prawdziwego charakteru 
ludzi. Był to rodzaj straszliwej dziecinady. Ale nad dziećmi jest władza. „Ach, 
bata, bata! Twardej 
ręki!” — myślał Razumow i łaknął władzy, by zadawać ból i niszczyć.
Rad był, że wygrzmocił to bydlę. Fizyczny wysiłek pozostawił mu uczucie miłego 
ciepła. 
Podniecenie psychiczne uspokoiło się również, jak gdyby cała gorączka wyładowała 
się w 
zewnętrznym akcie gwałtu. Do świadomości straszliwego niebezpieczeństwa 
dołączyło się teraz 
poczucie spokojnej, nieugaszonej nienawiści.
Szedł coraz wolniej. Zważywszy, jaki to gość oczekiwał go w domu, nie można się 
dziwić, że 
ociągał się z powrotem. Zdawało się, iż gości u siebie zarazę, która może go nie 
uśmierci, ale 
odbierze wszystko, dla czego warto żyć — nieuchwytną zarazę, co przemieni ziemię 
w piekło.
Cóż on tam robi teraz? Pewnie leży na łóżku jak trup, zasłaniając oczy 
odwróconymi dłońmi! 
Razumow ujrzał z chorobliwą wyrazistością Haldina na swoim łóżku, z głową 
wtłoczoną w białą 
poduszkę, z nogami w długich butach zwróconych noskami ku górze. I pełen wstrętu 
pomyślał: 
„Zabiję go, jak wrócę.” Ale wiedział bardzo dobrze, że to by się na nic nie 
zdało. Trup uwieszony u 
szyi będzie dlań prawie taką samą zgubą jak człowiek żywy. Tu tylko zupełne 
unicestwienie mogło 
uratować sytuację. A to było niemożliwe. Więc cóż? Popełnić samobójstwo, żeby 
uchronić się 
przed tym nieszczęściem?
Rozpacz Razumowa była zbyt mocno zaprawiona nienawiścią, ażeby mógł obrać takie 
rozwiązanie.
A jednak rozpacz — prawdziwa rozpacz — ogarniała go na myśl, że będzie zmuszony 
przebywać z Haldinem przez długie dni w śmiertelnym lęku za lada odgłosem. A 
może Haldin 
zabierze się ze swą przeklętą rezygnacją gdzie indziej, skoro się dowie, że 
„jasna dusza” 
Ziemianicza uległa pijackiemu zamroczeniu. Niestety, wydawało się to mało 
prawdopodobne.
„Zgniatają mnie jak robaka — i nawet nie mogę uciec” — pomyślał Razumow. Inni 
mieli jakiś 
kąt na świecie, jakiś domek na prowincji, dokąd mogli unieść swoje troski. 
Jakieś oparcie. On nie 
miał nic. Nie miał nawet moralnego oparcia — oparcia przyjaźni. Do kogóż mógł 
się zwrócić w 
całym tym ogromnym kraju z taką historią?
Razumow tupnął nogą i pod miękką pościelą śniegu poczuł twardą ziemię rosyjską, 
martwą, 
zimną, nieporuszoną, niby ponura i tragiczna matka z zasłoniętą twarzą — ziemię 
ojczystą, ziemię 
własną — bez domowego ogniska, bez jednego serca!
Podniósł oczy w górę i stanął olśniony. Śnieg przestał padać i teraz, jakby 
cudem, zobaczył nad 
głową czyste, czarne niebo północnej zimy, ozdobione bogato ogniem gwiazd. Był 
to baldachim 
godny wyiskrzonej czystości śniegów.
Razumow doznał niemal fizycznego wrażenia nieskończonej przestrzeni i 
niezliczonych 
milionów.
Wyczuł to z wrażliwością Rosjanina zrodzonego do dziedzictwa przestrzeni i liczb. 
Pod 
wspaniałym bezmiarem nieba śnieg pokrywał bezkresne lasy, zamarznięte rzeki i 
równiny tego 
olbrzymiego kraju, zacierając kopce graniczne i wzniesienia gruntu, wygładzając 
wszystko swą 
jednostajną bielą — na kształt ogromnej pustej karty, co czeka na wpisanie 
jakiejś niepojętej 
historii. Pokrywał ten bierny kraj wraz z jego niezliczonymi Ziemianiczami i z 
garstką agitatorów 
w rodzaju Haldina mordujących bez sensu.
Był to rodzaj świętego bezwładu. Razumow poczuł dla niego szacunek. Jakiś głos 
zdawał się 
wołać w nim: „Nie tykaj go.” Ten bezwład zapewniał trwałość i bezpieczeństwo w 
czasie 
nieustannej pracy spełniającego się przeznaczenia, które działa nie przez 
rewolucje z ich namiętną 
lekkomyślnością poczynań i zmiennością pobudek — lecz poprzez pokój. Wymagało 
ono nie 
skłóconych dążeń ludu, lecz woli — silnej i jedynej; nie bełkotu rozlicznych 
głosów, lecz 
człowieka — silnego i jednego!
Razumow stanął u progu nawrócenia. Był olśniony jego nadejściem i nieodpartą 
logiką. 
Albowiem tok myśli nigdy nie bywa fałszywy. Fałsz tkwi głęboko w koniecznościach 
życia, w 
tajnych trwogach i w nieokreślonych ambicjach, w tajemnej ufności ożenionej z 
krytym 
niedowierzaniem sobie, w umiłowaniu nadziei i w strachu przed niewiadomym jutrem.
W Rosji, ojczyźnie widmowych idei i odcieleśnionych dążeń, wiele dzielnych 
umysłów 
odwróciło się w końcu od nieustannych, lecz jałowych sporów, ku jedynej 
historycznej 
rzeczywistości tego kraju. Zwróciły się do autokracji po spokój swego 
patriotycznego sumienia — 
jak znużony niedowiarek tknięty łaską wraca do wiary ojców po błogosławieństwo 
duchowego 
spoczynku. I Razumow — jak inni Rosjanie przed nim — poczuł w swojej wewnętrznej 
rozterce 
dotknięcie łaski na czole.
„Haldin to rozbicie — myślał ruszywszy w dalszą drogę. — Czymże on jest ze swoim 
oburzeniem, ze swą gadaniną o niewoli, o sprawiedliwości Bożej? To wszystko 
prowadzi do 
rozbicia. Lepiej, aby cierpiały tysiące, niż aby cały naród miał się stać 
rozczłonkowaną masą, 
bezradną jak pył na wietrze. Ciemnota jest lepsza od blasku pochodni podpalaczy. 
Ziarno kiełkuje 
w nocy. Z czarnej roli wystrzela zdrowa roślina. Natomiast wybuchy wulkanu są 
jałowe i niszczą 
płodny grunt. I z jakiej racji ja, który kocham ojczyznę i oprócz niej nie 
posiadam niczego, co 
mógłbym kochać ani w co mógłbym uwierzyć — miałbym dopuścić, aby ten krwawy 
fanatyk 
zniszczył moją przyszłość, a może i użyteczność dla kraju?”
Łaska nawiedziła Razumowa. Wierzył teraz w człowieka, który przyjdzie w 
przeznaczonej 
godzinie.
Cóż to jest tron? Kilka kawałków drewna, obitych aksamitem. Ale tron jest 
również siedliskiem 
władzy. Forma rządu to kształt narzędzia — instrument władzy. A dwadzieścia 
tysięcy pęcherzy, 
wzdętych najszlachetniejszymi uczuciami, zabiera tylko niepotrzebnie miejsce w 
przestrzeni, 
obijając się o siebie w powietrzu, bezsilnie, bezwolnie i bez możności dania z 
siebie czegokolwiek.
Szedł tak dalej, nie zważając, którędy idzie, rozprawiając ze sobą niezwykle 
łatwo i wymownie. 
Zazwyczaj słowa przychodziły mu nieprędko, po sumiennym i starannym poszukiwaniu. 
Teraz 
jakaś siła wyższa natchnęła go potokiem świetnych argumentów — tak jak niektórzy 
nawróceni 
grzesznicy stają się nieodparcie wymowni.
Ogarnęło go surowe rozradowanie.
„Czymże są — myślał — posępne i mętne rojenia tego człowieka w porównaniu z 
trzeźwą 
oceną mojego umysłu? Alboż nie jest to moja ojczyzna? Czyż nie mam czterdziestu 
milionów 
braci?” — pytał siebie, bezapelacyjnie zwycięski w milczącej głębi serca. I to 
straszliwe lanie, 
jakie sprawił Ziemianiczowi leżącemu bez ducha, wydało mu się widomym znakiem 
ścisłego 
zjednoczenia, surową koniecznością bratniej miłości. — „Nie! Jeśli mam cierpieć, 
niechże 
przynajmniej cierpię za moje przekonania, a nie za zbrodnię, którą mój rozum — 
moja chłodna, 
wysoka inteligencja odrzuca.”
Na chwilę przestał myśleć. Cisza była w nim całkowita. Ale zarazem ogarnął go 
podejrzany 
niepokój, jakiego doznajemy nieraz, wchodząc w nie oświetlone nie znane miejsce 
— irracjonalne 
przeczucie, że coś skoczy na nas w ciemności, absurdalny strach przed 
niewidzialnym.
Oczywiście nie był wcale zmurszałym reakcjonistą. Nie wszystko przedstawiało się 
najlepiej. 
Despotyczna biurokracja… nadużycia… zepsucie… i tak dalej. Potrzeba było 
zdolnych ludzi. 
Światłych umysłów. Oddanych serc. Ale władzę absolutną należy zachować — 
narzędzie gotowe 
dla odpowiedniego człowieka — wielkiego autokraty przyszłości. Razumow wierzył w 
niego. 
Logika dziejów czyniła go niezbędnym. Stan ludu wołał o niego. „Cóż innego — 
zapytywał siebie 
z ogniem — mogłoby pchnąć całą tę masę w jednym kierunku? Nic innego. Nic, prócz 
woli 
jednostki.”
Był przekonany, że oto poświęca swe osobiste, liberalne tęsknoty, że odrzuca 
ponętny błąd dla 
surowej rosyjskiej prawdy. „Na tym polega patriotyzm — zauważył w duchu i dodał: 
Nie można 
stawać wpół drogi.” I dorzucił jeszcze: „Nie jestem tchórzem.”
I znów martwa cisza zapanowała w sercu Razumowa. Szedł ze zwieszoną głową, nie 
ustępując 
z drogi nikomu. Szedł bez pośpiechu, a nawracające myśli przemawiały w nim wolno 
i uroczyście.
„Czym jest Haldin? Czymże ja jestem? Tylko dwoma ziarnkami piasku. Ale 
największa góra 
składa się z takich nic nie znaczących ziarenek. Śmierć jednego człowieka czy 
też wielu ludzi — to 
rzecz nieważna. Zarazę musi się jednak zwalczać. Czy pragnę jego śmierci? Nie. 
Ocaliłbym go, 
gdybym mógł. Ale tego nikt nie dokaże: to uschnięta gałąź, skazana na odcięcie. 
Jeśli mam zginąć 
przez niego, niechże przynajmniej nie ginę razem z nim, związany wbrew woli z 
tym ponurym 
szaleństwem, które nie rozumie niczego, ani w ludziach, ani w rzeczach. Po cóż 
miałbym zostawić 
po sobie fałszywą pamięć?”
Przemknęło mu przez myśl, że nie ma na świecie nikogo, kto by dbał o to, jaką 
pamięć po sobie 
zostawi. I natychmiast wykrzyknął w duchu: „Zginąć marnie dla fałszu!… Co za 
nędzny los.”
Znajdował się teraz w bardziej ożywionej dzielnicy miasta. Nie zauważył wcale 
zderzenia się 
dwu sanek tuż przy zakręcie ulicy. Jeden z woźniców wrzasnął płaczliwie na 
drugiego:
— Ach, ty podłe bydlę!
Ten ochrypły wrzask wpadający prosto w ucho Razumowa zmącił bieg jego myśli. 
Wstrząsnął 
niecierpliwie głową i szedł dalej patrząc prosto przed siebie. Nagle na śniegu 
zobaczył Haldina, 
leżącego na wznak i zagradzającego mu drogę. Leżał tam konkretny, wyraźny, 
rzeczywisty, z 
odwróconymi dłońmi na oczach, w brązowej obcisłej bekieszy i butach z cholewami. 
Ułożył się 
trochę z boku, nie na samym przejściu, jakby z rozmysłem wybrał sobie to miejsce. 
Śnieg dokoła 
jego osoby nie był zdeptany.
Przywidzenie wydało się tak realne, że Razumow natychmiast sięgnął do kieszeni, 
by się 
upewnić, czy ma klucz od swego pokoju. Powstrzymał jednak ten odruch z 
pogardliwym 
skrzywieniem ust. Zrozumiał. Myślał z takim natężeniem o postaci, którą 
pozostawił był na swym 
łóżku, że myśl musiała w końcu wywołać to niezwykłe złudzenie wzrokowe. Razumow 
ocenił całe 
zjawisko spokojnie. Z surową twarzą, nie zatrzymując się i patrząc w dal poza 
widziadło, przeszedł 
po nim, doznawszy jedynie lekkiego ściśnienia w piersiach. Następnie obejrzał 
się, lecz dostrzegł 
tylko świeże ślady swoich stóp na miejscu, gdzie spoczywała pierś widma.
Razumow szedł dalej i dopiero po chwili szepnął do siebie ze zdumieniem:
— Zupełnie jak żywy! Zdawał się oddychać! I właśnie na mojej drodze? Naprawdę 
niezwykłe 
przeżycie.
Uszedł jeszcze kilka kroków i mruknął przez zaciśnięte zęby:
— Wydam go.
Potem przez jakieś dwadzieścia jardów lub więcej szedł w zupełnej pustce. Otulił 
się szczelniej 
płaszczem i nacisnął czapkę na oczy.
„Zdradzić. Wielkie słowo. Cóż to jest zdrada? Mówi się, że człowiek zdradza swój 
kraj, swych 
przyjaciół, swą kochankę. Przede wszystkim musi istnieć jakaś więź moralna. 
Człowiek może 
zdradzić tylko swoje sumienie. A gdzie tu wchodzi w grę moje sumienie? Jakie 
węzły wspólnych 
wierzeń czy wspólnych przekonań zmuszają mnie, abym się dał wciągać w przepaść 
temu 
fanatycznemu idiocie? Wprost przeciwnie — obowiązek prawdziwej odwagi popycha 
mnie w inną 
stronę.”
Razumow rozejrzał się dokoła spod nasuniętej czapki.
„Czy można mi coś zarzucić nawet w świetle przesądów świata? Czym żądał od 
Haldina 
wynurzeń? Nie! Czy bodaj jednym słowem, spojrzeniem lub ruchem dałem mu do 
zrozumienia, że 
przyjmuję jego zaufanie? Nie! Prawda, że zgodziłem się iść do Ziemianicza. No i 
poszedłem. I 
złamałem na nim kij — na tym bydlaku.”
Coś jakby odwróciło się w jego głowie, wydobywając na wierzch szczególnie twarde 
i jasne 
cechy jego umysłu.
„W każdym razie będzie lepiej — pomyślał w całkiem odmiennym tonie — jeśli tę 
sprawę 
zachowam wyłącznie dla siebie.”
Minął przecznicę, która wiodła do jego mieszkania, i znalazł się na szerokiej, 
wytwornej ulicy. 
Niektóre sklepy i wszystkie restauracje były jeszcze otwarte. Chodniki jaśniały 
od świateł, po nich 
zaś spacerowali bez pośpiechu mężczyźni w kosztownych futrach, niektórzy w 
towarzystwie 
eleganckich kobiet. Razumow spoglądał na nich z pogardą człowieka surowej wiary 
dla płochego 
tłumu. I to był świat: ci oficerowie, dygnitarze, urzędnicy, eleganci, 
członkowie Yacht Clubu. To, 
co się stało dziś rano, uderzało w nich wszystkich. Co by też rzekli, gdyby 
wiedzieli, co 
przechodzący obok nich student w pelerynie zamierza uczynić?
„Żaden z nich nie jest zdolny czuć ani myśleć tak głęboko jak ja. Ilu spośród 
nich potrafiłoby się 
poddać nakazowi sumienia?”
Razumow nie śpieszył się z opuszczeniem jasno oświetlonej ulicy. Był już 
zdecydowany. 
Prawdę mówiąc, trudno by to nazwać decyzją. Po prostu odkrył, co zamierzał 
uczynić od początku. 
A jednak odczuwał potrzebę, by jeszcze ktoś inny to zatwierdził.
Powiedział sobie niemal w udręce:
„Pragnę być zrozumiany.” To ogólnoludzkie pragnienie — w całej swej głębi i 
melancholii — 
natarło z wielką siłą na Razumowa, który wśród osiemdziesięciu milionów rodaków 
nie miał 
jednego serca, przed którym mógłby się wywnętrzyć.
O adwokacie nie było co i myśleć. Zbyt lekceważył tego podrzędnego krętacza. A 
nie można 
przecież otworzyć sumienia przed policjantem na rogu. Niepilno mu też było iść 
do komisarza 
cyrkułu, do którego należał. Widywał czasem na ulicy tego osobnika o pospolitym 
wyglądzie, w 
podniszczonym mundurze i z dymiącym papierosem przyklejonym do dolnej wargi. 
„Najprawdopodobniej przymknąłby mnie z miejsca. A w każdym razie wpadłby w 
popłoch i 
narobił piekielnego hałasu” — pomyślał Razumow rzeczowo.
Akt sumienia musi być dokonany z zachowaniem godności.
Razumow łaknął rozpaczliwie czyjejś rady, moralnej podpory. Któż zna prawdziwą 
samotność 
— nie słowo konwencjonalne, ale jej nagą grozę? Nawet do osamotnionych samotność 
przychodzi 
w masce. Najnędzniejszy wyrzutek tuli w pamięci jakieś wspomnienie lub jakąś 
ułudę. Czasem 
nieszczęsny zbieg okoliczności może na chwilę uchylić zasłony. Na chwilę tylko. 
Żadna ludzka 
istota nie mogłaby znieść na stałe moralnego osamotnienia. Musiałaby oszaleć.
Razumow spojrzał za zasłonę. Chcąc uciec od tego widoku, ważył przez dobrą 
chwilę szalony 
zamiar, by pobiec do mieszkania i paść na kolana przed łóżkiem, gdzie spoczywała 
ciemna postać: 
wyznać wszystko w namiętnych słowach, które wstrząsnęłyby całą istotą tego 
człowieka; 
skończyłaby się łzami i uściskami, nieprawdopodobnym zespoleniem dusz — jakiego 
świat nigdy 
dotąd nie widział. To było wzniosłe!
Drżał już i płakał wewnętrznie. Ale jednocześnie zdawał sobie sprawę, że dla 
oczu 
przechodniów, którzy przypadkowo na niego spoglądali, jest tylko cichym, 
zażywającym spaceru 
studentem w pelerynie. Spostrzegł również rzucone z ukosa błyszczące spojrzenie 
ładnej kobiety o 
subtelnej głowie — strojna w opadające do stóp futro ze skór dzikich zwierząt, 
wyglądała jak 
wiotka i śliczna dzikuska — spojrzenie, które z drwiącą tkliwością objęło przez 
moment głęboką 
zadumę przystojnego studenta.
Nagle Razumow stanął. Mignęły przed nim siwe bokobrody jakiegoś przechodnia i 
choć znikły 
w jednej chwili, widok ten przywołał w jego pamięci dokładny obraz księcia K., 
człowieka, który 
raz uścisnął mu dłoń, jak nikt inny — lekkim, przeciągłym uściskiem, niby 
tajemny znak, niby 
półmimowolna pieszczota.
I Razumow zaczął dziwić się samemu sobie. Czemu nie pomyślał o nim przedtem!
„Senator, dygnitarz, wybitna osobistość: oto właściwy człowiek. On!”
Dziwne rozczulenie ogarnęło Razumowa — aż z lekka zadrżały pod nim kolana. Ale 
powściągnął je ze świeżo zrodzoną surowością. Wszelkie roztkliwianie się było 
zgubne i głupie. 
Należało się pośpieszyć. Skoczył do sanek i krzyknął na woźnicę:
— Do pałacu księcia K. Jazda! A żywo! Wystraszony muzyk, zarośnięty po same 
białka oczu, 
odpowiedział służalczo:
— Słucham waszej wielmożności!
Razumow miał szczęście, że książę K. nie należał do ludzi tchórzliwych. W dniu 
zabójstwa 
pana de P. panika i przygnębienie panowały w wysokich sferach urzędowych.
Książę K. siedział w swym gabinecie samotny i przygnębiony, gdy wystraszona 
służba 
oznajmiła mu, że jakiś tajemniczy młodzieniec wtargnął do hallu i nie wyjawiwszy 
swego 
nazwiska ani rodzaju sprawy domaga się stanowczo osobistego widzenia z jego 
ekscelencją. 
Zamiast zamknąć się na klucz i zatelefonować po policję — jakby to uczyniło 
owego wieczora 
dziewięciu spośród dziesięciu dygnitarzy — książę K. uległ ciekawości i podszedł 
spokojnie do 
drzwi gabinetu. W hallu, którego frontowe drzwi były otwarte na oścież, poznał 
od razu 
Razumowa, bladego jak trup, z pałającymi oczyma, otoczonego przez zakłopotanych 
lokai.
Książę stropił się niepomiernie, a nawet oburzył. Ale ludzkie instynkty i 
delikatne poczucie 
szacunku dla siebie samego nie pozwoliły mu dopuścić, aby marne sługusy 
wyrzuciły na ulicę tego 
młodego człowieka. Niedostrzeżony cofnął się do swego pokoju i po chwili 
zadzwonił. Razumow 
usłyszał w hallu ostry, złowróżbnie podniesiony głos, mówiący gdzieś z daleka:
— Prosić tu tego pana.
Razumow wszedł bez obawy. Czuł się nietykalnym, wywyższonym ponad płyciznę 
pospolitych 
osądów. I choć widział, że książę patrzy na niego z czarną niełaską, jasność 
własnego umysłu, 
której był w pełni świadom — napełniała go nadzwyczajną pewnością siebie. Nie 
proszono go, by 
usiadł.
W pół godziny później ukazali się obaj w hallu. Lokaje zerwali się, by podać 
futro księciu, 
stąpającemu z trudem na podagrycznych nogach. Powóz został zamówiony już 
przedtem. Wielkie, 
podwójne drzwi otwarły się z trzaskiem i Razumow — który stał w milczeniu, 
zapatrzony w 
przestrzeń, lecz w bacznym napięciu wszystkich władz duchowych — usłyszał głos 
księcia:
— Podaj mi ramię, młody człowieku.
Zarówno oczywista trudność położenia, w jakim znalazł się Razumow, jak i 
spokojna godność 
jego relacji wywarły wrażenie na ruchliwym, ale powierzchownym umyśle byłego 
oficera gwardii 
— wytwornego dyplomaty doświadczonego jedynie w sztuce miłosnych intryg i 
światowych 
sukcesów. Powiedział:
— Nie. Zważywszy wszystko, nie mogę ci wziąć za złe, że ośmieliłeś się przyjść 
do mnie z tą 
sprawą. To nie jest zadanie dla policyjnych urzędasów. Za rzecz największej wagi 
należy 
uważać… Bądź spokojny. Wyprowadzę cię z tego niezwykłego i trudnego położenia. 
Po czym 
książę wstał i zadzwonił, a Razumow, skłoniwszy się, powiedział z szacunkiem:
— Zawierzyłem mojemu instynktowi. W godzinie próby swoich najgłębszych przekonań 
politycznych młody człowiek nie mający nikogo na świecie zwrócił się do 
znakomitego Rosjanina 
— to wszystko.
Książę wykrzyknął żywo:
— Postąpiłeś słusznie.
W saniach — była to mała karetka na płozach — Razumow przerwał milczenie lekko 
drżącym 
głosem.
— Moja wdzięczność przerasta wielkość mojej śmiałości.
Zabrakło mu tchu, bo niespodzianie uczuł w ciemności przelotne uściśnienie 
ramienia.
— Postąpiłeś słusznie — powtórzył książę.
Gdy powóz stanął, książę szepnął Razumowowi, który nie odważył się zadać przez 
cały czas 
żadnego pytania:
— Dom generała T.
Pośrodku zaśnieżonej jezdni płonęło wielkie ognisko. Kilku kozaków grzało się 
przy nim, 
przerzuciwszy przez ramię cugle swych koni. Dwóch wartowników stało przy 
drzwiach, liczni 
żandarmi wałęsali się po wielkim podjeździe, a gdy goście weszli na pierwsze 
piętro, dwaj 
ordynansi zerwali się i stanęli na baczność. Razumow szedł tuż obok księcia.
Zdumiewające mnóstwo cieplarnianych roślin w doniczkach zapełniało posadzkę 
przedpokoju. 
Wybiegła służba. Nadszedł śpiesznie jakiś młody człowiek w cywilnym ubraniu. 
Książę szepnął 
mu parę słów, on zaś skłonił się nisko i wykrzyknąwszy z przejęciem: „Oczywiście! 
Natychmiast!” 
— zniknął w głębi mieszkania. Książę skinął na Razumowa.
Przeszli kilka skąpo oświetlonych sal, z których jedna była przygotowana do 
tańca. Żona 
generała odwołała przyjęcie. W domu panowała atmosfera przygnębienia. Ale w 
gabinecie 
generała, z ciężkimi, ponurymi zasłonami, w którym stały dwa wielkie biurka i 
głębokie fotele, 
paliły się wszystkie światła. Lokaj zamknął za nimi drzwi. Czekali.
W angielskim kominku płonął węgiel; Razumow nigdy dotąd nie widział takiego 
sposobu 
palenia; w pokoju panowało milczenie grobu; doskonałe i bezgraniczne, bo nawet 
zegar nad 
kominkiem nie wydawał żadnego dźwięku. W kącie na czarnym piedestale stał posąg 
biegnącego 
chłopca wykonany z gładkiego brązu, w jednej czwartej naturalnej wielkości. 
Książę zauważył 
półgłosem:
— Spontiniego Ucieczka młodości. Znakomite.
— Prześliczne — potwierdził słabo Razumow.
Potem nie mówili już więcej. Książę milczał z pańska, a Razumow wpatrywał się w 
brązową 
figurę. Dolegało mu uczucie jak gdyby ssącego głodu.
Nie odwrócił się, gdy usłyszał otwieranie jakichś drzwi w głębi i odgłos 
szybkich kroków, 
przytłumiony dywanem.
Natychmiast rozległ się głos księcia nabrzmiały podnieceniem.
— Mamy go — ce misérable! Pewien zacny młodzieniec przyszedł do mnie! Nie! To 
nie do 
wiary…
Razumow, zwrócony w stronę posągu, wstrzymał oddech, jakby w oczekiwaniu wybuchu. 
Za 
jego plecami nieznany głos wymówił z uprzejmym naleganiem:
— Asseyez–vous donc!
— Mais comprenez vous, mon cher! L’assasin! Morderca — książę niemal wykrzyknął 
— 
mamy go!… Razumow odwrócił się. Gładkie, obfite policzki generała opierały się o 
sztywny 
kołnierz munduru. Musiał już przedtem patrzeć na młodego człowieka, bo Razumow 
ujrzał 
bladoniebieskie oczy, utkwione w nim chłodno.
Książę wymownie skinął ręką z fotela:
— Oto wielce szlachetny młodzian, którego sama Opatrzność… pan Razumow…
Generał przyjął tę prezentację zmarszczeniem brwi. Razumow ani drgnął. Generał, 
usiadłszy za 
biurkiem, słuchał z zaciśniętymi ustami. Niepodobna było dostrzec jakiegokolwiek 
śladu 
wzruszenia na jego twarzy.
Razumow wpatrywał się w nieruchomość mięsistego profilu. Ale nieruchomość ta 
trwała tylko 
chwilę, póki książę nie skończył mówić; kiedy generał zwrócił się do 
opatrznościowego 
młodzieńca, na jego przekrwionej twarzy, w spojrzeniu bladoniebieskich, 
nieufnych oczu i w 
błysku szerokiego, zdawkowego uśmiechu przebiło się jakieś jowialne, zimne 
okrucieństwo. Nie 
wyraził żadnego zdziwienia tą niezwykłą historią ani zadowolenia czy podniecenia, 
ani nawet 
niedowierzania. Nie okazał absolutnie żadnego wzruszenia. Tylko z grzecznością 
niemal uniżoną 
zauważył, że: „Ptaszek mógł wyfrunąć, podczas gdy pan… pan Razumow biegał po 
mieście.”
Razumow podszedł na środek pokoju i powiedział:
— Drzwi są zaryglowane, a klucz mam w kieszeni. Poczuł głęboki wstręt do tego 
człowieka. 
Przyszło to na niego tak niespodziewanie, że ujawniło się nawet w tonie jego 
głosu. Generał 
popatrzył nań w zamyśleniu, a Razumow uśmiechnął się krzywo.
Wszystko to działo się ponad głową księcia K., który siedział w głębokim fotelu, 
bardzo 
zmęczony i zniecierpliwiony. — Student nazwiskiem Haldin — rzekł generał 
zamyślony. 
Razumow przestał się uśmiechać.
— Tak się nazywa — rzekł niepotrzebnie podniesionym głosem. — Wiktor Wiktorowicz 
Haldin, student.
Generał poprawił się z lekka w krześle.
— Jak jest ubrany? Czy zechce mi pan łaskawie powiedzieć?
Razumow z irytacją opisał ubiór Haldina kilku burkliwymi słowy. Generał wciąż 
wpatrywał się 
w niego, po czym zwrócił się do księcia po francusku:
— Nie byliśmy pozbawieni wskazówek. Pewna dobra kobieta, która znajdowała się 
wtedy na 
ulicy, mniej więcej w ten sam sposób opisała ubiór człowieka, który rzucił drugą 
bombę. 
Zatrzymaliśmy ją w głównym biurze i kogo tylko schwytano w czerkieskiej bekieszy, 
przyprowadzano, by go zobaczyła. Ale tylko żegnała się i kiwała przecząco głową. 
Można się było 
wściec…
Zwrócił się do Razumowa i rzekł po rosyjsku z przyjazną wymówką:
— Niech pan weźmie krzesło, panie Razumow — proszę bardzo. Dlaczego pan stoi?
Razumow usiadł niedbale i patrzył na generała. „Ten idiota z wybałuszonymi 
oczyma nic nie 
rozumie” — pomyślał.
Książę zaczął mówić wyniośle:
— Pan Razumow jest młodzieńcem wybitnych zdolności. Leży mi na sercu, żeby jego 
przyszłość nie była…
— Na pewno — przerwał generał podnosząc rękę. — Czy on ma jakąś broń przy sobie, 
jak pan 
myśli, panie Razumow?
Generał użył łagodnego, śpiewnego tonu. Razumow odpowiedział z tłumionym 
rozdrażnieniem:
— Nie. Ale są tam moje brzytwy — pan rozumie. Generał skinął głową z uznaniem. — 
Doskonale.
I zwracając się do księcia, objaśniał grzecznie:
— Chcemy schwytać tego ptaszka żywcem. Diabeł by mu chyba pomógł, gdyby czegoś 
nie 
wyśpiewał, zanim z nim nie skończymy.
Grobowa cisza pokoju, w którym nawet zegar był niemy, wchłonęła gładkie 
modulacje tego 
strasznego zdania. Książę, schowany w fotelu, nie powiedział nic.
Niespodzianie generał wyraził uwagę:
— Wierność dla zagrożonego porządku, od którego zależy bezpieczeństwo tronu i 
narodu, to 
nie dziecinna zabawka. My to wiemy, mon Prince, i… tenez — ciągnął dalej z 
rodzajem 
pochlebnej szorstkości — pan Razumow zaczyna także to rozumieć.
Oczy, które zwrócił na Razumowa, zdawały się wyskakiwać z orbit. Ale groteskowy 
wygląd 
generała przestał już Razumowa drażnić.
— Haldin nic wam nie powie — rzekł z ponurą pewnością.
— To się jeszcze zobaczy — mruknął generał.
— Jestem tego pewny — upierał się Razumow. — Taki człowiek nigdy nie powie… Czy 
pan 
generał sądzi, że przyszedłem tu ze strachu? — dodał gwałtownie. Był gotów do 
ostatka obstawać 
przy swoim zdaniu o Haldinie.
— Ale skądże — odparł generał z prostotą — i powiem panu szczerze, że gdyby ów 
Haldin nie 
był przyszedł ze swoim opowiadaniem do takiego lojalnego i dzielnego Rosjanina 
jak pan, byłby 
przepadł jak kamień w wodzie… a to miałoby paskudne następstwa — dodał z 
szerokim, okrutnym 
uśmiechem spod swych kamiennych oczu. — Jasne więc, że nie można podejrzewać 
pana o strach.
Tu książę wtrącił, odwracając się do Razumowa ze swego fotela. — Nikt nie wątpi 
w moralną 
słuszność postępowania pana, proszę być o to całkiem spokojnym.
Z pewnym zakłopotaniem zwrócił się do generała:
— Dlatego właśnie tu jestem. Może to pana dziwi, że…
Generał spiesznie przerwał.
— Ależ bynajmniej. To całkiem proste. Ocenił książę doniosłość…
— Tak — wtrącił książę — i ośmielam się nalegać stanowczo, aby współudział mój i 
pana 
Razumowa w tej sprawie nie został podany do publicznej wiadomości. To Obiecujący 
młodzieniec 
— o wybitnych zdolnościach.
— Nie wątpię — mruknął generał. — Wzbudza zaufanie.
— Wszelkiego rodzaju zgubne poglądy tak się obecnie rozpowszechniły i zaraza 
przeniknęła do 
ośrodków tak nieoczekiwanych — że choć wydaje się to wprost potworne, mógłby 
ucierpieć… 
Jego studia… Jego…
Generał z łokciami na biurku ujął głowę w obie dłonie.
— Tak… Tak… Zastanawiam się nad tym… Ile czasu mogło minąć od chwili, kiedy 
zostawił 
go pan w swym pokoju, panie Razumow?
Razumow podał godzinę odpowiadającą mniej więcej porze, w której wyrwał się jak 
szalony ze 
spelunki na przedmieściu. Postanowił wyeliminować zupełnie Ziemianicza ze sprawy. 
Wspominać 
o nim znaczyło skazać tę „jasną duszę” na więzienie, może na srogą chłostę, a w 
końcu na 
wędrówkę na Sybir w kajdanach. Obiwszy Ziemianicza, Razumow odczuwał dla niego 
teraz jakąś 
nieokreśloną, nie pozbawioną wyrzutów sumienia, życzliwość.
Generał, dając po raz pierwszy upust swym ukrytym myślom, wykrzyknął pogardliwie: 
— I 
powiadasz pan, że przyszedł do pana z tym wyznaniem tak sobie — bez żadnej 
przyczyny — a 
propos de bottes?
Razumow zwietrzył niebezpieczeństwo. Bezlitosna podejrzliwość despotyzmu 
przemówiła 
wreszcie bez osłony. Nagła trwoga zamknęła usta Razumowa. Cisza w pokoju stała 
się teraz 
podobna do ciszy głębokiego więziennego lochu, gdzie czas się nie liczy i gdzie 
podejrzana 
jednostka bywa nieraz zapomniana na zawsze. Ale książę przyszedł mu na ratunek.
— To sama Opatrzność skierowała nikczemnika w chwili umysłowego zamroczenia do 
pana 
Razumowa — na podstawie jakiejś dawnej całkiem fałszywie zrozumianej dyskusji — 
jakiejś 
błahej teoretycznej wymiany poglądów — i to, jak się dowiedziałem, sprzed wielu 
miesięcy — o 
której pan Razumow zupełnie już zapomniał.
— Panie Razumow — zapytał w zamyśleniu generał po krótkim milczeniu. — Czy pan 
daje się 
często wciągać w teoretyczne dyskusje?
— Nie, ekscelencjo — odpowiedział Razumow chłodno w nagłym przypływie pewności 
siebie. 
— Jestem człowiekiem głębokich przekonań. Niedowarzone poglądy krążą w powietrzu. 
Nie 
zawsze warto je zwalczać. Ale nawet milcząca pogarda poważnego umysłu może być 
zrozumiana 
mylnie przez zagorzałych utopistów.
Generał, wciąż trzymając głowę w dłoniach, wpatrywał się w Razumowa. Książę K. 
szepnął:
— Poważnie myślący młodzieniec. Un esprit superieur.
— Widzę to, mon cher prince — rzekł generał. — Panu Razumowowi nic z mojej 
strony nie 
grozi. Zainteresował mnie. Widzę, że posiada wielki i pożyteczny dar budzenia 
zaufania. 
Zastanawiałem się tylko, dlaczego tamten w ogóle coś powiedział — choćby o samym 
fakcie 
zabójstwa — skoro chodziło mu tylko o uzyskanie schronienia na parę godzin. Bo 
przecież cóż 
było łatwiejszego, jak milczeć o całej sprawie, o ile oczywiście, myląc się 
szaleńczo co do 
prawdziwych pańskich przekonań, nie próbował pozyskać pańskiej pomocy. Cóż pan 
na to, panie 
Razumow?
Razumowowi wydało się, że posadzka zakołysała się pod nim. Ten groteskowy 
mężczyzna w 
obcisłym mundurze był straszny. I powinien być straszmy.
— Rozumiem, co wasza ekscelencja ma na myśli. Ale mogę tylko powiedzieć, że nie 
wiem, 
dlaczego tak się stało.
— Niczego nie miałem na myśli — szepnął generał z łagodnym zdziwieniem.
„Dostał mnie, dostał bez ratunku” — pomyślał Razumow. Trudy i wstręty tego 
popołudnia, 
pragnienie zapomnienia, strach, którego nie mógł się pozbyć — to wszystko 
rozbudziło w nim na 
nowo nienawiść do Haldina.
— W takim razie nie mogę być pomocny waszej ekscelencji. Nie wiem, o co mu 
chodziło. 
Wiem tylko, że w pewnej chwili chciałem go zabić. Sam sobie życzyłem również 
śmierci. Nie 
mówiłem nic. Byłem przybity. Nie dałem powodu do zwierzeń, nie pytałem o żadne 
wyjaśnienia…
Wydawało się, że Razumow stracił panowanie nad sobą, lecz umysł jego był jasny. 
Wybuch ten 
w istocie był wyrachowany.
— Wielka szkoda — rzekł generał — że pan nie zapytał. Czy nie wie pan 
przynajmniej, co 
zamierza zrobić?
Razumow uspokoił się i dojrzał otwierające się przed nim wyjście.
— Jak mi powiedział, ma nadzieję, że jakieś sanki będą na niego czekać o wpół do 
pierwszej w 
nocy koło siódmej latarni licząc na lewo od górnego końca Karabielnej. W każdym 
razie zamierzał 
być tam o tej porze. Nie żądał ode mnie nawet zmiany ubrania.
— Ah! voila! — rzekł generał, zwracając się z zadowoleniem do księcia K. — Oto 
sposób, w 
jaki protégé księcia, pan Razumow, może całkiem uniknąć podejrzeń o jakiś 
współudział w tym 
aresztowaniu. Będziemy czekali na tego pana na Karabielnej.
Książę wyraził swą wdzięczność. W głosie jego drżało szczere wzruszenie. Razumow, 
nieruchomy i milczący, siedział wpatrując się w dywan. Generał zwrócił się do 
niego.
— O wpół do pierwszej zatem. Do tego czasu musimy polegać na panu, panie Razumow. 
Jak 
pan sądzi? Czy on nie zechce zmienić swojego planu?
— Skądże mogę wiedzieć? — rzekł Razumow. — Tacy ludzie jednak nie zmieniają 
planów.
— Jakich ludzi ma pan na myśli?
— W ogóle fanatycznych miłośników wolności. Wolności przez duże „W”, ekscelencjo. 
Wolności, która nic określonego nie oznacza. Wolności, w której imię popełnia 
się zbrodnie.
Generał mruknął:
— Nie cierpię buntowników. Każdego rodzaju. Nic nie mogę na to poradzić. Taką 
już mam 
naturę.
Zacisnął pięść i potrząsnął nią.
— Trzeba ich więc zniszczyć.
— Oni już z góry złożyli swoje życie w ofierze — rzekł Razumow ze złośliwym 
zadowoleniem, 
patrząc prosto w twarz generała. — Jeżeli Haldin zmieni dziś wieczór plany, to 
może pan generał 
być pewny, że nie uczyni tego dla ratowania swojego życia ucieczką jakąś inną 
drogą. 
Dowodziłoby to tylko, że zamierza porwać się na coś innego. Ale to nie wydaje 
się 
prawdopodobne. Generał powtórzył jakby sam do siebie:
— Trzeba ich zniszczyć.
Razumow przybrał nieprzenikniony wyraz twarzy. Książę wykrzyknął:
— Co za straszna konieczność! Generał z wolna opuścił rękę.
— Jest jedna pociecha. Ten rodzaj nie zostawia potomstwa. Mówiłem to zawsze: 
jeden wysiłek 
— bezlitosny, uparty, niezłomny — a skończymy z nimi na zawsze.
Razumow przybrał nieprzenikniony wyraz twarzy, w tak absolutną władzę, musiał 
wierzyć w 
to, co mówił: inaczej nie mógłby wytrwać pod ciężarem takiej odpowiedzialności.
Generał powtórzył raz jeszcze z najwyższą pasją:
— Nie cierpię buntowników. Te wywrotowe umysły! Intelektualni débauchés! 
Wierność była 
zawsze podstawą mojego istnienia. To jest sprawa uczucia. W jego obronie gotów 
jestem 
poświęcić życie — nawet honor — gdyby zaszła potrzeba. Ale proszę mi powiedzieć, 
czy może 
być mowa o honorze, kiedy ma się do czynienia z buntownikami, z ludźmi, którzy 
nie uznają nawet 
Boga, ze skończonymi niedowiarkami? Bydło! Okropność pomyśleć o tym!
Podczas tej rozmowy Razumow, patrząc w twarz generała, przytaknął z lekka ze dwa 
razy. 
Książę K., który trzymał się dostojnie z boku, szepnął wznosząc w górę oczy:
— Hélas!
Po czym opuścił wzrok i oświadczył bardzo stanowczo:
— Ten młody człowiek potrafi w pełni ocenić wagę pana pamiętnych słów, generale. 
Cały 
wyraz twarzy generała zmienił się: tępa zawziętość ustąpiła miejsca doskonałej 
uprzejmości.
— Teraz poproszę — rzekł — ażeby pan Razumow wrócił do siebie. Racz, książę, 
zauważyć, że 
nie pytam pana Razumowa, czy uzasadnił wobec gościa swoją nieobecność. Bez 
wątpienia uczynił 
to w sposób zadowalający. Ale nie pytam. Pan Razumow wzbudza zaufanie. To wielki 
dar. 
Nadmieniam tylko, że dalsze przedłużanie nieobecności mogłoby obudzić w 
przestępcy 
podejrzenia i skłonić go do zmiany planów.
Wstał i z wyszukaną grzecznością przeprowadził swoich gości do przedpokoju, 
zastawionego 
roślinami.
Razumow rozstał się z księciem na rogu ulicy. W powozie słuchał jego słów, w 
których 
naturalne uczucie walczyło z ostrożnością. Najwidoczniej książę lękał się, aby 
nie wzbudzić 
nadziei na jakieś przyszłe stosunki. Ale w jego głosie, gdy wygłaszał po ciemku 
oględne życzliwe 
ogólniki, dźwięczał odcień serdeczności. Książę powiedział również:
— Ufam panu całkowicie, panie Razumow.
„Oni mi wszyscy ogromnie ufają” — pomyślał smętnie Razumow. Ten człowiek, który 
siedział 
obok niego w ciasnej karetce ramię w ramię, napełniał go pobłażliwą pogardą. 
Prawdopodobnie 
obawiał się scen z żoną. Mówiono o niej, że była dumna i gwałtowna.
Wydało mu się rzeczą dziwaczną, że tajemnica może odgrywać tak wielką rolę w 
szczęściu i 
bezpieczeństwie istnień ludzkich. Ale chciał uspokoić księcia i z odpowiednim 
naciskiem 
oświadczył, że mając niejakie poczucie swych skromnych uzdolnień i zaufanie w 
swoją 
pracowitość powierza swą przyszłość własnym wysiłkom. Wyraził wdzięczność za 
doznaną 
pomoc. Tak niebezpieczne sytuacje nie zdarzają się dwa razy w ciągu jednego 
życia — dodał.
— A pan zachował się w tej sytuacji ze stałością umysłu i prawością uczuć 
wzbudzającą we 
mnie wysokie wyobrażenie o pańskiej wartości — rzekł książę uroczyście. — Niech 
pan tylko 
wytrwa na tej drodze — wytrwa.
Wysiadłszy na chodnik, Razumow ujrzał dłoń bez rękawiczki wyciągniętą do niego 
przez 
spuszczoną szybę karetki. Dłoń ta przytrzymała przez chwilę rękę Razumowa. 
Światło ulicznej 
latarni padało na długą twarz księcia i siwe, staromodne bokobrody.
— Mam nadzieję, że jesteś pan teraz całkiem spokojny co do następstw…
— Po tym, co wasza ekscelencja raczyła dla mnie uczynić, pozostaje mi już tylko 
polegać na 
swoim sumieniu.
— Adieu! — rzekła wąsata głowa ze wzruszeniem.
Razumow skłonił się. Karetka z lekkim skrzypieniem pomknęła po śniegu — on zaś 
pozostał 
sam na brzegu chodnika.
Powiedział sobie, że nie ma o czym myśleć, i ruszył ku domowi.
Szedł spokojnie. Była to rzecz powszednia — taki powrót do domu po wieczorze 
spędzonym z 
kolegami czy na jakimś tańszym miejscu w teatrze. Po przejściu kawałka drogi 
poczuł się w kręgu 
rzeczy dobrze znajomych. Nic się nie zmieniło. Oto znajomy róg jego ulicy, a za 
zakrętem znajome 
mętne światło sklepiku z wiktuałami, prowadzonego przez Niemkę. Za małymi 
szybkami widać 
było bochenki czerstwego chleba, wiązki cebuli i wianki kiełbasy. Właśnie sklep 
zamykano. 
Chorowity, kulawy subiekt, którego tak dobrze znał z widzenia, wykuśtykał w 
śnieg dźwigając 
wielką okiennicę.
Nic się nie zmieni. Oto znajoma brama rozdziawia czarne wnętrze, mdło 
rozjaśnione światłami 
padającymi z wejść do kilku klatek schodowych.
Poczucie ciągłości życia zależy od drobnych wrażeń fizycznych. Błahostki 
codziennej 
egzystencji są puklerzem duszy. Ta myśl wzmocniła wewnętrzny spokój Razumowa, 
gdy począł 
wstępować na schody, znane jego stopom nawet w ciemności, z ręką na znajomej 
lepkiej poręczy. 
Wyjątkowość sytuacji nie mogła wziąć góry nad tymi fizycznymi kontaktami, które 
czynią jeden 
dzień podobnym do drugiego. Jutro będzie takie samo jak wczoraj.
Tylko na scenie teatru uznaje się nadzwyczajności.
„Przypuszczam — myślał Razumow — że gdybym postanowił palnąć sobie w łeb na 
pierwszym piętrze, wszedłbym po schodach równie spokojnie jak teraz. Nie ma rady. 
Co musi być 
— to będzie. Nadzwyczajne rzeczy zdarzają się. Ale z chwilą gdy się zdarzyły, 
sprawa 
zakończona. Tak samo, gdy się powzięło postanowienie. To kończy sprawę. Zostaje 
wchłonięta 
przez codzienne zajęcia, przez zwyczajność naszych powszednich myśli — i życie 
płynie dalej jak 
przedtem, a jego tajemnicze i ukryte składniki słusznie pozostają w cieniu. 
Życie jest sprawą 
publiczną.”
Razumow otworzył drzwi swojego mieszkania i wyjął klucz z zamka; potem wszedł 
bardzo 
cicho i starannie zasunął rygiel.
Pomyślał: „Słyszy mnie.” I po zasunięciu rygla stał przez chwilę wstrzymując 
oddech. Nie 
doszedł go żaden dźwięk. Minął pusty przedpokój, stąpając ostrożnie w ciemności. 
Wszedłszy do 
pokoju, omackiem poszukał zapałek na stole. Cisza, poza szelestem przesuwanej 
ręki, panowała 
zupełna. Czyżby tamten spał tak mocno?
Razumow potarł zapałkę i spojrzał w stronę łóżka. Haldin leżał na wznak jak 
poprzednio, tylko 
obie ręce podłożył pod głowę. Oczy miał otwarte. Wpatrywał się w sufit. Razumow 
podniósł w 
górę zapałkę. Ujrzał wyrazistą twarz, mocną szczękę, białe czoło i pukle jasnych 
włosów na tle 
białej poduszki. Tak, to on leżał tam na wznak. Razumow pomyślał nagle: 
„Przeszedłem po jego 
piersiach.”
Patrzył wciąż, aż zapałka zgasła, po czym zaświecił drugą i w milczeniu zapalił 
lampę, nie 
patrząc już w stronę łóżka. Odwrócił się i wieszał płaszcz na kołku, gdy Haldin 
westchnął głęboko 
i zapytał znużonym głosem:
— No i co? Jak tam załatwiliście?
Razumowa ogarnęło wzruszenie tak silne, że musiał oprzeć się o ścianę. Szatańska 
chętka, by 
oświadczyć: „Wydałem cię policji” — przeraziła go niezmiernie. Nie powiedział 
jednak tego. Nie 
odwracając się, rzekł stłumionym głosem:
— Zrobione.
I znowu usłyszał, jak Haldin westchnął Podszedł do stołu, usiadł stawiając lampę 
przed sobą i 
dopiero wtedy spojrzał w stronę łóżka.
W odległym kącie dużego pokoju, z dala od niewielkiej lampy, którą osłaniał 
bardzo gruby, 
porcelanowy klosz, Haldin widniał ciemnym, długim kształtem, jakby stężały już 
nieruchomością 
śmierci. To ciało wydawało się mniej materialne niż jego własna zjawa, po której 
Razumow 
przeszedł na białej od śniegu ulicy. Niepokoiło bardziej swą roztopioną w mroku, 
a uporczywą 
realnością niż tamto wyraźne, lecz przemijające złudzenie.
Haldin odezwał się znowu:
— Musieliście mieć ciężką drogę. Taka droga… — szepnął przepraszająco. — W taką 
pogodę…
Razumow odpowiedział żywo:
— Tak. Droga była okropna… Po prostu koszmar. Wzdrygnął się wyraźnie. Haldin 
westchnął 
raz jeszcze, po czym:
— Widziałeś więc Ziemianicza, bracie?
— Widziałem.
Pamiętając, ile czasu spędził z księciem, Razumow dodał ostrożnie:
— Musiałem dość długo czekać.
— Cóż za typ, prawda? To niebywałe, ile zrozumienia dla potrzeby wolności tkwi w 
tym 
człowieku. A jego powiedzonka — proste, a trafne, jakie tylko lud w swej 
zgrzebnej mądrości 
ukuć potrafi! To typ, który…
— Ja, wiecie, nie miałem zbyt wiele sposobności… — mruknął Razumow przez zęby.
Haldin wciąż wpatrywał się w sufit.
— Widzisz, bracie, ja często bywałem w tym domu ostatnimi czasy. Zanosiłem 
książki, 
broszury. Wielu z biedaków, co tam mieszkają, umie czytać. Bo widzisz, bracie, 
biesiadników na 
ucztę wolności trzeba szukać wśród zaułków i płotów. Prawdę rzekłszy, ostatnio 
prawie stale 
mieszkałem w tym domu. Nieraz spałem w stajni. Jest tam stajnia…
— Tam właśnie rozmówiłem się z Ziemianiczem — przerwał cicho Razumow. Jakiś duch 
szyderstwa wstąpił w niego, więc dodał: — Można powiedzieć, że rozmowa udała się. 
Wyszedłem 
stamtąd z niemałą ulgą.
— O! to człowiek — ciągnął powoli Haldin, mówiąc wciąż w sufit. — Wiecie, jak go 
poznałem? Otóż od kilku już tygodni, od chwili kiedy pogodziłem się z tym, że 
trzeba mi tego 
dokonać, próbowałem się odosobnić. Wyprowadziłem się od wdowy, u której 
mieszkałem. Po cóż 
miałem narażać tę poczciwą kobietę, aby ją potem dręczyła policja aż do utraty 
zmysłów? 
Przestałem widywać się z kolegami…
Razumow przysunął do siebie ćwiartkę papieru i zaczął kreślić na niej ołówkiem 
linię za linią. 
„Słowo daję — pomyślał z gniewem — troszczył się o bezpieczeństwo wszystkich, 
tylko nie o 
moje.” Haldin mówił dalej:
— Dziś rano — ach! dziś rano to ‘było co innego. Jak wam to wytłumaczyć? Zanim 
dokonałem 
tego czynu, włóczyłem się nocą, a w dzień leżałem w ukryciu, układając sobie 
wszystko w myśli. I 
byłem spokojny. Nie mogłem spać, ale byłem spokojny. Czymże się miałem dręczyć? 
Ale dziś 
rano, po tym! Wtedy właśnie straciłem spokój. Nie mogłem chować się w tym 
wielkim domu, 
pełnym nędzy. Nędzarze tego świata nie mogą dać spokoju. A potem, kiedy ten 
głupi stróż zaczął 
wrzeszczeć, powiedziałem sobie: „Jest w tym mieście młody człowiek, który 
przerasta o głowę 
pospolite przesądy.”
„Kpi ze mnie?” — zadał sobie pytanie Razumow, kreśląc machinalnie dalej trójkąty 
i kwadraty. 
I nagle pomyślał: „Moje zachowanie musi mu się wydawać dziwne. Jeśli się mnie 
przestraszy i 
dokądś zwieje — będę zgubiony bez ratunku. Ten przeklęty generał…”
Rzucił ołówek i gwałtownie zwrócił się ku łóżku z mglistą postacią rozciągniętą 
na nim w całej 
swej długości — o ileż mniej wyraźną od tej, przez której pierś przeszedł bez 
wahania. Byłożby to 
także widziadło?
. Milczenie trwało od dłuższego czasu. „Już go tu nie ma” — oto myśl, z którą 
Razumow 
walczył rozpaczliwie, przerażony jej niedorzecznością. „Poszedł sobie, a to… 
jest… tylko…”
Nie mógł wytrzymać dłużej. Skoczył na równe nogi, mówiąc głośno: „Jestem 
straszliwie 
niespokojny” — i paroma wielkimi krokami podszedł do brzegu łóżka. Dotknął lekko 
dłonią 
ramienia Haldina i gdy tylko sprawdził jego realność, doznał szalonej pokusy, by 
pochwycić 
odsłonięte gardło i wydusić ostatnie tchnienie z tego ciała, z obawy, ażeby nie 
wymknęło się spod 
jego straży, zostawiając po sobie tylko zjawę.
Haldin nie ruszył się, ale wznosząc oczy, spojrzał z mroku na Razumowa, z cichą 
wdzięcznością za ten objaw uczucia.
Razumow odwrócił się i zaczął chodzić po pokoju. „Byłoby to może dobrodziejstwem 
dla 
niego” — mruknął do siebie i aż się przestraszył takiego usprawiedliwienia 
morderczej pokusy, 
która wylęgła się gdzieś w jego mózgu. A jednak nie mógł z nią się rozstać. 
Zaczął ją rozważać na 
trzeźwo. „Co go czeka? — myślał. — Na zakończenie stryczek… A ja…”
Rozważania te przerwał głos Haldina:
— Po co niepokoić się o mnie. Mogą zabić moje ciało, ale nie zdołają wygnać 
mojej duszy z 
tego świata. Powiadam ci — tak silnie wierzę w ten świat, że nawet wieczność 
wyobrażam sobie 
jako bardzo długie życie. Może dlatego tak jestem gotowy na śmierć..
— Hm — mruknął Razumow, przygryzłszy dolną wargę, i dalej chodził po pokoju, 
snując swe 
dziwne rozważania.
Tak, dla człowieka w takim położeniu byłoby to oczywistym dobrodziejstwem. 
Jednak rzecz 
nie polegała na tym, aby być dobrym, lecz aby być twardym. Haldin to niepewny 
gość…
— Wiktorze Wiktorowiczu, ja także wierzę w ten nasz świat — rzekł Razumow z mocą. 
— Ja 
również, póki żyję… Ale wy, zdaje się, macie zamiar straszyć na nim po śmierci. 
Nie sądzicie 
chyba na serio…
Nieruchomy Haldin zaczął mówić:
— Straszyć na nim! Tak! Na pewno: gnębicieli myśli, która przyśpiesza rozwój 
świata, 
niszczycieli dusz, które dążą do podniesienia ludzkiej godności — tych należy 
ścigać spoza grobu. 
Ale tym, co zniszczą tylko moje ciało, przebaczyłem już z góry. Razumow 
przystanął trochę, aby 
słuchać, ale jednocześnie kontrolował swoje własne wrażenia. I zły był na siebie, 
że przywiązuje 
tyle wagi do tego, co mówi Haldin.
„To wariat” — pomyślał stanowczo, ale myśl ta nie wzbudziła w nim pobłażania dla 
Halddna. 
Było to szczególnie bezczelne szaleństwo — i z chwilą gdy zaczynało wdzierać się 
w publiczne 
życie kraju, każdy dobry oby obywatel miał oczywiście obowiązek…
Na tym urwał się tok jego myśli. Ogarnął go teraz tak gwałtowny paroksyzm 
skrytej nienawiści 
do Haldina, że pośpiesznie zaczął pleść, co mu ślina na język niosła:
— Tak. Wieczność. Naturalnie. Ja również nie mogę jej sobie dobrze przedstawić. 
Wyobrażam 
ją sobie w każdym fazie jako coś spokojnego i… nudnego. Nie będzie tam żadnych 
niespodzianek… czy rozumiecie? Zabraknie elementu czasu.
Wyjął zegarek i spojrzał na godzinę. Haldin odwrócił się na boki przyglądał się 
uważnie.
Razumowa przestraszyło jego poruszenie. Niepewny gość ten koleżka z widmem. 
Północ 
jeszcze nie nadeszła. Podjął śpiesznie:
— I niezbadanych tajemnic! Czy można sobie wyobrazić tajemne sprawy w wieczności? 
Nie 
sposób. A życie jest ich pełne. Są na przykład tajemnice urodzenia. Człowiek 
nosi je w sobie aż do 
grobu. Jest coś komicznego… ale mniejsza z tym. Bywają również utajone pobudki 
postępowania. 
Najjawniejsze czyny człowieka mają swoją tajemną stronę. To bardzo ciekawe i 
takie 
nieuchwytne. Ktoś na przykład wychodzi z pokoju na spacer. Pozornie nic 
pospolitszego. A jednak 
dla niego może to znaczyć bardzo wiele. Wraca — spotkał może jakiegoś pijaka, 
zauważył coś 
szczególnego na śniegu i oto już nie ten sam człowiek. Najmniej spodziewane 
rzeczy wywierają 
tajemny wpływ na nasze myśli: siwe wąsy jednej osoby, wytrzeszczone oczy innej.
Czoło Razumowa zrosił pot. Przeszedł parę razy po pokoju z pochyloną głową, 
uśmiechając się 
do siebie złośliwie.
— Czy zastanowiliście się kiedy nad władzą siwych wąsów i wytrzeszczonych oczu? 
Wybaczcie. Pewnie myślicie, że zwariowałem, plotąc takie rzeczy w obecnej chwili. 
A ja nie 
mówię na wiatr. Widziałem przykłady. Zdarzyło mi się raz rozmawiać z kimś, o 
którego losie 
rozstrzygnęły tego rodzaju materialne fakty. A on o tym nawet nie wiedział. 
Oczywiście wchodziło 
tu w grę sumienie, ale rozstrzygnęły takie właśnie materialne fakty… A wy, 
Wiktorze 
Wiktorowiczu, mówicie mi, żebym się o was nie niepokoił. Jakże! Przecież jestem 
za was 
odpowiedzialny — prawie krzyknął Razumow.
Z trudem powstrzymał wybuch mefistofelicznego śmiechu. Haldin, bardzo blady, 
uniósł się na 
łokciu.
— A niespodzianki życia! — ciągnął Razumow, spojrzawszy niespokojnie na tamtego. 
— 
Zważcie tylko ich zdumiewającą naturę. Tajemniczy popęd skłonił was, byście tu 
przyszli. Nie 
mówię, że postąpiliście źle. Owszem, z pewnego punktu widzenia nie mogliście 
postąpić lepiej. 
Mogliście pójść do człowieka mającego uczucia i związki rodzinne. Sami macie 
takie związki. 
Jeśli idzie o mnie, uważacie, chowano mnie w zakładzie, gdzie bywało przygłodno. 
Mówić o 
sentymencie dla takiej instytucji — to, rozumiecie sami… A co się tyczy związków 
— jedyne 
moje związki ze światem są natury społecznej. Muszę w jakiś sposób zdobyć 
ludzkie uznanie, nim 
będę mógł w ogóle działać. Siedzę tu i pracuję… A czy myślicie, że nie pracuję 
również dla 
postępu? Muszę wyrobić sobie własne poglądy na słuszną drogę postępowania… 
Wybaczcie mi — 
ciągnął Razumow, odetchnąwszy i zaśmiawszy się krótkim, gardłowym śmiechem — ale 
nie 
odziedziczyłem rewolucyjnego ducha wraz z podobieństwem do jakiegoś wuja.
Spojrzał znów na zegarek i aż go zemdliło od obrzydliwego lęku, gdy stwierdził, 
jak wiele 
jeszcze minut brakuje do północy. Wyszarpnął zegarek wraz z łańcuszkiem z 
kieszeni kamizelki i 
położył go na stole w świetle lampy. Wsparty na łokciu Haldin nie poruszył się 
wcale. Ta 
nieruchomość zaniepokoiła znowu Razumowa. — „Co on knuje tak po cichu? — 
pomyślał. — 
Trzeba temu przeszkodzić. Muszę mówić do niego bez przerwy.”
Podniósł głos:
— Jesteście synem, bratem, siostrzeńcem, krewnym — bo ja wiem zresztą czym — dla 
niezliczonych ludzi. Ja jestem tylko człowiekiem. Oto stoję przed wami. Myślący 
człowiek. Czy 
przyszło wam kiedy do głowy, w jaki sposób człowiek, co nigdy w życiu nie 
usłyszał serdecznego 
słowa ani pochwały, będzie myślał o rzeczach, o których wy myślicie przede 
wszystkim zgodnie ze 
swoją klasą, tradycją rodzinną, domowymi uprzedzeniami — albo też na przekór 
im?… Czyście 
zastanowili się kiedy, co taki człowiek czuje? Ja nie mam domowych tradycja. Nie 
mam się czemu 
przeciwstawiać. Moje tradycje są historyczne. Na cóż się mam oglądać, jeśli nie 
na tę przeszłość 
narodową, od której wy, panowie, chcecie odciąć waszą przyszłość? Czyż mój umysł, 
moje 
dążenia do lepszego losu mają być obrabowane z tej jedynej rzeczy, na której 
mogę polegać, dla 
widzimisię nieposkromionych zapaleńców? Wy macie swoją gubernię, z której 
pochodzicie, ale 
moim jest cały ten kraj — albo nie mam nic zgoła. Niewątpliwie będziecie kiedyś 
uważani za 
męczennika — za jakiegoś bohatera — za politycznego świętego. Ale ja się o to 
nie ubiegam. 
Zadowolę się rolą zwykłego pracownika. I cóż wy, ludzie, zdołacie osiągnąć przez 
rozlanie kilku 
kropel krwi na śniegu? W tym Bezmiarze. W tym nieszczęsnym Bezmiarze! Mówię wam 
— 
zawołał stłumionym, drżącym głosem, postąpiwszy o krok bliżej ku łóżku — że 
potrzebuje on nie 
gromady straszących widm, które mógłby podeptać — ale człowieka!
Haldin wyciągnął przed siebie ręce, jak gdyby chciał go powstrzymać, przejęty 
grozą.
— Teraz rozumiem wszystko! — wykrzyknął z przerażeniem. — Rozumiem… w końcu.
Razumow zachwiał się i oparł o stół. Pot zrosił mu czoło, zimny dreszcz 
przebiegł wzdłuż 
krzyża.
„Co ja takiego mówiłem? — zadał sobie pytanie. Czyżbym go mimo wszystko wypuścił 
z rąk?”
Uczuł, że wargi sztywnieją mu jak żaglowe płótno i zamiast uspokajającego 
uśmiechu zdobył 
się jedynie na niepewny grymas.
— Cóż chcecie? — zaczął pojednawczo, głosem nabierającym stopniowo siły po 
pierwszych 
niepewnych słowach — cóż chcecie? Pomyślcie tylko: człowiek spokojny, pracowity, 
a tu nagle… 
Nie umiem rzeczy owijać w bawełnę. Ale…
Poczuł, że znowu porywa go gniew, wściekły gniew.
— I cóż mieliśmy tu robić razem do północy? Siedzieć naprzeciwko siebie i myśleć 
o 
waszych… o waszych… jatkach?!
Haldin siedział zgnębiony i zasępiony. Pochylił głowę, ręce zwisły mu pomiędzy 
kolana. Jego 
głos był cichy, smutny, ale spokojny.
— Tak, Razumow, bracie, teraz widzę, jak to jest. Macie wspaniałomyślną duszę, 
ale brzydzicie 
się moim czynem — niestety.
Razumow wlepił w niego wzrok. Ze strachu tak zacisnął zęby, że poczuł ból w 
całej twarzy. Nie 
był w stanie wydobyć z siebie głosu. — I może nawet moja osoba jest wam wstrętna 
— dodał 
Haldin posępnie po krótkim milczeniu. Popatrzył na niego przez chwilę, po czym 
znowu utkwił 
wzrok w podłodze. — Bo istotnie, o ile ktoś…
Urwał, widocznie czekając na jakieś słowo. Razumow milczał. Haldin pokiwał 
smutnie głową.
— Oczywiście… Oczywiście… — szepnął. — Ach, co za ciężka robota!
Trwał przecz chwilę w bezruchu, po czym zerwał się tak nagle, że stężałe serce 
Razumowa 
uderzyło jak młotem.
— Niech już tak będzie — wykrzyknął żałośnie niskim, wyraźnym głosem. — 
Żegnajcie więc!
Razumow rzucił się naprzód, ale ruch wzniesionej ręki Haldina zatrzymał go, 
zanim zdołał 
wydostać się zza stołu. Oparł się ciężko o jego blat i słuchał dalekich dźwięków 
zegara miejskiego, 
który gdzieś wydzwaniał godzinę. Haldin stał już przy drzwiach. Wysoki i prosty 
jak strzała, że 
swą bladą twarzą i wzniesioną ostrzegawczo ręką, wyglądał jak posąg 
przedstawiający zuchwałą 
młodość, wsłuchaną w jakiś wewnętrzny głos. Razumow odruchowo popatrzył na 
zegarek. Gdy 
znów spojrzał ku drzwiom, Haldina już nie było. Zniknął prawie bez głosu, jak 
duch, i tylko z 
przedpokoju doleciał cichy trzask odsuwanej lekko zasuwki.
Razumow wybiegł za nim z zawrotem głowy i z otwartymi ustami, z których nie mógł 
wydobyć 
głosu. Drzwi przedpokoju stały otworem. Słaniając się dopadł schodów i wychylił 
się daleko za 
poręcz. Patrząc w czarną czeluść klatki schodowej z migającym w głębi 
światełkiem, łowił uchem 
odgłos szybkich i cichych kroków osoby zbiegającej po krętych schodach. Lekki, 
pośpieszny tupot 
zapadał się coraz niżej, chyży cień przemknął przez światełko w dole; drgnięcie 
nikłego płomyka. 
Potem cisza. Razumow słuchał przewieszony przez poręcz i wciągał zimne, ostre 
powietrze, 
zmieszane z odorem brudnej klatki schodowej. Wszędzie spokój.
Wrócił z wolna do swego pokoju i zamknął drzwi. Łagodne, równe światło stołowej 
lampy 
padało na zegarek. Razumow stanął i spojrzał na małą, białą tarczę. Brakowało 
jeszcze trzech 
minut do dwunastej. Wziął zegarek w niepewną dłoń.
— Spóźnia się — mruknął i ogarnęła go dziwna niemoc. Kolana ugięły się pod nim, 
zegarek 
wraz z łańcuszkiem wyśliznął mu się z palców i spadł na podłogę. Tak go to 
przestraszyło, że o 
mało sam nie upadł. Gdy wreszcie odzyskał panowanie nad członkami na tyle, by 
schylić się po 
zegarek, natychmiast przyłożył go do ucha. Po chwili wyjąkał:
— Stanął — i znów milczał dość długo, zanim cierpko mruknął.
— Dokonało się… — A teraz do roboty.
Usiadł, sięgnął po pierwszą z brzegu książkę, otworzył ją na chybił trafił i 
zaczął czytać. Ale 
zaledwie przeczytał parę wierszy, zgubił kompletnie wątek i nie próbował go 
odnaleźć. Pomyślał:
„Prawie na pewno jakiś agent policyjny pilnuje domu po drugiej stronie ulicy.”
Wyobraził go sobie przyczajonego w ciemnej bramie, z wytrzeszczonymi oczyma, 
otulonego w 
płaszcz po uszy i w generalskim kapeluszu z piórami na głowie. Ten niedorzeczny 
obraz tak go 
przestraszył, że aż poderwał się konwulsyjnie na krześle. Musiał dosłownie 
potrząsnąć głową z 
całej siły, żeby się odeń opędzić. Agent mógł być przebrany za chłopa… za 
żebraka… Albo też po 
prostu był w ciemnym płaszczu, zapiętym pod szyję i z ciężką laską w ręku — 
nicpoń o chytrych 
oczach, cuchnący wódką i surową cebulą.
Na ten obraz Razumow doznał mdłości. — „Go mnie to obchodzi — pomyślał ze 
wstrętem. — 
Czyż jestem żandarmem? A zresztą już się dokonało.”
Wstał w wielkim podnieceniu. Nie dokonało się. Jeszcze nie. Nie wcześniej jak o 
wpół do 
pierwszej. A tu zegarek stanął. To go doprowadzało do rozpaczy. Nie sposób 
dowiedzieć się, która 
godzina. Gospodyni i wszyscy lokatorzy na tym piętrze już śpią. Jakżeby mógł do 
nich pójść i… 
Bóg raczy wiedzieć, co by sobie pomyśleli albo co by odgadli. Nie odważył się 
również wyjść na 
ulicę celem sprawdzenia czasu. „Jestem teraz podejrzany. Nie ma co się 
oszukiwać” — pomyślał z 
goryczą. Jeżeli z tej lub innej przyczyny Haldin wyśliźnie się im i nie zjawi na 
Karabielnej, policja 
zrobi rewizję w tym mieszkaniu. A jeśli wtedy nie będzie w domu, nie potrafi się 
nigdy oczyścić! 
Nigdy! Razumow rozejrzał się dziko dokoła, jak gdyby szukając sposobu 
pochwycenia czasu, 
który, zda się, wymknął mu się w zupełności. Nigdy dotąd, o ile pamiętał, nie 
słyszał ze swego 
pokoju bicia miejskiego zegara. Nie był już nawet pewny, czy go naprawdę 
usłyszał dzisiejszego 
wieczora.
Przystąpił do okna i stał z lekko pochyloną głową, by schwytać nikły dźwięk. 
„Będę tu stał, 
dopóki czegoś nie usłyszę” — powiedział sobie, z uchem przytkniętym do szyby. 
Nogi zaczęły mu 
drętwieć, a jednocześnie przeszywał go ostry ból w krzyżu i łydkach. Nie ruszał 
się. Jego umysł 
chwiał się na skraju obłędu. W pewnej chwili zdał sobie sprawę, że mówi głośno: 
— Przyznaję się 
— jak uczyniłby człowiek na torturach. „To są tortury” — pomyślał. Czuł się 
bliski omdlenia. 
Cichy, niski dźwięk dalekiego zegara, zdawało się, eksplodował mu w głowie — tak 
wyraźnie go 
usłyszał… Pierwsza!
Gdyby Haldin nie zjawił się na umówionym miejscu, policja znalazłaby się już 
tutaj, by 
przetrząsnąć dom. Żaden głos nie dochodził jego uszu. Tym razem dokonało się.
Powlókł się z trudem do stołu i opadł na krzesło. Odrzucał książkę i wziął 
kwadratową ćwiartkę 
papieru. Była taka sama jak stos innych, pokrytych jego drobnym, wyraźnym pismem, 
tyle tylko że 
nie zapisana. Chwycił raptownie pióro i umaczał w atramencie, w niejasnym 
przeświadczeniu, że 
będzie dalej pisać swoją rozprawę, lecz pióro znieruchomiało nad kartką. 
Pozostawało tak przez 
jakiś czas, zanim opuściło się, by kreślić długie, niezgrabne litery.
Ze skupioną twarzą i z zaciśniętymi wargami Razumow zaczął pisać. W miarę 
stawiania 
ogromnych liter jego porządne pismo traciło zupełnie swój charakter: stało się 
niepewne, prawie 
dziecinne. Napisał pięć wierszy jeden po drugim.
Historia — nie Teoria.
Patriotyzm — nie Internacjonalizm.
Ewolucja — nie Rewolucja.
Kierowanie — nie Niszczenie.
Jedność — nie Rozdarcie.
Popatrzył tępo na to, co napisał. Potem zwrócił oczy w stronę łóżka i wpatrywał 
się w nie przez 
wiele minut, podczas gdy prawa ręka błądziła na oślep po całym stole w 
poszukiwaniu noża.
Wreszcie wstał, miarowym krokiem podszedł do łóżka i w jego głowach przygwoździł 
nożem 
kartkę do drewnianej, otynkowanej ściany. Uczyniwszy to, odstąpił krok w tył, 
machnął ręką i 
rozejrzał się po pokoju.
Potem nie spojrzał już ani razu na łóżko. Zdjął z kołka swój długi płaszcz, 
otulił się nim 
szczelnie i legł na twardej włosianej sofie po drugiej stronie pokoju. Ołowiany 
sen zamknął mu 
natychmiast powieki. Kilkakrotnie w ciągu tej nocy budził się cały drżący: śniło 
mu się, że brnie 
przez zaspy śnieżne w tej Rosji, gdzie był nie mniej samotny od każdego 
zdradzonego autokraty; w 
bezkresnej, zimowej Rosji, którą we śnie mógł jakoś ogarnąć wzrokiem w całym jej 
ogromie — 
jakby to była mapa. Ale po każdym wstrząsie przebudzenia ciężkie powieki opadały 
na zamglone 
oczy i usypiał znowu.
III
Zbliżając się do tej części historii pana Razumowa, umysł mój, skromny umysł 
starego 
nauczyciela języków, coraz dotkliwiej odczuwa trudność zadania.
Bo naprawdę zadaniem tym nie jest ubranie w formę opowiadania treści pewnego 
dziwnego 
ludzkiego dokumentu, lecz — teraz widzę to jasno — przedstawienie moralnych 
warunków 
istniejących na znacznej części powierzchni naszej ziemi; warunków niełatwych do 
zrozumienia, a 
tym mniej do ukazania w ramach opowieści, póki nie znajdzie się jakiegoś słowa — 
klucza; słowa, 
które by stało za wszystkimi słowami, wypełniającymi te strony — słowa, które 
nie będąc samą 
prawdą, mogłoby zawierać dość prawdy, by dopomóc w dokonaniu moralnego odkrycia, 
jakie 
powinno być celem każdej opowieści.
Przeglądam po raz setny kartki dziennika Razumowa, odkładam go, biorę pióro i 
trzymając je 
już gotowe do spełnienia swego zadania, by napisać wszystko czarno na białym — 
waham się. 
Albowiem słowem, które uporczywie ciśnie się na koniec pióra, jest słowo nie 
inne jak „cynizm”.
Bo to jest znamię zarówno rosyjskiej autokracji, jak i rosyjskiego buntu. W swej 
pysze liczb, w 
swych dziwacznych pretensjach do świętości i w tajemnej gotowości do poniżania 
się w cierpieniu, 
duch Rosji jest duchem cynizmu. Duch cynizmu wypełnia do tego stopnia 
oświadczenia rosyjskich 
mężów stanu, teorie rewolucjonistów i mistyczne przepowiednie proroków, że 
wolność wygląda 
tam na pewną formę rozpusty, a nawet same cnoty chrześcijańskie wydają się 
nieobyczajne… Ale 
przepraszam za ten odskok. Zrodziły go rozważania nad zwrotem, jaki nastąpił w 
historii pana 
Razumowa, z chwilą gdy jego konserwatywne przekonania, rozwodnione jakimś 
nieokreślonym 
liberalizmem, właściwym zapalności jego młodego wieku, skrystalizowały się pod 
wpływem 
wstrząsu zetknięcia z Haldinem.
Razumow obudził się — po raz dziesiąty może — z silnymi dreszczami. Widząc 
światło dnia w 
oknie, przezwyciężył chęć, by na nowo ułożyć się do snu. Nie pamiętał niczego, 
nie zdziwił się 
jednak, że spał na sofie w płaszczu i przemarzł do szpiku kości. Światło 
wlewające się przez szyby 
wydało mu się dziwnie posępne; nie niosło z sobą tej obietnicy, jaką każdy nowy 
dzień dawać 
winien młodości. Było to jakby przebudzenie człowieka śmiertelnie chorego lub 
dziewięćdziesięcioletniego starca. Spojrzał na lampę, która wypaliła się do cna. 
Stała tam, wygasła 
latarnia morska jego prac, zimny przedmiot z mosiądzu i porcelany, wśród 
porozrzucanych notatek 
i stosów książek — rzeczy już martwych, bez wagi i znaczenia — po prostu 
śmietnika 
zaczernionego papieru.
Wstał, zdjął płaszcz i zawiesił go na kołku, wykonując wszystkie te ruchy 
całkiem machinalnie. 
Ogarnęło go uczucie niebywałego otępienia, zastój wewnętrzny jakby wody w rowie, 
jak gdyby 
życie uciekło z wszystkich rzeczy, a nawet z jego myśli. W domu panowała zupełna 
cisza.
Odwróciwszy się od wieszaka, pomyślał z obojętnością wciąż jednaką, że musi być 
jeszcze 
bardzo wcześnie; ale spojrzawszy na zegarek, leżący na stole, spostrzegł, że 
obie wskazówki stały 
już na dwunastej.
— Ach tak — mruknął, i jakby powoli budząc się rozejrzał się po pokoju. 
Zastanowiła go kartka 
przygwożdżona do ściany. Popatrzył na nią z daleka, bez zdziwienia i bez uznania, 
ale gdy 
usłyszał, że w przedpokoju służąca krząta się przy samowarze, przygotowując mu 
śniadanie, 
podszedł i zdjął kartkę z miną zupełnie obojętną.
Czyniąc to, spojrzał na łóżko, w którym nie spał tej nocy: na poduszce trwał 
jeszcze wgłębiony 
ślad głowy Haldina.
Nawet gniew Razumowa na ów znak bytności tego człowieka otępiał. Nie próbował go 
obudzić. 
Spędził cały dzień bezczynnie; nawet się nie uczesał. Nie przyszło mu do głowy, 
aby wyjść na 
miasto. Jeśli nie oddał się żadnym powiązanym rozmyślaniom, to nie dlatego, żeby 
był niezdolny 
do myślenia. Zabrakło mu dostatecznego zainteresowania.
Ziewał często. Pił dużo herbaty, chodził po pokoju bez celu, a gdy usiadł, 
pozostawał długo bez 
ruchu. Czas jakiś spędził przy oknie, bębniąc spokojnie końcami palców po szybie. 
Podczas 
ospałych wędrówek dokoła stołu ujrzał odbicie własnej twarzy w lustrze i 
zatrzymał się. Oczy, 
które patrzyły na niego ze zwierciadła, były to najnieszczęśliwsze oczy, jakie 
kiedykolwiek 
widział. I to była pierwsza rzecz, która poruszyła psychiczny zastój tego dnia.
Nie dotknęło go to osobiście. Pomyślał tylko, że życie bez szczęścia jest 
niemożliwe. A czym 
było szczęście? Ziewnął i zaczął znów włóczyć się od ściany do ściany swego 
pokoju. 
Oczekiwanie czegoś jest szczęściem — tylko to i nic więcej. Czekać na 
zaspokojenie jakiegoś 
pragnienia, nasycenie jakiejś namiętności, miłości, ambicji, nienawiści… 
niewątpliwie i 
nienawiści. Miłości i nienawiści. I unikać niebezpieczeństw egzystencji, żyć bez 
strachu — to też 
jest szczęście. I już nic więcej. Życie bez strachu — oczekiwanie. „Och! Nędzna 
dolo ludzka!” — 
wykrzyknął w myśli; i zaraz dodał: „W takim razie powinienem być dostatecznie 
szczęśliwy.” Ale 
to stwierdzenie nie ożywiło go. Przeciwnie, ziewnął znowu, jak ziewał cały dzień. 
Zdziwił się z 
lekka, spostrzegłszy, że zaskoczyła go noc. Zmrok nadszedł szybko, chociaż czas 
zdawał się nie 
ruszać z miejsca. Jakże się to stało, że nie dostrzegł mijania tego dnia? 
Oczywiście dlatego, że 
stanął zegarek…
Nie zapalił lampy, ale podszedł do łóżka i rzucił się na nie bez zastanowienia. 
Leżąc na wznak, 
podłożył ręce pod głowę i patrzył w górę. Po chwili pomyślał: „Leżę tu jak ten 
człowiek. Ciekaw 
jestem, czy spał, kiedy ja zmagałem się z zadymką na ulicy. Nie, on nie spał. 
Lecz dlaczegoż ja nie 
miałbym spać?” I uczuł, że cisza nocna kładzie mu się jak ciężar na wszystkich 
członkach.
Z zewnątrz, z ciszy tęgiego mrozu, dobitne uderzenia miejskiego zegara 
odliczające północ 
wtargnęły w spokój jego powściąganego podniecenia.
Znowu zaczął myśleć. Upłynęły już dwadzieścia cztery godziny, odkąd tamten 
opuścił jego 
mieszkanie. Razumow czuł z całą pewnością, że Haldin, choć w więzieniu, śpi tej 
nocy. Pewność 
ta rozgniewała go, bo wolał nie myśleć o Haldinie — ale wyjaśniał sobie sprawę 
fizjologicznymi i 
psychologicznymi przyczynami. Ten człowiek, jak sam wyznał, nie sypiał po nocach 
od wielu 
tygodni, teraz jednak skończyła się dla niego wszelka niepewność. Niewątpliwie 
wyglądał już 
tylko kresu swego męczeństwa. Człowiek, który pogodził się z tym, że ma zabić, 
nie potrzebuje 
wiele, by pogodzić się z własną śmiercią. Haldin spał może smaczniej od generała 
T., którego 
zadanie — nie mniej ciężka robota — pozostawało nie ukończone i nad którego 
głową wisiał 
miecz rewolucyjnej zemsty.
Razumow przypomniał sobie tego krępego mężczyznę z nalanymi policzkami, 
wspartymi o 
kołnierz munduru, tego szermierza autokracji, który potrafił nie zdradzić ani 
zdziwienia, ani 
niedowierzania, ani radości, ale z którego wytrzeszczonych oczu biła śmiertelna 
nienawiść do 
wszelkiego buntu — poruszył się niespokojnie na łóżku.
„Podejrzewał mnie — pomyślał. — Sądzę, że musi podejrzewać każdego. Byłby zdolny 
podejrzewać własną żonę, gdyby Haldin był poszedł ze swoim wyznaniem do jej 
buduaru.”
Usiadł na łóżku w udręce. Miałże pozostać politycznie podejrzanym do końca 
swoich dni? 
Miałże iść przez życie jak człowiek, któremu nie można dowierzać — ze złą notą 
tajnej policji, 
dołączoną do jego akt? Jakiej przyszłości może się spodziewać?
„Jestem teraz podejrzany” — pomyślał znowu; ale w miarę jak noc mijała, 
przyszedł mu z 
pomocą zwyczaj zastanawiania się nad rzeczami i owo pragnienie bezpieczeństwa i 
spokojnego 
życia, które tkwiło w nim tak mocno. Jego stateczna, równa, pracowita 
egzystencja stanie się w 
końcu świadectwem lojalności. Istniało przecież tyle dozwolonych dróg służenia 
krajowi. Można 
pracować dla postępu, nie będąc rewolucjonistą. A gdy się raz wreszcie wybije — 
otwierało się 
przed nim wielkie pole działania, i to w najrozmaitszych kierunkach.
Myśl jego, niby kołujący ptak, wróciła po dwudziestu czterech godzinach do 
srebrnego medalu 
i jak ów ptak zawisła nad nim.
Nie zmrużył oka przez całą noc ani na chwilę, lecz gdy dzień zaświtał, wstał nie 
nadto 
zmęczony i dostatecznie opanowany, by wziąć się do praktycznych zajęć. Wyszedł z 
domu i 
wysłuchał trzech porannych wykładów. Ale praca w bibliotece była tylko pantomimą 
uczenia się. 
Siedział wśród pootwieranych książek, siląc się na robienie notatek i wyciągów. 
Jego nowo 
zdobyty spokój, jak zbyt lekka szata, zdawał się rozwiewać przy lada słowie. 
Zdrada! Dlaczego? 
Ten człowiek sam zrobił wszystko, żeby się zdradzić. Jak mało było potrzeba, 
żeby go oszukać!
„Nie powiedziałem mu ani jednego słowa, które by nie było ścisłą prawdą. Ani 
jednego słowa” 
— spierał się z samym sobą Razumow.
Ale skoro myśl raz pobiegła w tym kierunku, nie mogło być mowy o pożytecznej 
pracy. Te 
same koncepcje snuły mu się wciąż po głowie, w myśli wymawiał w kółko te same 
słowa. W 
końcu zamknął wszystkie książki i gwałtownie wepchnął do kieszeni swoje papiery, 
wściekając się 
na Haldina.
Gdy wychodził z biblioteki, przyłączył się do niego wysoki, kościsty student w 
zniszczonym 
płaszczu i szedł obok, zatroskany. Razumow odpowiedział na jego wybąkane 
pozdrowienie, nie 
spoglądając nawet w tę stronę.
„Czego on mnie się czepia?” — pomyślał ze szczególnym lękiem przed wszystkim, co 
niespodziewane, lękiem, z którego usiłował otrząsnąć się, by nie przylgnął do 
niego na całe życie. 
A student patrząc w ziemię, szepnął ostrożnie, że zapewne kolega już czytał o 
przedwczorajszym 
aresztowaniu wykonawcy wyroku — tak się wyraził — na panu de P.…
— Byłem chory, nie wychodziłem z domu — mruknął Razumow przez zęby.
Wysoki student ruszył ramionami i wsadził ręce głęboko w kieszenie. Miał 
kanciasty, 
bezwłosy, świecący podbródek, który drżał mu z lekka podczas mówienia, a jego 
nos, czerwony od 
mrozu, sterczał z zapadniętych policzków, jakby był doczepiony z malowanej 
tektury. Piętno 
chłodu i głodu znaczyło całą jego powierzchowność. Szedł uparcie obok Razumowa z 
oczyma 
utkwionymi w ziemię.
— Jest to wiadomość urzędowa — ciągnął dalej tym samym ostrożnym szeptem. — Może 
być 
kłamliwa. Ale że aresztowano kogoś we wtorek w nocy między dwunastą a pierwszą, 
to pewne.
I prędkimi słowy, pod płaszczykiem swej wiecznie strapionej miny, poinformował 
Razumowa, 
że wiadomość pochodziła od pewnego niższego urzędnika, zatrudnionego w głównym 
urzędzie 
policyjnym. Urzędnik ten należał do jednego z kółek rewolucyjnych.
— Do tego samego co ja — dodał student.
Przechodzili przez szeroki, prostokątny plac. Razumowa ogarnęło bezbrzeżne 
przygnębienie. 
Opuściła go cała energia, a wszystko, na co patrzył, zdawało się mącić w oczach 
i rozpływać. Nie 
miał odwagi rozstać się w tym miejscu ze studentem. „On może mieć powiązania z 
policją — 
przemknęło mu przez myśl. — Któż to może wiedzieć?” Ale spojrzawszy na 
zziębniętą i 
wygłodzoną postać swego towarzysza zrozumiał, że podejrzenie to jest 
niedorzeczne.
— Ale ja, widzicie, nie należę do żadnego kółka. Ja…
Nie śmiał dodać nic więcej, nie śmiał nawet przyśpieszyć kroku. A tamten, 
stawiając bardzo 
uważnie swe nędznie obute nogi, zaprotestował cichym głosem, że przecież nie 
każdy musi 
należeć do jakiejś organizacji. Najcenniejsze jednostki pozostają na zewnątrz. 
Niektóre najlepsze 
roboty wykonywa się poza organizacją. Po czym wyszeptał bardzo szybko 
spieczonymi gorączką 
wargami.
— Człowiek, którego aresztowano na ulicy, to Haldin. I przyjmując za rzecz 
naturalną 
zalęknione milczenie Razumowa, zapewnił go, że nie mogło być co do tego 
wątpliwości. Ów 
urzędnik państwowy miał tej nocy służbę w głównym biurze. Słysząc głośny hałas i 
liczne kroki w 
sieni i wiedząc, że nocą przywożono czasem z twierdzy przestępców politycznych, 
otworzył nagle 
drzwi pokoju, w którym pracował. Zanim służbowy żandarm zdążył wepchnąć go z 
powrotem do 
środka i zatrzasnąć mu drzwi przed nosem, urzędnik zobaczył więźnia, którego 
gromada 
policjantów wpół niosła, a wpół wlekła przez sień. Postępowano z nim bardzo 
brutalnie. Urzędnik 
poznał z całą pewnością Haldina. W niespełna pół godziny później generał T. 
przybył do biura, by 
osobiście przesłuchać więźnia.
— Nie dziwi was to? — zakończył chudy student.
— Nie — odparł Razumow szorstko i natychmiast pożałował tej odpowiedzi.
— Wszyscy myśleli, że Haldin znajduje się na prowincji u swojej rodziny. A wy 
nie?
Student zwrócił swoje wielkie, zapadłe oczy na Razumowa, ten zaś rzekł 
niebacznie:
— Jego rodzina jest za granicą.
Byłby się ugryzł w język ze złości. Student powiedział tonem doceniającym 
znaczenie faktu:
— Ach tak! Wy jedni wiedzieliście — i umilkł. „Sprzysięgli się na moją zgubę” — 
pomyślał 
Razumow.
— Czy kolega mówił o tym jeszcze komu innemu? — zapytał z gorzką ciekawością.
Tamten potrząsnął głową.
— Nie. Tylko wam. W naszym kółku sądzono, że skoro Haldin wyrażał się często z 
największym uznaniem o waszym charakterze…
Razumow nie mógł powstrzymać odruchu gniewnej rozpaczy, który został jednak 
przez 
tamtego jakoś inaczej zrozumiany, bo zamilkł i odwrócił swoje czarne pozbawione 
blasku oczy.
Szli obok siebie w milczeniu. Po czym chudy student zaczął znów szeptać, nie 
patrząc na 
Razumowa.
— Ponieważ nie mamy teraz nikogo ze swoich w twierdzy, przez kogo można by 
przesłać mu 
truciznę, rozważaliśmy już możliwość jakiejś akcji odwetowej — w najbliższym 
czasie…
Razumow, idąc z dużym wysiłkiem, przerwał:
— Znaliście dobrze Haldina? Czy wiedział, gdzie mieszkacie?
— Miałem szczęście słyszeć dwa razy, jak przemawiał — odpowiedział student 
gorączkowym 
szeptem, kontrastującym z ponurą apatią jego twarzy i obejścia. — Nie znał mego 
adresu… 
Mieszkam licho… u rodziny rzemieślniczej… Mam tylko kąt w pokoju.’.. Nie bardzo 
tam mogę 
przyjmować gości, ale gdybyście mnie do czegoś potrzebowali, to jestem gotów…
Razumow aż się zatrząsł ze strachu i wściekłości. Wychodził po prostu z siebie, 
nie podniósł 
jednak głosu:
— Nie chcę, byście się spotykali ze mną, byście mówili ze mną, byście zwracali 
się do mnie 
choć jednym słowem. Zakazuję wam.
— Zgoda — rzekł student ulegle, nie okazując żadnego zdziwienia z powodu tego 
niespodziewanego zakazu. — Macie swoje tajne przyczyny… doskonale… rozumiem.
Odsunął się natychmiast, nie podnosząc nawet oczu, i przeszedł ukosem na drugą 
stronę ulicy 
— chudy, obdarty, wygłodzony i ze spuszczoną głową, stąpając w swój szczególny, 
oględny 
sposób.
Razumow przypatrywał mu się, jak patrzy się na postać z sennego koszmaru, po 
czym ruszył 
dalej, starając się o niczym nie myśleć. Przed drzwiami jego mieszkania 
gospodyni zdawała się na 
niego czekać. Była to niska, gruba, niekształtną baba, z nalaną, pożółkłą twarzą, 
stale otulona 
czarnym, wełnianym szalem. Ujrzawszy go wchodzącego po schodach, zamachała 
rękami i 
załamała je z wielkim przejęciem.
— Kiryło Sidorowiczu, ojczulku mój, cóżeście nabroili? I to taki spokojny, młody 
człowiek! A 
toż policja dopiero co przetrząsała wasz pokój.
Razumow popatrzył na nią z milczącą, badawczą uwagą. Jej obrzękła, żółta twarz 
drgała z 
emocji. Błagalnie wzniosła na niego oczy.
— Taki rozsądny młodzieniec! Dość na was spojrzeć, aby się o tym przekonać. A 
teraz… 
raptem… coś podobnego! Na co się wam było zadawać z tymi nihilistami! Rzućcie to, 
ojczulku! 
To są ludzie, którzy przynoszą nieszczęście.
Razumow z lekka wzruszył ramionami.
— A może jakiś nieznany wróg oczernił was, Kiryło Sidorowiczu? Dużo jest 
czarnych serc i 
fałszywych donosów w dzisiejszych czasach. Każdy żyje pod strachem.
— Czyście słyszeli, że ktoś na mnie doniósł? — spytał Razumow, nie spuszczając 
oczu z jej 
rozedrganej twarzy.
Nie, nie słyszała niczego. Próbowała wybadać komisarza, gdy jego podwładni 
przetrząsali 
pokój. To ludzki człowiek ten komisarz. I zna ją od jedenastu lat. Ale tyle 
tylko powiedział jej w 
sieni z miną chmurną i strapioną:
— Nie pytajcie mnie o nic, dobra kobieto. Sam nic nie wiem. Rozkaz pochodzi od 
wyższej 
władzy.
I rzeczywiście, wkrótce po wyjściu policjantów zjawił się jakiś bardzo ważny pan 
w futrze i w 
błyszczącym kapeluszu, usiadł przy stole i osobiście przeglądał wszystkie 
papiery. Przyszedł sam i 
odszedł sam; niczego z sobą nie zabrał. A ona — po wyjściu policji — próbowała 
choć trochę 
uporządkować rzeczy.
Razumow odwrócił się prędko i wszedł do swojego pokoju.
Wszystkie książki zostały przetrząśnięte i porozrzucane po podłodze. Gospodyni 
weszła za nim 
i schyliwszy się z trudem, zaczęła zbierać je w fartuch. Papiery jego i notatki, 
zawsze tak starannie 
poukładane (wszystkie wiązały się z jego studiami), tworzyły teraz wymieszany 
bezładnie stos 
pośrodku stołu.
Nieporządek ten wstrząsnął Razumowem głęboko, ponad rozsądną miarę. Usiadł i 
patrzył 
bezmyślnie. Doznawał wyraźnego uczucia, że całą jego egzystencję podminowano w 
jakiś 
tajemniczy sposób, że wszystkie jej moralne podpory kolejno rozpadają się w 
gruzy. Doznał nawet 
lekkiego zawrotu głowy i zrobił ruch, jak gdyby szukał oparcia.
Kobieta, dźwignąwszy się z cichym stęknięciem, wysypała wszystkie książki z 
fartucha na sofę 
i wyszła, mamrocząc coś do siebie i wzdychając.
Teraz dopiero Razumow zauważył, że owa kartka, która przez jedną noc wisiała, 
przygwożdżona do ściany nad jego pustym łóżkiem, leży na samym wierzchu stosu 
papierów.
Zdjąwszy ją poprzedniego dnia, machinalnie złożył kartkę we czworo i rzucił na 
stół. A teraz 
ujrzał ją leżącą na samym wierzchu, rozłożoną i wygładzoną, przykrywającą sobą 
cały ten 
bezładny stos notatek — dzieje jego życia umysłowego w ciągu ostatnich trzech 
lat. Nie rzucono 
jej tam. Położono ją i nawet wygładzono. Dopatrzył się w tym jakiejś intencji o 
głębszym 
znaczeniu — a może niepojętego dlań szyderstwa.
Siedział wpatrując się w tę kartkę, aż go rozbolały oczy. Nie próbował 
uporządkować papierów 
ani tego wieczora, ani przez cały następny dzień — który spędził w domu w stanie 
szczególnego 
niezdecydowania. To uczucie niezdecydowania wyrażało się — nie mniej i nie 
więcej — tylko 
pytaniem, czy warto dalej żyć? Nie przypominało to jednak wcale rozterki 
człowieka 
zamierzającego popełnić samobójstwo. Myśl o targnięciu się na własne ciało nie 
postała nawet w 
głowie Razumowa. Nie szło tu o ten materialny kształt, przypadkowo tylko z 
nazwiskiem 
związany, który poruszał się, oddychał, nosił takie, a nie inne ubranie i nie 
obchodził nikogo, prócz 
może jednej właścicielki mieszkania. Prawdziwy Razumow istniał w tym, czego 
pragnął, w 
ustalonej przyszłości i w przyszłości zagrożonej zarówno bezprawiem autokracji — 
bo autokracja 
nie zna żadnych praw — jak bezprawiem rewolucji. Poczucie, że jego duchowa 
osobowość 
wydana była na łaskę tych bezprawnych mocy, było w nim tak silne, że pytał 
siebie poważnie, czy 
opłacało się spełniać nadal umysłowe funkcje tego istnienia, które jakby 
przestawało być jego 
własnością.
„Na co wysilać inteligencję, pracować systematycznie nad rozwojem moich 
zdolności i 
planować dalsze studia? — zadawał sobie pytanie. — Chcę kierować się w życiu 
rozsądnymi 
przekonaniami, ale czy może mnie to ochronić przed czymś… czymś potwornym i 
zgubnym — co 
może naraz wtargnąć, kiedy tu spokojnie siedzę?…”
Spojrzał z lękiem ku drzwiom przedpokoju, jakby w oczekiwaniu, że jakieś 
niewiadome zło 
naciśnie klamkę i cicho stanie przed nim.
„Pospolity złodziej — pomyślał — znajduje więcej oparcia w prawie, które łamie, 
i nawet takie 
bydlę jak Ziemianicz ma swoje pociechy.” Razumow pozazdrościł złodziejowi jego 
materializmu, 
a namiętności niepoprawnemu kochankowi. Następstwa ich czynów były jasne, a 
życie, jakie 
wiedli, pozostawało ich własnością.
A jednak tej nocy Razumow spał tak twardo, jak gdyby pocieszał się był na sposób 
Ziemianicza. 
Usnął od razu, leżał jak kłoda i obudziwszy się nie pamiętał żadnych snów. 
Natomiast jego dusza 
jak gdyby wyszła nocą zrywać kwiaty gniewnej mądrości. Wstał w nastroju posępnej 
determinacji 
i jakby w posiadaniu nowej wiedzy o sobie. Spojrzał drwiąco na stos papierów na 
stole i ruszył na 
wykłady, mruknąwszy do siebie: „Zobaczymy.”
Nie miał ochoty rozmawiać z kimkolwiek ani tłumaczyć się z wczorajszej 
nieobecności na 
wykładach. Ale trudno było pozbyć się grubiańsko pewnego bardzo poczciwego 
kolegi o gładkiej, 
różowej twarzy i jasnych włosach, przezywanego przez innych studentów „narwanym 
Kostią”. 
Był to ubóstwiany jedynak bardzo bogatego i niepiśmiennego rządowego dostawcy, 
uczęszczający 
na wykłady jedynie podczas okresowych napadów skruchy, które ogarniały go po 
ojcowskich 
płaczliwych napomnieniach. Hałaśliwy i pętający się wszędzie, jak szczeniak na 
swobodzie, 
napełniał monotonne korytarze uniwersytetu radością bezmyślnego, zwierzęcego 
życia i już z 
daleka wywoływał swoim widokiem pobłażliwe uśmiechy. Zwykłą treścią jego rozmów 
były 
konie wyścigowe, pijatyki w kosztownych restauracjach i zalety osób lekkiego 
prowadzenia się, 
omawiane z rozbrajającą prostodusznością. Wpadł on na Razumowa około południa, 
nieco mniej 
hałaśliwie, niż to miał w zwyczaju, i odprowadził go na bok.
— Chwileczkę tylko, Kiryło Sidorowiczu. Parę słów w tym spokojnym kąciku.
Wyczuł, że Razumow ociąga się, i przymilnie wsunął mu rękę pod ramię.
— Nie. Proszę, nie odmawiaj. Nie będę ci zawracał głowy moimi głupimi awanturami. 
Bo 
czymże są te awantury? Niczym. Dziecinada — i tyle. Ot, wczoraj w nocy 
wyrzuciłem gościa z 
pewnego domu, gdzie się całkiem nieźle bawiłem. Jakieś tyrańskie bydlę — 
gryzipiórek z 
departamentu skarbu… Zaczął dokuczać domownikom, więc dałem mu po nosie. „To tak 
się 
zachowujesz względem Bożych stworzeń, które są grubo więcej warte od ciebie” — 
powiedziałem. Bo ja, Kiryło Sidorowiczu, nie znoszę tyranii. Słowo daję, nie 
znoszę! Ale on tego 
wcale nie przyjął za dobrą monetę: „Co to za bezczelny szczeniak?” — zaczyna 
krzyczeć. Byłem 
właśnie w dobrej formie, więc gość raz dwa wyleciał przez zamknięte okno. 
Poleciał parę ładnych 
metrów — aż na dziedziniec. Szalałem jak… jak… minotaur. Kobiety obsiadły mnie i 
wrzeszczały, grajkowie pochowali się pod stół… To ci była zabawa! Mój papa 
musiał sięgnąć do 
kieszeni bardzo głęboko, mogę cię zapewnić. Zachichotał.
— Pożyteczne człeczysko ten mój papa. Szczęście, że takiego mam. Bo ja wciąż 
popadam w 
jakieś dzikie awantury.
Wesołość opuściła go nagle. Tak to właśnie wygląda. Czymże było jego życie? 
Rzeczą bez 
znaczenia. Bez pożytku dla nikogo — pustą zabawą. Skończy się na tym, że pewnego 
pięknego 
dnia rozwalą mu łeb butelką od szampana w jakiejś pijackiej burdzie. I to w 
takich czasach, kiedy 
ludzie poświęcają się dla idei! Ale jego głowy nigdy się żadne idee nie trzymały. 
Jego głowa nie 
zasługiwała na nic lepszego, jak na rozwalenie butelką od szampana.
Razumow próbował uwolnić się, wymawiając się brakiem czasu. Ale tamten przeszedł 
na ton 
poważny i poufny.
— Na miłość. Boską, Kiryło, duszo moja, pozwól mi zrobić raz jakąś ofiarę. 
Zresztą to nie 
będzie żadna ofiara. Mam przecież za sobą mego bogatego papę. Jego kieszeń jest 
po prostu bez 
dna. I odrzucając z oburzeniem uwagę Razumowa, że bredzi po pijanemu, ofiarował 
mu się z 
pożyczką na ucieczkę za granicę, Mógł zawsze dostać pieniędzy od swego papy. 
Wystarczy 
powiedzieć, że przegrał je w karty lub coś w tym rodzaju, a jednocześnie 
przyrzec uroczyście, że 
nie opuści ani jednego wykładu przez najbliższy kwartał. To starego weźmie, a on, 
Kostia, potrafi 
się już zdobyć na taką ofiarę. Choć po prawdzie nie widzi, na co mogłoby mu się 
przydać 
uczęszczanie na wykłady. To było całkiem beznadziejne.
— Więc nie pozwolisz mi, ażebym był choć trochę pożyteczny? — błagał milczącego 
Razumowa, który z oczyma utkwionymi w ziemi na próżno usiłował wyrozumieć 
istotny cel tej 
oferty, a jednocześnie czuł dziwną niechęć, by rzecz wyjaśnić.
— Skąd ci to przyszło do głowy, że chciałbym wyjechać za granicę? — spytał 
wreszcie bardzo 
spokojnie.
Kostia zniżył głos.
— Policja była wczoraj w twoim mieszkaniu. Kilku z nas słyszało o tym. Obojętne, 
skąd 
wiemy, dość, że wiemy. Więc zrobiliśmy naradę.
— Aa! Toście się prędko dowiedzieli — mruknął niedbale Razumow.
— Tak. Dowiedzieliśmy się. I uderzyło nas, że taki człowiek jak ty…
— Za jakiego to człowieka mnie uważacie? — przerwał Razumow.
— Za człowieka idei i zarazem za człowieka czynu. Ale w tobie jest wielka głębia, 
Kiryło. Nie 
sposób przeniknąć do dna twojego umysłu. W każdym razie daleko do tego takim jak 
ja. Wszyscy 
jednak zgodziliśmy się na jedno, że trzeba ciebie zachować dla kraju. Co do tego 
nie mamy 
żadnych wątpliwości — mówię o tych wszystkich, którzy słyszeli, w jaki sposób 
Haldin wyrażał 
się o tobie nie raz i nie dwa. A kiedy policja splądrowała komu mieszkanie, to 
już tam jakieś 
nieszczęście wisi nad jego głową… Więc jeżeli myślisz, że byłoby lepiej dla 
ciebie zwiać od 
razu…
Razumow porwał się i odszedł korytarzem, zostawiając Kostię zbaraniałego i z 
otwartymi 
ustami. Ale niemal natychmiast zawrócił i stanął przed zdumionym kolegą, który 
powoli zamknął 
usta. Kazumow spojrzał mu prosto w twarz, po czym rzekł z naciskiem, oddzielając 
poszczególne 
wyrazy:
— Dziękuję — ci — serdecznie.
I znów szybko odszedł. Kostia, ochłonąwszy ze zdumienia, wywołanego tymi 
sztukami, 
podbiegł za nim, nie zamierzając ustąpić.
— Nie! Poczekaj! Słuchaj. Ja mówiłem poważnie. To tak, jakbyś zlitował się nad 
człowiekiem 
głodnym. Słyszysz, Kiryło? A jeżelibyś potrzebował jakiegoś przebrania, to i 
tego mogę ci 
dostarczyć od znajomego Żyda handlarza. Pozwól błaznowi, żeby przydał się na coś, 
według 
swoich błazeńskich możliwości. Może trzeba ci także fałszywej brody lub czegoś w 
tym rodzaju?
Razumow miał dość i odwrócił się.
— W tym interesie nie używa się fałszywych bród. Ach, Kostia, ty poczciwy 
wariacie, co ty 
wiesz o moich ideach? Moje idee mogą być dla ciebie trucizną.
Kostia zaczął potrząsać głową w energicznym proteście.
— Na diabła ci idee? Niektóre z nich mogłyby szybko wypróżnić kieszenie twego 
ojczulka. Nie 
wdawaj się w to, czego nie rozumiesz. Wracaj do swoich koni wyścigowych i swoich 
dziewcząt, a 
wtedy przynajmniej będziesz pewny, że nikomu nie zrobisz krzywdy, a i sam się 
przy tym 
uchowasz.
Młody entuzjasta ugiął się pod ciężarem tej pogardy.
— Odsyłasz mnie z powrotem do mojego świńskiego koryta. Niech już tak będzie. 
Jestem 
nieszczęsne bydlę i zdechnę jak bydlę. Ale pamiętaj, Kiryło, to twoja pogarda 
mnie wykończy.
Razumow odszedł wielkimi krokami. Fakt, że ta prosta, hulaszcza dusza uległa 
także 
rewolucyjnemu urzeczeniu, zabolał go jako złowrogi znak czasu. Wyrzucał sobie, 
że się tym 
przejmuje. Osobiście powinien się teraz czuć bezpieczniejszy. Wyraźna korzyść 
płynęła z tej 
zmowy mylnych sądów, w których brano go za to, czym nie był. Ale czyż to 
wszystko nie było 
dziwne?
I znowu doznał wrażenia, że kierowanie własnym losem zostało mu odjęte przez 
rewolucyjną 
tyranię Haldina. Zniszczono jego samotną, pracowitą egzystencje. — jedyną rzecz, 
którą mógł 
nazwać swoją na tej ziemi. „Jakim prawem? — pytał siebie z wściekłością. — W 
imię czego?”
A najbardziej złościło go, że ci uniwersyteccy myśliciele najwyraźniej łączyli 
jego osobę z 
Haldinem — czyniąc z niego coś w rodzaju jego zakulisowego powiernika. 
Tajemnicze 
powiązanie! Ha! Ha!… Zrobiono z niego wybitną figurę bez jego wiedzy. Jak ten 
łajdak Haldin 
musiał o nim opowiadać! Zresztą było całkiem możliwe, że powiedział bardzo 
niewiele. Byle 
słowo rzucone przezeń od niechcenia wystarczyło, aby ci wszyscy idioci 
podchwycili je i 
rozmyślali nad nim jak nad istnym skarbem. Alboż cała działalność rewolucyjna 
nie opierała się na 
szaleństwie, samooszukiwaniu i kłamstwach?
— Nie sposób myśleć o niczym innym — mruknął do siebie Razumow. — Zidiocieję, 
jeżeli to 
potrwa dłużej. Ci łajdacy i szaleńcy zabijają moją inteligencję.
Stracił wszelką nadzieję uratowania swej przyszłości, która zależała od 
swobodnego działania 
jego umysłu.
Doszedł do bramy domu w stanie głębokiego zniechęcenia, dzięki czemu z wyraźną 
obojętnością przyjął z brudnej ręki dozorcy kopertę o urzędowym wyglądzie.
— Przyniósł to jakiś żandarm — powiedział tamten. — Pyta mnie, czy pan jest w 
domu. 
Powiadam mu: „Nie, nie ma go w domu.” Więc zostawił to. „Oddaj do własnych rąk” 
powiada. 
Tak i oddaję do własnych rąk.
„Wrócił do swojej miotły, a Razumow poszedł na górę z kopertą w ręku. Ale 
znalazłszy się w 
mieszkaniu, nie kwapił się z otwieraniem. Oczywiście ten urzędowy papier 
pochodził z dyrekcji 
policji. Podejrzany! Podejrzany!
W ponurym zdumieniu przypatrywał się niedorzeczności swego położenia. Myślał z 
rodzajem 
oschłej, pozbawionej wzruszenia melancholii; oto poszły na marne trzy lata 
sumiennej pracy, a 
bieg może czterdziestu dalszych został zagrożony — z nadziei przestawiony na 
strach tylko 
dlatego, że wypadki spowodowane ludzkim szaleństwem wiążą się w jakiś łańcuch, 
którego żadna 
mądrość nie przewidzi ani żadna odwaga nie zdoła przełamać. Nieszczęście wkracza 
ci do 
mieszkania w chwili, gdy twoja gospodyni się odwróciła; wracasz do domu i 
zastajesz je tam pod 
imieniem i postacią człowieka w długich butach i brązowej bekieszy, który stoi 
oparty o piec. Pyta 
ciebie: „Czy drzwi do mieszkania zamknięte?” — a ty nie wiesz, o co chodzi, na 
tyle, by chwycić 
nieszczęście za gardło i zrzucić je ze schodów. Nie wiesz. Witasz ten obłąkany 
los. „Siadaj” — 
powiadasz. I już po wszystkim. Już się z tego nie otrząśniesz. Przylgnie do 
ciebie na zawsze. Ani 
stryczek, ani kula nie wrócą ci swobody życia i równowagi myśli… To naprawdę 
dosyć, aby walić 
łbem o ścianę.
Razumow rozejrzał się wolno po ścianach, jakby szukając miejsca, o które ma 
trzasnąć łbem: 
Potem otworzył kopertę. Zawierała wezwanie dla studenta Kiryły Sidorowicza 
Razumowa, aby 
stawił się niezwłocznie w Sekretariacie Generalnym.
Razumowowi wydało się, że widzi przed sobą wytrzeszczone oczy generała T. — 
który czeka 
na niego, groteskowy i groźny, rzekłbyś, wcielenie potęg autokracji. Był jej 
pełnym wcieleniem, 
ponieważ stanowił jej ochronę. Był uosobioną podejrzliwością, uosobionym gniewem, 
uosobioną 
bezwzględnością władzy politycznej i społecznej, która broni swego stanu 
posiadania. Do buntu 
żywił wstręt instynktowny. I Razumow pomyślał, że ten człowiek po prostu nie 
potrafiłby pojąć, iż 
można być zwolennikiem doktryny absolutyzmu przez sam rozsądek.
„Ciekaw jestem, o co właściwie może mu chodzić?” — zadał sobie pytanie.
I jak gdyby wywołane tym pytaniem, w pokoju stanęło nagle znajome widmo Haldina 
z 
niesłychaną dokładnością szczegółów. Choć krótki dzień zimowy przeszedł już był 
w ponury 
zmierzch kraju zagrzebanego w śniegach, Razumow ujrzał wyraźnie wąski skórzany 
pasek 
spinający czerkieską bekieszę. Złudzenie nienawistnej obecności tamtego było tak 
zupełne, że 
Razumow niemal oczekiwał pytania: „Czy drzwi wejściowe są zamknięte?” Popatrzył 
na zjawę z 
nienawiścią i lekceważeniem. Duchy nie ukazują się w ubraniu. Poza tym Haldin 
nie mógł jeszcze 
być stracony. Razumow ruszył zaczepnie naprzód — widzenie zniknęło, on zaś 
obrócił się na 
pięcie i wyszedł z pokoju z uczuciem bezgranicznej pogardy.
Ale gdy zeszedł z najwyższego piętra, przyszło mu na myśl, że może komenda 
policji chce go 
skonfrontować z Haldinem jeszcze za życia. Ta myśl przeszyła go jak kula i 
prawdopodobnie 
byłby stoczył się ze schodów, gdyby nie chwycił obiema rękami poręczy. Przez 
długą chwilę nie 
mógł odzyskać władzy w nogach… Ale dlaczego? Dla jakiejże przyczyny? W jakim 
celu mieliby 
to zrobić?
Nie mogło być żadnej racjonalnej odpowiedzi na te pytania. Razumow przypomniał 
sobie 
jednak obietnicę generała, daną księciu K. Postępek jego miał pozostać w ukryciu.
Zeszedł do końca schodów, a raczej opuszczał się stopień po stopniu, trzymając 
się poręczy. W 
bramie odzyskał znaczną część władzy nad swoją myślą i członkami. Wyszedł na 
ulicę, nie 
chwiejąc się już widomie. Z każdą chwilą czuł się spokojniejszy. Ale 
jednocześnie zdawał sobie 
sprawę, że generał T. jest całkiem zdolny zamknąć go w twierdzy na nieokreślony 
czas. 
Temperament tego człowieka doskonale odpowiadał jego okrutnemu zadaniu, 
wszechwładza zaś 
czyniła go niedostępnym dla rozsądnych argumentów.
Przyszedłszy jednak do Sekretariatu, Razumow przekonał się, że wcale nie będzie 
miał do 
czynienia z generałem T. Z jego zapisków wynika, że ta budząca grozę osobistość 
miała pozostać 
w cieniu. Po dłuższym czekaniu w przegrzanej i dusznej sali biurowej, gdzie 
pisano na potęgę przy 
wszystkich stołach, przyjął go w swym gabinecie wyższy cywilny urzędnik. 
Kancelista w 
mundurze, który prowadził Razumowa, powiedział mu na korytarzu:
— Stanie pan przed Grigorijem Matwieiczem Mikulinem.
Człowiek noszący to nazwisko nie miał w sobie nic groźnego. Jego łagodny, 
wyczekujący 
wzrok zwrócony był ku drzwiom już w chwili, kiedy Razumow wchodził. I od razu 
piórem, 
trzymanym w ręku, wskazał wygodną sofę między oknami. Oczyma przeprowadził 
Razumowa, 
gdy ów szedł przez pokój, a potem siadał. I dalej patrzył na niego bez 
zaciekawienia, wcale nie 
pytająco, z pewnością nie podejrzliwie — niemal bez wyrazu. W beznamiętnej 
uporczywości tego 
spojrzenia mieściło się coś przypominającego współczucie.
Razumow, który przygotował swój umysł i wolę na spotkanie z generałem T., 
zmieszał się 
bardzo. Cały jego moralny odpór przeciw oczekiwanym wybrykom władzy i gniewu 
rozchwiał się 
w obliczu tego bladego mężczyzny o długiej, nieprzystrzyżonej brodzie. Broda 
była jasna, rzadka i 
dobrze utrzymana. Światło padało miedzianymi błyskami na wypukłości wysokiego, 
pobrużdżonego czoła. A wygląd tej szerokiej, miękkiej twarzy był tak swojski i 
wiejski, że 
staranny przedziałek na głowie wydawał się pretensjonalną przesadą.
Dziennik pana Razumowa zdradza w tym miejscu pewne rozdrażnienie z jego strony. 
Pragnę tu 
zauważyć, że właściwy dziennik składający się z częstych, datowanych zapisków 
pan Razumow 
zaczął pisać bodaj właśnie tego wieczora — po powrocie do domu.
Razumow był zatem rozdrażniony. Jego osobowość, dotąd skupiona, uległa nagle 
zupełnemu 
rozprężeniu.
„Z nim trzeba bardzo uważać” — ostrzegał siebie w duchu, kiedy w milczeniu 
przyglądali się 
sobie nawzajem. Milczenie to przeciągnęło się trochę, a charakteryzował je (bo 
milczenia mają 
swój charakter) jakiś smutek, narzucony może łagodnym i zadumanym zachowaniem 
się 
brodatego urzędnika. Razumow dowiedział się później, że był to szef wydziału w 
Sekretariacie 
Generalnym z rangą cywilną odpowiadającą randze pułkownika w armii.
Nieufność Razumowa zaostrzyła się. Najważniejsze — nie dać się wciągnąć do 
mówienia za 
wiele. Wezwano go tu w jakimś celu. W jakim? By mu dać do zrozumienia, że jest 
podejrzany, a na 
pewno także żeby go pociągnąć za język. O co jednak? Nie było o co. A może 
Haldin nakłamał… 
Wszelkie rodzaje niepewności zaczęły straszyć Razumowa. Nie mógł znieść dłużej 
milczenia i 
klnąc siebie za własną słabość przemówił pierwszy, choć obiecał sobie nie czynić 
tego w żadnym 
wypadku.
— Nie straciłem ani chwili czasu — zaczął ochrypłym, wyzywającym tonem; lecz tu 
zdolność 
mówienia opuściła go i jakby przerzuciła się na radcę Mikulina, który przytaknął 
z uznaniem:
— Bardzo słusznie. Bardzo słusznie. Chociaż w istocie…
Ale czar już prysnął i Razumow przerwał mu śmiało, nabrawszy nagle 
przeświadczenia, że tak 
będzie najbezpieczniej. Wylewając potoki słów, zaczął skarżyć się, że go błędnie 
zrozumiano. Już 
podczas mówienia pomyślał, że słowa „błędnie zrozumiano” były lepsze niż „nie 
dowierzano”; i 
choć zdawał sobie sprawę z własnej zuchwałości, powtórzył je z naciskiem. Nagle 
zamilkł zdjęty 
strachem wobec czujnej nieruchomości urzędnika. „Co ja gadam?” — pomyślał, 
patrząc na niego 
niepewnym wzrokiem. Niedowierzanie — a nie błędne zrozumienie — to było właściwe 
ujęcie 
postawy tych ludzi. Błędne zrozumienie to znów inna strona jego przeklętego losu. 
Jedno i drugie 
zwaliło się na jego głowę przez Haldina. I głowa rozbolała go okropnie. 
Przeciągnął ręką po czole 
z mimowolnym gestem cierpienia, którego nie próbował nawet powściągnąć. W owej 
chwili 
Razumow ujrzał swój własny mózg poddawany torturom — długi, blady kształt bez 
dostrzegalnego oblicza rozciągany poziomo ze straszliwą siłą w głębi mrocznego 
lochu. 
Wydawało się, że przez nieskończenie mały ułamek czasu przyśniła mu się jakaś 
ponura scena 
inkwizycji…
Nie można przypuszczać na serio, by Razumow się zdrzemnął i śnił w obecności 
radcy 
Mikulina o jakimś starym sztychu przedstawiającym czasy inkwizycji. Był naprawdę 
bardzo 
wyczerpany, a w swoim pamiętniku wspomina o szczególnym uczuciu udręki, jak w 
snach, 
spowodowanej tym, że przy bladej, rozciągniętej postaci nie było absolutnie 
nikogo. 
Najpotworniejsze było patrzeć właśnie na samotność torturowanej ofiary. Razumow 
notuje 
również, że przerażała go tajemnicza nierozpoznawalność jej twarzy. Wszystko to 
posiadało 
charakterystyczne cechy ciężkiego koszmaru sennego. A jednak Razumow jest pewien, 
że ani 
przez chwilę nie przestał być świadom, że siedzi oto na sofie, pochylony ku 
przodowi, z rękoma 
spuszczonymi pomiędzy kolana i obraca wciąż swoją czapkę w palcach. Ale wszystko 
rozwiało się 
na dźwięk głosu radcy Mikulina. Razumow uczuł głęboką wdzięczność za spokojną 
prostotę jego 
tonu.
— Tak. Słuchałem z zaciekawieniem. Rozumiem do pewnego stopnia pańską… Ale 
doprawdy 
myli się pan co do… — Radca Mikulin wypowiedział szereg takich urywanych zdań. 
Zamiast je 
kończyć, spoglądał na swoją brodę. Ucinał je umyślnie, dzięki czemu zdania 
zdawały się nabierać 
większej wagi. Ale potrafił również mówić całkiem płynnie, co wyszło na jaw, 
kiedy przeszedłszy 
na ton perswazji ciągnął dalej:
— Słuchając pana w ten sposób, dałem chyba dowód, że nie uważam naszej rozmowy 
za ściśle 
urzędową. I rzeczywiście nie chciałbym wcale nadawać jej tego charakteru… O nie! 
Przyznaję, że 
prośba o pana przybycie miała formę urzędową, ale oceni pan sam, czy był to 
sposób, jakiego się 
używa, ażeby sprowadzić kogoś…
— Podejrzanego! — wykrzyknął Razumow, patrząc prosto w oczy urzędnikowi. Były 
one 
wielkie, o ciężkich powiekach i odpowiedziały na zuchwalstwo zamglonym, ale 
pewnym 
spojrzeniem. — Podejrzanego! — Głośne powtórzenie tego wyrazu, który 
prześladował 
Razumowa we wszystkich bezsennych godzinach, sprawiło mu dziwny rodzaj 
satysfakcji. Radca 
Mikulin potrząsnął lekko głową. — Z pewnością wiadomo panu, że policja 
rewidowała moje 
mieszkanie!
— Miałem powiedzieć „kogoś błędnie zrozumianego”, kiedy mi pan przerwał — 
zauważył 
spokojnie radca Mikulin.
Razumow uśmiechnął się bez goryczy. Odzyskane poczucie wyższości umysłowej 
podtrzymywało go w godzinie niebezpieczeństwa. Rzekł niemal pogardliwie:
— Wiem, że jestem tylko trzciną. Ale może raczy pan przyznać wyższość myślącej 
trzcinie nad 
bezmyślnymi siłami, które ją mają zmiażdżyć. Otóż trzeźwe myślenie musi w końcu 
prowadzić do 
wniosków krytycznych. Może mi wolno będzie wyrazić tu zdziwienie, dlaczego 
policja zwlekała z 
rewizją przez dwa długie dni, podczas których mogłem oczywiście zniszczyć 
wszystkie 
kompromitujące mnie dowody, spaliwszy je — dajmy na to — a nawet rozsiawszy 
popiół po nich 
na cztery wiatry.
— Pan się gniewa? — zauważył urzędnik z nieopisaną prostotą tonu i gestu. — Czy 
to 
rozsądnie?
Razumow uczuł, że się czerwieni z irytacji.
— Jestem rozsądny. Jestem nawet, śmiem rzec, myślicielem — aczkolwiek w 
dzisiejszych 
czasach nazwa ta zdaje się być monopolem kolporterów rewolucyjnego towaru, 
niewolników 
francuskich lub niemieckich idei i licho wie jakich jeszcze zagranicznych 
nowinek. Ale ja nie 
jestem intelektualnym kundlem. Myślę jak Rosjanin. Myślę lojalnie, i oto śmiem 
nazwać siebie 
myślicielem. O ile wiem, nie jest to wyraz zakazany.
— Nie. A dlaczegoż miałby to być wyraz zakazany? — Radca Mikulin obrócił się na 
swoim 
krześle, założył nogę na nogę i oparł łokieć na biurku, a głowę na przegubie 
półotwartej dłoni. Na 
jego grubym palcu wskazującym Razumow spostrzegł masywny złoty pierścień z 
krwawoczerwonym kamieniem, rodzaj sygnetu, który wyglądał, jak gdyby ważył pół 
funta — 
odpowiedni ornament dla tego ociężałego mężczyzny ze starannym przedziałkiem w 
środku 
lśniących włosów nad pobrużdżonym, sokratesowskim czołem.
„Czyżby to była peruka?” — pochwycił siebie Razumow na tym niespodziewanie 
abstrakcyjnym pytaniu. Jego pewność siebie zachwiała się znacznie. Postanowił 
nie gadać więcej. 
Powściągliwość, powściągliwość! Musi tylko zachować w absolutnej tajemnicy 
epizod z 
Ziemianiczem, kiedy zaczną go wypytywać. Wyłączyć Ziemianicza z wszystkich 
odpowiedzi.
Radca Mikulin patrzał na niego zamglonym wzrokiem. Pewność siebie opuściła 
Razumowa do 
reszty. Nie wspominać o Ziemianiczu wydało mu się niepodobieństwem. Każde 
pytanie będzie do 
tego prowadzić, bo ó cóż by innego im chodziło? Usiłował wziąć się w garść — i 
nie dał rady. Ale 
radca Mikulin okazał się także zadziwiająco abstrakcyjny.
— Dlaczegóż miałby być zakazany? — powtórzył. — Ja uważam siebie także za 
człowieka 
myślącego, upewniam pana. Główny warunek to myśleć poprawnie. Przyznaję, że z 
początku 
może to być trudne dla młodzieńca pozostawionego samemu sobie — z jego 
wielkodusznymi, ale 
niezdyscyplinowanymi porywami — że tak powiem, na łasce każdego wiatru, jaki 
zawieje. 
Religia, oczywiście, jest wielką…
Radca Mikulin spojrzał na swoją brodę, a Razumow, nieco odprężony tą 
niespodziewaną 
dygresją, mruknął niechętnie i ponuro:
— Ten Haldin wierzył w Boga.
— Ach, więc panu wiadomo o tym — szepnął radca Mikulin, podkreślając ten fakt 
miękko, 
rzekłbyś, z dyskrecją, niemniej podkreślając go całkiem wyraźnie, jak gdyby i on 
porzucił swą 
rezerwę na skutek uwagi Razumowa. Młody człowiek zachował obojętny i pochmurny 
wyraz 
twarzy, choć gorzko wymyślał sobie od nieszczęsnych głupców — że wywołuje w ten 
sposób 
fałszywe z gruntu wrażenie zażyłości. Utkwił oczy w ziemi. „Trzeba stanowczo 
trzymać język za 
zębami, o ile mnie nie zmuszą do mówienia” — strofował się w duchu. Lecz w tej 
samej chwili 
narzuciło mu się mimo woli pytanie: „Czy nie lepiej powiedzieć wszystko?” — i to 
z taką siłą, że 
musiał aż przygryźć dolną wargę. Jednak radca Mikulin widocznie nie spodziewał 
się żadnego 
wyznania. Ciągnął dalej:
— Mówi mi pan więcej, niż jego sędziowie zdołali z niego wycisnąć. Sądziła go 
komisja trzech. 
Nic absolutnie nie chciał powiedzieć. Mam tu przed sobą protokół badań. Po 
każdym pytaniu stoi 
tam: „Odmawia odpowiedzi — odmawia odpowiedzi.” I tak strona za stroną. Widzi 
pan, 
powierzono mi pewne dalsze dochodzenia w tej sprawie, jak i co do związanych z 
nią okoliczności. 
Ale on nie zostawił mi niczego, o co można by zahaczyć. Zatwardziały zbrodniarz. 
A pan powiada, 
że wierzył w…
Radca Mikulin skrzywił się lekko i znów spojrzał na swoją brodę. Nie zamilkł 
jednak na długo. 
Zauważywszy pogardliwie, że również bluźniercy żywią ten rodzaj wiary, zakończył 
przypuszczeniem, że pan Razumow musiał często rozmawiać z Haldinem na tematy 
religijne.
— Nie — rzekł Razumow głośno, nie podnosząc oczu. — On mówił, a ja słuchałem. To 
nie jest 
rozmowa.
— Słuchanie jest wielką sztuką — zauważył Mikulin nawiasowo.
— A doprowadzanie drugich do mówienia także — mruknął Razumow. — No nie, to nie 
jest 
takie trudne — rzekł — Mikulin niewinnie — wyjąwszy oczywiście szczególne 
przypadki. Na 
przykład ten Haldin. Nic nie mogło go skłonić do mówienia. Cztery razy stawiano 
go przed 
wyznaczonymi sędziami. Cztery tajne badania — lecz nawet podczas ostatniego, gdy 
przyszła 
kolej na pańską osobę…
— Na moją osobę! — powtórzył Razumow, gwałtownie podnosząc głowę. — Nie rozumiem.
Radca Mikulin zwrócił się twarzą do biurka i wziąwszy kilka arkuszy szarego 
papieru, odkładał 
je jeden po drugim, aż w ręku pozostał mu tylko ostatni. Po czym, trzymając go 
przed oczami, 
mówił:
— Widzi pan, uznano to za potrzebne. W tak ważnych sprawach nie wolno zaniechać 
żadnego 
środka, który mógłby wpłynąć na winowajcę. Jestem pewien, że pan to sam rozumie.
Razumow wlepił szeroko otwarte oczy w profil radcy Mikulina, który teraz nie 
patrzył na niego 
wcale.
— Postanowiono zatem (generał T. zasięgnął w tej sprawie mojej rady), że 
oskarżonemu należy 
zadać pewne pytanie. Ale uwzględniając wyraźne życzenie księcia K., nazwisko 
pana pominięto w 
dokumentach, a nawet zatajono przed samymi sędziami. Książę K. uznał słuszność, 
a nawet 
konieczność tego, co zamierzaliśmy uczynić, ale chodziło mu zarazem o pańskie 
bezpieczeństwo. 
Niejedno przedostaje się do wiadomości publicznej — temu nie możemy zaprzeczyć. 
Nie zawsze 
można ręczyć za dyskrecję niższych urzędników; znajdował się tam w pokoju 
oczywiście sekretarz 
specjalnego trybunału i kilku żandarmów. Zresztą, jak powiedziałem, ze względu 
na księcia K. 
nawet sędziowie mieli pozostać w nieświadomości. Pytanie sformułowane z góry 
(napisałem je 
własnoręcznie) zostało przez generała T. przesłane sędziom z poleceniem, by 
postawili je 
więźniowi na samym ostatku. Oto ono.
Radca Mikulin odchylił głowę w tył, by lepiej widzieć, i zaczął czytać 
monotonnym głosem: 
„Pytanie: — Czy osoba dobrze panu znana, w której mieszkaniu spędził pan szereg 
godzin w 
poniedziałek i na skutek doniesienia której został pan aresztowany — wiedziała 
przedtem o 
pańskim zamiarze popełnienia politycznego morderstwa? — Więzień odmawia 
odpowiedzi.
Pytanie powtórzono. Więzień zachowuje dalej uparte milczenie.
Wprowadzają wielebnego kapelana twierdzy, który wzywa więźnia do skruchy, 
zaklinając go 
przy tym, by odpokutował swoją zbrodnię przez szczere i zupełne wyznanie, co 
dopomoże do 
uwolnienia naszego bogobojnego kraju od grzechu buntu przeciw prawom Boskim i 
świętemu 
majestatowi Panującego. Wówczas więzień po raz pierwszy w tym dniu otwiera usta 
i głosem 
donośnym i wyraźnym odrzuca duchowne usługi wielebnego kapelana.
O godzinie jedenastej sąd w trybie doraźnym ogłasza wyrok śmierci.
Egzekucję wyznaczono na czwartą po południu, jeśli władze wyższe nie udzielą 
innych 
instrukcji.”
Radca Mikulin odłożył arkusz, spojrzał na swą brodę i zwracając się do Razumowa, 
objaśnił 
spokojnie:
— Nie widzieliśmy powodu zwlekania z egzekucją. Rozkaz wykonania wyroku 
przesłany 
został drogą telegraficzną w południe. Ja sam pisałem telegram. Powieszono go 
dziś o czwartej po 
południu.
Ta pewna wiadomość o śmierci Haldina napełniła Razumowa uczuciem ogólnego 
znużenia, 
jakie następuje po wielkim wysiłku lub wielkim wzruszeniu. Siedział bez ruchu na 
sofie, wymknął 
mu się jedynie szept:
— On wierzył w życie przyszłe.
Radca Mikulin wzruszył z lekka ramionami, a Razumow z wysiłkiem wstał. Nie było 
po co 
zostawać w tym pokoju. Haldina powieszono o czwartej, to nie podlegało wątpieniu. 
Wkroczył, 
zdawało się, w to swoje przyszłe życie w długich butach, i astrachańskiej, 
karakułowej czapce, tak 
jak stał, nawet wraz z rzemieniem, którym był przepasany. Zwiewna, przemijająca 
forma istnienia. 
A tu na ziemi zostawił nie duszę swoją, tylko czcze widmo — myślał ze złośliwym 
uśmiechem 
Razumow, idąc przez pokój całkiem niepomny miejsca, w którym się znajdował, ani 
obecności 
radcy Mikulina. Ów, nie ruszając się z krzesła, mógł był uruchomić dzwonki w 
całym gmachu, 
pozwolił jednak Razumowowi dojść do samych drzwi i dopiero wtedy przemówił:
— Ależ, Kiryło Sidorowiczu — co pan robi?
Razumow odwrócił głowę i popatrzył na niego w milczeniu. Nie zmieszał się wcale. 
Ręce radcy 
Mikulina spoczywały wyciągnięte na biurku, a on sam pochylił się nieco ku 
przodowi, wysilając 
swój przymglony wzrok.
„Czy ja naprawdę chciałem wynieść się w ten sposób?” — zastanawiał się Razumow z 
obojętną 
miną. Ale jednocześnie zdawał sobie sprawę, że pod tą obojętnością kryło się 
ostre zdumienie.
„Oczywiście, że byłbym wyszedł, gdyby się nie odezwał — pomyślał. — I co by 
wtedy zrobił? 
Tak czy owak — trzeba skończyć z tą sprawą. Zmuszę go, by zagrał w otwarte 
karty.”
Namyślał się jeszcze chwilę pod maską obojętności, po czym puścił klamkę i 
wrócił na środek 
pokoju.
— Powiem panu, co pan myśli — rzekł porywczo, ale nie podnosząc głosu. — Pan 
myśli, że ma 
przed sobą tajnego wspólnika tego nieszczęśliwego człowieka. Nie, nie jestem 
pewien, czy był 
nieszczęśliwy. Nie powiedział mi tego. Z mojego punktu widzenia był 
nikczemnikiem, bo 
podsycanie fałszywej idei jest większą zbrodnią niż zabicie człowieka. Sądzę, że 
nie będzie pan 
temu przeczył. Nienawidziłem go! Wizjonerzy to wieczyści sprawcy zła na tym 
świecie. Ich utopie 
wpajają krociom miernych umysłów wstręt do rzeczywistości i pogardę dla 
odwiecznej logiki 
ludzkiego rozwoju.
Razumow wzruszył ramionami i zapatrzył się w przestrzeń. „Cóż za tyrada!” — 
pomyślał. 
Milczenie i nieruchomość radcy Mikulina stropiły go. Brodaty biurokrata siedział 
na swym 
posterunku tajemniczo spokojny, jak bożek o mglistych, nieprzeniknionych oczach. 
Głos 
Razumowa uległ mimowolnej zmianie.
— Gdyby pan mnie zapytał, dlaczego muszę nienawidzić takiego człowieka jak 
Haldin, 
odpowiedziałbym, że nie ma w tym żadnych uczuciowych przyczyn. Nienawidziłem go 
nie 
dlatego, że popełnił zbrodnię morderstwa. Odraza nie jest nienawiścią. 
Nienawidziłem go po 
prostu dlatego, że jestem człowiekiem o zdrowych zmysłach. Wszystko, co zdrowe 
we ranie, 
burzyło się przeciw niemu. Jego śmierć..
Razumow uczuł, że głos więźnie mu w gardle. Mglistość oczu radcy Mikulina 
zdawała się 
rozlewać na całą jego twarz, tak że Razumow przestał ją wyraźnie widzieć. Starał 
się nie zwracać 
uwagi na te objawy.
— W istocie — ciągnął dalej, wymawiając starannie każde słowo — czymże jest jego 
śmierć 
dla mnie? Gdyby tu leżał na podłodze, mógłbym przejść po jego piersi… To widmo, 
nic więcej…
Głos jego zamarł mimo wielkiego wysiłku woli. Mikulin za biurkiem nie pozwolił 
sobie na 
najlżejsze poruszenie. Cisza trwała czas jakiś, zanim Razumow zdołał znowu 
przemówić.
— Gadał o mnie na prawo i na lewo… Ci intelektualizujący studenci zbierają się 
na przemian w 
swoich mieszkaniach i upijają się zagranicznymi ideami, podobnie jak młodzi 
oficerowie gwardii 
stawiają sobie nawzajem zagraniczne wina. Najzwyklejsza rozpusta… Słowo daję — 
tu Razumow 
rozwścieczony nagłym wspomnieniem Ziemianicza tylko z wysiłkiem zniżył .głos — 
my, 
Rosjanie, jesteśmy bandą pijaków. Musimy się czymś upijać: szaleć ze zgryzoty 
lub rozrzewniać 
się rezygnacją; leżeć bezwładnie jak kłoda albo podpalić dom! I proszę mi 
powiedzieć, co trzeźwy 
człowiek ma tu do roboty? Niepodobna odciąć się całkiem od swojego otoczenia. 
Aby żyć na 
pustyni, trzeba być świętym. Ale jeśli pijany wybiegnie z szynku i rzuci ci się 
na szyję, całując w 
oba policzki, ponieważ spodobało mu się coś w twojej osobie, to co wtedy, proszę 
mi łaskawie 
powiedzieć? Takiemu można nawet złamać pałkę na grzbiecie, a nie odczepi się…
Radca Mikulin podniósł rękę i przesunął ją wolno po twarzy.
— To jest… jasne — wymówił półgłosem.
Spokojna powaga tego ruchu zamknęła Razumowowi usta. A przy tym ruch był tak 
niespodziewany. Co oznaczał? Jego powściągliwość była zatrważająca. Razumow 
przypomniał 
sobie swój zamiar zmuszenia Mikulina, by grał w Otwarte karty.
— Powiedziałem to wszystko księciu K. — zaczął ze sztuczną obojętnością, ale 
stracił ją, 
widząc wolny, potakujący gest radcy Mikulina.
— Pan o tym wie? Pan słyszał?… W takim razie po co było mnie tu wzywać dla 
zawiadomienia 
o egzekucji Haldina? Czy pan chciał skonfrontować mnie z jego milczeniem, teraz 
kiedy ten 
człowiek nie żyje? Cóż, mnie obchodzi jego milczenie? To niepojęte. Pan chce w 
ten czy inny 
sposób wytrącić mnie z moralnej równowagi.
— Nie. Nie to — bąknął radca Mikulin ledwo dosłyszalnym głosem. — Usługa, jaką 
pan oddał, 
została oceniona…
— Czyżby? — przerwał Razumow ironicznie.
— …i pańskie położenie również. — Radca Mikulin nie podniósł głosu. — Ale niech, 
pan tylko 
pomyśli! Wpadł pan do gabinetu księcia K. jak z nieba ze swoją wstrząsającą 
wiadomością… Pan 
się jeszcze uczy, ale my już jesteśmy w służbie — proszę o tym nie zapominać. I 
oczywiście pewne 
zaciekawienie musiało…
Radca Mikulin spojrzał na swą brodę. Wargi Razumowa drgały.
— Zdarzenie tego rodzaju wyróżnia człowieka — ciągnął dalej radca Mikulin niskim, 
naturalnym głosem. — Wyznaję, że byłem ciekaw poznać pana. Generał T. uważał, że 
to może być 
nawet pożyteczne… Proszę nie sądzić, że nie potrafię zrozumieć pańskich, 
sentymentów. Byłem 
też młody jak pan, studiowałem…
— Tak, chciał mnie pan poznać — rzekł Razumow z akcentem głębokiego niesmaku. — 
Oczywiście ma pan do tego prawo — chciałem powiedzieć władzę… To na jedno 
wychodzi. Ale 
choćby pan patrzył na mnie i słuchał tego, co mówię, przez rok, na nic się to 
nie zda. Nabieram 
przekonania, że jest we mnie coś, czego ludzie nie są w stanie zrozumieć. To 
bardzo niefortunnie. 
Sądzę jednak, że książę K. mnie rozumiał. Tak mi się przynajmniej zdawało.
Radca Mikulin poruszył się z lekka i rzekł:
— Książę K. wie o wszystkim, co się robi, i nie widzę potrzeby taić, że przyjął 
z uznaniem mój 
zamiar osobistego poznania pana.
Razumow ukrył uczucie niezmiernego zawodu pod maską ironicznego zdziwienia.
— Więc i on jest także ciekaw!… No cóż — ostatecznie książę K. zna mnie bardzo 
mało. To 
okoliczność naprawdę bardzo dla mnie niefortunna, ale — ściśle biorąc — to nie 
ja ponoszę winę.
Radca Mikulin uniósł rękę szybkim, odpierającym gestem i lekko przechylił głowę 
na bok.
— Ależ, proszę pana — po cóż brać to w ten sposób. Jestem pewien, że każdy może…
Zerknął szybko na swoją brodę, a gdy znów podniósł oczy, w jego zamglonym wzroku 
pojawił 
się na chwilę wyraz zainteresowania. Razumow odparł je zimnym, niechętnym 
uśmiechem.
— Nie. Pewnie, że to nic ważnego — chociaż z uwagi na całe to zaciekawienie, 
wywołane 
bardzo prostą sprawą… I cóż tu na nie poradzić? Jest nie do zaspokojenia. Chcę 
przez to 
powiedzieć, że nie ma niczego, czym by je można zaspokoić. Tak się złożyło, że 
urodziłem się 
Rosjaninem z patriotycznymi instynktami — a czy są one dziedziczne, czy nie, 
tego nie potrafię 
powiedzieć.
Razumow świadomie starał się mówić z wystudiowaną pewnością.
— Tak, z patriotycznymi instynktami, rozwiniętymi dzięki zdolności do 
niezależnego myślenia 
— oderwanego myślenia. Pod tym względem posiadam większą wolność, niżby mi mogła 
dać 
jakakolwiek socjaldemokratyczna rewolucja. Najprawdopodobniej nie myślę ściśle 
tak samo jak 
pan. W istocie, jakżeby to było możliwe? Pan zapewne skłonny jest myśleć w tej 
chwili, że ja 
kłamię z premedytacją, by pokryć swoją skruchę.
Razumow zamilkł. Serce rozpierało mu piersi. Radca Mikulin ani drgnął.
— Dlaczego? — rzekł z prostotą. — Byłem osobiście obecny przy rewizji w pańskim 
mieszkaniu. Sam przejrzałem wszystkie papiery. Duże wrażenie wywarł na mnie 
rodzaj 
politycznego wyznania wiary. Bardzo interesujący dokument. A czy mogę zapytać, w 
jakim 
celu… — Oczywiście, żeby oszukać policję — rzekł z pasją Razumow. — Po co te 
wszystkie 
drwiny? Przecież pan może posłać mnie na Sybir prosto z tego pokoju. To byłoby 
zrozumiałe. 
Mogę się poddać wszystkiemu, co zrozumiałe. Ale protestuję przeciw tej komedii 
prześladowania. 
Na mój gust cała sprawa zaczyna być zbyt komiczna. Komedia omyłek, widziadeł, 
podejrzeń. To 
jest po prostu nieprzyzwoite.
Radca Mikulin nadstawił bacznie ucha.
— Czy pan powiedział: widziadeł? — rzekł cicho.
— Mogłem po nich deptać do woli — ciągnął porywczo Razumow, machnąwszy 
niecierpliwie 
ręką — ale doprawdy muszę domagać się, żeby mnie raz na zawsze uwolniono od tego 
człowieka. 
I aby to uzyskać, pozwolę sobie…
Razumow, stojąc po drugiej stronie biurka, lekko się skłonił siedzącemu 
biurokracie.
— …odejść — po prostu odejść — dokończył z całą stanowczością.
Ruszył ku drzwiom, myśląc: „Teraz musi wyłożyć karty. Albo zadzwoni i każe mnie 
aresztować, zanim wyjdę z gmachu, albo mnie wypuści. Tak czy owak…”
Posłyszał niespieszne słowa:
— Kiryło Sidorowiczu!
Razumow, stojący już przy drzwiach, odwrócił głowę.
— Odejść — powtórzył.
— Dokąd? — zapytał radca Mikulin miękko.
CZĘŚĆ DRUGA
I
Układając jakąś zmyśloną historię należy niewątpliwie przestrzegać pewnych zasad, 
aby 
osiągnąć jasność obrazu i wywrzeć wrażenie. Człowiek z wyobraźnią, choćby brakło 
mu wprawy 
w sztuce opowiadania, posiada instynkt, który kieruje nim w doborze słów i 
rozwijaniu 
powieściowego wątku. Dla ziarnka talentu wybacza się niejeden błąd. Ale to, co 
piszę, nie jest 
dziełem wyobraźni; nie posiadam talentu; usprawiedliwieniem mego przedsięwzięcia 
nie jest 
artyzm, lecz właśnie nieartystyczność zadania. Świadom moich ograniczonych 
możliwości, ale 
silny szczerością mego zamiaru, nie próbuję niczego zmyślać (o ile bym to w 
ogóle potrafił). Moje 
skrupuły posuwam tak daleko, że nie chciałbym wymyślić nawet przejścia pomiędzy 
jedną a drugą 
częścią tej historii.
Przerywając zatem opowiadanie Razumowa w miejscu, w którym pytanie radcy 
Mikulina: 
„Dokąd?”, wkroczyło z siłą nierozwiązalnego problemu, powiem po prostu, że 
poznałem te panie 
mniej więcej na pół roku przed owym zdarzeniem. Mówiąc o „tych paniach” mam 
oczywiście na 
myśli matkę i siostrę nieszczęsnego Haldina.
W jaki sposób Haldin zdołał nakłonić matkę, by sprzedała ich małą posiadłość i 
wyjechała za 
granicę na czas nieograniczony, tego nie umiem dokładnie powiedzieć. Mam 
wrażenie, że pani 
Haldin na żądanie syna podpaliłaby swój dom i wybrałaby się na księżyc, nie 
okazawszy ani 
zdziwienia, ani obawy, i że panna Haldin — Natalia, pieszczotliwie zwana Natalką 
— zgodziłaby 
się na to bez słowa.
Ich dumne przywiązanie do tego młodego człowieka poznałem bardzo szybko. 
Stosownie do 
jego wskazówek panie udały się wprost do Szwajcarii — do Zurychu, i tam 
pozostały przez 
większą część roku. Z Zurychu, który im się nie podobał, pojechały do Genewy. 
Jeden z moich 
przyjaciół, wykładowca na wydziale historycznym uniwersytetu w Lozannie, 
ożeniony z 
Rosjanką, daleką krewną pani Haldin, napisał do mnie zachęcając do odwiedzenia 
tych pań. Było 
to bardzo uprzejme podsunięcie mi lekcji; panna Haldin bowiem pragnęła zapoznać 
się z 
najlepszymi autorami angielskimi pod kierunkiem kompetentnego nauczyciela.
Pani Haldin przyjęła mnie nader uprzejmie. Jej zła francuszczyzna, z której sama 
się śmiała, 
rozproszyła sztywność pierwszej wizyty. Była to wysoka kobieta w czarnej, 
jedwabnej sukni. 
Szerokie czoło, regularne rysy i delikatnie wykrojone usta świadczyły o minionej 
piękności. 
Siedziała prosto w fotelu i dość słabym, łagodnym głosem wyjaśniła mi, że jej 
Natalka po prostu 
łaknie wiedzy. Jej szczupłe ręce spoczywały na kolanach, a nieruchomość rysów 
miała w sobie coś 
mniszego. — W Rosji — mówiła dalej — wszelka wiedza jest skażona fałszem. Nie 
chemia i tym 
podobne nauki, ale wykształcenie w ogóle — objaśniła. Rząd paczył nauczanie dla 
swych 
własnych celów. Dzieci jej odczuły to na sobie. Jej Natalka uzyskała dyplom 
Wyższej Szkoły 
Żeńskiej, a syn jest studentem uniwersytetu w Petersburgu. Posiada niepospolite 
zdolności, 
najszlachetniejszą, pozbawioną egoizmu naturę i jest wyrocznią dla kolegów. 
Miała nadzieję, że 
syn przyjedzie do nich z początkiem przyszłego roku i że odbędą wspólną podróż 
do Włoch. W 
każdym innym kraju byłaby pewna świetnej przyszłości dla człowieka o tak 
wyjątkowych 
zdolnościach i szlachetnym charakterze jak jej syn, ale w Rosji…
Siedząca przy oknie młoda panna odwróciła głowę i rzekła:
— Ależ, mamo, nawet u nas rzeczy powoli się zmieniają.
Głos jej był głęboki, prawie szorstki, a jednak pieszczotliwy w swej szorstkości. 
Miała śniadą 
cerę, pąsowe usta i pełne kształty. Sprawiała wrażenie wielkiej żywotności. 
Matka jej westchnęła.
— Wyście oboje młodzi. Łatwo wam mieć nadzieję. Chociaż i ja nie straciłam jej 
całkowicie. 
Jakżebym mogła, kiedy mam takiego syna.
Zwróciłem się do panny Haldin z zapytaniem, jakich autorów pragnęłaby czytać. 
Skierowała na 
mnie oczy, ocienione czarnymi rzęsami, a ja pomimo moich lat zrozumiałem, jak 
ponętną 
fizycznie mogła być jej osoba dla mężczyzny ceniącego w kobiecie coś więcej poza 
samym 
wdziękiem kobiecości. Jej spojrzenie było bezpośrednie i ufne, jak u młodzieńca 
nie zepsutego 
jeszcze światowymi mądrościami. Cechowała je odwaga, ale bez zaczepności. Naiwna, 
a jednak 
rozważna pewność siebie — to lepsze określenie. Ta dziewczyna zastanawiała się 
już nad 
niejednym (w Rosji młodzież wcześnie zaczyna myśleć), ale nie zaznała jeszcze 
rozczarowań, bo 
najwyraźniej nigdy jeszcze nie popadła we władzę namiętności. Wystarczyło jednak 
na nią 
spojrzeć, by poznać, jak łatwo potrafiłaby ją porwać jakaś idea lub po prostu 
człowiek. W każdym 
razie takie odniosłem wrażenie, chyba bezstronne, skoro, rzecz jasna, nie mogła 
tu wchodzić w 
rachubę moja osoba — zaś co do moich idei!…
Zaprzyjaźniliśmy się szczerze w ciągu naszych lekcji. Bardzo było przyjemne to 
wspólne 
czytanie. Bez obawy wywołania uśmiechu wyznam, że przywiązałem się bardzo do tej 
młodej 
dziewczyny. Po upływie czterech miesięcy powiedziałem jej, że dalej czytać po 
angielsku może 
już doskonale sama. Nadszedł już czas na wycofanie się nauczyciela. Moja 
uczennica wydała się 
tym niemile zdziwiona.
Pani Haldin ze swoją nieruchomą twarzą i dobrotliwymi oczyma powiedziała z głębi 
fotela swą 
niepewną francuszczyzną: — Mais l’ami reviendra. — I na tym stanęło. 
Przychodziłem — nie 
cztery razy w tygodniu, jak poprzednio, niemniej wcale często. Jesienią 
zrobiliśmy kilka krótkich 
wycieczek wraz z innymi Rosjanami. Dzięki przyjaźni z tymi paniami zdobyłem 
pozycję w kolonii 
rosyjskiej, jakiej inaczej nie byłbym uzyskał.
W dniu, kiedy wyczytałem w gazetach wiadomość o zabiciu pana de P. — było to w 
niedzielę 
— spotkałem obie panie na ulicy i szedłem z nimi czas jakiś. Pamiętam, że pani 
Haldin była ubrana 
w ciężki, popielaty płaszcz na czarnej jedwabnej sukni, a jej piękne jeszcze 
oczy spotkały mój 
wzrok spokojnym wejrzeniem.
— Byłyśmy na nabożeństwie — rzekła. — Natalka poszła ze mną. Jej przyjaciółki, 
tutejsze 
studentki, nie chodzą oczywiście do kościoła… U nas, w Rosji, kościół tak się 
utożsamił z 
uciskiem, że jeśli kto chce być wolnym w tym życiu, to niemal nieodzownie 
wyrzeka się nadziei na 
przyszłe. Ale ja nie mogę wyrzec się modlitwy za mojego syna.
Zarumieniła się lekko i dodała po francusku z jakąś kamienną nieugiętością: — Ce 
n’est peut 
etre qu’une habitude. (Może to tylko przyzwyczajenie.)
Panna Haldin niosła w ręku książkę do nabożeństwa. Nie spojrzała na matkę. — Ty, 
mamo, i 
Wiktor jesteście oboje głęboko wierzący — zauważyła.
Podzieliłem się z nimi nowiną z ich kraju, o której właśnie czytałem w kawiarni. 
Przez dobrą 
chwilę szliśmy dość szybko, milcząc. Po czym pani Haldin szepnęła:
— Może być z tego powodu wiele biedy, wzmogą się prześladowania. Może nawet 
zamkną 
uniwersytet. W Rosji nikt nie znajdzie spokoju ani spoczynku, chyba w grobie.
— Tak. Droga jest ciężka — rzekła córka, patrząc wprost przed siebie na 
zaśnieżone pasmo gór 
Jury, zamykające wylot ulicy na kształt białej ściany. — Ale dzień zgody nie 
jest już zbyt daleki.
— Tak myślą moje dzieci — zauważyła pani Haldin. Nie ukrywałem mego mniemania, 
że był 
to dziwny czas do mówienia o zgodzie. Natalia Haldin zaskoczyła mnie twierdząc — 
jak gdyby 
dużo nad tym przedmiotem rozmyślała — że ludzie Zachodu nie rozumieją tamtej 
sytuacji. Była 
bardzo spokojna i młodzieńczo pewna siebie.
— Pan sądzi, że to walka klas albo konflikt interesów, jak to bywa przy 
zatargach społecznych u 
was w Europie. A to wcale nie o to chodzi. Idzie o coś zupełnie innego.
— Bardzo możliwe, że nie rozumiem — przyznałem.
Ta skłonność do wyłączania każdego zagadnienia ze sfery zrozumiałości przy 
pomocy jakiegoś 
mistycznego określenia — jest bardzo rosyjska. Znałem już dostatecznie Natalię 
Haldin, by odkryć 
jej pogardę dla wszystkich praktycznych form wolności politycznej, znanych 
zachodniemu światu. 
Przypuszczam, że trzeba być Rosjaninem, by zrozumieć rosyjską prostotę, 
straszliwą rozkładową 
prostotę, w której mistyczne frazesy pokrywają naiwny i beznadziejny cynizm. 
Zdaje mi się 
czasem, że psychologiczna tajemnica głębokiej odrębności tego narodu polega na 
tym, że oni 
nienawidzą życia, nie dającego się zmienić życia na tej ziemi, podczas gdy my, 
ludzie Zachodu, 
miłujemy je przeceniając może w jednakim stopniu jego uczuciową wartość. Ale to 
doprawdy 
tylko dygresja…
Pomogłem paniom wsiąść do tramwaju, one zaś zaprosiły mnie do siebie na 
popołudnie. 
Przynajmniej pani Haldin wsiadając zaprosiła mnie, zaś jej Natalka uśmiechnęła 
się pobłażliwie do 
ograniczonego przedstawiciela Zachodu z tylnej platformy ruszającego już 
tramwaju. Światło 
jasnego zimowego przedpołudnia nabrało miękkości w jej szarych oczach.
Opowieść pana Razumowa, niby otwarta księga losu, budzi we mnie wspomnienie 
owego dnia 
jako czegoś dziwnie bezlitosnego, ze względu na brak wszelkich złych przeczuć. 
Wiktor Haldin 
był jeszcze wśród żyjących, ale wśród tych żyjących, których jedynym łącznikiem 
z życiem jest 
oczekiwanie śmierci. W tych godzinach uporczywego milczenia, które miały się 
dlań przeciągnąć 
w wieczność, jego myśli musiały krążyć dokoła ostatnich ziemskich ukochań. Tego 
popołudnia 
panie przyjmowały sporo swoich rodaków i salon na parterze wielkiego domu przy 
Boulevard des 
Philosophes był przepełniony.
Przetrzymałem wszystkich gości, a kiedy zabierałem się do wyjścia, panna Haldin 
powstała 
także. Wziąłem ją za rękę i coś mnie skłoniło, żeby podjąć naszą ranną rozmowę.
— Przypuśćmy, że my, ludzie Zachodu, nie rozumiemy charakteru waszego narodu… — 
zacząłem.
Ale ona, jakby przygotowana na to w jakiś tajemny sposób, przerwała mi łagodnie:
— Jego impulsów, jego… — zaczęła szukać stosownego określenia i znalazła je, ale 
po 
francusku: — jego mouvements d’âme. Wypowiedziała to prawie szeptem.
— Bardzo dobrze — rzekłem. — A jednak mamy tu do czynienia z konfliktem. Pani 
mówi, że 
nie jest to konflikt klas ani konflikt interesów. Przypuśćmy, że przyznam pani 
rację. Czyżby wobec 
tego antagonistyczne idee dały się łatwiej pogodzić, czy można je krwią i 
gwałtem scementować w 
tę zgodę, która według pani jest tak bliska?
Patrzyła na mnie badawczo swoimi czystymi, szarymi oczyma nie odpowiadając na 
moje 
rozsądne pytanie, pytanie, które narzucało się samo i na które nie mogło być 
odpowiedzi.
— To się nie da pojąć — dodałem nieco podrażniony.
— Wszystko jest niepojęte — rzekła. — Cały świat jest nieuchwytny dla ścisłej 
logiki pojęć. A 
jednak dla naszych zmysłów świat istnieje, my zaś istniejemy na nim. Musi być 
jakaś konieczność 
wyższa nad nasze pojęcia. Bardzo to marna i fałszywa rzecz należeć do większości. 
My, Rosjanie, 
znajdziemy jakąś lepszą formę narodowej wolności — lepszą od sztucznego 
konfliktu partii, który 
jest złem, bo jest konfliktem, a zasługuje na pogardę dlatego, że jest sztuczny. 
Nam, Rosjanom, 
sądzone jest odkryć lepszą drogę.
Pani Haldin wyglądała przez okno. Teraz zwróciła ku mnie swoją piękną twarz 
niemal bez życia 
i żywe, dobrotliwe spojrzenie swych wielkich, ciemnych oczu.
— Tak myślą moje dzieci — powiedziała.
— Przypuszczam, iż pani zgorszy się — rzekłem zwracając się do panny Haldin — 
kiedy 
wyznam, że nie zrozumiałem — nie powiem: ani słowa — bo pojąłem znaczenie 
wszystkich 
słów…, Ale czymże ma być owa era bezcielesnej zgody, której pani wygląda? Życie 
posiada 
formę. Ma swój plastyczny kształt i określony aspekt intelektualny. Najbardziej 
idealistyczne 
wyobrażenia o miłości i pobłażaniu muszą się oblec w ciało, żeby mogły być 
zrozumiane.
Pożegnałem się z panią Haldin, której piękne usta ani drgnęły. Uśmiechała się 
tylko oczami. 
Natalia Haldin bardzo uprzejmie odprowadziła mnie do drzwi.
— Mama wyobraża sobie, że jestem niewolniczym echem mego brata Wiktora. Tak nie 
jest. On 
rozumie mnie lepiej niż ja jego. Kiedy przyjedzie i pan go pozna, przekona się 
pan, jaka to 
wyjątkowa dusza. — Umilkła na chwilę. — Nie jest człowiekiem silnym w 
konwencjonalnym 
znaczeniu, wie pan — dodała — ale ma charakter bez skazy.
— Myślę, że nie będzie mi trudno zaprzyjaźnić się z bratem pani.
— Niech pan nie sądzi, że potrafi go pan całkiem zrozumieć — rzekła nie bez 
cienia 
złośliwości. — On, w głębi duszy nie jest ani trochę… ani trochę człowiekiem 
Zachodu.
Po tej zbędnej przestrodze opuściłem pokój, skłoniwszy się już od drzwi pani 
Haldin, siedzącej 
w fotelu przy oknie. Cień autokracji, nie dostrzeżony jeszcze przeze mnie, padł 
już był na 
Boulevard des Philosophes w wolnej, niepodległej i demokratycznej Genewie, gdzie 
znajduje się 
dzielnica zwana „La Petite Russie”. Ile razy zejdzie się dwóch Rosjan, cień 
autokracji jest z nimi 
— zabarwiając ich myśli, ich poglądy, ich najskrytsze uczucia, ich życie 
prywatne, ich publiczne 
wypowiedzi, wnikając nawet w tajemnicę ich milczeń.
Co mnie uderzyło w ciągu następnego tygodnia, to milczenie tych pań. Spotykałem 
je 
spacerujące w ogrodzie publicznym w pobliżu uniwersytetu. Witały mnie, jak 
zwykle, po 
przyjacielsku, ale nie mogłem przeoczyć ich małomówności. Wiedziano już wtedy 
powszechnie, 
że zabójca pana de P. został schwytany, osądzony i stracony. Tyle podano 
oficjalnie agencjom 
prasowym. Ale dla szerokiego świata sprawca pozostał bezimienny. Urzędowa 
tajemnica skryła 
przed publicznością jego nazwisko. Doprawdy, nie mogę pojąć dlaczego.
Pewnego dnia spostrzegłem pannę Haldin, idącą samotnie główną aleją Bastionów 
pod 
bezlistnymi drzewami.
— Mama czuje się niedobrze — powiedziała mi.
Ponieważ, o ile wiedziałem, pani Haldin nie chorowała ani jednego dnia w życiu, 
ta 
niedyspozycja budziła niepokój. Zresztą nie było to nic konkretnego.
— Zdaje się, że mamę gnębi brak wiadomości od brata. Nie pisał już bardzo dawno.
— Brak wiadomości jest dobrą wiadomością — rzekłem pogodnie i zaczęliśmy iść 
wolno obok 
siebie.
— Ale nie w Rosji — szepnęła tak cicho, że ledwie dosłyszałem słowa. Spojrzałem 
na nią 
uważniej.
— Pani się też niepokoi?
Po chwili wahania przyznała, że tak.
— Doprawdy, już tak dawno nie miałyśmy listu…
I nim zdążyłem wypowiedzieć zwyczajne, pocieszające banały, zwierzyła mi się.
— Ach! Są znacznie gorsze rzeczy. Pisałam do pewnej znajomej rodziny w 
Petersburgu. Nie 
widzieli go przeszło miesiąc. Myśleli, że jest już z nami. Byli nawet trochę 
obrażeni, że wyjechał z 
Petersburga bez pożegnania. Mąż mojej znajomej poszedł zaraz do jego mieszkania. 
Wiktor 
wyprowadził się i nie zostawił adresu.
Pamiętam, że chwytała oddech w sposób, który budził litość. Od dawna już nie 
widywano jej 
brata na wykładach. Zachodził tylko od czasu do czasu na uniwersytet do 
odźwiernego po listy. A 
obecnie ów petersburski znajomy dowiedział się, że student Haldin nie odebrał 
dwóch ostatnich 
listów. Zjawiła się za to policja, by ustalić, czy student Haldin otrzymywał 
jakąś korespondencję 
na adres uniwersytetu, i zabrała te listy.
— Moje dwa ostatnie listy — rzekła. Przystanęliśmy naprzeciw siebie. Trochę 
płatków 
śnieżnych wirowało nad nagimi konarami drzew. Niebo było ciemne.
— Jak pani myśli, co się mogło stać? — spytałem. Wzruszyła z lekka ramionami.
— Któż to może wiedzieć — w Rosji.
Wówczas ujrzałem cień autokracji, spoczywający na życiu Rosjan zarówno w ich 
poddaniu się, 
jak w ich buncie. Ujrzałem, jak dosięgnął jej ładnej, szczerej twarzy w 
obramowaniu futrzanego 
kołnierza i przyćmił blask jej czystych oczu, które jeszcze przed chwilą 
jaśniały w posępnym 
świetle owego chmurnego, niełaskawego popołudnia.
— Chodźmy — rzekła. — Zimno tak stać dzisiaj. Wzdrygnęła się z lekka i zatupała 
małymi 
stopami.
Ruszyliśmy żywo do końca alei i z powrotem do wielkiej ogrodowej bramy.
— Powiedziała pani matce? — odważyłem się zapytać.
— Nie. Jeszcze nie. Wyszłam, żeby ochłonąć z wrażenia po tym liście.
Posłyszałem szelest papieru. Dochodził z jej mufki. List miała przy sobie.
— Czego się pani obawia? — zapytałem.
Nam, zachodnim Europejczykom, wszystkie gadki o spiskach i sprzysiężeniach 
politycznych 
wydają się dziecinnym wymysłem dobrym dla teatru lub powieści. Dlatego nie 
chciałem 
dokładniej formułować mego pytania.
— Dla nas, zwłaszcza dla mojej matki, obawiam się niepewności. Ludzie znikają. 
Tak, znikają 
naprawdę. Może pan sobie wyobrazić, czym jest okrucieństwo niemych tygodni — 
miesięcy — 
lat! Ten nasz przyjaciel zaprzestał poszukiwań dowiedziawszy się, że policja 
zabrała listy. 
Przypuszczam, że bał się kompromitacji. Ma żonę, dzieci, a nie posiada 
wpływowych stosunków i 
nie jest bogaty. Ostatecznie cóż mógł zrobić?… Tak, obawiam się milczenia dla 
mojej biednej 
mamy. Ona tego nie zniesie. Dla mego brata obawiam się… — głos jej stał się 
prawie 
niedosłyszalnym — wszystkiego!
Doszliśmy teraz do bramy naprzeciw teatru. Panna Haldin ożywiła się.
— Ale ludzie, którzy zaginęli, odnajdują się, nawet w Rosji. Wie pan, jaka jest 
moja ostatnia 
nadzieja? Oto, że lada chwila ujrzymy go, wchodzącego do naszego mieszkania.
Uchyliłem kapelusza, a ona, skinąwszy mi głową, wyszła z ogrodu urocza i silna. 
Schowane w 
mufce ręce mięły okrutny list z Petersburga.
Wróciwszy do domu otworzyłem dziennik, który otrzymuję z Londynu, i gdy rzuciłem 
okiem 
na korespondencję z Rosji — nie na telegramy, lecz na korespondencję — od razu 
dostrzegłem tam 
nazwisko Haldina. Śmierć pana de P. przestała już być sprawą aktualną, ale 
przedsiębiorczy 
korespondent zdołał uzyskać jakieś nieurzędowe wiadomości, dotyczące tego faktu 
współczesnej 
historii. Dowiedział się o nazwisku Haldina i zdobył informacje o nocnym 
aresztowaniu na ulicy. 
Ale z dziennikarskiego punktu widzenia sensacja była już mocno przestarzała, 
poświęcił jej więc 
zaledwie jakieś dwadzieścia wierszy w szpalcie. Wystarczyło to jednak, abym nie 
spał tej nocy. 
Doszedłem do wniosku, że byłoby to w pewnym sensie zdradą dopuścić, aby panna 
Haldin nie 
przygotowana natknęła się na to dziennikarskie odkrycie, które niezawodnie 
powtórzą nazajutrz 
rano dzienniki francuskie i szwajcarskie. Spałem źle aż do rana, budząc się 
wciąż nerwowo z 
koszmarnych snów z uczuciem, że jestem zamieszany w coś chorobliwie przesądnego 
i niemal 
teatralnego. Niestosowność takiego powikłania w życiu tych dwu kobiet napełniała 
mnie przez 
całą noc głęboką udręką. Zdawało się rzeczą należną ich szlachetnej prostocie, 
aby ukryć je przed 
nimi na zawsze. Znalazłszy się o niemożliwie wczesnej porze u drzwi ich 
mieszkania, miałem 
wrażenie, że popełniam akt wandalizmu…
Służąca w średnim wieku wprowadziła mnie do saloniku, gdzie na krześle leżała 
ściereczka, a 
szczotka stała wsparta o środkowy stół. Pyłki tańczyły w promieniach słońca. 
Było mi przykro, że 
nie napisałem listu, zamiast przychodzić osobiście; wstydziłem się własnej 
radości ze słonecznego 
dnia. Panna Haldin wyszła lekkim krokiem z pokoju matki w skromnej czarnej sukni 
z 
wymuszonym, niepewnym uśmiechem na ustach.
Wydobyłem dziennik z kieszeni… Nie byłbym nigdy przypuścił, że numer „Standarda” 
może 
porazić jak głowa Meduzy. Twarz panny Haldin natychmiast skamieniała — jej oczy 
— jej całe 
ciało! Ale najstraszniejszym było to, że przy tym skamienieniu pozostała żywą. 
Byłem świadom 
pośpiesznego bicia jej serca. Mam nadzieję, że mi wybaczyła ociąganie się z moim 
niezgrabnym 
przemówieniem. Zresztą nie ociągałem się zbyt długo; panna Haldin nie mogła 
trwać w tym 
znieruchomieniu od stóp do głów chyba dłużej niż parę sekund, potem usłyszałem, 
że chwyta 
powietrze. Rysy jej twarzy zapadły się, jak gdyby ten wstrząs sparaliżował 
zarówno jej moralną 
odporność, jak siłę mięśni. Zmieniła się straszliwie: wyglądała jak stara, 
zniszczona kobieta. Lecz 
tylko przez chwilę. Oświadczyła stanowczo:
— Powiem natychmiast mamie. — Czy będzie to bezpieczne w jej obecnym stanie? — 
zaprotestowałem.
— Cóż może być gorszego od stanu, w jakim się znajduje od miesiąca? My to 
rozumiemy 
inaczej. Brat mój nie popełnił zbrodni. I niech pan nie myśli, że mówię to po to, 
by bronić go w 
pańskich oczach.
Ruszyła ku drzwiom sypialni, lecz zaraz zawróciła i poprosiła mnie szeptem, bym 
nie 
wychodził, dopóki nie rozmówi się z matką. Przez dwadzieścia nieskończenie 
długich minut nie 
doszedł mnie żaden dźwięk. Wreszcie panna Haldin pojawiła się i przeszła przez 
pokój swym 
szybkim, lekkim krokiem. Podszedłszy do fotela osunęła się nań ciężko, jak gdyby 
zupełnie 
wyczerpana.
Powiedziała mi, że pani Haldin nie uroniła ani jednej łzy. Siedziała sztywno na 
łóżku, a jej 
nieruchomość i milczenie były zatrważające. Wreszcie położyła się z wolna i dała 
znak córce, by ją 
zostawiła samą.
— Przywoła mnie wkrótce — dodała panna Haldin. — Zostawiłam przy łóżku dzwonek.
Wyznaję, że moje bardzo szczere współczucie nie miało punktu oparcia. Zachodni 
czytelnicy, 
dla których przeznaczona jest ta opowieść, zrozumieją, o co mi chodzi. Był to, 
jeśli tak się mogę 
wyrazić, brak doświadczenia. Śmierć jest bezlitosnym grabieżcą. Któż z nas nie 
zaznał bólu 
niepowrotnej straty? Nie ma życia tak samotnego, by było zabezpieczone przed 
takim dopustem. 
Ale cierpienie, które przyniosłem tym dwom paniom, wywołało potworne skojarzenia. 
Kojarzyły 
się z nimi bomby i szubienice, i to posępne rosyjskie zabarwienie nadało mojemu 
współczuciu 
odcień niepewności.
Byłem wdzięczny pannie Haldin, że oszczędziła mi uzewnętrzniania swoich 
głębszych uczuć. 
Podziwiałem jej wspaniałe opanowanie, choć jednocześnie napełniało mnie ono 
obawą. Była to 
cisza wielkiego napięcia. A jeśli nagle pęknie? Przerażały mnie nawet drzwi 
pokoju pani Haldin, 
za którymi znajdowała się stara, samotna matka. Natalia Haldin wyszeptała smutno:
— Zapewne ciekawi pana, co w tej chwili czuję?
W istocie, była to prawda. Właśnie ta ciekawość tępego człowieka Zachodu mąciła 
moje 
współczucie. Nie mogłem zdobyć się na nic więcej, prócz paru banalnych zdań, 
jakie są miarą 
naszej niemocy wobec ciężkich doświadczeń naszych bliźnich. Wybełkotałem coś w 
tym sensie, 
że dla młodych życie ma w zapasie swoje nadzieje i rekompensaty. Ma też 
obowiązki… — ale 
wiedziałem, że o tych nie potrzebuję jej przypominać.
Panna Haldin szarpała nerwowo chustkę, którą trzymała w ręku.
— Będę pamiętać o matce, to pewne — rzekła. — Było nas troje. A teraz jest nas 
dwie — dwie 
kobiety. Mama nie jest jeszcze staruszką. Może żyć długo. Ale czego możemy 
spodziewać się w 
przyszłości? Jakiej nadziei i jakiej pociechy?
— Musi pani brać sprawę z szerszego punktu widzenia — rzekłem stanowczo, w 
przekonaniu, 
że to był właściwy ton w stosunku do tej wyjątkowej istoty. Przez chwilę 
patrzyła na mnie uparcie, 
po czym wstrzymywane dotąd łzy popłynęły strumieniem. Zerwała się z fotela i 
stanęła przy oknie, 
odwrócona do mnie.
Nie próbowałem nawet zbliżyć się do niej i wyszedłem po cichu. Nazajutrz służąca 
powiedziała 
mi w drzwiach, że pani Haldin ma się lepiej. Dodała, że wiele osób — Rosjan — 
przychodziło 
poprzedniego dnia, ale panna Haldin nie przyjęła nikogo. W dwa tygodnie później, 
gdy wstąpiłem 
z codzienną wizytą, poproszono mnie do środka. Pani Haldin siedziała na swoim 
zwykłym miejscu 
przy oknie. Na pierwszy rzut oka zdawać się mogło, że nic się tu nie zmieniło. 
Zobaczyłem w głębi 
pokoju znany mi profil, nieco ostrzejszy w zarysie i powleczony jednolitą 
bladością, jak się tego 
można było spodziewać u osoby chorej. Ale żadna choroba nie byłaby w stanie 
wywołać takiej 
zmiany w jej czarnych oczach, które nie uśmiechały się już z łagodną ironią. 
Skierowała je na 
mnie, gdy podawała mi rękę. Zauważyłem na stoliczku obok fotela numer 
„Standarda” sprzed 
trzech tygodni, z korespondencją z Rosji na wierzchu. Głos pani Haldin był 
zaskakująco słaby i 
bezbarwny. Pierwsze słowa, jakie skierowała do mnie, zawierały pytanie:
— Nie było nic więcej w pańskich gazetach? Puściłem jej długą, wychudłą dłoń, 
zaprzeczyłem 
ruchem głowy i usiadłem.
— Prasa angielska jest świetna. Nic się przed nią nie ukryje i cały świat musi 
się z niej o 
wszystkim dowiedzieć. Tylko że nasze rosyjskie wiadomości nie zawsze są łatwe do 
zrozumienia. 
Nie zawsze… Ale angielskie matki nie oczekują takich nowin…
Położyła dłoń na dzienniku i cofnęła ją znowu. Powiedziałem:
— I my mieliśmy tragiczne okresy w naszych dziejach.
— To było dawno. Już bardzo dawno.
— Tak.
— Są narody, które zawarły ugodę z losem — rzekła panna Haldin, zbliżywszy się 
do nas. — 
Nie mamy im czego zazdrościć.
— Skąd ta pogarda? — spytałem łagodnie. — Być może, iż nasza ugoda nie była 
bardzo 
wzniosła. Ale warunki, jakie ludzie i narody uzyskują od losu, są uświęcone 
zapłaconą za nie ceną.
Pani Haldin odwróciła głowę i patrzyła czas jakiś przez okno tym nowym, smutnym, 
zgaszonym spojrzeniem swoich zapadłych oczu, które czyniło z niej zupełnie inną 
kobietę.
— Ten Anglik, ten korespondent — zagadnęła mnie nagle — jak pan myśli, czy on 
mógł znać 
mojego syna?
Na to dziwne pytanie odpowiedziałem, że oczywiście było to możliwe. Spostrzegła 
moje 
zdziwienie.
— Gdyby się wiedziało, co to za człowiek, można by do niego napisać — szepnęła.
— Mama myśli — wyjaśniła panna Haldin, która stała pomiędzy nami z ręką na 
poręczy mego 
krzesła — że może mój biedny brat nie próbował się ratować.
Spojrzałem na pannę Haldin ze współczuciem i lękiem, ale ona patrzyła spokojnie 
na matkę. Ta 
zaś rzekła:
— Nie znamy adresu żadnego z jego przyjaciół. Nie wiemy w ogóle nic o jego 
petersburskich 
kolegach. Miał mnóstwo młodych przyjaciół, ale prawie o nich nie mówił. Można 
się było 
domyślać, że byli jego uczniami i że go ubóstwiali. Ale on był taki skromny. 
Zdawać by się mogło, 
że mając tylu oddanych sobie…
Odwróciła znów głowę i patrzyła na Boulevard des Philosophes, ulicę dziwnie 
jałową i 
zakurzoną, gdzie w tej chwili widać było tylko dwa psy, dziewczynkę w krótkiej 
sukience, 
skaczącą na jednej nodze, a w oddali robotnika jadącego na rowerze.
— Nawet wśród apostołów Chrystusa znalazł się Judasz — szepnęła jakby do siebie, 
ale z 
widocznym zamiarem, żebym usłyszał.
Rosyjscy goście, zebrani małymi grupkami, rozmawiali szeptem między sobą, 
rzucając krótkie 
spojrzenia w naszym kierunku. Tworzyło to wybitny kontrast ze zwykłą gwarnością 
tych zebrań. 
Panna Haldin odprowadziła mnie do przedpokoju.
— Ludzie chcą nas odwiedzać — rzekła. — Nie możemy zamykać im drzwi przed nosem. 
Gdy 
wkładałem palto, zaczęła mówić o matce. Biedna pani Haldin łaknęła dalszych 
wiadomości. 
Chciała wciąż słuchać o swoim nieszczęsnym synu. Nie mogła pogodzić się z myślą, 
by opuścić go 
spokojnie w głuszy niewiadomego. Szła tam za nim uparcie w ciągu długich dni 
spędzanych w 
nieruchomym milczeniu, twarzą w twarz z pustką Boulevard des Philosophes. Nie 
mogła 
zrozumieć, dlaczego nie uciekł, jak to się udawało tylu innym rewolucjonistom i 
spiskowcom w 
podobnych sytuacjach. Było istotnie niepojętym, żeby sposoby tajnych organizacji 
rewolucyjnych 
zawiodły tak dziwnie, gdy chodziło o uratowanie jej syna. W rzeczywistości 
jednak naprawdę 
niepojęte i wstrząsające dla jej umysłu było okrutne zuchwalstwo Śmierci, która 
ominęła jej głowę, 
aby uderzyć w tamto młode i drogocenne serce.
Zapatrzona w przestrzeń panna Haldin machinalnie podała mi kapelusz. 
Wywnioskowałem z jej 
słów, że biedną kobietę opętała ponura i prosta myśl: syn jej musiał zginąć, bo 
nie chciał być 
ocalony. Nie wierzyła, by mógł zwątpić o przyszłości swojego kraju. To było 
niemożliwe. Czyż 
podobna zatem, aby matka i siostra nie potrafiły zasłużyć na jego zaufanie? I 
aby po dokonaniu 
tego, czego musiał dokonać, załamał się pod wpływem zwątpienia ponad ludzkie 
siły, a jego umysł 
uległ zaćmieniu nagłej niewiary?
Ta szczególna domyślność poruszyła mnie bardzo.
— Wszyscy troje byliśmy zespoleni tak oto — rzekła panna Haldin splatając palce 
obu rąk, po 
czym rozplotła je z wolna, patrząc mi prosto w twarz. — Oto, co moja biedna 
matka wynalazła, by 
dręczyć siebie i mnie przez wszystkie czekające nas lata — dodała ta szczególna 
dziewczyna. W 
owej chwili objawił mi się jej urok, nie dający się określić, wynikający z 
połączenia namiętności ze 
stoicyzmem. Wyobrażałem sobie, jakie będzie jej życie u boku pani Haldin, 
przerażająco 
spokojnej, opanowanej ową nieustępliwą myślą. Ale moją troskę wyraziłem tylko 
milczeniem, bo 
nie wiedziałem, jak odczułaby moje słowa. Różnica narodowości jest okropną 
przeszkodą dla 
naszych skomplikowanych zachodnich natur. Ale panna Haldin była zapewne nadto 
prostolinijna, 
żeby domyślać się mego zakłopotania. nie czekała, abym coś powiedział, lecz 
ciągnęła dalej 
odważnie, jak gdyby czytała myśli z mojej twarzy:
— Z początku biedna mama zdrętwiała, jak mówią nasi chłopi, potem zaczęła myśleć 
i będzie 
teraz dalej myśleć i myśleć w tym swoim nieszczęsnym nastroju. Sam pan widzi, 
jakie to 
okrutne…
Nie mówiłem nigdy z większą szczerością niż przyznając, że byłoby to opłakane w 
najwyższym 
stopniu. Westchnęła z niepokojem.
— Ale te wszystkie dziwne szczegóły w angielskim dzienniku! — wykrzyknęła nagle. 
— Co 
one znaczą? Chyba są prawdziwe? Czy to jednak nie straszne, żeby mój biedny brat 
został 
schwytany, kiedy samotnie błąkał się nocą po ulicach, jak gdyby popadł w 
rozpacz?…
Staliśmy tak blisko siebie w ciemnym przedpokoju, że dostrzegłem, jak przygryzła 
dolną 
wargę, aby stłumić łkanie. Po chwili rzekła:
— Podsunęłam matce myśl, że może zdradził go jakiś fałszywy przyjaciel lub po 
prostu jakaś 
tchórzliwa kreatura. Może będzie jej lżej, jeżeli w to uwierzy.
Zrozumiałem teraz poprzednio wyszeptaną aluzję biednej kobiety o Judaszu.
— Może być lżej — przyznałem, podziwiając w duchu bezpośredniość i subtelność 
sądu tej 
dziewczyny. Miała do czynienia z życiem, jakim je ukształtowały warunki 
polityczne jej kraju. 
Liczyła się z okrutną rzeczywistością, a nie z urojeniami własnej wyobraźni. Nie 
mogłem oprzeć 
się pewnemu uczuciu respektu, gdy dodała z prostotą:
— Powiadają, że czas łagodzi każdy rodzaj goryczy. Ale nie mogę uwierzyć, żeby 
miał jakąś 
władzę nad wyrzutami sumienia. Lepiej więc niech mama myśli, że ktoś przyczynił 
się do śmierci 
Wiktora, niż żeby miała przypisywać ją słabości swojego syna albo jakimś własnym 
błędom.
— Ale pani sama chyba nie przypuszcza, że… — zacząłem.
Zacisnęła wargi i potrząsnęła głową.
— O nikim nie myślę źle — oświadczyła — i może nic nie stało się bez potrzeby. — 
Po tych 
słowach, wymówionych cicho i brzmiących tajemniczo w półmroku przedpokoju, 
pożegnaliśmy 
się wymownym i ciepłym uściskiem dłoni. Uścisk jej silnej, kształtnej ręki miał 
w sobie 
uwodzicielską szczerość, jakiś urok męskości. Nie wiem doprawdy, dlaczego 
okazywała mi tyle 
przyjaźni. Może jej się zdawało, że rozumiem ją znacznie lepiej, niż byłem 
zdolny. Najbardziej 
ścisłe nawet z jej powiedzeń zdawały się mieć zagadkowe przedłużenia, gubiące 
się gdzieś poza 
zasięgiem mej myśli. Muszę więc poprzestać na przypuszczeniu, że ceniła moją 
troskę i moje 
milczenie. Troska, którą łatwo było spostrzec, była zupełnie szczera, a więc nie 
mogła 
podejrzewać, że milczenie jest oznaką chłodu. To zdawało się sprawiać jej 
przyjemność. I muszę 
zauważyć, że jeśli mi się zwierzała,. to z pewnością nie dla zasięgnięcia rady, 
o którą naprawdę 
nigdy nie prosiła.
II
Nasze codzienne spotkania uległy w owym czasie blisko dwutygodniowej przerwie. 
Niespodziewanie musiałem wyjechać z Genewy. Po powrocie, nie tracąc czasu, 
skierowałem swe 
kroki na Boulevard des Philosophes.
Byłem niemile zaskoczony, gdy przez otwarte drzwi saloniku usłyszałem jakiegoś 
gościa, 
mówiącego bez przerwy namaszczonym, głębokim głosem.
Fotel pani Haldin przy oknie był pusty. Z sofy Natalia Haldin powitała mnie 
spojrzeniem swych 
ślicznych, szarych oczu, któremu towarzyszył zaledwie ślad uśmiechu. Ale nie 
poruszyła się. 
Trzymając swe silne, białe dłonie na żałobnej sukni, siedziała na wprost 
mężczyzny, który 
zwrócony był do mnie krzepkimi plecami, odzianymi w czarne drogie sukno i 
harmonizującymi 
dobrze z jego głębokim głosem. Gość spojrzał na mnie szybko przez ramię i rzekł:
— A! Wasz angielski przyjaciel. Wiem, wiem. Nie szkodzi.
Był w ciemnych okularach, a jedwabny cylinder stał na ziemi przy jego krześle. 
Wymachując z 
lekka dużą, pulchną dłonią, mówił dalej, przyśpieszywszy cokolwiek tempo swojej 
przemowy.
— Błądząc po syberyjskich lasach i tajgach, nigdy nie zmieniłem wyznawanej przez 
siebie 
wiary. Podtrzymywała mnie wtedy — podtrzymuje i dzisiaj. Wielkie mocarstwa 
Europy muszą 
zniknąć, a przyczyna ich upadku będzie bardzo prosta: wyczerpią się same w walce 
ze swoim 
proletariatem. W Rosji jest inaczej. W Rosji nie mamy zwalczających się klas, z 
których jedna 
rozporządza siłą bogactw, a druga jest mocna siłą liczby. Mamy tylko brudną 
biurokrację w 
obliczu ludu — wielkiego i nieskazitelnego jak ocean. Nie, my nie mamy klas. Ale 
mamy rosyjską 
kobietę. Wspaniałą kobietę rosyjską! Otrzymuję najniezwyklejsze listy od kobiet. 
Ach, jakie 
wzniosłe w swym tonie, jak odważne i tchnące szlachetnym zapałem do ofiar! Nasza 
największa 
nadzieja w kobietach. Siedzę ich pragnienie wiedzy. To zachwycające! Proszę 
zwrócić uwagę, jak 
ją chłoną, jak ją sobie przyswajają. To cudowne! Ale co to jest wiedza?… O ile 
wiem, pani nie 
studiowała niczego specjalnie — na przykład medycyny. Nie? To słusznie. Gdyby 
pani po 
przybyciu tutaj zaszczyciła mnie pytaniem, jak wykorzystać swój czas, 
sprzeciwiłbym się 
stanowczo takim zamiarom. Wiedza sama w sobie — to śmiecie.
Mówiący miał twarz typowo rosyjską — brodatą i bezkształtną, po prostu masę 
ciała i włosów, 
pozbawioną jednego nawet charakterystycznego rysu, że zaś oczy kryły się pod 
ciemnymi szkłami, 
osoba ta wydawała się pozbawiona jakiegokolwiek wyrazu. Znałem go z widzenia. 
Był głośnym 
zbiegiem rosyjskim. Cała Genewa znała jego barczystą postać w czarnym surducie. 
W swoim 
czasie cała Europa wiedziała o historii jego życia, napisanej przez niego samego 
i przetłumaczonej 
na siedem czy więcej języków. W młodości wiódł próżniacze, rozwiązłe życie. 
Potem zmarła nagle 
panna z towarzystwa, z którą miał się żenić; wtedy wycofał się z eleganckiego 
świata i ogarnięty 
skruchą zaczął spiskować, wskutek czego rodzima autokracja uczciwie postarała 
się, aby nie 
ominęła go zwykła kolej rzeczy. Uwięziono go w twierdzy, bito niemal do utraty 
życia i skazano 
na ciężkie roboty w kopalniach, pospołu ze zwykłymi kryminalistami. Ale 
największe powodzenie 
w jego książce przypadło łańcuchowi.
Nie pamiętam już szczegółów, jaka była długość i ciężar tego łańcucha, którym 
skuto jego 
członki z mocy „administracyjnego” nakazu — wiem tylko, że ilość funtów i 
grubość ogniw 
świadczyły zastraszająco o boskich prawach autokracji. Zastraszająco, a jednak 
bezskutecznie, 
gdyż ów rosły mężczyzna potrafił unieść to proste narzędzie rządowe wraz z 
własną osobą w lasy. 
Sensacyjnym brzękiem tych okowów rozbrzmiewa cały opis jego ucieczki, którą 
podziwiały dwa 
kontynenty. Więzień zaczął od tego, że zmylił czujność dozorców i ukrył się w 
jakiejś rozpadlinie 
nad brzegiem rzeki. Było to już nad wieczorem. Z niesłychanym trudem zdołał 
oswobodzić jedną 
nogę. Tymczasem zapadła noc. Miał już rozpocząć uwalnianie drugiej nogi, gdy 
spotkało go 
straszne nieszczęście. Upuścił pilnik.
Wszystko to jest ściśle prawdziwe, a jednak symboliczne. Pilnik posiadał też 
swoją wzruszającą 
historię. Pewnego wieczora dała mu go niespodzianie cicha, blada dziewczyna. 
Biedaczka 
przybyła do kopalń, by połączyć się z towarzyszem jego katorgi, mechanikiem i 
socjaldemokratą, 
wątłym młodzieńcem o szerokich kościach policzkowych i wielkich, nieprzytomnych 
oczach. 
Przebyła pół Rosji i prawie całą Syberię, aby być blisko niego i dopomóc mu do 
ucieczki. Ale 
przybyła za późno: jej ukochany zmarł tydzień wcześniej.
Dzięki temu, jak się wyraża, drobnemu epizodowi z dziejów idei w Rosji, pilnik 
dostał się do 
jego rąk i natchnął żarliwym postanowieniem odzyskania wolności. Ale 
wyśliznąwszy mu się z 
palców, po prostu zapadł się w ziemię. W żaden sposób nie mógł go na — macać po 
ciemku. 
Szukał systematycznie w miękkiej ziemi, w błocie, w wodzie; a noc tymczasem 
mijała, ta 
bezcenna noc, na którą liczył, że pozwoli mu skryć się w lasy, co stanowiło 
jedyną szansę ucieczki. 
Przez chwilę rozpacz kusiła go, by dać za wygraną; ale przypomniawszy sobie 
spokojną, smutną 
twarz bohaterskiej dziewczyny, zawstydził się swojej słabości. Wybrała jego, by 
mu ofiarować dar 
wolności, więc musi okazać się godnym łaski wyświadczonej przez tę nieugiętą 
kobiecą duszę. Był 
to jakby święty depozyt. Gdyby zawiódł, dopuściłby się czegoś w rodzaju zdrady 
wobec świętości 
poświęcenia i kobiecej miłości. Są w jego książce całe stronice analiz samego 
siebie, z których 
niby świetlista postać z ciemnego wzburzonego morza wyłania się przeświadczenie 
o duchowej 
wyższości kobiety — jego nowa religia, głoszona potem w wielu innych tomach. 
Pierwszą ofiarą, 
złożoną tej religii, i wielkim aktem nawrócenia był jego niezwykły pobyt w 
bezkresnych lasach 
Guberni Ochockiej, z luźnym końcem łańcucha, owiniętym dokoła pasa i 
przytwierdzonym za 
pomocą szmaty, udartej z katorżniczej koszuli. Innymi szmatami przywiązał go w 
paru miejscach 
do lewej nogi, by stłumić brzęk ogniw i zapobiec zahaczaniu o krzaki. Zdziczał 
zupełnie. 
Rozwinęły się w nim niespodziewanie zdolności niezbędne dzikiej i ściganej 
istocie. Nauczył się 
wślizgiwać do wiosek, nie zdradzając niczym swojej obecności, chyba jakimś 
przypadkowym 
cichym pobrzękiem. Wpadał do leżących na uboczu domów z siekierą, którą porwał z 
szałasu 
jakiegoś drwala. Na odludnych miejscach żywił się dzikimi jagodami i zbierał 
miód. Odzież 
opadała z niego stopniowo. Jego naga i ogorzała postać, którą widywano tu i 
ówdzie wśród 
krzaków z chmurą moskitów i much dookoła rozczochranej głowy, szerzyła postrach 
w całych 
obwodach. Z biegiem czasu stawał się coraz dzikszy i był rad, że odkrywa w sobie 
tyle cech 
zwierzęcia. Na tym tylko mógł polegać. Bo było to tak, jakby dwie ludzkie istoty 
zespoliły się 
nierozerwalnie w tym przedsięwzięciu. Człowiek cywilizowany, entuzjasta 
postępowych idei 
humanitarnych, pragnący tryumfu duchowej miłości i swobód politycznych; i skryty, 
pierwotny 
dzikus, bezlitośnie przebiegły w nieustannej obronie swej wolności, niby 
tropione zwierzę.
Dzikie zwierzę instynktownie dążyło na wschód, ku Oceanowi Spokojnemu, a istota 
cywilizowana i humanitarna śledziła to ze zgrozą i z lękliwym poddaniem. Przez 
wszystkie te 
tygodnie zbieg nie mógł ani razu zdecydować się na zaapelowanie do ludzkiego 
współczucia. 
Lękliwość ta mogła być naturalną u ostrożnego, pierwotnego dzikusa, ale i tamten, 
człowiek 
cywilizowany, myśliciel, zbieg polityczny, rozwinął w sobie jakiś niedorzeczny 
rodzaj 
chorobliwego pesymizmu, jakby przejściowego obłędu, spowodowanego może fizycznym 
trudem 
i niewygodą dźwigania łańcucha. Wyobrażał sobie, że te ogniwa czyniły go 
wstrętnym dla reszty 
ludzkości. Było to odpychające i znamienne brzemię. Nikt nie mógł doznać uczucia 
litości na 
odrażający widok człowieka uciekającego z zerwanym łańcuchem. Te okowy opętały 
jego 
wyobraźnię w konkretny i określony sposób. Wydawało mu się niepodobieństwem, 
żeby ludzie 
mogli oprzeć się pokusie przytwierdzenia luźnego końca łańcucha do haka w 
ścianie, podczas gdy 
pójdą po najbliższego policjanta. Czając się w jamach lub ukryty w krzakach, 
usiłował czytać w 
twarzach nie podejrzewających niczego wolnych osadników, którzy pracowali na 
wyrębach 
leśnych lub przechodzili ścieżkami o parę kroków od niego. Czuł, że żaden 
człowiek na świecie nie 
oprze się pokusie łańcucha.
Jednakże pewnego dnia natknął się na samotną kobietę. Było to na otwartej 
polanie na skraju 
lasu. Siedziała nad brzegiem strumienia w czerwonej chustce na głowie. Mały 
koszyczek leżał 
obok niej na trawie. W oddali widać było kilka chat z bali drzewnych, a wśród 
nich wodny młyn 
nad stawem ocienionym brzozami i połyskującym jak tafla szklana w świetle 
gasnącego dnia. 
Zbieg zbliżył się do kobiety w milczeniu, z siekierą zatkniętą za ów pas z 
łańcucha i z grubą pałką 
w ręku. Resztki liści i gałązek tkwiły w jego rozczochranych włosach i brodzie, 
strzępy 
łachmanów, jakimi poowijał łańcuch, zwisały mu od pasa. Na lekki brzęk żelaza 
kobieta odwróciła 
głowę. Zbyt przerażona tym dzikim zjawiskiem, aby zerwać się z miejsca lub 
choćby krzyknąć, 
była jednak na tyle dzielna, że nie zemdlała… Spodziewając się po prostu, że 
przybysz z miejsca ją 
zamorduje, zasłoniła oczy rękoma, by uniknąć widoku spadającej siekiery. Gdy 
wreszcie zdobyła 
się na odwagę, by spojrzeć znowu, zobaczyła kudłatego dzikusa siedzącego o sześć 
stóp od niej 
nad brzegiem wody. Chudymi, żylastymi rękoma obejmował gołe nogi, a długa broda 
okrywała 
mu kolana, na których oparł podbródek. Wszystko to razem — skulone członki, 
nagie plecy, 
rozczochrana głowa z czerwonymi wlepionymi w nią oczyma — trzęsło się i drgało 
gwałtownie, 
podczas gdy ta zezwierzęcona istota usiłowała przemówić. Od sześciu tygodni nie 
słyszał 
własnego głosu i zdawało się, że utracił zdolność mówienia. Był już tylko niemym 
i zrozpaczonym 
bydlęciem, gdy nieoczekiwany okrzyk głębokiej litości — wkroczenie kobiecego 
współczucia, 
które odkryło wielolicą nędzę ludzką pod odstraszającym pozorem potwora — 
powróciły go w 
szeregi ludzkości. Ten punkt widzenia przedstawiony jest w jego książce z bardzo 
sugestywną 
swadą. Skończyło się na tym, jak opowiada, że owa kobieta zaczęła ronić nad nim 
łzy, święte łzy 
odkupienia, podczas gdy on płakał także z radości, jak nawrócony grzesznik. 
Wreszcie poleciwszy 
mu ukryć się w zaroślach i czekać cierpliwie (spodziewano się patrolu 
policyjnego w osadzie), 
kobieta poszła w stronę chat, obiecując powrócić nocą.
Jakby zrządzeniem Opatrzności kobieta ta była od niedawna żoną wioskowego kowala 
i 
namówiła swego męża, by z nią przyszedł, zabrawszy potrzebne narzędzia: młot, 
dłuto i małe 
kowadło… „Moje okowy — pisze w swej książce autor — zostały rozbite w cichą, 
gwiaździstą 
noc nad brzegiem strumienia przez atletycznego, małomównego młodzieńca z ludu, 
który ukląkł u 
moich stóp, podczas gdy kobieta, niby wyzwalający geniusz, stała nade mną ze 
splecionymi 
rękoma.” Oczywiście symboliczna para. Następnie litościwi małżonkowie 
zaopatrzyli jego 
odzyskane człowieczeństwo w przyzwoitą odzież i pokrzepili mu serce wiadomością, 
że wybrzeże 
Oceanu Spokojnego jest oddalone tylko o parę mil. Istotnie można je było 
dostrzec ze szczytu 
sąsiedniego wzgórza…
Dalszy ciąg ucieczki nie nadaje się już do mistycznego przedstawienia i 
symbolicznej 
interpretacji. Zbieg przedostał się w końcu zwykłym sposobem przez Kanał Sueski 
na Zachód, a 
znalazłszy się w południowej Europie zasiadł do pisania swej autobiografii, 
która stała się wielkim 
sukcesem literackim owego roku. Po tej książce nastąpiły inne, pisane wyraźnie w 
celu duchowego 
podniesienia ludzkości. W tych dziełach głosił ogółowi kult kobiety. Osobiście 
uprawiał go pod 
postacią szczególnego nabożeństwa dla transcendentalnych zalet niejakiej Madame 
de S., osoby o 
poglądach postępowych, nie bardzo już młodej, zamiłowanej w swoim czasie w 
intrygach, wdowy 
po zmarłym i zapomnianym dyplomacie. Dama ta ze swymi głośnymi pretensjami, żeby 
stać się 
jedną z kierowniczek współczesnego życia umysłowego i współczesnej opinii, 
schroniła się (jak 
Voltaire i pani de Staël) na republikańskim gruncie Genewy.
Przejeżdżając ulicami w wielkim otwartym landzie, ukazywała obojętności tubylców 
i 
gapiostwu turystów swą młodzieńczo smukłą i hieratycznie sztywną postać oraz 
parę wielkich, 
błyszczących oczu, latających niespokojnie za czarną koronkową woalką, która 
sięgając nie dalej 
jak do żywo czerwonych ust, robiła wrażenie maski. Zazwyczaj „bohaterski zbieg” 
(tę nazwę 
nadano mu w recenzji z angielskiego wydania jego książki) — „bohaterski zbieg” 
towarzyszył jej, 
siedząc ze swą potworną brodą i w ciemnych okularach nie obok niej, ale 
naprzeciw, tyłem do 
koni. Te przejażdżki — tylko we dwoje, w obszernym powozie — wyglądały na 
świadomą, 
publiczną manifestację. A może była ona nieświadoma? Jakże często rosyjska 
prostota stąpa 
niewinnie po krawędzi cynizmu dla jakiegoś górnego celu. Ale wyrafinowana Europa 
na próżno 
próbowałaby wyrozumieć to wszystko. Zważywszy powagę, udzielającą się nawet 
fizjonomii 
stangreta i truchtowi okazałych koni, ten osobliwy popis mógł mieć jakieś 
znaczenie mistyczne — 
ale znieprawionej płochości zachodniego umysłu, jak mój własny, przedstawiał się 
niezbyt 
przyzwoicie.
Wszelako nie przystoi nieznanemu nauczycielowi języków krytykować „bohaterskiego 
zbiega” 
o światowej sławie. Ze słyszenia wiedziałem, że stale kręcił się wśród swoich 
rodaków, polując na 
nich w hotelach i prywatnych mieszkaniach i zaszczycając ich swoją atencją w 
publicznych 
ogrodach, gdy tylko się po temu nadarzyła odpowiednia sposobność. Miałem 
wrażenie, iż po 
jednej lub dwu wizytach sprzed kilku miesięcy dał za wygraną i pozostawił panie 
Haldin w 
spokoju — na pewno niechętnie, bo nie ulega wątpliwości, że był człowiekiem 
stanowczym. Było 
więc zapewne do przewidzenia, że zjawi się znowu przy tej strasznej okazji, by 
jako Rosjanin i 
rewolucjonista powiedzieć, co należy, znaleźć właściwe słowa, uderzyć w ton 
prawdy i, być może, 
pociechy. Nie byłem jednak zadowolony, że zastałem go tam siedzącego. Wierzę, że 
nie 
powodowała mną niestosowna zazdrość o moje uprzywilejowane stanowisko. Nie 
rościłem sobie 
prawa do żadnych specjalnych względów z powodu mojej milczącej przyjaźni. 
Różnica wieku i 
narodowości odsuwały mnie jak gdyby w sferę innego bytu, wydawałem się nawet 
sobie samemu 
niemym, bezradnym duchem, zatroskaną, bezcielesną istotą, która może tylko 
krążyć w pobliżu — 
niezdolna ani ochraniać, ani prowadzić, choćby tylko podszeptem. Skoro panna 
Haldin, kierując 
się swym pewnym instynktem, powstrzymała się od przedstawienia mnie barczystej 
znakomitości, 
byłbym się wycofał spokojnie i wrócił później, gdyby nie to, że w wyrazie jej 
oczu wyczytałem 
jakby niemą prośbę, abym został i może w ten sposób skrócił niepożądaną wizytę.
Gość podniósł z ziemi cylinder, jednak tylko po to, by położyć go na kolanach.
— Spotkamy się jeszcze, Natalio Wiktorowno. Dziś zaszedłem jedynie, by dać dowód 
tych 
uczuć względem pani i jej szanownej matki, o których naturze nie może pani 
wątpić. Nie 
potrzebowałem zachęty, ale Eleanora — Madame de S. — w pewnym sensie sama mnie 
wysłała. 
Wyciąga do pani rękę kobiecej solidarności. W dziedzinie ludzkich uczuć nie ma 
takiej radości i 
takiego cierpienia, których ta kobieta nie potrafiłaby zrozumieć, podnieść i 
uduchowić swoją 
interpretacją. Ów świeżo przybyły z Petersburga młodzieniec, o którym pani 
wspominałem, jest 
już pod jej urokiem.
W tym momencie rozmowy panna Haldin nagle wstała. To mnie ucieszyło. Gość 
widocznie nie 
spodziewał się tak stanowczego kroku i zrazu odchyliwszy głowę, uniósł w górę 
ciemne okulary z 
uprzejmym zaciekawieniem. W końcu zmiarkował się i wstał szybko, zdejmując 
bardzo zręcznie 
cylinder ze swych kolan.
— Jakże to się dzieje, Natalio, Wiktorowno, że pani tak długo trzyma się z dala 
od tego, co jest 
mimo wszystko — niech sobie złe języki mówią, co im się podoba — jedynym 
ośrodkiem 
wolności intelektualnej i prób ukształtowania wzniosłej koncepcji naszej 
przyszłości? Co się tyczy 
szanownej matki pani, rozumiem to w pewnym stopniu. W jej wieku nowe poglądy — 
nowe 
twarze nie są może… Ale pani! Czyżby to była nieufność, czy też obojętność? Musi 
pani porzucić 
tę rezerwę. My, Rosjanie, nie mamy prawa zachowywać rezerwy w stosunku do siebie. 
W naszych 
warunkach jest to prawie zbrodnią przeciw ludzkości. Nie dla nas luksus 
osobistego cierpienia. W 
dzisiejszych czasach nie zwalcza się szatana modlitwą i postami. Czymże jest w 
gruncie rzeczy 
post, jeśli nie zagładzaniem? A pani nie powinna się głodzić, Natalio Wiktorowno. 
Siły — oto, 
czego nam trzeba. Siły duchowej, oczywiście. Co się tyczy innego rodzaju siły, 
to cóż zdoła się 
oprzeć nam, Rosjanom, jeśli ją tylko wyłonimy? Co innego jest grzechem w 
dzisiejszych czasach i 
droga do zbawienia dla czystych dusz jest także inna. Już nie można jej znaleźć 
w klasztorach, ale 
w świecie, w…
Ten głęboki głos zdawał się wychodzić spod podłogi i słuchacz czuł się w nim 
zanurzony aż po 
uszy. Protest panny Haldin był jakby wysiłkiem tonącego, by utrzymać się na 
powierzchni wody. 
Przerwała mu zniecierpliwionym tonem:
— Ależ, Piotrze Iwanowiczu, ja wcale nie myślę wstępować do klasztoru. Któż by 
tam szukał 
zbawienia?
— Mówiłem w przenośni — zahuczał.
— Zatem i ja mówię w przenośni. Ale zmartwienie jest zmartwieniem i ból jest 
bólem po 
dawnemu. Nawiedzają ludzi i ludzie muszą się z nimi zmagać, jak tylko potrafią. 
Wiem, że cios, 
który spadł na nas tak niespodziewanie, jest tylko epizodem w doli narodu. Bądź 
pan pewny, że nie 
zapominam o tym. Ale teraz muszę myśleć o mojej matce. Jakże może pan 
przypuszczać, że 
zostawię ją samą?…
— To jest bardzo uproszczone stawianie sprawy — zaprotestował swym potężnym, bez 
wysiłku 
dobytym głosem.
Panną Haldin nie czekała, aż zamrą jego wibracje:
— I będę biegała z wizytami do mnóstwa obcych ludzi? Sama myśl o tym jest mi 
wstrętna. A 
nie wiem, co innego mógłby psin mieć na uwadze?
Górował nad nią — ogromny, ugrzeczniony, ostrzyżony przy samej skórze, niby 
więzień; jego 
wielki, różowawy łeb budził we mnie wizję rozczochranej głowy, wyzierającej 
spomiędzy 
rozchylonych krzaków oraz nagich, ogorzałych członków przemykających wśród 
gęstwiny 
mokrego listowia, w chmurze much i komarów. Był to mimowolny hołd, złożony 
potędze jego 
pióra. Nikt nie mógł wątpić, że ten człowiek błądził po syberyjskich tajgach — 
nagi i przepasany 
łańcuchem. Czarny surdut z zajęty nadawał jego osobie charakter surowej 
obyczajności 
przywodzącej na myśl misjonarza.
— Wie pani, czego pragnę, Natalio Wiktorowno? — zapytał uroczyście. — Chcę, aby 
pani była 
fanatyczką.
— Fanatyczką?
— Tak. Sama wiara nie wystarczy.
Jego głos przeszedł w jeszcze niższą tonację. Uniósł na chwilę swoje grube ramię 
— drugie 
zwisało wzdłuż uda z lekkim jedwabnym cylindrem u końca.
— Powiem teraz coś, nad czym — zaklinam — niech się pani poważnie zastanowi. 
Proszę 
słuchać: potrzebujemy siły, która by poruszyła niebo i ziemię — ani trochę mniej!
To „ani trochę mniej”, wymówione głębokim, podziemnym głosem, mogło przejąć 
dreszczem, 
jak huczenie wichru w organach.
— I siłę tę znajdujemy w salonie Madame de S.? Niech mi pan wybaczy, Piotrze 
Iwanowiczu, 
ale śmiem w to wątpić. Czyż nie jest ona damą z wielkiego świata, arystokratką?
— Przesądy! — zawołał — Pani mnie zdumiewa! A gdyby nawet nią była! Jest również 
kobietą 
z krwi i ciała. Zawsze jest coś, co przeciwstawia się duchowej stronie w każdym 
z nas. Ale czynić 
z tego zarzut? Tego się po pani nie spodziewałem. Nie! Tego się nie spodziewałem. 
Można by 
pomyśleć, że nasłuchała się pani jakichś złośliwych i skandalicznych plotek.
— Nie słyszałam żadnych plotek, upewniam pana. Czyż to było możliwe u nas — na 
prowincji? 
Ale świat o niej mówi. Cóż może mieć wspólnego tego rodzaju dama z taką jak ja 
dziewczyną 
wiejską?
— Ona jest nieustającym objawieniem szlachetnej i niezrównanej duchowości — 
przerwał 
gość. — Jej urok — nie, nie będę mówił o jej uroku. Ale oczywiście, ulega mu 
każdy, kto się do 
niej zbliży… Znikają sprzeczności, odpadają zmartwienia… Jeśli się nie mylę — 
nie mylę się 
jednak nigdy w sprawach duchowych — dusza pani znajduje się w rozterce, Natalio 
Wiktorowno.
Jasne oczy panny Haldin spojrzały prosto w jego miękką, ogromną twarz. Doznałem 
wrażenia, 
że spoza tych ciemnych okularów pozwalał sobie na każdą bezczelność.
— Nie dalej jak wczoraj wieczorem, wracając do miasta z Château Borel wraz z 
naszym 
najświeższym, interesującym przybyszem z Petersburga, miałem możność zauważyć 
ten potężny, 
kojący wpływ — powiedziałbym pojednawczy wpływ… Oto szedł tam wzdłuż brzegów 
jeziora, 
tyle kilometrów w milczeniu, jak człowiek, któremu ukazano drogę pokoju. Czułem 
wyraźnie, jak 
te drożdże fermentują w jego duszy, rozumie pani? Przez cały czas słuchał mnie 
cierpliwie. Ja sam 
byłem tego wieczoru natchniony silnym, wnikliwym geniuszem Eleanor — chciałem 
powiedzieć: 
Madame de S. Księżyc był w pełni i mogłem obserwować jego twarz. Nie można mnie 
zmylić…
Panna Haldin, spuściwszy oczy, zdawała się wahać.
— Więc dobrze. Pomyślę o tym, co mi pan powiedział, Piotrze Iwanowiczu. Postaram 
się 
przyjść, gdy tylko będę mogła bezpiecznie zostawić matkę na pąrę godzin.
Choć słowa te wypowiedziane były chłodno, zdumiało mnie to ustępstwo. Piotr 
Iwanowicz 
porwał jej prawą rękę z takim zapałem, jakby chciał ją przycisnąć do ust lub do 
piersi. Jednak 
przytrzymał ją tylko za końce palców w swej wielkiej łapie i potrząsnął lekko w 
górę i w dół, 
wypalając równocześnie ostatnią salwę słów.
— To dobrze. To dobrze. Natalio Wiktorowno, nie pozyskałem jeszcze pełnego 
zaufania pani, 
ale ono przyjdzie. Wszystko w swoim czasie. Siostra Wiktora Haldina nie może 
pozostać w 
cieniu… To po prostu niemożliwe. I w ogóle żadna kobieta nie może czekać u 
wejścia. Kwiaty, 
łzy, oklaski — to wszystko miało swój czas, to średniowieczne obyczaje. Arena, 
otwarta arena — 
oto miejsce dla kobiet.
Zwolnił jej rękę takim gestem, jakby ją składał jej w darze, i stał nieruchomo, 
z głową schyloną 
w pokornym poddaniu się kobiecości.
— Arena!… Musisz wstąpić na arenę, Natalio! Cofnął się o krok, zgiął w ukłonie 
swe ogromne 
ciało i wyszedł szybko. Drzwi zamknęły się za nim. Ale natychmiast rozległ się w 
przedpokoju 
jego potężny głoś, zwrócony do służącej w średnim wieku, która go wypuszczała. 
Nie wiem, czy 
zaklinał ją także do wstąpienia na arenę. W każdym razie brzmiało to jak wykład 
— przerwany 
nagle lekkim trzaśnięciem wyjściowych drzwi.
III
Spoglądaliśmy na siebie przez dłuższą chwilę.
— Wie pan, kto to jest?
Podchodząc bliżej, panna Haldin zadała mi to pytanie po angielsku i wyciągnęła 
ku mnie dłoń, 
którą uścisnąłem.
— Wszyscy wiedzą. To rewolucyjny feminista, wielki pisarz, jeżeli pani sobie 
życzy, i — jakby 
to powiedzieć — bywalec mistyczno–rewolucyjnego salonu pani de S.
Panna Haldin przesunęła ręką po czole.
— Wie pan, siedział tu już przeszło godzinę, kiedy pan przyszedł. Taka byłam 
rada, że mama 
się położyła. Nie sypia po nocach, a potem zdarza się, że w środku dnia zapada w 
sen na kilka 
godzin. Z wyczerpania, rzecz jasna, ale i tym się cieszę… Gdyby nie te chwile 
wytchnienia…
Popatrzyła na mnie z tą nadzwyczajną przenikliwością, która tak mnie zbijała z 
tropu, i 
potrząsnęła głową.
— Me. Nie oszalałaby.
— Ależ, droga pani! — zaprotestowałem tym bardziej zmieszany, że w głębi serca 
daleki byłem 
od uważania pani Haldin za zdrową na umyśle.
— Pan nawet nie wie, jaki mama miała bystry i jasny umysł — ciągnęła Natalia 
Haldin z tą 
swoją spokojną, trzeźwą prostotą, która dla mnie zawsze zdawała się mieć jakąś 
cechę heroizmu.
— Na pewno… — bąknąłem.
— Opuściłam zasłony w pokoju matki i wyszłam tutaj. Już od dawna chciałam 
spokojnie 
pomyśleć.
Umilkła, po czym nie zdradzając się z udręką dodała:
— To tak trudno — i popatrzyła na mnie dziwnie uporczywie, jak gdyby czekając na 
jakiś znak 
przeczenia albo zdziwienia.
Nie dałem żadnego znaku. Nie mogłem się powstrzymać od powiedzenia: — Obawiam 
się, że 
odwiedziny tego pana nie ułatwiły niczego.
Panna Haldin stała przede mną ze szczególnym wyrazem oczu.
— Nie powiem, żebym całkowicie rozumiała Piotra Iwanowicza. Trzeba mieć jakiegoś 
przewodnika, choćby mu się nie powierzało w pełni kierownictwa swoim 
postępowaniem. Jestem 
niedoświadczoną dziewczyną, ale nie mam niewolniczej natury. Za dużo już tego 
było w Rosji. 
Dlaczego jednak nie miałam go wysłuchać? Nie ma nic złego w tym, żeby dać 
pokierować swymi 
myślami. Ale muszę się panu przyznać, że nie byłam zupełnie szczera z Piotrem 
Iwanowiczem. 
Nie wiem, co mnie wstrzymało w chwili…
Odeszła nagle w głąb pokoju, ale tylko po to, aby otworzyć i zamknąć szufladę 
biurka. Wróciła 
z ćwiartką cienkiego papieru, zapisanego drobnym pismem. Był to najwidoczniej 
list”.
— Chcę panu przeczytać jego własne słowa. To jeden z listów mego biednego brata. 
On nigdy 
nie wątpił. Jakże mógł wątpić? Ich jest przecież tylko garstka — tych nędznych 
ciemiężycieli — 
wobec jednomyślnej woli naszego ludu.
— Pani brat wierzył, że moc woli ludu może cokolwiek osiągnąć?
— To była jego religia — oświadczyła panna Haldin. Spojrzałem na jej spokojną 
twarz i 
błyszczące oczy.
— Oczywiście, tę wolę trzeba rozbudzić, natchnąć, skupić. To jest istotne 
zadanie prawdziwych 
agitatorów i za to warto dać życie. Poniżenia niewolą i kłamstwa absolutyzmu 
muszą być 
doszczętnie wykorzenione i usunięte. Reforma jest niemożliwa. Nie ma nic do 
reformowania. 
Praworządność ani żadne instytucje nie istnieją. Są tylko arbitralne nakazy. 
Jest garść okrutnych — 
może zaślepionych — urzędników, przeciw całemu narodowi.
List lekko zaszeleścił w jej ręku. Spojrzałem na cienkie, zapisane kartki, na 
których sam rodzaj 
pisma wydawał się kabalistyczny, niepojęty dla Zachodu Europy. — W ten sposób 
stawiany 
problem wydaje się dość prosty — wyznałem — ale obawiam się, że nie zobaczę jego 
rozwiązania. 
Wiem, że jeśli pani wróci do Rosji, to już więcej pani nie zobaczę. Jednak mówię 
raz jeszcze: niech 
pani wraca! Proszę nie sądzić, że mam na względzie pani bezpieczeństwo. Nie! 
Wiem, że nie wróci 
pani do osobistego bezpieczeństwa. Ale wolę raczej myśleć o pani jako o 
zagrożonej tam niż 
widzieć ją wystawioną na to, co spotyka się tutaj.
— Wie pan co — rzekła panna Haldin po chwili zastanowienia. — Mnie się zdaje, że 
pan 
nienawidzi rewolucji i uważa ją za coś niezupełnie uczciwego. Należy pan do 
narodu, który dobił 
targu z losem i nie chciałby mu się narażać. Ale my jeszcze nie dobiliśmy targu. 
Nigdy nie 
ofiarowano nam: tyle i tyle wolności za tyle i tyle żywej gotówki. Pan wzdraga 
się na myśl o 
uprawianiu działalności rewolucyjnej przez tych, których pan ceni — jakby tu 
szło o rzecz — jakże 
to wyrazić — nie całkiem przyzwoitą.
Skłoniłem głowę.
— Ma pani słuszność — rzekłem — cenię panią bardzo wysoko.
— Proszę nie sądzić, że nie wiem o tym — zaczęła pospiesznie. — Przyjaźń pana ma 
dla mnie 
wielką wartość.
— Poza rolą widza nie mogłem wiele zrobić. Lekkie rumieńce wystąpiły jej na 
policzki.
— Bywa sposób przypatrywania się, który jest wartościowy. Dzięki niemu czułam 
się mniej 
osamotniona. To trudno wytłumaczyć. — Doprawdy? Otóż i ja czułem się mniej 
osamotniony. To 
oczywiście łatwo wytłumaczyć. Ale to nie potrwa już długo. Jeszcze jedno pragnę 
pani 
powiedzieć: w prawdziwej rewolucji — nie w zwyczajnej zmianie dynastii lub 
prostej reformie 
ustroju — w prawdziwej rewolucji najlepsze charaktery nie wysuwają się na czoło. 
Żywiołowa 
rewolucja wpada z początku w ręce ciasnych fanatyków i tyrańskich hipokrytów. 
Potem 
przychodzi kolej na wszystkich pretensjonalnych bankrutów umysłowych danego 
czasu. Tacy są 
wodzowie i kierownicy. Zechce pani zauważyć, że pominąłem zwykłych łotrów. 
Natury sumienne 
i sprawiedliwe, szlachetne, ludzkie i ofiarne, jednostki nieegoistyczne i 
inteligentne mogą 
rozpocząć ruch, ale on im się wymyka. To nie są przywódcy rewolucji. To są jej 
ofiary: ofiary 
rozczarowania, niesmaku, często wyrzutów sumienia. Wykoślawione i zdradzone 
nadzieje, 
skarykaturowane ideały — oto definicja rewolucyjnego zwycięstwa. W każdej 
rewolucji były 
serca złamane przez takie zwycięstwo. Ale dość o tym. Mnie chodzi o to, żeby 
pani nie była ofiarą.
— Nawet gdybym mogła uwierzyć w to wszystko, co pan mówi, również nie myślałabym 
o 
sobie — zaprotestowała panna Haldin. — Wolność przyjęłabym z każdej ręki — jak 
człowiek 
głodny chwyta kawałek chleba. Prawdziwy postęp musi się zacząć później. Wtedy 
znajdą się 
odpowiedni ludzie. Są już tacy pomiędzy nami. Można ich spotkać: ukryci, 
nieznani, przygotowują 
się…
Rozłożyła list, który wciąż trzymała w ręku, i powtórzyła patrząc nań:
— Tak, spotyka się takich ludzi — po czym przeczytała słowa: „Nieskalane, 
wzniosłe, samotne 
istnienia.”
Spojrzałem pytająco, ona zaś objaśniła składając list:
— To są słowa, jakimi mój brat określił pewnego młodego człowieka, którego 
poznał w 
Petersburgu. Przypuszczam, że to serdeczny przyjaciel. Tak, z pewnością. Mój 
brat w całej swej 
korespondencji ze mną tylko jego nazwisko wymieniał. Tylko to jedno, jedyne — i 
czy pan 
uwierzy? — ten człowiek jest tutaj. Przyjechał niedawno do Genewy.
— Czy pani go widziała? — zapytałem. — Oczywiście, musiała go pani widzieć.
— Nie! Nie! Nie widziałam go. Nie wiedziałam nawet, że tu jest. To Piotr 
Iwanowicz mi 
powiedział. Sam pan słyszał, jak wspominał o nowym przybyszu z Petersburga… Otóż 
to jest ów 
„nieskalany, wzniosły, samotny”. Przyjaciel mego brata!
— Zapewne skompromitowany politycznie — zauważyłem.
— Nie wiem. Tak. Z pewnością tak. Kto wie! Może właśnie przyjaźń z moim bratem 
była 
powodem… Ale nie! To mało prawdopodobne. Zresztą wiem tylko tyle, ile mi Piotr 
Iwanowicz o 
nim powiedział. Przywiózł on list polecający od Ojca Zosima, wie pan, tego 
księdza — demokraty. 
Słyszał pan o Ojcu Zosimie?
— O, tak. W zeszłym roku sławny Ojciec Zosim bawił ze dwa miesiące w Genewie — 
rzekłem. 
— Od chwili wyjazdu stąd jakby się w ziemię zapadł.
— Okazuje się, że działa znów w Rosji. Gdzieś w centralnych guberniach — rzekła 
panna 
Haldin z ożywieniem. — Ale, proszę, niech pan nikomu o tym nie wspomina — nie 
wygada się 
przed nikim, bo gdyby to się dostało do pism, mógłby się znaleźć w 
niebezpieczeństwie.
— Pani, rzecz prosta, chciałaby zobaczyć się z tym przyjacielem brata? — 
zapytałem.
Panna Haldin schowała list do kieszeni i ponad moim ramieniem spojrzała na 
zamknięte drzwi 
pokoju matki.
— Nie tutaj — szepnęła. — Przynajmniej nie za pierwszym razem. Po chwili 
milczenia 
pożegnałem się, ale panna Haldin wyprowadziła mnie do przedpokoju, zamykając 
dokładnie drzwi 
za nami.
— Domyśla się pan zapewne, dokąd się jutro wybieram?
— Zdecydowała się pani złożyć wizytę Madame de S.?
— Tak. Pójdę do Château Borel. Muszę.
— Czego spodziewa się pani tam dowiedzieć? — zapytałem półgłosem.
Przyszło mi na myśl, że łudzi się jakąś nieprawdopodobną nadziej ą. Tak jednak 
nie było.
— Proszę tylko pomyśleć — taki przyjaciel. Jedyny człowiek wspominany w jego 
listach. 
Zapewne przywiózł coś dla mnie, choćby parę słówek. Może to być coś, co brat 
mówił i myślał w 
ostatnich dniach. Czyżby pan chciał, żebym odwróciła się od tego, co mi jeszcze 
zostało po moim 
biednym bracie — od jego przyjaciela?
— Na pewno nie — odparłem. — Rozumiem doskonale pani zbożną ciekawość.
— …”Nieskalane, wzniosłe, samotne istnienia” — szepnęła do siebie. — Są tacy 
ludzie. Są! 
Niechże więc zapytam jednego z nich o mojego ukochanego zmarłego.
— Ale skąd pewność, że pani go tam spotka? Czy pani przypuszcza, że zatrzymał 
się jako gość 
w Château Borel?
— Doprawdy, nie umiem powiedzieć — wyznała. — Przywiózł list polecający od Ojca 
Zosimą, 
który, jak się wydaje, jest także przyjacielem Madame de S. Mimo wszystko nie 
musi to być 
całkiem bezwartościowa kobieta.
— O samym Ojcu Zosimie krążyły również najrozmaitsze plotki — zauważyłem.
Wzruszyła ramionami.
— Potwarz to jedna z broni naszego rządu. Znana rzecz. O! tak. Faktem jest, że 
Ojca Zosima 
protegował generał–gubernator pewnej guberni. Pamiętam, że rozmawiałam o tym z 
bratem przed 
dwoma laty. Ale robił dobrą robotę. A teraz jest w niełasce. Jakiegoż lepszego 
dowodu można 
żądać? Zresztą to nieważne, czym był lub jest ten pop. To nie może dotyczyć 
przyjaciela mojego 
brata. Jeśli go tam nie spotkam, dowiem się jego adresu. Oczywiście później mama 
musi go też 
zobaczyć. Kto wie, co on może mieć nam do powiedzenia? Byłaby to dobrodziejstwem, 
gdyby 
dało się mamę uspokoić. Pan przecież wie, co ona sobie wyobraża. Może znajdzie 
się jakieś 
wyjaśnienie albo… albo będzie można je choćby wymyślić. Nie byłoby w tym grzechu.
— Z pewnością — rzekłem — nie byłby to grzech, ale może błąd.
— Pragnę tylko, żeby mama odzyskała choć częściowo swój dawny nastrój. Dopóki 
jest w 
takim stanie, o niczym spokojnie nie mogę pomyśleć.
— Pani chce wymyślić jakieś zbożne kłamstwo dla dobra matki? — zapytałem.
— Dlaczego kłamstwo? — Taki przyjaciel musi coś wiedzieć o moim bracie z tych 
ostatnich 
dni. Mógłby nam powiedzieć… Jest w tej sprawie coś, co nie daje mi spokoju. 
Jestem pewna, że 
brat zamierzał przyjechać tu do nas, że miał jakieś plany, myślał o podjęciu 
jakiejś wielkiej, 
patriotycznej akcji — i to nie tylko dla siebie, lecz dla nas obojga. Liczyłam 
na to. Wyglądałam tej 
chwili! Och! Z jaką nadzieją i niecierpliwością… Mogłam być pomocna. A tu naraz 
te pozory 
straceńczej lekkomyślności — jak gdyby nie dbał…
Umilkła na dłuższą chwilę, po czym zakończyła z uporem:
— Chcę wiedzieć…
W powrotnej drodze z Boulevard des Philosophes rozmyślając o tym zadałem sobie 
krytyczne 
pytanie: czego, ściśle biorąc, chciała się dowiedzieć? Słyszałem dosyć o jej 
przeszłości, by wpaść 
na właściwy trop. Na pensji, gdzie panna Haldin kończyła nauki, patrzono na nią 
raczej niechętnie. 
Podejrzewano ją o niezależne poglądy w sprawach ustalonych przez oficjalny 
program. Następnie, 
gdy panie powróciły do siebie na wieś, zarówno matka, jak i córka wypowiadały 
się bez ogródek o 
zdarzeniach publicznych i zyskały opinię pań o liberalnych poglądach. Trójkonny 
zaprzęg 
obwodowego komisarza policji zaczął zjawiać się często w ich wiosce. „Muszę mieć 
oko na 
chłopów — wyjaśniał im swoje odwiedziny — a dwóm samotnym damom należy się też 
pewna 
opieka.” I przyglądał się ścianom, jak gdyby je chciał przewiercić wzrokiem, 
oglądał od niechcenia 
fotografie i książki w salonie, po czym — ugoszczony według zwyczaju — odjeżdżał. 
Ale 
pewnego wieczora odwiedził je stary miejscowy pop i wyznał w największej 
rozterce i 
wzburzeniu, że kazano jemu — księdzu — mieć na oku i dowiadywać się (nawet za 
pomocą takich 
sposobów jak używanie duchownego wpływu na służbę) o wszystkim, co się dzieje w 
ich domu, a 
zwłaszcza kogo panie przyjmują, jak długo ci goście bawią, czy niektórzy z nich 
nie są obcy w tej 
okolicy, i tak dalej. Biedny, prostoduszny staruszek wił się w udręce 
upokorzenia i trwogi. 
„Przychodzę panie ostrzec — mówił. — Na miłość boską, bądźcie ostrożne. Palę się 
ze wstydu, ale 
nie mam sposobu wyplątania się z tej matni. Będę im musiał donosić o wszystkim, 
co zobaczę, bo 
jeżeli tego nie uczynię, wyręczy mnie mój diakon. A ten przedstawi rzeczy w jak 
najgorszym 
świetle, żeby się przypochlebić. W dodatku mój zięć, mąż mojej Paraszy, jest 
pisarzem w biurze 
Domen Państwowych — z pewnością wyrzuciliby go zaraz albo jeszcze i gdzie 
zesłali.” Staruszek 
ubolewał nad wymogami czasów, „kiedy to ludzie nie potrafią się jakoś pogodzić”, 
i ocierał oczy. 
Nie życzył sobie wcale, by mu na stare lata ogolono głowę i osadzono na pokucie 
w jakiejś celi 
klasztornej, „gdzie musiałbym znosić całą srogość kościelnej dyscypliny; oni tam 
nie okazaliby 
żadnego miłosierdzia nad starcem” — jęczał i prawie dostał ataku histerii. Obie 
panie, zdjęte 
litością, starały się go uspokoić, jak mogły najlepiej, zanim pozwoliły mu 
powrócić do domu. Ale 
po prawdzie bywało u nich bardzo niewielu gości. Sąsiedzi — wśród nich starzy 
znajomi — 
zaczęli ich unikać: jedni z obawy, inni z nietajonej pogardy, byli to bowiem 
wielcy panowie, 
którzy na wieś zjeżdżali tylko latem — arystokraci i reakcjoniści, jak mnie 
objaśniła panna Haldin. 
Życie młodej dziewczyny stało się bardzo samotne. Jej stosunki z matką były jak 
najserdeczniejsze 
i najszczersze. Pani Haldin miała jednak w pamięci przeżycia swego własnego 
pokolenia, jego 
bóle, jego zawody, a także jego odstępstwa. Jej miłość do dzieci wyrażała się 
tłumieniem 
wszelkich oznak niepokoju. Zachowywała bohaterską powściągliwość. Dla Natalii 
Haldin jej brat, 
ze swoim petersburskim życiem, bynajmniej nie zagadkowym (nie mogło być żadnej 
wątpliwości 
co do tego, co czuł lub myślał), ale osłoniętym pewną tajemnicą — był jedynym 
uchwytnym 
przedstawicielem zabronionej swobody. Całe znaczenie wolności, jej nieskończone 
obietnice żyły 
w ich długich dyskusjach, tchnących najszczytniejszą nadzieją działania i wiarą 
w powodzenie. A 
potem nagle działanie i nadzieja znalazły kres w okolicznościach wykrytych przez 
angielskiego 
korespondenta. Pozostał konkretny fakt, fakt śmierci Wiktora! ale pozostał 
ciemny co do swych 
głębszych przyczyn. Siostra czuła się opuszczona bez wyjaśnienia. Nie 
podejrzewała go. Pragnęła 
tylko — prawie za każdą cenę — dowiedzieć się, w jaki sposób może pozostać 
wierną jego 
duchowi.
IV
Minęło Mika dni, zanim spotkałem znów Natalię Haldin. Przechodząc przez plac 
przed teatrem 
dostrzegłem jej kształtną postać, właśnie gdy skręcała w bramę niepowabnej 
publicznej 
promenady Bastionów. Zniknęła mi z oczu, ale wiedziałem, że się spotkamy, gdy 
będzie wracała 
główną aleją — oczywiście, o ile nie szłaby do domu. W tym wypadku chyba nie 
składałbym jej 
jeszcze wizyty. Równie mocno jak dotąd pragnąłem ją powstrzymać od stykania się 
z tamtymi 
ludźmi, ale nie miałem złudzeń co do siły mojego wpływu. Byłem tylko człowiekiem 
Zachodu i 
widziałem jasno, że panna Haldin nie zechce, nie będzie mogła słuchać moich 
rozsądnych rad; co 
się zaś tyczy pragnienia słuchania jej głosu, to pomyślałem, że lepiej nie 
pozwalać sobie zbytnio na 
tę przyjemność. Nie, nie byłbym poszedł na Boulevard des Philosophes, ale gdy w 
połowie 
głównej alei ujrzałem pannę Haldin, idącą ku mnie, byłem zbyt ciekawy, a może 
zbyt uczciwy, 
żeby uciec.
W powietrzu czuło się wiosenną ostrość. Błękit nieba był twardy, ale młode 
listki jak miękka 
mgła otulały rząd nieciekawych drzew, zaś jasne słońce zapalało złote punkciki w 
szarych oczach 
panny Haldin, zwróconych ku mnie z przyjaznym powitaniem.
Zapytałem o zdrowie matki.
Wzruszyła lekko ramionami i smutno westchnęła.
— Ale, jak pan widzi, udało mi się wyrwać na przechadzkę… for exercise — jak 
mówicie w 
Anglii.
Uśmiechnąłem się z uznaniem, ona zaś dodała niespodziewanie:
— Co za wspaniały dzień.
Jej głos, nieco ostry, ale czarujący w swym męskim i jakby ptaszęcym brzmieniu, 
miał w sobie 
ton szczerego przekonania. Ucieszyłem się. Wyglądało na to, że odczuła swą 
własną młodość, bo 
niewiele wiosennej wspaniałości można było dostrzec w prostokącie ogrodzonego 
trawnika i 
drzew obramowanych sztywną linią spadzistych dachów tego miasta nadobnego bez 
wdzięku i 
gościnnego bez serdeczności. Nawet powietrze, w którym się poruszała, dawało 
niewiele ciepła, a 
niebo, niebo kraju bez widnokręgów, obmiecione i zmyte kwietniowymi deszczami, 
rozpościerało 
swój zimny, surowy błękit bez głębi, zacieśniony nieoczekiwanie przez brzydką i 
ciemną ścianę 
gór Jura, z marudzącymi jeszcze tu i ówdzie nędznymi smugami i łatami śniegu. 
Cała wspaniałość 
wiosny musiała tkwić w niej samej i byłem rad, że uczucie to wtargnęło w jej 
życie, choćby tylko 
na krótki czas.
— Cieszę się, że pani to mówi.
Rzuciła na mnie krótkie spojrzenie, krótkie, ale nie ukradkowe. Jeśli było coś, 
do czego była 
absolutnie niezdolna — to skrytość. Jej szczerość wyrażała się nawet w rytmie 
kroków. To raczej 
ja patrzyłem na nią skrycie — jeśli się tak można wyrazić. Wiedziałem, dokąd 
poszła, ale nie 
wiedziałem, co zobaczyła i co usłyszała w tym gnieździe arystokratycznych 
spisków. Używam 
przymiotnika „arystokratycznych” z braku lepszego określenia. Château Borel, 
ukryty w drzewach 
i zaroślach zaniedbanego parku, posiadał swą własną reputację w naszych czasach, 
podobnie jak w 
epoce napoleońskiej rezydencja innej niebezpiecznej wygnanki, pani de Stael. 
Tylko że despotyzm 
napoleoński, marsowy dziedzic Rewolucji, który uważał tamtą intelektualistkę za 
wroga godnego 
nadzoru, był czymś zgoła różnym od despotyzmu w mistycznej szacie, poczętego z 
niewolnictwa 
tatarskiego podboju. A i Madame de S. było bardzo daleko do utalentowanej 
autorki Corinne. 
Robiła wielki szum na temat prześladowań swojej osoby. nie wiem, czy w pewnych 
sferach 
uważano ją istotnie za niebezpieczną. Co się zaś tyczy śledzenia jej, to zdaje 
mi się, że Château 
Borel mógł być przedmiotem tylko bardzo odległej obserwacji. W swoim 
odosobnieniu stanowił 
idealne schronienie dla knucia spisków wyższej klasy — zarówno poważnych, jak i 
nieudanych. 
Ale mnie to wszystko nie obchodziło. Pragnąłem wiedzieć, jakie wrażenie wywarła 
szczególna 
atmosfera i osobliwi mieszkańcy pałacu na pannie Haldin, dziewczynie tak 
szczerej, tak prawej, 
ale zarazem przerażająco niedoświadczonej! Jej wyniosła nieznajomość niższych 
instynktów 
ludzkich czyniła ją bezbronną wobec własnych popędów. A wchodził tu także w grę 
ów przyjaciel 
brata, ważny przybysz z Rosji… Ciekaw byłem, czy udało się jej go poznać.
Czas jakiś szliśmy z wolna i w milczeniu.
— Proszę pani — zaatakowałem ją nagle — jeżeli pani nie zamierza mi niczego 
mówić, proszę 
mi wyraźnie powiedzieć, i to, oczywiście, zamknie sprawę. Ale ja nie chcę się 
bawić w 
delikatność. Proszę jasno o wszystkie szczegóły.
Uśmiechnęła się z lekka na mój groźny ton.
— Jest pan ciekawy jak dziecko.
— Nie. Jestem tylko zaniepokojonym starym człowiekiem — odparłem poważnie.
Popatrzyła na mnie, jakby chciała sprawdzić stopień mego niepokoju lub liczbę 
moich lat. Nie 
miałem, jak sądzę, nigdy zbyt wyrazistej twarzy, a co do moich lat, to nie 
jestem jeszcze na tyle 
stary, żeby być uderzająco zgrzybiałym. Nie noszę długiej brody, jak poczciwy 
pustelnik z 
romantycznej ballady, nie chwieję się na nogach i w ogóle nie wyglądam na 
powolnego, 
czcigodnego mędrca. Nie posiadam tych malowniczych cech. Jestem stary, ale — 
niestety — w 
czerstwym i pospolitym stylu. I wydało mi się, że w przeciągłym spojrzeniu panny 
Haldin było 
trochę litości. Przyśpieszyła nieco kroku.
— Pan żąda wszystkich szczegółów. Niech pomyślę. Powinna bym sobie przypomnieć, 
bo to 
wszystko było dość niezwykłe dla takiej jak ja, wiejskiej dziewczyny.
Po chwili milczenia zaczęła od tego, że Château Borel był w środku prawie równie 
zaniedbany 
jak od zewnątrz. I nic dziwnego. Zbudował go jakiś hamburski, zdaje się, 
emerytowany bankier, by 
umilić swe stare lata widokiem tego jeziora, którego precyzyjna, solidna i 
dostatnia piękność 
musiała pociągać nieromantyczną wyobraźnię człowieka interesów. Wkrótce jednak 
zmarł. Żona 
jego przeniosła się również (lecz tylko do Włoch) — i ten dom zbudowany dla 
wygody bogaczy, 
zapewne nie dający się sprzedać, stał pustką przez wiele lat. Podchodziło się do 
niego żwirowanym 
podjazdem dookoła dużego, zaniedbanego trawnika, mając dosyć czasu, by się 
przypatrzyć ruinie 
jego fasady, ozdobionej sztukateriami. Panna Haldin twierdziła, że wrażenie było 
nieprzyjemne i 
stawało się coraz bardziej przygnębiające w miarę zbliżania.
Zauważyła zielone plamy mchu na stopniach tarasu. Frontowe drzwi stały otworem. 
W pobliżu 
nie było nikogo. Panna Haldin znalazła się w wysokim, obszernym i zupełnie 
pustym hallu z 
wieloma drzwiami. Wszystkie były pozamykane. Przed nią wznosiły się szerokie, 
zupełnie puste, 
kamienne schody, a całość sprawiała wrażenie domu nie zamieszkanego. Stanęła 
onieśmielona 
pustką, po chwili jednak usłyszała skądś głos przemawiający monotonnie.
— Prawdopodobnie obserwowano panią przez cały czas — zauważyłem. — Musiały tam 
gdzieś być oczy.
— Nie wiem, jak by to było możliwe — odparła. — W parku nie widziałam nawet 
ptaka. Nie 
przypominam sobie, bym słyszała świergot wśród drzew. Cała posiadłość wydawałaby 
się całkiem 
opuszczona, gdyby nie ten głos.
Nie mogła rozpoznać, w jakim języku głos przemawiał: rosyjskim, francuskim czy 
niemieckim. 
Zdawało się, że nikt mu nie odpowiada. Można by pomyśleć, że mieszkańcy 
zostawili po sobie 
tylko ten głos, by mówił do nagich ścian. Mówił potoczyście, z małymi 
przestankami. Był samotny 
i smutny. Czas dłużył się bardzo pannie Haldin. Jakaś nieprzezwyciężona niechęć 
wstrzymała ją 
od otworzenia jednych z drzwi hallu. Wydawało się to beznadziejne: nikt nie 
przyjdzie, ten głos 
nigdy nie ucichnie. Wyznała mi, że musiała walczyć z ochotą zawrócenia i 
odejścia 
niepostrzeżenie — jak przyszła.
— Doprawdy? Miała pani taki impuls? — zawołałem ze szczerym żalem. — Jaka szkoda, 
że mu 
się pani nie poddała.
Potrząsnęła głową.
— Jakież dziwne pozostałoby wtedy wspomnienie! Ten opuszczony park, pusty hali, 
ten 
bezosobowy, potoczysty głos i — nikogo, nic, ani żywej duszy.
Wspomnienie takie byłoby jedyne w swoim rodzaju i nieszkodliwe. Ale ona nie 
należała do 
tych, co uciekają przed onieśmielającym wrażeniem samotności i tajemnicy.
— Nie, nie uciekłam — rzekła. — Zostałam i zobaczyłam żywą duszę. Taką dziwną 
duszę.
W czasie gdy patrzyła na schody i doszła do wniosku, że głos dochodzi gdzieś z 
góry, uwagę jej 
zwrócił szelest sukni. Spojrzała w bok i zobaczyła przechodzącą przez hali 
kobietę, która musiała 
wejść przez jedne z wielu drzwi. Miała ona twarz zwróconą w innym kierunku i w 
pierwszej chwili 
nie spostrzegła panny Haldin.
Ale gdy podniosła głowę i ujrzała obcą osobę, przestraszyła się bardzo. Wnosząc 
z jej szczupłej 
postaci, panna Haldin wzięła ją za młodą dziewczynę; twarz jej jednak, choć po 
dziecinnemu 
okrągła, była ziemista i pomarszczona, z ciemnymi obwódkami wokół oczu. Gęste i 
puszyste, 
kasztanowate włosy rozczesane były z jednej strony w chłopięcy przedziałek, z 
bocznym puklem 
nad suchym i pomarszczonym czołem. Po chwili milczącego mrugania oczyma kobieta 
przykucnęła nagle na ziemi.
— Jak to przykucnęła? — zapytałem zdumiony. — To bardzo dziwny szczegół.
Panna Haldin wytłumaczyła mi przyczynę. Ta osoba niosła w ręku miseczkę. 
Przykucnęła, żeby 
ją postawić na ziemi dla dużego kota, który pokazał się zza jej spódnicy i 
chciwie zanurzył głowę 
w misce. Ona zaś wstała i zbliżywszy się do panny Haldin, spytała z nerwową 
obcesowością:
— Czego pani chce? Kto pani jest?
Panna Haldin wymieniła swoje nazwisko, a także nazwisko Piotra Iwanowicza. 
Starszawa 
kobieta o dziewczęcej postaci skinęła głową i od razu nadała swojej twarzy 
życzliwy wyraz. 
Ubraną była W czarną, jedwabną, miejscami przetartą bluzkę i krótką szewiotową, 
wystrzępioną 
spódnicę. Patrząc z bliska mrugała oczy na, przy czym jej brwi i rzęsy wydawały 
się również 
wystrzępione. Panna Haldin głosem łagodnym — jakiego się używa w rozmowie z 
nieszczęśliwą i 
wrażliwą osobą — wytłumaczyła jej, że te odwiedziny nie mogą być całkowitą 
niespodzianką dla 
Madame de S.
— Ach! Więc Piotr Iwanowicz panią zaprosił. Skąd miałam o tym wiedzieć? Nikt się 
nie radzi 
dame de compagnie, jak pani sama zrozumie.
Wyniszczona kobieta zaśmiała się krótko, ukazując olśniewająco białe i 
nadzwyczaj równe 
zęby, które u niej wyglądały tak bezsensownie, nie na miejscu — jak sznur pereł 
na szyi 
łachmaniarki.
— Piotr Iwanowicz jest może największym geniuszem naszego wieku, ale jest 
najmniej 
liczącym się z innymi człowiekiem pod słońcem. Skoro więc pani umówiła się z nim, 
to nie 
powinna się pani zdziwić, że wcale go tu nie ma.
Panna Haldin odrzekła, że nie umawiała się wcale z Piotrem Iwanowiczem. Ta 
dziwaczna osoba 
zainteresowała ją od razu.
— I po co miałby się przejmować panią albo kimkolwiek? Och! Ci genialni ludzie! 
Gdybyż pani 
wiedziała. Tak! A te ich książki — oczywiście mam na myśli książki, które świat 
podziwia, te 
natchnione dzieła! Ale pani nie zna kulisów. Proszę poczekać, aż pani posiedzi 
przy stole przez pół 
dnia z piórem w ręku. On potrafi chodzić po pokoju całymi godzinami. Nieraz już 
tak zdrętwiałam 
i zesztywniałam, że zdejmował mnie lęk, by nie stracić równowagi i nie spaść 
naraz z krzesła.
Mówiąc to, trzymała ręce splecione na piersiach, a jej utkwione w pannie Haldin 
oczy nie 
zdradzały najmniejszego ożywienia. Panna Haldin wnioskując, że ta pani, 
nazywająca siebie dame 
de compagnie, była dumną z pełnienia obowiązków sekretarki Piotra Iwanowicza, 
powiedziała coś 
uprzejmego na ten temat.
— Trudno sobie wyobrazić coś przykrzejszego — oświadczyła dama. — Tam na górze 
jest 
teraz jakiś anglo–amerykański dziennikarz, który ma wywiad z Madame de S. Gdyby 
nie to, 
zaprowadziłabym panią na górę — ciągnęła dalej innym już tonem, patrząc ku 
schodom. — Pełnię 
funkcję mistrza ceremonii.
Okazało się, że Madame de S. nie znosiła służby szwajcarskiej i rzeczywiście 
służba zazwyczaj 
nie trzymała się długo Château Borel. Zawsze były jakieś trudnoś ci. Panna 
Haldin zdołała już 
zauważyć, że hali wyglądał jak zakurzona stodoła z marmurów i stiuku, z 
pajęczynami po kątach i 
zatartymi śladami błota na posadzce wyłożonej białymi i czarnymi tafelkami.
— Doglądam także tego zwierzątka — mówiła dalej dame de compagnie trzymając 
spokojnie 
ręce splecione na piersiach; zmęczony wzrok skierowała w dół na kota. — Na to 
nie narzekam ani 
trochę. Zwierzęta mają swoje prawa, chociaż, ściśle mówiąc, nie widzę powodu, 
dlaczego nie 
miałyby cierpieć tak samo jak ludzie. Jak pani myśli? Oczywiście nigdy tyle nie 
cierpią. To 
niemożliwe. Co prawda los ich jest o tyle gorszy, że nie mogą zrobić rewolucji. 
Byłam 
republikanką. Przypuszczam, że pani jest republikanką.
Panna Haldin przyznała mi się, że nie wiedziała, co odpowiedzieć. Kiwnęła jednak 
głową i 
zagadnęła z kolei:
— A pani nie jest już republikanką?
— Po dwóch latach pisania pod dyktando Piotra Iwanowicza niełatwo mi być 
czymkolwiek. 
Przede wszystkim trzeba siedzieć absolutnie nieruchomo. Najlżejsze poruszenie 
rozprasza myśli 
Piotra Iwanowicza. Człowiek ledwie śmie oddychać. A już zakasłać — Boże uchowaj! 
Piotr 
Iwanowicz przesunął mój stół pod ścianę, bo z początku, czekając na dalsze 
dyktowanie, nie 
mogłam się powstrzymać od wyglądania przez okno. To było niedozwolone. Mówił, że 
patrzę 
bardzo głupio. Nie wolno mi było również oglądać się na niego przez ramię. Piotr 
Iwanowicz tupał 
zaraz nogą i wrzeszczał: „Proszę patrzeć w papier.” Zdaje się, że przeszkadzała 
mu moja mina, 
moja twarz. Oczywiście, wiem, że nie jestem piękna i że wyraz mej twarzy nie 
jest interesujący. 
Mówił, że drażni go mój nieinteligentny, wyczekujący sposób patrzenia. To są 
jego własne słowa. 
Panna Haldin była zgorszona, ale przyznała, że nie bardzo ją to zaskoczyło.
— Czy to możliwe, aby Piotr Iwanowicz traktował tak ordynarnie jakąkolwiek 
kobietę? — 
zawołała.
Dame de compagnie przytaknęła dyskretnie kilka razy, po czym zapewniła pannę 
Haldin, że mu 
tego wcale nie brała za złe. Co w tym naprawdę było przykre, to odsłonięcie 
przed jej oczyma 
tajemnic twórczości: przyglądanie się, jak wielki autor rewolucyjnej ewangelii 
po omacku szuka 
słów, jakby nie miał pojęcia, co chce powiedzieć.
— Jestem gotowa być ślepym narzędziem do wyższych celów. Oddać życie dla sprawy 
— to 
nic. Ale odebranie złudzeń — to doprawdy więcej, niż człowiek może znieść. 
Doprawdy, ja nie 
przesadzam — zapewniała — zdawało mi się, że nawet moje przekonania zamarzają, 
zwłaszcza 
zimą — bo Piotr Iwanowicz, przechadzając się stale po pokoju, nie potrzebował 
ogrzewania. 
Nawet kiedy przenosimy się do południowej Francji, trudno wytrzymać w te 
najchłodniejsze dni, 
bo muszę przecież siedzieć bez ruchu sześć godzin jednym ciągiem. Ściany w tych 
willach na 
Riwierze są takie liche. Piotr Iwanowicz chyba nie zdawał sobie z niczego sprawy. 
Co prawda, 
ukrywałam dreszcze ze strachu, by mu nie przeszkadzać. Zaciskałam zęby, aż mi 
szczęki 
drętwiały. W chwilach kiedy Piotr Iwanowicz przerywał dyktowanie — a bywało, że 
te przerwy 
trwały bardzo długo, nieraz co najmniej dwadzieścia minut, podczas których 
przechadzał się za 
moimi plecami, mrucząc coś do siebie — czułam, że stopniowo umieram. Tak, niech 
mi pani 
wierzy. Gdybym szczękała zębami, może Piotr Iwanowicz zauważyłby moje męki, ale 
nie sądzę, 
żeby miało to jakiś praktyczny skutek. On jest bardzo skąpy pod tym względem.
Dame de compagnie zerknęła ku schodom. Wielki kot skończył pić mleko i ocierał 
swój wąsaty 
pyszczek o jej spódnicę. Schyliła się, aby go wziąć na ręce.
— Skąpstwo jest raczej zaletą, proszę pani — mówiła dalej trzymając kota w 
ramionach. — U 
nas tylko skąpcy mogą oszczędzać pieniądze na godne cele — a nie tak zwane 
szerokie natury. Ale 
proszę nie sądzić, że jestem sybarytką. Mój ojciec był w Ministerstwie Finansów 
urzędnikiem bez 
żadnej pozycji. Może się pani domyślić, że się u nas nie przelewało, choć 
oczywiście w domu nikt 
nie marzł. Ja, widzi pani, uciekłam od rodziców, skoro tylko zaczęłam myśleć 
samodzielnie. Nie 
jest to łatwe tak myśleć. Trzeba, żeby ktoś nas skierował na właściwy tor, 
otworzył oczy na 
prawdę. Ja zawdzięczam zbawienie starej owocarce, która miała stragan w bramie 
domu, gdzie 
mieszkaliśmy. Miała poczciwą pomarszczoną twarz i najprzyjaźniejszy głos, jaki 
sobie można 
wyobrazić. Raz zaczęłyśmy przypadkowo rozmawiać o pewnym dziecku, o dziewczynce 
w 
łachmanach, którą widziałyśmy na ulicy, jak zaczepiała o zmroku mężczyzn, 
prosząc ich o 
jałmużnę. I tak po trochu oczy moje zaczęły się otwierać na wszystkie okropności, 
jakie ludzie 
muszą znosić na tym świecie tylko po to, żeby mogły istnieć rządy. Skoro raz 
zrozumiałam 
zbrodnie klas wyższych, nie mogłam już mieszkać z rodzicami. W naszym domu, jak 
rok długi, 
nikt nigdy dobrego słowa nie usłyszał; mówiło się tylko o nikczemnych intrygach 
biurowych, o 
pensjach, o awansach i o nadskakiwaniu zwierzchnikom. Wzdrygałam się na samą 
myśl, że 
mogłabym kiedyś wyjść za mąż za człowieka podobnego do mego ojca. Nie znaczy to, 
żeby ktoś 
chciał się ze mną żenić. Wcale się na to nie zanosiło. Ale czy nie było już 
dostatecznym grzechem 
żyć za pieniądze rządu, podczas gdy połowa Rosji umierała z głodu? Ministerstwo 
Finansów! Co 
za groteskowa ohyda! Jak gdyby zgłodniały, ciemny lud potrzebował jakiegoś 
Ministerstwa 
Finansów! Ucałowałam więc moich starych i poszłam żyć w suterenach z 
proletariatem. Starałam 
się być użyteczna ludziom, którzy stracili wszelką nadzieję. Chyba rozumie pani, 
co to znaczy? 
Myślę o takich ludziach, którzy nie mają gdzie iść i niczego się już w tym życiu 
nie spodziewają. 
Czy pani pojmuje, co to za straszna rzecz — niczego się w życiu nie spodziewać! 
Myślę czasem, że 
tylko w Rosji można znaleźć takich ludzi i taką bezdenną nędzę. Otóż pogrążyłam 
się w nią, ale — 
wie pani — niewiele tam da się zrobić. Przynajmniej dopóki ministerstwa finansów 
i tym podobne 
groteskowe potworności stoją na drodze. Byłabym chyba oszalała w daremnych 
walkach z tym 
plugastwem, gdyby nie pewien mężczyzna. To moja stara przyjaciółka i 
nauczycielka — biedna, 
świątobliwa sprzedawczyni owoców — znalazła go dla mnie całkiem przypadkowo. 
Pewnego 
wieczora przyszła po mnie spokojniutka jak zawsze. Poszłam za nią, nie pytając, 
dokąd mnie 
prowadzi; ten okres mojego życia znajdował się całkiem w jej rękach i bez niej 
duch mój zginąłby 
marnie. Mężczyzna ten był młodym robotnikiem, litografem z zawodu, zamieszanym w 
ową aferę 
broszur o wstrzemięźliwości, pamięta pani? Dużo ludzi poszło wtedy do więzień. 
Znowu 
Ministerstwo Finansów! Cóż by się z nim stało, gdyby biedni ludzie przestali 
przemieniać się w 
zwierzęta przez pijaństwo? Słowo daję, gotowa bym wierzyć, że finanse i inne 
podobne sprawy są 
wynalazkiem diabła, gdyby nie to, że wiara w nadprzyrodzone źródło zła nie jest 
wcale potrzebna. 
To sami ludzie są zdolni do każdej formy zła. Ach, te finanse!
Nienawiść i pogarda zasyczały w jej głosie, gdy wymawiała słowo „finanse”, ale w 
tej samej 
chwili łagodnie pogłaskała kota trzymanego na ręku. Podniosła nawet lekko 
ramiona i, nachylając 
głowę, otarła policzek o futerko zwierzęcia, które przyjęło pieszczotę z zupełną 
obojętnością, tak 
charakterystyczną dla swego gatunku. Po czym, spojrzawszy na pannę Haldin, 
przeprosiła ją raz 
jeszcze, że nie prowadzi jej na górę do Madame de S. Nie można przerwać wywiadu. 
Ale 
dziennikarz niebawem ukaże się na schodach. Najlepiej będzie pozostać w hallu, 
zwłaszcza że 
wszystkie te pokoje (obejrzała się dokoła na liczne drzwi), wszystkie te pokoje 
na parterze są nie 
umeblowane.
— Nie ma tu na dole dosłownie ani jednego krzesła, które mogłabym pani 
zaofiarować — 
ciągnęła dalej — ale jeżeli pani woli własne myśli niż moją gadaninę, usiądę 
sobie na schodach i 
będę milczeć.
Panna Haldin zapewniła ją pośpiesznie, że wprost przeciwnie, historia młodego 
litografa zajęła 
ją bardzo. Był na pewno rewolucjonistą.
— Męczennikiem, prostym człowiekiem — rzekła dame de compagnie z lekkim 
westchnieniem 
i zapatrzyła się marzycielsko w otwarte drzwi frontowe. Po chwili zwróciła 
zamglone piwne oczy 
na pannę Haldin.
— Mieszkałam z nim przez cztery miesiące. To było jak koszmar.
Widząc, że panna Haldin patrzy na nią pytająco, zaczęła opisywać wyniszczoną 
twarz tego 
człowieka, jego chude członki, jego opuszczenie. Izdebka, do której zaprowadziła 
ją owocarka, 
była maleńką, nędzną norą na poddaszu posępnego domu. Opadły ze ścian tynk 
zaścielał podłogę, 
a gdy otworzyła drzwi, ohydne płachty czarnej pajęczyny powiewały w przeciągu. 
Młodego 
litografa zwolniono dopiero przed paroma dniami — wyrzucono go z więzienia na 
ulicę. I panna 
Haldin jakby ujrzała po raz pierwszy jakieś imię, jakąś twarz wśród masy tego 
cierpiącego ludu, 
którego twardy los bywał przedmiotem tylu rozmów pomiędzy nią a bratem w 
ogrodzie ich 
wiejskiego dworu. Młodzieńca tego zaaresztowano wraz z całym mnóstwem ludzi, 
zamieszanych 
w sprawę litografowanych rozprawek o wstrzemięźliwości. Na nieszczęście policja, 
uwięziwszy 
tylu podejrzanych, sądziła, że od niektórych potrafi wydobyć inne jeszcze 
wiadomości, dotyczące 
propagandy rewolucyjnej.
— Zbili go tak okrutnie podczas śledztwa — ciągnęła dalej dame de compagnie — że 
mu 
nadwerężyli wnętrzności. Kiedy z nim skończyli, jego los był przesądzony. Nie 
mógł już sam nic 
robić. Zastałam go leżącego na drewnianym tapczanie, bez pościeli, z głową na 
kupie brudnych 
łachów, które z litości pożyczył mu stary, na dole mieszkający, śmieciarz. Leżał 
odkryty, w 
wielkiej gorączce, a w izbie nie było nawet dzbanka na wodę, żeby mógł ugasić 
pragnienie. Nie 
było tam w ogóle nic — prócz tego tapczana i gołej podłogi.
— Jak to, w całym wielkim mieście nie znalazł się nikt z rewolucjonistów, który 
by podał 
pomocną dłoń towarzyszowi? — zapytała panna Haldin z oburzeniem.
— Owszem. Ale pani nie zna jeszcze najstraszniejszej strony nieszczęść tego 
człowieka. Proszę 
posłuchać. Podobno tak się okrutnie nad nim znęcali, że w końcu załamał się 
biedak i wydał jakieś 
informacje. Wie pani, ciało jest mdłe. Nie powiedział mi, o co chodziło. W tym 
wymęczonym ciele 
duch był zupełnie złamany. Nie mogłam niczego wymyślić, co by potrafiło postawić 
go na nogi. 
Kiedy go wypuścili, zawlókł się do tej nory i tu ze stoicyzmeni znosił wyrzuty 
sumienia, nie chcąc 
pójść do nikogo ze znajomych. Ja byłabym poszła błagać o ratunek dla niego, ale 
dokąd? Gdzie 
miałam szukać takiego, co miałby coś zbędnego do oddania albo jakąś możność 
udzielenia 
pomocy? Wszyscy dookoła nas byli głodni i pijani: ofiary Ministerstwa Finansów. 
Niech mnie 
pani nie pyta, jak żyliśmy. Sama nie wiem. To był chyba jakiś cud niedoli. Nie 
miałam nic do 
sprzedania, a zapewniam panią, że moje ubranie doszło już do tego stanu, że w 
dzień nie mogłam 
wyjść na ulicę. Obrażałam przyzwoitość. Musiałam czekać, aż się ściemni, zanim 
odważyłam się 
wyjść i wyżebrać kawałek chleba albo co tylko się dało, żeby utrzymać przy życiu 
jego i siebie. 
Często wracałam z pustymi rękoma. A wtedy kładłam się na ziemi przy jego 
tapczanie. O! tak, 
mogę spać doskonale na gołych deskach. To głupstwo i wspominam te rzeczy tylko 
po to, aby pani 
nie myślała, że jestem sybarytką. Było to nieskończenie mniej zabójcze, niż 
siedzieć godzinami 
przy stole w zimnym pokoju i pisać pod dyktando książki Piotra Iwanowicza. Ale 
pani się sama o 
tym przekona, więc co tu więcej opowiadać.
— Nie jest wcale pewne, że będę ‘kiedykolwiek pisać pod dyktando Piotra 
Iwanowicza — 
rzekła panna Haldin.
— Nie?! — wykrzyknęła tamta niedowierzająco. — Nie jest pewne? Więc pani się 
jeszcze nie 
zdecydowała?
A gdy panna Haldin zapewniła ją, że nigdy nie mówiła z Piotrem Iwanowiczem na 
ten temat, 
kobieta z kotem zacisnęła na chwilę usta.
— O! Ani się pani spostrzeże, jak posadzą panią przy stole. Proszę źle mnie nie 
rozumieć: 
można się rozczarować dyktowaniem Piotra Iwanowicza, ale jednocześnie jest w tym 
pewien urok. 
To człowiek genialny. Pani twarz z pewnością nie będzie go drażnić. Może nawet 
uda się pani 
wspomóc jego natchnienie i ułatwić mu objawienie jego posłannictwa. Przypatrując 
się pani 
jestem pewna, że należy pani do kobiet, które nie tamowałyby biegu jego 
natchnienia.
Panna Haldin uznała za bezcelowe sprzeciwiać się wszystkim tym przewidywaniom.
— A ten człowiek — ten robotnik — czy umarł, kiedy się pani nim opiekowała? — 
zapytała po 
krótkim milczeniu.
Dame de compagnie nie odpowiedziała od razu, gdyż nasłuchiwała od strony schodów 
dwóch 
głosów, które teraz odzywały się na przemian z pewnym ożywieniem. Dopiero gdy 
głośna dysputa 
przeszła w prawie niedosłyszalny pomruk, odwróciła się do panny Haldim.
— Tak, umarł, ale jeśli chodzą o ścisłość, nie na moich rękach, jak można by 
było przypuszczać. 
Po prostu spałam, kiedy wydał ostatnie tchnienie. A więc do dziś nie mogę 
powiedzieć, żebym 
widziała kiedykolwiek umierającego człowieka. Na kilka dni przed końcem paru 
młodych ludzi 
odnalazło nas w naszej ostatecznej nędzy. Jak się pani może domyślić, byli to 
rewolucjoniści. 
Powinien był zaufać swoim przyjaciołom politycznym, kiedy wyszedł z więzienia. 
Lubiano go i 
szanowano, i nikomu nie byłoby się śniło wyrzucać mu, że się wygadał przed 
policją. Wszyscy 
wiedzą, co policja potrafi wyczyniać z człowiekiem, i najsilniejsi ludzie 
miewają chwile słabości 
ze strachu przed bólem. Ba, przecież sam głód wystarczy, żeby człowiekowi 
podsunąć dziwne 
myśli na temat tego, co jest dozwolone. Przyszedł lekarz i nasz los polepszył 
się pod względem 
wygód fizycznych, ale poza tym nie można było biedaka pocieszyć. Zapewniam panią, 
panno 
Haldin, że był wart kochania, a ja nie miałam nawet siły zapłakać! Sama byłam 
ledwo żywa. Ale 
dobrzy ludzie zaopiekowali się mną. Dano mi ubranie, żeby okryć moją nagość. 
Mówię pani, że 
byłam obdarta do nieprzyzwoitości. Po jakimś czasie rewolucjoniści umieścili 
mnie jako 
guwernantkę u pewnej rodziny żydowskiej, która wyjeżdżała za granicę. Oczywiście, 
że mogłam 
uczyć dzieci, skończyłam sześć klas gimnazjalnych. Ale w rzeczywistości chodziło 
o to, abym 
przewiozła przez granicę jakieś ważne papiery. Powierzono ani paczkę, którą 
ukryłam na sercu. 
Żandarmi na granicy nie podejrzewali żydowskiej guwernantki, zajętej czuwaniem 
nad trojgiem 
dzieci. Nie przypuszczam, żeby ci Żydzi wiedzieli, co wiozłam ze sobą, bo 
przedstawiono mnie im 
drogą bardzo okólną, a zrobiła to osoba wcale do ruchu rewolucyjnego nie 
należąca. I naturalnie 
kazano mi zgodzić się na bardzo małą pensję. Kiedy przyjechaliśmy do Niemiec, 
porzuciłam tę 
rodzinę, a papiery wręczyłam pewnemu rewolucjoniście w Stuttgarcie. Odtąd 
zatrudniano mnie na 
rozmaite sposoby. Lecz panią to mało interesuje. Nigdy nie czułam się bardzo 
użyteczna, ale żyję 
nadzieją, że ujrzę jeszcze zniszczenie wszystkich ministerstw — finansów i 
reszty. Największą 
radością mego życia była wiadomość o czynie pani brata. Zwróciła znowu swoje 
okrągłe oczy ku 
słońcu na dworze, kot zaś spoczywał w jej splecionych ramionach w pańskim 
błogostanie z miną 
medytującego sfinksa.
— Tak, radowałam się! — zaczęła znowu. — Jest dla mnie coś bohaterskiego w samym 
dźwięku nazwiska Haldin. Ach! Jakże się tam musieli trząść ze strachu po swoich 
ministerstwach 
wszyscy ci ludzie o szatańskich sercach. Stoję tu rozmawiając z panią, ale kiedy 
pomyślę o 
okrucieństwie ucisku i o bezprawiach, jakie się tam dzieją w tejże samej chwili, 
to w głowie mi się 
mąci! Napatrzyłam się z bliska rzeczom, które wydawałyby się niemożliwe, gdyby 
nie musiało się 
ufać własnym oczom. Napatrzyłam się takim rzeczom, że znienawidziłam siebie za 
własną 
bezradność. Znienawidziłam moje ręce, bo były takie słabe, mój głos, bo nie było 
go słychać, 
nawet mój umysł za to, że się nie zmącił. Oj! napatrzyłam się! A pani?
Pannę Haldin ogarnęło wzruszenie. Zaprzeczyła ruchem głowy.
— Nie, dotychczas sama niczego nie widziałam — wyszeptała. — Stale mieszkaliśmy 
na wsi. 
Tak sobie życzył mój brat.
— Dziwne to nasze spotkanie — ciągnęła tamta. — Wierzy pani w przypadek? Czy 
mogłam się 
spodziewać, że zobaczę na własne oczy panią, jego siostrę? Czy pani wie, że 
kiedy ta wiadomość 
nadeszła, tutejsi rewolucjoniści byli w nie mniejszym stopniu zaskoczeni co 
radzi? Nikt chyba nie 
słyszał przedtem o pani bracie! Sam Piotr Iwanowicz nie przewidywał, że gotuje 
się taki cios. 
Przypuszczam, że brat działał w natchnieniu. Jestem przekonana, że takie czyny 
należy spełniać w 
natchnieniu. To wielki przywilej mieć natchnienie i znaleźć sposobność. Czy brat 
był do pani 
podobny? A pani się nie cieszy?
— Niech pani nie wymaga ode mnie zbyt wiele — rzekła panna Haldin, powstrzymując 
chęć 
płaczu, która ją nagle ogarnęła.
Zdołała się opanować, więc dodała spokojnie:
— Nie jestem bohaterką.
— Czyżby nie była pani zdolna do podobnego czynu?
— Nie wiem. Trudno mi nawet zastanawiać się nad tym, dopóki nie pożyję trochę 
dłużej, nie 
zobaczę więcej…
Rewolucjonistka pokiwała głową z uznaniem. W pustym hallu rozległo się głośne, 
zadowolone 
mruczenie kota. Żadne głosy nie dochodziły z góry. Panna Haldin przerwała 
milczenie.
— A czy może mi pani szczegółowo powiedzieć, co ludzie mówili o moim bracie? 
Pani 
wspominała, że byli zaskoczeni. Tak, wierzę, że byli. Czy nie wydawało im się 
dziwne, że mój brat 
nie potrafił się ocalić, mimo że miał już za sobą rzecz najtrudniejszą, z chwilą 
kiedy oddalił się od 
miejsca zamachu? Spiskowcy powinni znać się na tych rzeczach. Są powody, dla 
których bardzo 
chciałabym wiedzieć, czemu nie zdołał uciec. Dame de compagnie podeszła do 
otwartych drzwi 
frontowych. Rzuciła szybkie spojrzenie przez ramię na pannę Haldin, która 
pozostała wewnątrz 
hallu.
— Nie zdołał uciec — powtórzyła z roztargnieniem. — Czyż nie ofiarował swojego 
życia? Czy 
nie był po prostu natchniony? Czy nie był to akt samozaparcia? Nie jest pani 
tego pewna?
— Jestem pewna — rzekła panna Haldin — że nie był to akt rozpaczy. Nie słyszała 
pani, co 
mówią tutaj o jego nieszczęsnym aresztowaniu?
Dame de compagnie zamyśliła się chwilę stojąc w otwartych drzwiach.
— Czy nie słyszałam? Oczywiście, o wszystkim się tu rozprawia. Czy cały świat 
nie mówił o 
pani bracie? Co do mnie, to sama wzmianka o jego wzniosłym czynie napełnia mnie 
zazdrosnym 
zachwytem. I po cóż człowiek, który jest pewny nieśmiertelności, miałby się w 
ogóle troszczyć o 
swoje życie?
Stała odwrócona plecami do panny Haldin. Z góry, spoza wielkich drzwi o brudnym 
kolorze 
białozłotym, widocznych przez balustradę pierwszego piętra, głęboki głos zaczął 
buczeć 
monotonnie, jak gdyby przy czytaniu notatek czy czegoś w tym rodzaju. Głos 
ustawał często, aż 
Wreszcie umilkł zupełnie.
— Nie mogę już dłużej czekać — rzekła panna Haldin. — Przyjdę innego dnia.
Czekała, by dame de compagnie usunęła się z przejścia, lecz ta zdawała się 
pogrążona w 
kontemplacji świateł i cieni, dzielących między siebie bezruch opuszczonego 
parku. Zasłaniała 
pannie Haldin widok na podjazd. Nagle rzekła:
— To nie będzie potrzebne. Piotr Iwanowicz właśnie nadchodzi. Ale nie sam. 
Rzadko teraz 
bywa sam.
Usłyszawszy o nadejściu Piotra Iwanowicza, panna Haldin nie ucieszyła się tak 
bardzo, jakby 
się tego można było spodziewać. Straciła jakoś ochotę ujrzenia zarówno 
bohaterskiego zbiega, jak 
i pani de S., a przyczynę tej niechęci, która ogarnęła ją w ostatniej chwili, 
należy przypisać 
świadomości, że tych dwoje nie traktowało dobrze opiekunki kota.
— Pozwoli mi pani przejść? — powiedziała wreszcie panna Haldin, dotykając z 
lekka ramienia 
dame de compagnie.
Ale ta, przyciskając kota do piersi, nie ruszyła się z miejsca.
— Wiem, kto z nim idzie — rzekła nie obejrzawszy się nawet.
Pannę Haldin ogarnęła całkiem niewytłumaczalna, silna chęć, by opuścić ten dom.
— Madame de S. może być jeszcze jakiś czas zajęta, a ja mam Piotra Iwanowicza 
tylko o coś 
zapytać. Mogę to zrobić, kiedy go spotkam, wracając przez park. Doprawdy, muszę 
już iść. Byłam 
tu już dość długo i chciałabym jak najprędzej powrócić do matki. Proszę, niech 
mi pani pozwoli 
przejść.
Dame de compagnie odwróciła nareszcie głowę.
— Nie przypuszczałam ani na chwilę, żeby pani naprawdę chciała się widzieć z 
Madame de S. 
— rzekła z niespodziewaną przenikliwością. — Ani na chwilę. — Było coś poufnego 
i 
tajemniczego w jej głosie. Wyszła na taras, a panna Haldin za nią i obie zaczęły 
zstępować razem 
po omszałych, kamiennych stopniach. Na tej części drogi podjazdowej, którą 
widziało się z frontu 
domu, nie było nikogo.
— Drzewa ich zasłaniają — wyjaśniła pannie Haldin jej nowa znajoma — ale zaraz 
ich pani 
zobaczy. — Nie wiem, kto jest ten młody człowiek, którego Piotr Iwanowicz tak 
sobie upodobał. 
Musi być jednym z naszych, bo nie przyjmowano by go w chwili, kiedy tamci mają 
tu przybyć. 
Pani wie, o kim myślę mówiąc o tamtych. Ale muszę powiedzieć, że nie ma on wcale 
skłonności 
do mistycyzmu. Jeszcze go dobrze nie rozgryzłam, Naturalnie, nigdy nie siedzę 
długo w salonie. 
Zawsze się dla mnie znajdzie coś do roboty, chociaż ten dom nie jest tak 
obszerny jak willa na 
Riwierze. W każdym razie ciągle jeszcze jest dość okazji, w których mogę się 
przydać.
Od lewej strony, spoza węgła obrośniętych bluszczem stajen, ukazał się Piotr 
Iwanowicz i jego 
towarzysz. Szli bardzo wolno, rozmawiając z pewnym ożywieniem. Raz przystanęli 
na chwilę; 
Piotr Iwanowicz gestykulował, a młody człowiek słuchał bez ruchu ze zwieszonymi 
wzdłuż ciała 
rękoma i z lekko schyloną głową. Miał na sobie ciemnobrązowy garnitur i czarny 
kapelusz. 
Okrągłe oczy dame de compagnie były ciągle utkwione w tych dwóch postaciach, 
które zaczęły 
znowu zbliżać się z wolna ku domowi.
— Nadzwyczaj grzeczny ten młody człowiek — rzekła. — Zobaczy pani, jak się 
ukłoni. Zresztą 
nie będzie to nic wyjątkowego. Zupełnie tak samo się kłania, kiedy mnie samą 
spotyka w hallu.
Postąpiła parę kroków naprzód wraz z panną Haldin i stało się ściśle tak, jak 
przepowiedziała. 
Młody człowiek zdjął kapelusz, ukłonił się i cofnął, zaś Piotr Iwanowicz zbliżył 
się szybko, 
wyciągnął serdecznie swe czarne grube ramiona i pochwyciwszy obie ręce panny 
Haldin, potrząsał 
nimi, wpatrując się w nią przez ciemne okulary.
— To rozumiem! To rozumiem! — wykrzyknął dwukrotnie z uznaniem. — Jak widzę, 
dotrzymała tu pani towarzystwa… — spojrzał z ukosa na dame de compagnie wciąż 
piastującą 
kota. — Wnoszę stąd, że Eleanor — Madame de S. — jest zajęta. Wiem, że 
spodziewała się kogoś 
dzisiaj. Więc dziennikarz zjawił się jednak, co? Zajęta? Za całą odpowiedź dame 
de compagnie 
odwróciła głowę.
— To się bardzo niedobrze złożyło — bardzo niedobrze. Ogromnie mi przykro, że 
pani… — 
nagle zniżył głos. — Ale cóż to znaczy? Chyba pani nie odchodzi, Natalio 
Wiktorowno? Znudziło 
się pani czekać?
— Bynajmniej — zaprzeczyła panna Haldin — tylko byłam tu już jakiś czas i muszę 
wracać do 
matki.
— Czas się pani dłużył, co? Niestety, ta oto nasza zacna przyjaciółka (tu Piotr 
Iwanowicz nagle 
zwrócił głowę w prawo i odwrócił ją równie szybko), nasza zacna przyjaciółka nie 
ma daru 
skracania chwil oczekiwania. Nie, stanowczo nie ma tego daru, a w tym względzie 
dobre chęci 
wcale się nie liczą.
Dame de compagnie opuściła ręce i kot znalazł się nagle na ziemi. Zeskoczywszy 
pozostał tak 
nieruchomo z wyciągniętą ku tyłowi jedną łapą. Panna Haldin była ogromnie 
oburzona z powodu 
takiego potraktowania swej towarzyszki.
— Proszę mi wierzyć, Piotrze Iwanowiczu, że chwile, które spędziłam w hallu tego 
domu, były 
zarówno ciekawe, jak pouczające. Zostaną mi w pamięci. Nie żałuję, że czekałam, 
ale widzę, że cel 
moich odwiedzin da się osiągnąć bez zajmowania czasu Madame de S.
W tym miejscu przerwałem pannie Haldin. Powyższa relacja jest bowiem oparta na 
jej 
opowiadaniu, którego nie udramatyzowałem w tym stopniu, jakby to można 
przypuszczać. Z 
nadzwyczajnym uczuciem i ożywieniem oddała ona sposób wyrażania się uczennicy 
starej 
owocarki, dobrowolnej sługi nędzarzy, nieprzejednanej w swej nienawiści do 
ministerstw. 
Szczerze ludzką i subtelną naturę panny Haldin oburzył przykry los tej damy do 
towarzystwa, 
sekretarki — czymkolwiek zresztą była jej nowa znajoma. Co do mnie, z 
zadowoleniem dojrzałem 
w tym jedną więcej przeszkodę do nawiązania bliższych stosunków z Madame de S. 
Miałem po 
prostu wstręt do tej wymalowanej i wystrojonej egerii Piotra Iwanowicza o 
martwej twarzy i 
szklanych oczach. Nie wiem, jaki był jej stosunek do świata niewidzialnego, ale 
w sprawach tego 
świata była skąpa, chciwa i pozbawiona wszelkich skrupułów. Wiedziałem, że 
została pokonana w 
brudnym i zaciekłym sporze majątkowym z rodziną swego zmarłego męża dyplomaty. 
Kilka 
bardzo czcigodnych osób (które w swej furii usiłowała kompromitująco wplątać we 
własne 
sprawy) ściągnęło na siebie jej nienawiść. Bardzo mi łatwo uwierzyć, że z uwagi 
na rację stanu o 
mały włos nie umieszczono jej w jakimś zacisznym maison de santé — jaśniej 
mówiąc w szpitalu 
dla umysłowo chorych. Zdaje się jednak, że pewne wysoko postawione osobistości 
sprzeciwiły się 
temu dla przyczyn, które…
Ale nie warto wdawać się w szczegóły.
Może się wydawać dziwnym, że skromny nauczyciel języków wiedział o tym wszystkim 
z taką 
dokładnością. Powieściopisarz opowiada różne rzeczy o swoich bohaterach i jeśli 
tylko zdoła 
nadać temu ton dostatecznego przekonania, nikt nie będzie skory kwestionować 
wymysłów jego 
wyobraźni, w których pisarz potrafi wyraziście ukazać swój własny sposób 
widzenia za pomocą 
trafnego zwrotu, poetyckiego obrazu lub akcentu uczucia. Sztuka to wielka rzecz! 
Ale ja nie jestem 
artystą i skoro nie wymyśliłem Madame de S. czuję się w obowiązku wytłumaczyć, w 
jaki sposób 
dowiedziałem się o niej tak wiele.
Moją informatorką była Rosjanka, żona wspomnianego już tutaj mojego przyjaciela, 
profesora 
uniwersytetu w Lozannie. Od niej również wiem o ostatnim fakcie z historia 
madame de S., jakim 
jeszcze zamierzam zająć moich czytelników. Zapewniając mnie, że może w pełni 
polegać na 
swych źródłach, opowiedziała mi o przyczynie ucieczki madame de S. z Rosji przed 
laty. Ni mniej, 
ni więcej, tylko policja zaczęła podejrzewać ją w związku z zamachem na cara 
Aleksandra. 
Podstawę podejrzenia stanowiło jakieś niebaczne słowo, które się jej wymknęło 
publicznie, czy też 
jakaś rozmowa, podsłuchana, w jej salonie. Podsłuchana, jak musimy przyjąć, 
przez gościa, a 
może i przyjaciela, który pośpieszył o wszystkim donieść. W każdym razie było to 
coś, co 
nasuwało przypuszczenie, że Madame de S. wiedziała z góry o późniejszym zamachu, 
toteż 
mniemam, że uczyniła mądrze, nie czekając na śledztwo w takiej sprawie. 
Niektórzy z moich 
czytelników pamiętają może wydaną w Paryżu książeczkę jej pióra, pisaninę pełną 
złości, 
mistycyzmu, deklamacji i straszliwie bezładną, w której Madame de S. niemal 
przyznaje, że 
wiedziała o wszystkim z góry, przy czym całkiem przejrzyście wskazuje na 
nadprzyrodzone 
pochodzenie swoich przeczuć i daje jasno do zrozumienia za pomocą jadowitych 
insynuacji, że 
czyn ten nie był dziełem terrorystów, lecz pałacowej intrygi. Gdy w rozmowie z 
żoną mego 
przyjaciela profesora zauważyłem, że życie Madame de S. wraz z jego nieoficjalną 
dyplomacją, 
intrygami, procesami, faworami, niełaską i wygnaniem, z całą atmosferą skandalu, 
okultyzmu i 
szarlataneria, pasowałoby lepiej do osiemnastego stulecia niż do naszych czasów 
— zgodziła się 
na to z uśmiechem, ale po chwili ciągnęła dalej w zamyśleniu: „Szarlatanerii? 
tak do pewnego 
stopnia. Ale czasy się zmieniły. Są teraz siły, które nie istniały w osiemnastym 
wieku. Nie 
zdziwiłabym się, gdyby kobieta ta była bardziej niebezpieczna, niż wydaje się to 
prawdopodobne 
dla Anglika. Go więcej, pewni ludzie chez nous uważają ją naprawdę za 
niebezpieczną.”
Chez nous w tym wypadku oznaczało Rosję w ogóle, zaś rosyjską policję polityczną 
w 
szczególności. Właśnie ażeby przytoczyć powyższe informacje mojej znajomej, żony 
profesora, 
pozwoliłem sobie na odbiegnięcie od właściwego toku opowiadania panny Haldin 
(oddanego 
moimi słowami) o jej wizycie w Château Borel. Zrobiłem to w tym celu, aby choć 
trochę 
uprawdopodobnić to, co wkrótce mam powiedzieć o obecności pana Razumowa w 
Genewie. Bo 
zdaję sobie sprawę, że jest to rosyjska opowieść przeznaczona dla zachodnich 
uszu, które — jak 
już wspomniałem — nie są zdolne do uchwycenia pewnych tonów cynizmu, 
okrucieństwa i 
moralnej negacji, a nawet moralnej rozpaczy — tonów, jakie już ucichły w naszej 
części Europy. 
Podaję to zaś jako usprawiedliwienie faktu, że zostawiłem pannę Haldin stojącą w 
małej grupie 
dwóch kobiet i dwóch mężczyzn, którzy zeszli się u stóp tarasu Château Borel.
Uprzytomniłem sobie to wszystko, co powyżej wyłożyłem, w momencie gdy, jak się 
rzekło, 
przerwałem pannie Haldin. Przerwałem jej okrzykiem głębokiej satysfakcji:
— Więc mimo wszystko nie zobaczyła się pani z Madame de S.?
Panna Haldin potwierdziła skinieniem głowy. Ucieszyło mnie to bardzo. Nie 
zawarła 
znajomości z Madame de S. To świetnie! Doskonale! Nabrałem radosnej pewności, że 
teraz już jej 
nie pozna. Nie mogłem wytłumaczyć sobie powodu tego przeświadczenia inaczej, jak 
tylko tym, 
że panna Haldin znalazła się twarzą w twarz z (niezwykłym przyjacielem swego 
brata. Wolałem 
już jego niż Madame de S. — jako towarzysza i przewodnika tej młodej dziewczyny, 
która 
pozostała sama ze swym niedoświadczeniem po nieszczęsnym zgonie brata. Bo w 
każdym razie to 
zakończone życie było uczciwe, myśli tego człowieka mogły być szlachetne, 
moralne cierpienia 
głębokie, zaś jego ostatni czyn prawdziwą ofiarą. Nie przystoi nam, statecznym 
kochankom, 
nasyconym już posiadaniem zdobytej wolności, potępiać bez zastrzeżeń 
gwałtowności 
tamowanego pragnienia.
Nie wstydzę się ciepła cnego stosunku do panny Haldin. Był to, trzeba przyznać, 
niesamolubny 
sentyment znajdujący sam w sobie nagrodę. W świetle tego sentymentu Wiktor 
Haldin wydawał 
mi się czystym entuzjastą, a nie złowrogim spiskowcem. Zaiste, nie miałem 
zamiaru go sądzić, ale 
już sam fakt, że nie uciekł, fakt, który sprawił tyle zmartwienia jego matce i 
siostrze, w moich 
oczach przemawiał na jego korzyść. Jednocześnie obawa, aby ta dziewczyna nie 
uległa wpływom 
rewolucyjnego feminizmu, panującego w Château Borel, czyniła mnie bardziej 
skłonnym do 
zaufania owemu przyjacielowi nieżyjącego Wiktora Haldina. Powiecie, że było to 
tylko nazwisko, 
nic poza tym. Tak! Nazwisko! Co więcej, jedyne nazwisko; jedyne, jakie się 
znalazło w listach 
wymienianych pomiędzy bratem a siostrą. I oto ten młody człowiek się zjawił, 
spotkali się twarzą 
w twarz i na szczęście bez wyraźnego współudziału Madame de S. Co z tego 
wyniknie? co ona mi 
teraz powie — zapytywałem sam siebie.
Nic dziwnego, że myśl moja zwróciła się ku owemu młodzieńcowi, posiadaczowi 
jedynego 
nazwiska, wymienianego w tych marzycielskich, listownych rozmowach o przyszłości, 
jaką ma 
przynieść rewolucja. I moja myśl przybrała kształt wewnętrznego pytania, 
dlaczego ów młody 
człowiek nie odwiedził dotąd tych pań? Przebywał już w Genewie kilka dni, zanim 
panna Haldin w 
mojej obecności usłyszała o nim od Piotra Iwanowicza. Żałowałem, że ten ostatni 
był świadkiem 
ich spotkania. Wolałbym, żeby się to odbyło gdzie indziej, z dala od jego 
zasłoniętych okularami 
oczu. W każdym razie przypuszczałem, że mając przed sobą tych dwoje młodych, 
przedstawił 
jedno drugiemu.
Przerwałem milczenie, by właśnie o to zapytać. — Przypuszczam, że Piotr 
Iwanowicz…
Panna Haldin puściła wodze oburzeniu. Piotr Iwanowicz, skoro tylko usłyszał 
odpowiedź, 
napadł w haniebny sposób na dame de compagnie.
— Napadł na nią? — zdziwiłem się. — Jak to? Dla jakiej przyczyny?
— To było coś niesłychanego, bezwstydnego — ciągnęła dalej panna Haldin z 
gniewem w 
oczach. — Il lui a jait une scene — tak, wobec obcych. I o co? Nigdy by pan nie 
zgadł. O jakieś 
jajka!… Och!
Byłem zdumiony.
— O jajka, mówi pani?
— Tak, dla Madame de S., która zachowuje specjalną dietę czy coś w tym rodzaju. 
Otóż 
poprzedniego dnia skarżyła mu się, że nie były przyrządzone, jak potrzeba. Piotr 
Iwanowicz 
przypomniał to sobie raptem i napadł na tę biedaczkę. Osłupiałam po prostu. 
Stałam jak wrośnięta 
w ziemię.
— Czy chce pani powiedzieć, że wielki feminista pozwolił sobie na ubliżenie 
kobiecie? — 
zapytałem.
— Och, nie to. To było coś, o czym nie może pan mieć pojęcia. To było ohydne 
przedstawienie. 
Niech pan sobie wyobrazi, że zaczął od zdjęcia kapelusza. Głos miał słodki i 
proszący. „A! nie jest 
pani łaskawa na nas! Nie raczy pamiętać…” I tak dalej w tym tonie. Biedaczka 
była straszliwie 
zmieszana. Miała oczy pełne łez. Nie wiedziała, gdzie się ma podziać. Nie 
dziwiłabym się, gdyby 
wolała, żeby ją był zwymyślał albo nawet uderzył.
Powstrzymałem się od uwagi, że najprawdopodobniej jedno i drugie zdarzało się 
jej, gdy nie 
było świadków. Panna Haldin szła obok mnie z podniesioną głową, w pogardliwym i 
gniewnym 
milczeniu.
— Wielcy ludzie miewają zdumiewające dziwactwa — zauważyłem niezbyt, bystro. — 
Zupełnie tak samo jak ludzie, którzy nie są wielcy! Ale to przecież nie mogło 
trwać w 
nieskończoność? Jakże więc wielki feminista zakończył ten bardzo znamienny 
epizod?
Panna Haldin nie odwracając głowy w moją stronę powiedziała mi, że koniec 
zajściu położyło 
ukazanie się dziennikarza, który poprzednio konferował z Madame de S.
Nadszedł szybko, nie dostrzeżony, uchylił z lekka kapelusza i przystanął, by 
powiedzieć po 
francusku:
— Baronowa prosiła mnie, żebym, o ile po drodze spotkam jakąś panią, oświadczył, 
by przyszła 
do niej natychmiast.
Spełniwszy to polecenie, oddalił się śpiesznie. Dame de compagnie pobiegła w 
stronę domu, a 
Piotr Iwanowicz podążył za nią z widocznym zakłopotaniem. Panna Haldin znalazła 
się naraz sam 
na sam z młodym człowiekiem, fetory niewątpliwie musiał być owym przybyszem z 
Rosji. 
Zaciekawiało ją, czy przyjaciel jej brata domyślał się już, z kim ma do 
czynienia.
Mogę stwierdzić, że w istocie domyślił się. Jasnym jest dla mnie, że Piotr 
Iwanowicz, z takiego 
czy innego powodu, wstrzymał się od wzmianki o obecności tych pań w Genewie. Ale 
Razumow 
domyślił się. Pełna ufności dziewczyna! Każde ze słów wymówionych przez Haldina 
żyło w 
pamięci Razumowa. Straszyły go jak upiory — nie dawały się wyświęcić precz. 
Najżywszą wśród 
nich była wzmianka o siostrze. Od tej chwili dziewczyna istniała dla niego stale. 
Ale nie poznał jej 
od razu. Przyglądał się jej nadchodząc z Piotrem Iwanowiczem, nawet oczy ich 
spotkały się. 
Odczuł — jak każdy musiał odczuć — harmonijny urok całej jej osoby, jej siłę, 
wdzięk, spokojną 
szczerość. Potem odwrócił oczy. Powiedział sobie, że wszystko to nie dla niego: 
piękność kobiet 
czy przyjaźń mężczyzn były nie dla niego. Przyjął to odczucie z umyślną 
surowością i chciał 
przejść nad nim do porządku. Dopiero jej wyciągnięta dłoń sprawiła, że ją poznał. 
Razumow 
wspomina na kartkach swego pamiętnika, że o mało nie udusił się fizycznie 
wskutek uczuciowej 
reakcji nienawiści i przerażenia, jak gdyby pojawienie się panny Haldin było 
wyrafinowanym 
podstępem.
Odwrócił się gwałtownie. Wysoki poziom tarasu krył ich przed wzrokiem każdego, 
kto by stał 
w drzwiach wejściowych; nawet z górnych okien nie można ich było dostrzec. 
Poprzez zdziczałe 
krzewy i drzewa rosnące na łagodnie spadającym terenie przeświecało chłodne, 
spokojne jezioro. 
Przy tym spotkaniu została im dana chwila zupełnego sam na sam. Byłem ciekaw, w 
jaki sposób 
skorzystali z tej pomyślnej okoliczności?
— Czy mieliście państwo czas, żeby zamienić więcej niż kilka słów? — zapytałem.
Ożywienie, z jakim opowiadała o szczegółach swych odwiedzin w Château Borel, 
opuściło ją 
zupełnie. Idąc obok mnie patrzyła prosto przed siebie; spostrzegłem lekki 
rumieniec na jej 
policzkach. Nie odpowiedziała.
Po dłuższej chwili wyraziłem przekonanie, że nie mogli spodziewać się, by 
zapomniano o nich 
na długo, chyba że tamtych dwoje zastałoby Madame de S. mdlejącą z wyczerpania 
albo też w 
stanie chorobliwej egzaltacji po tak długim wywiadzie. Jedno i drugie byłoby 
wymagało 
troskliwych zabiegów. Mogłem wyobrazić sobie Piotra Iwanowicza wypadającego 
pośpiesznie z 
domu, może nawet z gołą głową, i przemierzającego taras kołyszącym się krokiem, 
z czarnymi 
połami surduta powiewającymi koło jego grubych nóg w jasnoszarych spodniach. 
Wyznaję, że 
patrzyłem na tych dwoje młodych jak na ofiary „bohaterskiego zbiega”. Miałem 
wrażenie, że mu 
się nie wymkną. Ale o tym nie mówiłem nic pannie Haldin, tylko widząc, że wciąż 
jeszcze nie 
odzywa się, zacząłem trochę nalegać: — Może przynajmniej opowie mi pani o swoim 
wrażeniu?
Zwróciła głowę, spojrzała na mnie i odwróciła ją znowu.
— Wrażeniu? — powtórzyła z wolna, prawie marząco, po czym powiedziała już 
szybciej:
— Wydał mi się człowiekiem, który więcej wycierpiał od własnych myśli niż od 
złego losu.
— Od własnych myśli, powiada pani?
— I to jest rzeczą dosyć naturalną u Rosjanina — podjęła. — U młodego Rosjanina. 
Tak wielu 
z nich nie nadaje się do działania, a jednak nie potrafi znaleźć spokoju.
— I pani uważa go za człowieka tego rodzaju?
— Nie, nie wydaję o nim żadnego sądu. Jakżebym mogła tak od razu? Pytał mnie pan 
o 
wrażenie — dzielę się więc wrażeniem. Ja — ja — nie znam świata ani ludzi. Byłam 
zawsze 
samotna — jestem zbyt młoda, żeby dowierzać własnym sądom.
— Proszę polegać na swoim instynkcie — poradziłem jej. — Większość kobiet rządzi 
się 
instynktem i nie popełnia gorszych błędów niż mężczyźni. W tym wypadku posiada 
pani pomoc w 
postaci listu brata.
Odetchnęła głęboko jak gdyby wzdychając.
— „Nieskalane, wzniosłe, samotne istnienia” — zacytowała cicho, zda się dla 
samej siebie, ale 
ja pochwyciłem wyraźnie ten tęskny szept.
— To wielka pochwała — powiedziałem również szeptem.
— Największa, jaka może być.
— Tak wielka, że podobnie jak orzeczenie o szczęściu, należałoby ją raczej 
wydawać tylko pod 
koniec życia. A jednak pospolita albo całkiem niegodna jednostka nie mogłaby 
wzbudzić tak 
wygórowanej i wolnej od zastrzeżeń pochwały… — Ach! — przerwała mi gorąco. — 
Gdyby pan 
w dodatku znał serce, które wydało ten sąd!
Urwała na tym wykrzykniku, a ja przez chwilę zastanawiałem się nad znaczeniem 
tych słów, 
które — czułem to bardzo dobrze — musiały przeważyć szalę jej uczuć na korzyść 
owego młodego 
człowieka. Nie robiły wrażenia przypadkowej wypowiedzi. Były co prawda niezbyt 
jasne dla 
mego zachodniego umysłu i mego zachodniego sposobu odczuwania, ale nie mogłem 
zapominać, 
że stojąc u boku panny Haldin, znajdowałem się jakby w podróży po obcym kraju. 
Jednocześnie 
uświadomiłem sobie jasno, że panna Haldin nie chciała wchodzić w szczegóły tej 
jedynie istotnej 
części swojej wizyty w Château Borel. Ale nie czułem się dotknięty. Nie wydawało 
mi się jakoś, 
żeby to wynikało z braku zaufania. Tkwiła w tym jakaś inna trudność, trudność, 
która nie mogła 
mnie urazić. Toteż bez najmniejszej urazy rzekłem:
— No dobrze. Ale patrząc z tak wyniosłego punktu widzenia, którego nie myślę 
kwestionować, 
musiała pani — jak zrobiłby to każdy w tych okolicznościach — musiała pani 
stworzyć sobie 
jakieś wyobrażenie o tym wyjątkowym przyjacielu, jakiś obraz jego osobowości. 
Otóż proszę mi 
powiedzieć, czy nie była pani rozczarowana?
— Co pan ma na myśli? Jego wygląd zewnętrzny?
— Nie, nie idzie mi, ściśle mówiąc, o jego przystojność czy rzeczy w tym rodzaju.
Zawróciliśmy u końca alei i przeszliśmy Mika kroków nie patrząc na siebie.
— Nie wygląda pospolicie — rzekła wreszcie panna Haldin.
— Tak, tak powinienem był sądzić z tego, co mi pani powiedziała o swoim 
pierwszym 
wrażeniu. Ostatecznie trzeba się uciec do tego słowa: wrażenie. Mam na myśli to 
coś 
nieokreślonego, co zdaje się wyróżniać niepospolitą jednostkę.
Spostrzegłem, że panna Haldin nie słucha: wyraz jej twarzy nie mógł mnie mylić. 
I oto znowu 
doznałem wrażenia, że znajduję się na zewnątrz tego wszystkiego — nie z powodu 
mego wieku, 
dzięki któremu potrafiłem bądź co bądź właściwie oceniać sprawy — ale całkowicie 
na zewnątrz, 
na innej płaszczyźnie, z której mogłem się jej tylko z daleka przyglądać. 
Przestałem więc mówić i 
patrzyłem na nią, idącą u mego boku.
— Nie! — wykrzyknęła nagle. — Nie mogłam się rozczarować do człowieka o tak 
silnych 
uczuciach.
— Aha! silne uczucia — mruknąłem i pomyślałem krytycznie: „Więc to tak od razu, 
od 
pierwszego spojrzenia!”
— Co pan powiedział? — zapytała panna Haldin niewinnie.
— Och! Nie. Przepraszam. Silne uczucia. Nie dziwi mnie to wcale.
— Ale pan nie wie, jak porywczo zachowałam się względem niego — zawołała z żalem.
Musiałem mieć zdziwioną minę, bo patrząc na mnie z jeszcze silniejszym rumieńcem 
na 
twarzy, powiedziała, że wstydzi się wyznać, iż nie okazała się dostatecznie 
zrównoważoną; nie 
potrafiła zapanować nad swymi słowami i postępowaniem, jak tego wymagała 
sytuacja. Straciła 
męstwo, godne obu tych ludzi — zmarłego i żyjącego — męstwo, które powinno było 
nadać ton 
spotkaniu siostry Wiktora Haldina z jedynym znanym przyjacielem Wiktora Haldina. 
Przyjaciel 
przyglądał się jej bystro, ale nic nie powiedział, a ona — jak mi wyznała — była 
przykro dotknięta 
tym brakiem zrozumienia. Zdołała tylko wykrztusić: „Pan Razumow, sądzę?” Młody 
człowiek 
nieznacznie zmarszczył czoło. Po krótkiej przerwie skłonił się lekko na znak 
potwierdzenia i 
czekał.
Na myśl, że ma przed sobą człowieka, którego jej brat tak wysoko cenił, 
człowieka, który znał 
jego wartość, rozmawiał z nim, rozumiał go, słuchał jego zwierzeń, może dodawał 
mu otuchy — 
usta jej poczęły drżeć, a oczy napełniły się łzami. Wyciągnęła rękę, postąpiła 
ku niemu porywczo i 
rzekła usiłując pohamować wzruszenie: „Czy nie zgaduje pan, kim jestem?” On nie 
ujął 
ofiarowanej dłoni. Cofnął się nawet o krok i pannie Haldin wydało się, że był 
nieprzyjemnie 
dotknięty. Ale nie wzięła mu tego za złe, sobie przypisując winę. Zachowała się 
niegodnie, jak 
przewrażliwiona Francuzka. Tego rodzaju pokaz nie mógł się podobać człowiekowi 
surowego, 
zamkniętego charakteru.
Pomyślałem, że musiał być zaiste człowiekiem surowym lub może bardzo nieśmiałym 
w 
stosunku do kobiet, skoro nie odpowiedział bardziej po ludzku na serdeczne 
podejście takiej 
dziewczyny jak Natalia Haldin. Taki wzniosły i samotny rodzaj istnienia 
(przypomniały mi się 
nagle tamte słowa) często czyni młodego człowieka nieśmiałym, a starego — dzikim 
odludkiem.
— I cóż dalej? — spytałem zachęcająco. Wciąż była z siebie niezadowolona.
— Dalej było jeszcze gorzej — rzekła z niezwykłym u niej zniechęceniem. — 
Popełniłam wiele 
głupstw, dobrze przynajmniej, że się nie rozpłakałam. Całe szczęście, że do tego 
nie doszło. Ale 
długi czas nie mogłam w ogóle mówić.
Stała przed nim bez słowa połykając łzy, a gdy wreszcie zdobyła się na to, żeby 
coś wyrzec, 
było to tylko imię brata. „Wiktor — Wiktor Haldin” — wykrztusiła i znowu głos 
jej się załamał.
— Oczywiście, przejął się bardzo — objaśniła mnie. — Był całkiem wytrącony z 
równowagi. 
Wyraziłam panu swoje przekonanie, że jest to człowiek głęboko uczuciowy. 
Niepodobna w to 
wątpić. Gdyby pan widział jego twarz! Dosłownie zachwiał się i oparł o mur 
tarasu. Ich przyjaźń 
musiała być prawdziwym braterstwem dusz! Byłam mu wdzięczna za to wzruszenie, bo 
już się 
mniej wstydziłam własnego braku opanowania. Oczywiście odzyskałam mowę prawie 
natychmiast. Wszystko to nie trwało dłużej jak kilka sekund. „Jestem jego 
siostrą — 
powiedziałam. — Może słyszał pan o mnie?”
— Czy rzeczywiście słyszał? — przerwałem.
— Nie wiem. Jakżeby mogło być inaczej? A jednak… Ale to bez znaczenia. Stałam 
przed nim 
tak blisko, że mógł mnie dotknąć, a z pewnością nie wyglądałam na oszustkę. Wiem 
tylko, że 
wówczas wyciągnął do mnie obie ręce, powiedziałabym — wyrzucił je ku mnie z 
największą 
gotowością i serdecznością, a ja je pochwyciłam i uścisnęłam czując, że 
odnajduję coś z tego, co 
wraz ze śmiercią mojego brata uważałam za stracone na zawsze — coś z tej nadziei, 
natchnienia i 
otuchy, jakie mi dawał mój ukochany zmarły…
Rozumiałem doskonale, co miała na myśli. Przechadzaliśmy się wciąż bez pośpiechu. 
Wstrzymywałem się od patrzenia na nią. I jakby odpowiadając własnym myślom, 
powiedziałem 
cicho:
— Niewątpliwie była to wielka przyjaźń — jak pani mówi. I ten młody człowiek 
powitał w 
końcu pani nazwisko, że tak powiem, obiema rękami. Oczywiście, teraz zrozumiecie 
się państwo. 
Tak, zrozumiecie się bardzo rychło.
Minęła chwila, nim usłyszałem jej głos.
— Pan Razumow wydaje się małomówny i bardzo powściągliwy, nawet kiedy jest mocno 
wzruszony.
Niezdolny zapomnieć — a nawet wybaczyć — basowych wynurzeń Piotra Iwanowicza, 
arcypatrona partii rewolucyjnych, oświadczyłem, że dla mnie małomówność jest 
dodatnim rysem 
charakteru. Moim zdaniem chodzi ona w parze ze szczerością.
— A zresztą nie mieliśmy wiele czasu — dodała panna Haldin.
— Oczywiście, że nie mogliście mieć. — Moja podejrzliwość, a nawet obawa przed 
feministą i 
jego egerią były tak nieodparte, że nie umiałem się powstrzymać od zapytania z 
prawdziwym 
niepokojem, który pokryłem uśmiechem:
— Ale wymknęła się pani szczęśliwie? Zrozumiała mnie i również uśmiechnęła się — 
z mego 
zatroskania.
— O! Tak, wymknęłam się, jeśli się panu podoba tak to nazwać. Odeszłam szybko, 
ale nie 
musiałam biec. Nie jestem ani strachliwa, ani już urzeczona jak tamta biedaczka, 
która mnie tak 
dziwnie przyjęła.
— A pan… pan Razumow?
— On oczywiście został. Przypuszczam, że wszedł do domu po moim odejściu. 
Pamięta pan, że 
przybył tu mocno polecony Piotrowi Iwanowiczowi — zapewne z jakimiś ważnymi 
wiadomościami dla niego.
— Ach tak! Od tego popa, który…
— Tak, od Ojca Zosima. Albo może od kogo innego.
— Więc został tam. A od tej pory, jeśli wolno zapytać, widzieliście się państwo?
Przez jakiś czas panna Haldin nie odpowiadała na to bardzo bezpośrednie pytanie, 
po czym 
rzekła spokojnie: — Spodziewałam się zobaczyć go tu dzisiaj.
— Spodziewała się pani? Spotykacie się więc w tym ogrodzie? W takim razie lepiej 
będzie, 
jeżeli zaraz odejdę.
— Nie, niech pan nie idzie. I nie spotykamy się w tym ogrodzie. Nie widziałam 
pana Razumowa 
od tej pory. Ani razu. Ale oczekiwałam go… Umilkła. Ja zaś zacząłem się 
zastanawiać, dlaczego 
ten młody rewolucjonista tak się ociąga.
— Przed rozstaniem powiedziałam panu Razumowowi, że spaceruję tu codziennie 
przez 
godzinę o tej porze. Nie mogłam mu wtedy wyjaśnić, dlaczego nie proszę go, żeby 
zaraz przyszedł 
do nas. Mamę trzeba przygotować do tych odwiedzin. A przy tym, widzi pan, ja 
sama nie wiem, co 
pan Razumow ma nam do powiedzenia. Jemu także trzeba naprzód wytłumaczyć, jak to 
jest z 
biedną mamą. Wszystkie te względy przeleciały mi od razu przez myśl. 
Powiedziałam mu więc w 
pośpiechu, że istnieje powód, dla którego nie mogę zaprosić go do nas, ale mam 
zwyczaj 
przychodzić tu codziennie na spacer. To miejsce publiczne, o tej porze jednak 
nie bywa tu dużo 
ludzi. Myślałam, że tu będzie najlepiej. A przy tym tak blisko naszego 
mieszkania. Nie lubię 
odchodzić gdzieś dalej od mamy. Nasza służąca wie, gdzie mnie szukać w razie 
nagłej potrzeby.
— Tak, to bardzo dogodne z tego punktu widzenia — zgodziłem się.
Istotnie sądziłem, że Bastiony są bardzo odpowiednim miejscem, skoro panna 
Haldin nie uważa 
jeszcze za rzecz roztropną przedstawić matce tego młodego człowieka. Tu więc, 
pomyślałem 
rozglądając się po tej rozpaczliwie banalnej przestrzeni, tu więc zacznie się 
ich znajomość i będzie 
rozwijać się na tle wymiany szlachetnego oburzenia i krańcowych poglądów, zbyt 
jaskrawych 
może dla pojętności nierosyjskiego umysłu. Zobaczyłem tę parę, ocalałą spośród 
osiemdziesięciu 
milionów ludzkich istot miażdżonych pomiędzy dwoma młyńskimi kamieniami, jak 
spacerują 
wśród tych drzew, nachylając ku sobie młode głowy. Talk, doskonałe to miejsce do 
przechadzki i 
pogawędki. Kiedy znów zawracaliśmy spod wielkiej żelaznej bramy, przyszło mi 
nawet na myśl, 
że gdy się zmęczą, będą mieli gdzie spocząć. Na placyku pomiędzy budynkiem 
restauracyjnym a 
podium dla orkiestry pełno było stolików i krzeseł, które tworzyły pod drzewami 
istną tratwę z 
malowanych desek. Na samym środku zauważyłem samotną szwajcarską parę, której 
los od 
kolebki aż do grobu był zabezpieczony dzięki sprawnemu mechanizmowi 
demokratycznych 
instytucji tej republiki, którą można by prawie zmieścić w swojej dłoni. 
Mężczyzna, bezbarwnie 
ordynarny, pil piwo z błyszczącej szklanicy; kobieta o wiejskim, spokojnym 
wyglądzie, wsparta o 
poręcz prostego krzesła, rozglądała się leniwie dokoła.
Na tym świecie nie należy oczekiwać zbyt wiele logiki nie tylko w dziedzinie 
myśli, ale także i 
w sprawach uczucia. Ze zdziwieniem odkryłem, że nie byłem zadowolony z tego 
nieznajomego 
młodzieńca. Tydzień już upłynął od ich pierwszego spotkania. Byłże nieczuły, 
nieśmiały czy też 
bardzo głupi? Nie mogłem tego zrozumieć.
— Czy pani sądzi — zapytałem pannę Haldin, gdyśmy już uszli spory kawałek wzdłuż 
wielkiej 
alei — że pan Razumow zrozumiał pani intencję?
— Czy zrozumiał, o co mi chodziło? — zdziwiła się. — Był bardzo wzruszony. 
Jestem tego 
pewna. Mimo własnego wzburzenia mogłam to zauważyć. Przecież mówiłam całkiem 
jasno. 
Słyszał mnie; więcej nawet: zdawał się pochłaniać moje słowa…
Bezwiednie przyśpieszyła kroku. Zaczęła również szybciej mówić.
Przeczekałem chwilę, nim powiedziałem znacząco: — A jednak nie pokazał się do 
tej pory.
— Skąd możemy wiedzieć, jakie zadanie ma tutaj do spełnienia? Nie jest przecież 
próżniakiem 
podróżującym dla przyjemności. Może nie być panem swojego czasu — a może nawet 
swoich 
myśli!
Zwolniła nagle kroku i dodała zniżonym głosem: — Albo nawet własnego życia. 
Umilkła i 
przystanęła.
— Kto wie, może musiał opuścić Genewę tego samego dnia, kiedyśmy się spotkali.
— Nie powiedziawszy pani o tym! — wykrzyknąłem z niedowierzaniem.
— Nie dałam mu na to czasu. Odeszłam nagle. Zachowałam się niemądrze do samego 
końca. 
Bardzo tego żałuję. Nawet gdybym mu była dała sposobność po temu, byłby 
usprawiedliwiony, 
uznając mnie za osobę, której nie można zaufać. Taka wrażliwa, płaczliwa 
dziewczyna nie budzi 
ochoty do zwierzeń. Ale choćby nawet wyjechał z Genewy na jakiś czas, jestem 
pewna, że się 
jeszcze spotkamy.
— Ach! Jest pani pewna… Rozumiem. Ale na jakiej podstawie?
— Bo powiedziałam mu, że bardzo potrzebuję kogoś: — rodaka, współwyznawcy, 
któremu 
mogłabym się zwierzyć w pewnej sprawie.
— Rozumiem. Nie pytam, co odpowiedział na to. Przyznaję, iż jest to dostateczny 
powód, by 
ufać, że pan Razumow pojawi się niezadługo. Ale dzisiaj się nie zjawił?
— Nie — rzekła spokojnie — dzisiaj nie. — I staliśmy jakiś czas w milczeniu, jak 
ludzie, którzy 
nie mają sobie nic więcej do powiedzenia i których myśli odbiegły już daleko od 
siebie, zanim ich 
ciała rozejdą się każde w swoją stronę. Panna Haldin spojrzała na zegarek na 
ręku i poruszyła się 
żywo. Zdawało się, że przeciągnęła już swój spacer.
— Nie lubię być z dala od matki — szepnęła potrząsając głową. — Nie dlatego, 
żeby z jej 
zdrowiem było teraz bardzo źle. Kiedy nie jestem przy niej, czuję się jakoś 
bardziej niespokojna 
niż dawniej.
Od przeszło tygodnia pani Haldin ani jednym słowem nie wspomniała o synu. 
Siadywała jak 
zwykle w fotelu przy oknie patrząc w milczeniu na beznadziejną perspektywę 
Boulevard des 
Philosophes. Jeżeli zaś wypowiedziała parę głuchych słów, to o zupełnie 
obojętnych, codziennych 
sprawach.
— Dla każdego, kto wie, o czym biedaczka wciąż myśli, te słowa są jeszcze 
boleśniejsze niż jej 
milczenie. Ale i ono jest złe; ledwo mogę je znieść, a przerwać nie mam odwagi.
Panna Haldin westchnęła, zapinając rękawiczkę na guzik, który się był odpiął. 
Wiedziałem 
dobrze, jak ciężkie było teraz jej życie. Całe to napięcie, jego przyczyny i 
rodzaj byłyby podkopały 
zdrowie dziewczyny z, Zachodu; ale natury rosyjskie odznaczają się szczególną 
odpornością na 
niesprawiedliwe ataki życia. Wyprostowana i giętka, w krótkim otwartym żakiecie 
na czarnej 
sukni, która czyniła jej postać jeszcze smuklejszą, zaś jej świeżą, lecz 
pozbawioną kolorów twarz 
jeszcze bledszą — budziła we mnie podziw i uwielbienie.
— Nie mogę zostać ani chwili dłużej. Powinien pan wpaść niedługo do matki. Pan 
wie, że 
nazywa pana „1’ami”. To doskonała nazwa i wyraża, co matka naprawdę myśli. A 
teraz au revoir, 
muszę już biec.
Spojrzała przelotnie wzdłuż szerokiej alei — i ręka, którą wyciągnęła do mnie, 
nie trafiła do 
mojej dłoni, lecz poderwana nagłym ruchem, spoczęła na moim ramieniu. Jej pąsowe 
usta 
rozchyliły się lekko, nie w uśmiechu wszelako, lecz z wyrazem jakiejś zdziwionej 
błogości. 
Spojrzała ku bramie i rzekła szybko, chwytając powietrze:
— O tam! Wiedziałam. To on nadchodzi!
Zrozumiałem, że ma na myśli pana Razumowa. Jakiś młody człowiek szedł aleją bez 
pośpiechu. 
Miał na sobie ciemnobrązowy garnitur, a w ręku laskę. Zrazu, kiedy spojrzałem na 
niego, szedł z 
głową zwieszoną na piersi, jak gdyby w głębokiej zadumie, lecz potem podniósł ją 
nagle i 
natychmiast przystanął. Jestem pewny, że przystanął, lecz trwało to tak krótko, 
że wydało się 
raczej potknięciem, od razu opanowanym. Po czym szedł dalej, patrząc ku nam 
uparcie. Panna 
Haldin dała mi znak, żebym pozostał w miejscu, i podeszła parę kroków na jego 
spotkanie.
Odwróciłem głowę od widoku tego spotkania i spojrzałem na nich dopiero wtedy, 
gdy 
usłyszałem głos panny Haldin, wymawiający jego nazwisko, by mi go przedstawić. 
Pan Razumow 
został poinformowany tym ciepłym, niskim głosem, że nie tylko jestem cudownym 
nauczycielem, 
lecz także wielką podporą „w naszym nieszczęściu i bólu”.
Oczywiście panna Haldin poinformowała także, że jestem Anglikiem. Mówiła tak 
szybko, jak 
jeszcze jej dotąd nie słyszałem, co przez kontrast czyniło spokój jej oczu tym 
bardziej wymownym.
— Jest moim powiernikiem — dodała patrząc cały czas na pana Razumowa. Ów 
przypatrywał 
się również pannie Haldin, ale z pewnością nie patrzył w jej oczy, które czekały 
na niego z taką 
gotowością. Potem spoglądał na przemian na nas oboje, przy czym ślad wymuszonego 
uśmiechu i 
lekkie zmarszczenie brwi odpływały kolejno z jego twarzy; dostrzegłem je, choć 
zmian tych na 
pewno nie zauważyłby ktoś raniej ode mnie zainteresowany w odgadnięciu tego 
człowieka. Nie 
wiem, co dostrzegła Natalia Haldin, ale moja napięta uwaga chwytała najlżejsze 
odcienie tych 
odruchów. Wymuszony uśmiech został zaniechany, ściągnięcie brwi powstrzymane i 
wygładzone, 
by nie pozostał po nich żaden ślad; ja jednak wyobraziłem sobie, że Razumow 
zawołał w duchu:
„Jej powiernik! Ten starszy jegomość — ten cudzoziemiec!” Wyobraziłem to sobie, 
ponieważ i 
mnie nawzajem uderzyła jego cudzoziemskość. Na ogół odniosłem korzystne wrażenie. 
Powierzchowność Razumowa zdradzała inteligencję, a nawet pewną dystynkcję, 
stanowczo ponad 
przeciętny poziom studentów i innych mieszkańców „Małej Rosji”. Rysy miał 
bardziej 
zdecydowane niż większość Rosjan; szczęki zarysowane wyraźnie, policzki wygolone, 
blade; jego 
nos nie był zwykłą wyniosłością, lecz posiadał swoją linię. Kapelusz nosił 
nasunięty na oczy. 
Ciemne włosy wiły mu się nisko na karku. Źle skrojony brązowy garnitur okrywał 
krzepkie 
członki, a lekkie przygarbienie uwydatniało solidną szerokość ramion. W sumie 
nie byłem 
rozczarowany. Pracowity — mocny — nieśmiały…
Zanim panna Haldin przestała mówić, uczułem uścisk jego ręki, muskularny, silny 
uścisk, ale 
nieoczekiwanie gorący i suchy. Ani jedno słowo, nawet mruknięcie nie 
towarzyszyło temu 
krótkiemu i jałowemu uściśnieniu dłoni.
Chciałem ich zostawić samych, ale panna Haldin dotknęła z lekka mojego ramienia 
w sposób, 
który wyraźnie zdradzał jej życzenie. Niech się śmieje, kto chce, ale pozostałem 
aż nadto chętnie 
przy Natalii Haldin, i nie wstydzę się powiedzieć, że dla mnie nie było w tym 
nic śmiesznego. 
Zostałem, nie jakby został młodzieniec — pełen otuchy, niemal ze wniebowzięty — 
lecz trzeźwo, 
z nogami na ziemi, usiłując przeniknąć myślą jej zamiary. Ona zaś zwróciła się 
do Razumowa.
— Tak, to tu. Tak, tu chciałam, żeby pan przyszedł. Co dzień wychodziłam tu na 
przechadzkę… 
Niech się pan nie tłumaczy — rozumiem. Jestem wdzięczna, że przyszedł pan 
dzisiaj, nie mogę 
jednak teraz zostać. To niemożliwe. Muszę śpieszyć do domu. Tak, chociaż stoi 
pan przede mną, 
muszę uciekać. Już i tak byłam za długo poza domem… Pan wie, jak to jest. Te 
ostatnie słowa były 
zwrócone do mnie. Zauważyłem, że pan Razumow przesunął końcem języka po wargach, 
jak czyni 
człowiek trawiony gorączką. Ujął jej dłoń w czarnej rękawiczce, a ta zamknęła 
się na jego dłoni i 
przytrzymała ją — widziałem całkiem wyraźnie — mimo że Razumow chciał cofnąć 
swoją.
— Dziękuję panu raz jeszcze za… za to, że pan mnie zrozumiał — ciągnęła dalej 
panna Haldin 
ciepło.
Przerwał jej z pewnym odcieniem szorstkości. Nie podobało mi się, że mówił do 
tej szczerej 
istoty jakby spod ronda kapelusza nasuniętego na oczy. I jego głos był cichy, 
chrypliwy, jak u 
człowieka z zaschniętym gardłem.
— Za co pani mi dziękuje? Że zrozumiałem panią? Jak zrozumiałem?… Proszę przyjąć 
do 
wiadomości, że ja nic nie rozumiem. Wiedziałem, że pani chce się ze mną spotkać 
w tym parku. 
Nie mogłem przyjść wcześniej. Przeszkodzono mi. I nawet dziś, widzi pani… późno.
Ona wciąż trzymała jego rękę.
— Mogę panu w każdym razie podziękować za to, że minie nie wyrzucił z pamięci 
jako słabej, 
przewrażliwionej dziewczyny. Niewątpliwie potrzebuję podpory. Wiem tak mało. Ale 
można mi 
ufać. Doprawdy, można!
— Wie pani mało — powtórzył w zamyśleniu. Podniósł głowę i patrzył jej teraz 
prosto w twarz, 
podczas gdy ona trzymała jego dłoń. Stali tak dłuższą chwilę. Wreszcie zwolniła 
jego rękę.
— Tak. Przyszedł pan późno. Ale był pan tak dobry, że przyszedł licząc, że może 
mnie jeszcze 
zastanie. Zagawędziłam się z tym oto wiernym przyjacielem. Mówiłam mu o panu. 
Tak, Kiryło 
Sidorowiczu, o panu. Ten pan był u nas wtedy, kiedy po raz pierwszy usłyszałam, 
że jest pan w 
Genewie. Może panu powiedzieć, jaką pociechą była ta nowina dla mojego 
skołatanego ducha. 
Wiedział, że chciałam pana odszukać. Był to jedyny powód, dla którego przyjęłam 
zaproszenie 
Piotra Iwanowicza…
— Piotr Iwanowicz mówił pani o mnie? — przerwał tym rwanym ochrypłym głosem, 
który 
nasuwał myśl o straszliwie zaschniętym gardle.
— Bardzo mało. Powiedział mi tylko nazwisko pana i to, że pan tu przyjechał. 
Czemu 
miałabym pytać o więcej? Cóż mógł był mi powiedzieć, czego bym już nie wiedziała 
z listu mego 
brata. Trzy linijki! Ale ile znaczyły one dla mnie! Pokażę je panu kiedyś, 
Kiryło Sidorowiczu, 
Teraz jednak muszę iść. Pierwsza nasza rozmowa nie może ograniczyć się do pięciu 
minut, więc 
lepiej nie zaczynajmy…
Stałem nieco z boku i widziałem ich oboje z profilu. W owej chwili wydało mi się, 
że twarz 
Razumowa wygląda staro na jego lata.
— Jeśli mama — panna Haldin zwróciła się nagle do mnie — zbudziła się podczas 
mojej 
nieobecności, o tyle dłuższej niż zwykle, to zacznie mnie może wypytywać. Pan 
wie, że w 
ostatnich czasach jakoś bardziej . odczuwa moją nieobecność. Będzie pewnie 
chciała wiedzieć, co 
mnie zatrzymywało, a mnie, rozumie pan, byłoby przykro coś przed nią ukrywać.
Rozumiałem doskonale te jej skrupuły. Dla tej samej przyczyny powstrzymała to, 
co wyglądało 
ze strony pana Razumowa na chęć odprowadzenia jej.
— Nie! Nie! Pójdę sama. Ale proszę, niech pan przyjdzie tu na spotkanie możliwie 
najprędzej.
Po czym dodała niższym, znaczącym tonem zwracając się do mnie:
— Mama w tej chwili może siedzieć przy oknie i wyglądać na ulicę. Nie powinna 
wiedzieć o 
obecności pana Razumowa tutaj, dopóki — dopóki się czegoś nie obmyśli. Przerwała, 
po chwili 
zaś dorzuciła trochę głośniej, wciąż jeszcze zwrócona ku mnie:
— Pan Razumow nie rozumie dokładnie trudności mojego położenia, ale pan wie, o 
co chodzi.
V
Szybko skinąwszy głową nam obu i obdarzywszy młodego człowieka poważnym i 
przyjaznym 
spojrzeniem, panna Haldin opuściła nas, my zaś włożyliśmy z powrotem kapelusze i 
(patrzyliśmy 
za jej wyprostowaną, gibką, szybko oddalającą się postacią. W jej chodzie nie 
było nic z owego 
sztucznego rozchwiania, właściwego niektórym kobietom, co idą jakby ślizgały się; 
szła przed 
siebie pewnym, mocnym, zdrowym krokiem. Odległość dzieląca ją od nas rosła 
szybko i nagle 
panna Haldin zniknęła nam z oczu. Wtedy dopiero spostrzegłem, że Razumow, 
nasunąwszy 
(kapelusz głęboko na czoło, ogląda mnie od stół do głowy. Prawdopodobnie to, że 
natknął się na 
mnie, było dla tego młodego Rosjanina bardzo niespodziewanym faktem. W jego 
twarzy, w jego 
całym zachowaniu się pochwyciłem wyraz ciekawości zmieszanej z pogardą i 
miarkowanej lękiem 
— zdawało się, że powstrzymywał oddech w chwilach, gdy nie patrzyłem na niego. 
Ale jego oczy 
spotkały mój wzrok, nie uchylając się. Spostrzegłem wtedy po raz pierwszy, że 
były jasnobrązowe, 
ocienione gęstymi, czarnymi rzęsami. Był to najbardziej młodzieńczy szczegół 
jego twarzy. Wcale 
przyjemne oczy. Chwiał się z lekka, wsparty na lasce, jakby zdany na łaskę 
wiatru. Przemknęło mi 
wtedy przez myśl, że panna Haldin zostawiając nas razem uczyniła to z pewnym 
celem, że md coś 
powierzyła, skoro dzięki przypadkowi byłem na miejscu. Wychodząc z tego 
założenia 
postanowiłem zachować postawę jak najbardziej przyjazną. Szukałem tedy w myśli, 
co by tu 
stosownego powiedzieć, gdy nagle w ostatnich słowach panny Haldin odkryłem 
wskazówkę co do 
przeznaczonej mi roli.
— Nie — rzekłem poważnie, choć z uśmiechem — nie można się spodziewać, aby pan 
to 
zrozumiał.
Jego starannie wygolona górna warga zadrżała nieco, zanim rzekł z odcieniem 
złośliwego 
rozbawienia:
— Czy pan nie słyszał przed chwilą? Ta młoda dama dziękowała mi za to, że ją tak 
dobrze 
rozumiem.
Spojrzałem na niego dość ostro. Czy kryło się w tej odpowiedzi jakieś niepojęte 
szyderstwo? 
Nie, to nie było szyderstwo.. To mogła być uraza. Tak. Ale o co? Wyglądał, jak 
gdyby źle sypiał w 
ostatnich czasach. Prawie czułem na sobie ciężar jego zmęczonego, nieruchomego 
spojrzenia, 
spojrzenia człowieka, który leży z otwartymi oczami w ciemności, gniewny i 
bezczynny, w sidłach 
złowieszczych myśli. Teraz, gdy wiem, jak dalece było to prawdziwe, mogę 
uczciwie zapewnić, że 
takie właśnie zrobił na mnie wrażenie. Było ono przykre w szczególny, 
nieokreślony sposób — bo 
oczywiście określenia znajduję dopiero teraz, gdy piszę to, świadom już 
wszystkiego. Lecz takie 
właśnie wrażenie odniosłem w owym czasie absolutnej nieświadomości. Starałem się 
jednak 
otrząsnąć z tego nowego niepokoju, który pan Razumow zdawał mi się narzucać, i 
przybrałem ton 
swobodnej towarzyskiej poufałości.
— Ta wyjątkowo urocza i doprawdy zachwycająca dziewczyna (jestem, jak pan widzi, 
dość 
stary, by sobie pozwolić na szczerość określeń) miała na myśli swoje własne 
uczucia. Tyle chyba 
musiał pan zrozumieć?
Żachnął się tak gwałtownie, że się aż lekko zachwiał.
— Muszę zrozumieć to! Nie potrafię zrozumieć tamtego! Mogę mieć co innego do 
roboty. A 
dziewczyna jest urocza i zachwycająca. No i cóż z tego? Sam to chyba potrafię 
ocenić.
Ten wybuch brzmiałby obraźliwie, gdyby nie to, że głos był ledwo słyszalny i 
zasychał w 
gardle, a chrypliwy wysiłek mówienia wydawał się nadto bolesny, by stanowić 
powód do obrazy.
Milczałem, postawiony pomiędzy oczywistym faktem a tym nieuchwytnym wrażeniem. 
Mógłbym go tam był od razu zostawić, ale zatrzymała mnie pamięć pożegnalnego 
spojrzenia 
panny Haldin, poczucie, że niani powierzoną sobie misję. Po chwili namysłu 
rzekłem:
— Może przejdziemy się trochę?
Wzruszył ramionami tak gwałtownie, że zachwiał się znowu. Dostrzegłem to kątem 
oka, 
ruszając z miejsca i pociągając go z sobą. Pozostał trochę z tyłu, tak że nie 
mogłem go widzieć bez 
odwrócenia głowy. Nie chciałem jednak zrażać go jeszcze bardziej okazaniem 
wyraźnej 
ciekawości. Mogła ona być nieznośna dla takiego młodego i tajnego zbiega spod 
trującego cienia, 
kryjącego prawdziwe, łagodne oblicze jego ojczyzny. A ten cień, zawisły nad jego 
rodakami, 
sięgał aż tu poprzez środek Europy i padał na niego, omroczając jego postać w 
moim 
wewnętrznym widzeniu. „Niewątpliwie — powiedziałem sobie — musi to być posępny, 
a nawet 
desperacki rewolucjonista; ale jest młody, może być niesamolubny, ludzki, zdolny 
do współczucia, 
do…”
Usłyszałem, że odchrząknął chrypliwie, i cały zamieniłem się w słuch.
— To przekracza wszelkie granice — były jego pierwsze słowa. — To naprawdę 
przechodzi 
wszystko. Spotykam tu pana dla niezrozumiałych mi powodów, posiadającego jakieś 
wiadomości, 
których zrozumienia nie można ode mnie oczekiwać. Powiernik! Cudzoziemiec! 
Mówiący o 
zachwycającej młodej Rosjance. Zaczynam się zastanawiać, czy ta cudowna Rosjanka 
nie jest 
czasem niemądra? Do czego pan zmierza? O co panu chodzi?
Mówił ledwo dosłyszalnie; zdawało się, że głos gubi się w jego gardle jak w 
suchej szmacie lub 
spróchniałym drewnie. Budziło to taką litość, że bez żadnego trudu opanowałem 
swe oburzenie.
— Jeśli pan pożyje trochę dłużej, przekona się pan, że nie ma kobiet 
bezwzględnie głupich. Nie 
jestem feministą, jak ten znakomity pisarz Piotr Iwanowicz, który prawdę 
rzekłszy wydaje mi się 
trochę podejrzany…
Zaskoczył mnie jego zdumiony szept:
— Podejrzany dla pana! Piotr Iwanowicz podejrzany dla pana!… Dla pana!…
— Pod pewnym względem tak — rzekłem niedbale. — Otóż mówiłem, że jak pan pożyje 
dłużej, nauczy się pan odróżniać szlachetną ufność natury niezdolnej do żadnego 
niskiego uczucia 
od karmionej pochlebstwami łatwowierności niektórych kobiet. Ale nawet te 
łatwowierne, być 
może niemądre, a z pewnością nieszczęśliwe, nigdy nie są zupełnie głupie. Jestem 
przekonany, że 
nie można oszukać całkowicie żadnej kobiety. Gdybyśmy znali całą prawdę, to 
okazałoby się, że 
nawet te, które są zgubione, skaczą w przepaść z otwartymi oczami.
— Słowo daję — wykrzyknął Razumow u mego boku — a cóż mnie to obchodzi, czy 
kobiety są 
głupie, czy wariatki? Mech sobie będą, jakie chcą. Może pan sobie myśleć o nich, 
co się panu 
podoba. Ja… ja się nimi nie zajmuję. Niech sobie będą, jakie chcą. Nie jestem 
młodym bohaterem 
z powieści. Skąd pan wie, że ja chcę się czegoś dowiedzieć o kobietach?… Co to 
wszystko ma 
znaczyć?
— Pan pyta o cel tej rozmowy, którą, przyznaję, poniekąd panu narzuciłem. — 
Narzucił pan! 
Cel!… — powtórzył, wciąż trzymając się o pół kroku za mną. — Chciał pan 
widocznie rozmawiać 
o kobietach. To jest temat. Ale ja nie dbam o to. Ja nigdy… Doprawdy, mam dość 
innych spraw na 
głowie.
— Mnie chodzi teraz o jedną tylko kobietę — o młodą dziewczynę — siostrę 
pańskiego 
zmarłego przyjaciela, pannę Haldin. Na pewno może pan poświęcić jej trochę uwagi. 
Ja od 
początku chciałem panu powiedzieć, że mamy tu do czynienia z sytuacją, której 
nie mógłby pan 
zrozumieć bez wyjaśnienia.
Słuchałem przez jakiś czas odgłosu jego niepewnych kroków u mego boku.
— Sądzę, że wyjaśniając ją panu, przygotowałbym grunt do następnej rozmowy pana 
z panną 
Haldin. Zdaje mi się, że coś takiego miała na myśli, kiedy nas zostawiła razem. 
Uważam, że 
upoważniła mnie do mówienia. Szczególna sytuacja, o której wspomniałem, 
wytworzyła się w 
pierwszych chwilach żalu i rozpaczy, po straceniu Wiktora Haldina. Było coś 
osobliwego w 
okolicznościach towarzyszących jego aresztowaniu. Pan niewątpliwie zna całą 
prawdę…
Tu uczułem, że Razumow chwyta mnie powyżej łokcia i obraca ku sobie twarzą w 
twarz.
— Wyskakuje pan tu jak spod ziemi i gada takie rzeczy. Kto pan jest, u licha? To 
nie do 
zniesienia! Dlaczego? Po co? Skąd pan wie, co jest lub nie jest osobliwe? A 
wreszcie, co pan ma 
wspólnego z jakimiś przeklętymi okolicznościami lub w ogóle z czymkolwiek, co 
się dzieje w 
Rosji?
Drugą ręką oparł się ciężko na lasce, a kiedy puścił moje ramię, byłem pewny, że 
się ledwie 
trzyma na nogach.
— Usiądźmy przy którymś z tych pustych stolików — zaproponowałem, nie biorąc pod 
uwagę 
tego wybuchu niespodzianie głębokiej emocji, który, wyznaję, wywarł na mnie 
pewne wrażenie. 
Zrobiło mi się go żal.
— Przy jakich stolikach? O czym pan mówi? Ach!… Puste stoliki? Tamte stoliki? 
Doskonale, 
usiądę przy jednym z tych pustych stolików.
Poprowadziłem go z alei na sam środek tratwy z desek przed pawilonem 
restauracyjnym. 
Szwajcarska para tymczasem już odeszła. Byliśmy teraz, że tak powiem, na tratwie 
sami. 
Razumow osunął się ciężko na krzesło, upuścił laskę i wsparty na łokciach, z 
głową w dłoniach, 
wpatrywał się we mnie uparcie, jawnie i bez przerwy, podczas gdy ja przywołałem 
kelnera i 
kazałem podać piwa. Nie bardzo mogłem mieć do niego pretensję o tę milczącą 
inspekcję, gdyż 
mówiąc prawdę czułem się trochę winny, że wpadłem na niego cokolwiek obcesowo — 
„wyskoczyłem spod ziemi”, jak się wyraził.
Czekając na piwo wspomniałem, że zrodzony z małżeństwa osiadłego w Petersburgu, 
już jako 
dziecko nauczyłem się po rosyjsku. Samego miasta nie pamiętam, opuściwszy je na 
dobre, kiedy 
miałem dziewięć lat, ale później odnowiłem znajomość języka. Słuchał nie 
spuszczając ze mnie 
oczu ani na sekundę. Musiał zmienić pozycję, gdy przyniesiono piwo, zaś 
wychylona duszkiem 
szklanka orzeźwiła go. Oparł się o poręcz krzesła i skrzyżowawszy ręce na 
piersiach w dalszym 
ciągu ostro wpatrywał się we mnie. Przyszło mi na myśl że jego śniadawa, 
starannie wygolona 
twarz musiała być z natury bardzo ruchliwa, a jej zupełna martwota była nabytym 
przyzwyczajeniem rewolucjonisty i spiskowca, który wciąż musi mieć się na 
baczności, by nie 
zdradzić się w świecie tajnych szpiclów.
— Ale pan jest Anglikiem — nauczycielem literatury angielskiej — mruknął głosem, 
który nie 
wychodził już z zaschniętego gardła. — Słyszałem o panu. Mówiono mi, że pan tu 
mieszka od 
dawna.
— Istotnie. Już przeszło dwadzieścia lat. I pomagam pannie Haldin w jej 
angielskich studiach.
— Czytywał pan z nią angielskie poezje — rzekł, już opanowany, zupełnie inny 
człowiek, 
niepodobny teraz w niczym do tego, który przed chwilą stąpał obok mnie ciężko i 
niepewnie,
— Tak, angielskie poezje. Ale cała bieda, o której mówię, powstała przez 
angielską gazetę.
Razumow wciąż patrzył na mnie. Nie sądzę, by wiedział, że wiadomość o nocnym 
aresztowaniu 
została wygrzebana i podana światu przez angielskiego dziennikarza. Gdy mu rzecz 
wyjaśniłem, 
mruknął pogardliwie:
— To wszystko mogło być kłamstwem.
— Pan chyba może być najlepszym sędzią w tej sprawie — rzekłem nieco stropiony. 
— Co do 
mnie, to wyznaję, że zasadniczo wygląda mi to na prawdę.
— Jak pan zdoła odróżnić prawdę od kłamstwa? — zagadnął z tym swoim nowym, 
niewzruszonym spokojem.
— Nie wiem, jak robicie to w Rosji — zacząłem trochę już rozdrażniony jego 
zachowaniem. 
Przerwał mi.
— W Rosji i w ogóle wszędzie… na przykład w jakiejś gazecie. Kolor farby 
drukarskiej i kształt 
liter są zawsze jednakowe.
— Zapewne, ale są i inne szczegóły, po których można się orientować: charakter 
czasopisma, 
ogólne prawdopodobieństwo podanej wiadomości, powód jej zamieszczenia i tak 
dalej. Nie wierzę 
ślepo w dokładność informacji dostarczanych przez specjalnych korespondentów, 
ale czemu ten 
właśnie miałby zadawać sobie trud wymyślania fałszywych danych w sprawie 
nieistotnej dla 
świata?
— Otóż to — sarknął Razumow — co się u nas dzieje, jest bez znaczenia — to 
zwykła sensacja 
dla zabawienia czytelników gazet. Wyniosła, pogardliwa Europa! Nienawiść bierze, 
jak się myśli o 
tym. Ale niech no tylko trochę poczekają!
Rzuciwszy tę pogróżkę zachodniemu światu, umilkł. Nie zważając na gniew widoczny 
w jego 
oczach, zwróciłem mu uwagę, że bez względu na to, czy dziennikarz był dobrze, 
czy źle 
poinformowany, przyjaciołom tych pań chodziło o skutek, jaki wywołało tych kilka 
linijek druku 
— tylko o ten skutek. A on z pewnością musi być zaliczony do przyjaciół — choćby 
tylko przez 
pamięć zmarłego towarzysza i bliskiego współrewolucjonisty. Tu wydało mi się, że 
Razumow 
chce mi gwałtownie przerwać, ale zadziwił mnie tylko konwulsyjnym rzutem całego 
ciała. 
Opanował się, skrzyżował mocniej na piersiach swe obwisłe ramiona i oparł się o 
tył krzesła z 
uśmiechem, w którym drgała złośliwość o pogarda.
— Tak, towarzysza, i to bliskiego… oczywiście — rzekł.
— Na tej podstawie ośmieliłem się mówić z panem. I nie mogę się mylić. Byłem 
obecny, gdy 
Piotr Iwanowicz powiedział pannie Haldin o pańskim przyjeździe, i widziałem, 
jakiej doznała ulgi 
i pociechy, kiedy wymienił pańskie nazwisko. Pokazała mi potem list brata i 
odczytała kilka słów o 
panu. Kimże innym mógł pan być, jeśli nie przyjacielem?
— Oczywiście, to rzecz doskonale znana. Przyjaciel. Zupełnie słusznie… Niech pan 
mówi 
dalej. Wspomniał pan o jakichś skutkach.
Powiedziałem sobie: „Udaje gruboskórność srogiego rewolucjonisty i uczuciową 
oschłość 
człowieka, oddanego niszczycielskiej idei. Jest młody i jego szczerość przybiera 
pozy wobec 
nieznajomego, cudzoziemca, a przy tym człowieka starego. Młodość musi się 
stawiać…” Jak 
mogłem najzwięźlej, przedstawiłem mu stan umysłu, w jaki wtrąciła biedną panią 
Haldin wieść o 
przedwczesnej śmierci syna.
Słuchał — czułem to — z wielką uwagą. Stopniowo, opuszczał w dół wzrok, przestał 
patrzyć w 
moją twarz, a w końcu wbił oczy w ziemię u swoich stóp.
— Może pan wyobrazić sobie uczucia siostry. Jak się pan wyraził, czytywałem z 
nią tylko 
trochę angielskich poezji i nie będę ośmieszał się w pańskich oczach, próbując 
mówić o niej. Ale 
pan ją widział: ona jest jedną z tych rzadkich ludzkich istot, które nie 
wymagają wyjaśniających 
określeń. Przynajmniej ja tak sądzę. Ten syn, ten brat był dla nich jedynym 
łącznikiem z szerszym 
światem, z przyszłością. Wraz z nim Natalia Haldin straciła po prostu podstawę 
czynnego życia. 
Czy może się pan więc dziwić, że zwraca się skwapliwie do jedynego człowieka, o 
którym brat jej 
wspominał w swoich listach? Nazwisko pana jest jak gdyby spuścizną.
— Cóż on mógł pisać o mnie? — wykrzyknął Razumow niskim, podrażnionym głosem.
— Kilka słów tylko. Nie moją jest rzeczą powtarzać je panu. Ale może pan wierzyć 
memu 
zapewnieniu, że są dość przekonywające, by zarówno matka, jak i siostra 
pokładały zupełną ufność 
w wartość pańskiego sądu i w prawdę wszystkiego, co może pan mieć im do 
powiedzenia. Teraz 
nie może pan żadną miarą przejść obok nich jak koło obcych.
Umilkłem i przez chwilę wsłuchiwałem się w odgłos kroków nielicznych 
przechodniów, 
idących w tę a w tamtą stronę wzdłuż szerokiej, środkowej alei. Podczas gdy 
mówiłem, głowa 
Rozumowa opadła, na piersi, ku skrzyżowanym ramionom. Poderwał ją gwałtownie.
— Mam więc iść tam i okłamywać tę starą kobietę? Nie był to gniew. To było coś 
innego — coś 
bardziej gorzkiego i wcale nie tak prostego. Wyczułem to coś ze współczuciem, 
równocześnie 
jednak zaniepokoiło mnie do głębi, co okrzyk ten mógł oznaczać.
— Mój Boże! Więc prawda nie wystarczy? Spodziewałem się, że będzie mógł pan 
powiedzieć 
im coś pocieszającego. Myślę teraz o biednej matce; Wasza Rosja jest naprawdę 
okrutnym krajem.
Poruszył się nieco na krześle.
— Tak — powtórzyłem. — Myślałem, że będzie pan miał coś do powiedzenia, coś 
autentycznego… Wargi Razumowa zadrgały w szczególny sposób.
— A jeśli tego nie warto opowiadać?
— Nie warto opowiadać? Z jakiego punktu widzenia? Nie rozumiem.
— Z każdego punktu widzenia.
— Sądziłbym — rzekłem cierpko — że wszystko, co mogłoby wyjaśnić okoliczności 
tego 
aresztowania o północy…
— Opisanego przez dziennikarza dla zabawy cywilizowanej Europy — przerwał 
pogardliwie.
— Tak, opisanego… Ale czy te okoliczności nie były prawdziwe? Nie mogę zrozumieć 
pańskiego stanowiska w tej sprawie. Albo ten człowiek jest dla pana bohaterem, 
albo…
Tak nagle przybliżył swą twarz z dziko rozdętymi nozdrzami do mojej twarzy, że 
tylko z 
największym trudem zdołałem powstrzymać się od cofnięcia.
— Pan mnie pyta! Przypuszczam, że wszystko to pana bawi. Więc słuchaj pan! 
Jestem 
człowiekiem pracy. Uczyłem się. Tak. Studiowałem bardzo pilnie. Mam tu trochę 
oleju (uderzył 
się palcami w czoło). Czy pan nie sądzi, że Rosjanin może mieć zdrowe ambicje? 
Otóż ja miałem 
nawet widoki powodzenia. Z pewnością miałem! A teraz widzi mnie pan tutaj za 
granicą — 
wszystko przepadło, utracone, poświęcone. Widzi mnie pan tu — i pan się pyta! 
Przecież widzi 
mnie pan — siedzącego przed sobą!
Rzucił się gwałtownie w tył. Ja zachowałem zewnętrzny spokój.
— Tak. Widzę tu pana. I przypuszczam, że jest pan tu z powodu sprawy Haldina.
Coś zmieniło się w jego zachowaniu.
— A więc pan to nazywa sprawą Haldina? — zauważył obojętnie.
— Nie mam prawa pytać o cokolwiek — rzekłem. — Nie odważyłbym się na to. Ale w 
tym 
wypadku matka i siostra tego, który w oczach pańskich musi być bohaterem, nie 
mogą być panu 
obojętne.. Ta dziewczyna jest szczerą, szlachetną istotą, mającą najwznioślejsze 
— powiedzmy — 
złudzenia. Nie powie jej pan nic — albo powie pan wszystko. Ale przechodząc do 
celu mojej 
rozmowy, przede wszystkim musimy zająć się chorobliwym stanem jej matki. Może 
korzystając z 
pańskiego autorytetu dałoby się wymyślić coś, co przyniosłoby ulgę tej 
cierpiącej i odchodzącej od 
zmysłów istocie, pochłoniętej macierzyńską miłością.
Wyraz znużonej obojętności wystąpił u niego jeszcze wyraźniej, nie mogłem jednak 
opanować 
wrażenia, że przybrał go umyślnie.
— O tak, można by — bąknął niedbale.
Nakrył usta dłonią, by ukryć ziewnięcie. Gdy je odsłonił, uśmiechały się lekko.
— Przepraszam pana. To była długa rozmowa, a ja niewiele spałem przez dwie 
ostatnie noce.
To niespodziewane i trochę bezczelne usprawiedliwienie miało tę zaletę, że było 
zupełnie 
prawdziwe. Nie sypiał po nocach od owego dnia, kiedy w parku Château Borel 
zjawiła się przed 
nim siostra Wiktora Haldina. Udręki i — mogę to stwierdzić — rozliczne trwogi 
tych bezsennych 
nocy opisał szczegółowo w pamiętniku, który potem miał się dostać w moje ręce i 
który jest 
głównym źródłem tego opowiadania. W owej chwili wyglądał naprawdę na 
wyczerpanego i 
rozklejonego wewnętrznie, jak człowiek, który przeszedł jakiś kryzys.
— Miałem dużo pilnej pisaniny do załatwienia — dodał.
Wstałem z krzesła natychmiast, a on poszedł za moim przykładem bez pośpiechu, z 
pewną 
ociężałością.
— Przepraszam, że zatrzymałem pana tak długo.
— Nie ma za co. Trudno przecież kłaść się do łóżka przed nocą. A pan wcale mnie 
nie 
zatrzymał. Mogłem odejść w każdej chwili.
Nie po to z nim zostałem, by się obrażać.
— Rad jestem, że zainteresował się pan dostatecznie tą sprawą — rzekłem 
spokojnie. — Nie 
moja to jednak zasługa, wystarczył po prostu wzgląd na matkę pańskiego 
przyjaciela. Co do panny 
Haldin, to swojego czasu była skłonna przypuszczać, że jej brat został w jakiś 
sposób wydany 
policji.
Ku memu wielkiemu zdziwieniu pan Razumow nagle usiadł z powrotem. Wpatrzyłem się 
w 
niego i muszę stwierdzić, że odwzajemnił mi się podobnym spojrzeniem bez 
zmrużenia powiek i to 
przez dość długą chwilę.
— ‘W jakiś sposób — wymamrotał, jak gdyby nie zrozumiał lub nie mógł uwierzyć 
własnym 
uszom.
— Mogło to się stać dzięki jakiemuś nieprzewidzianemu zdarzeniu lub przez prosty 
przypadek 
— ciągnąłem dalej — albo też, jak ona, tak charakterystycznie dla siebie, 
określiła, dzięki głupocie 
albo słabości jakiegoś nieszczęsnego, towarzysza–rewolucjonisty.
— Głupocie albo słabości — powtórzył z goryczą.
— Panna Haldin jest bardzo szlachetną istotą — zauważyłem po chwili. Ten, 
którego Wiktor 
Haldin podziwiał, wbił wzrok w ziemię. Odwróciłem się i odszedłem, jak się 
zdawało, nie 
zwróciwszy nawet jego uwagi. Nie żywiłem urazy za pochmurną szorstkość, z jaką 
mnie 
potraktował. Cała rozmowa pozostawiła mi wrażenie beznadziejności. Nim 
wydostałem się spoza 
szeregu krzeseł i stolików, dogonił mnie.
— Hm!… tak… — usłyszałem go znów tuż przy sobie. — A pan co myśli?
Nie odwróciłem się nawet.
— Myślę, że na waszym narodzie ciąży przekleństwo. Nic nie odpowiedział. Dopiero 
na 
chodniku za bramą usłyszałem znów jego głos.
— Poszedłbym z panem kawałek.
Ostatecznie ten zagadkowy młody człowiek bardziej mi się podobał niż jego sławny 
rodak, 
wielki Piotr Iwanowicz. Ale nie widziałem powodu do specjalnej uprzejmości.
— Idę teraz na dworzec najkrótszą drogą, żeby spotkać znajomego, który przybywa 
z Anglii — 
rzuciłem w odpowiedzi na tę nieoczekiwaną propozycję. Spodziewałem się, że .może 
ona 
przynieść coś konkretnego. Gdyśmy stali na brzegu chodnika czekając na przejście 
tramwaju, 
Razumow zauważył posępnie:
— Podobało mi się to, co pan teraz powiedział.
— Naprawdę? Zeszliśmy razem na jezdnię.
— Cała rzecz w tym — ciągnął dalej — żeby zrozumieć do gruntu istotę tego 
przekleństwa.
— Myślę, że to nie jest bardzo trudne.
— I ja tak myślę — przytaknął, ale ta jego zgodliwość, o dziwo, nie uczyniła go 
ani trochę 
mniej, zagadkowym.
— Przekleństwo jest złym urokiem — sondowałem go dalej. — Chodzi więc przede 
wszystkim 
o to, by znaleźć sposób złamania tego uroku.
— Tak. Znaleźć sposób.
Był to znów wyraz zgody, ale wypowiedział go tak, jak gdyby myślał o czymś innym. 
Przecięliśmy na ukos otwartą przestrzeń przed teatrem i zaczęliśmy schodzić w 
dół szeroką, mało 
uczęszczaną ulicą w kierunku jednego z mniejszych mostów. Razumow szedł obok 
mnie nie 
odzywając się długo.
— Pan nie zamierza opuścić Genewy w najbliższym czasie? — zapytałem.
Milczał tak długo, że zacząłem obawiać się, iż byłem niedyskretny i nie otrzymam 
w ogóle 
odpowiedzi. Jednak spojrzawszy na niego nabrałem niemal pewności, że moje 
pytanie jakoś 
naprawdę go zaniepokoiło. Poznałem to przede wszystkim po zaciśnięciu jego dłoni 
— mocnym, 
choć ukrywanym. Z chwilą jednak gdy opanował to jakieś swoje bolesne wahanie na 
tyle, by mi 
powiedzieć, że nie zamierza wyjeżdżać, stał się naraz prawie rozmowny — 
przynajmniej w 
porównaniu z bezceremonialną zwięzłością jego poprzednich wypowiedzi. I ton 
również był 
uprzejmiejszy. Powiadomił mnie, iż zamierza tutaj studiować, a także pisać. 
Posunął się aż tak 
daleko, że powiedział mi o swojej bytności w Stuttgarcie. Stuttgart był, jak 
wiedziałem, jednym z 
ośrodków rewolucyjnych. Znajdował się tam zarząd jednej z rosyjskich partii (nie 
umiem już 
powiedzieć której). Tam właśnie Razumow zetknął się z czynną działalnością 
rewolucjonistów 
poza Rosją.
— Nie byłem dotąd nigdy za granicą — wyjaśnił z kolei raczej obojętnym tonem. Po 
czym, po 
króciutkim wahaniu, całkowicie odmiennym od dręczącej niepewności, jaką 
poprzednio obudziło 
moje proste pytanie, czy zamierza pozostać w Genewie — uczynił mi niespodziewane 
zwierzenie.
— Chodzi o to, że powierzyli mi pewną misję.
— Która zatrzyma pana tu, w Genewie?
— Tak. Tutaj. W tym wstrętnym…
Byłem dość zadowolony z mojej zdolności zestawiania faktów, gdy doszedłem do 
przekonania, 
że misja ta była jakoś związana z osobą wielkiego Piotra Iwanowicza. Ale 
oczywiście zachowałem 
ten domysł dla siebie, a Razumow nie odzywał się znowu przez dłuższy czas. 
Dopiero kiedyśmy 
dochodzili już do mostu, nagle otworzył usta:
— Czy mógłbym zobaczyć ten cenny artykuł? Musiałem zastanowić się chwilę, nim 
zrozumiałem, o co mu chodzi.
— Tutejsza prasa przedrukowała z niego wyjątki. Komplety gazet znajdzie pan w 
wielu 
lokalach. Pamiętam, że mój egzemplarz angielskiego dziennika wręczyłem pannie 
Haldin 
nazajutrz po jego nadejściu. Potem z niemałą troską widywałem go całymi 
tygodniami na stoliku 
przy fotelu biednej matki. Wreszcie zniknął. Przyniosło mi to szczerą ulgę, 
zapewniam pana.
Razumow przystanął.
— Spodziewam się — ciągnąłem dalej — że znajdzie pan czas, by odwiedzać te panie 
często, że 
postara się pan o to.
Popatrzył na mnie tak dziwnie, że nie potrafiłbym nawet opisać tego spojrzenia. 
Nie mogłem w 
ogóle zrozumieć, jaki miało ono związek z moimi słowami. Co mu dolega? — zadałem 
sobie 
pytanie. Jakaż to dziwna myśl przyszła mu do głowy? Jaka wizja tych wszystkich 
okropności, 
którym można się napatrzyć w jego beznadziejnym kraju, opadła go nagle, by 
straszyć w jego 
myślach? Jeśli była związana z losem Wiktora Haldina, to miałem mocną nadzieję, 
że zachowa ją 
dla siebie na zawsze. Mówiąc prawdę byłem tak wstrząśnięty, że usiłowałem pokryć 
to wrażenie 
— Boże odpuść — uśmiechem i przybraną żartobliwością.
— Na pewno nie przyjdzie to panu z trudem! — wykrzyknąłem.
Odwrócił się ode mnie i oparł o poręcz mostu. Poczekałem chwilę patrząc na jego 
plecy, lecz 
mogę zapewnić, że w tym momencie nie miałem ochoty zobaczyć znów jego twarzy. 
Nie ruszał się 
wcale. Nie zamierzał się ruszyć. Odszedłem z wolna w stronę dworca, ale przy 
końcu mostu 
obejrzałem się przez ramię. Nie, nie poruszył się. Stał mocno przechylony przez 
barierę, jak gdyby 
urzeczony gładkim nurtem błękitnej wody, płynącej pod arkadą. Prąd jest tam 
szybki — szalenie 
szybki — niektórych ludzi przyprawia o zawrót głowy. Ja sam nie mogę patrzeć nań 
dłużej beż 
uczucia obawy, że jego niszcząca siła porwie mnie nagle ze sobą. Są ludzie, 
którzy nie mogą się 
oprzeć przyciąganiu przemożnej siły i gwałtownego ruchu.
Dla Razumowa miało to widocznie swój urok. Zostawiłem go wychylonego mocno za 
poręcz 
mostu. Jego zachowanie się w stosunku do mnie nie mogło wynikać ze zwykłej 
gburowatości. Coś 
innego kryło się tam na dnie pod pogardą i zniecierpliwieniem. Może, pomyślałem 
w nagłym 
przeczuciu ukrytej prawdy, może to było to samo, co nie pozwoliło mu przeszło 
tydzień, ba, prawie 
przez dziesięć dni, spotkać się z panną Haldin. Ale co to było takiego, nie 
umiałem odgadnąć.
CZĘŚĆ TRZECIA
I
Woda pod mostem rwała ostrym, głębokim nurtem. Miało się wrażenie, że ten lekko 
sfalowany 
prąd potrafiłby, w czasie gdy się nań patrzyło, wyżłobić sobie łożysko w litym 
granicie. Ale gdyby 
płynął poprzez pierś Razumowa, nie zdołałby zmyć pokładów goryczy, jakie 
nagromadziło w nim 
jego rozbite życie.
„Co to wszystko znaczy?” — myślał wpatrując się w rwący nurt, tak czysty i 
gładki, że tylko 
mignięcie drobnej powietrznej bańki lub cieniutkiego pasemka piany — niby 
białego włosa — 
zdradzało jego zawrotną szybkość, jego straszliwą siłę. „Czemu ten stary 
angielski natręt 
napatoczył się na mnie? I co znaczy ta głupia gadanina o jakiejś starej 
wariatce?”
Umyślnie silił się na brutalność określeń, ale unikał wspominania młodej 
dziewczyny. „Stara 
wariatka — powtórzył w myśli. — Co za fatalność! A może powinienem zlekceważyć 
to wszystko 
jako zwykłe bzdury? Ale nie! Mylę się! Nie wolno mi niczego lekceważyć. Lada 
głupstwo może 
się stać przyczyną najniebezpieczniejszych powikłań. Jak się ustrzec przed tym 
wszystkim? To 
pokonywa zupełnie inteligencję człowieka. Im ktoś jest inteligentniejszy, tym 
mniej podejrzewa 
niedorzeczność czegoś.”
Fala gniewu zalała na chwilę jego myśli i aż wstrząsnęła jego ciałem, 
przechylonym przez 
balustradę. Potem wrócił do swych milczących rozważań, jakby do sekretnej 
rozmowy ze sobą. 
Lecz nawet w tym wewnętrznym sam na sam myśl jego omijała pewne tematy — z czego 
zdawał 
sobie niejasno sprawę.
„Mimo wszystko to nie jest absurd. To jest tylko bez znaczenia. Absolutnie bez 
znaczenia — 
absolutnie. Wariactwo jakiejś starej kobiety; kapryśne natręctwo gadatliwego, 
starszego Anglika. 
Jakie licho go przyniosło? Chyba potraktowałem go dostatecznie z góry? Alboż nie 
miałem racji? 
To jedyny sposób na takich natrętów. Czyż możliwe, aby stał tam jeszcze za moimi 
plecami i 
czekał na mnie?”
Lekki dreszcz przebiegł mu po plecach. To nie był lęk. Był pewien, że to nie lęk, 
lęk o siebie — 
niemniej jednak był to rodzaj obawy, jakby o kogoś innego, kogo znał, ale nie 
mógł określić z 
nazwiska. Dopiero przypomnienie, że ten natrętny Anglik śpieszył się do pociągu, 
uspokoiło go na 
jakiś czas. Byłoby głupotą przypuszczać, że będzie tracił czas na czekanie. Nie 
warto się nawet 
oglądać, aby to sprawdzić.
Ale co ten człowiek miał na myśli plotąc te niebywałe bzdury o gazecie i o tej 
starej wariatce? 
— zastanowił się nagle. W każdym razie było to przeklęte narzucanie się, na 
jakie tylko Anglik 
mógł się zdobyć. To wszystko stanowiło dla niego rodzaj sportu, gry w rewolucję 
— takiej gry, na 
którą spoglądał ze szczytów swojej wyższości. Lecz co u licha znaczył ten jego 
wykrzyknik: „Czyż 
prawda nie wystarczy?”
Razumow przycisnął skrzyżowane ramiona do kamiennej balustrady, o którą wsparty 
był całym 
ciężarem. „Czyż prawda nie wystarczy? Prawda — dla starej, zwariowanej matki 
tego…”
Wzdrygnął się znowu. Tak. Prawda wystarczy! Oczywiście wystarczy. To pewne. Będą 
mi 
jeszcze dziękować — myślał formułując cynicznie niewypowiedziane słowa. 
„Niewątpliwie z 
wdzięczności rzucą mi się na szyję” — szydził w duchu. Ale ten nastrój opuścił 
go natychmiast. 
Ogarnął go smutek, jak gdyby serce stało się naraz próżne. „Cóż, muszę być 
ostrożny — pomyślał 
w końcu, wracając do przytomności, jak gdyby jego umysł obudził się z transu. — 
nie ma ani 
człowieka, ani rzeczy na tyle absurdalnych czy bez znaczenia, by wolno było je 
lekceważyć — 
myślał ze znużeniem. — Muszę być ostrożny.”
Razumow odepchnął się ręką od balustrady, zawrócił i poszedł prosto do swego 
mieszkania, 
gdzie w ciągu kilku następnych dni pędził życie samotne i zamknięte. Zaniedbał 
Piotra 
Iwanowicza, do którego był przydzielony przez grupę stuttgarcką; nie odwiedzał 
uchodźców–rewolucjonistów, z którymi go po przyjeździe zapoznano. W ogóle odciął 
się od 
świata. A jednocześnie czuł, że podobne postępowanie, budząc zdziwienie a rodząc 
podejrzenia, 
niosło w sobie zarodki niebezpieczeństwa dla niego samego.
Nie znaczy to, żeby przez tych kilka dni wcale nie wychodził z domu. Spotkałem 
go kilka razy 
na ulicy, udawał jednak, że mnie nie poznaje. Raz, wracając z wieczornych 
odwiedzin od pań 
Haldin, zobaczyłem go przechodzącego w poprzek ciemnej jezdni Bulwaru Filozofów. 
Był w 
palcie z postawionym kołnierzem, a na głowie miał miękki kapelusz o szerokim 
rondzie. 
Patrzyłem, jak szedł prosto do domu tych pań, ale zamiast wejść do środka, 
stanął naprzeciwko 
oświetlonych jeszcze okien, a po niejakim czasie ruszył dalej i skręcił w boczną 
ulicę.
Wiedziałem, że nie odwiedził dotąd pani Haldin. Panna Natalia mówiła mi, że pan 
Razumow się 
z tym ociąga. Zresztą stan umysłowy pani Haldin uległ zmianie: zdawała się teraz 
wierzyć, że jej 
syn żyje, i może nawet oczekiwała jego przyjazdu. Siedziała nieruchomo w wielkim 
fotelu przy 
oknie — w ciągłym oczekiwaniu, nawet gdy spuszczono już rolety i zapalono lampy.
Jeśli idzie o mnie, byłem pewny, że cios, który otrzymała, był śmiertelny. Panna 
Haldin, której 
oczywiście nie zwierzyłem się z moich przeczuć, była zdania, że obecnie nic 
dobrego nie mogłoby 
wyniknąć z przedstawienia jej pana Razumowa, ja zaś w zupełności podzielałem ten 
pogląd. 
Wiedziałem, że spotyka się z nim na Bastionach. Raz czy dwa razy dojrzałem ich 
spacerujących z 
wolna po głównej alei. Spotykali się codziennie przez szereg tygodni. Unikałem 
przechodzenia 
tamtędy w porze spacerów panny Haldin. Pewnego dnia jednak przez roztargnienie 
minąłem 
bramę parkową i spotkałem ją samą. Przystanąłem, żeby zamienić parę słów. Pan 
Razumow nie 
pojawił się i oczywiście zaczęliśmy mówić o nim.
— Czy powiedział pani coś określonego o działalności brata — o jego końcu? — 
odważyłem 
się zapytać.
— Nie — przyznała panna Haldin z pewnym wahaniem — nic określonego.
Oczywiście rozumiałem, że wszystkie ich rozmowy musiały się obracać dokoła 
zmarłego, 
dzięki któremu się spotkali. To było nieuniknione. Ale ją interesował żywy 
człowiek. I to, jak 
sądzę, również było nieuniknione. Gdy zaś zacząłem pytać dalej, okazało się, że 
Razumow 
odsłonił się przed nią jako rewolucjonista bynajmniej nie przeciętny, 
lekceważący hasła, teorie, a 
także ludzi. Podobało mi się to raczej — ale równocześnie trochę zastanowiło.
— Umysł jego sięga w przyszłość, znacznie wyprzedzając okres walki — objaśniła 
mnie panna 
Haldin. — Oczywiście, jest on także czynnym działaczem — dodała.
— A pani go rozumie? — zapytałem wręcz. Zawahała się znowu. — Niezupełnie — 
szepnęła.
Pojąłem, że oczarował ją zachowaniem tajemniczej rezerwy.
— Wie pan, co myślę? — ciągnęła dalej przełamując własną powściągliwą, prawie 
oporną 
postawę. — Myślę, że on obserwuje mnie i bada, aby się przekonać, czy jestem 
godna jego 
zaufania.
— I to podoba się pani?
Przez chwilę milczała tajemniczo, po czym energicznie, choć tonem poufnym 
oświadczyła:
— Jestem przekonana, że ten nadzwyczajny człowiek przemyśliwa nad jakimś 
rozległym 
planem, jakimś wielkim przedsięwzięciem; jest przez nie opętany — zadręcza się 
nim — a także 
tym, że jest samotny na świecie.
— No i ogląda się za pomocnikami? — uzupełniłem, odwracając głowę.
Znowu nastąpiło milczenie.
— To możliwe — rzekła wreszcie.
Zmarły brat, umierająca matka, zagraniczny przyjaciel zeszli na dalszy plan. Ale 
i Piotr 
Iwanowicz znikł z horyzontu. Ta myśl pocieszyła mnie. Widziałem jednak olbrzymi 
cień 
rosyjskiego życia, zagęszczający się już nad nią jak ciemność bliskiej nocy. 
Pochłonie ją 
niebawem. Zapytałem o panią Haldin — tę drugą ofiarę śmiertelnego cienia.
Z jej szczerych oczu wyczytałem niepokój zaprawiony wyrzutami sumienia. Z matką 
nie było 
chyba gorzej, ale gdybym tylko wiedział, jak dziwaczne miewa czasami 
przywidzenia! Tu panna 
Haldin spojrzała na zegarek, oświadczyła, że ani chwili nie może dłużej pozostać, 
i uścisnąwszy mi 
szybko rękę odbiegła lekkim krokiem.
Nie ulegało wątpliwości, że pan Razumow nie miał się już pokazać tego dnia. 
Niepojęty 
młodzieniec!… Ale w niespełna godzinę później, przechodząc Placem Mollard, 
dostrzegłem go, 
jak wsiadał do tramwaju zdążającego na Południowe Wybrzeże.
„Jedzie do Château Borel!” — pomyślałem.
Wyrzuciwszy Razumowa u bramy Château Borel, o jakie pół mili od miasta, tramwaj 
jechał 
dalej pomiędzy dwoma szeregami cienistych drzew. Po drugiej stronie drogi, w 
blasku słońca, 
krótki drewniany pomost wybiegał w płytką tu i bladą wodę jeziora, która 
przybierała dalej mocno 
błękitny kolor, odbijający nieprzyjemnie od zielonych, gładkich stoków 
przeciwległego brzegu. 
Cały ten krajobraz z molami, portowymi z białego kamienia, podkreślającymi 
sinawą linią ciemny 
front miasta po lewej, po prawej zaś rozległą przestrzeń wody, w którą wciskało 
się kilka 
nieciekawych przylądków — sprawiał banalne i połyskliwe wrażenie zbyt świeżego 
oleodruku. 
Razumow odwrócił się od niego z pogardą. Wydał mu się wstrętny, przytłaczająco 
wstrętny, w 
swym bezdusznym wykończeniu: uzmysłowienie doskonałej przeciętności, osiągniętej 
w końcu 
po wiekach pracy i kultury. I odwróciwszy się stanął aa wprost wejścia do 
Château Borel.
Kraty głównego wjazdu i łuk z kutego żelaza wsparty na kamiennych, nadżartych 
deszczami 
słupach były bardzo zardzewiałe. I choć świeże ślady kół biegły pod bramą, 
robiła ona wrażenie 
nie otwieranej od bardzo dawna. Ale obok domku portiera wzniesionego z tegoż co 
słupy szarego 
kamienia (wszystkie okna domku były zabite deskami) znajdowała się boczna furtka. 
Kraty jej 
były również pokryte rdzą; teraz stała otworem i zdawało się, że jej od dawna 
nie zamykano. 
Istotnie, gdy Razumow chciał ją trochę szerzej otworzyć, nie dawała się ruszyć.
— Demokratyczna cnota! Widocznie nie ma tu złodziei — mruknął do siebie 
niechętnie. Lecz 
zanim wszedł do parku, spojrzał jeszcze kwaśno na jakiegoś robotnika siedzącego 
bezczynnie na 
ławce w szerokiej czystej alei. Jegomość ten wysoko zadarł nogi, rękę przewiesił 
przez niską 
poręcz publicznej ławki i wypoczywał po królewsku z taką miną, jak gdyby 
wszystko wokół 
należało do niego.
— Wyborca! Wybieralny! Oświecony! — mruknął Razumow do siebie. — A z tym 
wszystkim 
bydlę.
Razumow wszedł do parku i ruszył szybko szerokim zakolem podjazdowej drogi, 
starając się 
nie myśleć o niczym — aby dać wypoczynek głowie, dać wypoczynek uczuciom. Ale 
doszedłszy 
do stóp tarasu przed domem zachwiał się, jak gdyby wstrzymany fizycznie przez 
jakąś 
niewidzialną siłę. Zdumiało go niezrozumiałe bicie własnego serca. Stanął i 
patrzył na ceglany mur 
tarasu z arkadami, oplecionymi skąpo przez mizerne pnącze, z wąską, zaniedbaną 
grzędą kwiatów 
u dołu.
„To tu — pomyślał, przejęty dziwnym lękiem. — Tu — na tym samym miejscu…”
Doznał pokusy, by uciec na samo wspomnienie pierwszego spotkania z Natalią 
Haldin. 
Uświadomił to sobie, ale nie ruszył się z miejsca, nie dlatego, by chciał 
przezwyciężyć niegodną 
słabość, ale ponieważ wiedział, że nie ma dokąd uciekać. Co więcej, nie mógł 
opuścić Genewy. 
Rozumiał, nawet bez przemyślenia sprawy, że było to niepodobieństwo. Byłoby to 
zgubne 
przyznanie się, akt moralnego samobójstwa. Zresztą kryło się w tym i materialne 
niebezpieczeństwie. Z wolna zaczął więc wstępować po stopniach tarasu pomiędzy 
dwiema 
zielonymi urnami z omszałego kamienia, o żałobnym wyglądzie.
W głębi szerokiej platformy, gdzie kilka kępek trawy rosło na szarym żwirze, 
widniały otwarte 
na oścież drzwi domu, którego parterowe okna przysłonięto żaluzjami. Razumow 
pomyślał, że 
musiano zauważyć jego przyjście, gdyż w drzwiach stał Piotr Iwanowicz bez swego 
cylindra i 
widocznie oczekiwał gościa.
Uroczysty czarny anglez i obnażona głowa wyrażały dwuznaczne stanowisko 
największego 
feministy Europy w domu jego egerii, pani de S. Było w tym jakby połączenie 
ceremonialnej 
postawy gościa ze swobodą właściciela. Okazały, brodaty i ukryty za 
ciemnoniebieskimi 
okularami, powitał młodego człowieka i od razu ujął go poufale pod ramię.
Razumow powściągnął odruch niechęci wysiłkiem, który dzięki ciągłemu przymusowi 
ostrożności stał się u niego prawie machinalny. Ten sam przymus narzucił mu 
wyraz surowej, 
prawie fanatycznej nieprzystępności. „Bohaterski zbieg”, pod wrażeniem tej 
zimnej rezerwy 
nowego przybysza z rewolucyjnej Rosji przybrał raz jeszcze pojednawczy, niemal 
poufny ton. 
Madame de S. wypoczywała po źle przespanej nocy. Miewała często takie złe noce. 
On zaś, 
zostawiwszy kapelusz na schodach, zeszedł na dół, by zaproponować swemu młodemu 
przyjacielowi przechadzkę i szczerą pogawędkę w jednej z cienistych alei poza 
domem. 
Wypowiedziawszy to jednym tchem, wielki człowiek spojrzał na nieruchomą twarz 
swego 
towarzysza i wykrzyknął mimo woli:
— Słowo daję, mój młody przyjacielu, nadzwyczajny z pana człowiek.
— Sądzę, że się pan myli, Piotrze Iwanowiczu. Gdybym był naprawdę nadzwyczajnym 
człowiekiem, nie znajdowałbym się tutaj i nie spacerowałbym z panem po tym 
ogrodzie w 
Szwajcarii, w kantonie genewskim, w gminie — jakże się nazywa gmina, do której 
to miejsce 
należy?… Mniejsza z tym — w każdym razie w samym sercu demokracji. Serce jakby 
dla niej 
stworzone; nie większe od zeschłego ziarnka grochu i tyleż co ono warte. Nie 
jestem bardziej 
nadzwyczajny niż wszyscy Rosjanie tułający się za granicą. Ale Piotr Iwanowicz 
zaprzeczył z 
naciskiem:
— Nie! Nie! Nie jest pan przeciętny. Znam dobrze Rosjan, którzy… tak… mieszkają 
za granicą. 
Pan robi na mnie, a także i na innych wrażenie wybitnej indywidualności.
„Co on przez to rozumie?” pomyślał Razumow patrząc bystro na towarzysza. Twarz 
Piotra 
Iwanowicza wyrażała pełną zadumy powagę.
— Nie przypuszczacie chyba, Kiryło Sidorowiczu, że byłem pozbawiony wiadomości o 
was z 
różnych miejsc, w których daliście się poznać w drodze do Genewy. Otrzymywałem 
listy.
— O! Jesteśmy bardzo pochopni do mówienia jedni o drugich — wtrącił Razumow, 
który 
słuchał z wielką uwagą. — Plotki, historyjki, podejrzenia i tym podobne rzeczy — 
to potrafimy 
doskonale! Nawet oszczerstwa!
Pozwalając sobie na ten wypad Razumow bardzo dobrze ukrył ogarniający go 
niepokój. 
Jednocześnie powtarzał sobie, że nie ma najmniejszego powodu do obaw. Oczywista 
szczerość 
protestującego głosu przyniosła mu ulgę:
— Nieba! — wykrzyknął Piotr Iwanowicz. — O czym pan mówi, pan?! Jakiż powód pan 
może 
mieć do?…
Wielki zbieg wyrzucił ręce w górę, jak gdyby brakło mu słów w obliczu oczywistej 
prawdy. 
Razumow uspokoił się. A jednak coś go pchało, by ciągnąć w tym samym tonie.
— Mówię o trujących chwastach, które rosną w świecie spiskowców jak muchomory w 
ciemnej 
piwnicy.
— Rzuca pan oszczerstwa — zreflektował go Piotr Iwanowicz — które, jeśli chodzi 
o pana…
— Nie! — przerwał Razumow beznamiętnie. — Z pewnością nie chcę rzucać oszczerstw, 
ale 
wolę nie mieć złudzeń.
Piotr Iwanowicz objął go ‘nieprzeniknionym spojrzeniem spoza swych ciemnych 
okularów i 
uśmiechnął się z lekka.
— Człowiek, który mówi, że nie ma złudzeń, ma przynajmniej to jedno — rzekł 
bardzo 
przyjacielsko. — Widzę jednak, jak się rzeczy mają, Kiryło Sidorowiczu. Pan dąży 
do stoicyzmu.
— Stoicyzm! To poza Greków i Rzymian. Zostawmy go im. My jesteśmy Rosjanie, to 
znaczy 
— dzieci, to znaczy — szczerzy, to znaczy — cyniczni, jeżeli pan woli. Ale to 
przynajmniej nie 
jest poza.
Nastąpiło długie milczenie. Obaj mężczyźni przechadzali się z wolna pod lipami. 
Piotr 
Iwanowicz założył ręce w tył. Razumow czuł, że nieżwirowany grunt mocno 
zacienionej alei jest 
wilgotny i jakby śliski pod jego stopami. Zastanawiał się z niepokojem, czy 
mówił to, co należało. 
Pomyślał, że powinien bardziej panować nad kierunkiem rozmowy. Wielki człowiek 
zdawał się 
również pogrążony w zadumie. Wreszcie odchrząknął, a Razumow uczuł natychmiast 
bolesny 
przypływ wzgardy i strachu.
— Jestem zdumiony — zaczął Piotr Iwanowicz łagodnie. — Jeśliby nawet pańskie 
oskarżenia 
były słuszne, .czyż może być mowa o oszczerstwach albo plotkach, o ile chodzi o 
pana? To nie ma 
sensu. Faktem jest, Kiryło Sidorowiczu, że zbyt mało wie się o panu, by było z 
czego snuć plotki, a 
tym bardziej oszczerstwa. W chwili obecnej osoba pańska związana jest z wielkim 
czynem, 
którego oczekiwano i o którego dokonanie na próżno się kuszono. Ludzie ginęli 
przy samym 
usiłowaniu tego, czegoście pan i Haldin wreszcie dokonali. Przybywa pan do nas z 
Rosji z tą 
reputacją. Ale nie możecie zaprzeczyć, Kiryło Sidorowiczu, że dotychczas nie 
byliście zbytnio 
rozmowni. Ludzie, z którymi się pan stykał, udzielili mi swoich spostrzeżeń: 
jeden napisał to, drugi 
tamto, ale ja wyrabiam sobie zdanie sam. Czekałem, by pana poznać. Jest pan 
człowiekiem 
niepospolitym. Zamkniętym w sobie, bardzo zamkniętym. Ta małomówność, ta surowa 
twarz, to 
coś nieugiętego i tajemniczego w pani budzi nadzieje i pewną ciekawość, do czego 
może pan 
dążyć. Jest w panu coś z Brutusa…
— Proszę oszczędzić mi tych klasycznych porównań — wybuchnął Razumow nerwowo. — 
Co 
Junius Brutus ma z tym wspólnego? To śmieszne! Czy chce pan przez to powiedzieć 
— dodał 
sarkastycznie, ale zniżając głos — że rosyjscy rewolucjoniści to sami 
patrycjusze i że ja jestem 
arystokratą?
Piotr Iwanowicz, który dotychczas pomagał sobie w mowie gestami, założył ręce w 
tył i szedł 
jakiś czas w zamyśleniu.
— Nie, nie wszyscy są patrycjuszami — mruknął wreszcie — ale pan w każdym razie 
jest 
jednym z nas.
Razumow uśmiechnął się gorzko.
— To pewna, że nie nazywam się Gugenheimer — rzekł szyderczo. — Nie jestem 
demokratycznym Żydem. Cóż ja na to poradzę? Nie każdy ma takie szczęście. Nie 
mam nazwiska, 
nie mam…
Widać było, że europejski luminarz przejął się tym wielce. Cofnął się o krok i 
wyrzucił przed 
siebie ramiona z wyrazem przeprosin, niemal błagania. Jego głęboki bas zabrzmiał 
boleśnie:
— Ależ, mój drogi, młody przyjacielu — zawołał. — Mój drogi Kiryło Sidorowiczu!.
Razumow potrząsnął głową.
— Nie mam prawa nawet do tego imienia po ojcu, którym mnie pan tak uprzejmie 
obdarza. — 
Ale cóż z tego? Nie zamierzam upominać się o nie. Nie mam ojca. Tym lepiej. I 
powiem panu w 
dodatku: dziadek mojej matki był pańszczyźnianym chłopem — był niewolnikiem. Oto, 
w jakim 
stopniu jestem jednym z was. Nie żądam, by się ktoś do mnie przyznawał. Ale 
Rosja nie może się 
mnie wyrzec. Nie może.
Uderzył się pięścią w pierś.
— Ja jestem nią!
Piotr Iwanowicz szedł dalej powoli, ze zwieszoną głową. Razumow postępował za 
nim, zły na 
siebie. To nie był właściwy sposób prowadzenia rozmowy. Wszelka szczerość to 
nieroztropność. 
A jednak, myślał z rozpaczą, niepodobieństwem było wciąż odżegnywać się od 
prawdy. Piotr 
Iwanowicz, dumający za swymi ciemnymi szkłami, stał mu się nagle tak wstrętny, 
że gdyby miał z 
sobą nóż, byłby go chyba przebił, nie tylko bez skrupułów, ale z jakimś 
strasznym, tryumfalnym 
zadowoleniem. Wyobraźnia jego wbrew woli krążyła dokoła tego okrutnego czynu. 
Zdawało się, 
że mąci mu się w głowie. „Nie tego się po mnie spodziewają — powtarzał sobie. — 
Nie tego; 
mógłbym wymknąć się przez tamtą furtkę w tylnym murze, wyłamawszy zamek; jest 
bardzo 
Mchy. Nikt w domu zdaje się nie wie, że on jest tutaj ze mną. Ach, tak! Kapelusz! 
Te baby 
zobaczyłyby zaraz kapelusz, który zostawił w sieni. Znalazłyby jego trupa w tym 
mokrym, 
ponurym cieniu. Ale ja byłbym już wtedy daleko i nikt nigdy… Boże! Czy tracę 
zmysły?” — 
pomyślał z przerażeniem.
Wielki człowiek odezwał się rozmyślając półgłośno:
— Hm… tak! niewątpliwie — w pewnym sensie — tu podniósł głos. — Jest w panu 
sporo 
dumy…
Piotr Iwanowicz przeszedł na ton swojski i zażyły, wyrażający poniekąd uznanie 
dla Eazumowa 
za jego obstawamie przy chłopskim pochodzeniu.
— Tak, sporo dumy, bracie Kiryło. I nie twierdzę, by duma ta nie była 
uzasadniona. Sam to 
przyznałem. Ośmieliłem się wspomnieć o pańskim urodzeniu po prostu dlatego, że 
przywiązuję do 
niego niemałą wagę. Jesteś jednym z nas — un des nôtres. Myślę o tym z 
zadowoleniem.
— I ja również przywiązuję do tego pewną wagę — rzekł spokojnie Razumow. — Nie 
zamierzam nawet przeczyć, że i dla pana może to mieć niejakie znaczenie — dodał 
po krótkiej 
pauzie z odcieniem zawziętości w głosie, z której zdawał sobie sprawę nie bez 
niepokoju. Miał 
nadzieję, że ton ów uszedł uwagi Piotra Iwanowicza. — Ale może nie mówilibyśmy 
już o tym 
więcej?
— Dobrze. Już nie będziemy — poza tym jednym razem, Kiryło Sidorowiczu — upierał 
się 
wielkoduszny arcykapłan rewolucji. — To będzie ostatnia rozmowa na ten temat. 
Nie 
przypuszczacie chyba ani na chwilę, żebym chciał was choć odrobinę dotknąć. 
Jesteście z 
pewnością naturą wyższą — takim was widzę. Stanowczo wyższą ponad… hm… 
przeciętne 
drażliwości. Ale faktem jest, Kiryło Sidorowiczu, że nie znam waszych 
drażliwości. Nikt tutaj, 
poza granicami Rosji, nie zna was dobrze — jak dotychczas!
— Śledziliście mnie? — zagadnął Razumow.
— Tak.
Wielki człowiek wymówił to tonem zupełnej szczerości, ale gdy zwrócili się 
twarzami do 
siebie, Razumow poczuł się zbity z tropu widokiem ciemnych okularów. Pod ich 
osłoną Piotr 
Iwanowicz napomknął, że już od pewnego czasu rozglądał się za człowiekiem 
energicznym i z 
charakterem, a to w związku z pewnym planem. Nie dodał jednak nic bardziej 
określonego i po 
kilku krytycznych uwagach o różnych członkach komitetu rewolucyjnego w 
Stuttgarcie pozwolił 
rozmowie wygasnąć na dłuższą chwilę. Przechadzali się aleją tam i z powrotem. 
Razumow, 
również milczący, podnosił od czasu do czasu oczy, by spojrzeć na tyły domu, 
który zdawał się 
całkiem nie zamieszkany. Jego ponure, wilgocią nasiąknięte mury i okna z 
pozamykanymi od góry 
do dołu okiennicami robiły wrażenie stęchłości, mroku i opuszczenia. Mógł tu z 
powodzeniem 
straszyć w tradycyjnym stylu jakiś mieszczański upiór, boleściwy, jękliwy i 
niegroźny. Duchy, 
które, jak głosiła fama, wywoływała tutaj Madame de S. — aby w ten sposób wejść 
w kontakty z 
mężami stanu, dyplomatami i posłami europejskich parlamentów, były zapewne 
innego rodzaju. 
Razumow dotychczas widywał panią de S. tylko w powozie.
Wreszcie Piotr Iwanowicz ocknął się z zadumy.
— Dwie rzeczy mogę od razu powiedzieć. Po pierwsze wierzę, że ani przywódca, ani 
żadna 
poważna akcja nie może zrodzić się wśród mętów narodu. A jeśli mnie pan zapyta, 
co nazywam 
mętami narodu — hm… odpowiedź na to zabrałaby zbyt wiele czasu. Zdziwiłaby pana 
mnogość 
składników, jakie według mnie składają się na te męty — na to wszystko, co 
powinno, co mu kusi 
pozostać na dnie. Ponadto moje sformułowanie mogłoby podlegać dyskusji. Ale mogę 
panu 
powiedzieć, co nie jest mętami. Pod tym względem na pewno się zgodzimy. Ani 
chłopstwo nie jest 
mętami w narodzie, ani jego najwyższa klasa — no tak — szlachta. Zastanówcie się 
nad tym, 
Kiryło Sidorowiczu! Jestem przekonany, że potraficie jasno myśleć. Wszystko, co 
w narodzie nie 
jest rdzenne, nie jego własne z pochodzenia lub z rozwoju — to wszystko brud! A 
więc inteligencja 
źle użyta. A więc cudzoziemskie doktryny. Brud! Męty! A oto druga rzecz, którą 
chciałbym 
polecić waszym rozważaniom: pomiędzy naszą przeszłością a przyszłością zieje w 
tej chwili 
przepaść. Mostu nad nią nie przerzuci nigdy cudzoziemski liberalizm. Wszystkie 
próby w tym 
kierunku — to głupota albo oszustwo. Nie można przerzucić mostu nad tą 
przepaścią. Tę przepaść 
trzeba wypełnić.
Jakaś złowroga żartobliwość zadźwięczała w tonie barczystego feministy. Chwycił 
ramię 
Razumowa powyżej łokcia i potrząsnął nim lekko.
— Rozumiesz to, zagadkowy młody człowieku? Trzeba ją po prostu wypełnić.
Razumow zachował niewzruszoną minę.
— Czy nie sądzi pan, że wyszedłem już poza rozmyślania na ten temat? — rzekł 
wyzwalając 
ramię z uścisku Piotra Iwanowicza spokojnym ruchem, który zwiększył trochę 
odległość między 
nimi, gdy tak przechadzali się dalej obok siebie. I dodał, że z pewnością całe 
furgony słów i teoryj 
nie zapełnią tej przepaści. Rozmyślania tu nie pomogą. Jedynie poświęcenie wielu 
istnień ludzkich 
mogłoby… Umilkł, nie kończąc zdania.
Piotr Iwanowicz schylił z wolna swą wielką, bujnie owłosioną głowę.. Po chwili 
zaproponował, 
by wrócić do domu i dowiedzieć się, czy Madame de S. może ich już przyjąć.
— Dostaniemy herbaty — rzekł wychodząc żwawszym krokiem z zacienionej, posępnej 
alei.
Dama do towarzystwa już ich wyglądała. Jej ciemna spódnica skryła się w drzwiach 
frontowych, kiedy obaj mężczyźni ukazali się spoza węgła. Odbiegła gdzieś na 
dobre i nie było jej, 
gdy wchodzili do hallu. W szarym świetle zakurzonych, górnych okien, padającym 
na 
biało–czarne tafle posadzki, pokryte błotnistymi śladami, kroki ich 
rozbrzmiewały nikłym echem. 
Wielki feminista poprowadził na górę. Na pierwszym piętrze, na balustradzie 
schodów, spoczywał 
odwrócony dnem błyszczący cylinder — naprzeciw dwuskrzydłowych drzwi do salonu 
nawiedzanego, jak wieść niosła, przez wywoływane duchy, a uczęszczanego, jak 
należało 
przypuszczać, przez biegłych rewolucjonistów. Popękana biała farba i wyblakłe 
złocenia tych 
podwoi nie pozwalały przybyszowi spodziewać się wewnątrz czegoś więcej poza 
kurzem i pustką. 
Piotr Iwanowicz, zanim nacisnął masywną mosiężną klamkę, obrzucił swego młodego 
towarzysza 
ostrym, wpółkrytycznym, wpółprzygotowawczym spojrzeniem.
— Nikt nie jest doskonały — szepnął dyskretnie. W taki sposób posiadacz 
rzadkiego klejnotu 
mógłby przed otwarciem puzderka uprzedzać profana, że nie ma chyba drogich 
kamieni bez skazy.
Stał z ręką wspartą na klamce tak długo, aż Razumow pochmurnie mu przytaknął.
— Nawet absolutna doskonałość nie mogłaby wywołać doskonałego wrażenia — ciągnął 
Piotr 
Iwanowicz — w świecie, który nie jest dla niej stworzony. Ale znajdzie pan tutaj 
umysł — nie! — 
kwintesencję kobiecej intuicji, która nieodpartą, prześwietlającą siłą 
współczucia pojmie każdą 
troskę, jaka pana może trapić. Nic nie ukryje się przed tą… tą… natchnioną, tak, 
natchnioną 
przenikliwością, przed tym prawdziwym światłem kobiecości.
Spojrzenie ciemnych okularów swą połyskliwą uporczywością nadawało twarzy Piotra 
Iwanowicza wyraz bezwzględnego przekonania, Razumow wzdrygnął się nagle przed 
tymi 
zamkniętymi drzwiami.
— Przenikliwość? Światło — wyjąkał. — Czy ma pan na myśli coś w rodzaju 
odgadywania 
myśli?
Piotr Iwanowicz wydawał się zgorszony. — Mam na myśli coś zupełnie innego — 
odparł z 
lekkim uśmiechem politowania. Razumowa, wbrew woli, zaczął ogarniać gniew. — To 
bardzo 
tajemnicze — mruknął przez zęby.
— Przecież nie ma pan chyba nic przeciw temu, żeby zostać zrozumianym, poddać 
się 
kierownictwu? — zagadnął wielki feminista. Razumow wybuchnął wściekłym szeptem:
— Jak pan to rozumie? Proszę przyjąć do wiadomości, że jestem człowiekiem 
poważnym. Za 
kogo mnie pan bierze?
Popatrzyli na siebie bystro. Nieprzenikniona powaga niebieskich okularów 
ostudziła zły humor 
Razumowa. Piotr Iwanowicz nacisnął wreszcie klamkę.
— Przekona się pan wkrótce — rzekł otwierając drzwi.
Niski, zgrzytliwy głos ozwał się z głębi pokoju:
— Enfin. Vous voila.
Stojąc w drzwiach i zasłaniając wnętrze swą barczystą, czarno odzianą postacią, 
Piotr 
Iwanowicz zahuczał ochoczo i jakby chełpliwie:
— Tak. Oto jestem!
Spojrzał przez ramię na Razumowa, który czekał z tyłu.
— I przyprowadzam pani wypróbowanego spiskowca — prawdziwego tym razem. Un vrai 
celui la!
Ten przystanek w drzwiach umożliwił „wypróbowanemu spiskowcowi” ułożenie twarzy 
tak, by 
nie zdradzała jego gniewnej ciekawości i wewnętrznego niesmaku.
Pan Razumow przyznaje się do tych uczuć w notatce opisującej pierwszą wizytę u 
Madame de 
S. Nawet słowa, których tu używam, są wzięte wprost z pamiętnika, którego 
szczerość nie może 
podlegać wątpieniu. Pamiętnik ten, przeznaczony z pewnością tylko dla jego 
własnych oczu, nie 
był, jak sądzę, owocem owego dziwnego popędu do niedyskrecji, jaki cechuje ludzi 
wiodących 
tajne życie, popędu, który we wszystkich spiskach i sprzysiężeniach 
historycznych jest przyczyną 
stałego powstawania takich „kompromitujących dokumentów”. Przypuszczam, że 
Razumow 
spoglądał w swój pamiętnik jak człowiek przeglądający się w lustrze: z 
zaciekawieniem, może z 
udręką, z gniewem lub z rozpaczą. Tak zapewne ogląda z lękiem swoją twarz w 
odbiciu człowiek 
zagrożony, szukając pocieszających usprawiedliwień dla swego wyglądu, 
napiętnowanego 
oznakami jakiejś zdradliwej, dziedzicznej choroby.
II
Egeria „rosyjskiego Mazziniego” wywierała na pierwszy rzut oka silne wrażenie 
nieruchomością, jakby pośmiertną, swej najwyraźniej wymalowanej twarzy. Oczy 
błyszczały 
niezwykle. Obcisła, doskonale skrojona, ale bynajmniej nie nowa już suknia 
uwydatniała 
elegancką sztywność postaci. Skrzeczący głos, który zaprosił Razumowa do zajęcia 
miejsca na 
krześle; nieruchomość wyprostowanej postawy, z jedną ręką odchyloną na oparcie 
sofy; czarne, 
niezgłębione spojrzenie rozszerzonych źrenic kontrastujących z białym połyskiem 
gałek ocznych 
— wywarły na Razumowie silniejsze wrażenie niż wszystko, co widział od chwili 
swojego 
pośpiesznego i tajemnego wyjazdu z Petersburga. „Czarownica w paryskiej sukni — 
pomyślał. — 
Zły omen!” I aż się zawahał, czy podejść bliżej, z początku nie rozumiejąc nawet, 
co skrzeczący 
głos mówił.
— Proszę siadać. Niech pan przysunie krzesło tu bliżej. Tutaj…
Usiadł. Z bliska zdumiały go jej uróżowane policzki, zmarszczki i delikatne 
bruzdy po obu 
stronach żywych warg. Został przyjęty łaskawie, z uśmiechem, który mu 
przypomniał trupią 
czaszkę z wyszczerzonymi zębami.
— Od pewnego czasu słyszymy wciąż o panu.
Razumow nie wiedział, co ma odpowiedzieć, i mruknął kilka słów bez związku. 
Złudzenie 
trupiej czaszki ustąpiło.
— Wie pan, powszechnie skarżą się na to, że wszędzie zachowuje się pan z wielką 
rezerwą.
Razumow milczał chwilę myśląc, co by tu odpowiedzieć.
— Czy pani nie widzi, że jestem człowiekiem czynu? — rzekł wreszcie ochrypłym 
głosem, 
spoglądając w górę.
Piotr Iwanowicz stał przy jego krześle w enigmatycznym, wyczekującym milczeniu. 
Razumowa zaczęło z lekka mdlić. Czym mogło być dla siebie tych dwoje? Ona — niby 
zgalwanizowany trup z jakiejś powieści Hoffmana, on — apostoł feministycznej 
ewangelii dla 
całego świata i ultrarewolucjonista w dodatku! Ta starożytna, wymalowana mumia o 
przepastnych 
oczach i ten otyły usłużniś o byczym karku… Co to było?… Czary, urzeczenie… „To 
jej pieniądze 
— pomyślał Razumow. — Ona ma miliony.”
Ściany i posadzka pokoju były nagie jak w stodole. Nieliczne sprzęty wyszukano 
na strychach i 
ściągnięto do użytku, nie odkurzywszy ich nawet porządnie. Były to rupiecie, 
pozostawione przez 
wdowę po bankierze. Okna bez firanek spoglądały pusto i bezsennie. Dwa z nich 
były zasłonięte 
brudnymi, żółtawymi roletami. Wszystko to mówiło nie o biedzie, lecz o plugawym 
skąpstwie.
Ochrypły głos z kanapy powiedział gniewnie:
— Pan się rozgląda, Kiryło Sidorowiczu. Ograbiono mnie bezwstydnie, zrujnowano 
do szczętu.
Rechotliwy śmiech, którego, zdawało się, nie mogła opanować, przerwał na chwilę 
jej mowę.
— Natura niewolnicza znalazłaby pociechę w tym, że głównym grabieżcą była osoba 
wysoko 
postawiona, niemal nietykalna, w istocie rzeczy wielki książę. Rozumie pan? 
Wielki książę! Nie! 
Pan nie ma pojęcia, jacy to złodzieje! Skończeni złodzieje!
Pierś jej zafalowała, ale ręka, spoczywająca sztywno na oparciu, ani drgnęła.
— Zaszkodzisz sobie tylko — wyszeptał głęboki głos, który, jak się wydało 
zdumionemu 
Razumowowi, wychodził raczej spoza okularów Piotra Iwanowicza niż z ust, które 
ledwo się 
poruszyły.
— Cóż z tego? Mówię: złodzieje. Voleurs! Voleurs!
Razumowa zmieszał zupełnie ten niespodziewany lament, w którym było coś z 
zawodzenia i 
skrzeku, a na pewno dużo histerii.
— Voleurs! Voleurs! Vol…
— Żadna siła na ziemi nie zdoła ograbić cię z twojego geniuszu! — zahuczał Piotr 
Iwanowicz 
władczym basem, nie poruszając się z miejsca i nie czyniąc najmniejszego gestu. 
Zapadła głęboka 
cisza.
Razumow zachował pozory spokoju. „Co znaczy ta komedia?” — myślał. Wtem 
trzasnęły 
jakieś drzwi w dalszym pokoju, po czym weszła szybko dama do towarzystwa w 
wyszarzałej 
spódnicy i postrzępionej bluzce. Stąpając na obcasach niosła w obu rękach duży 
rosyjski samowar, 
najwyraźniej zbyt ciężki dla niej. Razumow zrobił instynktowny ruch, by jej 
pomóc, który ją tak 
przestraszył, że omal nie upuściła swego syczącego ciężaru. Dodźwigała go jakoś 
do stołu, lecz z 
miną tak przerażoną, że Razumow pośpiesznie usiadł na swoim miejscu. Następnie 
na czarnej, 
blaszanej tacy przyniosła z sąsiedniego pokoju cztery szklanki, czajnik i 
cukiernicę.
Skrzeczący głos zapytał nagle z kanapy:
— Les gâteaux? Czy pamiętałeś o ciastkach?
Piotr Iwanowicz bez słowa wyszedł na schody i wrócił natychmiast z owiniętą w 
biały, 
połyskujący papier paczką, którą widocznie dobył z wnętrza swego cylindra. Z 
niewzruszoną 
powagą rozwiązał sznurek i wygładziwszy papier położył ciastka na stole w 
zasięgu ręki pani de S. 
Dama do towarzystwa nalała herbatę, po czym zaszyła się w najdalszy kąt pokoju. 
Raz po razu 
Madame de S. wyciągała ku papierowi szponiaste palce, połyskujące kosztownymi 
pierścionkami, 
brała jedno z ciastek i pochłaniała je, ukazując upiornie swoje duże fałszywe 
zęby. Jednocześnie 
omawiała ochrypłym głosem sytuację polityczną na Bałkanach. Pokładała wielkie 
nadzieje w 
powikłaniach na tym półwyspie, które mogły wywołać w Rosji potężny ruch 
narodowego 
oburzenia, skierowany przeciw tym „złodziejom — złodziejom — złodziejom”.
— Zaszkodzisz sobie tylko — wtrącił Piotr Iwanowicz podnosząc swój szklisty 
wzrok. Palił 
papierosy i pił herbatę, nieprzerwanie i w milczeniu. Gdy kończył jedną szklankę, 
dawał znak ręką 
przez ramię. Na ten sygnał dama do towarzystwa, która niby czujne, okrągłookie 
zwierzątko czaiła 
się w swoim kącie, rzucała się ku stołowi i nalewała mu następną porcję,
Razumow spojrzał na nią parę razy. Była zmieszana i drżąca, choć ani Madame de 
S., ani Piotr 
Iwanowicz nie zwracali na nią najmniejszej uwagi. „Co oni zrobili temu 
nieszczęsnemu 
stworzeniu? — zapytał w myśli Razumow. — Czy zastraszyli ją do utraty zmysłów 
duchami, czy 
.po prostu ją biją?” Gdy podawała mu drugą szklankę, zauważył, że usta jej drżą 
jak u osoby 
wylękłej, która chce wybuchnąć potokiem słów. Ale oczywiście nie powiedziała nic 
i wróciła do 
swego kącika, jakby tuląc do łona uśmiech, którym ją na podziękowanie obdarzył.
„Może by warto się nią zająć” — pomyślał nagle Razumow.
Stopniowo uspokajał się, rozumiejąc sytuację, w którą został rzucony — może po 
raz pierwszy 
od chwili, gdy Wiktor Haldin wszedł do jego pokoju… a potem z niego wyszedł. 
Zdawał sobie w 
pełni sprawę, że jest teraz przedmiotem upiornej łaskawości sławnej — czy 
osławionej — Madame 
de S.
Madame de S. odkrywała z zadowoleniem, że ten młody człowiek nie jest podobny do 
innych 
rewolucyjnych typów — do tych członków komitetów, tajnych emisariuszy, 
nieobytych i 
wulgarnych, zbiegłych profesorów, nieokrzesanych studentów, eks–szewców o 
twarzach 
apostołów, suchotniczych i obdartych zapaleńców, młodych Izraelitów i wszelkiego 
rodzaju 
pospolitej zbieraniny, skupiającej się zazwyczaj dokoła Piotra Iwanowicza — bez 
wyjątku 
fanatyków, pedantów i proletariuszy. Miło było mówić do tego młodego człowieka o 
zdecydowanie przyjemnej powierzchowności — Madame de S. bowiem nie zawsze bywała 
nastrojona mistycznie. Małomówność Razumowa pobudziła ją tylko do szybszych i 
bardziej 
obfitych wypowiedzi. Przedmiotem ich były ciągle Bałkany. Znała wszystkich mężów 
stanu w 
tamtych stronach: Turków, Bułgarów, Czarnogórców, Rumunów, Greków, Ormian i 
innych o nie 
określonej bliżej narodowości, młodych i starych, żywych i umarłych. Za pewną 
sumę pieniędzy 
można by wszcząć jakąś intrygę, która rozpaliłaby pożar na półwyspie i 
rozjątrzyła uczucia narodu 
rosyjskiego. Można by wywołać krzyk opuszczonych braci, a wtedy przy wrzeniu 
oburzonego 
narodu wystarczy kilka pułków, by zacząć rewolucję wojskową w Petersburgu i 
skończyć z tymi 
złodziejami.
„Widocznie mam tylko siedzieć cicho i słuchać — pomyślał milczący Razumow. — Co 
się zaś 
tyczy tego włochatego i sprośnego bydlaka (takim epitetem obdarzył Razumow w 
duchu 
popularnego głosiciela feministycznej koncepcji ustroju społecznego), co do 
niego, to i on się 
kiedyś wygada, mimo całej swojej chytrości.” Razumow przestał na chwilę myśleć. 
Potem 
nawiedziła go posępnie zabarwiona refleksja — ironiczna i gorzka. „Mam dar 
wzbudzania 
zaufania.” Usłyszał swój własny głośny śmiech. To podziałało jak ukłucie na 
umalowaną i 
błyszczącooką wiedźmę na kanapie.
— Dobrze się panu śmiać! — wrzasnęła ochryple. — A cóż tu można zrobić! 
Skończeni oszuści 
— i co za nikczemni oszuści. Niemiecka hołota — Holstein–Gottorpy! Co prawda 
niebezpiecznie 
nawet wspominać, kim oni są i co to za gatunek. Rodzina, która wśród swoich 
przodków ma taką 
kreaturę jak Katarzyna Wielka — sam pan rozumie!
— Zaszkodzisz sobie tylko — rzekł Piotr Iwanowicz cierpliwie, ale stanowczo. To 
upomnienie 
wywarło jak zwykle wpływ na egerię. Przymknęła ciężkie, blade powieki i 
poprawiła się na sofie. 
Teraz gdy oczy miała zamknięte, wszystkie jej ruchy, kanciaste i bez życia, 
zdawały się zupełnie 
automatyczne. Ale wkrótce znów rozwarła szeroko oczy. Piotr Iwanowicz pił 
herbatę ciągle i bez 
pośpiechu.
— Oświadczam — rzekła zwracając się wprost do Razumowa — że ludzie, którzy pana 
po 
drodze poznali, mieli rację. Jest pan ogromnie powściągliwy. Nie powiedział pan 
nawet 
dwudziestu słów, odkąd się pan tu zjawił. A i twarz nie zdradza tego, co pan 
myśli.
— Słuchałem, madame — rzekł Razumow, pierwszy raz po francusku, z niejakim 
wahaniem, 
gdyż nie był pewien swego akcentu. Ale zdawało się to sprawiać doskonałe 
wrażenie. Madame de 
S. spojrzała znacząco w okulary Piotra Iwanowicza, jak gdyby chcąc mu przekazać 
swoje 
przekonanie o zaletach tego młodego człowieka. Skinęła nawet nieznacznie głową w 
jego kierunku 
i Razumow usłyszał wyszeptane przez nią słowa: „Później w służbie 
dyplomatycznej…” — co 
mogło się odnosić tylko do korzystnego wrażenia, jakie wywarł. Fantastyczna 
niedorzeczność tego 
powiedzenia wzburzyła go, gdyż ukazując mu oszukańczą wizję kariery, wydawała 
się 
natrząsaniem z jego pogrzebanych nadziei. Piotr Iwanowicz, niewzruszony, jakby 
ogłuchł, popijał 
swą herbatę. Razumow uczuł, że musi coś powiedzieć.
— Tak — zaczął z wolna, jak gdyby wyrażając pogląd dobrze przemyślany. — To 
jasne. Nawet 
gdy się planuje wojskową rewolucję, trzeba się liczyć z nastrojami ludu.
— Zrozumiał mnie pan doskonale. Trzeba tchnąć ducha w niezadowolenie ludu. Ale 
tego nie 
chcą zrozumieć przeciętne głowy komitetów rewolucyjnych. Nie są do tego zdolni. 
Na przykład w 
zeszłym miesiącu był w Genewie Mordatjew. Piotr Iwanowicz sprowadził go tutaj. 
Zna pan 
Mordatjewa? Musiałeś pan o nim słyszeć. Nazywają go orłem, bohaterem! A nie 
zrobił nigdy 
nawet połowy tego, czego pan dokonał. Nie próbował nawet — ani połowy…
Madame de S. poruszyła się kanciasto na sofie.
— Oczywiście rozmawialiśmy z nim. I wie pan, co mi powiedział? „Co nam do intryg 
bałkańskich? Musimy po prostu wytępić łotrów.” Wytępić, to bardzo dobrze… Ale co 
potem? 
Idiota! Krzyknęłam: „Ależ, panie, musicie tchnąć ducha — rozumie pan — uduchowić 
niezadowolenie”…
Nerwowym ruchem poszukała w kieszeni chusteczki i przycisnęła ją do ust.
— Uduchowić? — powtórzył pytająco Razumow, patrząc na jej falującą pierś. Długie 
końce 
starego czarnego szala z koronek, który miała na głowie, zsunęły się w dół i 
wisiały po obu 
stronach jej uróżowanych, upiornych policzków.
— Wstrętna kreatura — wybuchnęła znowu Madame de S. — wyobraź pań sobie 
człowieka, 
który kładzie pięć kawałków cukru do herbaty… Tak, powiedziałam: uduchowić! 
Jakże inaczej 
można niezadowolenie uczynić skutecznym i powszechnym?
— Słuchaj pan, młody człowieku — wtrącił Piotr Iwanowicz z namaszczeniem. — 
Skutecznym 
i powszechnym.
Razumow spojrzał na niego podejrzliwie.
— Niektórzy twierdzą, że dokona tego głód.
— Tak, wiem. Nasz lud wymiera z głodu całymi gromadami. Ale głodu nie możną 
uczynić 
powszechnym. Zresztą nam nie chodzi o wywołanie rozpaczy. Tą drogą nie uzyskamy 
moralnego 
poparcia. Chodzi o oburzenie…
Madame de S. opuściła chudą, wyprostowaną ręką na kolana.
— Nie jestem Mordatjewem — zaczął Razumow.
— Bien sur! — mruknęła Madame de S.
— Chociaż i ja gotów jestem powiedzieć: wytępić, wytępić! Ale jako człowiek 
nieświadomy 
roboty politycznej pozwolę sobie zadać jedno pytanie: czy ta, że się tak wyrażę, 
bałkańska intryga 
nie pochłonęłaby zbyt wiele czasu?
Piotr Iwanowicz wstał, odszedł spokojnie do okna i zaczął przez nie wyglądać. 
Równocześnie 
Razumow usłyszał trzask zamykających się drzwi; odwrócił głowę i spostrzegł, że 
dama do 
towarzystwa wysunęła się z pokoju.
— W sprawach polityki wierzę w działanie sił nadprzyrodzonych — przerwała 
szorstko 
milczenie Madame de S.
Piotr Iwanowicz wrócił od okna i dotknął lekko ramienia Razumowa. Był to znak do 
odejścia. 
Równocześnie jednak powiedział do Madame de S. tonem szczególnym, jakby jej coś 
przypominał:
— Eleanoro! Cokolwiek to miało oznaczać, zdawała się nie słyszeć. Siedziała, 
wsunięta w kąt 
sofy, jak drewniana figura. Nieruchoma gniewność jej twarzy, obramowanej miękką, 
zrudziałą 
koronką, miała w sobie coś okrutnego.
— Jeśli chodzi o wytępienie — zaskrzeczała, zwracając się do słuchającego 
uważnie 
Razumowa — to w Rosji istnieje tylko jedna klasa, którą należy wytępić. Tylko 
jedna. I ta klasa 
składa się z jednej tylko rodziny. Czy rozumie mnie pan? Tę rodzinę trzeba 
wytępić.
Jej sztywność przerażała jak sztywność trupa, który ożywiony siłą morderczej 
nienawiści mówi 
chrapliwym głosem i patrzy błyszczącymi oczyma. Ten widok przykuwał Razumowa, a 
jednak 
czuł się on teraz bardziej opanowany, aniżeli kiedykolwiek od chwili wejścia do 
tego 
niesamowicie pustego pokoju. Rzecz zaczęła go interesować. Ale stojący przy nim 
wielki 
feminista powtórzył swoje wezwanie:
— Eleanoro!
Nie zważała na to. Jej karminowe usta prorokowały z niezwykłą szybkością. 
Wyzwalający duch 
użyje broni, przed którą rzeki rozstąpią się jak Jordan, a wały rozsypią się jak 
mury Jerycha. 
Wyzwolenie z niewoli nastąpi przez plagi i znaki, przez cuda i przez wojnę. 
Kobiety…
— Eleanoro!
Umilkła. Nareszcie go usłyszała. Przycisnęła rękę do czoła.
— Co takiego?… Ach, tak! Ta dziewczyna… siostra… Miała na myśli pannę Haldin. Te 
panie 
prowadziły bardzo odosobniony tryb życia. Pochodziły z prowincji. — Czy nie tak? 
Matka była 
kiedyś bardzo piękna — do dziś pozostały ślady. W czasie pierwszej wizyty Piotr 
Iwanowicz był 
pod dużym wrażeniem… Ale chłód, z jakim go przyjęły, doprawdy zdumiewał.
— On jest jedną z naszych narodowych wielkości! — wykrzyknęła Madame de S. z 
nagłą 
gwałtownością. — Cały świat go słucha…
— Nie znam tych pań — rzekł Razumow głośno, wstając z krzesła.
— Co pan też mówi, Kiryło Sidorowiczu? O ile mi wiadomo, rozmawiał pan z nią 
któregoś dnia 
w tutejszym parku.
— Tak, w parku — rzekł Razumow ponuro. Potem dodał z wysiłkiem: — Sama mi się 
przedstawiła.
— A potem uciekła od nas wszystkich — ciągnęła Madame de S. z upiornym 
ożywieniem. — 
Po przyjściu tu, pod same drzwi! Co za szczególne postępowanie! Ja sama byłam 
kiedyś nieśmiałą, 
prowincjonalną dziewczyną. Tak, Razumow (temu świadomie poufałemu zwrotowi 
towarzyszył 
tak przerażający grymas łaskawości, że Razumow aż się wzdrygnął). Takie jest 
moje pochodzenie. 
Zwykła rodzina na prowincji.
— Ty jesteś cudem — oznajmił Piotr Iwanowicz swoim najgłębszym basem.
Ona jednak obdarzyła nie jego, lecz Razumowa swym uśmiechem trupiej czaszki. Po 
czym 
rzekła całkiem despotycznym tonem:
— Musi pan tutaj przyprowadzić tę młodą dzikuskę. Jest potrzebna. Liczę, że się 
to panu uda — 
proszę pamiętać o tym!
— Ona wcale nie jest dzikuską — mruknął Razumow cierpko.
— To obojętne — na jedno wychodzi. Może być jedną z tych młodych, zarozumiałych 
demokratek. Wie pan, co myślę? Myślę, że charakterami jesteście do siebie bardzo 
podobni. W 
panu tli się ogień pogardy. Jest pan zamknięty i samowystarczalny, ale ja widzę 
pana, duszę na 
wskroś.
Jej błyszczące oczy patrzyły spojrzeniem suchym i napiętym gdzieś poprzez 
Razumowa, co 
nasunęło mu absurdalną myśl, że wypatrują czegoś i widzą coś poza nim. Nazwał 
się w duchu 
przewrażliwionym głupcem i zapytał z wymuszonym spokojem:
— Co pani tam widzi? Kogoś podobnego do mnie? Przesunęła swoją stężałą twarz z 
lewa w 
prawo w przeczącym ruchu.
— Coś w rodzaju widma o moim wyglądzie? — ciągnął z wolna Razumow. — Bo 
przypuszczam, że dusza, o ile się ją widzi, musi być właśnie taka. Coś 
nieuchwytnego. Bywają 
widma ludzi żywych tak samo jak umarłych.
Natężenie wzroku Madame de S. osłabło i patrzyła teraz na Razumowa w milczeniu, 
które 
stawało się niepokojące.
— Mnie samemu zdarzyła się taka rzecz — wybełkotał Razumow jakby pod przymusem. 
— 
Widziałem raz widmo.
Z nienaturalnie czerwonych warg Madame de S. padło ostre pytanie:
— Zmarłej osoby?
— Nie. Żywej.
— Przyjaciela?
— Nie.
— Wroga?
— Nienawidziłem go.
— Ach! Więc to nie była kobieta?
— Kobieta! — powtórzył Razumow, patrząc prosto w oczy Madame de S. — Dlaczegóż 
miałaby to być kobieta? A w ogóle skąd ten wniosek? Dlaczego miałbym być 
niezdolny do 
nienawidzenia kobiety?
W gruncie rzeczy myśl, że mógłby nienawidzić kobiet, obyła dla niego nową. W tej 
chwili 
nienawidził Madame de S. Biorąc ściśle, nie była to jednak nienawiść. Raczej 
odraza, jaką można 
czuć do jakiejś wstrętnej figury z drzewa lub z gipsu. Madame de S. nie 
poruszała się żywiej od 
takiej figury i nawet jej oczy, których niewzruszone spojrzenie było utkwione w 
jego oczach, 
wydawały się martwe mimo swego połysku i tak samo sztuczne jak jej zęby. Razumow 
poczuł 
teraz po raz pierwszy słabą woń perfum, która, choć tak słaba, przyprawiała go o 
mdłości. Piotr 
Iwanowicz ponownie dotknął z lekka jego ramienia. Na ten znak Razumow skłonił 
się i chciał już 
odejść, gdy w dowód niespodziewanej łaski koścista, martwa dłoń wyciągnęła się 
ku niemu i padły 
dwa słowa, wymówione ochrypłą francuszczyzną:
— Au revoir!
Razumow pochylił się nad tą dłonią szkieletu i wyszedł z pokoju odprowadzony 
przez 
wielkiego człowieka, który go przepuścił przodem. Głos z kanapy zawołał za nimi:
— Zostajesz tu, Pierre!
— Oczywiście, ma chere amie!
Wyszedł jednak z Razumowem zamykając za sobą drzwi. Platforma piętra wydłużała 
się na 
prawo i na lewo w nagi korytarz z pustymi perspektywami białych i złotych 
dekoracji ściennych, 
bez jednego skrawka chodnika na podłodze. Nawet światło wpadające przez wielkie 
okno u końca 
korytarza wydawało się zakurzone, a jedwabny cylinder wielkiego feministy — 
samotna plama na 
balustradzie z białego marmuru — odcinał się ostro czernią i połyskiem od całej 
tej surowej bieli.
Piotr Iwanowicz odprowadzał gościa nie otwierając ust. Nie przerwał milczenia, 
nawet gdy 
dosięgli schodów. Razumow miał ochotę zejść na dół i wyjść z domu, nie skinąwszy 
nawet głową, 
lecz ten impuls opuścił go nagle. Przystanął na pierwszym stopniu i oparł się 
plecami o ścianę: 
Przed nim w dole obszerny hali ze swą kratkowaną czarno–białą posadzką wydawał 
się 
absurdalnie wielki i przypominał jakieś miejsce zebrań publicznych, gdzie 
rozgłośne echo czeka, 
by obudzić się na dźwięk stąpań i ludzkich głosów. Jak gdyby w obawie zbudzenia 
ech tego 
pustego domu, Razumow powiedział cicho:
— Doprawdy, nie mam zamiaru zostać dyletanckim spirytystą.
Piotr Iwanowicz pokiwał z lekka głową zachowując bardzo poważną minę.
— Ani tracić czasu na duchowe ekstazy czy wzniosłe rozmyślania nad ewangelią 
feminizmu — 
ciągnął dalej Razumow. — Przybyłem tu, aby wziąć udział w działaniu — w 
działaniu, 
najszanowniejszy Piotrze Iwanowiczu! I nie wielkiego europejskiego pisarza 
szukałem tu, w tym 
wstrętnym mieście wolności. Szukałem kogoś znacznie większego. Pociągała mnie 
idea wodza. Są 
w Rosji głodujący młodzi ludzie, których wiara w pana jest tak wielka, że wydaje 
się jedyną rzeczą 
utrzymującą ich przy życiu w tej nędzy. Niech pan o tym pomyśli, Piotrze 
Iwanowiczu! A raczej 
niech pan tylko o tym myśli!
Wielki mąż, do którego skierowane były te wezwania, stał nieruchomy i milczący — 
prawdziwe uosobienie cierpliwej, łagodnej czcigodności.
— Oczywiście nie mówię o ludzie. To bydło! — dodał Razumow tym samym 
przyciszonym, 
ale dobitnym głosem.
Tu pomruk protestu wydobył się z brody „bohaterskiego zbiega”. Pomruk 
autorytatywny.
— Raczej — dzieci!
— Nie! Bydło! — powtórzył Razumow obcesowo.
— Ale oni są zdrowi, oni są niewinni — bronił sprawy szeptem wielki człowiek.
— Jeżeli o to chodzi, to i bydlę jest zdrowe — Razumow podniósł wreszcie głos. — 
A nie może 
pan zaprzeczyć naturalnej niewinności bydlęcia. Ale po co mamy się sprzeczać o 
nazwy. Niech 
pan spróbuje dać tym dzieciom władzę i stanowisko dorosłych, a zobaczy pan, co 
się z nich zrobi. 
Niech pan tylko spróbuje i poczeka… Ale mniejsza z tym. Mówię panu, Piotrze 
Iwanowiczu, że 
kiedy teraz w nędznym studenckim pokoju zbierze się kilku młodych ludzi, od razu 
zaczynają 
szeptać o panu — nie jako o przewodniku umysłowym, ale jako o głównym ośrodku 
rewolucyjnej 
energii — ośrodku akcji. Cóż innego przyciągnęło mnie do pana? Jak pan myśli? Z 
pewnością nie 
to, co cały świat wie o panu, tylko właśnie to, czego szeroki świat nie wie. Tak, 
to mnie tutaj 
nieprzeparcie ciągnęło — powiedzmy popychało, tak, popychało; a raczej 
zniewalało, pędziło… 
pędziło — powtórzył Razumow głośno i umilkł, jakby zaskoczony głuchym echem 
słowa 
„pędziło”, rozlegającym się w obu ogołoconych korytarzach i w wielkim pustym 
hallu.
Piotr Iwanowicz nie zdawał się zaskoczony w najmniejszym nawet stopniu. Młody 
człowiek nie 
mógł się powstrzymać od wybuchu suchego, nerwowego śmiechu. Wielki 
rewolucjonista pozostał 
niewzruszony, co sprawiało wrażenie zwyczajnej, prostej wyższości.
„Przeklęty typ — pomyślał Razumow. — Czeka za swymi okularami, żebym się 
zdradził.” Po 
czym rzekł głośno z szatańską uciechą pogardy, co kazała mu drwić z wielkości 
wielkiego 
człowieka:
— Ach, Piotrze Iwanowiczu! Gdyby pan tylko wiedział, jaka siła pociągnęła mnie — 
nie, raczej 
jaka mnie popędziła do pana! Siła nie do odparcia.
Nie czuł teraz ochoty do śmiechu. Tym razem Piotr Iwanowicz przechylił głowę ze 
zrozumieniem, jak gdyby chciał powiedzieć: „Czy pan myśli, że nie wiem?” Był to 
ruch 
wymowny, choć prawie niedostrzegalny. Razumow ciągnął dalej z ukrytym 
szyderstwem: — 
Odkąd tu jestem, próbował mnie pan przeniknąć, Piotrze Iwanowiczu. To naturalne. 
Zauważyłem 
to i odpowiedziałem szczerością. Może wydałem się panu nie dość wylewny? Ale z 
takim 
człowiekiem jak pan nie było to potrzebne; mogłoby to nawet wyglądać na 
zuchwalstwo. A przy 
tym my, Rosjanie, z reguły jesteśmy zbyt, gadatliwi. Zawsze zdawałem sobie z 
tego sprawę. 
Natomiast jako naród — jesteśmy niemi. Upewniam pana, że już się chyba drugi raz 
z panem tak 
nie rozgadam, ha, ha!
Razumow, wciąż stojąc na niższym stopniu, przybliżył się trochę do wielkiego 
męża.
— Był pan aż nadto łaskawy dla mnie. Rozumiałem dobrze, że w ten sposób chciał 
pan dodać 
mi odwagi. Musi pan sprawiedliwie przyznać, że nie starałem się przypodobać. 
Nakłoniono mnie, 
zniewolono albo raczej posłano — powiedzmy, posłano — do pana, żebym wykonał 
robotę, której 
poza mną nikt nie wykona. Nazwie pan to może nieszkodliwym urojeniem, śmiesznym 
urojeniem, 
nie zasługującym nawet na pański uśmiech. To niedorzeczne z mojej strony mówić w 
ten sposób, a 
jednak mam nadzieję, że kiedyś wspomni pan te słowa. Dość tego. Oto stoję przed 
panem — 
wyspowiadany! Ale jedno jeszcze muszę dodać na zakończenie: nigdy nie zgodzę się 
być tylko 
ślepym narzędziem.
Razumow mógł być przygotowany na różne objawy uznania, ale nie na to, że wielki 
człowiek 
chwyci go za obie ręce. Szybki ten ruch był tak zaborczy, że można się go było 
przestraszyć. Otyły 
feminista nie mógłby działać szybciej, gdyby nawet miał zamiar zdradziecko 
wciągnąć Razumowa 
do korytarza i związać go w którymś z licznych pobliskich pokojów. Myśl ta 
rzeczywiście 
nasunęła się Razumowowi; toteż gdy feminista wypuścił jego ręce po zagadkowo 
wymownym 
uścisku, uśmiechnął się z bijącym sercem prosto w brodę i okulary, kryjące tego 
nieprzeniknionego człowieka.
Równocześnie pomyślał (jest to zapisane wyraźnie w jego pamiętniku):
„Nie ruszę się stąd, dopóki nie przemówi albo nie pójdzie sobie. To jest 
pojedynek.” Minęło 
wiele sekund bez słowa ani gestu.
— Tak, tak — rzekł wreszcie wielki mąż szybko, głosem przyciszonym, jak gdyby to 
było 
jakieś ukradkowe i pośpieszne spotkanie. — Właśnie. Przyjdź pan do nas za parę 
dni. Rzecz 
zasługuje na gruntowne rozważenie — gruntowne, między panem a mną. Aż do dna Aż 
do… Ale, 
ale, musi pan przyprowadzić Natalię Wiktorownę — wie pan, tę młodą Haldin.
— Czy mam to uważać za pierwsze pańskie zlecenie? — zapytał Razumow zimno.
Piotr Iwanowicz wydawał się stropiony tą nową postawą.
— Ach! Hm!… Pan oczywiście jest właściwym człowiekiem… la personne indiquée. 
Wszyscy 
będą wkrótce potrzebni. Wszyscy.
Nachylił się z góry ku Razumowowi, który spuścił oczy.
— Chwila działania zbliża się — zamruczał. Razumow nie podniósł oczu. Nie ruszył 
się z 
miejsca, póki nie usłyszał, że drzwi salonu zamykają się za największym z 
feministów, 
powracającym do swej wymalowanej egerii. Potem zeszedł wolno do hallu. Drzwi 
frontowe były 
otwarte, a ukośny cień domu pokrywał większą część tarasu. Przechodząc przezeń 
wolnym 
krokiem, Razumow zdjął kapelusz i otarł wilgotne czoło, wydychając z siłą 
powietrze, aby się 
wreszcie pozbyć resztek atmosfery, w której przebywał wewnątrz domu,. Popatrzył 
na swoje 
dłonie i otarł je lekko o uda.
Doznał całkiem dziwacznego wrażenia, jak gdyby jakieś drugie ja w nim, 
niezależny wspólnik 
jego świadomości, było w stanie oglądać całą jego osobę z największą 
wyrazistością. „To 
ciekawe” — pomyślał. Po chwili, formułując swój sąd o tym zjawisku, wykrzyknął w 
myśli: 
„Wstrętne!” Odraza ustąpiła z kolei miejsca poważnemu zaniepokojeniu. „Oto 
skutek wyczerpania 
nerwowego” — orzekł z pełną znużenia przenikliwością. „Jakże mam ciągnąć tak 
dalej dzień po 
dniu, skoro tracę odporność — moralną odporność?”
Poszedł ścieżką u stóp tarasu. „Odporność moralna, odporność moralna” — 
powtarzał te słowa 
w duchu. Wytrzymałość moralna. Tak, to było konieczne w jego położeniu. Na 
chwilę wszystko 
ustąpiło z jego świadomości, wymiecione przez bezmierną tęsknotę, alby wydostać 
się z tego 
parku, dotrzeć na drugi koniec miasta, rzucić się na łóżko i spać przez wiele 
godzin. „Czy to 
możliwe, abym był mimo wszystko tylko słabą istotą? — pomyślał w nagłym popłochu. 
— A to co 
znowu?” Drgnął, jakby się zbudził ze snu, i aż się zachwiał lekko, nim zdołał 
się opanować.
— O! Wymknęła się pani niepostrzeżenie, żeby tutaj pospacerować — powiedział.
Dama do towarzystwa stała przed nim piastując w objęciach kota, ale skąd się tu 
wzięła, nie 
miał najmniejszego pojęcia.
„Musiałem być nieprzytomny — to pewne” — pomyślał Razumow ze zdumieniem. 
Podniósł 
kapelusz i ukłonił się bardzo grzecznie.
Blada kobieta dostała ciemnych wypieków. Miała swój niezmiennie wystraszony 
wyraz twarzy, 
jak gdyby tylko co udzielono jej jakiejś przerażającej wiadomości. Ale Razumow 
zauważył, że stoi 
w miejscu nie okazując lęku. „Cóż to za straszna biedota” — pomyślał. W słońcu 
jej czarny 
kostium wyglądał na zielonkawy, ale miejscami materiał był już tak wytarty i 
zniszczony od 
starości, że stawał się połyskliwy, czarny i skudłacony. Nawet jej włosy i brwi 
zdawały się wytarte. 
Razumow zastanawiał się, czy nie ma już sześćdziesiątki. Co prawda figurę miała 
dość młodą. 
Zauważył też, że nie sprawiała wrażenia zagłodzonej; wyglądała raczej ma kogoś, 
kogo żywią 
marnymi odpadkami i resztkami z talerzy.
Razumow uśmiechnął się przyjaźnie i usunął z drogi. Ale ona odwróciła głowę i 
patrzyła na 
niego swymi wystraszonymi oczyma.
— Wiem, co panu tam powiedziano — oświadczyła bez żadnego wstępu. Jej głos w 
przeciwieństwie do zachowania się był niespodziewanie pewny, co przywróciło 
Razumowowi 
spokój.
— Wie pani? Musiała się tu pani niejednego nasłuchać przy rozmaitych okazjach.
— Wiem na pewno, co tam panu zlecono — zmieniła nieco treść zdania, nie tracąc 
jednak tonu 
niezwykłej u niej pewności.
— Doprawdy? — Razumow wzruszył z lekka ramionami. Chciał już wyminąć ją z 
ukłonem, 
gdy nagle uderzyła go pewna myśl.
— Tak. Z pewnością! Jako osoba zaufana musi pani wiedzieć o wielu rzeczach — 
mruknął 
patrząc na kota.
Dama do towarzystwa przytuliła naraz zwierzę kurczowo do siebie.
— Wobec mnie ujawniono wszystko już od dawna — rzekła.
— Wszystko — powtórzył Razumow w roztargnieniu.
— Piotr Iwanowicz jest straszliwym despotą! — wybuchnęła.
Razumow ciągle przyglądał się pręgom na popielatym futerku kota.
— Żelazna wola jest integralną częścią takiej osobowości. Jakże bez tego mógłby 
być 
przywódcą? Ja sądzę, że pani się myli w…
— Otóż to! — wykrzyknęła. — Pan twierdzi, że się mylę. A ja i tak mówię panu, że 
on nie dba 
o nikogo. — Poderwała do góry głowę. — Niech pan nie przyprowadza tutaj tej 
dziewczyny. 
Przecież to właśnie kazano panu zrobić: sprowadzić ją tutaj. Niech pan wie, że 
lepiej by zrobił 
przywiązując jej kamień do szyi i wrzucając do jeziora.
Razumow doznał uczucia chłodu i mroku, jak gdyby ciężka chmura przesłoniła 
słońce.
— Dziewczyna? A cóż ja mam z nią wspólnego? — rzekł.
— Przecież powiedziano panu, żeby pan przyprowadził Natalię Haldin? Czy nie mam 
racji? 
Oczywiście, że mam. Nie byłam w pokoju, ale wiem. Znam dostatecznie Piotra 
Iwanowicza. To 
wielki człowiek. Wielcy ludzie są straszni. Otóż widzi pan, jak to jest. Niech 
pan ją zostawi. To 
najlepsze, co pan może zrobić, jeżeli pan nie chce, żeby, podobnie jak ja, 
rozczarowała się! 
Rozczarowała!
— Jak pani? — powtórzył Razumow wpatrując się w jej twarz tak wyzbytą z 
wszelkiego 
powabu rysów i cery jak najnędzniejszy żebrak pozbawiony jest pieniędzy. 
Uśmiechnął się, ale 
wciąż doznawał szczególnego uczucia chłodu, które go irytowało.
— Rozczarowała co do Piotra Iwanowicza? Czy to wszystko, co pani utraciła?
— Piotr Iwanowicz starczy za wszystko — oświadczyła z najgłębszym przekonaniem 
mimo 
ciągłego wyrazu wystraszenia. Po czym już innym tonem dodała:
— Niech pan trzyma dziewczynę z dala od tego domu.
— Więc pani stanowczo nakłania mnie do nieposłuszeństwa wobec Piotra Iwanowicza 
tylko 
dlatego… dlatego że się pani rozczarowała?
Zaczęła mrugać powiekami.
— Już pierwsze spotkanie z panem dodało mi otuchy. Zdjął pan przede mną kapelusz. 
Pan 
wygląda na człowieka, któremu można zaufać. Och!
Cofnęła się przed dzikim warknięciem Razumowa:
— Słyszałem już dawniej coś podobnego. Zmieszała się do tego stopnia, że długi 
czas tylko 
mrugała oczyma.
— Bo pan ma takie ludzkie obejście — tłumaczyła mu żałośnie — a ja, od kiedy 
pamiętam, 
łaknęłam, nie mówię już dobroci, ale bodaj odrobimy uprzejmości. A teraz pan się 
gniewa…
— Ależ nie, bynajmniej — zaprzeczył. — Jestem bardzo rad, że mi pani ufa. Może 
kiedyś będę 
mógł…
— Tak, gdyby pan zachorował — przerwała gorąco — albo gdyby spotkało pana coś 
złego, 
przekonałby się pan, że nie jestem bezużyteczną idiotką. Tylko niech mi pan da 
wtedy znać. 
Przyjdę do pana. Z pewnością przyjdę. I nie odstąpię pana. Z biedą znamy się od 
dawna — ale to 
życie tutaj gorsze jest od głodowania.
Umilkła wyczekująco, po czym głosem po raz pierwszy naprawdę nieśmiałym dodała:
— Albo gdyby pan miał jakąś niebezpieczną robotę. Czasem taka skromna pomocnica… 
Ja nie 
potrzebowałabym wiedzieć o niczym. Słuchałabym pana z radością. Mogę wykonywać 
rozkazy. 
Jestem odważna.
Razumow spojrzał z uwagą na jej okrągłe, wystraszone oczy i zwiędłe, blade, 
okrągłe policzki, 
drgające w kącikach ust. „Chciałaby stąd uciec” — pomyślał.
— A gdybym pani powiedział, że jestem zaangażowany w pewnej niebezpiecznej 
robocie? — 
oświadczył z wolna.
Przycisnęła kota do swego wytartego kostiumu z zadyszanym okrzykiem: „Ach!” — po 
czym 
dodała prawie szeptem:
— Pod kierunkiem Piotra Iwanowicza?
— Nie, nie pod kierunkiem Piotra Iwanowicza.
W oczach jej wyczytał zachwyt i próbował się uśmiechnąć.
— Więc — sam?
Pokazał jej zaciśniętą dłoń z podniesionym do góry wskazującym palcem.
— Jak ten palec.
Drżała z lekka. Lecz Razumowowi przyszło na myśl, że z domu mogliby ich widzieć, 
i 
zapragnął odejść czym prędzej. Ona zaś, mrugając oczyma, podniosła ku niemu 
swoją 
pomarszczoną twarz i zdawała się błagać milcząco, by powiedział coś więcej, by 
rzucił jakieś 
słowo zachęty dla jej łaknącego, groteskowego i patetycznego oddania.
— Czy mogą nas widzieć z domu? — zapytał Razumow poufnie.
Nie okazując najmniejszego zdziwienia tym pytaniem, odpowiedziała:
— Nie, róg stajni nas zasłania. — I dodała z bystrością, która zaskoczyła 
Razumowa: — Ale 
ktoś patrzący z okna pierwszego piętra zorientowałby się, że pan jeszcze nie 
przeszedł przez 
bramę.
— A któż mógłby mnie szpiegować przez okno? — zapytał Razumow. — Piotr Iwanowicz?
Potwierdziła skinieniem głowy.
— Po co zaprzątałby sobie tym głowę?
— Spodziewa się dzisiaj kogoś.
— Pani zna tę osobę?
— Będzie ich więcej niż jedna.
Spuściła powieki. Razumow popatrzył na nią z zaciekawieniem.
— Oczywiście. Pani słyszy wszystko, co tu mówią. — Tak samo słyszą stoły i 
krzesła — 
szepnęła bez cienia pretensji.
Razumow pojął, że gorycz nagromadzona w sercu tej bezradnej istoty weszła w jej 
krew i jak 
nieuchwytna trucizna zniszczyła wierność dla tej znienawidzonej pary. Pomyślał, 
że dla niego było 
to duże szczęście, bo kobiety rzadko kiedy są sprzedajne na podobieństwo 
mężczyzn, których 
można przekupić korzyściami materialnymi. Mogła być dobrym sprzymierzeńcem, choć 
należało 
wątpić, czy pozwalają jej słyszeć tak wiele, jak słyszą stoły i krzesła w 
Château Borel. Tego nie 
można było oczekiwać. A jednak… W każdym razie dałoby się pociągnąć ją za język.
Gdy podniosła oczy, spotkała się z badawczym spojrzeniem Razumowa, który zaczął 
od razu 
mówić:
— A zatem, moja droga… ale słowo daję, nie wiem dotąd, jak pani się nazywa. Czy 
to nie 
dziwne?
Po raz pierwszy wzruszyła ramionami.
— Cóż w tym dziwnego? Nikomu się nie mówi mojego nazwiska. Nikt o to nie dba. 
Nikt ze 
mną nie rozmawia, nikt do mnie nie pisuje. Nawet moi rodzice nie wiedzą, czy 
jeszcze żyję. Na nic 
mi nazwisko i nawet sama prawie go zapomniałam.
Razumow mruknął z powagą:
— Tak, ale mimo to…
Mówiła dalej, znacznie wolniej i całkiem obojętnie:
— A więc może mnie pan nazywać Teklą. Mój biedny Andriej tak mnie nazywał. 
Przywiązałam 
się do niego. Żył w niedoli i cierpieniu, a umarł w nędzy. To los nas wszystkich, 
Rosjan, 
bezimiennych Rosjan. Nic innego nie ma dla nas i znikąd nadziei, chyba że…
— Chyba że co?
— Chyba że wykończy się tych wszystkich ludzi z nazwiskami — dokończyła mrugając 
oczyma i zacinając usta. — Łatwiej będzie mi nazywać panią Teklą, tak jak pani 
sobie tego życzy 
— rzekł Razumow — o ile pani sama zechce mówić mi Kiryło, kiedy zdarzy się nam 
rozmawiać 
tak jak dziś — spokojnie — tylko we dwoje.
I powiedział sobie: „To jest istota, która musi strasznie bać się świata, bo 
inaczej już dawno 
uciekłaby z tego miejsca.” Potem nasunęła mu się refleksja, że sam fakt nagłego 
opuszczenia 
wielkiego człowieka podałby ją w podejrzenie. Nie znalazłaby nigdzie pomocy ani 
poparcia. Ta 
rewolucjonistka nie była stworzona do samodzielnego życia.
Przeszła z nim parę kroków, wciąż mrugając oczyma i kołysząc w ramionach kota.
— Tak — tylko we dwoje. Tak samo jak z moim biednym Andriejem, ale on był 
umierający — 
zabiły go urzędowe bydlaki. Pan to co innego! Pan jest silny! To pan zabija te 
potwory. Dokonał 
pan wielkiego czynu. Nawet Piotr Iwanowicz musi się z panem liczyć. A więc 
proszę nie 
zapominać o mnie, zwłaszcza jeśli pan zamierza wrócić na robotę do Rosji. 
Mogłabym pojechać za 
panem, przewieźć wszystko, co byłoby potrzebne — oczywiście trzymając się z dala. 
Albo, kiedy 
będzie trzeba, mogłabym czatować na rogu ulicy godzinami — w śnieg czy w deszcz 
— tak, 
mogłabym — bodaj cały dzień. Albo mogłabym dla pana pisać jakieś niebezpieczne 
dokumenty, 
listy nazwisk czy też instrukcje, żeby w razie katastrofy charakter pisma pana 
nie zdradził. A 
gdyby mnie złapali, to nie musiałby się pan niczego obawiać. Ja umiem milczeć. 
My, kobiety, nie 
tak łatwo dajemy się zastraszyć bólem. Słyszałam, jak Piotr Iwanowicz mówił, że 
my możemy to 
znieść łatwiej dzięki naszej tępocie nerwowej czy coś w tym rodzaju. I to jest 
prawda. Ja bym 
raczej odgryzła własny język i wypluła go na nich. Po co mi mowa? Kto chciałby 
kiedy słuchać 
tego, co mogę powiedzieć? Odkąd zamknęłam oczy memu biednemu Andriejowi, nie 
spotkałam 
mężczyzny, który by się zdawał troszczyć o dźwięk mojego głosu. I do pana nie 
odezwałabym się 
nigdy, gdyby pan za pierwszą swoją bytnością u nas nie potraktował mnie tak 
grzecznie. Nie 
mogłam się powstrzymać, żeby nie powiedzieć o panu tej uroczej, drogiej 
dziewczynie. Och! Jaka 
to słodka istota! I silna! Od razu się to widzi. Jeśli pan ma serce, niech pan 
nie pozwoli, żeby jej 
stopa tutaj postała. Do widzenia!
Razumow chwycił ją za ramię. Jej wzruszenie tym dotknięciem przejawiło się w 
krótkiej próbie 
oporu, ale potem stanęła cicho, nie patrząc na niego.
— Może mi pani chyba powiedzieć — nachylił się do jej ucha — dlaczego oni, ci 
ludzie tutaj, 
tak bardzo chcą dostać ją w swoje ręce?
Wyszarpnęła się i zwróciła ku niemu, jak gdyby rozgniewana tym pytaniem.
— Gzy pan nie rozumie, że Piotr Iwanowicz musi kierować, inspirować, wywierać 
wpływ? To 
mu jest potrzebne do życia jak powietrze. Nigdy za dużo uczniów. Nie może znieść 
myśli, że ktoś 
mu się wymyka. I to w dodatku kobieta! Powiada, że bez kobiet niczego nie można 
dokonać. 
Napisał to. On…
Młody człowiek uważnie przyglądał się jej uniesieniu — gdy nagle urwała i 
uciekła za węgieł 
stajni.
III
Razumow, zostawiony samemu sobie, skierował się ku bramie. Ale przekonał się, że 
w tym 
dniu licznych rozmów najprawdopodobniej nie będzie mógł opuścić parku bez 
odbycia jeszcze 
jednej.
Spoza domku odźwiernego ukazali się oczekiwani goście Piotra Iwanowicza, małe 
towarzystwo złożone z dwóch mężczyzn i jednej kobiety. Oni także spostrzegli 
Razumowa 
natychmiast i stanęli jak gdyby dla naradzenia się. Ale w chwilę później kobieta, 
odłączając się od 
grupy, skinęła ręką obu mężczyznom, którzy zeszli od razu z drogi podjazdowej i 
ruszyli na przełaj 
przez duży zapuszczony trawnik, a raczej już rodzaj łączki, prosto ku domowi. 
Ona zaś pozostała 
na drodze oczekując nadejścia Razumowa. Poznała go. On także poznał ją od 
pierwszego 
spojrzenia. Został jej przedstawiony w Zurychu, gdzie przerwał był podróż w 
drodze z Drezna. 
Podczas swego trzydniowego pobytu w tym mieście dużo z nią przebywał.
Miała ma sobie ten sam kostium, w którym ją po raz pierwszy zobaczył. Można ją 
było poznać 
już z daleka po szkarłatnej, jedwabnej bluzce. Do tego nosiła krótką, brązową 
spódnicę i skórzany 
pasek. Miała płeć koloru kawy z mlekiem, ale bardzo czystą, oczy czarne i 
błyszczące; trzymała się 
bardzo prosto. Zakurzony i jakby odarty ze swego przybrania kapelusz z ciemnego 
tyrolskiego 
sukna krył częściowo jej gęste, luźno upięte, prawie siwe włosy.
Wyraz jej twarzy był skupiony i poważny, tak poważny, że Razumow, zbliżywszy się, 
poczuł, 
że wypada się uśmiechnąć. Powitała go męskim uściskiem dłoni.
— Co? Odchodzicie! — wykrzyknęła. — Jakże to, Razumow?
— Odchodzę, bo nie proszono mnie, żebym został — odpowiedział Razumow 
odwzajemniając 
jej mocny powitalny uścisk dłoni z mniejszą znacznie siłą.
Pokiwała głową jak ktoś, kto zrozumiał. Tymczasem wzrok Razumowa podążył za 
dwoma 
mężczyznami, którzy bez pośpiechu przecinali na ukos trawnik. Niższy z nich był 
opięty w wąski 
paltot z jakiegoś cienkiego, popielatego materiału sięgający mu prawie do pięt. 
Jego towarzysz, 
znacznie wyższy i tęższy, miał na sobie krótką obcisłą marynarkę i ciasne 
spodnie, wsunięte w 
zniszczone buty z cholewami.
Kobieta, która odprawiła ich widocznie po to, aby nie zetknęli się z Razumowem, 
powiedziała 
rzeczowym tonem:
— Musiałam przyjechać na gwałt z Zurychu, żeby spotkać tych dwu na stacji i 
przyprowadzić 
Ich tutaj do Piotra Iwanowicza. Ledwie zdążyłam.
— Ach, tak — rzekł Razumow zdawkowo, bardzo nierad, że zatrzymała się, by z nim 
porozmawiać. — Z Zurychu, tak, oczywiście. A ci dwaj przyjechali z…
Przerwała mu spokojnie:
— Zupełnie skądinąd. Z daleka. Całkiem z daleka.
Razumow wzruszył ramionami. Przybysze „z daleka” doszli tymczasem do ściany 
tarasu i 
znikli nagle u jego podnóża, jak gdyby ich pochłonęła ziemia.
Kobieta w szkarłatnej bluzce wzruszyła również z lekka ramionami, zanim 
oświadczyła:
— Ano tak, właśnie przyjechali z Ameryki. — I wtrąciła jak gdyby mówiąc do 
siebie: — Czas 
się zbliża… Nie powiedziałam im, kim jesteście. Jakowlicz byłby was chciał z 
pewnością uściskać.
— Czy to ten z kępką włosów na brodzie, w długim palcie?
— Zgadliście. To Jakowlicz.
— I nie mogli tu trafić ze stacji, tylko wy musieliście przyjechać specjalnie z 
Zurychu, żeby im 
pokazać drogę? Doprawdy, bez kobiet niczego nie potrafimy dokonać. Tak stoi w 
Piśmie i 
widocznie tak już jest.
Silił się na sarkazm, czuł jednak bezgraniczne znużenie. I zauważył, że 
dostrzegła to swymi 
nieustępliwymi, iskrzącymi się, czarnymi oczyma.
— Co wam jest?
— Nie wiem. Nic. Miałem piekielny dzień. Czekała wpatrując się wciąż w jego 
twarz czarnymi 
oczyma. Po czym rzekła:
— I cóż z tego? Wy, mężczyźni, jesteście tacy wrażliwi, tacy przejęci sobą. 
Jeden dzień jest 
podobny do drugiego, ciężki, ciężki — i nie ma temu końca, dopóki wielki dzień 
nie nadejdzie. Ja 
zaś przyjechałam tu dla całkiem ważnego powodu. Pisali co prawda do Piotra 
Iwanowicza o swoim 
przybyciu. Ale skąd? Dopiero z Cherbourga na kawałku firmowego papieru 
okrętowego. Mógłby 
to zrobić ktokolwiek. Jakowlicz długie lata mieszkał w Ameryce. Ja byłam jedyną 
osiągalną osobą, 
która znała go w dawnych czasach. I znałam go bardzo dobrze. Więc Piotr 
Iwanowicz 
zatelegrafował do mnie prosząc, żebym przyjechała. To chyba całkiem naturalne.
— Więc przyjechaliście potwierdzić jego tożsamość? — zapytał Razumow.
— Tak. Coś w tym rodzaju. Piętnaście lat takiego życia, jak jego, zmienia 
człowieka. Samotny 
jak kruk w obcym kraju. Gdy pomyślę o Jakowliczu przed jego wyjazdem do Ameryki…
Miękkość cichego głosu sprawiła, że Razumow spojrzał na nią z ukosa. Westchnęła; 
jej czarne 
oczy patrzyły w dal. Zanurzyła palce prawej ręki głęboko w swe gęste, prawie już 
siwe włosy i 
burzyła je w roztargnieniu. Gdy cofnęła rękę, tyrolski kapelusik, sterczący na 
czubku jej głowy, 
przekrzywił się w zabawny, rzekłbyś, pytający sposób, co wybitnie kontrastowało 
z zadumanym 
szeptem, jaki jej się wymknął.
— Już wtedy nie byliśmy pierwszej młodości. Ale mężczyzna jest zawsze dzieckiem.
Razumow pomyślał nagle: „Żyli ze sobą.” Po czym zapytał wręcz:
— Dlaczego nie pojechaliście za nim do Ameryki? Spojrzała na niego wzburzona. — 
Czyż nie 
pamiętacie, co się działo przed piętnastoma laty? Były to czasy działania, czasy 
dla rewolucji 
historyczne. Siedzicie w tym, a zdajecie się o tym nie wiedzieć. Jakowlicz 
pojechał wtedy w 
pewnej misji Ja wróciłam do Rosji. Tak .było trzeba. A potem — nie miał do czego 
wracać.
— Ach, doprawdy? — mruknął Razumow z udanym zdziwieniem. — Nie miał do czego!
— Cóż to próbujecie insynuować? — zawołała żywo. — A jeśli trochę się zniechęcił, 
to co z 
tego…
— Wygląda na jankesa z tą kozią bródką. Istny wuj Sam — warknął Razumow. — No, a 
wy? 
Wy, którzyście wrócili do Rosji? Wyście się nie zniechęcili.
— Mniejsza z tym. Co do Jakowlicza nie można mieć wątpliwości. To w każdym razie 
jest 
człowiek właściwy.
Mówiąc to, i jeszcze przez chwilę dłużej, nie spuszczała z Razumowa swoich 
czarnych 
przenikliwych oczu. — Przepraszam wąs — zagadnął Razumow chłodno — czy to ma 
znaczyć, że 
na przykład ja nie jestem człowiekiem właściwym?
Nie zaprotestowała, nie dała po sobie poznać, czy usłyszała pytanie; patrzyła 
wciąż na niego — 
nie wydało mu się jednak, aby spojrzenie to było całkiem nieprzyjazne. Gdy 
przejeżdżał przez 
Zurych, wzięła go była niejako pod swoją opiekę i przez dwa dni pobytu w tym 
mieście nie 
opuszczała od rana do nocy. Oprowadzała go po różnych ludziach. Z początku 
mówiła dużo i dość 
otwarcie, zawsze jednak unikając wzmianek o sobie samej; w połowie jednak 
drugiego dnia stała 
się milcząca, nie przestając opiekować się nim gorliwiej towarzyszyła mu nawet 
na stację, 
uścisnęła mocno rękę przez spuszczone okno wagonu i odstąpiwszy bez słowa, 
czekała, aż pociąg 
ruszy. Razumow zauważył, że odnoszono się do niej ze spokojnym szacunkiem. Nie 
wiedział nic o 
jej stosunkach rodzinnych, o jej prywatnych sprawach ani o działalności 
politycznej; z osobistego 
punktu widzenia osądził ją jako poważne niebezpieczeństwo na swej drodze. 
„Osądził” nie jest 
może właściwym określeniem. Było to raczej odczucie: suma przelotnych wrażeń, 
pogłębionych 
odkryciem, że nie może nią pogardzać, jak gardził innymi. Nie spodziewał się 
zobaczyć jej znowu 
w tak krótkim czasie.
Nie, stanowczo nie patrzyła na niego nieprzyjaźnie. A jednak uczuł przyśpieszone 
bicie serca. 
Nie należało przerywać rozmowy w tym miejscu. Ciągnął więc dalej tonem 
skrupulatnego 
badania:
— Czy to może dlatego, że zdaję się nie przyjmować na ślepo każdego wytworu 
ogólnej 
doktryny — w tym rodzaju na przykład, jak feminizm naszego wielkiego Piotra 
Iwanowicza? 
Jeżeli to czyni mnie podejrzanym, to mogę powiedzieć, że wzgardziłbym 
niewolniczym 
poddaniem się — nawet idei.
Patrzyła na niego przez cały czas, nie jak ktoś, co słucha, lecz jak gdyby słowa, 
którymi się 
posługiwał, miały zaledwie drugorzędne znaczenie. Gdy skończył, wsunęła mu 
nagłym i 
stanowczym ruchem rękę pod ramię i poprowadziła łagodnie ku bramie. Wyczuł jej 
stanowczość i 
od razu poddał się temu przewodnictwu, tak samo jak tamci dwaj mężczyźni, którzy 
przed chwilą 
usłuchali bez pytania skinienia jej ręki.
Uszli tak kilka kroków.
— Nie, Razumow, wasze przekonania są chyba w porządku — rzekła. — Możecie być 
wartościową jednostką — bardzo wartościową. Tylko rzecz w tym, że nie lubicie 
nas.
Puściła go. Spojrzał na nią z lodowatym uśmiechem.
— A więc oczekuje się ode mnie nie tylko przekonań, ale i miłości.
Wzruszyła ramionami. — Bardzo dobrze wiecie, co mam na myśli. Uchodziliście za 
człowieka 
niezbyt serdecznego. Słyszałam tę opinię z różnych stron. Ale ja zrozumiałam was 
pod koniec 
pierwszego dnia…
Razumow przerwał jej tonem zdecydowanym.
— Upewniam was, że wasza przenikliwość tu zawodzi.
— Jak to się on wyraża! — zawołała nawiasowo. — Ach! Kiryło Sidorowiczu, 
jesteście jak inni 
mężczyźni: grymaśny, pełen miłości własnej i lęku przed drobiazgami. Ponadto 
brak wam szkoły. 
Przydałoby się, gdyby was wzięła w rękę jakaś kobieta. Żałuję, że nie zostanę tu 
parę dni. Wracam 
jutro do Zurychu i najprawdopodobniej zabiorę z sobą Jakowlicza.
Wiadomość ta sprawiła Razumowowi ulgę.
— I ja żałuję — rzekł. — Ale mimo to nie sądzę, byście mnie rozumieli.
Oddychał swobodniej. Ona nie przeczyła, natomiast zadała mu pytanie:
— A jak się ułożyły stosunki z Piotrem Iwanowiczem? Widujecie się często. Więc 
jakże tam 
jest między wami?
Nie wiedząc, co odpowiedzieć, młody człowiek skłonił z wolna głowę.
Czekała z rozchylonymi wargami, po czym zacisnęła je i zdawała się namyślać.
— To dobrze.
Zabrzmiało to jak zakończenie rozmowy; mimo tego nie odchodziła. 
Niepodobieństwem było 
odgadnąć, co miała na myśli. Razumow mruknął:
— Nie mnie należało zadać to pytanie. Za chwilę zobaczycie Piotra Iwanowicza i 
rozmowa 
sama przez się zejdzie na ten temat. Piotr Iwanowicz będzie ciekaw, co was tak 
długo zatrzymało 
w ogrodzie.
— Niewątpliwie, Piotr Iwanowicz będzie mi miał pewne rzeczy do powiedzenia. Dużo 
rzeczy. 
Może nawet mówić o was — wypytywać mnie. Piotr Iwanowicz jest skłonny ufać mi we 
wszystkim.
— Będzie was wypytywał? To bardzo prawdopodobne.
Uśmiechnęła się na wpół poważnie.
— Więc cóż mu mam powiedzieć?
— Nie wiem. Możecie mu powiedzieć o swoim odkryciu.
— A mianowicie?
— No, o tym moim braku miłości dla…
— Ech! To zostanie pomiędzy nami — przerwała, nie wiadomo, czy żartem, czy też 
na serio.
— Widzę, że chcecie powiedzieć Piotrowi Iwanowiczowi coś na moją korzyść — rzekł 
Razumow z pochmurną żartobliwością. — Możecie mu więc powiedzieć, że moją misję 
traktuję z 
całą powagą. Chcę się z niej dobrze wywiązać.
— Powierzono wam jakąś misję! — wykrzyknęła żywo.
— Wychodzi na to. Kazano mi przeprowadzić pewną sprawę.
Popatrzyła na niego badawczo.
— Misja! — powtórzyła bardzo poważnie i z wielkim zainteresowaniem. — Jakiego 
rodzaju 
misja?
— Coś w rodzaju propagandy.
— Ach! Daleko stąd?
— Nie. Niezbyt daleko — odparł powstrzymując nagłą chęć do śmiechu, choć daleki 
był od 
wesołości.
— Tak — rzekła w zamyśleniu. — Oczywiście nie pytam o nic. Wystarcza, żeby Piotr 
Iwanowicz wiedział, co każdy z nas robi. Wszystko musi się wreszcie dobrze 
skończyć!
— Tak myślicie? — Nie myślę, młody człowieku. Po prostu wierzę w to.
— Czy to Piotrowi Iwanowiczowi zawdzięczacie tę wiarę?
Nie odpowiedziała na to pytanie i tak stali bezczynni i w milczeniu, jak gdyby 
ociągając się z 
rozstaniem.
— Oto typowa męska mentalność — mruknęła wreszcie. — Jak gdyby można było 
powiedzieć, 
skąd bierze się czyjaś wiara. — Jej cienkie, mefistofelesowskie brwi poruszyły 
się trochę. — 
Naprawdę, w Rosji są miliony ludzi, którzy pozazdrościliby życia psom w tym 
kraju. Zgroza i 
wstyd to przyznać — nawet między nami. Więc trzeba wierzyć, choćby z samej 
litości. Tak dłużej 
trwać nie może. Nie! To nie może trwać. Od dwudziestu lat wciąż wyjeżdżam i 
powracam nie 
oglądając się ni w prawo, ni w lewo… Czego się uśmiechacie? Wy dopiero 
zaczęliście. Zaczęliście 
dobrze, ale poczekajcie, aż rozdepczecie każdą cząstkę własnego ja w ciągłych 
wyjazdach i 
powrotach. Bo do tego się dochodzi. Trzeba rozdeptać każdą cząstkę własnych 
uczuć. A zatrzymać 
się nie można, nie wolno. Ja także byłam młoda… ale może wy myślicie, że się 
skarżę, co?
— Nic podobnego nie myślę — zaprzeczył Razumow obojętnie.
— Nie myślicie, no tak, szanowna wyższa istoto! Nie dbacie o to.
Zanurzyła palce w pukle włosów z lewej strony i ten gwałtowny ruch przywrócił 
jej 
przekrzywionemu tyrolskiemu kapeluszowi normalną pozycję. W jego cieniu 
ściągnęła brwi 
badawczo, lecz bez niechęci. Razumow niedbale odwrócił twarz.
— Wy, mężczyźni, wszyscy jesteście tacy sami — mówiła dalej. — Mylicie szczęście 
z 
zasługą. W dodatku robicie to w dobrej wierze! Nie zamierzam być dla was zbyt 
surowa. Taka to 
już męska natura. Wy, mężczyźni, jesteście godni śmiechu i współczucia z powodu 
waszej 
skłonności do pielęgnowania dziecinnych złudzeń aż do grobu. Jest między nami 
wielu takich, 
którzy tkwią w robocie od piętnastu lat — i to bez przerwy — próbując po kolei 
różnych sposobów 
podziemnych i jawnych, nie oglądając się ani wprawo, ani w lewo! Mogę mówić o 
tym. Jestem 
jedną z tych, co nigdy nie wypoczywały… Tak, co tu dużo gadać… Spójrzcie na moje 
siwe włosy! 
A tu przychodzi dwóch dzieciaków — mam na myśli was i Haldina — przychodzicie i 
oto udaje się 
wam zadać cios z miejsca, przy pierwszej próbie.
Na dźwięk nazwiska Haldina, padającego z prędkich i energicznych ust 
rewolucjonistki, 
Razumowa tknęła znana mu ostra świadomość rzeczy nieodwołalnej. Ale przez te 
wszystkie 
miesiące, jakie przeszły nad jego głową, już zdążył stwardnieć na to odczucie. 
Świadomości nie 
towarzyszył już — jak w początkach — blady przestrach ani ślepy gniew. Wmówił 
już w siebie 
nowe przekonania i stworzył sobie atmosferę ponurego i szyderczego marzycielstwa 
— coś w 
rodzaju mrocznej mgławicy, w której tamto zdarzenie jawiło mu się pod postacią 
niewyraźnego 
cienia o mglistych zarysach mężczyzny; cienia znanego doskonale, ale całkowicie 
niemego, poza 
wymową dyskretnego czekania w mroku. To nie wzbudzało trwogi.
— Jak on wyglądał? — zapytała niespodziewanie rewolucjonistka.
— Jak on wyglądał? — powtórzył Razumow, opanowując się z trudem, by nie 
wybuchnąć 
dziko. Wyładował się jednak w krótkim śmiechu, rzucając na nią z ukosa ukradkowe 
spojrzenie. 
Takie przyjęcie jej pytania zmieszało ją.
— Jakież to kobiece — rzekł Razumow. — Co wam przyjdzie z zajmowania się jego 
powierzchownością? Jakakolwiek była ta powierzchowność, znalazł się obecnie już 
poza 
zasięgiem wszelkich kobiecych wpływów.
Zmarszczyła się. Trzy fałdy, jakie powstały przy tym u nasady jej nosa, 
podkreśliły 
mefistofeliczny łuk jej brwi.
— Wy cierpicie, Razumow? — zagadnęła niskim, poufnym głosem.
— Co za nonsens! — rzucił Razumow patrząc jej w oczy. — Ale teraz, kiedy o tym 
myślę, 
wcale nie jestem pewien, czy wydostał się z zasięgu wpływów jednej przynajmniej 
kobiety — 
wiecie, tej tam Madame de S. Dawniej zmarłych zostawiano w spokoju, ale teraz 
zdają się oni być 
na skinienie czy też zawołanie tej starej, zwariowanej czarownicy. My, 
rewolucjoniści, czynimy 
zadziwiające odkrycia. Co prawda nie są one tak bardzo nasze własne. My nie mamy 
nic własnego. 
Ale czy przyjaciółka Piotra Iwanowicza nie mogłaby zaspokoić waszej kobiecej 
ciekawości? Czy 
nie mogłaby wywołać dla was jego cienia? — żartował jak człowiek w udręce.
Wyraz skupienia ustąpił z jej zmarszczonego czoła. Rzekła z pewnym znużeniem:
— Miejmy nadzieję, że zamiast duchami, poczęstuje nas herbatą. Chociaż to wcale 
nie jest 
pewne. Razumow, jestem zmęczona.
— Wy — zmęczona! Co za wyznanie! Ale herbata była tam na górze. Piłem ją. Jeśli 
pośpieszycie za Jakowliczem, zamiast tracić czas z takim niewartym zachodu 
sceptykiem jak ja, to 
może zastaniecie cień herbaty — jej zimnego ducha — błąkającego się jeszcze w 
świątyni. Ale 
jeśli idzie o wasze zmęczenie — trudno mi w nie jakoś uwierzyć. Nikt nie 
przypuszcza, że my 
możemy być zmęczeni. Nie wolno nam. Nie powinniśmy. Wczoraj czytałem w jakimś 
dzienniku 
alarmujący artykuł o niezmordowanej działalności partii rewolucyjnych. To robi 
wrażenie w 
świecie. To nasza siła. — A on wciąż tylko szydzi i szydzi — powiedziała kobieta 
w szkarłatnej 
bluzce, jak gdyby zwracając się spokojnie do kogoś trzeciego, choć nie 
spuszczała ani na chwilę 
swych czarnych oczu z twarzy Razumowa. — I dlaczego? — pytam. Po prostu dlatego, 
że 
zadraśnięto parę jego konwencjonalnych pojęć, parę nieważnych, męskich nawyków. 
Można by 
pomyśleć, że to jeden z tych nerwowych wrażliwców, którzy źle kończą. A jednak — 
ciągnęła 
dalej po chwili milczącego zamyślania, zwracając się już wprost do Razumowa — a 
jednak 
dopiero co dowiedziałam się czegoś, co mnie przekonywa, że wy, Kiryło 
Sidorowiczu, jesteście 
człowiekiem z charakterem. Tak, na pewno macie charakter.
Tajemnicza stanowczość tego twierdzenia zaniepokoiła Razumowa. Ich oczy spotkały 
się. 
Odwrócił wzrok i przez zardzewiałe kraty bramy patrzył na czystą, szeroką drogę, 
ocienioną 
liściastymi drzewami. Zupełnie pusty tramwaj sunął wzdłuż alei z metalicznym 
chrzęstem. 
Razumowowi wydało się, że dałby wszystko za to, by móc siedzieć zupełnie 
samotnie w tym 
tramwaju. Był niewysłowienie znużony, znużony aż do ostatniego włókna swego 
ciała, ale miał 
powód, dla którego nie chciał pierwszy przerywać rozmowy. W każdej chwili ucho 
jego mogło 
wyłowić jakieś ważkie słowa z tej nierealnej i zbrodniczej paplaniny 
rewolucjonistów; słowa 
padające z jej ust albo z ust kogokolwiek innego. Dopóki był zdolny zachować 
jasną głowę i 
powciągać swoje rozdrażnienie, nie miał się czego obawiać. Jedynym warunkiem 
powodzenia i 
bezpieczeństwa jest niezłomna siła woli — upominał siebie.
Pragnął znaleźć się za bramą, jak gdyby był rzeczywiście więźniem w tym parku — 
w tej 
centrali rewolucyjnych spisków, w tym domu szaleństwa, ślepoty, nikczemności i 
zbrodni. W 
milczeniu pozwalał swemu zranionemu duchowi odpoczywać w poczuciu umysłowego i 
moralnego oddalenia. Nie uśmiechnął się nawet, gdy usłyszał powtórzone przez nią 
słowa:
— Tak! Silny charakter!
Patrzył wciąż przez kraty bramy jak smętny więzień, który nie marzy o ucieczce, 
a tylko goni 
myślą zblakłe wspomnienia wolności.
— Jeżeli będziecie się jeszcze ociągać — bąknął, ciągle zapatrzony w przestrzeń 
— to z 
pewnością nie zobaczycie nawet cienia tej herbaty.
Ale jej nie można było pozbyć się w ten sposób. Po prawdzie nie spodziewał się, 
by mu się to 
udało.
— Mniejsza o to, niewielka strata — mam na myśli herbatę — tym bardziej że tylko 
jej cień. Co 
do samej pani domu, to powinniście zrozumieć, że ona w pewnych sprawach jest 
pożyteczna. 
Widzicie to, Razumow?
Na takie stanowcze wezwanie odwrócił głowę i zobaczył, że rewolucjonistka 
wykonywa ruch 
liczenia pieniędzy na dłoni.
— Tak, to o to chodzi. Czy rozumiecie?
Razumow wymówił z wolna: „Rozumiem”, i wrócił do swojego więziennego spoglądania 
na 
schludną i ocienioną drogę.
— Środki materialne muszą być jakoś zdobyte, a to jest sposób łatwiejszy niż 
włamywanie się 
do banków. A także pewniejszy. O! Żartuję!… — Co on teraz tam mruczy do siebie? 
— 
wykrzyknęła półgłosem.
— Nic, tylko podziwiam ofiarne poświęcenie Piotra Iwanowicza! To dość, żeby 
człowieka 
zemdliło.
— Ach! Jakiż wybredniś! Mdłości! Mdli go! A czy wiecie, jak wygląda prawda w tej 
sprawie? 
Kto potrafi wejrzeć w tajemnice serca? Piotr Iwanowicz znał ją przed laty za 
swych światowych 
dni, kiedy był młodym oficerem gwardii. Nie nam sądzić człowieka natchnionego. 
Tu wy, 
mężczyźni, macie nad nami przewagę. Bywacie czasem natchnieni, zarówno w myślach, 
jak w 
działaniu. Zawsze przyznawałam, że kiedy jesteście natchnieni, kiedy wam się uda 
odrzucić wasze 
męskie tchórzostwo i pruderię, wtedy nie możemy wam dorównać. Ale jak rzadko… A 
tymczasem 
najgłupsza kobieta może zawsze się przydać. A dlaczego? Bo nami rządzi 
namiętność, namiętność 
nie do nasycenia… Chciałabym wiedzieć, czemu to on się uśmiecha?
— Nie uśmiecham się — zaprzeczył posępnie Razumow.
— Proszę! A jak mam nazwać te miny, któreście stroili? Tak, wiem. Wy, mężczyźni, 
możecie tu 
kochać, a tam nienawidzić, pożądać tego lub owego — i zaraz robicie z tego wiele 
szumu i 
nazywacie to namiętnością! Tak! Póki ona trwa. A my, kobiety, kochamy się w 
miłości i w 
nienawiści, w samych tych uczuciach, mówię wam, i w samym pożądaniu. Dlatego to 
nie tak łatwo 
nas przekupić jak was, mężczyzn. Bo, widzicie, w życiu niewielki ma się wybór. 
Trzeba albo 
próchnieć, albo płonąć… A nie ma wśród nas ani jednej — szminkowanej czy nie 
szminkowanej 
— która by nie wolała płonąć niż próchnieć.
Mówiła energicznie, lecz tonem rzeczowym. Uwaga Razumowa powędrowała znowu w dal 
— 
poza kraty bramy — ale nie poza zasięg słuchu. Włożył ręce w kieszenie palta.
— Próchnieć lub płonąć. Mocne określenie. Szminkowane czy nie szminkowane. 
Bardzo silne. 
Wyszminkowana lub… Powiedzcie mi: ona musi być o niego piekielnie zazdrosna? Jak 
się wam 
zdaje?
— Kto? Co? Baronowa? Eleanor Maksymowna? Zazdrosna o Piotra Iwanowicza? Wielkie 
nieba! Czy to są sprawy godne męskiego umysłu? A któż by się nad nimi 
zastanawiał?
— Dlaczego nie? Czy stara bogaczka nie może być zazdrosna? A może oni wszyscy 
razem są 
tylko czystymi duchami?
— Ale skąd przyszło wam do głowy pytać o takie rzeczy? — zdziwiła się 
rewolucjonistka.
— Znikąd. Tak sobie zapytałem. Maska frywolność, jeśli tak się wam podoba.
— Wcale mi się nie podoba — odparła z miejsca. — Teraz nie pora na frywolność. W 
co tak 
tłuczecie własnym sercem? A może tylko gracie jakąś rolę?
Razumow przez cały czas odczuwał skupioną na sobie uwagę tej kobiety jak 
fizyczne 
dotknięcie, jak rękę spoczywającą lekko na jego ramieniu. W tej chwili doznał 
tajemniczego 
wrażenia, że rewolucjonistka postanowiła chwycić go mocniej. Sprężył się 
wewnętrznie, aby to 
znieść bez zdradzenia się.
— Gram rolę… — powtórzył, zwrócony do niej swym niewzruszonym profilem. — 
Widocznie 
gram ją kiepsko, skoro poznaliście się na udawaniu.
Patrzyła na niego z czołem ściągniętym w prostopadłe fałdy, z cienkimi, czarnymi 
brwiami, 
wygiętymi do góry na podobieństwo czułek jakiegoś owada. Razumow dorzucił ledwo 
dosłyszalnie:
— Mylicie się. Nie gram roli w większym stopniu niż każdy z nas.
— A któż ją gra? — burknęła.
— Kto? Wszyscy — rzekł niecierpliwie. — Jesteście materialistką, nieprawdaż?
— Ech! Duszo moja. Wyrosłam z tych wszystkich bredni.
— Ale musicie pamiętać definicję Cabanisa: „Człowiek jest aparatem do 
trawienia.” Otóż 
wyobrażam sobie…
— Pluję na niego.
— Co? Na Cabanisa? Bardzo ładnie. Ale nie możecie lekceważyć doniosłości dobrego 
trawienia. Radość życia — znacie radość życia? — zależy od zdrowego żołądka, 
podczas gdy złe 
trawienie skłania nas do sceptycyzmu, rodzi czarne urojenia i myśli o śmierci. 
To są fakty 
stwierdzone przez fizjologów. Otóż zapewniam was, że odkąd opuściłem Rosję, 
napasiono mnie 
niestrawnymi, cudzoziemskimi miksturami, aż mnie mdli — tfu!
— Żartujecie — mruknęła niedowierzająco. Przytaknął niedbale.
— Tak. To wszystko żart. Nie bardzo się opłaca rozmawiać z człowiekiem jak ja. 
Jednak z 
takich właśnie powodów ludzie odbierali sobie życie.
— Przeciwnie. Uważam, że warto z wami rozmawiać.
Spoglądał na nią spod oka. Zdawała się myśleć o jakiejś ciętej odpowiedzi, lecz 
skończyła na 
lekkim wzruszeniu ramion.
— Czcza gadanina! Myślę, że wam trzeba wybaczyć tę słabostkę — rzekła ze 
specjalnym 
naciskiem na słowie „wam”. Był jakiś przydźwięk niepokoju w tej pobłażliwej 
konkluzji.
Uwagi Razumowa nie uszedł najlżejszy odcień tej rozmowy, której się nie 
spodziewał, na którą 
nie był przygotowany. Otóż to właśnie. „Nie byłem przygotowany — wyrzucał sobie. 
— Dałem 
się zaskoczyć.” Wydało mu się, że gdyby tylko mógł przez jakiś czas wyziajać się 
jawnie jak pies, 
to pozbyłby się tego wewnętrznego ucisku. „Nigdy nie będę przygotowany” — 
pomyślał z 
rozpaczą. Zaśmiał się krótko i rzekł, jak mógł najswobodniej.
— Dziękuję. Nie proszę o łaskę. — Po czym, udając żartobliwie niepokój: — Ale 
czy nie 
lękacie się, że Piotr Iwanowicz może nas podejrzewać o jakieś niedozwolone 
konszachty tu, pod tą 
bramą?
— Nie, nie lękam się. Żadne podejrzenia nie mogą was dosięgnąć, kiedy jesteście 
ze mną, mój 
miły młodzieńcze. — Błysk humoru zniknął z jej czarnych oczu. — Piotr Iwanowicz 
ufa mi — 
ciągnęła dalej całkiem surowym tonem. — Zasięga mojej rady. Jestem jakby jego 
prawą ręką w 
pewnych najważniejszych sprawach… To was bawi — co? Może myślicie, że się 
przechwalam?
— Boże uchowaj. Mówiłem sobie tylko, że Piotr Iwanowicz, jak się zdaje, 
całkowicie rozwiązał 
kwestię kobiecą.
Jeszcze nie skończył, a już żałował tych słów i tonu, jakim je wypowiedział. 
Przez cały dzień 
mówił nie to, co było trzeba. To była głupota, gorzej niż głupota. To była 
słabość. To jakaś 
chorobliwa przekora opanowała jego wolę. Czy w taki sposób należało rozmawiać z 
tą kobietą, 
której wypowiedzi zdawały się zapowiadać przyszłe zwierzenia, która niewątpliwie 
posiadała 
duży zasób tajnych wiadomości i wywierała poważny wpływ? Po co budzić w niej 
wrażenie 
zagadkowości? Nie zdawała się jednak wrogo usposobiona. W jej głosie nie czuło 
się gniewu. Ton 
jego był dziwnie refleksyjny.
— Nie wiadomo, co myśleć o was, Razumow. Musieliście zgryźć coś gorzkiego w 
kołysce.
Spojrzał na nią z ukosa.
— Hm! Coś gorzkiego? Oto jest wyjaśnienie — mruknął. — Tylko że to było znacznie 
później. 
A czy nie myślicie, Sofio Antonowno, że oboje pochodzimy z tej samej kołyski?
Kobieta, której imię nareszcie wymówił (zmusił się do tego, przezwyciężając 
silną odrazę), 
odszepnęła po chwili:
— Macie na myśli — Rosję?
Nie raczył nawet przytaknąć. Zdawała się łagodnieć, jej czarne oczy stały się 
bardzo spokojne, 
jak gdyby rozwijała w myśli to porównanie we wszystkich jego subtelnych 
skojarzeniach. Lecz 
nagle ściągnęła brwi w mefistofelesowskim marsie.
— Tak. Więc może nie ma się czemu dziwić. Tak. Zło spowija nas tam od kołyski, a 
czuwają 
nad nami istoty gorsze od ludojadów, wilkołaków i wampirów. Trzeba je przegnać, 
zniszczyć 
doszczętnie. Wobec tego zadania nic innego się nie liczy, o ile mężczyźni i 
kobiety są wierni i 
gotowi na wszystko. Oto, do jakiego przekonania doszłam w końcu. Najważniejsze, 
żebyśmy się 
nie kłócili o rozmaite powszednie drobiazgi. Pamiętajcie o tym, Razumow.
Razumow nie słuchał. Ogarnięty jakimś ociężałym spokojem, stracił nawet poczucie, 
że jest 
obserwowany. Jego niepokój, gniew i pogarda wreszcie stępiały na skutek udręki 
tych długich 
godzin. Wydało mu się, że teraz stępiały już na zawsze. „Potrafię sprostać im 
wszystkim” — 
pomyślał z przekonaniem nadto pewnym, aby radowało. Rewolucjonistka przestała 
mówić; nie 
patrzył na nią; na drodze nie widziało się przechodniów. Zapomniał prawie, że 
nie jest sam. 
Usłyszał znowu jej głos: cięty, rzeczowy, a jednak zdradzający pewne wahanie, 
które było istotną 
przyczyną jej długiego milczenia:
— Słuchajcie, Razumow…
Razumow, który stał z odwróconą od niej twarzą, skrzywił się jak człowiek, który 
usłyszał 
fałszywą nutę.
— Powiedzcie mi, czy to prawda, że w sam dzień zamachu byliście istotnie na 
wykładach w 
uniwersytecie?
Minęła znaczna część sekundy, nim właściwy sens pytania dosięgnął go jak kula, 
która uderza 
dopiero w chwilę po błysku wystrzału. Na szczęście zdołał wolną ręką pochwycić 
pręt bramy. 
Uczepił się go ze straszliwą siłą, ale przytomność umysłu opuściła go. Zdołał 
tylko wydać jakiś 
gardłowy, niechętny dźwięk. — No, no, Kiryło Sidorowiczu — nalegała — wiem, że 
nie jesteście 
chełpliwi. To trzeba wam przyznać. Milczący z was człowiek. Może zbyt milczący. 
Przetrawiacie 
jakąś własną gorycz. Nie jesteście entuzjastą. Może właśnie dlatego jesteście 
silniejsi. Ale 
moglibyście mi przecież powiedzieć. Chciałoby się was trochę lepiej rozumieć. Ta 
rzecz uderzyła 
mnie niesłychanie… Więc zrobiliście to naprawdę?
Razumow odzyskał głos. Strzał go ominął. Dany był całkiem na oślep, raczej jako 
sygnał do 
starcia wręcz. Zaczynała się wyraźna walka o życie. Na domiar miał w tej 
kobiecie 
niebezpiecznego przeciwnika. Ale był gotów do bitwy — tak przygotowany, że gdy 
zwrócił się ku 
niej, ani jeden muskuł nie drgnął mu w twarzy.
— Oczywiście — rzekł bez podniecenia, napięty wewnętrznie, lecz całkiem 
opanowany. — 
Wykłady… oczywiście. Ale czemu pytacie?
To ona wydawała się teraz podniecona.
— Napisał mi o tym w liście pewien młody człowiek z Petersburga, rozumie się, 
jeden z 
naszych. Widziano was… zauważono, że robiliście najspokojniej notatki w kajecie…
Objął ją nieruchomym spojrzeniem.
— I cóż z tego?
— Uważam taką zimną krew za rzecz wspaniałą — to wszystko. To dowodzi niezwykłej 
siły 
charakteru. Ów młody człowiek pisze mi, że z waszej twarzy i zachowania nikt nie 
zdołałby 
odgadnąć, jaką rolę odegraliście zaledwie przed paroma godzinami — wielką, 
doniosłą, chlubną 
rolę…
— O nie. Nikt nie zdołałby odgadnąć — potwierdził Razumow z powagą. — Ponieważ, 
widzicie, nikt w owym czasie…
— Tak, tak! Niemniej wydaje się, że jesteście człowiekiem wyjątkowo odważnym. 
Wyglądaliście zupełnie tak samo jak co dzień. Przypominano to sobie później z 
podziwem…
— Przyszło mi to bez trudu — oświadczył Razumow z tą samą sztywną powagą.
— W takim razie jest to chyba jeszcze bardziej zdumiewające! — wykrzyknęła i 
zamilkła, 
podczas gdy Razumow zadawał sobie pytanie, czy nie powiedział czegoś całkiem 
niepotrzebnego 
— jeśli nie gorzej.
Sofia Antonowna żywo podniosła głowę.
— Zamierzaliście pozostać w Rosji? Robiliście plany…
— Nie — przerwał Razumow bez pośpiechu. — Nie robiłem żadnych planów.
— Więc po prostu odeszliście stamtąd? — wpadła mu w słowo.
Przytaknął wolnym schyleniem głowy: — „Tak — po prostu.” — Coraz luźniej trzymał 
się 
pręta bramy, jak gdyby nabrał przekonania, że żaden strzał na oślep nie zdoła go 
teraz powalić. I 
nagle coś podszepnęło mu, by dodać:
— Śnieg, wiecie, padał bardzo gęsty.
Skinęła głową z uznaniem, jak ktoś biegły w tego rodzaju przedsięwzięciach, 
bardzo 
zainteresowany i zdolny traktować każdy szczegół fachowo. Razumow przypomniał 
sobie pewną 
rzecz, którą słyszał.
— Widzicie, skręciłem w boczną, wąską ulicę — dodał niedbale i umilkł, jak gdyby 
nie warto 
było o tym mówić. Potem przypomniał sobie inny szczegół i rzucił go niby 
pogardliwą jałmużnę 
dla jej ciekawości.
— Ogarnęła mnie chęć, żeby położyć się tam i zasnąć.
Klasnęła językiem, nadzwyczaj tym objawem uderzona. Po czym wykrzyknęła:
— Ale notatnik! Człowieku, ten zdumiewający notatnik. Chyba nie powiecie mi, 
żeście go już 
przedtem włożyli do kieszeni!
Razumow drgnął. Mogło to być oznaką zniecierpliwienia.
— Poszedłem do domu. Prosto do domu — rzekł wyraźnie.
— Co za zimna krew! Odważyliście się?
— Czemu nie? Zapewniam was, że byłem zupełnie spokojny. Ba, spokojniejszy może 
niż w tej 
chwili.
— Razumow, wolę was takim, jakim teraz jesteście, niż kiedy wpadacie w ten wasz 
gorzki ton. 
I nikt w domu nie widział, jak wracaliście? Co? To mogło wyglądać podejrzanie!
— Nikt — odpowiedział Razumow stanowczo. — Ani stróża, ani gospodyni, ani 
dziewczyny 
— nikogo nie było. Wszedłem na górę jak cień. Ranek był mroczny, schody ciemne. 
Prześliznąłem 
się jak widmo. Przeznaczenie? Szczęście? Jak myślicie?
— Po prostu widzę to! — Oczy rewolucjonistki błysnęły ponuro. — Dobrze — a potem 
zastanawialiście się…
Razumow miał już wszystko ułożone w głowie.
— Nie. Jeśli chcecie wiedzieć, to spojrzałem na zegarek. Miałem jeszcze czas. 
Wziąłem 
notatnik i zbiegłem ze schodów na palcach. Czy wsłuchiwaliście się kiedy w tupot 
kroków 
człowieka zbiegającego w głąb krętych, długich schodów? Tam na dole gaz palił 
się dniem i nocą. 
Myślę, że pali się i teraz… Odgłos kroków zamiera… płomień drga…
Zauważył błysk zdziwienia, który przesłonił na chwilę natężoną ciekawość 
czarnych oczu, 
wlepionych w jego twarz, jak gdyby rewolucjonistka chwytała dźwięk jego głosu 
nie uchem, lecz 
źrenicami. Urwał i przeciągnął ręką po czole, ze zmieszaniem człowieka, który 
śnił głośno. — 
Dokąd mógłby student spieszyć rano, jeśli nie na wykłady? Nocą, oczywiście, to 
inna sprawa. Było 
mi obojętne, gdyby mnie nawet cały dom oglądał. Nie zdaje mi się jednak, aby 
mnie ktoś widział. 
Najlepiej nie być widzianym ani słyszanym. O tak! Najszczęśliwsi są w Rosji 
ludzie, których nie 
widzi się ani nie słyszy. Czy nie podziwiacie mojego szczęścia?
— Zdumiewające! — rzekła. — Jeśli macie szczęście, a przy tym determinację, to 
zaiste 
możecie się okazać nieocenionym nabytkiem w robocie, która nas czeka.
Mówiła z powagą i namysłem. Razumowowi wydało się, że w myślach przydziela mu 
już jego 
rolę we wspólnej robocie. Oczy miała spuszczone. On czekał, nie bardzo już w 
owej chwili czujny, 
ale z nie opuszczającą go nigdy świadomością niebezpieczeństwa — co nadawało mu 
wyraz 
skupionej powagi. Któż to mógł pisać o nim w swym liście z Petersburga? Z 
pewnością któryś z 
kolegów — jakaś idiotyczna ofiara rewolucyjnej propagandy, jakiś głupi niewolnik 
cudzoziemskich, wywrotowych idei. Przed oczami pamięci mignął mu długi, chudy, 
wygłodzony 
student z czerwonym nosem. Tak, to musiał być ten koleżka!
Uśmiechnął się w myśli na zupełną absurdalność całej sprawy, na samołudzenie się 
zbrodniczego idealisty, które strzaskało mu życie jak piorun z jasnego nieba, a 
teraz wracało echem 
wśród ruin — w fałszywych domysłach innych głupców. Dość wyobrazić sobie tamtego 
głodnego 
i żałosnego idiotę, jak zaspokaja ciekawość rewolucyjnych uchodźców, 
dostarczając im takiego, 
na wskroś fantastycznego szczegółu! Razumow ocenił, że nie przedstawia to dlań 
żadnego 
niebezpieczeństwa. Wprost przeciwnie. W takim stanie rzeczy była to raczej 
okoliczność 
pomyślna, kawałek szczęścia w nieszczęściu — byle je przyjąć z należną 
ostrożnością.
— A jednak wy, Razumow — przemówił zadumany głos kobiecy — nie macie twarzy 
szczęśliwego człowieka. — Tu podniosła na niego oczy z nowym zaciekawieniem. — A 
więc to 
się tak odbyło. Po robocie po prostu odeszliście sobie i wróciliście do domu. 
Takie rzeczy udają się 
czasem. Zapewne z góry ułożyliście między sobą, że po załatwieniu sprawy każdy 
pójdzie w swoją 
stronę?
Razumow zachował poważny wyraz twarzy i mówił dalej ostrożnie i z namysłem:
— Czyż nie był to najlepszy sposób? — zapytał obojętnym głosem. — W każdym razie 
— 
dodał, odczekawszy chwilę — nie zastanawialiśmy się zbytnio nad tym, co stanie 
się potem. Nigdy 
nie uzgadnialiśmy formalnie jakiejś określonej linii postępowania. Myślę, że to 
się rozumie samo 
przez się.
Pochwaliła jego relację lekkim skinieniem głowy.
— Wy, oczywiście, chcieliście zostać w Rosji?
— W samym Petersburgu — zaznaczył Razumow. — To było dla mnie jedyne bezpieczne 
wyjście. A zresztą, nie miałem dokąd się udać.
— Tak! Tak! Wiem. To jasne. A tamten — ten wspaniały Haldin, który pojawił się 
tylko po to, 
aby zostawić po sobie żal — nie wiecie, co zamierzał?
Razumow przewidział, że wcześniej czy później spotka się z tym pytaniem. Uniósł 
z lekka 
ramiona i opuścił je bezradnie — nic więcej.
Siwowłosa konspiratorka pierwsza przerwała milczenie.
— Bardzo dziwne — rzekła z wolna. — I nie przychodziło wam na myśl, Kiryło 
Sidorowiczu, 
że on może zechce znowu nawiązać kontakt z wami?
Razumow spostrzegł się, że nie potrafi opanować drżenia ust. Pomyślał jednak, że 
własne jego 
dobro wymaga, by mówił. Przeczący gest nie wystarczy tym razem. Musi przemówić, 
choćby po 
to, aby rozgryźć, co mógł zawierać ów petersburski list.
— Następnego dnia siedziałem w domu — rzekł nachylając się nieco i zatapiając 
wzrok w 
czarnych oczach kobiety, by nie zauważyła drżenia jego ust. — Tak, siedziałem w 
domu. Ponieważ 
postępki moje pamięta się i opisuje, więc może wiadomo wam, że następnego dnia 
nie byłem na 
wykładach. Co? Nie wiedzieliście o tym? Otóż pozostawałem w domu calutki dzień.
Jak gdyby wzruszona jego drżącym głosem, szepnęła ze współczuciem:
— Rozumiem. Musiało to być bardzo ciężkie.
— Widzę, że umiecie się wczuć w uczucia drugich — powiedział Razumow spokojnie. 
— To 
było ciężkie. To było straszne. To był okropny dzień. I nie ostatni.
— Tak, rozumiem. To wtedy, gdyście się dowiedzieli o jego wpadce. Czyż nie wiem, 
co się 
przeżywa, kiedy straci się towarzysza w walce o dobrą sprawę? Człowiekowi wstyd, 
że ocalał. A ja 
ich tylu pamiętam. Mniejsza z tym. Już niedługo będą pomszczeni. I cóż jest 
śmierć? W każdym 
razie nie jest to rzecz haniebna — jak niektóre rodzaje życia.
Razumow poczuł lekkie, niemiłe drżenie, jak gdyby coś poruszało się w jego 
piersiach.
— Niektóre rodzaje życia? — powtórzył, patrząc na nią badawczo.
— Służalczego, niewolniczego życia. Życia? Nie! Raczej wegetowania na tej 
plugawej kupie 
nieprawości, jaką jest świat. Tak, Razumow, życie, aby nie było nikczemne, musi 
być buntem — 
bezlitosnym, nieustannym protestem.
Uspokoiła się. Żar namiętności osuszył natychmiast zalśnienie łez, które 
wypełniły jej oczy, i 
powróciła do swego opanowanego i rzeczowego tonu. — Zrozumcie mnie dobrze, 
Razumow. Nie 
jesteście entuzjastą, ale tkwi w was olbrzymia siła buntu. Wyczułam to od 
pierwszej chwili, jak 
tylko popatrzyłam na was — pamiętacie — w Zurychu. O, tak! Jesteście pełni 
gorzkiego buntu. To 
dobrze. Oburzenie nieraz wygasa, nawet zemsta może przejść w znużenie, ale to 
bezkompromisowe poczucie musu i sprawiedliwości, które uzbroiło ręce wasze i 
Haldina, żeby 
powalić tę fanatyczną bestię… bo to było to — właśnie to! Dużo o tej sprawie 
myślałam. To nie 
mogło być nic innego — tylko to.
Razumow skłonił się lekko, kryjąc ironiczność ukłonu pod maską niemal ponurej 
nieruchomości rysów.
— Trudno mi przemawiać za zmarłego. Co do mnie, to mogę was zapewnić, że 
postępowaniem 
moim kierował mus, no i poczucie… no… karzącej sprawiedliwości.
„To było dobre” — rzekł do siebie wytrzymując spojrzenie jej oczu — czarnych i 
niezgłębionych niby jaskinie ducha, w których, zdawało się, siedzi myśl 
rewolucyjna, knując 
gwałtowne sposoby ziszczenia swoich snów o przemianach. Jak gdyby coś dało się w 
ogóle 
zmienić! W tym naszym świecie niczego nie można zmienić — ani szczęścia, ani 
niedoli. Można je 
tylko przestawiać z miejsca na miejsce kosztem zdeprawowanych sumień i złamanych 
żyć — 
bezpłodna zabawa dla aroganckich filozofów i krwiożerczych błaznów. Takie myśli 
przelatywały 
przez głowę Razumowa, gdy stał twarzą w twarz ze starą działaczką rewolucyjną, 
szanowaną, 
darzoną zaufaniem i wpływową Sofią Antonowną, której słowo miało tak wielkie 
znaczenie w 
komitecie wykonawczym każdej partii. Była reprezentatywna o wiele bardziej niż 
wielki Piotr 
Iwanowicz. Wyzbyta retoryki, mistycyzmu i teorii, była prawdziwie duchem 
niszczycielskiej 
rewolucji. Z takim to osobistym przeciwnikiem Razumow musiał się zmierzyć. 
Oszukiwać ją 
słowami wychodzącymi z jej własnych ust — darzyło go uczuciem tryumfalnej 
rozkoszy. 
Przypomniał sobie aforyzm, że mowa jest nam dana dla ukrywania myśli. Oto było 
niezwykle 
subtelne i wysoce pogardliwe zastosowanie tej cynicznej teorii — wyszydzać 
samego ducha 
okrutnej rewolucji własnymi jego słowy, ducha wcielonego w tę kobietę o siwych 
włosach i 
czarnych brwiach, nakreślonych, zda się, cienko tuszem i ściągniętych 
prostopadłymi 
zmarszczkami na myślącym czole.
— Otóż to! Kara! Żadnej litości! — takim wnioskiem zakończyła swe milczenie. 
Przerwawszy 
je, mówiła dalej porywczo, krótkimi, rozedrganymi zdaniami.
— Posłuchajcie mojej historii, Razumow…
Ojciec jej był zdolnym rzemieślnikiem, lecz nie miał szczęścia. Żadna radość nie 
opromieniała 
jego pracowitych dni. Umarł mając lat pięćdziesiąt; przez wszystkie lata swego 
życia dyszał pod 
ciężką ręką panów, których chciwość wyciskała z niego cenę wody, soli, nawet 
tego powietrza, 
którym oddychał; nakładano podatek na pot jego czoła, żądano krwi jego synów. 
Żadnej opieki, 
żadnego kierownictwa! Cóż społeczeństwo miało mu do powiedzenia? Bądź uległym i 
bądź 
uczciwym. Jeżeli się zbuntujesz, zabiję cię. Jeśli ukradniesz, wtrącę cię do 
więzienia. Natomiast 
gdy cierpisz, nie mam dla ciebie nic — oprócz może kęsa wyżebranego chleba, ale 
żadnej pociechy 
w twoich kłopotach, żadnego szacunku dla twego człowieczeństwa, żadnej litości 
dla smutków 
nędznego życia.
I tak pracował, cierpiał i umarł. Umarł w szpitalu. Stojąc przy wspólnym grobie 
myślała o jego 
udręczonej egzystencji — i widziała ją całą. Liczyła proste radości życia, 
przyrodzone prawo 
najbiedniejszych, które zrabowano jego czułemu sercu z nieprzebaczalnej winy 
społeczeństwa. — 
Tak, Razumow — ciągnęła cichym i przejmującym głosem — stałam tam, jakby w 
jakimś 
ponurym świetle, jeszcze prawie dziecko, i przeklinałam nie trud, nie nędzę, 
jaka była jego 
udziałem, ale wielką ‘niesprawiedliwość społeczną systemu opartego na nie 
wynagradzanym 
znoju i na cierpieniu, dla którego nie ma współczucia. Od tej chwili stałam się 
rewolucjonistką.
Usiłując wznieść się ponad niebezpieczną słabość pogardy lub współczucia, 
Razumow 
zachował twarz niewzruszoną. Ona zaś z nieudawanym odcieniem goryczy, pierwszym, 
jaki 
zauważył, odkąd poznał tę kobietę, mówiła dalej:
— Ponieważ nie mogłam udać się do Kościoła, gdzie popi, słudzy rządu, nawoływali 
takie 
marne robaki jak ja do rezygnacji, zwróciłam się do tajnych związków z chwilą, 
kiedy tylko 
potrafiłam znaleźć do nich drogę. Miałam wtedy szesnaście lat — nic więcej, 
Razumow! A teraz 
— popatrzcie na moje siwe włosy.
W tych ostatnich słowach nie było ani dumy, ani smutku. Gorycz zniknęła również.
— Pozostało ich jeszcze dużo. Miałam zawsze wspaniałe włosy, nawet jako smarkula. 
Tylko w 
owych czasach obcinałyśmy je krótko myśląc, że to jest pierwszy krok do 
wytępienia społecznej 
hańby. Wytępić hańbę! Piękne hasło! Wypisałabym je na ścianach więzień i pałaców, 
wykułabym 
je w twardych skałach, rzuciłabym ognistymi literami na to puste niebo jako znak 
nadziei i trwogi 
— jako wróżbę końca…
— Jesteście wymowna, Sofio Antonowno — przerwał nagle Razumow — tylko, jak 
dotychczas, wydaje się, że pisaliście je na wodzie…
Umilkła na chwilę, ale nie obraziła się.
— Któż wie? Bardzo prędko może się ono stać faktem wypisanym na całym obszarze 
naszego 
wielkiego kraju — rzekła znacząco. — A wtedy chciałoby się jeszcze pożyć. 
Mniejsza o siwe 
włosy.
Razumow spojrzał na jej siwizną i ten ślad wielu niełatwych lat wydał mu się 
tylko 
świadectwem niezwyciężonej mocy buntu. Te siwe włosy w zdumiewający sposób 
uwydatniały 
gładkość niepomarszczonej twarzy, błyski czarnych oczu, smukłą i krzepką figurę 
i proste, 
energiczne opanowanie tej dojrzałej osobowości — jak gdyby w swej rewolucyjnej 
pielgrzymce 
odkryła tajemnicę nie wiecznej młodości, lecz wiecznego wytrwania.
„Jak ona nierosyjsko wygląda — pomyślał Razumow. — Matka jej mogła być Żydówką 
albo 
Ormianką, diabli zresztą wiedzą kim.” Nasunęła mu się refleksja, że 
rewolucjoniści to rzadko 
kiedy typy zwyczajne. Każdy bunt jest wyrazem silnego indywidualizmu — wędrowały 
dalej jego 
myśli. — Można ich rozpoznać na milę w każdym społeczeństwie, w każdym otoczeniu. 
To 
zdumiewające, że policja…
— Myślę, że niezbyt prędko zobaczymy się znowu — powiedziała Sofia Antonowna. — 
„Wyjeżdżam jutro.
— Do Zurychu? — zapytał Razumow zdawkowo, a jednak z uczuciem odprężenia nie 
tyle od 
jakiejś wyraźnej obawy, co od nużącego napięcia, niby po spotkaniu zapaśniczym.
— Tak, do Zurychu, a może dalej, znacznie dalej. Nowa podróż. Kiedy pomyślę o 
wszystkich 
moich podróżach! Musi kiedyś przyjść ostatnia. Mniejsza z tym, Razumow. Trzeba 
nam było 
uczciwie pogadać z sobą. Byłabym na pewno starała się zobaczyć z wami, gdybyśmy 
się tu nie 
spotkali. Piotr Iwanowicz wie, gdzie mieszkacie? Tak. Chciałam go popytać, ale 
stało się lepiej. 
Widzicie, spodziewamy się jeszcze dwóch ludzi, a wolałam czekać tutaj 
rozmawiając z wami niż 
tam w domu z… Rzuciwszy wzrokiem poza bramą, urwała. — Otóż i oni — rzekła 
szybko. — No, 
Kiryło Sidorowiczu, przyjdzie się niedługo pożegnać.
IV
Nie będąc pewnym gruntu, na którym się znajduje, Razumow uczuł niepokój. 
Odwrócił szybko 
głowę i zobaczył dwóch mężczyzn po przeciwnej stronie drogi. Spostrzegłszy, że 
Sofia 
Antonowna zauważyła ich, przecięli natychmiast drogę i weszli — jeden za drugim 
— w furtkę 
obok pustej budki przy bramie. Obaj spojrzeli na nieznajomego ostro, ale bez 
podejrzliwości, bo 
szkarłatna bluzka była dla nich płomiennym sygnałem bezpieczeństwa. Pierwszy z 
nich, 
mężczyzna o wielkiej, bladej i ogolonej twarzy, podwójnym podbródku i wystającym 
brzuchu, 
który zdawał się nieść ostentacyjnie przed sobą pod mocno opiętym paltem, kiwnął 
tylko głową i z 
irytacją odwrócił oczy; towarzysz jego — chudy, z wypiekami na wystających 
policzkach i o 
wojskowym, rudym wąsie pod ostrym, wydatnym nosem — zbliżył się od razu do Sofii 
Antonowny witając ją ciepło. Jego głos bardzo silny, lecz nieczysty, brzmiał jak 
głębokie 
buczenie. Rewolucjonistka przyjęła ich ze spokojną serdecznością.
— To Razumow — oznajmiła wyraźnie.
Chudy przybysz odwrócił się żywo. „Rzuci mi się w objęcia” — pomyślał nasz młody 
człowiek; wzdrygnął się cały wobec tej możliwości, ale członki wydały mu się 
zbyt ciężkie, aby 
mógł je ruszyć. Obawa okazała się jednak bezpodstawną. Miał do czynienia z 
pokoleniem 
konspiratorów, którzy nie obcałowywali się po policzkach; podniósłszy więc rękę, 
ciężką niby 
ołów, wsunął ją w szeroko rozwartą dłoń, wychudłą i ciepłą, rzekłbyś wysuszoną 
przez gorączkę. 
Dłoń obdarzyła go kościstym, wymownym uściskiem zdającym się mówić: „Między nami 
słowa 
są niepotrzebne.”
Człowiek ów miał duże szeroko otwarte oczy. Razumowowi wydało się, że spoza ich 
smutku 
wyziera uśmiech.
— To Razumow — powtórzyła Sofia Antonowna głośno, zwracając się do grubasa, 
który w 
pewnej odległości pokazywał profil swego brzucha.
Nikt się nie poruszył. Wszystko to — dźwięki, postawy, ruchy i nieruchomość — 
zdawało się 
być częścią jakiegoś eksperymentu, w którego wyniku cienki głos zapiszczał z 
komiczną 
zrzędnością:
— Och tak! Razumow! Już od miesięcy nie słyszymy o niczym innym, tylko o panu 
Razumowie. Co do mnie, to wyznaję, że wolałbym widzieć na tym miejscu Haldina 
zamiast pana 
Razumowa.
Piskliwy nacisk, położony na nazwisku: „Razumow — pan Razumow”, świdrował uszy 
niby 
komiczny falset cyrkowego klowna, rozpoczynającego wyszukany kawał. Zdumienie, 
jakie w 
pierwszej chwili ogarnęło Razumowa, ustąpiło miejsca nagłemu oburzeniu.
— Co to ma znaczyć? — zapytał ostro.
— Nic! Bzdura. On zawsze jest taki. — Sofia Antonowna była wyraźnie zirytowana. 
Rzuciła 
jednak informację — „Necator” — dość głośno, by Razumow mógł ją usłyszeć. 
Urywane piski 
grubasa zdawały się wydobywać wprost z brzucha, który nosił jak balon pod swoim 
paltem. 
Nieruchawość jego postawy, wielkie stopy, martwo zwisające ręce, olbrzymie, 
blade policzki, 
cienkie kosmyki włosów, przylegające do tłustego karku — przykuły wzrok Razumowa, 
budząc w 
nim coś pośredniego między śmiechem a grozą.
Nikita, przezywany Necatorem, ze złowrogą trafnością takiej aliteracji! Razumow 
słyszał o 
nim. Od czasu gdy przekroczył granicę, nasłuchał się dosyć o znakomitościach 
wojującej 
rewolucji; było co niemiara tych legend, anegdot, autentycznych sprawozdań, 
które od czasu do 
czasu wynurzają się przed oczyma na wpół niedowierzającego świata. Tak, Razumow 
słyszał o 
nim. Podobno zabił więcej żandarmów i policyjnych agentów niż którykolwiek z 
żyjących 
rewolucjonistów. Powierzano mu wykonywanie egzekucji.
Kartka z literami N.N., odpowiednim pseudonimem mordu, znaleziona na przebitej 
piersi 
pewnego znanego szpicla (ten malowniczy szczegół sensacyjnego zabójstwa dostał 
się do gazet), 
była znakiem jego roboty. „Z rozkazu Komitetu — N.N.” Rąbek kurtyny, uniesiony 
dla 
wstrząśnięcia wyobraźnią gapiącego się świata. Opowiadano o tym zabójcy 
biurokratów, 
gubernatorów i nieznanych donosicieli, że niezliczoną ilość razy jeździł do 
Rosji i z powrotem. W 
przerwach między wyjazdami, jak mówiono Razumowowi, mieszkał nad jeziorem Como z 
czarującą i oddaną sprawie żoną oraz dwojgiem małych dzieci. Ale jakim cudem ta 
kreatura, tak 
groteskowa, że na jej widok psy uliczne musiały szczekać, potrafiła poruszać się 
swobodnie 
podczas swoich śmiercionośnych wypraw i przemykać się przez policyjne sieci?
— No i co? No i co? — zapiszczał znowu. — Po prostu jestem szczery. Przecież 
nikt nie 
zaprzeczy, że tamten był duszą roboty. A więc byłoby lepiej, gdyby on dla nas 
ocalał. Byłby 
pożyteczniejszy. Nie jestem sentymentalny. Mówię, co myślę… to całkiem naturalne.
Tylko pisk, pisk, pisk, bez jednego gestu, jednego drgnienia, potworna, piskliwa 
burleska 
zawodowej zawiści. Ten człowiek o złowrogim przezwisku, ten wykonawca wyroków 
rewolucyjnych, straszliwy N.N., był oto rozjątrzony jak modny tenor, gdy występ 
nieznanego 
amatora zwróci na siebie uwagę publiczności. Sofia Antonowna wzruszyła ramionami. 
Towarzysz 
z wojskowym, rudym wąsem pośpieszył ku Razumowowi pełen pojednawczych zamiarów.
— Niech to diabli wezmą! — powiedział swym silnym, huczącym głosem. — I do tego 
tu, w 
miejscu, że tak powiem, publicznym, niemal na ulicy. Ale sam pan widzi, o co 
chodzi. To jeden z 
jego dziwacznych wybryków. Zupełnie bez znaczenia.
— Proszę się nie przejmować — zawołał Razumow wybuchając przeciągłym śmiechem. — 
Nie 
warto o tym mówić.
Tamten — z gorączkowymi wypiekami, niby dwa oparzenia na kościach policzkowych — 
popatrzył na niego przez chwilę i także wybuchnął śmiechem. Razumow, którego 
wesołość nagle 
wygasła, postąpił o krok naprzód.
— Dość tego — zaczął donośnym, ostrym głosem, choć nogi pod nim drżały. — Nie 
ścierpię 
tego więcej. Nie pozwolę nikomu… Rozumiem doskonale, do czego zmierzają te 
wszystkie 
aluzje… Pytajcie, prowadźcie śledztwo! Wyzywam was, ale nie chcę być niczyją 
igraszką.
Wypowiedział już kiedyś takie słowa. Musiał je wtedy wykrzyknąć w obliczu innych 
podejrzeń. 
I oto diabelskie koło przyniosło znów ten protest, niby fatalną konieczność jego 
życia. Ale to 
wszystko nie zda się na nic. Zawsze będzie czyjąś igraszką. Na szczęście życie 
nie trwa wiecznie.
— Nie ścierpię tego! — krzyknął uderzając pięścią w dłoń drugiej ręki.
— Kiryło Sidorowiczu, co z wami? — wmieszała się autorytatywnie rewolucjonistka. 
Wszyscy 
patrzyli teraz na Razumowa. Zabójca szpiegów i żandarmów zwrócił się ku niemu, 
wystawiając 
swój olbrzymi brzuch niby tarczę. — Nie krzyczcie. Są ludzie na ulicy. — Sofia 
Antonowna 
obawiała się nowego wybuchu. Właśnie przybił do przystani na wprost bramy mały 
parowiec z 
Monrepos — całkiem nie zauważony przez nich, mimo ochrypłych gwizdów i bicia 
bocznych kół 
o wodę; wysadził na brzeg garstkę lokalnych pasażerów, którzy rozchodzili się w 
różne strony. 
Tylko jakiś wczesny turysta w krótkich spodenkach, rzucający się w oczy swym 
nowiutkim, 
żółtym futerałem na lornetkę, przystanął na chwilę węsząc coś niezwykłego w tej 
grupie czterech 
osób za zardzewiałą bramą posiadłości, która wyglądała na zapuszczony ogród nie 
zamieszkanego, 
prywatnego domu. Ach! Gdyby był wiedział, jaką to okazję postawiła nagle na jego 
drodze 
najzwyklejsza wycieczka! Był jednak człowiekiem dobrze wychowanym: odwrócił oczy 
i 
drobnym krokiem odszedł wzdłuż alei, wypatrując tramwaju.
Gest ręki Sofii Antonowny: „Zostawcie go mnie” — odprawił obu mężczyzn; huczenie 
niewyraźnego głosu stawało się coraz słabsze i słabsze, a cienki pisk: — No i co? 
O co chodzi? — 
wydawał się z oddalenia już tylko dźwiękiem piszczącej zabawki. Zostawili jej 
Razumowa. Tyle 
rzeczy można było powierzyć bezpiecznie doświadczeniu Sofii Antonowny. Jakoż 
natychmiast jej 
czarne oczy zwróciły się w stronę Razumowa, a jej umysł próbował przeniknąć 
istotę owego 
wybuchu. Niewątpliwie miał jakieś znaczenie. Nikt się nie rodzi czynnym 
rewolucjonistą. Zmiana 
nadchodzi burzliwie, z mocą nagłego powołania, niosąc z sobą dręczące 
wątpliwości, 
utwierdzające gwałty, zmienność stanów ducha — dopóki nawrócony nie znajdzie 
ostatecznego 
ukojenia w ślepej zaciekłości przekonań. Sofia Antonowna widywała — często tylko 
odgadywała 
— takie emocjonalne przełomy u wielu młodych mężczyzn i kobiet. Ten młody 
człowiek robił 
wrażenie ponurego egotysty. A przy tym był to okaz szczególny — jeden na tysiące. 
Nie spotkała 
się nigdy z indywidualnością, która by ją w tym stopniu ciekawiła i zastanawiała.
— Uważajcie, Razumow, drogi przyjacielu. Jeśli tak dalej pójdzie, oszalejecie. 
Dla wszystkich 
macie gniew, a dla siebie gorycz i wprost szukacie sobie czegoś, czym by się 
dręczyć.
— To nie do zniesienia! — wybuchnął Razumow urywanym głosem. — Musicie mi 
przyznać, 
że nie mogę się łudzić co do zachowania, które… nie jest jasne… a raczej… aż 
nadto jasne.
Uczynił gest rozpaczy. Nie odwagi mu brakło. Duszące opary fałszu zatkały mu 
oddech — ta 
myśl, że jest skazany na nieustanne borykanie się w takiej zatrutej atmosferze 
bez nadziei 
odświeżenia swoich sił choćby łykiem czystego powietrza.
— Szklanka zimnej wody — oto czego wam potrzeba. — Sofia Antonowna spojrzała 
najpierw 
na dom w głębi parku i potrząsnęła głową, potem zaś przeniosła wzrok poza bramę, 
na spokój 
jeziora pełnego po brzegi. Z półżartobliwym wzruszeniem ramion zaniechała jednak 
zastosowania 
tego lekarstwa w obliczu takiej jego obfitości.
— To wy sami, duszo moja, ciskacie się na coś, co nie istnieje. Co to jest? 
Wyrzuty sumienia 
czy coś innego? To nie ma sensu. Przecież nie mogliście pójść i oddać się im w 
ręce dlatego, że 
wzięto waszego towarzysza.
I zaczęła tłumaczyć mu rozsądnie i obszernie, że nie miał powodu skarżyć się na 
sposób, w jaki 
go przyjęto. Każdego nowego przybysza omawiało się mniej lub bardziej szeroko. 
Każdego trzeba 
było gruntownie poznać przed przyjęciem. Nie pamiętała, aby komukolwiek od razu 
okazano tak 
wiele zaufania. Niedługo, bardzo niedługo, może nawet wcześniej, niż się 
spodziewał, będzie miał 
sposobność okazać swe oddanie dla świętej sprawy wytępienia Zła.
Razumow słuchał spokojnie i rozmyślał: „Może próbuje uśpić moje podejrzenia. Z 
drugiej 
strony nie ulega wątpliwości, że większość z nich — to głupcy.” Odszedł parę 
kroków w bok i 
skrzyżowawszy ręce, oparł się o kamienny słup bramy.
— Co się tyczy nie wyjaśnionych jeszcze szczegółów losu biednego Haldina — Sofia 
Antonowna mówiła teraz tak wolno, że jej słowa padały na Razumowa jedno po 
drugim jak krople 
roztopionego ołowiu — otóż w tej sprawie — chociaż nikt nigdy nie zarzucał, żeby 
wasze 
postępowanie, czy to z tchórzostwa, czy przez niedbalstwo, było nie w porządku — 
w tej sprawie 
mam trochę informacji…
Razumow nie mógł powstrzymać się od podniesienia głowy, a Sofia Antonowna 
skinęła 
potwierdzająco.
— Mam. Pamiętacie ten list z Petersburga, o którym wspominałam przed chwilą?
— List? Doskonale. Jakiś wścibski jegomość opisał moje zachowanie w ciągu 
tamtego dnia. Aż 
się niedobrze robi. Wyobrażam sobie, jak się nasza policja cieszy otwierając te 
zajmujące i… i… 
zbyteczne listy.
— Ale gdzież tam! Nasze listy nie tak łatwo, jak sobie wyobrażacie, wpadają w 
ręce policji. 
Ten, o którym mowa, wyszedł z Petersburga, dopiero kiedy lody puściły. Zabrał go 
pierwszy 
angielski parowiec, który odpłynął Newą tej wiosny. Wśród załogi jest palacz… 
Oczywiście jeden 
z naszych. List doszedł mnie z Hull…
Urwała, zdawało się, zaskoczona wyrazem posępnego skupienia w spojrzeniu 
Razumowa, lecz 
natychmiast ciągnęła dalej, już znacznie szybciej:
— Mamy tam kilku naszych, którzy… ale mniejsza z tym. Autor listu opisuje mi 
pewien 
incydent, który jego zdaniem mógł mieć związek z aresztowaniem Haldina. Chciałam 
wam 
właśnie o tym powiedzieć, gdy tamci dwaj nadeszli.
— To także był incydent — mruknął Razumow — i to bardzo przyjemny — dla mnie.
— Dajcie temu spokój! — zawołała Sofia Antonowna. — Nikt się nie przejmuje 
szczekaniem 
Nikity. To nie jest człowiek złej woli. Posłuchajcie lepiej, co wam powiem. Może 
będziecie mogli 
rzucić tu jakieś światło. Był w Petersburgu taki chłop mieszczuch trudniący się 
wynajmem koni… 
Przybył do miasta przed laty, żeby pracować jako woźnica u jakiegoś krewniaka, i 
dorobił się 
jednej czy dwóch własnych dorożek.
Mogła oszczędzić sobie gestu: „Nie przerywajcie” — bo Razumow nie miał zamiaru 
się 
odzywać; w tej chwili nie zdołałby jej przerwać, gdyby nawet chodziło o jego 
życie. Skurcz 
mięśni, który przebiegł po jego twarzy, był mimowolny i czysto powierzchowny i 
pozostawił na 
niej poprzedni wyraz ponurego skupienia.
— Jak się zdaje, nie był to całkiem pospolity osobnik swojej klasy — ciągnęła. — 
Mój 
korespondent rozmawiał z wieloma mieszkańcami tego domu, wiecie, jednego z tych 
ogromnych 
domów, pełnych hańby i nędzy…
Sofia Antonowna nie potrzebowała rozwodzić się nad obrazem tego domu. Razumow 
ujrzał 
wyraźnie wznoszący się poza nią ciemny blok murów, zasnuty śnieżycą, z długim 
rzędem okien 
szynkowni, przeświecających mętnie tuż nad ziemią. Widmo owej nocy szło w ślad 
za nim. Stawił 
mu czoło z wściekłością i znużeniem.
— Czy nieboszczyk Haldin nie wspomniał wam kiedy o tym domu? — zainteresowała 
się Sofia 
Antonowna.
— Tak. — Dając tę odpowiedź Razumow zastanawiał się, czy nie wpada w pułapkę. 
Ale ciągłe 
kłamanie przed tymi ludźmi było tak upokarzające, że prawdopodobnie nie umiałby 
powiedzieć: 
„Nie.” — Raz wspomniał mi o takim domu — dodał, jak gdyby przypominając sobie z 
wysiłkiem. 
— Miał tam jakichś robotników, których odwiedzał.
— Właśnie.
Sofia Antonowna tryumfowała. Jej korespondent dowiedział się o tym fakcie 
zupełnie 
przypadkowo z rozmów z mieszkańcami tego domu, po zaprzyjaźnieniu się z pewnym 
robotnikiem, który zajmował tam pokój. Ludzie ci opisali mu dokładnie 
powierzchowność 
Haldina. Ich nędzy przynosił krzepiące słowa nadziei. Przychodził nieregularnie, 
ale przychodził 
bardzo często i czasem spędzał noc w tym domu — jak pisał jej korespondent — 
sypiając 
prawdopodobnie w stajni znajdującej się w podwórzu.
— Zwróćcie uwagę, Razumow! W stajni. Razumow słuchał potakując z jakimś 
rozbawionym 
okrucieństwem.
— Tak. Na słomie. Było to zapewne najczystsze miejsce w całym domu.
— Bez wątpienia — zgodziła się kobieta z tym swoim ostrym ściągnięciem brwi, 
które zdawało 
się zbliżać ku sobie jej czarne oczy w jakiś złowrogi sposób. — Żadne 
czworonożne bydlę nie 
zniosłoby tego niechlujstwa i nędzy, na jakie skazane są miliony ludzi w Rosji. 
W powyższym 
odkryciu ważny był fakt, że Haldin dobrze znał owego chłopa woźnicę — człowieka 
śmiałego, 
niezależnego i żyjącego szeroko, a przy tym nie bardzo lubianego w całym domu. 
Mówiono o nim, 
że ma konszachty z szajką włamywaczy. Kilku z nich zostało schwytanych — co 
prawda nie 
wtedy, kiedy ich woził. Ale podejrzewano, że to on ich wydał policji i…
Rewolucjonistka urwała nagle.
— A wy? Czyście kiedy słyszeli, aby wasz przyjaciel wspominał o niejakim 
Ziemianiczu? 
Razumow był przygotowany na to nazwisko. Oczekiwał tego pytania. „Kiedy mi je 
postawi, 
przyznam się” — powiedział był sobie. Ale nie śpieszył się.
— Z pewnością — zaczął z wolna. — Ziemianicz, taki chłop, posiadający zaprzęg 
koni. Tak. 
Wspominał raz o Ziemianiczu. Oczywiście. Ziemianicz od koni… Że mi też wyleciało 
z pamięci. 
To była przecież jedna z ostatnich naszych rozmów.
— To znaczy — Zofia Antonowna spoważniała bardzo — Razumow, to znaczy, że to 
było na 
krótko przed…
— Przed czym? — wrzasnął Razumow, przystępując do rewolucjonistki, która 
wydawała się 
zdziwiona, ale nie ruszyła się z miejsca. — Przed… Ach tak! Oczywiście, że 
przedtem. Jakże by 
mogło być potem? Na kilka godzin przedtem.
— I mówił o nim przychylnie?
— Z zachwytem! Konie Ziemianicza! Szeroka dusza Ziemianicza!
Razumow znajdował dziką rozkosz w głośnym wymawianiu tego nazwiska, które 
jeszcze nigdy 
dotąd nie przeszło przez jego usta. Utkwił pałający wzrok w rewolucjonistce i 
dopiero po dobrej 
chwili zafascynowany wyraz jej twarzy przywołał go do porządku.
— Nieboszczyk Haldin — rzekł pohamowawszy się i spuszczając oczy — skłonny był 
do 
kierowania się nagłymi sympatiami, które… które — jakby to określić — nie miały 
dostatecznych 
podstaw.
— Otóż to! — Sofia Antonowna klasnęła w dłonie. — To moim zdaniem wyjaśnia 
sprawę. 
Podejrzenia mojego korespondenta powstały…
— Aha! Wasz korespondent! — rzekł Razumow niemal jawnie drwiącym tonem. — Jakież 
to 
podejrzenia? W jaki sposób powstały? A może podsunął je ten cały Ziemianicz? 
Zapewne dobry 
pijaczyna, gaduła, może… — Mówicie, jak gdybyście go znali. Razumow podniósł 
oczy.
— Me. Ale znałem Haldina.
Sofia Antonowna poważnie skinęła głową.
— Rozumiem. Każde wasze słowo potwierdza w moim pojęciu podejrzenia przekazane 
mi w 
tym bardzo zajmującym liście. Trupa owego Ziemianicza znaleziono pewnego ranka w 
stajni — 
powiesił się na haku.
Razumowa wzburzyła ta wiadomość do tego stopnia, że Sofia Antonowna spostrzegła 
to i 
powiedziała żywo:
— Aha! Zaczynacie pojmować.
Pojmował i widział wyraźnie: ciało w baranim kożuchu i butach z cholewami 
wiszące pod 
ścianą stajni, sklepionej jak piwnica i oświetlonej latarnią, której oprawa 
rzucała wokół podłużne 
cienie; twarz wisielca kryła spiczasta czapa, zsunięta na oczy.
„Ale to mnie nie dotyczy — zreflektował się. — To bynajmniej nie wpływa na moją 
sytuację. 
On nie wiedział, kto go zbił. Nie mógł wiedzieć.” Zrobiło mu się żal starego 
miłośnika butelki i 
kobiet.
— Tak. Niektórzy z nich kończą w ten sposób — mruknął. — A wy co o tym myślicie, 
Sofio 
Antonowno?
Był to właściwie domysł jej korespondenta, ale Sofia Antonowna zaakceptowała go 
w pełni. 
Podała go w dwóch słowach: — Wyrzuty sumienia. — Na te słowa Razumow szeroko 
otworzył 
oczy. Korespondent Sofii Antonowny, nasłuchawszy się opowiadań mieszkańców owego 
domu i 
zestawiwszy jedno z drugim, zdołał dojść bardzo blisko prawdy o stosunku Haldina 
do 
Ziemianicza.
— To ja mogę wam powiedzieć, czegoście może nie wiedzieli: że wasz przyjaciel 
miał pewien 
plan ratowania się po zamachu — w każdym razie chciał uciec z Petersburga. Być 
może to było 
wszystko, resztę zaś zdał na los szczęścia. A konie tego człowieka stanowiły 
część planu.
„Więc doszli prawdy” — pomyślał Razumow ze zdumieniem, równocześnie potakując 
rzeczowo: — Tak, to możliwe, to bardzo możliwe. — Ale rewolucjonistka nie miała 
wątpliwości, 
że tak w istocie było. Przede wszystkim ktoś zasłyszał część rozmowy Haldina z 
Ziemianiczem na 
temat koni. Następnie gdy „młody pan” (ci ludzie nie znali nazwiska Haldina) 
przestał pokazywać 
się w ich domu, mieszkańcy zaczęli podejrzewać Ziemianicza, że wie coś niecoś o 
przyczynach tej 
nieobecności. Ziemianicz zaprzeczał z pasją. Było jednak faktem, że od czasu 
zniknięcia Haldina 
zmienił się bardzo, spochmurniał i schudł. Wreszcie w czasie kłótni z jakąś 
kobietą, do której się 
zalecał — a w sporze tym brała podobno udział większość mieszkańców domu — 
zelżył go 
publicznie główny jego wróg, atletyczny kramarz, nazywając go donosicielem i 
zarzucając mu, że 
posłał „naszego młodego pana na Syberię” tak samo, jak przedtem tych kilku 
młokosów, co 
włamywali się do domów. Wywiązała się bójka i Ziemianicza zrzucono ze schodów; 
potem pił i 
dumał przez cały tydzień, i wreszcie powiesił się.
Sofia Antonowna wyciągnęła własne wnioski z tej opowieści. Obwiniała Ziemianicza 
o to, że 
albo wygadał się po pijanemu, iż zamówiono u niego konie na wiadomy termin, co 
mógł 
podsłuchać szpicel w jakimś podłym szynku — może w tym samym, który się mieścił 
na parterze 
owego domu — albo też sam Ziemianicz doniósł o wszystkim policji, po czym opadły 
go wyrzuty 
sumienia. Taki człowiek był zdolny do wszystkiego. Miał opinię starego hulaki, a 
jeśli już raz, w 
związku ze sprawą owych złodziei, zadawał się z policją — co wyglądało na rzecz 
pewną, choć 
zawsze się zapierał — to musiał znać kilku podrzędnych szpicli, stale węszących 
za czymś, co 
mogliby donieść. Prawdopodobnie z początku nie przywiązywano wagi do jego 
gadaniny, aż do 
dnia, kiedy ten łotr de P. dostał, co mu się należało. Ach! Wtedy czepiono się 
każdego strzępu i 
śladu domysłu czy informacji i tak, fatalnym zbiegiem okoliczności, musieli 
dojść do Haldina.
— Rzeczywiście fatalnym — zakończyła Sofia Antonowna rozkładając ręce.
Fatalizm — zbieg okoliczności! W milczącym zdumieniu rozmyślał Razumow nad 
dziwacznym prawdopodobieństwem tych domysłów. Rzecz jasna, były dla niego 
korzystne.
— Teraz wypada podać te rozstrzygające dowody do ogólnej wiadomości. — Sofia 
Antonowna 
odzyskała znów cały spokój i stanowczość. List otrzymała już przed trzema dniami, 
lecz nie 
napisała o tym od razu do Piotra Iwanowicza. Wiedziała już wówczas, że wkrótce 
będzie miała 
sposobność spotkać kilku działaczy zgromadzonych w bardzo ważnym celu.
— Myślałam, że odniesie lepszy skutek, jeżeli pokażę wszystkim oryginał listu. 
Mam go przy 
sobie w kieszeni. Pojmujecie, jak byłam rada ze spotkania z wami.
„Mnie go nie pokaże — pomyślał Razumow. — Nie zanosi się na to. Ciekawym, czy 
powiedziała mi wszystko, co ten jej korespondent wyszperał?” Pragnął bardzo 
zobaczyć list, ale 
zdawał sobie sprawę, że nie powinien o to prosić.
— Powiedzcie mi z łaski swojej, czy to wszystko było rodzajem śledztwa z nakazu?
— Me, nie — zaprotestowała. — Znowu ta wasza drażliwość. Ona was ogłupia. Czy 
nie 
widzicie, że brakło tu jakiegokolwiek punktu zaczepienia dla śledztwa, gdyby 
nawet ktoś o tym był 
pomyślał. Zupełna pustka! I to właśnie podkreślali niektórzy z naszych ludzi, 
żądając, byśmy 
przyjęli was z ostrożnością. Wyjaśnienie nastąpiło zupełnie przypadkowo, jedynie 
dlatego, że mój 
korespondent zawarł znajomość z pewnym inteligentnym garbarzem, który mieszkał 
właśnie w 
tym domu nędzarzy. Nadzwyczajny zbieg okoliczności!
— Ktoś pobożny — zauważył Razumow z bladym uśmiechem — powiedziałby, że wszystko 
to 
sprawiła ręka Boska.
— Mój biedny ojciec byłby tak powiedział — Sofia Antonowna nie uśmiechnęła się. 
Spuściła 
oczy. — Chociaż jego Bóg nigdy mu nie dopomógł. Dawne to czasy, kiedy Bóg czynił 
cośkolwiek 
dla ludzi. W każdym razie to już się dokonało.
— Wszystko to byłoby zupełnie przekonujące — rzekł Razumow z wszelkimi pozorami 
rozważnej bezstronności — gdyby istniała pewność, że ów „młody pan”, o którym ci 
ludzie 
mówili, był istotnie Wiktorem Haldinem. Ale czy mamy tę pewność?
— Tak. Co do tego nie może być wątpliwości. Mój korespondent znał równie dobrze 
wygląd 
Haldina jak wasz — powiedziała stanowczo rewolucjonistka.
„To na pewno ten czerwononosy student” — pomyślał Razumow z budzącym się na nowo 
niepokojem. Czy aby jego własna bytność w tym przeklętym domu przeszła 
niepostrzeżenie? Było 
to wprawdzie możliwe, ale bardzo mało prawdopodobne. Taka właśnie rzecz 
stanowiła łakomy żer 
dla owego wygłodzonego zbieracza gminnych plotek. Swoją drogą list zdawał się 
nie zawierać o 
tym żadnej wzmianki. Chyba że Sofia Antonowna ją zataiła. A jeśli zataiła, to — 
dlaczego? I jeżeli 
ten głodujący demokrata, który posiadał jakiś przeklęty talent poznawania ludzi 
z opisu, jeszcze 
tego nie wyszperał, to tylko do czasu. Wyszpera wkrótce i z miejsca napisze 
drugi list — a wtedy!
Pomimo swego zuchwalstwa, karmionego jadem nienawiści i pogardy, Razumow zadrżał 
wewnętrznie. Chroniło go ono przed pospolitym strachem, ale nie mogło ustrzec 
przed odrazą na 
myśl, że w jakikolwiek sposób będzie miał do czynienia z tymi ludźmi. Był to 
rodzaj przesądnego 
lęku. Teraz, gdy jego położenie stało się pewniejsze dzięki własnej ich głupocie, 
a kosztem 
Ziemianicza, uczuł potrzebę zupełnego bezpieczeństwa, które zwolniłoby go od 
mówienia 
jaskrawych kłamstw i pozwoliłoby poruszać się wśród nich w milczeniu, bez pytań, 
słyszącemu 
wszystko i nieprzeniknionemu — prawdziwie jak fatum ciążące nad ich zbrodniami i 
szaleństwem. 
Czy uzyskał już tę przewagę? Czy jeszcze nie? Czy nigdy jej nie uzyska?
— A zatem, Sofio Antonowno — zgodził się niespiesznie, a jego ociąganie się było 
o tyle 
szczere, że za nic nie chciał się z nią rozstać, póki nie wypróbuje jej 
szczerości pytaniem, na które 
w żaden sposób nie mógł się zdobyć — a zatem, Sofio Antonowno, skoro tak jest, 
to…
— Ten człowiek sam wymierzył sobie sprawiedliwość — powiedziała kobieta, jakby 
myśląc 
głośno.
— Co? Ach tak! Wyrzuty sumienia! — mruknął Razumow z pewną pogardą.
— Nie sądźcie go zbyt surowo, Kiryło Sidorowiczu, chociaż straciliście 
przyjaciela. — Ton jej 
głosu nie złagodniał wcale, ale czarne, błyszczące oczy jak gdyby oderwały się 
na chwilę od 
mściwych wizji. — To był człowiek z ludu. Prosta dusza rosyjska nigdy nie jest 
całkowicie 
zamknięta dla skruchy. Dobrze wiedzieć o tym.
— Czy to ma być pociecha? — zapytał podchwytliwie Razumow.
— Przestańcie szydzić! — Zgromiła go gwałtownie. — Pamiętajcie, Razumow, że 
kobiety, 
dzieci i rewolucjoniści nienawidzą ironii, która jest zaprzeczeniem wszelkich 
zbawczych 
instynktów, wszelkiej wiary, wszelkiego poświęcenia, wszelkiego czynu. Nie 
szydźcie! 
Przestańcie… Nie wiem doprawdy dlaczego, ale są chwile, kiedy was nie cierpię…
Odwróciła twarz. Przez długą chwilę trwało bierne milczenie, jak gdyby 
elektryczne napięcie 
sytuacji wyładowało się zupełnie w tym błysku pasji. Razumow ani drgnął. Naraz 
Sofia 
Antonowna końcami palców dotknęła jego rękawa.
— Nie gniewajcie się.
— Nie gniewam się — odpowiedział bardzo spokojnie. Był dumny, że ta kobieta nic 
z jego 
twarzy nie może wyczytać. Przyniosło mu to ulgę i wyzwoliło, bodaj na chwilę, od 
niepojętego 
przygnębienia. I nagle zadał sobie pytanie: „Po jakiego czorta chodziłem do tego 
domu? To był 
przecież idiotyzm.”
Ogarnął go głęboki niesmak. Sofia Antonowna zwlekała z odejściem, rozmawiając 
przyjacielsko, w wyraźnie pojednawczej intencji. Opowiadała wciąż jeszcze o tym 
sławetnym 
liście, podając rozmaite szczególiki, dostarczone jej przez korespondenta, który 
zresztą nigdy 
Ziemianicza nie widział. „Ofiarę wyrzutów sumienia” pochowano na wiele tygodni 
przed 
pierwszym pojawieniem się autora listu w owym domu. Mieścił w sobie ten dom 
bardzo dobry 
materiał rewolucyjny. Duch bohaterskiego Haldina przeszedł przez nory czarnej 
nędzy, niosąc 
zapowiedź powszechnego wyzwolenia z wszystkich niedoli, jakie nękają ludzkość. 
Razumow 
słuchał nie słysząc, nurtowany świeżo zrodzonym pragnieniem bezpieczeństwa, 
obywającego się 
nareszcie bez tej poniżającej metody mówienia wierutnych kłamstw, która czasami 
wydawała mu 
się już prawie niemożliwa do kontynuowania.
Nie. To, czego się pragnął dowiedzieć, nie mogło nigdy wypłynąć w tej rozmowie. 
Nie było 
sposobu nawiązać do tego tematu. Żałował, że nie przygotował na użytek zagranicy 
jakiejś dobrze 
obmyślanej historii, w której mógłby się przyznać do fatalnych koneksji z tym 
domem. Ale gdy 
opuszczał Rosję, nie wiedział, że Ziemianicz się powiesił. A w ogóle, któż mógł 
przewidzieć, że 
„informator” tej kobiety wlezie do tej właśnie spelunki spośród wszystkich 
spelunek, 
oczekujących zniszczenia w oczyszczającym ogniu rewolucji społecznej? Kto mógł 
to 
przewidzieć? Nikt! „To prawdziwie diabelska niespodzianka” — myślał Razumow, 
zachowując 
spokojną twarz z wyrazem nieprzeniknionej wyższości i potakując uwagom Sofii 
Antonowny na 
temat psychologii „ludu”. — O, tak — istotnie — wtórował dosyć chłodno, a 
równocześnie czuł w 
palcach nerwowy impuls, by wycisnąć z jej gardła jakieś wyznanie.
I dopiero w ostatnim momencie, na odchodnym, gdy ogarniało go już uczucie 
odprężenia, Sofia 
Antonowna potrąciła o sprawę, która go tak niepokoiła. Jak do tego doszło, mógł 
się tylko 
domyślać, bo całkiem nie uważał w owej chwili — musiało to jednak wyniknąć z 
utyskiwań Sofii 
Antonowny na pozbawioną logiki ciemnotę ludu. Na przykład ten Ziemianicz: był 
znany jako 
człowiek niereligijny, a jednak w ostatnich tygodniach życia uroił sobie, że 
obił go diabeł.
— Diabeł — powtórzył Razumow, jak gdyby dobrze nie usłyszał.
— Tak, prawdziwy diabeł. Diabeł we własnej osobie. Jest czemu się dziwić, Kiryło 
Sidorowiczu. Wieczorem, tej samej nocy, kiedy aresztowano biednego Haldina, 
zjawił się tam 
jakiś całkiem nieznany człowiek i spuścił straszliwe lanie Ziemianiczowi, kiedy 
ten leżał spity na 
śmierć w stajni. Całe ciało tego nieszczęśnika było jednym wielkim sińcem. 
Pokazywał te sińce 
mieszkańcom domu. — Ale przecież wy, Sofio Antonowno — wy chyba nie wierzycie w 
istnienie 
diabła?
— A wy wierzycie? — odparła lakonicznie kobieta, po czym mruknęła do siebie: — 
Ale wierzę, 
że dosyć jest ludzi gorszych od diabła, żeby tę ziemię przemienić w piekło.
Razumow spojrzał na nią — krzepką, siwowłosą, z głęboką bruzdą pomiędzy cienkimi 
brwiami 
i z czarnymi oczyma, które patrzyły nieuważnie w dal. Najwidoczniej niewiele 
sobie robiła z tej 
historyjki, chyba że jej obojętność była szczytem wydoskonalenia w obłudzie.
— Jakiś młody brunet — objaśniała dalej. — Nigdy przedtem ani potem go nie 
widziano. 
Dlaczego się uśmiechacie, Razumow?
— Na myśl o tym diable, który pozostał młody po tylu wiekach — odpowiedział 
spokojnie. — 
Ale któż mógł go opisać, skoro Ziemianicz, jak mówiliście, był spity na śmierć w 
owym czasie?
— Och! Opowiadał o nim właściciel szynku. Miał to być jakiś wyniosły, smagły 
młodzieniec w 
studenckim płaszczu, który wpadł pośpiesznie, zażądał widzenia się z 
Ziemianiczem, zbił go 
niemiłosiernie i wyleciał bez słowa, pozostawiając szynkarza oniemiałego ze 
zdumienia.
— Czy i szynkarz wierzy, że to był diabeł?
— Tego nie umiem powiedzieć. Piszą mi, że okazał się on bardzo małomówny w tej 
sprawie. Ci 
sprzedawcy trunków to przeważnie skończone łotry. Myślę, że wie o tym więcej niż 
ktokolwiek 
inny.
— A co wy myślicie o tym, Sofio Antonowno? — zapytał Razumow tonem wielkiego 
zainteresowania. — Wy i wasz korespondent, który jest tam na miejscu.
— Zgadzam się z jego zdaniem. Zapewne jakiś wyżeł policyjny w przebraniu. Któż 
inny 
mógłby zbić tak nielitościwie bezbronnego człowieka? Zresztą, skoro tego dnia 
sprawdzali 
wszystkie ślady, stare i nowe, to pewno chcieli mieć także Ziemianicza pod ręką 
dla uzyskania 
dalszych informacji albo pomocy w sprawdzeniu tożsamości, któż wie zresztą do 
czego jeszcze. 
Posłali po niego jakiegoś łajdaka wywiadowcę, a ten, rozzłoszczony, że go zastał 
pijanego, 
połamał mu widły na grzbiecie. Później zaś, kiedy grubego zwierza mieli już w 
sidłach, przestali 
się troszczyć o tego chłopa.
Takie były ostatnie słowa rewolucjonistki w tej rozmowie, słowa tak bliskie 
prawdy, a tak od 
niej dalekie, mimo prawdopodobieństwa myśli i wniosków — jakby dla zilustrowania 
niezniszczalności ludzkiego błędu, jakby dla ukazania na moment najgłębszego dna 
samooszukiwania się. Pożegnawszy Sofię Antonownę Razumow opuścił ogród, 
przeszedł na 
drugą stronę ulicy i wstąpiwszy na mały pomost dla parowców oparł się o barierę.
Ogarnął go spokój; spokój, jakiego nie zaznał od wielu dni, ani razu od owej 
nocy… owej nocy. 
Rzecz ciekawa, że rozmowa z rewolucjonistką odsłoniła mu grożące 
niebezpieczeństwo właśnie w 
chwili, gdy przestało ono istnieć. „Powinienem był przewidzieć wątpliwości, 
jakie mogły powstać 
w głowach tych ludzi” — pomyślał. Potem uwagę jego ściągnął na siebie, widzialny 
dobrze na 
dnie, kamień osobliwego kształtu — zaczął się więc zastanawiać nad głębokością 
wody w tym 
miejscu. Wprędce jednak, zdumiony tym niezwykłym objawem przychodzącego tak nie 
w porę 
roztargnienia, powrócił do pierwotnego toku myśli. „Powinienem był od początku 
podawać 
kłamstwa najszczegółowiej opracowane” — rzekł do siebie, ale śmiertelna odraza, 
jaką odczuł 
wobec samej tej myśli, zahamowała na dobrą chwilę całą jego zdolność myślenia. 
„Na szczęście 
teraz wszystko jest już w porządku” — stwierdził, a po chwili powiedział do 
siebie półgłosem: 
„Dzięki diabłu” — i zaśmiał się cicho.
Następnie jego błąkające się myśli zatrzymały się na śmierci Ziemianicza. Nie 
był co prawda 
ubawiony jej interpretacją, ale nie mógł się powstrzymać od stwierdzenia, że 
kryła w sobie pewną 
pikanterię. Przyznawał, że gdyby nawet był wiedział o tym samobójstwie przed 
opuszczeniem 
Rosji, nie potrafiłby zrobić zeń tak doskonałego użytku dla swoich celów. 
Powinien był czuć 
nieskończoną wdzięczność dla studenta z czerwonym nosem za jego cierpliwość i 
pomysłowość. 
„Zaiste, świetny psycholog” — pomyślał sarkastycznie. Wyrzuty sumienia! 
Rzeczywiście! Oto 
jaskrawy przykład ślepoty prawdziwych konspiratorów, głupiego mędrkowania ludzi 
opanowanych jedną ideą. To był dramat miłości, wcale nie sumienia — rozmyślał 
drwiąco w 
dalszym ciągu. Jakaś kobieta, do której się stary dziad zalecał! Barczysty 
karczmarz, 
najoczywiściej rywal, zrzucający go ze schodów… A wieczny kochanek z szóstym 
krzyżykiem na 
karku nie przechodzi łatwo do porządku dziennego nad podobną sprawą. To był 
feminista innego 
pokroju niż Piotr Iwanowicz. Nawet pociecha butelki musiała go zawieść w tym 
najcięższym 
kryzysie, W jego wieku tylko stryczek był w stanie ukoić cierpienia nieugaszonej 
namiętności. Na 
domiar tych prostych i gorzkich utrapień dołączyła się jeszcze dzika pasja, 
wywołana 
niesprawiedliwymi potwarzami i obelgami całego domu, co wszystko, przy 
niemożliwości 
wytłumaczenia sobie tajemniczego obicia, doprowadzało go do szaleństwa. „No tak, 
diabeł! — 
wykrzyknął w myśli Razumow z takim podnieceniem, jak gdyby dokonał ciekawego 
odkrycia. — 
Ziemianicz skończył na mistycyzmie. Jakże wiele naszych prawdziwie rosyjskich 
dusz kończy w 
ten sposób! Bardzo charakterystyczne!” Zdjęła go litość nad Ziemianiczem, 
szeroka bezosobista 
litość, jaką odczuwałoby się dla nieświadomego tłumu, dla wielkiej masy ludzkiej 
widzianej z góry 
— niby społeczność mrówek pełznących pracowicie ku swemu przeznaczeniu. Zdawało 
się, jakby 
ów Ziemianicz nie mógł był postąpić inaczej. A to pogardliwe, pewne siebie 
powiedzenie Sofii 
Antonowny — „jakiś wyżeł policyjny” — było w inny znów sposób charakterystycznie 
rosyjskie. 
Ale nie ma w tym tragedii. To prawdziwa komedia pomyłek! Zupełnie jak gdyby sam 
diabeł płatał 
figle wszystkim po kolei. Naprzód jemu, potem Ziemianiczowi, potem tym 
rewolucjonistom. Iście 
po diabelsku… Tu Razumow przerwał swój poważny monolog wewnętrzny żartem na 
własny 
temat: „Hola! Czyżbym i ja wpadł w mistycyzm?”
Był spokojniejszy niż kiedykolwiek. Odwrócił się i oparł wygodnie plecami o 
poręcz. 
„Wszystko złożyło się wprost cudownie — myślał w dalszym ciągu — los mojego 
rzekomego 
współtowarzysza nie będzie już zaciemniał świetności przypisywanego mi czynu. 
Mistyczny 
Ziemianicz wziął wszystko na siebie. Nieprawdopodobny przypadek wybawił mnie. 
Nie trzeba już 
kłamać! Wystarczy mieć uszy otwarte i trzymać w ryzach pogardę, by nie wzięła 
góry nad 
ostrożnością.”
Westchnął, skrzyżował ręce i zwiesił głowę na piersi. Dużo czasu minęło, nim 
zmienił pozycję i 
ruszył w drogę, przypomniawszy sobie, że ma tego dnia coś ważnego do załatwienia. 
Co to było 
takiego, nie mógł sobie na razie uprzytomnić, lecz nie wysilał pamięci, mając 
niemiłą pewność, że 
przypomni sobie niebawem.
Uszedł nie więcej niż sto jardów w stronę miasta, gdy naraz zwolnił kroku i omal 
nie zachwiał 
się na widok postaci, nadchodzącej z przeciwka, udrapowanej w pelerynę, w 
miękkim kapeluszu o 
szerokiej krezie, postaci malowniczej, ale drobnej, rzekłbyś oglądanej przez 
odwrotny koniec 
teatralnej lornetki. Niepodobieństwem było uniknąć tego maleńkiego człowieka, 
nie było dokąd 
się cofnąć!
„Jeszcze jeden idzie na owo tajemnicze zebranie” — pomyślał Razumow. Nie mylił 
się w swym 
przypuszczeniu, tylko że tego jednego, w przeciwieństwie do tamtych, przybyłych 
z daleka, znał 
osobiście. Miał jeszcze nadzieję wyminąć go, poprzestawszy na ukłonie, ale nie 
sposób było udać, 
że się nie widzi małej i chudej ręki o owłosionym przegubie, wyciągniętej 
przyjacielsko spomiędzy 
fałd peleryny, której jedna poła mimo bardzo ciepłego dnia była zarzucona z 
hiszpańska na ramię.
— Jak się pan miewa, Herr Razumow — rozległo się powitanie w języku niemieckim — 
jeszcze wstrętniejsze przez to dla obiektu tego uprzejmego pozdrowienia. Z 
bliska ta drobniutka 
osoba wyglądała jak pomniejszenie normalnego mężczyzny. Miał wysokie czoło które 
odsłonił na 
chwilę uchylając kapelusza, i bujną, szpakowatą brodę, rozrzuconą na stosunkowo 
szerokiej piersi. 
Kształtny, śmiało zarysowany nos sterczał nad cienkimi ustami, skrytymi w 
gęstwie miękkich 
włosów. Wszystko to — wydatne rysy i mocne, mimo względnej małości członki — 
wydawało się 
delikatne, ale bynajmniej nie słabe. Jedynie brązowe, migdałowe oczy były za 
duże i lekko 
zaczerwienione od nadmiernej pracy pisarskiej przy lampie. Podziemna sława tego 
małego 
człowieka była Razumowowi dobrze znana. Poliglota niewiadomego pochodzenia i 
nieokreślonej 
narodowości, anarchista o pedantycznym a gwałtownym temperamencie, ze 
zdumiewającym 
talentem do podżegania i inwektyw, autor płomiennych pamfletów domagających się 
rewolucyjnej 
sprawiedliwości, wydawca „Żywego Słowa”, powiernik spiskowców, redaktor 
krwiożerczych 
broszur i manifestów, człowiek wtajemniczony, jak podejrzewano, w każdy spisek — 
był Julius 
Laspara potęgą za kulisami. Mieszkał w starej dzielnicy miasta, w wąskim, 
ponurym domu, 
ofiarowanym przez jakiegoś naiwnego mieszczucha, wielbiciela jego humanitarnego 
krasomówstwa. Miał przy sobie dwie córki, wyższe od niego o głowę, i bladego, 
chudego, 
sześcioletniego chłopczyka, który snuł się cicho po ciemnych pokojach w 
bawełnianym, 
niebieskim ubranku i niezgrabnych bucikach. Mogło to być dziecko każdej z obu 
sióstr albo też 
żadnej z nich. Nikt z obcych nie potrafił tego ustalić. Niewątpliwie Julius 
Laspara wiedział, która z 
jego córek, zniknąwszy z domu bez słowa na parę lat, wróciła również bez słowa, 
obdarzona tym 
dzieckiem; ale z podziwu godną pedanterią wstrzymał się od wszelkich pytań o 
szczegóły — 
choćby tylko o nazwisko ojca — macierzyństwo bowiem powinno być czynnością 
anarchistyczną. 
Razumow został przyjęty dwukrotnie w jego mieszkaniu, złożonym z kilku pokoików 
na 
najwyższym piętrze, ciemnych, z zakurzonymi oknami, pełnych różnego śmiecia i 
niedopitych 
szklanek herbaty na każdym stole — gdzie obie panny Laspara wałęsały się z kąta 
w kąt, 
zagadkowo milczące, z zaspanymi oczyma, bez gorsetów, podobne w swojej 
bezkształtności i 
nieładzie pomiętych sukien do starych lalek; wielki, lecz utajony Julius 
siedział tam zahaczywszy 
stopy o swój trójkątny stołek, zawsze gotów przyjmować gości, natychmiast 
rzucający pióro i 
odwracający się półobrotem, przy czym jego wyniosłe czoło i wielka, poważna 
broda ukazywały 
się w całej wspaniałości. Gdy schodził ze swego trójnoga, to jak gdyby zstępował 
z wyżyn Olimpu. 
Wszystko dokoła pomniejszało go: jego córki, sprzęty, każdy gość o normalnym 
wzroście. Toteż 
bardzo rzadko opuszczał to stanowisko, a jeszcze rzadziej wychodził z domu w 
biały dzień.
Musiała to być poważna sprawa, jeśli skłoniła go do wyjścia na miasto tego 
popołudnia. 
Najwyraźniej silił się na uprzejmość dla młodego człowieka, którego przyjazd 
stał się pewną 
sensacją w świecie uchodźców politycznych. Zapytał, czy Razumow zapisał się już 
na uniwersytet. 
Przeszedł na język rosyjski, którym mówił i pisał podobnie jak czterema czy 
pięcioma innymi 
językami europejskimi, to jest bez precyzji i bez siły wyrazu (z wyjątkiem 
inwektyw). Gdy młody 
człowiek zaprzeczył ruchem głowy, rzekł:
— Na to jest zawsze czas. Ale czy nie zechce pan tymczasem czegoś dla nas 
napisać?
Laspara nie był zdolny zrozumieć, by ktoś nie chciał podjąć się pisania na 
jakikolwiek temat: 
socjalny, ekonomiczny, historyczny — wszystko jedno jaki. Każdy przedmiot można 
opracować 
we właściwym duchu, tak aby służył rewolucji społecznej. A właśnie złożyło się, 
że jego przyjaciel 
w Londynie nawiązał stosunki z pewnym pismem o postępowym kierunku.
— Musimy wychowywać, wychowywać wszystkich — rozwijać wielką ideę absolutnej 
wolności i rewolucyjnej sprawiedliwości.
Razumow mruknął kwaśno, że przecież nie zna języka angielskiego.
— Pisz pan po rosyjsku. Damy to do przetłumaczenia. Z tym nie będzie kłopotu. Ot, 
nie 
szukając daleko, jest tu panna Haldin. Moje córki odwiedzają ją czasem. — Skinął 
głową 
znacząco. — Ona nic nie robi i nic nie robiła przez całe życie. Da sobie radę 
przy jakiej takiej 
pomocy. Tylko pisz pan. Pan wie, że trzeba pisać. A zatem, na razie do widzenia.
Podniósł rękę i odszedł. Razumow, wsparty o niski mur, popatrzył za nim, splunął 
gwałtownie i 
ruszył w Swoją stronę, mruknąwszy gniewnie:
— Przeklęty Żyd.
Nic właściwie na ten temat nie wiedział. Julius Laspara mógł być równie dobrze 
Transylwańczykiem, Turkiem, Hiszpanem lub obywatelem któregoś z miast 
hanzeatyckich. Ale to 
nie jest opowieść o Zachodzie, więc notując ten wykrzyknik, należy wyjaśnić, że 
był to po prostu 
wyraz nienawiści i pogardy, najlepiej dostosowany do natury uczuć, jakie miotały 
w owym czasie 
Razumowem. Wrzał cały od wściekłości, jak gdyby go spotkała jakaś wielka 
zniewaga. Szedł 
przed siebie na oślep, trzymając się instynktownie nabrzeża malutkiej przystani, 
potem przez 
ładny, nudny park, gdzie nudni ludzie siedzieli na krzesłach pod drzewami, aż 
ochłonąwszy z pasji 
spostrzegł, że znajduje się na środku długiego, szerokiego mostu. Zwolnił od 
razu kroku. Na 
prawo, za miniaturowymi pomostami dla łodzi widział zielone stoki otaczające 
Petit Lac, 
przedziwnie banalne w swojej malowniczości tekturowej dekoracji — z pasem wody 
na dalszym 
planie, martwej i błyszczącej, jak kawał blachy.
Odwrócił głowę od tego widoku w sam raz dla turystów i szedł dalej z oczyma 
utkwionymi w 
ziemię. Ten i ów musiał mu zejść z drogi, by się potem odwrócić i popatrzeć ze 
zdumieniem na 
jego głęboką zadumę. Nalegania głośnego rewolucyjnego publicysty dziwnie 
świdrowały w jego 
mózgu. Pisać. Musi pisać! On! Pisać! Olśniło go nagłe światło. Pisać — to było 
właśnie to, co 
postanowił dziś robić. Zdecydował się na ten krok nieodwołalnie, a później 
całkiem o nim 
zapomniał. Taka niepoprawna skłonność do wymykania się z uchwytu rzeczywistości 
groziła 
poważnym niebezpieczeństwem. Gotów był z tego powodu gardzić sobą. Co to było? 
Lekkomyślność czy głęboko zakorzeniona słabość? A może jakiś podświadomy lęk?
„Czyżbym chciał się wycofać? To być nie może. To niemożliwe. Cofnięcie się teraz 
byłoby 
gorsze od moralnego samobójstwa. To byłaby po prostu moralna zagłada — myślał. — 
Czy 
podobna, abym miał konwencjonalne sumienie?”
Z pogardą odrzucił tę hipotezę i przystanął na brzegu chodnika, gotów przejść na 
drugą stronę i 
iść dalej szeroką ulicą wybiegającą z mostu, po prostu tylko dlatego, że ją miał 
przed sobą. Ale w 
tej samej chwili parę powozów i jakaś wolno wlokąca się furmanka przecięły mu 
drogę i Razumow 
nagle skręcił w lewo, by iść znowu bulwarem, tym razem jednak oddalając się od 
jeziora.
„To może być po prostu kwestia zdrowia” — pomyślał, pozwalając sobie na całkiem 
niezwykłe 
wątpienie o swej zdrowotności; nie licząc bowiem paru chorób dziecięcych, nigdy 
dotąd nie 
chorował. Ale i tu groziło niebezpieczeństwo. Na szczęście zdawał się być 
otoczony całkiem 
osobliwą opieką. „Gdybym wierzył w działanie Opatrzności — rzekł do siebie 
Razumow z 
posępnym rozbawieniem — widziałbym w tym Jej ironiczny palec. Żeby taki Julius 
Laspara 
znalazł się na mojej drodze jakby umyślnie po to, by mi przypomnieć, że… Pisz 
pan — powiedział. 
— Powinieneś pisać! — Wiem o tym, że powinienem… I będę pisał, nie ma obawy. Po 
to tu 
jestem. A na przyszłość będę już miał o czym pisać.”
Podniecał się tym wewnętrznym monologiem. Ale zamiar pisania wzbudził w nim myśl 
o 
jakimś miejscu, gdzie mógłby pisać — o odosobnieniu się, o zaciszu, a więc 
oczywista o własnym 
pokoju; wstrzymywała go jednak niechęć, by iść tak daleko, zmieszana z uczuciem 
nieufności — 
jak gdyby coś wrogiego czekało nań w tamtych obmierzłych czterech ścianach.
„A gdyby tak któremu z tych rewolucjonistów — zapytał siebie — przyszła ochota 
odwiedzić 
mnie w czasie pisania.” I sama możliwość takiej przeszkody przejęła go dreszczem. 
Mógł co 
prawda zamknąć się na klucz lub też poprosić sklepikarza z dołu (który sam był 
jakimś zbiegiem), 
by mówił gościom, że go nie ma w domu. Nie były to jednak środki ostrożności 
wiele warte. 
Zdawał sobie sprawę, że musi prowadzić życie nie dające żadnego powodu do 
podejrzeń, a choćby 
zaciekawienia, nawet z tak błahej przyczyny jak zwłoka w otwieraniu zamkniętych 
drzwi. 
„Chciałbym być gdzieś w polu, jak najdalej od wszystkich” — pomyślał.
Bezwiednie skręcił jeszcze raz w lewo i wtedy uświadomił sobie, że jest znów na 
jakimś 
moście. Ten był znacznie węższy od poprzedniego i już nie prosty, lecz załamany 
pod kątem. W 
miejscu załamania krótkie ramię łączyło go z sześciokątną wysepką, wysypaną 
żwirem, ujętą w 
obmurowanie z ciosanego kamienia — doskonały wzór chłopięcej schludności. Parę 
wysokich 
topoli i innych drzew rosło obok siebie na czyściutkim, szarym żwirze, zaś pod 
nimi znajdowało 
się kilka ogrodowych ławek i brązowy posąg Jean–Jacques’a Rousseau, siedzącego 
na cokole.
Zaszedłszy tam Razumow przekonał się, że nie biorąc pod uwagę sprzedawczyni w 
ogrodowym 
kiosku, może znaleźć na wysepce całkowitą samotność. Była jakaś naiwna, 
odpychająca i 
bezduszna prostota w tym małym, nie uczęszczanym skrawku ziemi, który nazwano 
imieniem 
Jean–Jacques’a Rousseau. Coś pretensjonalnego i tandetnego zarazem. Zażądał 
szklanki mleka i 
nie siadając wypił je duszkiem (nie miał w ustach od rana nic oprócz herbaty). 
Już chciał odejść 
zmęczonym, ociężałym krokiem, gdy nagle zatrzymała go myśl. Znalazł przecież 
ściśle to, czego 
szukał. Jeżeli można było zapewnić sobie gdzieś samotność na otwartym powietrzu, 
w samym 
środku miasta, to chyba tu, na tej absurdalnej wysepce, zwłaszcza że jedyny 
dostęp do niej mógł 
mieć stale na oku.
Zawrócił i usiadł ciężko na ławce ogrodowej. To było właśnie odpowiednie miejsce, 
by wziąć 
się do owego pisania, z którym musiał się uporać. Przybory miał ze sobą. „Będę 
tu zawsze 
przychodził” — powiedział sobie, a potem długo siedział nieruchomy — nie myśląc, 
nie patrząc, 
nie słuchając, prawie bez życia. Dopiero gdy skłaniające się ku zachodowi słońce 
poczęło obsuwać 
się za linię dachów miasta poza jego plecami i rzucać cienie domów na 
powierzchnię jeziora po 
drugiej stronie wysepki, wydobył z kieszeni wieczne pióro, otworzył mały notes 
na kolanie i zaczął 
szybko pisać, podnosząc od czasu do czasu oczy na ramię mostu, wiodące do 
wysepki. Spojrzenia 
te były zbyteczne, bo oddalonym przechodniom na moście nawet się nie śniło 
spoglądać w stronę 
wysepki, gdzie wygnany pomnik autora Umowy społecznej królował, z posępną 
nieruchomością 
brązu, nad schyloną głową Razumowa. Skończywszy swą pisaninę, Razumow z jakimś 
gorączkowym pośpiechem odłożył pióro, po czym wsadzał notes do kieszeni, 
wydarłszy wpierw 
kartki z gwałtownością niemal spazmatyczną. Następnie jednak bardzo starannie 
składał ten plik 
lichego papieru na kolanie. Dokonawszy owej czynności oparł się o poręcz ławki i 
siedział bez 
ruchu, trzymając papiery w lewej ręce. Tymczasem zapadł mrok. Razumow powstał i 
zaczął 
przechadzać się z wolna pod drzewami.
„Nie ma najmniejszej wątpliwości, że teraz jestem bezpieczny” — pomyślał. Jego 
bystry słuch 
łowił ledwo dosłyszalny szmer prądu, rozbijającego się o cypel wysepki. 
Zapomniał się niemal 
zupełnie, wsłuchując się z zainteresowaniem w ten głos. Ale nawet dla jego 
wyostrzonego słuchu 
szmer był tylko z trudem uchwytny.
— Nadzwyczajne wynalazłem sobie zajęcie — mruknął. I przyszło mu na myśl, że był 
to może 
jedyny głos, którego mógł słuchać beztrosko i dla własnej przyjemności. Tak, 
plusk wody, szum 
wiatru — całkowicie obce ludzkim namiętnościom. Wszystkie inne dźwięki tej ziemi 
kalały 
samotność duszy.
Oto co odczuwał pan Razumow, mając na myśli oczywiście swoją własną duszę i 
używając tej 
nazwy, o ile się orientuję, nie w sensie teologicznym, lecz dla określenia tej 
cząstki swojego 
jestestwa, która nie była ciałem i której przede wszystkim nie groziły ognie tej 
ziemi. A trzeba 
przyznać, że w danym wypadku gorycz samotności, która dolegała panu Razumowowi, 
nie była 
całkiem chorobliwym zjawiskiem.
CZĘŚĆ CZWARTA
I
Jeżeli na początku tego rzutu oka w przeszłość przypomnę znowu, że w młodości 
pan Razumow 
nie miał nikogo bliskiego na świecie, tak dosłownie nikogo, jak tylko da się 
uczciwie rzec o 
ludzkiej istocie, będzie to jedynie stwierdzeniem faktu przez człowieka, który 
wierzy w 
psychologiczne znaczenie faktów. Wyraża się w tym może również pragnienie 
ścisłej 
sprawiedliwości. Niezdolny do utożsamienia się z żadną z osób tej opowieści, w 
której poglądy na 
honor i hańbę tak są dalekie od pojęć świata Zachodniego, a stojąc jedynie na 
stanowisku 
ogólnoludzkim, czuję, z tej właśnie przyczyny, dziwną niechęć, by stwierdzić 
tutaj bez ogródek to, 
co każdy czytelnik już sam prawdopodobnie wykrył. Taka niechęć mogłaby wydać się 
niedorzeczna, gdyby nie myśl, że z powodu niedoskonałości ludzkiej mowy bywa 
zawsze coś 
przykrego (a nawet poniżającego) w ujawnieniu nagiej prawdy. Ale przyszedł czas, 
kiedy nie 
można już dłużej zapominać o radcy Mikulinie. Jego proste pytanie „Dokąd?”, w 
obliczu którego 
zostawiliśmy pana Razumowa w Petersburgu, rzuca światło na ogólne znaczenie tego 
indywidualnego przypadku.
— Dokąd? — było odpowiedzią w formie łagodnego zapytania na to, co można by 
nazwać 
deklaracją niezależności pana Razumowa. Pytanie nie zawierało w sobie żadnej 
groźby i przebijał 
w nim po prostu ton niewinnego zainteresowania. Ale jeśliby rozumieć je nawet w 
sensie czysto 
topograficznym, jedyna odpowiedź, jaką na nie mógł dać pan Razumow, musiałaby mu 
wydać się 
dostatecznie zatrważająca. Dokąd? Czy ma wrócić do swego mieszkania, w którym 
odnalazła go 
Rewolucja, by wystawić nagle na próbę jego uśpione instynkty, jego na wpół 
świadome myśli i 
prawie całkiem nieświadome ambicje — przez objawienie mu jak gdyby jakiejś 
szalonej i 
dogmatycznej religii, z jej żądaniem ślepych poświęceń, jej czułymi 
wyrzeczeniami, rojeniami i 
nadziejami, co unoszą duszę wzwyż, to znów wtrącają ją w głąb najczarniejszej 
rozpaczy. I 
Razumow zdjąwszy rękę z klamki, powrócił na środek pokoju, by zapytać gniewnie 
radcy 
Mikulina: — Co pan przez to rozumie?
O ile mi wiadomo, radca Mikulin nie odpowiedział na to pytanie. Natomiast 
nawiązał z panem 
Razumowem przyjacielską rozmowę. Jest to charakterystyczną cechą natur 
rosyjskich, że choćby 
najbardziej pochłonięte dramatem czynu, nadstawiają zawsze uszu na szept idei 
oderwanych. 
Rozmowy tej (i innych późniejszych) nie potrzebuję przytaczać. Wystarczy 
powiedzieć,. że 
Razumow taki, jakim go poznaliśmy, został w niej wystawiony na próbę wiary 
innego rodzaju. Nie 
było nic oficjalnego w jej wyłożeniu. I pan Razumow mógł bronić swej 
niezaangażowanej 
postawy. Ale radca Mikulin nie chciał uznać jego argumentów. — Dla człowieka jak 
pan — 
brzmiały jego ostatnie ważkie słowa w tej dyskusji — takie stanowisko jest 
niemożliwe. Proszę nie 
zapominać, że widziałem tę interesującą kartkę. Rozumiem pański liberalizm. Ja 
sam mam umysł 
tego rodzaju. Reforma to dla mnie przede wszystkim zagadnienie metody. Ale bunt 
jest w swej 
istocie fizycznym odurzeniem, jest rodzajem histerii, przed którą należy chronić 
masy. Wszak pan 
zgadza się na to bez zastrzeżeń? Bo widzi pan, Kiryło Sidorowiczu, bierność i 
trzymanie się na 
uboczu stają się w pewnych okolicznościach czymś bardzo bliskim politycznego 
przestępstwa. 
Starożytni Grecy rozumieli to doskonale.
Pan Razumow słuchający z nikłym uśmiechem zapytał wręcz radcy Mikulina, czy to 
ma 
znaczyć, że zamierza on roztoczyć nad nim dozór policyjny?
Wysoki urzędnik nie obraził się o to cyniczne zapytanie.
— Nie, Kiryło Sidorowiczu — odpowiedział poważnie. — Nie mam zamiaru roztaczać 
nad 
panem dozoru.
Razumow, podejrzewając kłamstwo, usiłował okazać jak największą swobodę umysłu 
przez 
krótki, pozostały okres tej rozmowy. Starszy pan wypowiadał się w sposób 
zupełnie 
bezceremonialny i z rodzajem przebiegłej prostoty. Razumow wywnioskował, że 
dotrzeć do dna 
tego umysłu było niepodobieństwem. Serce jego zaczęło bić szybciej w wielkim 
niepokoju. 
Dygnitarz, wyszedłszy spoza swego biurka, wyciągnął do niego rękę.
— Do widzenia panu. Dojście do porozumienia pomiędzy ludźmi inteligentnymi jest 
zawsze 
pomyślnym wydarzeniem, nieprawdaż? A oczywiście ci panowie buntownicy nie mają 
monopolu 
na inteligencję.
— Sądzę, że nie będę więcej potrzebny? — Gdy Razumow zadawał to pytanie, dłoń 
jego 
spoczywała jeszcze w ujęciu radcy Mikulina. Ów zwolnił ją powoli.
— To, proszę pana, dopiero się pokaże — rzekł z wielką powagą. — Bogu jednemu 
wiadoma 
jest przyszłość. Ale może pan być spokojny, że nie myślałem nigdy o rozciąganiu 
nad panem 
dozoru. Jest pan młodym człowiekiem o wysoce niezależnym charakterze. Tak. 
Odchodzi pan stąd 
wolny jak ptak, ale to nie przeszkadza, że w końcu wróci do nas.
— Ja! Ja! — wyrwał się Razumowowi szept przerażonego sprzeciwu. — Po cóż? — 
dodał 
słabym głosem.
— Tak. Ty sam, Kiryło Sidorowiczu — potwierdził wysoki urzędnik policji surowym 
tonem 
głębokiego przekonania. — Powrócisz do nas. Niektórzy z naszych największych 
ludzi musieli to 
w końcu uczynić.
— Naszych największych ludzi — powtórzył Razumow zdumionym głosem.
— Tak. Istotnie. Nasze największe umysły… Do widzenia.
Razumow, odprowadzony do drzwi, opuścił pokój. Ale nim doszedł do końca 
korytarza, 
posłyszał ciężkie kroki i wołanie, aby się zatrzymał. Odwrócił głowę i ujrzał ze 
zdziwieniem, że 
radca Mikulin we własnej osobie podąża za nim. Wysoki urzędnik podszedł w 
najnaturalaniejszy 
sposób, jedynie lekko zdyszany.
— Chwileczkę. Z tą sprawą, o której dzisiaj mówiliśmy, będzie, jak Bóg da. Ale 
może się 
zdarzyć, że będę pana znowu potrzebował. Pan wydaję się zdziwiony, Kiryło 
Sidorowiczu. Tak. 
Znowu… dla pewnych dalszych wyjaśnień, jeśliby zaszła potrzeba.
— Ależ ja nic nie wiem — wybełkotał Razumow. — Nie ma mowy, żebym coś mógł 
wiedzieć.
— Któż to zgadnie? Rzeczy tak dziwnie się plotą. Któż zgadnie, o czym pan może 
się 
dowiedzieć, zanim jeszcze dzisiejszy dzień minie. Pan stał się już raz 
narzędziem Opatrzności. 
Uśmiechasz się pan, Kiryło Sidorowiczu; jesteś un esprit fort (Razumow wcale nie 
wiedział, że się 
uśmiechnął). Ale ja wierzę mocno w Opatrzność. Takie wyznanie w ustach starego, 
zahartowanego w służbie urzędnika może brzmi śmiesznie. Ale pan sam przekona się 
kiedyś… 
Inaczej to, co pana spotkało, nie da się wcale wytłumaczyć. Tak, na pewno będę 
miał jeszcze 
sposobność zobaczyć się z panem, ale nie tutaj. To nie byłoby całkiem. — hm… O 
jakimś 
dogodnym miejscu zawiadomi się pana. A nawet korespondencję między nami w tej 
sprawie czy 
jakiejkolwiek innej lepiej będzie przysyłać za pośrednictwem naszego — o ile mi 
wolno tak się 
wyrazić — wspólnego przyjaciela księcia K. Niech pan nie przeczy, Kiryło 
Sidorowiczu. Jestem 
pewny, że książę się zgodzi. Może mi pan ufać, że wiem, co mówię. Nie ma pan 
lepszego 
przyjaciela nad księcia, a co do mnie, to z dawna zaszczyca on mnie swoim…
Zerknął na swoją brodę.
— Nie będę zatrzymywał pana dłużej. Żyjemy w trudnych czasach, czasach 
potwornych urojeń, 
niebezpiecznych mrzonek i zbrodniczych szaleństw. Na pewno spotkamy się jeszcze. 
Może jednak 
trochę wody upłynie, zanim to nastąpi. Oby niebo zesłało panu przedtem owocne 
refleksje!
Znalazłszy się wreszcie na ulicy Razumow zaczął iść szybko przed siebie, nie 
bacząc na 
kierunek. Zrazu nie myślał o niczym; stopniowo jednak świadomość położenia, w 
jakim się 
znajdował, stanęła przed nim jako coś tak obrzydliwego, niebezpiecznego i bez 
sensu, a trudność 
wyzwolenia się kiedykolwiek z sieci, w które się zaplątał, wydała mu się tak 
nieprzezwyciężona, 
że naraz błysnęło mu w głowie, aby wrócić i jak to sam Określił, wyznać wszystko 
radcy 
Mikulinowi.
Wrócić! Po co? Wyznać! Co takiego? „Mówiłem z największą otwartością — pomyślał 
ze 
szczerym przekonaniem, — Cóż innego mógłbym mu powiedzieć? Że podjąłem się 
zanieść 
zlecenie temu bydlęciu Ziemianiczowi? Cóż za szaleństwo stworzyć w ten sposób 
pozór 
współwiny i całkiem bezcelowo zaprzepaścić wszelkie szansę bezpieczeństwa, jakie 
zdobyłem.”
„A jednak nie mógł obronić się myśli, że radca Mikulin był może jedynym 
człowiekiem na 
świecie, który potrafiłby zrozumieć jego postępowanie. Być zrozumianym wydało 
się tak 
niezmiernie nęcące.
W drodze do domu musiał przystawać kilkakrotnie; siły zdawały się go całkowicie 
opuszczać; 
odosobniony jak na pustyni w rozgwarze ruchliwych ulic, stawał nagle na kilka 
minut, zanim 
potrafił ruszyć dalej. Wreszcie dowlókł się do swego mieszkania.
A potem przyszła choroba, coś w rodzaju lekkiej gorączki, która od razu 
przeniosła go daleko 
poza obrąb trosk bieżących, nawet poza granice własnego pokoju. Nie tracił 
przytomności; 
zdawało mu się tylko, że bytuje sennie gdzieś w wielkiej oddali od wszystkiego, 
co mu się 
kiedykolwiek zdarzyło. Otrząsał się z tego stanu powoli, z wrażeniem, że trwa to 
niesłychanie 
długo, chociaż rzeczywista liczba dni nie była bardzo duża. Gdy zaś wreszcie 
powrócił do 
rzeczywistości, wszystko dokoła zmieniło się w jakiś nieuchwytny, a zarazem 
irytujący sposób: 
martwe przedmioty, ludzkie twarze, gospodyni, wiejska dziewczyna, która mu 
usługiwała, schody, 
ulice, nawet powietrze. Ustosunkował się do tych zmienionych warunków z chłodną 
surowością. 
Uczęszczał na uniwersytet, słuchał wykładów, przechodził schody i korytarze, 
robił notatki, mijał 
dziedzińce, w gniewnym odosobnieniu, z zębami zaciśniętymi aż do bólu szczęk.
Zdawał sobie całkiem dobrze sprawę, że postrzeleniec Kostia patrzy na niego z 
daleka jak 
młody wyżeł, że wygłodzony student z czerwonym, zwieszonym nosem schodzi mu 
według 
życzenia starannie z drogi, jak i ze dwudziestu innych studentów, których znał 
na tyle, by z nimi 
czasem rozmawiać. A wszyscy mieli miny pełne zaciekawienia i troski, jak gdyby 
oczekiwali, że 
coś musi się stać. „Tak już dłużej być nie może” — myślał nieraz Razumow. Były 
dnie, kiedy 
zdejmował go lęk, by zagadnięty przez kogoś znienacka nie zaczął po wariacku 
wykrzykiwać 
najordynarniejszych wyrazów. Często po powrocie do domu osuwał się na krzesło w 
czapce i 
płaszczu i pozostawał bez ruchu godzinami, trzymając w ręku jakąś książkę, którą 
przyniósł był z 
biblioteki; to znów chwytał scyzoryk i siedział czyszcząc bez końca paznokcie, 
przy czym 
wściekał się przez cały czas — po prostu wściekał. — „To nie do zniesienia” — 
mamrotał nagle w 
głąb pustego pokoju.
I rzecz godna uwagi: zrozumiałe, że ten pokój mógł był stać się dla niego 
fizycznie wstrętnym, 
uczuciowo nieznośnym, moralnie nie do wytrzymania. Tymczasem nie. Nic podobnego 
(choć sam 
obawiał się tego z początku), nic podobnego się nie zdarzyło. Wprost przeciwnie; 
polubił to swoje 
mieszkanie bardziej od wszystkich dotychczasowych pomieszczeń, jakie musiał w 
swym życiu 
wynajmować, skoro sam nie miał nigdy rodzinnego domu. Polubił je tak bardzo, że 
często z tego 
tylko powodu było mu trudno zdecydować się na wyjście. Przypominało to fizyczne 
urzeczenie, 
które na przykład sprawia, że człowiek nie ma ochoty oddalać się od ognia w 
zimny dzień.
Chociaż w owym czasie Razumow rzadko wychodził na miasto poza uczęszczaniem na 
uniwersytet (cóż innego miał do roboty), tak się składało, że gdy tylko wyszedł 
z domu, czuł się 
natychmiast ściśle wplątanym w moralne następstwa swego czynu. Popadał wtedy w 
ciemną moc 
tajemnicy Haldina, omotywała go ona jak zatruta szata, której niepodobna z 
siebie zerwać. 
Dolegało mu to nad wyraz, tak samo zresztą jak zdawkowe, nieuniknione spotkania 
i rozmowy z 
innymi studentami. „Muszą się dziwić zmianie, jaka we mnie zaszła” — myślał z 
niepokojeni. 
Przypominał sobie z przykrością, że jednego czy dwu Bogu ducha winnych i wcale 
sympatycznych 
kolegów odesłał z pasją do wszystkich diabłów. Pewien żonaty profesor, u którego 
poprzednio 
bywał, zagadał go kiedyś przechodząc: — Dlaczego nie bywa pan teraz nigdy na 
naszych 
środowych przyjęciach, Kiryło Sidorowiczu? — Razumow zdawał sobie sprawę, że w 
odpowiedzi 
na tę uprzejmość zachował się mrukliwie i odpychająco, jak prostak. Profesor 
najwyraźniej był 
nadto zdumiony, by się obrazić. Wszystko to przedstawiało się źle. A w tym 
wszystkim tkwił 
Haldin, zawsze Haldin — nic, tylko Haldin — wszędzie Haldin, cień fatalny i 
stokroć bardziej 
rzeczywisty, aniżeli mogłaby być widzialna zjawa zmarłego. I tylko tego pokoju, 
do którego ów 
człowiek zabłądził w drodze od zbrodni ku śmierci, cień jego, rzekłbyś, nie mógł 
nawiedzać. Nie 
znaczyło to, mówiąc ściśle, ażeby był w nim całkiem nieobecny, nie posiadał tu 
jednak żadnej 
mocy. To Razumow był tutaj górą, w spokojnym poczuciu swej wyższości. Miał do 
czynienia z 
pokonanym widmem — niczym więcej. Często wieczorem, gdy naprawiony zegarek tykał 
słabo na 
stole obok zapalonej lampy, Razumow podnosił głowę znad pisania i spoglądał na 
łóżko z 
wyczekującą beznamiętną uwagą. Niczego tam nie mógł zobaczyć. Nigdy po prawdzie 
nie 
przypuszczał, aby mógł tam coś zobaczyć. Po chwili wzruszał lekko ramionami i 
pochylał się nad 
robotą. Bo zabrał się był do roboty, i to nawet zrazu z pewnym powodzeniem. Jego 
niechęć do 
porzucania tego miejsca, gdzie czuł się bezpieczny przed Haldinem — tak wzrosła, 
że w końcu 
przestał zupełnie wychodzić. Od wczesnego ranka do późnej nocy pisał i pisał, 
blisko przez 
tydzień, nie patrząc; wcale na godzinę i rzucając się na łóżko dopiero wtedy, 
kiedy oczy same mu 
się zamykały. Później zdarzyło się pewnego popołudnia, że całkiem przypadkowo 
spojrzał na 
zegarek. Odłożył z wolna pióro.
„O tej samej godzinie — pomyślał — wkradł się ten facet niepostrzeżenie do 
pokoju podczas 
mojej nieobecności. A tam siedział cicho jak mysz — może na tym samym krześle.”
Razumow wstał i zaczął chodzić miarowym krokiem po pokoju, spoglądając raz po 
raz na 
zegarek. „O tym czasie wróciłem i zastałem go stojącego pod piecem” — pomyślał 
znowu. Gdy się 
ściemniło, zapalił lampę. Później przerwał raz jeszcze chodzenie, by odprawić 
gniewnym ruchem 
dziewczynę, która chciała wejść z herbatą i jakimś posiłkiem na tacy. Wkrótce 
potem stwierdził, że 
zegarek wskazuje właśnie godzinę, o której on sam wyszedł w śnieżycę z tym 
okropnym 
zleceniem.
„Współudział w winie” — mruknął z cicha i chodził dalej nie spuszczając oczu ze 
wskazówek, 
które posuwały się z wolna ku godzinie jego powrotu.
„A zresztą — pomyślał nagle — może i byłem narzędziem wybranym przez Opatrzność. 
Jest to 
wprawdzie tylko sposób wyrażania się, ale w każdym sposobie wyrażania się może 
tkwić prawda. 
A co, jeśliby to niedorzeczne powiedzenie było w swej istocie prawdą?”
Podumał chwilę, potem usiadł i wyciągnął przed siebie nogi. Siedział tak z 
tępymi oczyma i 
rękoma zwieszonymi po obu stronach krzesła, jak człowiek zupełnie opuszczony 
przez Opatrzność 
— sam wśród świata.
Uprzytomnił sobie jeszcze ową chwilę, w której Haldin poszedł, i siedział znowu 
bez ruchu 
przez dalsze pół godziny. Po czym mruknął: „A teraz do roboty”, przysunął do 
stołu krzesło i 
chwycił za pióro, ale natychmiast odłożył je pod wpływem głęboko niepokojącej 
myśli: „Trzy 
tygodnie minęło i ani słowa od Mikulina.”
Co to mogło znaczyć? Czy zapomniano o nim? Być może. Lecz w takim razie czemuż 
by nie 
pozostać w zapomnieniu — wleźć w jakąś mysią dziurę? Skryć się. Ale gdzie? Jak? 
U kogo? W 
jakiej dziurze? I czy już tak na zawsze?
Ucieczka wydawała się jednak pełna mglistych niebezpieczeństw. Oko rewolucji 
społecznej 
niewątpliwie czuwało nad nim i Razumowa ogarnął na chwilę nieokreślony i 
rozpaczliwy lęk, 
połączony z obmierzłym uczuciem upokorzenia. Czyżby naprawdę już nie 
rozporządzał sobą? Do 
diabła! Ale dlaczego po prostu nie prowadzić życia jak przedtem? Uczyć się. Iść 
naprzód. 
Pracować tak gorliwie, jak gdyby nic się nie stało (a przede wszystkim zdobyć 
srebrny medal). 
Odznaczyć się, stać się wielkim reformatorem i sługą największego z Państw. A 
także sługą 
najpotężniejszego zbiorowiska ludzkiego na ziemi z jego zdolnością do logicznie 
kierowanego 
rozwoju, przy bratnim zespoleniu sił i celów, o jakim dotąd świat nigdy nie 
śnił… sługą 
rosyjskiego narodu!…
Spokojny, zdecydowany i utwierdzony w swym wielkim zamiarze, wyciągał właśnie 
rękę po 
pióro, gdy przypadkiem spojrzał na łóżko. Podskoczył ku niemu wściekły, z 
wewnętrznym 
okrzykiem: „To ty, zwariowany fanatyku, stoisz mi na drodze!” Cisnął gwałtownie 
poduszkę na 
podłogę, zerwał koce… Nikogo tam nie było. Ale odwracając się ujrzał przed sobą 
w powietrzu — 
niby najwyrazistszy szczegół rozpływającej się wizji dwu głów — oczy generała T. 
i tajnego radcy 
Mikulina, tuż obok siebie, wpatrzone w niego, zgoła odmienne w charakterze, lecz 
z tym samym 
nieugiętym i znużonym, a jednak świadomym celu wyrazem… sług narodu!
Razumow wielce zaniepokojony o siebie podszedł chwiejnym krokiem do umywalki, 
wypił łyk 
wody i zwilżył czoło. „To minie i nie zostawi śladu — pomyślał z otuchą — jestem 
całkiem 
przytomny.” Cóż jednak za niedorzeczność przypuszczać, że o nim zapomniano! Już 
go tam sobie 
zanotowano dobrze. Zresztą to nie miało znaczenia. Byle usunąć z drogi to nędzne 
widmo i całą 
jego sprawę… „Gdyby tak można pójść i wypluć to wszystko na którego z tych 
głupców — a 
potem niech się dzieje, co chce.”
Wyobraził sobie, że przystępuje do studenta z czerwonym nosem i nagle potrząsa 
pięścią przed 
jego twarzą. „Chociaż, co mi z niego — zastanowił się — skoro on sam w ogóle nie 
myśli. Żyje w 
czerwonym transie demokratycznym. A! Chcesz przebić drogę do powszechnego 
szczęścia, mój 
chłopcze! Dam ja ci powszechne szczęście, ty głupi, zahipnotyzowany upiorze! A 
jakżeż to będzie 
z moim własnym szczęściem, co? Czy nie mam do niego prawa dlatego tylko, że 
umiem myśleć 
samodzielnie?…”
I znowu, ale już innym tonem, Razumow powiedział sobie: „Jestem młody. Wszystko 
można 
przetrzymać.” W owej chwili przechodził z wolna przez pokój, zamierzając usiąść 
na sofie i zebrać 
myśli. Ale zanim doszedł, uczuł, że opuszcza go wszystko: nadzieja, odwaga, 
wiara w siebie i w 
ludzi. W jego sercu jak gdyby powstała nagła próżnia. Na nic nie zdało się 
walczyć dalej. Spokój, 
praca, samotność, swobodne stosunki z ludźmi — wszystko to było dlań niedostępne. 
Wszystko 
przepadło. Życie jego stało się wielkim, zimnym pustkowiem, na podobieństwo 
olbrzymiej 
płaszczyzny całej Rosji, zasłanej śniegiem i pogrążającej się stopniowo w 
okólnym mroku i 
mgłach.
Usiadł z zawrotem głowy, zamknął oczy i tak już pozostał siedząc prosto na sofie 
— nie mogąc 
zasnąć przez resztę nocy, aż do chwili gdy dziewczyna przynosząca mu samowar 
zaczęła łomotać 
pięścią w drzwi i wołać: — Kiryło Sidorowiczu! Pora wstawać!
Wówczas blady jak trup, posłuszny straszliwemu wezwaniu na sąd, Razumow otworzył 
oczy i 
wstał.
Nikt chyba się nie zdziwi, jak sądzę, że Razumow, z chwilą gdy wezwanie nadeszło, 
udał się do 
radcy Mikulina. Nadeszło ono tego właśnie poranka, kiedy Razumow blady i 
roztrzęsiony jak 
człowiek, który dopiero co wstał z ciężkiej choroby, próbował się ogolić. Na 
kopercie poznał 
pismo znanego sobie adwokaciny. Mieściła się w olej druga koperta, z adresem 
Razumowa 
wypisanym ręką księcia K. i z dopiskiem w rogu: „Proszę przesłać natychmiast w 
zamkniętym 
liście.” Wewnątrz znajdowało się własnoręczne pismo radcy Mikulina. Piszący 
stwierdzał całkiem 
otwarcie, że nie zaszło nic takiego, co wymagałoby wyjaśnień, lecz mimo to 
naznaczył 
Razumowowi spotkanie na mieście u pewnego okulisty.
Razumow przeczytał list, skończył się golić, ubrał się, później zaś spojrzał 
znowu na list i 
mruknął ponuro: — „Okulista!” — Dumał nad nim przez jakiś czas, po czym potarł 
zapałkę i spalił 
starannie obie koperty wraz z listem. Następnie czekał, siedząc zupełnie 
bezczynnie i patrząc w 
przestrzeń, póki nie nadeszła oznaczona godzina. Wtedy wyszedł.
Trudno orzec, czy mógł wezwania nie posłuchać, licząc na jego nieurzędowy 
charakter. 
Zapewne nie. W każdym bądź razie poszedł, i to poszedł z pewną skwapliwością, co 
mogłoby się 
wydawać rzeczą nie do wiary, o ile nie przypomnimy sobie, że radca Mikulin był 
jedynym 
człowiekiem na świecie, z którym Razumow mógł rozmawiać o przygodzie z Haldinem 
jako o 
konkretnej rzeczywistości. A Haldin, potraktowany jako osoba rzeczywista, 
przestawał być 
prześladowczym widmem, źródłem fałszów i bredni. Razumow wiedział doskonale, że 
bez 
względu na niepokojącą władzę, jaką Haldin posiadał w każdym innym miejscu na 
ziemi — u tego 
okulisty będzie on tylko powieszonym zabójcą ministra de P. i nikim więcej. Bo 
umarli mogą żyć 
tylko w takim zakresie i takim rodzajem życia, jakich udzielą im żywi. Razumow 
poszedł więc na 
spotkanie z radcą Mikulinem pewny ulgi, ze skwapliwością człowieka ściganego, 
który jest rad 
każdemu schronieniu.
Powiedziawszy tak wiele, nie widzę już potrzeby przytaczania tej pierwszej 
rozmowy ani kilku 
następnych. Dla moralności zachodniego czytelnika sprawozdanie z tych spotkań 
mogłoby 
przybrać złowrogi charakter starych legendarnych opowieści, w których Wróg 
Ludzkości 
prowadzi subtelne kłamliwe rozmowy z jakąś kuszoną przez siebie duszą. Nie moja 
to rzecz 
protestować. Pozwolę sobie tylko zauważyć, że nawet Zły ze swą namiętnością 
szatańskiej pychy, 
jako wyłącznym motywem postępowania, nie wydaje się z szerszego, współczesnego 
punktu 
widzenia tak czarny, jak go ongiś malowano. Z o ileż większą wyrozumiałością 
powinniśmy więc 
osądzać zwykłego śmiertelnika, z jego mnogimi namiętnościami, z jego nędzną 
pomysłowością w 
grzechu — stale oślepianego nikczemnym migotem różnolitych motywów i wiecznie 
zdradzanego 
przez krótkowzroczną mądrość.
Radca Mikulin był jednym z tych potężnych urzędników, którzy na stanowisku nie 
podrzędnym 
ani ukrytym, lecz po prostu nie rzucającym się w oczy, wywierają wielki wpływ na 
same metody 
raczej niż na zwykły tok spraw urzędowych. Wierność dla Kościoła i Tronu nie 
jest sama przez się 
uczuciem występnym, a jeżeli ktoś przekłada wolę jednostki nad wolę tłumu, to 
jeszcze nie 
dowodzi, żeby był człowiekiem bez serca lub idiotą od urodzenia. Radca Mikulin 
był nie tylko 
zdolnym, ale i wiernym urzędnikiem. W prywatnym życiu był kawalerem, 
rozmiłowanym w 
wygodach; mieszkał sam w luksusowo urządzonym pięciopokojowym apartamencie; 
wśród 
przyjaciół miał opinię światłego patrona sztuki kobiecego tańca. Później szerszy 
świat usłyszał o 
nim, lecz dopiero w samej godzinie jego upadku, podczas jednego z owych procesów 
stanu, które 
przeciętnego czytelnika gazet wprawiają w zdumienie nagłym wglądem w splot 
intryg, których 
istnienia nawet nie podejrzewał. W tym krótkim i tajemniczym poruszeniu 
błotnistych wód, wśród 
wiru wyłaniających się mgliście potworności, radca Mikulin poszedł na dno z 
godnością, 
protestując jedynie ze spokojnym naciskiem, iż jest niewinny — nic więcej! 
Żadnych ujawnień 
mogących przynieść szkodę nękanej autokracji, bezwzględna wierność tajemnicom 
nędznych 
arcana imperii, ukrytych w jego patriotycznej piersi — przykład biurokratycznego 
stoicyzmu 
rosyjskiego urzędnika, z jego zakorzenioną i niemal wzniosłą pogardą dla prawdy. 
Stoicyzm 
milczenia, oceniony tylko przez garstkę wtajemniczonych i nie pozbawiony pewnej 
cynicznej 
wielkości w tym obrazie poświęcenia siebie przez sybarytę. Albowiem straszliwie 
surowy wyrok 
równał się śmierci cywilnej i właściwie uczynił z radcy Mikulina coś w rodzaju 
pospolitego 
przestępcy.
Okazuje się, że dzika autokracja, podobnie jak boska demokracja, nie ogranicza 
swojej strawy 
tylko do ciał wrogów. Pożera ona również swoich przyjaciół i sługi. Upadek 
ekscelencji Grigorija 
Grigoriewicza Mikulina (który nastąpił dopiero w kilka lat później) dopełnia 
obrazu tego 
człowieka. Ale w czasie zamordowania (czy egzekucji) ministra de P. — radca 
Mikulin, na nie 
zwracającym uwagi stanowisku Naczelnika Wydziału w Sekretariacie Generalnym, 
wywierał nie 
lada wpływ jako powiernik i prawa ręka swego byłego kolegi szkolnego i 
długoletniego 
przyjaciela generała T. Można ich sobie wyobrazić, rozmawiających o sprawie 
Razumowa, w 
pełnym poczuciu nieograniczonej władzy nad życiem wszystkich mieszkańców Rosji i 
z niedbałą 
pogardą Olimpijczyków, spoglądających na lichego robaka. Powiązania z księciem K. 
wystarczyły, aby uchronić Razumowa od pochopnego i samowolnego załatwienia się z 
nim. 
Najprawdopodobniej pozostawiono by go w spokoju po pierwszym przesłuchaniu w 
Sekretariacie. 
Radca Mikulin nie byłby o nim zapomniał (nie zapominał nigdy nikogo, kto raz 
podpadł jego 
uwadze), ale po prostu byłby go poniechał na zawsze. Radca Mikulin był 
dobrodusznym 
człowiekiem i nikomu źle nie życzył. Zresztą (nie pozbawiony sam tendencji 
reformatorskich) 
odniósł korzystne wrażenie ze spotkania z tym młodym studentem, synem księcia K., 
i do tego 
wcale niegłupim.
Ale los zrządził, że właśnie kiedy Razumow doszedł do przekonania, iż każda 
droga w życiu 
jest dla niego zamknięta, radcę Mikulina w uznaniu jego dyskretnych zdolności 
powołano na 
bardzo odpowiedzialne stanowisko, czyniąc go ni mniej, ni więcej — tylko szefem 
nadzoru 
policyjnego na całą Europę. I wtedy to — dopiero wtedy — wziąwszy w swe ręce 
udoskonalenie 
służby wywiadowczej, czuwającej nad działalnością rewolucjonistów za granicą, 
radca Mikulin 
pomyślał znowu o Razumowie. Dojrzał niezwykłe możliwości wykorzystania dla 
specjalnych 
celów tego nieprzeciętnego młodzieńca, którego miał już w swoim ręku — z jego 
osobliwym 
usposobieniem, niezrównoważonym umysłem i podminowanym sumieniem, uwikłanego na 
domiar w sieciach fałszywej sytuacji… Było to tak, jak gdyby rewolucjoniści sami 
wkładali radcy 
Mikulinowi w ręce instrument o ileż misterniejszy od zwykłych, ordynarnych 
narzędzi i tak 
świetnie dostosowany do tego, by wniknąć w środowiska niedostępne dla 
pospolitych agentów, 
jeśli tylko będzie darzony odpowiednim zaufaniem. Człowiek opatrznościowy! 
Opatrznościowy! I 
książę K. dopuszczony do tajemnicy z całą gotowością podzielił również ten 
mistyczny pogląd. — 
Trzeba mu jednak będzie zapewnić później jakąś karierę — zastrzegł sobie 
troskliwie. — O, bez 
wątpienia! Postaramy się o to! — zapewnił Mikulin. Mistycyzm księcia K. był 
prostego pokroju, 
ale radca Mikulin posiadał dość przebiegłości za nich obu.
Ludzie i rzeczy mają zawsze jakąś taką cechę, taką stronę, od której należy ich 
uchwycić, jeżeli 
chce się trzymać ich mocno w ręku i w pełni nimi kierować. Siła radcy Mikulina 
polegała na 
umiejętności wyśledzenia tej cechy i tej strony w ludziach, którymi się 
posługiwał. Było mu 
obojętne, czy była to próżność, rozpacz, miłość, nienawiść, chciwość, mądra duma 
czy głupia 
zarozumiałość, jeżeli mógł za pomocą nich zmusić kogoś do służenia swoim celom. 
Nieznanemu i 
pozbawionemu rodziny młodemu studentowi Razumowowi w chwili wielkiego moralnego 
osamotnienia pozwolono odczuć, że interesuje się nim kilka wysoko postawionych 
osób. Książę 
K. dał się nakłonić do osobistej interwencji i pewnego razu pozwolił sobie ulec 
męskiemu 
wzruszeniu, które, tym bardziej że całkiem niespodziewanie, wstrząsnęło głęboko 
Razumowem. 
Nagły uścisk tego człowieka, poruszonego wiernością dla tronu i tłumionym 
ojcowskim 
przywiązaniem, objawił Razumowowi, że i on nie jest na te uczucia obojętny.
„A więc to tak!” — wykrzyknął w duchu. Rodzaj wzgardliwej tkliwości złagodził 
ponury 
pogląd młodego człowieka na własne położenie, gdy rozważał owo wstrząsające 
spotkanie z 
księciem K. Czy ten prostoduszny, światowy eks–gwardzista i senator, którego 
miękkie, siwe i 
dostojne bokobrody musnęły jego policzek, czyż ten świeżo odkryty ojciec 
arystokrata był choćby 
odrobinę mniej godny szacunku albo też bardziej niedorzeczny niż tamten 
wygłodzony, 
fanatyczny rewolucjonista, ów student z czerwonym nosem?
Oczywiście oprócz perswazji użyto także pewnego nacisku. Dawano Razumowowi stale 
odczuć, że się już zbyt daleko zaangażował. Nie było ucieczki od tego uczucia, 
od tego łagodnego 
pytania „Dokąd?”, które postawił mu radca Mikulin i na które nie znalazł 
odpowiedzi. Ale 
wrażliwość Razumowa nie została ani razu dotknięta. Miała to być niebezpieczna 
misja w 
Genewie, celem zdobycia w groźnym momencie absolutnie wiarogodnych wiadomości, z 
bardzo 
niedostępnej komórki centralnych kół rewolucyjnych. Istniały wskazówki, że 
dojrzewa bardzo 
poważny spisek… Spokój tak nieodzownie potrzebny wielkiemu państwu był 
zagrożony… Mógł 
na tym ucierpieć szeroki plan praworządnych reform… Najwyższe osobistości w 
kraju były 
zaniepokojone w swych patriotycznych uczuciach i tak dalej. Jednym słowem radca 
Mikulin 
wiedział, co powiedzieć o tej jego zręczności można jasno wnosić z umysłowych i 
psychologicznych zwierzeń i analizy własnych uczuć w dzienniku pana Razumowa — 
tym 
żałosnym schronieniu młodzieńca, który nie miał obok siebie nikogo, komu mógłby 
się ufnie 
zwierzyć, żadnego szczerego uczucia, w którym mógłby znaleźć oparcie.
W jaki sposób wszystkie te wstępne zabiegi zostały ukryte przed ludzkimi oczyma 
— nie warto 
opisywać. Pretekst z okulistą jest wystarczającym przykładem. Radca Mikulin był 
pomysłowy, a 
zadanie niezbyt trudne. Każdy student, nawet ów z czerwonym nosem, śmiało mógł 
widzieć pana 
Razumowa wchodzącego do prywatnego domu, dla zasięgnięcia porady u okulisty. 
Ostateczne 
powodzenie zależało wyłącznie od samołudzenia się rewolucjonistów, 
przypisujących 
Razumowowi tajny współudział w sprawie Haldina. Fakt, że znalazł się on wśród 
skompromitowanych, wystarczał, by wzbudzić ich zaufanie — fakt ten zaś był 
wytworem ich 
własnej wyobraźni. Właśnie to czyniło pana Razumowa opatrznościowym człowiekiem, 
tak 
biegunowo różnym od przeciętnego typu agenta „Nadzoru Europejskiego”.
I to właśnie władzę Sekretariatu wzięły sobie za zadanie rozdmuchać za pomocą 
szeregu 
wyrachowanych i fałszywych niedyskrecji.
W końcu doszło do tego, że pewnego wieczora przyszedł niespodzianie w odwiedziny 
do pana 
Razumowa jeden z „myślących” studentów, z którym Razumow widywał się przed 
sprawą 
Haldina na różnych prywatnych zebraniach — wysoki młodzieniec o skromnym, 
spokojnym 
obejściu i przyjemnym głosie.
Poznawszy głos odzywający się w przedpokoju: — Czy można wejść? — Razumow, który 
siedział bezczynnie na sofie, zerwał się. „A jeśli on przyszedł mnie 
zasztyletować” — pomyślał 
szyderczo i nałożywszy zieloną przepaskę na lewe oko, rzekł surowym tonem: — 
Proszę.
Tamten był zakłopotany; wyraził nadzieję, że nie przeszkadza.
— Nie pokazywaliście się, kolego, od kilku dni, więc pomyślałem… — Zakaszlał 
krótko. — 
Czy z okiem lepiej?
— Znacznie lepiej.
— To dobrze. Nie będę zajmował wam czasu. Ale widzicie, ja, to jest my — w 
każdym razie ja, 
podjąłem się ostrzec was, Kiryło Sidorowiczu, że może przeceniacie swoje 
bezpieczeństwo.
Razumow siedział z głową wspartą na ręku, zasłaniając niemal zupełnie swoje 
wolne oko.
— I ja tak myślę.
— W takim razie w porządku. Teraz panuje niby spokój, ale ci ludzie przygotowują 
jakieś 
powszechne represje. To oczywiste. Nie o tym jednak przyszedłem powiedzieć. — 
Przysunął się z 
krzesłem i zniżył głos. — Obawiamy się, że… niedługo zaaresztują was.
Jakiś podrzędny urzędnik w biurze Sekretariatu podsłuchał urywek pewnej rozmowy 
i udało mu 
się zajrzeć do pewnego raportu. Tych wiadomości nie można było lekceważyć.
Razumow zaśmiał się z lekka, co zaniepokoiło jego gościa. — Ach, Kiryło 
Sidorowiczu. To nie 
jest rzecz, z której można by się śmiać. Zostawiono was w spokoju na krótko, 
ale… Naprawdę, 
Kiryło Sidorowiczu, lepiej, abyście wyjechali z kraju, póki jeszcze czas.
Razumow zerwał się i zaczął dziękować mu za radę z taką szyderczą wylewnością, 
iż tamten, 
poczerwieniawszy, wyniósł się z przekonaniem, że ów tajemniczy Razumow nie jest 
człowiekiem, 
który by przyjmował ostrzeżenia lub rady od zwykłych śmiertelników.
Radca Mikulin, powiadomiony następnego dnia o tym incydencie, wyraził 
zadowolenie.
— Hm. Ha! Właśnie to, czego nam było potrzeba…i zerknął na swoją brodę.
— Wnoszę z tego — rzekł Razumow — że nadszedł czas, abym wyjechał w swojej misji.
— Tak. Moment psychologiczny — potwierdził radca Mikulin z łagodnym naciskiem, 
bardzo 
poważnie i jakby z obawą.
Poczyniono już wszystkie przygotowania, aby nadać, temu wyjazdowi pozór 
niełatwej 
ucieczki. Radca Mikulin nie spodziewał się zobaczyć już Razumowa przed jego 
wyjazdem. 
Spotkania ich przedstawiały bądź co bądź pewne ryzyko, a do omówienia już nic 
nie pozostało.
— Powiedzieliśmy sobie wszystko, Kiryło Sidorowiczu — rzekł wysoki urzędnik, 
ściskając 
rękę Razumowa z tą wylewną serdecznością, jaką Rosjanie umieją nadać swemu 
obejściu. — Nie 
ma nic niejasnego między nami. I wie pan, co panu powiem? Poczytuję sobie za 
szczęście, że 
pozyskałem… hm… pańską…
Spojrzał na brodę, a po chwili zamyślonego milczenia wręczył Razumowowi pół 
arkusza 
listowego papieru, na którym mieściło się w skrócie wszystko, co zostało już 
omówione, pewne 
szczegóły, które Razumow miał zbadać, wspólnie uzgodniony plan postępowania, 
wskazówki 
tyczące się niektórych osób i tak dalej. Był to jedyny kompromitujący dokument w 
tej całej 
sprawie, ale jak radca Mikulin zauważył, „można go łatwo zniszczyć. Najlepiej, 
by obecnie pan 
Razumow nie widział się już z nikim — aż dopiero po tamtej stronie granicy, 
gdzie oczywiście… 
trzeba będzie patrzeć, słuchać i…”
Zerknął znów na brodę; ale kiedy Razumow oświadczył, że z jedną przynajmniej 
osobą 
zamierza widzieć się przed wyjazdem z Petersburga, radca Mikulin nie mógł ukryć 
nagłego 
zaniepokojenia. Samotne, surowe i poświęcone nauce życie młodego człowieka było 
mu dobrze 
znane. Stanowiło to najlepszą gwarancję jego przydatności. Mikulin przybrał ton 
proszący. Czy 
kochany Kiryło Sidorowicz nie uważa, że wobec tak doniosłego zadania należałoby 
doprawdy 
poświęcić wszelkie sprawy uczuciowe..;
Razumow przerwał tę przestrogę wzgardliwie. Tu nie chodziło wcale o młodą 
kobietę, lecz o 
młodego głupca, z którym chciał się zobaczyć w pewnym celu. Radca Mikulin 
odetchnął, ale był 
zdziwiony.
— Ach tak… — I w jakim to właściwie celu?
— Aby nadać wszystkiemu jeszcze większe cechy prawdopodobieństwa — odparł 
Razumow 
krótko, chcąc zaznaczyć swoją niezależność. — Trzeba mi ufać w tym, co robię.
Radca Mikulin ustąpił taktownie, mruknąwszy:
— Och! Bez wątpienia… bez wątpienia… Pański rozsądek…
I rozstali się z ponownym uściskiem dłoni.
Głupiec, o którym pomyślał pan Razumow, był to ów bogaty hulaka, zwany narwanym 
Kostią. 
Można było liczyć na absolutną niedyskrecję tego gadatliwego i pobudliwego 
wartogłowa. Ale 
gdy Razumow przypomniał hulaszczemu młodzieńcowi, że swojego czasu ofiarował się 
z 
pieniężną pomocą, jego zwyczajne podniecenie przeszło w bezgraniczną rozpacz.
— Och! Kiryło Sidorowiczu, mój najdroższy przyjacielu, mój zbawco — cóż ja 
pocznę! 
Puściłem wczoraj do ostatniego rubla wszystko, co mi dał mój papa przed paroma 
dniami. Czy 
możesz poczekać do czwartku? Oblecę wszystkich znajomych lichwiarzy… Nie, 
oczywiście, nie 
możesz. Tylko nie patrz tak na mnie. Co ja zrobię? O starym ani myśleć. Powiadam 
ci, że całą 
garść banknotów dał mi przed trzema dniami. Ach, cóż za podlec ze mnie!
Załamał ręce w rozpaczy. Wtajemniczyć starego niepodobna. „Oni” dali mu order w 
ostatnim 
roku, krzyż na szyję, i od tej pory przeklina wszystkie nowe prądy. Wolałby 
raczej widzieć 
wszystkich intelektualistów Rosji rzędem powieszonych niż rozstać się bodaj z 
jednym rublem.
— Kiryło Sidorowiczu! Poczekaj chwileczkę. Nie pogardzaj mną. Już wiem, co 
zrobię. Tak — 
zrobię to — włamię się do jego biurka. Nie ma innej rady. Wiem, w której 
szufladzie chowa 
pieniądze, a wracając do domu kupię dłuto. Będzie to straszny cios dla niego, 
ale wiesz, ten 
poczciwy stary sknera naprawdę mnie kocha. Więc jakoś to przeżyje… a ja także. 
Kiryło, duszo 
moja!. Poczekaj choć parę godzin — do wieczora. Ukradnę całą gotówkę, jaka mi 
wpadnie w ręce. 
Nie wierzysz mi? Dlaczego? Powiedz tylko słowo…
— Więc ukradnij — rzekł Razumow, patrząc na niego z kamiennym spokojem.
— Do diabła z dziesięciorgiem przykazań! — zawołał tamten w ogromnym podnieceniu. 
— Tu 
chodzi o naszą przyszłość.
Ale gdy późnym wieczorem wszedł do pokoju Razumowa, był spokojny, jak nigdy 
dotąd, 
niemal uroczysty. — Zrobione! — rzekł.
Razumow, który siedział przygarbiony, z rękoma zwieszonymi pomiędzy kolana, 
wzdrygnął się 
na znajomy dźwięk tego słowa. Kostia położył z wolna w jasnym kręgu lampy małą 
paczuszkę w 
brązowym papierze, obwiązaną sznurkiem.
— Tak jak powiedziałem — to wszystko, co wpadło mi w ręce. Stary będzie myślał, 
że to 
koniec świata.
Razumow skinął głową ze swojej sofy i oglądał poważną minę postrzeleńca z 
uczuciem 
złośliwej przyjemności.
— Złożyłem i ja swoją małą ofiarę — westchnął narwany Kostia — a tobie, Kiryło 
Sidorowiczu, dzięki za sposobność.
— Dużo cię to kosztowało?
— Owszem. Widzisz, poczciwy stary dusigrosz kocha mnie naprawdę. Dotknie go to 
bardzo..
— A ty wierzysz w to wszystko, co ci mówią o tej nowej przyszłości, o świętej 
woli ludu?
— Na ślepo. Życie dałbym… Tylko, widzisz, ja jestem jak prosię u koryta. Nic 
dobrego ze mnie 
nie będzie. Już taka moja natura.
Razumow, pogrążony w myślach, zapomniał o obecności Kostii, póki głos błagający, 
by uciekał 
nie tracąc chwili czasu, nie wyrwał go przykro z zadumy.
— Dobrze. A zatem — do widzenia.
— Nie. Nie opuszczę cię, dopóki cię nie wywiozę za Petersburg — oświadczył 
Kostia 
niespodziewanie, ze spokojną stanowczością: — Nie możesz mi tego teraz odmówić. 
Na miłość 
boską, Kiryło, duszo moja, policja może tu być lada chwila, a kiedy cię złapią, 
to zamurują w 
jakiejś twierdzy na wieki — aż posiwiejesz. Mam na dole najlepszego kłusaka z 
ojcowskiej stajni i 
lekkie sanki. Upalimy ze trzydzieści wiorst, nim księżyc zajdzie, i znajdziemy 
jakąś przydrożną 
stację. Razumow podniósł oczy zdumiony. Podróż była postanowiona — i to 
nieodwołalnie. 
Ustalił, że wyjedzie następnego dnia w swojej misji. A teraz nagle przekonał się, 
że w to nie 
wierzył. Załatwiał sprawy, słuchał, mówił, myślał, układał swoją rzekomą 
ucieczkę z rosnącym 
przekonaniem, że to wszystko było niedorzecznością. Przecież nikt nigdy takich 
rzeczy nie robił! 
Była to jakby gra w udawanego. A teraz zdumiał się. Oto był ktoś, kto wierzył w 
to wszystko z 
desperacką powagą. „Jeżeli nie pojadę w tej chwili — pomyślał Razumow z nagłym 
przestrachem 
— nie pojadę wcale.” Wstał bez słowa, a troskliwy Kostia wcisnął mu czapkę na 
głowę i nałożył 
płaszcz, bo inaczej byłby wyszedł, jak stał. Zdążał w milczeniu ku drzwiom, gdy 
zatrzymał go 
głośny okrzyk.
— Kiryło!
— Co? — odwrócił się niechętnie w progu. Kostia wyprostowany, z twarzą poważną i 
bladą i z 
wyciągniętą sztywno ręką, wskazywał wymownym gestem na zapomnianą brązową 
paczuszkę 
leżącą na stole w jasnym kręgu lampy. Razumow zawahał się i pod surowym 
spojrzeniem 
towarzysza zawrócił po pakiecik, usiłując się uśmiechnąć. Ale chłopięcy 
wartogłów stał z 
namarszczonym czołem. „To sen — pomyślał Razumow, kładąc pakiecik do kieszeni i 
schodząc 
ze schodów. — Nikt tak nie postępuje.” Tamten wziął go pod ramię, szepcząc o 
grożących 
niebezpieczeństwach i o tym, jak zamierza zachować się na wypadek różnych 
ewentualności. — 
Bzdury — mruknął Razumow, gdy Kostia opatulał go w sankach. Oddał się śledzeniu 
przebiegu 
swego snu z niezwykłą uwagą. A sen snuł się, według przewidzianej z góry kolei, 
nieubłaganie 
logiczny: — długa jazda sankami, czekanie pod piecem na małej stacyjce. Nie 
zamienili ze sobą 
nawet dziesięciu słów, Kostia, sam pochmurny, nie próbował przerywać milczenia. 
Przy rozstaniu 
uścisnęli się dwukrotnie — trzeba było to zrobić; potem Kostia zniknął ze snu.
Gdy zaczęło świtać, Razumow siedzący bez ruchu w gorącym, dusznym i 
półoświetlonym 
wagonie, zapchanym w całości pościelą i śpiącymi pasażerami, wstał spokojnie, 
opuścił o kilka 
cali okno i cisnął w wielką, zaśnieżoną przestrzeń brązową paczuszkę. Po czym 
znowu usiadł i tak 
pozostał już bez ruchu, otulony płaszczem. „Dla ludu” — pomyślał patrząc w okno. 
Ogromna biała 
pustynia zamarzłej, twardej ziemi przesuwała się przed jego oczyma bez śladu 
ludzkiego życia.
Była to chwila przebudzenia; ale potem sen objął go na nowo: Prusy, Saksonia, 
Wirtembergia, 
twarze, widoki, słowa — wszystko sen, obserwowany z gniewną, skupioną uwagą. 
Zurych, 
Genewa — ciągle sen, śledzony w każdym szczególe, doprowadzający do ostrego 
śmiechu, do 
furii, do śmierci — z lękiem, że w końcu nastąpi przebudzenie…
II
„Może takie właśnie jest życie — myślał Razumow, przechadzając się tam i z 
powrotem pod 
drzewami wysepki, sam na sam z brązowym posągiem Rousseau. — Sen i lęk.” Mrok 
gęstniał. 
Zapisane i wydarte z notesu kartki stanowiły pierwszy owoc powierzonej mu misji. 
To już nie był 
sen. Zawierały one zapewnienie, że on, Razumow, znajdował się w przededniu 
ważnych odkryć: 
„Sądzę, że nic już nie stoi na przeszkodzie, aby mnie przyjęto bez zastrzeżeń.”
Streścił na tych kartkach swoje wrażenia i niektóre rozmowy. Posunął się nawet 
tak daleko, że 
napisał: „Nawiasem dodam, że poznałem tego straszliwego N.N. Okropne, brzuchate 
bydlę. Jeżeli 
dowiem się czegoś o jego przyszłych ruchach, prześlę ostrzeżenie.”
Poczucie próżności tego wszystkiego ogarnęło go niby przekleństwo. Nawet teraz 
nie mógł 
uwierzyć w rzeczywistość swojej misji. Rozejrzał się rozpaczliwie dokoła, jakby 
szukając sposobu 
wyzwolenia się od tego uczucia, które nie dało się odeprzeć. Ścisnął gniewnie w 
ręku zapisane 
kartki. „Trzeba to nadać na pocztę” — pomyślał.
Wszedł na most i wrócił na północny brzeg, gdzie, jak sobie przypomniał, widział 
był na jednej 
z węższych uliczek lichy sklepik, pełen tanich rzeźb z drzewa; wzdłuż jego ścian 
stały rzędy 
książek małej wypożyczalni, w brudnych, tekturowych okładkach. Sprzedawano tam 
również 
materiały piśmienne. Zasępiony, licho odziany staruszek drzemał za ladą. Chuda 
kobieta w czerni, 
z chorowitą twarzą, podała Razumowowi kopertę, której zażądał — nie spojrzawszy 
nawet na 
niego. Razumow pomyślał, że bezpiecznie jest mieć do czynienia z tymi ludźmi, bo 
widocznie nie 
dbali już o nic na świecie. Zaadresował kopertę na ladzie, wypisując niemieckie 
nazwisko pewnej 
osoby mieszkającej w Wiedniu. Ale Razumow wiedział, że to jego pierwsze 
sprawozdanie dla 
radcy Mikulina znajdzie się w tamtejszej ambasadzie, że je ktoś zaufany 
przekopiuje szyfrowanym 
alfabetem i prześle bezpiecznie do miejsca przeznaczenia wraz z pocztą 
dyplomatyczną. Tak to 
było ułożone z góry, by zabezpieczyć drogę raportów przed niepowołanymi oczyma, 
przed 
wszelką niedyskrecją, złą przygodą czy zdradą. Sposób ten miał mu zapewnić 
bezpieczeństwo — 
zupełne bezpieczeństwo.
Razumow wyszedł z nędznego sklepiku i udał się na pocztę. Wtedy to zobaczyłem go 
po raz 
wtóry owego dnia. Przecinał na skos rue Mont Blanc i robił wrażenie przechodnia 
spacerującego 
bez celu. Nie spostrzegł mnie, lecz ja poznałem go z daleka. Pomyślałem, że ten 
niezwykły 
przyjaciel brata panny Haldin prezentuje się bardzo dobrze. Odprowadziłem go 
oczyma do 
skrzynki pocztowej. Potem zawrócił i znowu przeszedł koło mnie bardzo blisko, 
choć jestem 
pewien, że i tym razem mnie nie zauważył. Trzymał głowę prosto, ale wyglądał jak 
lunatyk, 
zmagający się ze snem, który pędzi po niebezpiecznych miejscach. Moje myśli 
pobiegły ku Natalii 
Haldin, ku jej matce. Oto było wszystko, co im pozostało po synu i bracie.
Jako człowiek Zachodu, zaniepokoiłem się. Było coś rażącego w wyrazie jego 
twarzy. Gdybym 
był sam spiskowcem, rosyjskim zbiegiem politycznym, byłbym może potrafił 
wyciągnąć jakieś 
praktyczne wnioski z tego przypadkowego spotkania. W mojej jednak sytuacji 
zaniepokoiłem się 
tylko, ale tak silnie, że aż mnie ogarnęła nieokreślona obawa o Natalię Haldin. 
Wszystko to jest 
raczej trudne do wyjaśnienia, niemniej stanowiło bodziec, z którego zrodził się 
we mnie zamiar 
odwiedzenia tych pań wieczorem, po mojej samotnej kolacji. Co prawda pannę 
Haldin spotkałem 
przed kilkoma zaledwie godzinami, lecz samej pani Haldin nie widziałem od dość 
dawna. Prawdę 
mówiąc, ostatnimi czasy unikałem tych wizyt.
Biedna pani Haldin! Wyznaję, że napełniała mnie pewnym lękiem. Była jedną z tych 
natur, na 
szczęście nielicznych, którymi nie sposób się nie zainteresować, ponieważ budzą 
w nas zarazem 
trwogę i litość. Człowiek lęka się zetknięcia z nimi ze względu na siebie, a 
może bardziej jeszcze 
ze względu na tych, na których mu zależy, tak jest bowiem jasne, że są stworzone, 
aby cierpieć, a 
przy tym przyprawiać innych o cierpienie. Dziwna to rzecz, że nie mówiąc już o 
wolności, nawet 
zwykły liberalizm poglądów, który dla nas jest sprawą słów, ambicji czy 
publicznych uchwał (a 
jeśli uczuć, to takich, które nie tykają naszych najgłębszych umiłowań), może 
być dla innych istot, 
zupełnie do nas podobnych i żyjących pod tym samym niebem, ciężką próbą odwagi, 
sprawą łez, 
udręki i krwi. Pani Haldin zaznała wszystkich cierpień swego pokolenia. Przeżyła 
śmierć brata 
entuzjasty — oficera rozstrzelanego za Mikołaja. Rezygnacja z lekką przymieszką 
ironii nie 
stanowi ochrony dla wrażliwego serca. Pani Haldin, w którą los uderzał poprzez 
jej dzieci, była 
skazana na to, by cierpieć raz jeszcze z powodu przeszłości, a zarazem lękać się 
o przyszłość. 
Należała do tych, którzy nie potrafią leczyć się sami, którym własne serce nigdy 
nie daje spokoju i 
którzy, bynajmniej nie tchórzliwie i nie samolubnie, przyglądają się z 
zapamiętaniem jego ranom 
— i obliczają swe straty.
Takie i tym podobne myśli przeplatały mój skromny i samotny kawalerski posiłek. 
Jeżeli mi 
ktoś zarzuci, że był to okrężny sposób myślenia o Natalii Haldin, mogę tylko 
odpowiedzieć, że 
zasługiwała na to, aby się o nią troskać. Miała całe życie przed sobą. Niech mi 
więc wolno będzie 
wyznać, że myślałem o życiu Natalii Haldin, zastanawiając się nad charakterem 
jej matki, co jest 
sposobem myślenia o młodej dziewczynie dozwolonym dla człowieka starego, lecz 
nie dość 
jeszcze starego, by zatracił zdolność do współczucia. Cała prawie młodość stała 
przed nią; 
młodość bezlitośnie pozbawiona przyrodzonego wesela i pogody, przesłonięta 
cieniem 
nieeuropejskiego despotyzmu; młodość straszliwie ponura, wydana na pastwę 
dzikiej walki 
pomiędzy jednako zaciekłymi przeciwnikami.
Rozmyślałem nad tym może dłużej, niż należało. Czułem się tak bezradny — gorzej 
jeszcze — 
tak jakoś daleki temu wszystkiemu. W ostatniej chwili zawahałem się, czy w ogóle 
iść do nich. Na 
cóż się to przyda?
Późno już było, gdy skręciwszy na Boulevard des Philosophes ujrzałem światło w 
narożnym 
oknie. Roleta była spuszczona, ale z łatwością wyobraziłem sobie panią Haldin, 
siedzącą tam w 
fotelu w swej zwykłej postawie, jak gdyby kogoś wypatrywała — postawie, która 
ostatnimi czasy 
przybrała smutny charakter obłąkańczego oczekiwania.
Wydało mi się, że owo światło upoważnia mnie dostatecznie, by zastukać do drzwi. 
Panie 
widocznie nie udały się jeszcze na spoczynek. Miałem nadzieję, że nie zastanę 
gości — rodaków 
pani domu. Pewien podupadły emeryt rosyjski zachodził tam niekiedy wieczorami. 
Był 
nieskończenie smętny, nudny i przygnębiał już samym swoim widokiem. Mniemam, że 
te panie 
znosiły jego częste odwiedziny przez pamięć dawnej przyjaźni ze starszym panem 
Haldinem czy 
czegoś w tym rodzaju. Postanowiłem więc, jeżeli go zastanę ględzącego cichym 
głosem, ulotnić 
się po kilku minutach.
Zdziwiło mnie, że drzwi otworzyły się, zanim zdążyłem zadzwonić. Zobaczyłem 
przed sobą 
pannę Haldin w kapeluszu i żakiecie, widocznie gotową do wyjścia. O tej godzinie? 
Może po 
doktora?
Jej radosne powitanie uspokoiło mnie. Dźwięczało w taki sposób, jak gdybym 
właśnie był tym, 
którego pragnęła zobaczyć. Obudziło to moją ciekawość. Wszedłem, a wierna Anna, 
stara służąca 
Niemka, zamknęła za mną drzwi, ale nie odchodziła. Została przy drzwiach, jakby 
gotowa za 
chwilę mnie wypuścić. Okazało się, że panna Haldin właśnie zamierzała wyjść, by 
mnie odszukać.
Mówiła z niezwykłym u niej pośpiechem. Byłaby poszła prosto do pani Ziegler, 
mimo mocno 
spóźnionej pory, jak na zwyczaje tego domu…
Pani Ziegler, wdowa po wybitnym profesorze, a wielkim moim przyjacielu, 
odnajmuje mi trzy 
pokoje ze swego obszernego i pięknego apartamentu, który zatrzymała po śmierci 
męża; mam 
jednak dla siebie osobne wejście. Mieszkam tak już dziesięć lat z górą. 
Powiedziałem, że jestem 
niezwykle rad, iż przyszło mi na myśl…
Panna Haldin nie zdradzała zamiaru zdjęcia płaszcza. Spostrzegłem, że” ma silne 
rumieńce na 
policzkach i coś uderzająco stanowczego w głosie. Czy wiem, gdzie mieszka pan 
Razumow?
Gdzie mieszka pan Razumow? Pan Razumow? O tej porze — tak bezzwłocznie? 
Rozłożyłem 
ręce na znak zupełnej nieświadomości. Nie miałem najmniejszego pojęcia, gdzie 
mieszkał. 
Gdybym był mógł przewidzieć to pytanie nie dalej niż przed trzema godzinami, 
byłbym 
zaryzykował i zapytał go o to na drodze przed nowym gmachem pocztowym. Może by 
mi 
odpowiedział, choć bardziej prawdopodobnie zbyłby mnie szorstko mówiąc, że to 
nie moja 
sprawa. A gdy przypomniałem sobie ów niezwykły, udręczony i nieprzytomny, jakby 
zahipnotyzowany wyraz jego twarzy, przyszło mi na myśl, że mógł był upaść w 
ataku nerwowym 
od samego wstrząsu, że ktoś do niego przemówił. Nie powiedziałem o tym ani słowa 
pannie 
Haldin; nie napomknąłem nawet, że go niedawno spotkałem. Wrażenie, jakie na mnie 
wywarł, 
było tak nieprzyjemne, że sam wolałbym o nim zapomnieć.
— Nie wiem nawet, kogo mógłbym zapytać — szepnąłem bezradnie. Byłbym szczęśliwy, 
gdybym jej mógł dopomóc w jakikolwiek sposób, i sprowadziłbym, kogo by tylko 
zażądała, 
starego czy młodego, tak głęboko ufałem jej zdrowemu rozsądkowi. — Skąd pani 
przyszło na myśl 
udać się do mnie po tę informację? — zapytałem.
— Właściwie nie chodziło mi tylko o to — rzekła cichym głosem. Wyglądała, jak 
ktoś mający 
niemiłą sprawę do załatwienia. — Czy pani musi dziś jeszcze porozumieć się z 
panem 
Razumowem?
Natalia Haldin potwierdziła skinieniem głowy, po czym, spojrzawszy na drzwi 
saloniku, rzekła 
po francusku:
— C’est maman — i stała chwilę zakłopotana. Znałem ją jako dziewczynę poważną, 
która 
nigdy nie przejmuje się urojonymi trudnościami, zainteresowałem się więc bardzo 
i zawisłem 
oczyma na jej ustach, które jeszcze przez chwilę pozostawały zamknięte. Jaki 
związek mogła mieć 
osoba pana Razumowa z tą wzmianką o matce? Przecież pani Haldin nie wiedziała o 
przybyciu 
przyjaciela jej syna do Genewy.
— Czy mógłbym zobaczyć dzisiaj matkę pani? — zapytałem.
Panna Haldin wyciągnęła rękę, jak gdyby zagradzając mi drogę.
— Mama jest w stanie strasznego wzburzenia… O! Pan by się nie domyślił… To kryje 
się 
wewnątrz, ale ja znam mamę i jestem przerażona… Nie mam odwagi stawiać temu 
dłużej czoła. 
Wszystko moja wina; widocznie nie umiem grać komedii; nigdy dotąd nie (kryłam 
niczego przed 
mamą. Nie było między nami nigdy powodu do tego. Ale pan sam wie, z jakiego 
powodu na razie 
zataiłam przed nią przybycie pana Razumowa. Pan przecież rozumie, prawda? To ze 
względu na 
jej nieszczęśliwy stan. A tymczasem… Nie jestem aktorką. Nie umiałam zapanować 
dostatecznie 
nad moimi własnymi uczuciami… i jakoś… nie wiem sama… ale mama zauważyła coś w 
moim 
zachowaniu. Zaczęła myśleć, że coś przed nią kryję. Zwróciła uwagę na moje 
przeciągające się 
nieobecności w domu, i rzeczywiście, spotykając się co dzień z panem Razumowem, 
bywałam 
poza domem dłużej niż dotychczas, kiedy wychodziłam. Bóg wie, jakie podejrzenia 
zrodziły się w 
jej głowie… Pan widzi przecież, że jest jakby nie ta sama, odkąd… I dziś 
wieczorem — ona, która 
tak zatrważająco milczała przez tyle tygodni — zaczęła naraz mówić. Powiedziała, 
że nie chce mi 
robić wymówek; że oczywiście ja mam swój charakter, jak ona swój; że nie chce 
wtrącać się w 
moje sprawy ani nawet w moje myśli; że jeśli o nią chodzi, nie miała nigdy 
niczego do ukrycia 
przed dziećmi… ciężkie rzeczy do słuchania. I to wszystko tym jej spokojnym, 
cichym głosem, z 
tą biedną, wymizerowaną twarzą, nieporuszoną jak kamień. To było nie do 
zniesienia.
Panna Haldin mówiła półszeptem i szybciej niż kiedykolwiek dotąd. Już to samo 
było 
niepokojące. W jasnym oświetleniu przedpokoju dostrzegłem poprzez woalkę silne 
rumieńce na 
jej twarzy. Stała wyprostowana, z lewą ręką lekko wspartą o mały stolik. Prawa 
zwisała 
nieruchomo u jej boku. Raz po raz chwytała krótko oddech.
— To było okropne. Niech pan tylko pomyśli! Mama wyobraziła sobie, że 
przygotowuję się do 
wyjazdu; że chcę ją cichaczem opuścić. Uklękłam przy niej i błagałam, żeby 
zastanowiła się nad 
tym, co mówi. Położyła mi rękę na głowie, niemniej trwa w swoim urojeniu. 
Myślała zawsze, że 
zasłużyła na zaufanie swoich dzieci, ale widocznie jest inaczej. Syn nie zaufał 
ani jej miłości, ani 
jej zrozumieniu, a teraz ja chciałam opuścić ją w taki sam okrutny i 
niesprawiedliwy sposób i tak 
dalej, i tak dalej. Nic, co byłabym powiedziała… To już taki chorobliwy upór… 
Twierdziła, że coś 
wyczuwa, jakąś zmianę we mnie… Jeżeli moje przekonania odwołują mnie od niej, po 
cóż ta 
tajemniczość, jak gdyby była tchórzliwą, słabą istotą, której nie można zaufać? 
„Czy moje serce 
potrafiłoby zdradzić moje dzieci?” — mówiła… To było prawie nie do zniesienia. A 
przy tym 
ciągle głaskała mnie po głowie… Na nic nie zdało się zaprzeczać… Ona jest chora. 
Nawet jej 
dusza…
Nie śmiałem przerwać milczenia, jakie zapadło między nami. Spojrzałem w jej oczy 
błyszczące 
pod woalką.
— Ja! Zmieniona! — wykrzyknęła tym samym cichym głosem. — Moje przekonania 
odwołują 
mnie od niej!… Jakżeż gorzko tego słuchać — przecież to moje największe 
zmartwienie, że jestem 
taka słaba i sama nie wiem, co powinnam zrobić. Pan wie o tym. I żeby temu 
wszystkiemu położyć 
kres, postąpiłam bardzo samolubnie. Ażeby odwrócić jej podejrzenia od siebie, 
powiedziałam jej o 
panu Razumowie. To było samolubne z mojej strony. Wie pan — mieliśmy zupełną 
słuszność, 
postanowiwszy zataić to przed nią. Absolutną słuszność. Skoro tylko powiedziałam 
jej, że 
przyjaciel naszego biednego Wiktora jest tutaj, przekonałam się, jak bardzo 
mieliśmy rację. 
Powinnam była ją przygotować, ale w rozpaczy po prostu wszystko wygadałam. Mama 
wpadła od 
razu w stan okropnego podniecenia. Od jak dawna tu jest? Co ten przyjaciel jej 
Wiktora wiedział i 
czemu do nas zaraz nie przyszedł? Co to znaczyło? Czyż nie można jej powierzyć 
nawet tych 
trochę wspomnień, jakie pozostały po jej synu?… Proszę tylko pomyśleć, co 
musiałam czuć, 
widząc ją białą jak papier, całkiem nieruchomą, ściskającą poręcze fotela 
chudymi rękoma. 
Powiedziałam jej, że to wszystko z mojej winy.
Mogłem sobie wyobrazić nieruchomą, niemą postać matki, siedzącej w swym krześle 
tam za 
drzwiami, w pobliżu których córka rozmawiała ze mną. Milczenie, które tam 
panowało, zdawało 
się wołać w głos o pomstę za fakt historyczny i jego obecne następstwa. Taka 
myśl błysnęła mi w 
głowie, ale nie mogłem wątpić, że panna Haldin przeżyła z tego powodu okropne 
chwile. 
Rozumiałem ją doskonale, gdy powiedziała, że po tej scenie nie ma już sił, by 
stawić czoło nocy. 
Pani Haldin puściła wodze najstraszliwszym urojeniom, najbardziej fantastycznej 
i okrutnej 
podejrzliwości. Wszystko to należało uśmierzyć za każdą cenę i nie zwlekając ani 
chwili. Toteż nie 
zaskoczyła mnie wiadomość, że panna Haldin oświadczyła matce: „Pójdę i 
przyprowadzę go 
natychmiast.” Nie było nic niedorzecznego w tym okrzyku, żadnej uczuciowej 
przesady. Rzekłem 
więc zupełnie przekonany:
— Bardzo dobrze, ale jak?
To całkiem słuszne, że pomyślała o mnie, ale cóż mogłem pomóc, nie znając adresu 
pana 
Razumowa.
— I pomyśleć tylko, że on może mieszkać gdzieś w pobliżu, może nie dalej jak o 
kilka kroków! 
— wykrzyknęła.
Wątpiłem w to, ale byłbym rad poszedł po niego choćby na drugi koniec Genewy. 
Sądzę, że 
panna Haldin zdawała sobie sprawę z tej mojej gotowości, skoro pierwszą jej 
myślą było zwrócić 
się do mnie. W istocie jednak zamierzała mnie prosić o co innego: żebym jej 
towarzyszył do 
Château Borel.
W wyobraźni mojej powstała niemiła wizja mrocznej drogi, posępnego parku i tego 
podejrzanego domu na odludziu, siedziby czarnej magii, intryg i kultu kobiety. 
Zwróciłem uwagę, 
że Madame de S. najprawdopodobniej nie będzie nam mogła udzielić żadnych 
wskazówek w 
sprawie, o którą nam chodziło. Nie przypuszczałem również, byśmy mogli zastać 
tego młodego 
człowieka u niej. Przypomniał mi się wyraz jego twarzy i nabrałem jakoś 
przekonania, że 
człowiek, który wyglądał gorzej, niż gdyby zobaczył umarłego, pragnął 
niewątpliwie zamknąć się 
gdzieś na cztery spusty i pozostać tylko sam ze sobą. Miałem dziwną pewność, że 
pan Razumow, 
gdy go spotkałem, szedł do swego mieszkania.
— Właściwie to myślałam o Piotrze Iwanowiczu — rzekła panna Haldin spokojnie.
— A! Ten oczywiście będzie wiedział. — Spojrzałem na zegarek. Było dopiero 
dwadzieścia 
minut po dziewiątej…
— Wydaje mi się, że trzeba by go szukać w jego hotelu — doradziłem. — Ma pokój w 
hotelu 
„Cosmopolitan”, gdzieś na najwyższym piętrze.
Nie ofiarowałem się, że pójdę sam — po prostu dlatego, że nie byłem pewny 
przyjęcia, z jakim 
się spotkam.. Natomiast zaproponowałem, by posłać wierną Annę z listem proszącym 
o adres pana 
Razumowa.
Anna wciąż czekała przy drzwiach w drugim końcu pokoju, a my naradzaliśmy się 
szeptem. 
Panna Haldin uważała, że powinna pójść sama. Anna była zbyt powolna i nieśmiała. 
Prócz tego 
straciłoby się wiele czasu, zanim przyniosłaby odpowiedź, i mogłoby być już za 
późno, nie 
mieliśmy bowiem żadnej pewności, że pan Razumow mieszka w pobliżu.
— Jeżeli pójdę sama — dowodziła panna Haldin — mogę udać się do niego prosto z 
hotelu. Tak 
czy owak musiałabym wyjść, żeby wyjaśnić mu sprawę osobiście i jakoś go 
przygotować. Nie ma 
pan pojęcia, w jakim stanie psychicznym mama się znajduję.
Mówiąc to bladła i czerwieniła się na przemian. Uważała nawet, że lepiej zarówno 
dla matki, 
jak i dla niej, jeżeli przez krótki czas nie będą razem. Na straży pozostałaby 
Anna, którą matka jej 
lubiła.
— Usiądzie w pokoju mamy ze swoim szyciem — ciągnęła panna Haldin, idąc ku 
drzwiom. Po 
czym zwróciła się po niemiecku do służącej, która nas wyprowadzała:
— Możesz powiedzieć mamie, że poszliśmy z tym panem na poszukiwanie pana 
Razumowa. 
Niech się nie niepokoi, jeżeli mnie nie będzie nawet przez dłuższy czas.
Wyszliśmy szybko na ulicę i panna Haldin odetchnęła głęboko chłodnym nocnym 
powietrzem. 
— Nawet nie zapytałam pana — wyszeptała.
— Pewnie, że nie — powiedziałem, śmiejąc się. Jak przyjmie mnie wielki feminista, 
było mi 
teraz obojętne. Że z mojego widoku nie będzie zadowolony i prawdopodobnie okaże 
mi to w swój 
uroczyście bezczelny sposób, nie ulegało wątpliwości; sądziłem jednak, że na 
pewno nie ośmieli 
się wyrzucić mnie za drzwi. A o to mi tylko chodziło.
— — Pozwoli pani podać sobie ramię? — spytałem. Przyjęła je w milczeniu i nie 
mówiliśmy 
już o niczym godnym uwagi, póki nie znaleźliśmy się w wielkim hallu hotelowym. 
Był jasno 
oświetlony i kręciło się w nim wielu ludzi.
— Mógłbym całkiem dobrze pójść na górę bez pani — zaproponowałem.
— Nie chcę zostać tu sama — odparła cichym głosem. — Pójdę z panem.
Poprowadziłem ją zatem do windy. Na najwyższym piętrze windziarz skierował nas 
na prawo: 
— Koniec korytarza.
Ściany były białe, dywan czerwony, światła elektryczne płonęły rzęsiście, a 
pustka, cisza i 
bezlik jednakowych drzwi — zamkniętych i ponumerowanych — nasuwały myśl o 
wzorowym 
porządku jakiegoś luksusowego zakładu karnego, gdzie więźniów trzyma się w 
izolatkach. Tutaj, 
pod sam dach tego gmaszyska dla pomieszczenia podróżnych, nie dochodził żaden 
głos z dołu; 
czerwony, gruby chodnik tłumił całkowicie nasze kroki. Szliśmy prędko, nie 
patrząc na siebie, aż 
znaleźliśmy się przed ostatnimi drzwiami tego długiego korytarza. Wówczas nasze 
oczy spotkały 
się i staliśmy tak przez chwilę, nadstawiając uszu na słaby szmer głosów 
dochodzących z 
wewnątrz.
— Przypuszczam, że to tutaj — szepnąłem całkiem niepotrzebnie. Spostrzegłem, że 
usta panny 
Haldin poruszyły się bez słowa, a gdy mocno zapukałem, szmer głosów wewnątrz 
ustał. Przez 
kilka sekund panowało głębokie milczenie, po czym drzwi otworzyły się i stanęła 
w nich niska 
kobieta w czerwonej bluzce, z czarnymi oczyma i wielką obfitością prawie siwych 
włosów, 
upiętych w dość niedbały i nieefektowny sposób. Jej cienkie krucze brwi były 
ściągnięte. 
Dowiedziałem się później z zainteresowaniem, że miałem przed sobą słynną czy 
osławioną Sofię 
Antonownę, lecz wtedy uderzył mnie tylko osobliwy, mefistofeliczny charakter jej 
badawczego 
spojrzenia — ponieważ było tak dziwnie pozbawione zła, takie, powiedziałbym, 
nieszatańskie. 
Spojrzenie to złagodniało jeszcze bardziej, kiedy popatrzyła na pannę Haldin, 
która swoim 
pełnym, spokojnym głosem wyraziła życzenie zobaczenia się na chwilę z Piotrem 
Iwanowiczem.
— Jestem Natalia Haldin — dodała.
Na to, z czołem już całkiem wypogodzonym, ale bez słowa odpowiedzi, kobieta w 
czerwonej 
bluzce odeszła ku kanapie i usiadła tam, zostawiając drzwi szeroko otwarte. I z 
tej kanapy, z 
rękami na podołku obserwowała nas czarnymi, błyszczącymi oczyma.
Panna Haldin weszła na środek pokoju; ja, wierny swej roli li tylko towarzysza, 
pozostałem 
przy drzwiach — zamknąwszy je za sobą. Pokój był dość wielki, lecz z niskim 
sufitem i skąpo 
umeblowany. Nad dużym stołem (na którym leżała rozpostarta ogromna mapa) 
zwieszała się nisko 
lampa elektryczna w porcelanowym kloszu, pozostawiając odleglejsze części pokoju 
w sztucznie 
stworzonym półmroku. Piotra Iwanowicza nie było widać, a pan Razumow był 
nieobecny. 
Natomiast na kanapie obok Sofii Antonowny siedział mężczyzna o kościstej twarzy, 
z kozią 
bródką, pochylony ku przodowi z rękami na kolanach i uważnym, dobrotliwym 
spojrzeniem. W 
najdalszym kącie rysowała się niewyraźnie barczysta postać o bladej, rozlanej 
twarzy, rozparta 
niezgrabnie i jak gdyby niepewnie na niskim krześle. Jedyną znaną mi osobą był 
mały Julius 
Laspara, ślęczący nad mapą, ze stopami założonymi za nogi stołka. Ów zerwał się 
żwawo i skłonił 
się pannie Haldin, przy czym wyglądał dość dziwacznie, jak chłopiec z 
haczykowatym nosem i 
piękną sztuczną szpakowatą brodą. Zbliżył się ofiarowując swoje krzesło, lecz 
panna Haldin nie 
chciała usiąść. Oświadczyła, że przyszła tylko na chwilę, aby zamienić parę słów 
z Piotrem 
Iwanowiczem.
Piskliwy głos Laspary rozległ się w pokoju z przykrą wyrazistością:
— Szczególnym zbiegiem okoliczności myślałem dziś o pani, Natalio Wiktorowno. 
Spotkałem 
pana Razumowa. Prosiłem go, żeby mi napisał artykuł na jakikolwiek temat, który 
by mu 
odpowiadał. Pani mogłaby to przetłumaczyć na język angielski z takim 
nauczycielem.
Skłonił się uprzejmie w moim kierunku. Na dźwięk nazwiska Razumowa jakiś głos, 
nie dający 
się określić, rzekłbyś, słaby pisk rozwścieczonego zwierzątka, rozległ się z 
kąta pokoju, gdzie 
siedział mężczyzna za wielki — jak się zdawało — na krzesło, które zajmował. Nie 
dosłyszałem 
odpowiedzi panny Haldin. Laspara podjął znowu:
— Czas już zacząć jakąś robotę, Natalio Wiktorowno. Myślę zresztą, że pani ma 
swój własny 
sąd o rzeczach. Czemu nie miałaby pani czegoś sama napisać? Może zechce nas pani 
odwiedzić w 
najbliższym czasie? Moglibyśmy to omówić. Może jakaś rada… I znowu nie 
dosłyszałem słów 
panny Haldin. Natomiast dobiegł mnie raz jeszcze głos Laspary.
— Piotr Iwanowicz? Wyszedł na chwilę do drugiego pokoju. Czekamy na niego 
wszyscy.
Wielki człowiek, który właśnie wchodził, wydawał się większy, roślejszy i 
naprawdę 
imponujący w długim szlafroku z jakiejś ciemnej materii, opadającej w prostych 
fałdach do jego 
stóp. Sprawiał wrażenie mnicha lub proroka, barczystego mieszkańca pustyni — 
czegoś 
azjatyckiego. Ciemne okulary w połączeniu z tym strojem czyniły go w przyćmionym 
świetle 
mieszkania bardziej tajemniczym niż kiedykolwiek.
Mały Laspara usiadł znowu na krześle i pochylił się nad mapą, jedynym jasno 
oświetlonym 
przedmiotem w tym pokoju. Nawet z mego oddalonego miejsca przy drzwiach mogłem 
poznać po 
kształcie niebieskiej plamy oznaczającej morze, że była to mapa prowincji 
nadbałtyckich. Piotr 
Iwanowicz wydał lekki okrzyk i szedł ku pannie Haldin, ale spostrzegłszy mnie — 
z pewnością 
całkiem niewyraźnie — zatrzymał się i wytężył wzrok spoza swych ciemnych 
okularów. Musiał 
mnie poznać po siwych włosach, wzruszywszy bowiem ramionami zwrócił się do panny 
Haldin z 
dobroduszną pobłażliwością. Chwycił jej rękę swą grubą pulchną dłonią i położył 
na niej drugą 
potężną łapę, jak wieko.
Podczas gdy pośrodku pokoju tych dwoje wymieniało kilka niedosłyszalnych zdań, 
wszyscy 
inni trwali w bezruchu: Laspara klęczący na krześle tyłem do nas i łokciami 
wsparty na wielkiej 
mapie; góra ciała majacząca w ciemnym kącie; mężczyzna z kozią bródką i o 
szczerym spojrzeniu 
siedzący na kanapie; kobieta w czerwonej bluzce u jego boku — żadne z nich ani 
drgnęło. 
Przypuszczam, że naprawdę nie mieli na to czasu, gdyż panna Haldin wycofała 
natychmiast rękę z 
uścisku Piotra Iwanowicza i zanim zdążyłem się spostrzec, ruszyła ku drzwiom. 
Otworzyłem je 
pośpiesznie i wyszedłem za nią — człowiek Zachodu, na którego nikt tu nie 
zwracał uwagi — 
ogarnąwszy ostatnim spojrzeniem tę nieruchomą grupę ludzi w rozmaitych pozach, 
wśród których 
jeden Piotr Iwanowicz stał prosto w swych ciemnych okularach, jak ogromny, ślepy 
nauczyciel, z 
jasnym kręgiem światła na mapie poza sobą i ślęczącym nad nią małym Lasparą.
Później, znacznie później, kiedy w dziennikach pojawiły się pogłoski o nieudanym 
spisku 
wojskowym w Rosji (były one ogólnikowe i wkrótce przycichły), przypomniałem 
sobie tę 
przelotnie ujrzaną grupę z jej centralną postacią. Szczegóły nigdy nie wyszły na 
jaw, wiadomo 
jednak było, że partie rewolucyjne za granicą udzieliły pomocy i wysłały przodem 
swych 
emisariuszy, że znalazły się nawet pieniądze na wyprawienie parowca z ładunkiem 
broni i 
spiskowcami, którzy mieli wtargnąć do prowincji nadbałtyckich. A ja, wczytując 
się w owe skąpe 
wiadomości ujawnione przez prasę (którymi zresztą świat mało się interesował), 
pomyślałem 
sobie, że kiedy towarzyszyłem tej młodej Rosjance, stara ustatkowana Europa 
miała sposobność w 
mojej osobie niejako rzucić okiem poza kulisy. Krótki to był i dziwny rzut oka — 
właśnie tam 
spośród wszystkich miejsc na świecie, na najwyższym piętrze międzynarodowego 
hotelu: wielki 
człowiek we własnej osobie; w kącie nieruchome wielkie cielsko zabójcy żandarmów 
i szpiegów; 
Jakowlicz, weteran dawnych kampanii terrorystycznych; kobieta z włosami siwymi 
prawie tak 
samo jak moje i czarnymi, pełnymi życia oczyma — wszyscy w tajemniczym półcieniu, 
z jasno 
oświetloną mapą Rosji na stole. Kobietę miałem ujrzeć raz jeszcze. Gdy 
czekaliśmy na windę, 
nadbiegła z głębi korytarza i z oczyma utkwionymi w twarzy panny Haldin 
odciągnęła ją na bok, 
jak gdyby dla udzielenia poufnej wiadomości. Rozmowa nie trwała długo; zaledwie 
kilka słów.
W windzie Natalia Haldin nie przerwała milczenia. Odezwała się dopiero, gdy 
znaleźliśmy się 
poza hotelem i zdążaliśmy wzdłuż nabrzeża w orzeźwiającej ciemności, którą na 
lewo rozświetlały 
latarnie mola, odbijające się w czarnej wodzie małego portu, a na prawo grodziły 
wysokie bloki 
hoteli.
— To była Sofia Antonowna. Czy pan wie, kto to taki?
— Tak, wiem. Sławna…
— Ta sama. Okazuje się, że po naszym wyjściu Piotr Iwanowicz powiedział im, po 
co 
przyszłam. I dlatego wybiegła za nami. Przedstawiła mi się, a potem powiedziała: 
„Jest pani siostrą 
dzielnego człowieka, o którym pamięć nie zaginie. Może doczeka się pani lepszych 
czasów.” 
Odpowiedziałam, że pragnę doczekać czasów, kiedy to wszystko zostanie zapomniane, 
nawet 
choćby imię mojego brata miało być także zapomniane. Coś mnie po prostu pchnęło, 
żeby to 
powiedzieć, ale pan mnie rozumie?
— Tak — rzekłem. — Myśli pani o czasach zgody i sprawiedliwości?
— Tak. Za dużo nienawiści , i zemsty jest w tej robocie. Wykonana być musi. To 
jest ofiara — 
niech więc będzie jak największa. Zniszczenie jest dziełem gniewu. Niechby, 
pospołu poszli w 
zapomnienie tyrani i ich zabójcy, niech pozostanie tylko pamięć o odnowicielach.
— A czy Sofia Antonowna zgodziła się z panią? — zapytałem sceptycznie.
— Powiedziała tylko: „To dla pani dobrze wierzyć w miłość.” Zdaje mi się, że 
mnie zrozumiała. 
Spytała potem, czy rychło spotkam się z panem Razumowem. Odpowiedziałam, że mam 
nadzieję 
sprowadzić go jeszcze dziś do mojej matki, która wie już o jego przyjeździe i z 
chorobliwą 
niecierpliwością chce się czegoś o Wiktorze dowiedzieć. Był jedynym znanym nam 
przyjacielem i 
serdecznym powiernikiem mojego brata. Na to Sofia Antonowna: „Ach, tak — brata 
pani. Proszę 
powiedzieć panu Razumowowi, że podałam do ogólnej wiadomości to, co mi 
doniesiono z 
Petersburga. Rzecz dotyczy aresztowania pani brata — dodała. — Zdradził go 
człowiek z ludu, 
który się potem powiesił. Pan Razumow wytłumaczy pani to wszystko. 
Poinformowałam go w 
pełni dziś po południu. I proszę, niech pani powie panu Razumowowi, że Sofia 
Antonowna 
przesyła mu pozdrowienia. Wyjeżdżam jutro wczesnym rankiem — bardzo daleko.”
Po chwili milczenia panna Haldin dodała:
— Byłam tak wstrząśnięta tą niespodziewaną wiadomością, że po prostu nie mogłam 
wcześniej 
się do pana odezwać… Człowiek z ludu! Och, nasz biedny lud!
Szła powoli, jakby ogarnęło ją nagłe wyczerpanie. Opuściła głowę; z okien 
jakiegoś gmachu o 
licznych tarasach i balkonach dolatywały banalne dźwięki hotelowej muzyki; przed 
niskim, 
pospolitym portalem kasyna czerwieniły się w świetle elektrycznych lamp dwa 
jaskrawe afisze, 
sprawiające wrażenie prowincjonalnej tandety — zaś puste bulwary i wyludnione 
ulice nosiły 
piętno obłudnej zacności i bezdennej nudy.
Byłem pewny, że panna Haldin uzyskała adres, pozwoliłem się więc prowadzić. Na 
moście 
Mont Blanc, gdzie parę ciemnych postaci zdawało się gubić w szerokiej i długiej 
perspektywie, 
wykreślonej przez dwa rzędy świateł, panna Haldin rzekła:
— To niezbyt daleko od naszego domu. Tak mi się jakoś zdawało, że nie może być 
inaczej. 
Adres jest rue de Carouge. Będzie to chyba jeden z tych wielkich nowych domów 
dla robotników. 
Wzięła mnie przyjaźnie i ufnie pod ramię i przyśpieszyła kroku. Było coś 
prymitywnego w naszym 
postępowaniu. Nie pomyśleliśmy wcale o zdobyczach cywilizacji. Minął nas 
zapóźniony tramwaj, 
rząd fiacres stał pod sztachetami ogrodu, a nam w ogóle nie przyszło do głowy, 
by z nich 
skorzystać. Ją może pochłaniał pośpiech, a co do mnie — cóż, wzięła mnie ufnie 
pod ramię. Kiedy 
wchodziliśmy na lekką pochyłość Corraterie, gdzie wszystkie sklepy były już 
pozamykane, a w 
żadnym oknie się nie świeciło (jak gdyby cała zarabiająca tu ludność uciekła z 
końcem dnia), 
panna Haldin rzekła niepewnie:
— Mogłabym wpaść na chwilę do nas i zobaczyć, co z mamą. Nie zboczyłabym zbytnio 
z drogi.
Odradziłem jej. Jeżeli pani Haldin rzeczywiście spodziewała się ujrzeć Razumowa 
tego 
wieczora, byłoby nierozsądnie zjawiać się bez niego. Im wcześniej odnajdziemy 
młodego 
człowieka i przyprowadzimy go, aby uspokoił wzburzenie matki, tym lepiej. 
Zgodziła się na moje 
racje i przecięliśmy na ukos Place du Théâtre, wybrukowany kamiennymi płytami i 
cały 
błękitnoszary w elektrycznym świetle, z czerniejącym w środku samotnym posągiem 
jeźdźca. Na 
rue de Carouge znaleźliśmy się w uboższej dzielnicy, położonej u krańców miasta. 
Nie 
zabudowane place przeplatały się tu z nowymi wysokimi domami. Na rogu bocznej 
ulicy wachlarz 
ostrego światła padał przez szerokie wejście świeżo wybielonego sklepu. Z daleka 
można było 
dostrzec jego wnętrze, z dosyć skąpo zastawionymi półkami i ladą, pomalowaną na 
brunatno. To 
był ten dom. Zbliżywszy się wzdłuż ciemnego parkanu ze smołowanych desek 
ujrzeliśmy narożną 
wąską ścianę kamienicy: pięć pojedynczych okien, jedno nad drugim, zupełnie nie 
oświetlonych i 
nakrytych głębokim cieniem wystającego dachu. — Musimy zapytać w sklepie — 
orzekła panna 
Haldin.
Blady i szczupły mężczyzna z cienkim wąsem, w białym, lecz wybrudzonym 
kołnierzyku i z 
postrzępionym krawatem, położył dziennik i rozparty wygodnie oboma łokciami na 
pustej ladzie, 
odpowiedział, że pan, o którego pytam, jest istotnie jego locataire z trzeciego 
piętra, w tej chwili 
jednak nie ma go w domu.
— W tej chwili — powtórzyłem spojrzawszy na pannę Haldin. — Czy to ma znaczyć, 
że 
spodziewa się pan wkrótce jego powrotu?
Sklepikarz ‘był bardzo uprzejmy, miał przymilne oczy i miękki zarys ust. 
Uśmiechał się 
nieznacznie, jak gdyby wszystko o wszystkim wiedział. Pan Razumow, który 
przebywał przez cały 
dzień poza domem, powrócił wczesnym wieczorem. Ku jego wielkiemu zdziwieniu 
zeszedł znowu 
z góry przed pół godziną. Zostawił klucz i nadmienił w czasie krótkiej rozmowy, 
że wychodzi, 
ażeby zaczerpnąć powietrza.
Mówiąc to sklepikarz wciąż się uśmiechał spoza pustej lady, z głową wspartą na 
obu dłoniach. 
Powietrze. Powietrze. Ale czy to znaczyło, że lokator jego będzie nieobecny 
długo czy krótko — 
tego nie mógł powiedzieć. Noc była bardzo duszna, to prawda.
Po chwili milczenia, zwracając swoje przymilne oczy ku drzwiom, dodał:
— Burza przypędzi go z powrotem.
— Czy zbiera się na burzę? — zapytałem.
— Ależ oczywiście!
Jakby na potwierdzenie tych słów usłyszeliśmy bardzo daleki grzmot.
Spojrzawszy na pannę Haldin zorientowałem się, że bynajmniej nie chce ona dać za 
wygraną, 
powiedziałem więc sklepikarzowi, by w razie powrotu pana Razumowa w ciągu 
najbliższej pół 
godziny poprosił go o zaczekanie w sklepie na dole. My niebawem znowu wstąpimy.
Za całą odpowiedź sklepikarz skinął nieznacznie głową. Panna Haldin wyraziła 
milczeniem 
zgodę. Poszliśmy wolno w dół ulicy, kierując się za miasto. Poprzez niskie 
ogrodzenia skromnych 
will, skazanych na zburzenie, zwisały gałęzie drzew ze zbitą masą listowia, 
oświetloną od dołu 
blaskiem gazowych lamp. Potężny i monotonny huk lodowatych wód Arve, spadających 
z 
niskiego jazu, płynął ku nam poprzez otwartą przestrzeń wraz z chłodnym 
tchnieniem powietrza. 
Podwójny rząd latami wykreślał w głębi nie zabudowaną jeszcze ulicę. Z drugiego 
brzegu rzeki, 
nad którym wisiał groźny mrok chmury brzemiennej burzą, jakieś światło, samotne 
i zamglone, 
zdawało się na nas patrzeć znużonym spojrzeniem. Gdy doszliśmy aż do mostu, 
rzekłem:
— Lepiej wracajmy…
Chorowity właściciel sklepu ślęczał wciąż nad dziennikiem, teraz rozłożonym 
szeroko na 
ladzie. Gdy zajrzałem, podniósł tylko głowę i potrząsnął nią przecząco, nie 
otwierając ust. 
Wróciłem od razu do panny Haldin, czekającej na zewnątrz, i odeszliśmy szybkim 
krokiem. 
Powiedziała krótko, że jutro wczesnym rankiem wyśle Annę z listem. Uszanowałem 
jej 
małomówność sądząc, że milczenie będzie chyba najlepszym sposobem okazania mojej 
troski.
Na pół wiejska uliczka, którą wracaliśmy, przeszła stopniowo w zwykłą miejską 
ulicę, szeroką i 
pustą. Spotkaliśmy zaledwie kilku spóźnionych przechodniów, a droga zdawała się 
ciągnąć w 
nieskończoność, ponieważ zrozumiały niepokój mojej towarzyszki i mnie się 
udzielił. W końcu 
weszliśmy na Boulevard des Philosophes — jakiś bardziej niż zwykle szeroki, 
bardziej pusty, 
bardziej obumarły — smętny obraz śpiącej czcigodności. Ujrzawszy już z daleka 
dwa oświetlone 
okna, wyobraziłem sobie panią Haldin, jak czuwa w swoim fotelu udręczona i 
napięta, pod złym 
czarem despotycznych rządów; ofiara tyranii i rewolucji, widok zarazem okrutny i 
niedorzeczny.
III
— Wstąpi pan na chwilę? — spytała Natalia Haldin.
Wymawiałem się spóźnioną porą.
— Mama pana tak lubi — nalegała.
— Więc wstąpię, żeby się tylko dowiedzieć, jak matka pani się miewa.
Powiedziała jakby do siebie:
— Nie wiem nawet, czy ona zechce uwierzyć, że nie zdołałam znaleźć pana Razumowa, 
skoro 
wbiła sobie w głowę, że ukrywam coś przed nią. Może pan potrafi ją przekonać.
— Matka pani może i mnie nie ufać — zauważyłem.
— Panu? Dlaczego? Cóż mógłby pan mieć do ukrywania przed nią? Nie jest pan ani 
Rosjaninem, ani spiskowcem.
Poczułem głęboko moją europejską obcość i nie odpowiedziałem już nic, 
zdecydowałem się 
jednak wytrwać do końca w swej roli bezradnego widza. Daleki odgłos grzmotów w 
dolinie 
Rodanu podchodził coraz bliżej pod uśpione miasto prozaicznych cnót i 
uniwersalnej gościnności. 
Na wprost wielkiej, ciemnej bramy przeszliśmy na drugą stronę ulicy i panna 
Haldin zadzwoniła 
do drzwi swego mieszkania. Otwarły się prawie natychmiast, jak gdyby starszawa 
służąca już 
czekała w przedpokoju na nasz powrót. Jej płaska twarz jaśniała zadowoleniem. — 
Ten pan 
przyszedł — oświadczyła, zamykając za nami drzwi.
Nie zrozumieliśmy, o co jej chodzi. Panna Haldin zwróciła się do niej żywo:
— Kto?
— Herr Razumow — objaśniła.
Z rozmowy, którą prowadziliśmy przed wyjściem z domu, domyśliła się, w jakim 
celu jej młoda 
pani wychodzi. Toteż gdy ten pan wymienił w drzwiach swoje nazwisko, wpuściła go 
natychmiast.
— Nikt tego nie mógł przewidzieć! — szepnęła panna Haldin patrząc na mnie swoimi 
szarymi, 
poważnymi oczyma. Przypomniawszy sobie wyraz twarzy Razumowa, kiedy spotkałem go 
przed 
czterema mniej więcej godzinami — wyraz prześladowanego przez widma lunatyka — 
zastanawiałem się, co z tego wyniknie, nie bez uczucia lęku.
— Czy uprzedziłaś moją matkę? — zapytała panna Haldin służącą.
— Nie. Po prostu wprowadziłam tego pana — odpowiedziała, zdziwiona naszymi 
zatroskanymi 
twarzami.
— Matka pani była przecież przygotowana — rzekłem półgłosem.
— Tak. Ale on nie ma pojęcia…
Wydało mi się, że żywi wątpliwości co do jego taktu. Na jej pytanie, od jak 
dawna ten pan 
znajdował się u matki, Anna odpowiedziała, że der Herr jest w salonie niecały 
kwadrans.
Czekała jeszcze przez chwilę, po czym odeszła z miną dość wystraszoną. Panna 
Haldin patrzyła 
na mnie w milczeniu.
— Skoro tak się już stało — powiedziałem — to pani orientuje się przecież 
dokładnie, co 
przyjaciel brata może matce powiedzieć. I na pewno później…
— Tak — rzekła Natalia Haldin wolno. — Zastanawiam się tylko, czy nie byłoby 
lepiej nie 
przeszkadzać im teraz, skoro rozmowa zaczęła się w mojej nieobecności.
Zamilkliśmy i, jak sądzę, oboje natężaliśmy słuch, ale żaden dźwięk nie 
dochodził spoza 
zamkniętych drzwi. Twarz panny Haldin wyrażała bolesne niezdecydowanie. Uczyniła 
ruch, jak 
gdyby chciała wejść, lecz cofnęła się usłyszawszy kroki za drzwiami. Drzwi 
otworzyły się i 
Razumow wszedł prosto do przedpokoju, nie zatrzymując się po drodze. Znużenie 
całego dnia i 
walka wewnętrzna tak go zmieniły, że mógłbym był nie poznać jego twarzy, która 
przed kilku 
zaledwie godzinami — kiedy mijał mnie obok poczty — była wprawdzie bardzo dziwna, 
lecz 
całkiem odmienna niż teraz. Nie wydawała się wtedy tak sina i oczy nie były tak 
posępne. Teraz 
patrzyły niewątpliwie przytomniej, ale czaił się w nich cień czegoś świadomie 
złego.
Mówię o tym, ponieważ w pierwszej chwili spojrzenie Razumowa spoczęło na mnie, 
jakkolwiek nie zdawał się mnie poznawać lub choćby zauważyć. Znalazłem się po 
prostu na linii 
jego wzroku. Nie wiem też, czy usłyszał nasz dzwonek i czy w ogóle spodziewał 
się kogoś 
zobaczyć. Sądzę, że chciał wyjść, i nie zdaje mi się, by spostrzegł pannę Haldin, 
póki nie podeszła 
do niego. Nie zwrócił też uwagi na rękę, którą ku niemu wyciągnęła.
— To pani, Natalio Wiktorowno… Może się pani zdziwi… że o tak spóźnionej porze… 
Ale 
widzi pani, pamiętałem nasze rozmowy tam, w parku. Pomyślałem, że pani naprawdę 
życzyła 
sobie, abym niezwłocznie… więc przyszedłem. Nie dla żadnej innej przyczyny. Po 
prostu, by 
powiedzieć…
Mówił z trudnością. Zauważyłem to i przypomniałem sobie, co oświadczył 
sklepikarzowi; że 
wychodzi, by „zaczerpnąć powietrza”. Jeżeli taki był cel jego wyjścia, to jak 
widać, zawiódł się 
fatalnie. Ze spuszczonymi oczyma i ze zwieszoną głową usiłował skończyć urwane 
zdanie:
— …powiedzieć coś, o czym dowiedziałem się sam dopiero dzisiaj — dopiero 
dzisiaj…
Przez drzwi, których nie zamknął, widać było salon. Oświetlała go jedynie 
przyćmiona lampa; 
oczy pani Haldin nie znosiły gazowego ani elektrycznego światła. Salon był dosyć 
duży i w 
przeciwieństwie do jasno oświetlonego przedpokoju, tonął w półprzejrzystym mroku, 
przechodzącym dalej w głębokie cienie. Na tym tle zobaczyłem nieruchomą, lekko 
poddaną ku 
przodowi postać pani Haldin, z białą ręką opartą na poręczy fotela.
Nie poruszyła się. Choć siedziała przy oknie, nie dostrzegłem już w jej postawie 
wyrazu 
oczekiwania. Roleta była spuszczona, a poza oknem znajdowało się tylko nocne 
niebo brzemienne 
burzą oraz to miasto obojętne i przygarniające każdego w swej chłodnej, niemal 
pogardliwej 
tolerancji — szanowne miasto uchodźców, dla którego wszystkie te bóle i nadzieje 
nic nie 
znaczyły. Siwa głowa pani Haldin opadła na piersi.
Pomyślałem, że prawdziwy dramat despotyzmu bynajmniej nie rozgrywa się na 
wielkiej 
widowni politycznej. Oto znów — świadek ze zrządzenia losu — miałem sposobność 
rzucić okiem 
poza kulisy i dojrzeć coś o wiele bardziej istotnego niż słowa i gesty 
publicznych wystąpień. 
Miałem pewność, że ta matka na przekór wszystkiemu nie zgodziła się w głębi 
serca na utratę syna. 
Było to coś więcej niż niepocieszona żałość Racheli, coś głębszego i trudniej 
dostępnego w swym 
przerażającym spokoju. Biały nachylony profil jej twarzy, ledwie rysujący się na 
niewyraźnym tle 
fotela, sprawiał wrażenie, że matka Haldina wpatruje się w coś leżącego na jej 
kolanach, jak gdyby 
spoczywała tam ukochana głowa. Takim był ten mój rzut oka poza kulisy, po czym 
panna Haldin, 
przeszedłszy koło Razumowa, zamknęła drzwi. Uczyniła to nie bez pewnego wahania. 
Wydało mi 
się przez chwilę, że wejdzie do matki, posłała jednak ku niej tylko niespokojne 
spojrzenie. Może 
gdyby pani Haldin poruszyła się… Ale nie; w nieruchomości tej bezkrwistej twarzy 
była straszliwa 
odległość cierpienia, na które nie ma rady.
Przez ten czas młody człowiek stał z oczyma wbitymi w ziemię. Myśl, że musiałby 
raz jeszcze 
powtarzać to, co już powiedział, była dlań nie do zniesienia. Spodziewał się, że 
zastanie obie 
kobiety razem. A wtedy — mówił sobie — załatwi się z tym wszystkim raz na zawsze, 
raz na 
zawsze. „Całe szczęście, że nie wierzę w świat pozagrobowy” — pomyślał cynicznie.
Gdy po wrzuceniu owego tajnego listu do skrzynki pocztowej znalazł się sam w 
swoim pokoju, 
odzyskał do pewnego stopnia równowagę wewnętrzną, pisząc swój tajemny pamiętnik. 
Rozumiał 
doskonale niebezpieczeństwo tego dziwnego folgowania sobie. Sam zresztą o tym 
wspomina, nie 
był jednak w stanie pisania zaniechać. Sprawiało mu ono ulgę, godziło go z losem. 
Siedział więc 
przy świetle jednej świecy i pisał, póki nie przyszło mu na myśl, że powinien 
osobiście 
powiadomić te panie o wyjaśnieniu, jakie podała mu Sofia Antonowna co do 
aresztowania 
Haldina. Dowiedzą się o tym na pewno z jakiegoś innego źródła, a wtedy jego 
milczenie mogłoby 
się wydać dziwne nie tylko matce i siostrze Haldina, ale także i innym ludziom. 
Doszedłszy do 
takiego wniosku, nie stwierdził w sobie żadnej wyraźnej niechęci, by stawić 
czoło tej 
konieczności, a wkrótce zaczął go dręczyć niepokój, by skończyć z tym jak 
najprędzej. Spojrzał na 
zegarek. Nie, nie było jeszcze za późno.
Owych piętnaście minut, spędzonych z panią Haldin, wydało mu się jakby zemstą 
niewiadomego: ta blada twarz, ten słaby, ale wyraźny głos, ta głowa, zrazu 
gorliwie ku niemu 
zwrócona, a po krótkiej chwili znowu opuszczona nieruchomo na piersi — w 
przyćmionym świetle 
pokoju, w którym jego słowa dźwięczały tak donośnie, pomimo że starał się je 
przyciszyć — 
wszystko to wstrząsnęło nim niby zdumiewające odkrycie. Jakiś tajemny upór 
zdawał się tkwić w 
tej żałości, coś, czego nie mógł zrozumieć, a w każdym razie czego się nie 
spodziewał. Czy była to 
wrogość? Ale to go nie obchodziło. Obecnie nic mu nie mogło zaszkodzić: w oczach 
rewolucjonistów przeszłość jego była już bez cienia. Zaiste przeszedł po widmie 
Haldina, które 
pozostało za nim bezsilne i bierne na zaśnieżonym bruku. A oto była matka widma, 
strawiona 
bólem i blada jak upiór. Ogarnęło go jakieś litosne zdziwienie. Lecz to 
oczywiście nie było ważne. 
Matki nie były ważne. Nie mógł się otrząsnąć z przejmującego wrażenia, jakie na 
nim sprawił 
widok tej milczącej, spokojnej, siwowłosej kobiety, ale jakaś surowość wstąpiła 
w jego myśli. 
Takie oto były skutki. No i cóż z tego? „A ja, czy spoczywam na różach?” — 
wykrzyknął w duchu, 
gdy tak siedział opodal z oczyma przykutymi do tego posągu boleści. Powiedział 
wszystko, co 
miał jej do powiedzenia, a kiedy skończył, nie wyrzekła ani słowa. Odwróciła 
głowę, w czasie gdy 
mówił. Milczenie, jakie zapadło po jego ostatnich słowach, trwało co najmniej 
kilka minut. Cóż 
mogło znaczyć? Wobec tej niepojętej reakcji zaczął go wytrącać z surowego 
spokoju gniew, 
dawny gniew na Haldina, obudzony na nowo widokiem jego matki. A może uczucie, 
ściskające 
jego serce, było czymś w rodzaju zazdrości — jakby o przywilej, którego tylko on 
jeden był 
pozbawiony wśród wszystkich ludzi na świecie? Oto tamten spoczął już w grobie, a 
przecież żył 
dalej w miłości tej bolejącej kobiety, w myślach tych wszystkich ludzi 
pozujących na miłośników 
ludzkości. Niepodobieństwem było się go pozbyć. „Siebie samego wydałem na zgubę 
— pomyślał 
Razumow. — Przez niego to się stało. Nie mogę się od niego uwolnić.”
Strwożony tym odkryciem, wstał i wyszedł z cichego, mrocznego pokoju, 
pozostawiając w 
fotelu milczącą, starą kobietę — tę matkę! Nie spojrzał poza siebie. Po prostu 
uciekł. Ale 
otworzywszy drzwi, przekonał się, że odwrót ma odcięty. Zastąpiła mu drogę 
siostra. O siostrze nie 
zapominał ani na chwilę, jednak nie spodziewał się zobaczyć jej teraz — może 
nawet już nigdy 
więcej. Jej obecność w przedpokoju była czymś tak nieprzewidzianym jak swojego 
czasu 
zjawienie się brata. Razumow wzdrygnął się, jak gdyby znalazł się naraz w 
sprytnie zastawionym 
potrzasku. Próbował się uśmiechnąć, ale nie potrafił i spuścił oczy. „Czyż muszę 
teraz znowu 
powtarzać tę głupią historię?” — pomyślał i uczuł, że mu się robi słabo. Od 
wczoraj nie miał 
niczego w ustach, nie był jednak w stanie zastanawiać się nad przyczynami swego 
osłabienia. 
Chciał wziąć kapelusz i odejść, powiedziawszy tylko kilka niezbędnych słów, ale 
zaskoczyło go 
szybkie zamknięcie drzwi przez pannę Haldin. Zwrócił się ku niej, nie podnosząc 
jednak oczu, 
całkiem biernie, niby pióro, co kręci się w niespokojnym powietrzu. W następnej 
chwili ona 
przeszła na dawne miejsce, a on raz jeszcze zwrócił się ku niej tak, że znaleźli 
się znowu naprzeciw 
siebie.
— Tak, tak — rzuciła pośpiesznie — jestem panu bardzo wdzięczna, Kiryło 
Sidorowiczu, że 
pan zaraz przyszedł… Tylko byłabym wolała… Czy mama powiedziała panu?
— Ciekawym, co mogłaby mi powiedzieć, czego bym już przedtem nie wiedział? — 
rzekł 
najwidoczniej sam do siebie, jednak całkiem słyszalnie. — Bo ja to zawsze 
wiedziałem — dodał 
głośniej, jakby z rozpaczą. Zwiesił głowę. Miał tak silne poczucie obecności 
Natalii Haldin, że 
mniej by się męczył, jeśliby patrzył na nią wprost. To ona prześladowała go 
teraz. Prześladowała 
go od chwili, gdy ukazała mu się nagle w parku Château Borel z wyciągniętą ręką 
i imieniem brata 
na ustach… W przedpokoju rząd książek zajmował ścianę przy drzwiach wyjściowych, 
a pod 
przeciwległą ścianą stał mały ciemny stolik i krzesło. Papierowe obicie było 
niemal zupełnie białe, 
o jakimś nikłym deseniu. Światło elektrycznej lampy, umieszczonej wysoko pod 
sufitem, 
oświetlało jaskrawo to jasne kwadratowe wnętrze i jego cztery puste kąty, nie 
rzucając prawie 
cieni; łąka była dziwna widownia tego ukrytego dramatu.
— Co pan przez to rozumie? — zapytała panna Haldin. — Co wiedział pan zawsze?
Podniósł twarz bladą, napiętnowaną niewysłowionym cierpieniem. Ale ów szczególny 
wyraz 
jego oczu, pełnych tępego nieprzytomnego uporu, który musiał uderzać i zdumiewać 
każdego, kto 
z nim rozmawiał, zaczął ustępować. Było to tak, jak gdyby odzyskiwał przytomność 
pod wpływem 
obudzonego poczucia cudownej harmonii rysów, kształtów, spojrzeń i głosu 
stojącej przed nim 
dziewczyny, harmonii, która czyniła z niej istotę zupełnie wyjątkową i 
przerastającą, że się tak 
wyrażę, zwykłe pojęcie piękna. Patrzył na nią tak długo, że się z lekka 
zaczerwieniła.
— Co pan wiedział? — powtórzyła niepewnie. Tym razem zdobył się na uśmiech.
— Doprawdy, gdyby nie parę słów powitania, wątpiłbym, czy matka pani w ogóle 
zauważyła 
moją obecność. Rozumie pani?
Natalia Haldin skinęła głową. Jej opuszczone ręce poruszyły się lekko. — Tak. Po 
prostu serce 
pęka. Nie uroniła dotąd ani jednej łzy. Ani jednej.
— Ani jednej łzy! A pani, Natalio Wiktorowno? Czy pani mogła płakać?
— Tak. Mogłam. A przy tym jestem jeszcze dość młoda, Kiryło Sidorowiczu, żeby 
wierzyć w 
przyszłość. Ale kiedy widzę matkę tak straszliwie załamaną, zapominam prawie o 
wszystkim. I 
zapytuję siebie, czy powinnam być dumna — czy tylko zrezygnowana. Tyle osób nas 
odwiedza. 
Zupełnie obcy ludzie pisali do nas z zapytaniem, czy mogą przyjść złożyć swoje 
uszanowanie. 
Niepodobieństwem było stale zamykać drzwi przed nimi… Pan wie, że sam Piotr 
Iwanowicz… O 
tak, okazano nam dużo współczucia… ale byli i tacy, którzy otwarcie 
entuzjazmowali się jego 
śmiercią. A potem, kiedy zostawałam sama z moją biedną matką, wszystko to 
wydawało mi się 
takie niewłaściwe, tak niewarte ceny, jaką ona za to płaci. Ale kiedy tylko 
dowiedziałam się, że pan 
przyjechał do Genewy, Kiryło Sidorowiczu, uczułam, że jest pan jedyną osobą, 
która może mi 
pomóc…
— W pocieszaniu zbolałej matki? Co? — przerwał w taki sposób, że otworzyła 
szeroko swe 
jasne, ufne oczy. — Ale czy ja się do tego nadaję. Pomyślała pani o tym?
Mówił głosem zdyszanym, który dziwnie nie godził się z potwornym przydźwiękiem 
szyderstwa zawartego w tych słowach.
— Dlaczego? — szepnęła Natalia Haldin ciepło. — Któż mógłby nadawać się lepiej 
od pana?
Drgnął z gniewu, ale opanował się.
— Naprawdę? I tak pani myśli już od chwili usłyszenia, że jestem w Genewie, 
chociaż mnie 
pani jeszcze nie znała? Jest to dalszy dowód tego zaufania, które… Naraz ton 
jego głosu zmienił 
się, stał się bardziej dobitny i bardziej refleksyjny.
— Dudzie są istotami upośledzonymi, Natalio Wiktorowno. Brak im intuicji uczuć. 
Aby do 
zrozpaczonej matki mówić we właściwy sposób o jej utraconym synu, musi się mieć 
w tym 
względzie jakieś doświadczenie, jakieś pojęcie o uczuciach synowskich. A ja go 
nie mam, jeżeli 
pani chce znać całą prawdę. Związała pani swe nadzieje z „piersią, której żadna 
miłość nie 
rozgrzała”, jak powiada poeta… To nie znaczy, że jest ona obojętna — dodał 
ciszej.
— Jestem pewna, że nie ma pan nieczułego serca — rzekła miękko panna Haldin.
— Nie. Nie jest ono twarde jak kamień — ciągnął dalej w zamyśleniu, jakby 
patrzył na swoje 
własne serce, leżące ciężko niby kamień w jego, jak ją określił — nie ogrzanej 
piersi. — Nie. Nie 
tak twarde. Ale jak zdobyć się na to, czego pani spodziewa się po mnie — to już 
całkiem inna 
sprawa. Nikt dotychczas czegoś podobnego ode mnie nie oczekiwał. Nikt, komu moja 
troskliwość 
byłaby się na coś przydała. A teraz pani przychodzi. Pani! Teraz! Nie, Natalio 
Wiktorowno. Już za 
późno. Przychodzi pani za późno. Proszę się po mnie niczego nie spodziewać.
Chociaż nie zrobił żadnego ruchu, panna Haldin odsunęła się nieco, jak gdyby 
dostrzegła w jego 
twarzy przemianę, która nadała jego słowom piętno ukrytego uczucia, dzielonego 
przez nich 
oboje. Na mnie, milczącym widzu, robili wrażenie ludzi, którzy zaczynają sobie 
uświadamiać czar, 
co urzekł ich od chwili, gdy spojrzeli na siebie po raz pierwszy. Gdyby któreś z 
nich zwróciło 
wówczas oczy w moją stronę, byłbym spokojnie otworzył drzwi i wyszedł. Ale nie 
uczynili tego. 
Zostałem więc, a wszelka obawa, bym przez to popełniał jakąś niedyskrecję, 
gubiła się w poczuciu 
mego bezgranicznego oddalenia od tego ponurego widnokręgu rosyjskich zagadnień, 
co więził ich 
wzrok, ich uczucia, ich dusze.
Panna Haldin, szczera i odważna jak zawsze, opanowała swój głos, mimo całego 
zaaferowania.
— Co to może znaczyć? — spytała, jak gdyby mówiąc do siebie.
— To może znaczyć, że pani oddaje się czczym mrzonkom, podczas gdy ja umiałem 
pozostać 
wśród rzeczywistości i prawdy życia, naszego rosyjskiego życia — takiej, jaką 
ona jest.
— Jest okrutna — szepnęła.
— I brzydka. Niech pani nie zapomina o tym — i brzydka. Proszę spojrzeć, gdzie 
pani tylko 
zechce: dokoła siebie, tu, za granicą, gdzie pani teraz się znajduje, jak poza 
siebie, na nasz kraj, z 
którego pani przybyła.
— Trzeba patrzeć poza teraźniejszość — jej głos miał akcent gorącego przekonania.
— Najlepiej potrafią to ślepi. Ale ja, na nieszczęście, urodziłem się z 
otwartymi oczyma. I 
gdyby pani wiedziała, na jakie dziwne rzeczy patrzyłem! Na jakie zdumiewające i 
niespodziewane 
zjawy… Ale po co mówić o tym wszystkim?
— Przeciwnie, ja chcę z panem mówić o tym wszystkim — zaprzeczyła ze spokojną 
powagą. 
Nie zrażała się ponurym nastrojem przyjaciela swego brata, jak gdyby ta jego 
gorycz, ten 
hamowany gniew były tylko oznakami oburzonej prawości. Widziała, że nie jest 
przeciętną 
jednostką, i może nawet nie chciała, by był inny, niż wydawał się jej ufnym 
oczom. — Tak, 
właśnie z panem — nalegała. — Z panem spośród wszystkich Rosjan na świecie… — 
Lekki 
uśmiech spoczął przelotnie na jej ustach. — Pod pewnym względem jestem podobna 
do mojej 
biednej matki. Ja również nie mogę wyrzec się naszego ukochanego zmarłego, który 
— proszę nie 
zapominać — był dla nas wszystkim. Nie chcę nadużywać pańskiego współczucia, ale 
musi pan 
zrozumieć, że jedynie w panu możemy znaleźć to, co pozostało z jego szlachetnej 
duszy.
Patrzyłem na Razumowa. Ani jeden muskuł nie drgnął w jego twarzy. A jednak nawet 
wtedy nie 
posądziłem go o nieczułość. Była to raczej głęboka zaduma. W końcu z lekka się 
poruszył.
— Odchodzi pan, Kiryło Sidorowiczu? — zapytała. — Ja? Czy odchodzę? Dokąd? Ach 
tak, ale 
przedtem muszę opowiedzieć pani… — Głos jego był stłumiony i widać było, że z 
odrazą zmusza 
się do mówienia, jak gdyby mowa była czymś obrzydliwym albo zabójczym. — Tę 
historię, wie 
pani — tę historię, którą usłyszałem dziś po południu…
— Już ją znam — rzekła smutno.
— Zna ją pani! Czy pani także ma korespondentów w Petersburgu?
— Nie. To od Sofii Antonownej. Widziałam ją właśnie przed chwilą. Przesyła panu 
pozdrowienia. Odjeżdża jutro.
Spuścił nareszcie oczy, którymi wpatrywał się w nią jak urzeczony; ona także 
patrzyła w ziemię 
i kiedy tak stali oboje w ostrym świetle wśród czterech nagich ścian przedpokoju, 
wyglądali jakby 
okrutnie tu sprowadzeni z mglistego bezmiaru wschodnich kresów — pod obserwację 
moich 
zachodnich oczu. Więc obserwowałem ich. Cóż mi innego pozostało? Zdawali się tak 
całkowicie 
zapominać o moim istnieniu, że nie śmiałem się teraz poruszyć. I mówiłem sobie, 
że przecież 
musieli się spotkać — siostra i przyjaciel zmarłego. Sprawa wolności, ideały, 
nadzieje, dążenia — 
ujawniające się w ich wspólnym przywiązaniu do Wiktora Haldina, tej moralnej 
ofiary 
despotyzmu — wszystko to musiało pociągać ich ku sobie z nieuchronnością 
przeznaczenia. 
Nawet jej nieznajomość świata i jego osamotnienie, o którym w tak dziwny sposób 
napomknął — 
musiały prowadzić do takiego końca. I oto widziałem, że rzecz się już dokonała. 
To jasne. Nie 
ulegało wątpliwości, że musieli myśleć o sobie na długo przedtem, nim się 
spotkali. Ona posiadała 
list ukochanego brata, który zapalał jej wyobraźnię surową pochwałą, związaną z 
tym jedynym 
nazwiskiem; jeśli zaś chodzi o niego, to wystarczyło, by zobaczył tę wyjątkową 
dziewczynę. 
Dziwić mogła tylko jego posępna oporność wobec jej wyraźnej serdeczności. Był 
jednak młody i 
choć surowy i oddany rewolucyjnym ideałom, nie był ślepy. Okres powściągliwości 
się skończył i 
oto Razumow przeszedł do działania na swój własny sposób. Nie mogłem inaczej 
tłumaczyć sobie 
znaczenia tej późnej wizyty, boć przecie nie było nic pilnego w tym, co miał do 
powiedzenia. 
Zaświtała mi prawdziwa przyczyna: zrozumiał, że jej potrzebuje — a ona doznawała 
tego samego 
uczucia. Widziałem ich po raz drugi razem i zdawałem sobie sprawę, że gdy się 
znowu spotkają, 
nie będzie już mnie przy nich; wspominany czy zapomniany, faktycznie przestanę 
istnieć dla tych 
dwojga młodych.
Dokonałem tego odkrycia w ciągu kilku chwil. Tymczasem Natalia Haldin opowiadała 
Razumowowi pokrótce o naszych wędrówkach z jednego końca Genewy . na drugi. 
Mówiąc 
wzniosła ręce ponad głowę, by odwiązać woalkę, i ruch ten ujawnił na chwilę 
kuszący wdzięk jej 
dziewczęcej postaci przybranej w najskromniejszą żałobę. W przejrzystym cieniu, 
jaki rondo 
kapelusza rzucało na jej twarz, jej szare oczy błyszczały urzekająco. Głos, o 
nie kobiecym, a 
jednak przepięknym brzmieniu, był spokojny — mówiła szybko, szczerze, bez 
żadnego 
zakłopotania. Gdy usprawiedliwiała swój postępek stanem psychicznym matki, 
skurcz bólu zmącił 
szlachetną i ufną harmonię jej rysów. Patrząc na Razumowa stojącego ze 
spuszczonymi oczyma, 
miałem wrażenie, że słucha jakby muzycznej melodii, a nie wypowiadanych słów. 
Kiedy 
skończyła, zdawał się jeszcze słuchać w ten sam sposób — nieruchomy i, rzekłbyś, 
urzeczony 
sugestią głosu. Ocknął się mamrocząc:
— Tak, tak. Nie uroniła ani jednej łzy. Zdawała się nie słyszeć tego, co mówiłem. 
Mogłem 
mówić byle co. Wyglądała tak, jakby już nie należała do tego świata.
Twarz panny Haldin zdradzała głębokie przygnębienie. Głos jej załamał się.
— Pan nawet nie wie, jak źle jest z mamą. Spodziewa się teraz, że go zobaczy. — 
Upuściwszy 
woalkę zacisnęła dłonie w udręce. — I skończy się na tym, że go naprawdę zobaczy 
— 
wykrzyknęła.
Razumow podniósł raptem głowę i objął ją przeciągłym, zamyślonym spojrzeniem.
— Hm, to jest bardzo możliwe — mruknął jakimś szczególnym tonem, jak gdyby 
wyrażał 
opinię o rzeczywistym fakcie. — Ciekaw jestem co… — urwał w połowie zdania.
— To byłby koniec. Straci zmysły, a za zmysłami pójdzie jej dusza.
Panna Haldin rozplotła ręce i opuściła je wzdłuż ciała.
— Tak pani sądzi? — zapytał z zainteresowaniem. Usta panny Haldin rozchyliły się 
lekko. Coś 
nieoczekiwanego i niezgłębionego w charakterze tego młodego człowieka 
fascynowało ją od 
początku. — Nie. Widma zmarłych nie przynoszą ani prawdy, ani pociechy — dodał 
po chwili 
ciężkiego milczenia. — Mogłem matce pani powiedzieć coś prawdziwego: na przykład, 
że brat 
pani zamierzał ratować swe życie — że chciał uciec. Co do tego nie może być 
żadnej wątpliwości. 
Ale nie powiedziałem nic.
— Nie powiedział pan! I dlaczego?
— Nie wiem. Inne myśli przyszły mi do głowy — rzekł. Odniosłem wrażenie, że 
obserwuje 
siebie wewnętrznie, jak gdyby starał się liczyć uderzenia własnego serca, a 
równocześnie jego 
wzrok ani na chwilę nie opuszczał twarzy panny Haldin. — Pani tam nie było — 
ciągnął dalej. — 
Postanowiłem już nigdy więcej nie widzieć się z panią.
Zdawało się, że słowa te na chwilę odebrały jej oddech.
— Pan… jak to możliwe?
— Mogłaby pani równie dobrze zapytać… Jednak zdaje mi się, że matce pani nie 
powiedziałem 
tego przez ostrożność. Mogłem był zapewnić ją, że w ostatniej rozmowie, którą 
syn jej prowadził 
na wolności, wspominał was obie…
— To z panem miał tę ostatnią rozmowę! — przerwała swym głębokim uczuciowym 
głosem. 
— Kiedyś musi pan…
— Tak, ze mną. O pani powiedział, że ma pani ufne oczy. I nie wiem dlaczego, nie 
mogłem 
zapomnieć tych słów. Znaczyły one, że nie ma w pani podstępu ani oszustwa, ani 
fałszu, ani 
podejrzliwości — że w sercu pani nie ma niczego, co pozwoliłoby pani rozpoznać 
żywe, czynne, 
wymowne kłamstwo, gdyby kiedykolwiek stanęło na jej drodze. Że pani jest 
predestynowana na 
ofiarę… Ha, co za szatański podszept!
Konwulsyjny i nieopanowany ton ostatnich słów dowodził, jak zawodna była jego 
władza nad 
sobą. Robił wrażenie człowieka, który zlekceważył własną skłonność do zawrotu 
głowy na 
wyżynach i nagle zachwiał się nad samym brzegiem przepaści. Panna Haldin 
przycisnęła rękę do 
piersi. Upuszczona czarna woalka leżała pomiędzy nimi na podłodze. Buch panny 
Haldin 
przywrócił mu przytomność. Przyglądał się uporczywie jej ręce, dopóki z wolna 
nie opadła, po 
czym znowu wzniósł oczy ku jej twarzy. Ale nie dał jej przyjść do słowa.
— Nie? Nie rozumie pani? To bardzo dobrze. — Zdumiewającym wysiłkiem woli 
odzyskał 
panowanie nad sobą. — Więc rozmawiała pani z Sofią Antonowną?
— Tak. Sofia Antonowna powiedziała mi… — panna Haldin urwała i coraz większe 
zdumienie 
malowało się w jej szeroko otwartych oczach.
— Hm. To jest wróg godny szacunku — mruknął, jak gdyby był sam.
— Sposób, w jaki wyrażała się o panu, był nadzwyczaj życzliwy — zauważyła panna 
Haldin, 
przeczekawszy chwilę.
— Takie pani odniosła wrażenie? A ona jest przecież najinteligentniejsza z całej 
paczki. Rzeczy 
układają się więc jak najlepiej. Wszystko sprzysięga się, żeby… Ach, ci 
spiskowcy — mówił 
wolno, z akcentem pogardy — owładnęliby panią, zanimby się pani spostrzegła. 
Natalio 
Wiktorowno, wie pani, że ja z największym trudem bronię się od przesądnej wiary 
w działanie 
Opatrzności. Jest w tym coś nieodpartego… Alternatywą oczywiście byłby osobowy 
Diabeł 
naszych prostych przodków. Ale jeśli tak, to tym razem przebrał absolutnie miarę 
— ten stary 
Ojciec Kłamstwa — nasz narodowy patron, nasz bóg domowy, którego zabieramy ze 
sobą, kiedy 
jedziemy za granicę. Tym razem przebrał miarę. Zdaje się, że nie jestem dość 
prostoduszny… W 
tym rzecz! Powinienem był wiedzieć… I ja to wiedziałem — dodał z wyrazem 
rozdzierającej 
rozpaczy, która przemogła moje zdumienie.
„Ten człowiek oszalał” — pomyślałem przerażony. W chwilę potem doznałem bardzo 
szczególnego wrażenia, którego nie sposób oddać używając zwykłych określeń. Było 
to tak, jak 
gdyby Razumow przebił się na ulicy nożem i przyszedł nam to pokazać; co więcej — 
rzekłbyś, że 
obraca nóż w ranie i przygląda się skutkom. Tak przedstawiało się to wrażenie, 
oddane widzialnym 
obrazem. Nie mogłem oprzeć się odruchowi litości. Nade wszystko jednak 
niepokoiłem się o 
pannę Haldin, tak bardzo już doświadczaną w swoich najgłębszych uczuciach. Jej 
postawa, jej 
twarz wyrażały współczucie walczące z powątpiewaniem i niemal z trwogą.
— Co to znaczy, Kiryło Sidorowiczu? — Odcień tkliwości przebijał z tego okrzyku. 
A on tylko 
wpatrywał się w nią z takim zupełnym poddaniem wszystkich swych władz, jakie u 
szczęśliwego 
kochanka nosiłoby nazwę ekstazy.
— Dlaczego patrzy pan na mnie w ten sposób, Kiryło Sidorowiczu? Zwróciłam się do 
pana z 
całą szczerością. Teraz muszę jasno zdać sobie sprawę ze swoich… — Umilkła, jak 
gdyby chcąc 
mu dać sposobność do powiedzenia wreszcie czegoś, co byłoby godne tej podniosłej 
wiary, jaką 
pokładała w przyjacielu brata. Jego milczenie stało się przejmujące jak 
zapowiedź jakiejś doniosłej 
decyzji.
W końcu panna Haldin podjęła znowu błagalnym tonem:
— Wyczekiwałam pana z upragnieniem. Ale teraz, kiedy powodowany dobrocią 
przyszedł pan 
do nas, przeraża mnie pan. Mówi pan tak zagadkowo. Wygląda na to, jak gdyby pan 
ukrywał coś 
przede mną.
— Niech mi pani powie, Natalio Wiktorowno — wymówił wreszcie dziwnym, 
bezdźwięcznym 
głosem kogo pani tam widziała?
Była zdumiona i jakby zawiedziona w swych oczekiwaniach.
— Gdzie? U Piotra Iwanowicza? Był tam pan Laspara i trzy inne osoby. — Aha! 
Awangarda… 
szturmowy oddział wielkiego spisku — mruknął sam do siebie. — Nosiciele iskry, 
mającej 
wywołać wybuch, który by wstrząsnął podstawami bytu tylu milionów ludzi po to, 
aby Piotr 
Iwanowicz mógł zostać głową państwa.
— Dokucza mi pan? — rzekła. — Nasz drogi zmarły powiedział mi kiedyś bym 
pamiętała, że 
ludzie służą zawsze czemuś wyższemu od nich samych: — idei.
— Nasz drogi zmarły — powtórzył wolno. Wysiłek, jaki wkładał w to, by nie okazać 
wzruszenia, pochłaniał wszystkie siły jego duszy. Stał przed nią niby człowiek, 
z którego uchodzi 
życie. Nawet jego oczy, podobnie jak przy wielkim bólu fizycznym, straciły cały 
blask. — Ach! 
Brat pani. Ale w ustach pani, w jej głosie brzmi to… i naprawdę wszystko w pani 
jest boskie… 
Pragnąłbym znać najgłębsze tajniki pani myśli, uczuć.
— Ale dlaczego, Kiryło Sidorowiczu? — zawołała wstrząśnięta tymi słowami, 
padającymi z 
dziwnie zmartwiałych warg.
— Niech się pani nie lęka. To nie po to, żeby panią zdradzić… Więc pani tam 
poszła… No i co 
Sofia Antonowna powiedziała pani?
— Naprawdę bardzo niewiele. Była pewna, że dowiem się wszystkiego od pana. 
Śpieszyła się 
bardzo. — Głos panny Haldin załamał się i na chwilę umilkła. — A ten człowiek, 
jak się okazuje, 
odebrał sobie życie — rzekła smutno.
— Natalio Wiktorowno, proszę mi powiedzieć — zapytał po chwili Razumow — czy 
pani 
wierzy w wyrzuty sumienia?
— Co za pytanie!
— Cóż pani może o tym wiedzieć — mruknął niewyraźnie. — To nie dla takich jak 
pani… 
Chciałem tylko zapytać, czy pani wierzy w skuteczność wyrzutów sumienia. 
Zawahała się, jak 
gdyby nie zrozumiawszy, potem twarz jej rozbłysła.
— Tak — rzekła stanowczo.
— A więc został rozgrzeszony. Zresztą ten Zieminicz to bydlę, pijackie bydlę.
Natalia Haldin wzdrygnęła się.
— Ale to był człowiek z ludu — ciągnął Razumow — z tego ludu, któremu oni — 
rewolucjoniści — bajdurzą o wzniosłych nadziejach. Cóż, ludowi trzeba wybaczyć… 
Zresztą i 
pani nie powinna wierzyć wszystkiemu, czego nasłuchała się z tamtego źródła — 
dodał z jakąś 
ponurą niechęcią.
— Pan coś przede mną kryje — wykrzyknęła.
— Natalio Wiktorowno, a czy pani wierzy w obowiązek zemsty?
— Słuchajcie, Kiryło Sidorowiczu. Wierzę, że przyszłość będzie miłosierna dla 
nas wszystkich. 
Rewolucjonista i wstecznik, ofiara i kat, zdrajca i zdradzony — wszyscy razem 
dostąpią 
zmiłowania, kiedy błyśnie wreszcie światło na naszym ciemnym niebie. Zmiłowania 
dostąpią i 
zapomnienia, bo bez tego nie może być zgody ani miłości.
— Słyszę. Więc dla pani nie istnieje zemsta? Nigdy? W najmniejszym stopniu? — 
uśmiechnął 
się gorzko pobladłymi wargami. — Pani sama jest jak wcielenie tej miłosiernej 
przyszłości. 
Dziwna rzecz, że to nie ułatwia… Nie! Ale przypuśćmy, że prawdziwy zdrajca brata 
pani — 
Ziemianicz odegrał w tym także pewną rolę, lecz nieważną i całkiem mimowolną — 
przypuśćmy, 
że to był człowiek młody, wykształcony, myślący i pracujący umysłowo, ktoś, komu 
brat mógł 
zaufać — może lekkomyślnie… a jednak… przypuśćmy… Ale to cała opowieść.
— I pan ją zna! Ale w takim razie czemu…
— Słyszałem ją. Były w niej schody, a nawet widma, ale to nie ma znaczenia, 
jeśli człowiek 
służy czemuś większemu od siebie — służy idei. Zastanawiam się, kto jest 
największą ofiarą w tej 
historii?
— W tej historii! — powtórzyła panna Haldin. Zdawało się, że zamieniła się w 
kamień.
— Czy pani wie, dlaczego do pani przyszedłem? Oto po prostu dlatego, że na całym 
wielkim 
świecie nie mam nikogo, do kogo mógłbym pójść. Rozumie pani, co mówię? Nikogo. 
Czy zdaje 
sobie pani sprawę z beznadziejności tej myśli: nie mieć — do kogo — pójść.
Całkowicie wprowadzona w błąd entuzjastyczną interpretacją kilku wierszy w 
liście 
marzyciela, owładnięta lękiem samotnych dni w tym ich mrocznym i skłóconym 
świecie — 
niezdolna była dojrzeć prawdy szamocącej się na jego ustach. Zdawała sobie tylko 
sprawę, że 
cierpiał, a nie wiedziała dlaczego. Już chciała impulsywnie wyciągnąć do niego 
rękę, gdy 
Razumow przemówił znowu:
— W godzinę po pierwszym spotkaniu pani wiedziałem, że tak będzie. Męka wyrzutów 
sumienia, zemsty, kajania się, gniewu, nienawiści, lęku — wszystko to jest 
niczym w porównaniu 
ze straszliwą pokusą, jaką postawiła mi pani na drodze, ukazując mi się wówczas 
z tym swoim 
głosem, z tą twarzą, w parku tamtej przeklętej willi.
Przez chwilę patrzyła na niego zupełnie oszołomiona, po czym z rodzajem 
rozpaczliwej 
przenikliwości sięgnęła wprost do sedna rzeczy. — A ta historia, Kiryło 
Sidorowiczu, ta historia!
— Tu nie ma nic więcej do powiedzenia. — Zrobił krok w przód, ona zaś położyła 
rękę na jego 
ramieniu, by go odepchnąć. Ale siły ją zawiodły, on zaś, choć drżący na całym 
ciele, nie ustąpił. — 
To wszystko kończy się tu… właśnie w tym miejscu. — Przycisnął oskarżycielski 
palec z całą siłą 
do swej piersi i znieruchomiał.
Chwyciwszy po drodze krzesło podbiegłem w samą porę, by wesprzeć pannę Haldin i 
pomóc jej 
usiąść. Osuwając się na krzesło wykręciła się na moim ramieniu i tak już 
pozostała, odwrócona od 
nas obu, z głową przewieszoną przez poręcz. Razumow patrzył na nią z jakimś 
przerażającym, 
tępym spokojem. Niedowierzanie, walczące ze zdumieniem, gniew i odraza odjęły mi 
chwilowo 
mowę. Potem zwróciłem się ku niemu, szepcząc głosem zdławionym z wściekłości:
— To potworne. Czego pan jeszcze chce? Nie powinna już pana zobaczyć. Proszę 
wyjść… — 
Nie poruszył się. — Czy pan nie rozumie, że pańska obecność jest nie do 
zniesienia — nawet dla 
mnie? Jeżeli pozostała w panu choć odrobina wstydu…
Jego posępne oczy zwróciły się wolno w moim kierunku. — Skąd się tu wziął ten 
stary? — 
mruknął zdumiony.
Nagle panna Haldin zerwała się z krzesła, postąpiła parę kroków i zachwiała się. 
Zapominając o 
moim oburzeniu, a nawet w ogóle o tym człowieku, pośpieszyłem z pomocą. Wziąłem 
ją pod rękę, 
a ona dała się zaprowadzić do salonu. Z dala od lampy, w zgęszczonym mroku 
zalegającym głąb 
pokoju, profil pani Haldin, jej ręce i cała postać miały w sobie spokój ciemnego 
malowidła. Panna 
Haldin przystanęła i żałosnym gestem wskazała na tragiczną nieruchomość matki, 
która zdawała 
się wciąż wpatrywać w ukochaną głowę spoczywającą na jej kolanach.
Ten gest miał w sobie niezrównaną siłę wyrazu i zdradzał taką głębię ludzkiej 
rozpaczy, że nie 
można było uwierzyć, iż był jedynie skutkiem bezwzględnego działania instytucji 
politycznych. 
Odprowadziwszy pannę Haldin do kanapy, odwróciłem się, chcąc zamknąć drzwi. 
Obramowany 
ich futryną, w przenikliwym blasku białego przedpokoju, Razumow stał tam ciągle 
przed pustym 
krzesłem, jak gdyby wrośnięty na zawsze w miejsce swej okrutnej spowiedzi. 
Ogarnęło mnie 
zdumienie, że ta tajemnicza siła, która wydarła z niego tę spowiedź, nie 
zniszczyła zarazem jego 
życia, nie rozerwała ciała. Stało tam nienaruszone. Patrzyłem na szeroką linię 
jego barków, na 
ciemną głowę, na zadziwiającą nieruchomość członków. U jego stóp woalka, 
upuszczona przez 
pannę Haldin, wydawała się w surowej bieli światła jeszcze czarniejsza. 
Wpatrywał się w nią jak 
urzeczony. Raptem, nachyliwszy się z nieprawdopodobną, dziką szybkością, porwał 
ją i oburącz 
przycisnął do twarzy. Coś — może bezgraniczne zdumienie — zaćmiło mi oczy tak, 
że wydawało 
się, iż zniknął, zanim się ruszył.
Trzaśnięcie drzwi przywróciło mi wzrok i oto znów patrzyłem na puste krzesło w 
pustym 
przedpokoju. Znaczenie tego, co przed chwilą widziałem, dosięgło mojej 
świadomości jak cios 
obuchem. Schwyciłem Natalię Haldin za ramię.
— Ten nędznik porwał pani woalkę! — krzyknąłem przerażonym, głuchym głosem, jak 
po 
dokonaniu straszliwego odkrycia. — On…
Reszty nie dopowiedziałem. Cofnąłem się i patrzyłem na nią z niemym przerażeniem. 
Jej ręce 
spoczywały martwo na kolanach, dłońmi ku górze. Wolno podniosła szare oczy. 
Cienie zdawały 
się w nich zjawiać to niknąć — jak gdyby prosty płomień jej duszy zaczął się w 
końcu chwiać w 
zmiennych prądach zatrutego powietrza, płynącego ze zgniłej i ciemnej otchłani, 
co chciała ją 
pochłonąć jak swoją i gdzie cynizm ucisku i buntu nawet cnoty wyradza w zbrodnie. 
— Nie można 
być bardziej nieszczęśliwą… — Jej znękany szept napełnił mnie zgrozą. — Nie 
można… Czuję, że 
mi serce lodowacieje.
IV
Razumow szedł prosto do domu po lśniącym wilgocią bruku. Zlał go tęgi deszcz; 
blask dalekich 
błyskawic igrał słabo na fasadach milczących domów z zamkniętymi sklepami wzdłuż 
całej rue de 
Carouge; od czasu do czasu, po nikłym błysku, dawał się słyszeć głuchy, senny 
grzmot; ale sam 
ośrodek nawałnicy zatrzymał się w dolinie Rodami jak gdyby wzgardliwie omijając 
tę czcigodną i 
beznamiętną siedzibę demokratycznej wolności, to stateczne miasto ponurych 
hoteli, 
udzielających jednakowej, obojętnej gościnności turystom wszelkich narodowości i 
międzynarodowym spiskowcom wszelkich odcieni.
Właściciel sklepu zamierzał go właśnie zamknąć, gdy Razumow wszedł i nie 
wymówiwszy 
słowa wyciągnął rękę po klucz od swego pokoju. Podając go z półki, sklepikarz 
miał już na języku 
żarcik na temat używania powietrza podczas burzy, ale spojrzawszy na twarz swego 
lokatora, 
zauważył jedynie, byle coś rzec:
— Przemókł pan bardzo.
— Tak, jestem zmyty do czysta — mruknął Razumow, ociekający wodą od głowy do 
stóp, i 
poprzez wewnętrzne drzwi skierował się na schody wiodące do jego pokoju.
Nie przebrał się, lecz zapaliwszy świecę wyjął zegarek z łańcuszkiem, położył go 
na stole i 
zasiadł niezwłocznie, żeby pisać. Zeszyt zawierający jego kompromitujące 
wyznania znajdował 
się w zamkniętej na klucz szufladzie, którą gwałtownie otworzył i nawet nie 
zadał sobie potem 
trudu, aby ją z powrotem zasunąć.
W tym osobliwym pedantyzmie pamiętnikarskim człowieka, który czytał, myślał i 
żył z piórem 
w ręku, przejawia się szczerze usiłowanie rozprawienia się tymi samymi sposobami 
z inną, głębszą 
wiedzą. Po kilku ustępach, które zostały już wykorzystane w niniejszym 
opowiadaniu albo też nie 
wnoszą nic nowego do psychologicznej treści pamiętnika (jest tam nawet jeszcze 
jedna wzmianka 
o srebrnym medalu, i to na ostatnich już kartkach), następuje półtorej strony 
bezładnych zapisków, 
których sława zdradzają zupełne zaskoczenie nowością i tajemniczością tych 
elementów naszego 
życia uczuciowego, których ten samotnik dotąd zupełnie nie znał. I wtedy dopiero 
zaczyna 
zwracać się wprost do czytelniczki, ku której kierował swe myśli, usiłując w 
urywanych, pełnych 
zdziwienia i grozy zdaniach wyrazić suwerenną (tego słowa właśnie używa) władzę 
jej osoby nad 
jego wyobraźnią, gdzie spoczywał ukryty posiew słów jej brata.
„…Najufniejsze oczy na świecie — powiedział brat o Pani, kiedy był już u progu 
śmierci. — A 
gdy Pani stała przede mną z wyciągniętą dłonią, przypomniałem sobie nawet dźwięk 
jego głosu; 
spojrzałem w oczy Pani… i to wystarczyło. Wiedziałem, że coś się dokonało, choć 
wtedy nie 
zdawałem sobie jeszcze sprawy, co… Ale proszę się nie łudzić, Natalio Wiktorowno. 
Byłem 
przekonany, że nie ma w mojej piersi niczego poza nienasyconym gniewem i 
nienawiścią do was 
obojga. Nie mogłem zapomnieć, że brat wierzył, iż w Pani przetrwa jego 
wizjonerska dusza; on, 
ten człowiek, który okradł mnie z mego pracowitego i świadomego własnej drogi 
istnienia. Ja 
przecież miałem także swoją ideę przewodnią; a proszę pamiętać, że u nas 
trudniej pędzić życie w 
pracy i samozaparciu aniżeli wyjść na ulicę i zabijać z przekonania. Lecz dosyć 
o tym. Nieważne, 
nienawiść czy nie — poczułem natychmiast, że choćbym Ciebie unikał, nie uda mi 
się uciec przed 
Twoim obrazem. Bywało, że mówię, zwracając się do zmarłego: «Czy to w ten sposób 
zamierzasz 
mnie prześladować?» I dopiero później pojąłem wszystko — dopiero dzisiaj, 
dopiero przed paru 
godzinami. Cóż mogłem wiedzieć o tym, co targało mi duszę na strzępy i dobywało 
na usta skrytą 
na zawsze tajemnicę. Tobie było sądzone odrobić zło sprawiając, bym wydał samego 
siebie i 
wrócił na drogę prawdy i spokoju. Tobie! I uczyniłaś to w taki sam sposób, w 
jaki on mnie zgubił: 
narzucając mi swoje zaufanie.. Tylko że to, za co jego znienawidziłem, w Tobie 
wydało mi się w 
końcu szlachetne i wzniosłe. Powtarzam jednak: nie chcę wprowadzać Cię w błąd. 
Byłem 
zaprzedany złu. Radowałem się, że nakłoniłem tamtego poczciwego głupca, aby 
ukradł ojcu 
pieniądze. Był głupcem, lecz nie był złodziejem. Ja zrobiłem z niego złodzieja. 
To było mi 
potrzebne. Musiałem utwierdzić się w mojej wzgardzie i nienawiści ku temu, co 
zdradziłem. W 
moim udręczonym sercu mieściła się nie mniejsza ilość żmij niż u każdego z tych 
socjaldemokratów: próżność, ambicja, zazdrość, haniebne pożądania, brudne pasje 
zawiści i 
zemsty. Okradziono mnie przecież z bezpieczeństwa, z lat solidnej pracy, z 
najpiękniejszych 
nadziei. Słuchaj — teraz przychodzi prawdziwe wyznanie. Tamto było jeszcze 
niczym. By mnie 
zbawić, Twoje ufne oczy musiały zaprowadzić mnie na sam brzeg najczarniejszej 
zdrady. 
Widziałem, jak stale patrzą na mnie z tą ufnością czystego serca, którego nie 
tknęło żadne zło. 
Wiktor Haldin okradł mnie z prawdy mojego życia — mnie, co nie miałem nic innego 
na świecie 
— i chlubił się, że w Twojej osobie będzie żył dalej na tej ziemi, na której nie 
było dla mnie 
miejsca, gdzie mógłbym złożyć głowę. Pójdzie kiedyś za mąż, mówił — a oczy Twoje 
były takie 
ufne. I czy wiesz, co sobie powiedziałem? Ukradnę duszę jego siostry. Gdy 
spotkaliśmy się owego 
pierwszego ranka w parku, a Ty rozmawiałaś ze mną zawierzywszy mi zupełnie w 
swojej 
wielkoduszności, ja myślałem przez cały czas: tak, to on sam, mówiąc o jej 
ufnych oczach, wydał 
ją w moje ręce. Gdybyś mogła była zajrzeć wtedy w głąb mego serca, krzyknęłabyś 
ze wstrętu i 
zgrozy.
Może nikt nie uwierzy w zamiar tak nikczemny. A jednak nie ulega wątpliwości, że 
rozstawszy 
się z Tobą owego ranka, upajałem się nim. Szukałem najlepszego sposobu. Ten 
stary, któremu 
mnie przedstawiłaś, naparł się iść ze mną. Nie wiem, kto to jest. Opowiadał o 
Tobie, o Twojej 
samotności i bezradności, a każde słowo tego Twojego przyjaciela poduszczało 
mnie do 
niewybaczalnego grzechu ukradzenia duszy. Czyżby to sam szatan przybrał postać 
starego 
Anglika? Natalio Wiktorowno, byłem opętany! Przychodziłem co dzień patrzeć na 
Ciebie i pić w 
Twojej obecności truciznę mego niecnego zamiaru. Przewidywałem jednak, że sprawa 
nie będzie 
łatwa. Aż tu nagle Sofia Antonowna, o której całkiem nie myślałem — zapomniałem 
po prostu, że 
istnieje — zjawia się z tą opowieścią z Petersburga… Jedyna rzecz, jaka była 
jeszcze potrzebna, by 
zapewnić mi bezpieczeństwo — aby pozyskać na zawsze zaufanie rewolucjonistów.
Można by sądzić, że Ziemianicz powiesił się jedynie po to, aby mi dopomóc do 
dalszej zbrodni. 
Potęga fałszu zdawała się nie do zwyciężenia. Ludzi tych skazywało na zgubę 
własne ich 
szaleństwo i własne urojenia — bo sami byli niewolnikami kłamstw. Natalio 
Wiktorowno, 
pokochałem wtedy potęgę kłamstwa, rozkoszowałem się nią, oddałem się jej przez 
jakiś czas 
zupełnie. Któż mógłby się jej był oprzeć? Ty sama miałaś stać się nagrodą. 
Siedziałem samotny w 
swym pokoju układając plany przyszłego życia, o którym sama myśl przejmuje mnie 
teraz 
dreszczem, jak człowieka wierzącego, co zaznał pokusy straszliwego 
świętokradztwa. Ale w owej 
chwili roiłem z pasją jego obrazy. Jednej tylko rzeczy zdawało się brakować w 
tym moim 
przyszłym życiu: powietrza. A także bałem się Twojej matki. Własnej nie znałem 
nigdy. Nigdy nie 
zaznałem niczyjej miłości. Jest coś w tym samym słowie. …Ciebie nie lękałem się 
— przebacz, że 
Ci to mówię. Nie, Ciebie nie. Byłaś samą prawdą. Nie mogłaś mnie podejrzewać. 
Jeśli zaś idzie o 
Twoją matkę, nawet Ty zaczęłaś się już obawiać, że jej umysł rozstroił się pod 
wpływem rozpaczy. 
Któż mógł uwierzyć jakimkolwiek zarzutom przeciw mnie? Czyż Ziemianicz nie 
powiesił się był z 
powodu wyrzutów sumienia? Powiedziałem sobie: «Trzeba zrobić tę próbę i skończyć 
z tym raz na 
zawsze.» Drżałem, gdym do Was wchodził; ale Twoja matka ledwie słuchała tego, co 
do niej 
mówiłem, a w chwilę później zdawało się, że zapomniała całkiem o moim istnieniu. 
Siedziałem 
patrząc na nią. Nic już nie stało pomiędzy mną a Tobą. Byłaś bezbronna, a prędko, 
bardzo prędko 
miałaś pozostać sama… Myślałem o Tobie. Bezbronna. Przez tyle dni rozmawiałaś ze 
mną — 
otwierając mi swoje serce. Pamiętałem dobrze cień Twoich rzęs nad szarymi, 
ufnymi oczyma. I 
Twoje czyste czoło. Niskie jest, jak czoło posągów — spokojne i nieskalane. To 
jak gdyby z tego 
czystego czoła padło na mnie światło, przeniknęło do mego serca i ocaliło mnie 
od podłości, od 
ostatecznego zatracenia. I ocaliło także Ciebie. Wybacz moją zarozumiałość… Ale 
było w Twych 
spojrzeniach coś, co zdawało się mówić mi, że Ty… Twoje światło! Twoja prawda! 
Poczułem, że 
muszę Ci powiedzieć, iż Cię w końcu pokochałem. I powiedzieć Ci także, że wpierw 
muszę 
wszystko wyznać. Wyznać, odejść — i zginąć. Nagle stanęłaś przede mną! Ty, 
jedyna na całym 
świecie, której muszę wyznać wszystko. Urzekłaś mnie — wyzwoliłaś mnie z 
zaślepienia złości i 
nienawiści — prawda jaśniejąca w Tobie wydobyła prawdę ze mnie. A teraz mam to 
już za sobą; 
kiedy tu siedzę i piszę, jestem udręczony do głębi, ale nareszcie oddycham — 
oddycham! 
Przychodzi mi jeszcze na myśl, że ten stary wyskoczył skądś w czasie naszej 
rozmowy i wściekał 
się na mnie jak zawiedziony diabeł. Cierpię strasznie, lecz nie rozpaczam. Jedno 
mi już tylko 
pozostaje uczynić… Potem — jeśli pozwolą — odejdę i zagrzebię się w nędzy i 
zapomnieniu. 
Wydając Wiktora Haldina zdradziłem w istocie samego siebie w najnikczemniejszy 
sposób. 
Musisz uwierzyć temu, co teraz mówię, nie możesz mi nie uwierzyć. W 
najnikczemniejszy sposób. 
Dzięki Tobie odczułem to tak głęboko. Ostatecznie — sprawiedliwość jest po ich 
stronie, nie po 
mojej! Za nimi stoi siła niewidzialnych potęg. Niechże tak będzie. Ale nie łudź 
się, Natalio 
Wiktorowno: ja się nie nawróciłem. Czy znaczy to, że mam duszę niewolnika? Nie! 
Jestem 
niezależny i dlatego skazany na zgubę.”
Na tych słowach skończył pisanie, złożył pamiętnik i owinął go czarną woalką, 
którą uniósł był 
ze sobą. Następnie przetrząsnął szuflady w poszukiwaniu papieru i sznurka, 
zrobił z tego 
wszystkiego paczkę, zaadresował ją do panny Haldin na Boulevard des Philosophes 
i wtedy 
odrzucił pióro w odległy kąt pokoju.
Dokonawszy tego usiadł i położył przed sobą zegarek. Mógł wyjść zaraz, ale 
godzina jeszcze 
nie wybiła. Tą godziną miała być dwunasta o północy. Nie było powodu, by ją 
wybrać, poza tym, 
że słowa i wypadki pewnego minionego wieczora kierowały jego obecnym 
postępowaniem. Tej 
samej przyczynie przypisywał nagłą władzę, jaką uzyskała nad nim Natalia Haldin. 
„Nie depcze 
się bezkarnie po piersi widma” — usłyszał swój własny szept. „W ten sposób 
wybawia mnie — 
pomyślał nagle. — On sam, ten zdradzony.” Wydało mii się, że panna Haldin stoi 
przed nim niby 
żywa i przygląda mu się surowo. Nie niepokoiła go jednak. Skończył już z życiem 
i umysł jego, 
nawet w jej obecności, starał się osądzać wszystko bezstronnie. Swoją pogardą 
Razumow objął 
teraz siebie samego: „Nie miałem ani dosyć prostoty, ani odwagi i opanowania na 
to, by stać się 
łotrem albo zrobić wyjątkową karierę. Bo kto u nas w Rosji odróżni łotra od 
człowieka, który 
zrobił wyjątkową karierę?”
Był tak dalece igraszką własnej przeszłości, że z uderzeniem dwunastej zerwał 
się i zbiegł 
pędem ze schodów, jak gdyby pewien, że z nakazu przeznaczenia drzwi same się 
otworzą wobec 
absolutnej konieczności tego, co zamierzał uczynić. Jakoż gdy znalazł się na 
dole, paru 
spóźnionych mieszkańców domu otworzyło przed nim drzwi: dwóch mężczyzn i kobieta. 
Razumow przemknął koło nich i wybiegł na ulicę, po której właśnie hulał silny 
wiatr. Tamci 
oczywiście zdumieli się wielce. Światło błyskawicy pozwoliło im zobaczyć 
Razumowa, jak 
oddalał się szybko. Jeden z mężczyzn krzyknął za nim i chciał puścić się w pogoń, 
ale kobieta 
poznała Razumowa. „Daj pokój. To tylko ten młody Rosjanin z trzeciego piętra.” 
Ciemność 
zapadła znowu i rozległ się grzmot niby wystrzał, dający znać o jego ucieczce z 
więzienia kłamstw.
Razumow musiał poprzednio słyszeć, a teraz przypomnieć sobie podświadomie, że 
tego 
wieczora miało się odbyć zebranie rewolucjonistów u Juliusa Laspary. W każdym 
razie poszedł 
tam prosto i nie zdziwił się wcale, gdy spostrzegł, że dzwoni do frontowych 
drzwi domu Laspary, 
które były oczywiście zamknięte. W tym czasie burza uderzyła już z całą siłą. Po 
stromej 
pochyłości ulicy spływała woda, a ulewny deszcz przy migocie błyskawic obejmował 
Razumowa 
świetlistą opończą. On jednak był zupełnie spokojny i w przerwach pomiędzy 
grzmotami słuchał 
uważnie, jak dzwonek dźwięczał cicho gdzieś w głębi domu.
Nie obyło się bez trudności, zanim go przyjęto. Ów spomiędzy obecnych, który 
ofiarował się 
zejść na dół i zobaczyć, o co chodzi, nie znał go osobiście. Razumow tłumaczył 
mu cierpliwie, że 
nie stanie się nic złego, jeśli go przyjmą. Ma coś do powiedzenia towarzystwu na 
górze.
— Gzy coś ważnego?
— To osądzą słuchacze.
— Pilne?
— Nie cierpiące zwłoki.
Tymczasem jedna z córek Laspary zeszła na dół z małą lampką w ręku, w brudnej i 
pomiętej 
sukni, która zdawała się wisieć na niej jakby cudem, ona zaś sama bardziej niż 
kiedykolwiek była 
podobna do starej lalki w zakurzonej, brązowej peruce, którą wyciągnięto gdzieś 
spod kanapy. 
Poznała Razumowa z miejsca.
— Dobry wieczór panu. Oczywiście, że może pan wejść.
Idąc za światłem, które niosła, Razumow wszedł po schodach na drugie piętro z 
panującej w 
dole ciemności. Postawiwszy lampkę na konsoli w przedpokoju, panna Laspara 
otworzyła drzwi i 
weszła do środka razem z owym sceptycznym gościem. Razumow wszedł ostatni, 
zamknął za sobą 
drzwi i stanąwszy z boku, oparł się plecami o ścianę.
Trzy łączące się z sobą pokoiki o niskich, zadymionych sufitach i oświetlone 
naftowymi 
lampami były pełne ludzi. Rozmawiano głośno we wszystkich trzech pokojach, a 
szklanki z 
herbatą, pełne, nie dopite lub całkiem próżne, stały wszędzie, nawet na podłodze. 
Druga z panien 
Laspara, rozczochrana i zaspana, siedziała za olbrzymim samowarem. Poprzez 
wewnętrzne drzwi 
Razumow dojrzał wypukłość potężnego brzucha, którego kształt był mu znany. O 
parę kroków od 
niego Julius Laspara schodził z pośpiechem ze swego wysokiego stołka.
Ukazanie się późnego gościa wywołało nie byle sensację. Laspara opowiadał bardzo 
zwięźle o 
wypadkach, jakie zaszły owej nocy. Po kilku słowach powitania, na które Razumow 
nie 
odpowiedział, Laspara (umyślnie nie zwracając uwagi na jego przemoknięty strój i 
szczególny 
sposób zachowania się) wspomniał coś o napisaniu artykułu. Zaczął się jednak 
niepokoić, bo 
Razumow nadal zdawał się nic nie słyszeć. — Napisałem już wszystko, co miałem w 
życiu do 
napisania — powiedział w końcu, zaśmiawszy się krótko.
Uwaga całego towarzystwa skupiła się na nowo przybyłym, który, ociekający wodą i 
śmiertelnie blady, stał wciąż przy ścianie, opierając się o nią plecami. Odsunął 
łagodnie Lasparę na 
bok, jak gdyby chciał, by każdy mógł go widzieć od stóp do głów. Tymczasem gwar 
rozmów 
zamarł zupełnie, nawet w najdalszym z trzech pokojów. W otwartych drzwiach, na 
wprost 
Razumowa, tłoczyli się mężczyźni i kobiety, wyciągając szyje w oczekiwaniu 
czegoś 
niezwykłego.
Spomiędzy tej gromady dał się słyszeć piskliwy bezczelny głos:
— Ja znam to śmiesznie zarozumiałe indywiduum.
— Co za indywiduum? — zapytał Razumow, podnosząc schyloną głowę i ogarniając 
wzrokiem 
wszystkie utkwione w nim oczy. Dłuższą chwilę trwało napięte, zdziwione 
milczenie. — Jeśli to o 
mnie mowa…
Urwał, szukając formy dla swego wyznania i znalazł ją naraz, podsuniętą 
nieodparcie przez ów 
fatalny wieczór jego życia.
— Przyszedłem tu — zaczął pewnym głosem — by mówić o indywiduum nazwiskiem 
Ziemianicz. Sofia Antonowna poinformowała mnie, że poda do ogólnej wiadomości 
pewien list z 
Petersburga…
— Sofia Antonowna była tu wczesnym wieczorem — rzekł Laspara. — To się całkiem 
zgadza. 
Każdy z obecnych słyszał…
— Bardzo dobrze — przerwał Razumow z odcieniem niecierpliwości, bo serce biło mu 
mocno. 
Po czym, opanowawszy głos do tego stopnia, że zdołał nadać pewien odcień ironii 
swemu jasnemu 
i dobitnemu oświadczeniu, rzekł: — Żeby oddać sprawiedliwość temu indywiduum — 
ciężko 
skrzywdzonemu chłopu Ziemianiczowi — oświadczam teraz uroczyście, że wnioski 
zawarte w 
owym liście spotwarzają człowieka z ludu — jasną rosyjską duszę. Ziemianicz nie 
miał nic 
wspólnego z samym aresztowaniem Wiktora Haldina.
Razumow wymówił z naciskiem to nazwisko, a potem odczekał, aż zamrze cichy, 
żałosny 
pomruk, jaki je powitał.
— Wiktor Wiktorowicz Haldin — zaczął znowu — działając z wielkodusznym bez 
wątpienia 
brakiem rozwagi, schronił się u pewnego studenta, o którego przekonaniach nie 
wiedział nic poza 
tym, co własne złudzenia podszepnęły jego szlachetnemu sercu. Był to nader 
nieroztropny objaw 
zaufania. Ale nie jestem tu po to, by oceniać postępki Wiktora Haldina. Czy 
chcecie, abym wam 
opowiedział o uczuciach tego studenta, odszukanego w swej skromnej samotni i 
zagrożonego 
narzuconą mu współwiną? Czy mam powiedzieć, co zrobił? To dość skomplikowana 
historia. W 
końcu student ten poszedł do samego generała T. i rzekł: „Mam u siebie w pokoju 
pod kluczem 
zabójcę de P., Wiktora Haldina, studenta podobnie jak ja.”
W pokoju zahuczało i Razumow musiał podnieść głos:
— Weźcie pod uwagę, że ów człowiek miał na oku pewne uczciwe ideały. Nie 
przyszedłem tu 
jednak, aby go tłumaczyć.
— Nie. Ale musicie wytłumaczyć, skąd to wszystko wiecie — odezwał się ktoś z 
powagą.
— Podły tchórz! — rozległ się czyjś okrzyk nabrzmiały oburzeniem. — Wymień 
nazwisko! — 
wołały inne głosy.
— I po co te wrzaski? — zapytał Razumow pogardliwie w głębokiej ciszy, która 
zapadła, gdy 
podniósł w górę rękę. — Czyż nie zrozumieliście wszyscy, że to ja jestem tym 
człowiekiem?
Laspara odstąpił raptownie od Razumowa i wdrapał się na swój stołek. Razumow 
oczekiwał, że 
tłum, który rzucił się ku niemu w pierwszym odruchu, rozszarpie go na kawałki — 
po chwili 
jednak wszyscy cofnęli się nie tknąwszy go, tak że skończyło się tylko na 
wrzawie. To było 
oszałamiające. Głowa bolała go okropnie. W ogólnym rozgwarze rozróżniał 
powtarzane 
wielokrotnie nazwisko Piotra Iwanowicza, słowo „sąd” oraz okrzyk: — Ależ to jest 
spowiedź — 
rzucony przez kogoś rozpaczliwym głosem. Wpośród zgiełku jakiś młody człowiek, 
młodszy od 
niego, zbliżył się doń z pałającymi oczyma.
— Jestem zmuszony prosić pana — rzekł ze zjadliwą grzecznością — aby raczył nie 
ruszać się 
z miejsca, dopóki panu nie powiedzą, co ma dalej robić.
Razumow wzruszył ramionami. — . Przyszedłem tu dobrowolnie.
— Być może. Ale nie odejdzie pan stąd bez zezwolenia — odparł tamten.
Skinął ręką wołając:
— Louiso! Louiso! Proszę tutaj — i natychmiast jedna z córek Laspary (obie 
gapiły się na 
Razumowa spoza samowara) zbliżyła się powłócząc zaszarganym trenem brudnych 
falban i 
ciągnąc z sobą krzesło, którym zastawiła drzwi, po czym siadła na nim, 
zakładając nogę na nogę. 
Młody człowiek podziękował jej z wylaniem i wmieszał się w gromadkę, która 
prowadziła 
ożywioną dyskusję zniżonymi głosami. Razumow na chwilę zatracił świadomość tego, 
co się 
działo. Jakiś piskliwy głos wrzasnął:
— Spowiedź czy nie spowiedź, a i tak jesteś policyjnym szpiegiem!
Rewolucjonista Nikita przecisnął się przez tłum i stał przed Razumowem ze swym 
ogromnym 
brzuchem, szeroką bladą twarzą, byczym karkiem i olbrzymimi rękoma. Razumow 
popatrzył na 
słynnego zabójcę żandarmów z milczącym obrzydzeniem.
— A ty kim jesteś? — rzekł bardzo cicho, po czym zamknął oczy i oparł się tyłem 
głowy o 
ścianę.
— Byłoby dla pana lepiej teraz odejść — usłyszał Razumow czyjeś słowa 
wypowiedziane 
łagodnym, smutnym głosem i otworzył oczy. Życzliwy doradca był mężczyzną w 
starszym wieku, 
o pięknych bujnych włosach, tworzących srebrzystą aureolę dokoła jego bystrej, 
inteligentnej 
twarzy. — Piotr Iwanowicz będzie powiadomiony o pańskim wyznaniu i otrzyma pan 
wskazówki…
Po czym zwrócił się do stojącego obok Nikity, przezywanego Necatorem, i 
tłumaczył mu cicho:
— Cóż innego można zrobić? Po tym szczerym wyznaniu nie może już być 
niebezpieczny.
Tamten mruknął: — Lepiej się zabezpieczyć, nim go wypuścimy. Zostawcie to mnie. 
Umiem 
sobie radzić z takimi panami.
Zamienił znaczące spojrzenie z kilkoma spośród obecnych, którzy lekko 
przytaknęli, po czym 
zwracając się do Razumowa rzekł szorstko:
— Słyszałeś? Nie jesteś tu potrzebny. Dlaczego się nie wynosisz? Siedząca na 
straży córka 
Laspary wstała i obojętnie usunęła krzesło z drogi. Popatrzyła sennie na 
Razumowa, który drgnął, 
rozejrzał się po pokoju i przeszedł koło niej powoli, jak gdyby uderzony nagłą 
myślą.
— Bądźcie łaskawi wziąć pod uwagę — rzekł już w sieni — że mogłem po prostu 
milczeć. Dziś 
po raz pierwszy, od kiedy znalazłem się wśród was, uzyskałem pewność 
bezpieczeństwa i oto dziś 
sam wyzwoliłem się z kłamstwa, z wyrzutów sumienia — stałem się od nikogo na tej 
ziemi 
niezależny.
Odwrócił się i ruszył ku schodom, ale usłyszawszy za sobą gwałtowne trzaśnięcie 
drzwi, 
spojrzał przez ramię i zobaczył, że Nikita i trzech innych mężczyzn idzie za nim. 
„A jednak zabiją 
mnie” — pomyślał.
Nim zdążył odwrócić się i stawić im czoło, tamci rzucili się na niego i 
przyparli go do ściany. 
„Ciekawym jak?” — dokończył swą myśl. Nikita, śmiejąc się dziko, krzyknął mu 
prosto w twarz: 
— Już my cię unieszkodliwimy. Jedna chwileczka.
Razumow nie stawiał oporu. Trzej mężczyźni trzymali go przypartego do ściany, 
podczas gdy 
Nikita, stanąwszy nieco z boku, wziął uważnie rozmach swym olbrzymim ramieniem. 
Razumow 
myślał, że w dłoni ujrzy nóż, ale dłoń spadła nań rozwarta i nie uzbrojona, 
zadając mu potężny cios 
w bok głowy ponad uchem. Równocześnie usłyszał słaby, głuchy huk, jak gdyby ktoś 
wystrzelił z 
pistoletu po drugiej stronie ściany. Wściekłość zawrzała w nim na tę zniewagę. 
Goście w 
mieszkaniu Laspary słuchali z zapartym oddechem odgłosów rozpaczliwego 
szamotania się 
czterech mężczyzn po całej sieni, obijań się o ściany, straszliwego trzaśnięcia 
o drzwi; po czym 
wszyscy czterej runęli na ziemię z siłą, która zdawała się wstrząsać całym domem. 
Razumow, 
obezwładniony, bez tchu, przygnieciony zupełnie ciężarem napastników, ujrzał 
potwornego Nikitę 
przykucniętego tuż nad jego głową, podczas gdy tamci przytrzymywali go, klęcząc 
mu na 
piersiach, dusząc za gardło, leżąc w poprzek nóg.
— Obróćcie go twarzą na bok — rozkazał brzuchaty terrorysta podnieconym, 
radosnym 
piskiem.
Razumow nie mógł walczyć dłużej. Był wyczerpany; musiał biernie patrzeć, jak 
ciężka, 
rozwarta dłoń bestii spada znów poniżającym ciosem na drugie ucho. Wydało mu się, 
że głowa 
pękła mu na dwoje, i nagle trzymający go mężczyźni zupełnie zamilkli — zamienili 
się w 
bezgłośne cienie. W głuchym milczeniu dźwignęli go brutalnie na nogi, zbiegli z 
nim bezszelestnie 
ze schodów i otwarłszy drzwi frontowe wyrzucili go na ulicę.
Razumow padł twarzą w przód i od razu zaczął się bezwładnie staczać po stromej 
pochyłości 
wraz z płynącą wartko wodą deszczową. Zatrzymał się wreszcie na jezdni na samym 
dole ulicy i 
spoczął na wznak, ze światłem ogromnej błyskawicy nad sobą — jaskrawej, cichej 
błyskawicy, 
która oślepiła go zupełnie. Dźwignął się i zasłonił ręką oczy, by odzyskać wzrok. 
Znikąd nie 
dochodził go najcichszy dźwięk; zaczął iść z wolna, zataczając się, w dół 
długiej, pustej ulicy. 
Błyskawice miotały się wokół niego milczącymi płomieniami, ulewny deszcz ciął, 
chlustał, 
rozpryskiwał się i płynął po jezdni — bezszelestnie niby fala mgły. W tej 
nieziemskiej ciszy kroki 
Razumowa bezgłośnie dotykały bruku, a niemy wiatr gnał go wciąż dalej i dalej, 
jak śmiertelnika 
zabłąkanego w świecie widm, w którym szaleje bezdźwięczna burza. Bogu tylko 
wiadomo, dokąd 
nosiły go owej nocy jego ciche stopy — to tu, to tam, i znowu z powrotem, bez 
chwili spoczynku ni 
wytchnienia. O jednym przynajmniej miejscu, gdzie go poniosły, dowiedzieliśmy 
się później. 
Rankiem zaś motorniczy pierwszego tramwaju, zdążającego na wybrzeże południowe 
zobaczył, że 
jakiś mężczyzna w zaszarganym, przemokniętym ubraniu, bez kapelusza i ze 
zwieszoną głową — 
przekracza niepewnie jezdnię mimo rozpaczliwego dzwonienia, idzie prosto na 
tramwaj i znika 
pod kołami.
Gdy go podniesiono, ze złamaną ręką i nogą i ze zgniecionym bokiem, Razumow nie 
stracił 
przytomności. Było to tak, jak gdyby runął, łamiąc wszystkie członki, w świat 
głuchoniemych. 
Milczący, poruszający się bezdźwięcznie ludzie podnieśli go i położyli na 
chodniku, gestykulując 
wokół niego i wyrażając niemymi minami swoją troskę, zgrozę i współczucie. Jakaś 
czerwona 
wąsata twarz nachyliła się nad nim nisko, poruszając ustami i przewracając 
oczyma. Razumow 
starał się usilnie zrozumieć przyczynę tego milczącego widowiska. Stojącym 
dokoła twarz tego 
nieznajomego, tak straszliwie pokaleczonego człowieka wydawała się jakby 
pogrążona w 
zadumie. Potem ranny rzucił na nich spojrzenie pełne trwogi i zamknął z wolna 
oczy. Przyglądali 
mu się ciągle. Razumow uczynił wysiłek, aby przypomnieć sobie parę francuskich 
słów.
— Je suis sourd — zdążył wymówić cicho, zanim zemdlał.
— On jest głuchy — wołali jeden do drugiego. — To dlatego nie usłyszał dzwonka.
Odwieźli go tym samym tramwajem. Ale nim tramwaj ruszył z miejsca, jakaś kobieta 
w 
zniszczonej czarnej sukni wybiegła z żelaznej bramy parku przylegającego do 
drogi, wskoczyła na 
tylną platformę i nie pozwoliła się usunąć.
— Jestem jego krewną — upierała się złą francuszczyzną. — Ten młody człowiek 
jest 
Rosjaninem, a ja jestem jego krewną.
Po tym wyjaśnieniu pozwolono jej robić, co chciała. Usiadła więc spokojnie i 
położyła głowę 
rannego na kolanach, ale jej wylęknione, wyblakłe oczy unikały jego twarzy — 
rzekłbyś martwej. 
Na rogu jednej z ulic po drugiej stronie miasta czekały na tramwaj nosze. 
Kobieta szła za nimi aż 
do drzwi szpitala, gdzie pozwolono jej wejść i zobaczyć, jak go kładziono do 
łóżka. Samozwańcza 
krewna Razumowa nie uroniła ni jednej łzy, ale pracownicy szpitala mieli trochę 
kłopotu, zanim 
skłonili ją do odejścia. Portier zauważył, że jeszcze przez długi czas stała na 
przeciwległym 
chodniku. Potem nagle, jak gdyby przypomniawszy coś sobie, odbiegła.
Namiętna przeciwniczka wszystkich ministrów finansów, niewolnica madame de S., 
zdecydowała się porzucić miejsce damy do towarzystwa u egerii Piotra Iwanowicza. 
Znalazła 
sobie zajęcie według wyboru serca.
Ale na wiele godzin przedtem, gdy nocna burza szalała jeszcze w pełni, w 
pokojach Juliusa 
Laspary rozegrała się wstrząsająca scena. Straszliwy Nikita, wróciwszy z sieni, 
wykrzyknął swym 
piskliwym głosem z potworną uciechą do zgromadzonych:
— Razumow! Pan Razumow! Nadzwyczajny Razumow! Już nigdy nikogo nie potrafi 
szpiegować! Niczego nie wygada, bo niczego już w życiu nie usłyszy. Niczego! 
Rozbiłem mu 
bębenki w uszach. O, możecie na mnie polegać. Mam na to sposób. Ha! Ha! Ha! Mam 
na to 
sposób.
V
Minęły prawie dwa tygodnie od pogrzebu jej matki, gdy zobaczyłem Natalię Haldin 
po raz 
ostatni.
W ciągu tych cichych i posępnych dni drzwi mieszkania przy Boulevard des 
Philosophes były 
zamknięte dla wszystkich oprócz mnie. Sądzę, że przydałem się na coś, choćby 
tylko dlatego, że ja 
jeden byłem świadom nieprawdopodobnej strony tej sytuacji. Panna Haldin 
pielęgnowała matkę 
sama do ostatniej chwili. Jeżeli odwiedziny Razumowa miały pewien związek ze 
zgonem pani 
Haldin (a nie mogę się powstrzymać od przypuszczenia, że go znacznie 
przyśpieszyły), to dlatego 
że ten człowiek, któremu nieszczęsny Wiktor Haldin zaufał bez namysłu, nie 
zdołał zdobyć 
zaufania jego matki. Nikt już nie dowie się dokładnie, jaką historię jej 
opowiedział — w każdym 
razie ja tego nie wiem — wydaje mi się jednak, że zabił ją wstrząs ostatecznego 
rozczarowania, 
zniesionego w milczeniu. Nie uwierzyła Razumowowi. Może nie potrafiła już nikomu 
wierzyć i 
wskutek tego nie miała już nic nikomu do powiedzenia — nawet własnej córce. 
Podejrzewam, że 
panna Haldin przeżyła najcięższe chwile swego życia przy tym milczącym łożu 
umierającej. 
Muszę wyznać, że gniewała mnie ta złamana, stara kobieta, odchodząca ze świata w 
niemym 
uporze niedowierzania własnej córce.
Gdy wszystko się skończyło, usunąłem się na bok. Panna Haldin miała wtedy wokół 
siebie 
rodaków. Na pogrzeb przyszło ich bardzo wielu. Byłem tam również, ale i po 
pogrzebie trzymałem 
się z dala od panny Haldin, dopóki nie otrzymałem krótkiego listu, 
wynagradzającego me 
samozaparcie: „Będzie tak, jak pan sobie życzył. Wracam do Rosji. Powzięłam już 
decyzję. Proszę 
mnie odwiedzić.”
Zaiste, to była nagroda za mój takt. Pośpieszyłem, niezwłocznie, by ją otrzymać. 
Mieszkanie 
przy Boulevard des Philosophes nosiło smutne piętno rychłego odjazdu. Zionęło 
pustką, jak gdyby 
nie było w nim już nikogo.
Stojąc zamieniliśmy kilka słów o jej zdrowiu i o moim, parę uwag o osobach 
należących do 
kolonii rosyjskiej, po czym Natalia Haldin, posadziwszy mnie na sofie, zaczęła 
mówić otwarcie o 
swej przyszłej pracy i o swoich planach. Wszystko miało być, jak sobie tego 
życzyłem. I tak już do 
końca życia. Nigdy więcej nie mieliśmy się zobaczyć. Nigdy!
Schowałem w swym sercu ten sukces. Natalia Haldin jak gdyby dojrzała na skutek 
swoich 
jawnych i tajemnych doświadczeń. Z rękoma skrzyżowanymi na piersiach chodziła 
tam i z 
powrotem po całym pokoju, mówiąc powoli, spokojnie, ze zdecydowanym wyrazem 
twarzy. 
Ukazała mi się z całkiem nowej strony i zadziwiała powagą i opanowaniem głosu, 
ruchów, całego 
obejścia. Była uosobieniem skupionej niezależności. Siła jej natury wyszła na 
jaw, gdyż ukryte 
głębie zostały poruszone.
— My dwoje możemy już teraz mówić o tym — zauważyła po krótkim milczeniu, 
zatrzymując 
się przede mną. — Czy był pan ostatnio w szpitalu, żeby się czegoś dowiedzieć?
— Tak. Byłem tam. — A widząc, że nie spuszcza ze mnie oczu: — Doktorzy twierdzą, 
że 
będzie żył. Ale sądziłem, że Tekla…
— Tekla nie pokazała się u mnie już od kilku dni — wyjaśniła żywo panna Haldin. 
— Ponieważ 
nie proponowałam jej nigdy, że pójdę razem z nią do szpitala, myśli, że nie mam 
serca. 
Rozczarowała się co do mnie.
I panna Haldin uśmiechnęła się blado.
— Tak. Tekla przesiaduje przy nim tak długo i tak często, jak tylko jej pozwolą 
— rzekłem. — 
Twierdza, że już go nigdy nie opuści, nigdy, póki jej starczy życia. A on będzie 
potrzebował kogoś 
— bezradny kaleka i do tego głuchy jak pień.
— Głuchy jak pień? Nie wiedziałam — szepnęła panna Haldin.
— Tak jest. To wydaje się dziwne. Jak mi mówiono, głowa nie poniosła żadnych 
widocznych 
obrażeń. Powiadają również, że najprawdopodobniej nie pożyje na tyle, aby Tekla 
miała się kim 
długo opiekować. Panna Haldin potrząsnęła głową.
— Dopóki starczy przechodniów, co gotowi padać na ulicy, naszej Tekli nie 
zbraknie nigdy 
zajęcia.. Jest ona dobrą samarytanką z nieprzepartego powołania. Rewolucjoniści 
nie zrozumieli 
tego. Proszę tylko pomyśleć: istoty tak ofiarnej używano do przewożenia 
zaszytych w suknie 
dokumentów albo do pisania pod dyktando.
— Zdolność rozumienia jest rzadką rzeczą na tym świecie.
Zaledwie wypowiedziałem tę uwagę, już jej pożałowałem. Patrząc mi prosto w twarz 
Natalia 
Haldin przyświadczyła lekkim skinieniem głowy. Nie obraziła się, lecz odszedłszy 
zaczęła znowu 
krążyć po pokoju; Moim zachodnim oczom wydało się, że oddala się coraz bardziej 
ode mnie, 
zupełnie już teraz niedosięgalna, choć wcale nie pomniejszona mimo rosnącej 
odległości. 
Milczałem, jak gdyby mówienie było już bezcelowe. Toteż drgnąłem z lekka, gdy 
usłyszałem jej 
głos tuż przy sobie.
— Tekla była tam, kiedy go podnoszono po wypadku. Ta zacna dusza nie wyjaśniła 
mi 
właściwie nigdy, jak do tego doszło. Zapewnia, że istniało między nimi jakieś 
porozumienie — 
rodzaj umowy — według której w każdej poważnej potrzebie, trudności, niedoli czy 
cierpieniu 
miał zwrócić się do niej.
— Czyżby? — rzekłem. — W takim razie ma on szczęście, że było coś takiego. 
Będzie 
potrzebował całego poświęcenia tej dobrej samarytanki.
Tak się rzeczywiście zdarzyło, że Tekla, wyglądając z jakiejś przyczyny ze swego 
okna o piątej 
nad ranem, zobaczyła Razumowa w parku Château Borel, stojącego nieruchomo u stóp 
tarasu na 
deszczu z odkrytą głową. Krzyknęła na niego po nazwisku chcąc się dowiedzieć, co 
się stało. Lecz 
on nawet nie podniósł głowy. Zanim ubrała się na tyle, by zbiec na dół, już go 
nie było. Popędziła 
więc za nim i wybiegłszy na ulicę natknęła się niemal od razu na zatrzymany 
tramwaj i gromadkę 
ludzi, podnoszących Razumowa. Tyle powiedziała mi sama Tekla, gdy pewnego 
popołudnia 
spotkaliśmy się u drzwi szpitala. Nie dodała poza tym żadnych wyjaśnień, ja nie 
miałem zamiaru 
zastanawiać się dłużej nad wewnętrzną stroną tego bądź co bądź szczególnego 
epizodu.
— Tak, Natalio Wiktorowno, będzie potrzebował kogoś, gdy go wypuszczą ze 
szpitala o kulach 
i głuchego jak pień. Ale nie sądzę, żeby owej nocy, kiedy pognał jak zbiegły 
szaleniec do parku 
Château Borel — chodziło mu o pomoc poczciwej Tekli.
— Nie — rzekła Natalia zatrzymując się nagle przede mną. — Może nie. — Usiadła, 
wsparła 
głowę na ręku i zamyśliła się. Milczenie trwało kilka minut. Wtedy przypomniał 
mi się ów wieczór 
okrutnej spowiedzi Razumowa — i skarga, którą wyszeptała ostatkiem sił: „Nie 
można być 
bardziej nieszczęśliwą…” Wspomnienie to byłoby mnie przejęło dreszczem, gdybym 
nie pogrążył 
się cały w podziwie dla jej siły i spokoju. Nie było już Natalii Haldin, gdyż 
przestała zupełnie 
myśleć o sobie. Było to wielkie zwycięstwo — typowo rosyjski akt zaparcia się 
siebie.
Wyrwała mnie z zadumy wstając nagle jak ktoś, kto powziął decyzję. Podeszła do 
biurka — 
teraz już tylko martwego mebla, ogołoconego z wszystkich osobistych, codziennie 
przez nią 
używanych drobiazgów. Było w nim jednak jeszcze coś żywego, bo wyjęła ze skrytki 
płaską 
paczkę, którą mi wręczyła.
— To jest pamiętnik — rzekła dość porywczo. — Przysłano mi go owinięty w moją 
woalkę. Nie 
wspominałam o nim dotąd, ale teraz postanowiłam zostawić go panu. Mam prawo tak 
uczynić. 
Został przysłany mnie. Jest moją własnością. Może go pan zachować lub po 
przeczytaniu 
zniszczyć. Ale gdy pan będzie czytał, proszę pamiętać, że byłam bezbronna. I że 
on…
— Bezbronna! — powtórzyłem ze zdumieniem, wpatrzywszy się w nią.
— Tak. To właśnie słowo znajdzie pan tam napisane — szepnęła. — I to jest prawda! 
Byłam 
bezbronna — zresztą może pan sam mógł to zauważyć. — Zaczerwieniła się, później 
śmiertelnie 
pobladła. — Aby oddać sprawiedliwość temu człowiekowi, pragnę, by pan o tym 
pamiętał. Och, 
byłam, byłam!
Wstałem trochę roztrzęsiony.
— Na pewno nie zapomnę niczego, co mi pani mówi przy naszym ostatnim spotkaniu.
Jej dłoń znalazła się w mojej.
— Tak trudno uwierzyć, że musimy się już pożegnać — oddała mi uścisk dłoni i 
ręce nasze 
rozłączyły się.
— Tak. Wyjeżdżam jutro. Otworzyły mi się wreszcie oczy, a ręce mam obecnie 
rozwiązane. 
Zresztą — któż z nas, Rosjan, mógłby pozostać głuchy na stłumiony jęk naszej 
wielkiej niedoli? 
Dla świata oczywiście może to być niczym.
— Do świata docierają raczej głosy waszych waśni — powiedziałem. — Taki bowiem 
jest 
świat.
— Tak — skinęła głową potakująco i zawahała się przez chwilę. — A jednak muszę 
panu 
wyznać, że nie przestanę wyczekiwać dnia, kiedy wszelkie waśnie ucichną. Proszę 
wyobrazić 
sobie świt takiego dnia. Zgiełk walki i złorzeczeń ustaje; cisza dokoła; nowe 
słońce wschodzi i 
utrudzeni ludzie łączą się wreszcie, obliczając w sumieniach bilans skończonej 
walki; są 
zasmuceni swoim zwycięstwem, bo tyle idei musiało zginąć, aby zatryumfowała 
jedna, tyle 
wierzeń opuściło ich nie znalazłszy oparcia. Czują się osamotnieni na świecie, 
więc garną się 
blisko do siebie. Tak, czeka nas wiele jeszcze gorzkich godzin! Ale udrękę serc 
ukoi wreszcie 
miłość.
I po tym ostatnim słowie jej mądrości, słowie tak słodkim, tak gorzkim, tak 
okrutnym czasami 
— pożegnałem Natalię Haldin. Ciężko pomyśleć, że nie spojrzę już nigdy więcej w 
ufne oczy tej 
dziewczyny — poślubionej niezłomnej wierze w przyjście pojednania zrodzonego z 
miłości, które 
jak niebiański kwiat wystrzeli kiedyś z człowieczej ziemi, przesiąkniętej krwią, 
rozdartej walką, 
polanej łzami.
Należy wyjaśnić, że w owym czasie nie wiedziałem nic o spowiedzi Razumowa wobec 
zgromadzonych rewolucjonistów. Może Natalia Haldin odgadła, jaka to „jedna 
jeszcze rzecz” 
pozostała Razumowowi do załatwienia, ale tego moje zachodnie oczy nie umiały 
dostrzec.
Tekla, była dama do towarzystwa madame de S., nie odstępowała jego łóżka w 
szpitalu. 
Spotkaliśmy się raź czy dwa u drzwi tego zakładu, lecz w czasie tych spotkań 
Tekla mówiła mało. 
Wiadomości o Razumowie, jakich mi udzielała, były możliwie najzwięźlejsze. 
Wracał z wolna do 
zdrowia, miał jednak pozostać nieuleczalnym kaleką do końca życia. Ja sam nie 
zaszedłem do 
niego nigdy i nigdy go już nie widziałem od owego straszliwego wieczora, kiedy 
byłem bacznym, 
choć ignorowanym świadkiem jego rozmowy z panną Haldin. W jakiś czas potem 
wypisano go ze 
szpitala i jego „krewna” — jak mi powiedziano — zabrała go gdzieś ze sobą.
Swoje wiadomości uzupełniłem prawie w dwa lata później. Nie stało się to w 
wyniku moich 
starań; całkiem przypadkowo, w domu pewnego wybitnego Rosjanina wolnomyślnych 
przekonań, 
który zamieszkał czasowo w Genewie, spotkałem rewolucjonistkę, cieszącą się tam 
wielkim 
zaufaniem.
Rosjanin ten był znakomitością całkiem innego rodzaju niż Piotr Iwanowicz. 
Brunet o 
łagodnych oczach, wysoki, bardzo uprzejmy, a przy tym jakiś przyciszony i 
ostrożny w całym 
swym obejściu. Skorzystał z chwili, kiedy nikogo nie było w pobliżu, i podszedł 
do mnie w 
towarzystwie siwowłosej, ruchliwej kobiety w czerwonej bluzce.
— Nasza Sofia Antonowna pragnie pana poznać — rzekł swym oględnym głosem. — 
Zostawiam więc was oboje, byście mogli sobie porozmawiać.
— Nie miałabym odwagi narzucać się panu — zaczęła, od razu siwowłosa dama — 
gdyby mi 
nie powierzono pewnej wiadomości dla pana.
Owa wiadomość składała się z kilku przyjaznych słów od Natalii Haldin. Sofia 
Antonowna 
powróciła właśnie z tajnej wyprawy do Rosji i widziała się tam z panną Haldin. 
Mieszkała ona w 
jakimś mieście w środkowej Rosji, dzieląc swe miłosierne uczynki pomiędzy 
koszmar 
przepełnionych więzień a rozpaczliwą nędzę osieroconych domostw. Nie oszczędzała 
się w tej 
dobrej służbie — jak zapewniła mnie Sofia Antonowna.
— To wierna dusza, niezłomny charakter i niestrudzone ciało — podsumowała swą 
relację 
rewolucjonistka z odcieniem entuzjazmu.
Nie było obawy, ażeby nawiązana w ten sposób rozmowa urwała się z powodu braku 
zainteresowania z mojej strony. Usiedliśmy na uboczu, gdzie nam nikt nie 
przeszkadzał. 
Opowiadając o pannie Haldin, Sofia Antonowna zauważyła nagle:
— Pan mnie chyba pamięta? Widział mnie pan tego wieczora, kiedy Natalia przyszła 
zapytać 
Piotra Iwanowicza o adres niejakiego Razumowa, tego młodego człowieka, który…
— Pamiętam doskonale — rzekłem. Gdy Sofia Antonowna dowiedziała się, że mam u 
siebie 
pamiętnik owego młodego człowieka, dany mi przez pannę Haldin, zaciekawiło ją to 
wielce. Nie 
kryła się wcale z chęcią ujrzenia tego dokumentu.
Zaofiarowałem się, że go jej pokażę, ona zaś od razu obiecała odwiedzić mnie 
nazajutrz w tym 
celu.
Przeglądała chciwie kartki rękopisu przez godzinę lub dłużej, po czym zwróciła 
mi go z lekkim 
westchnieniem. Jeżdżąc po Rosji widziała się również z Razumowem. Mieszkał nie w 
Rosji 
centralnej, lecz na południu. Opisała mi mały, dwupokojowy, drewniany domek na 
skraju jakiejś 
lichej mieściny, ukryty za wysokim parkanem z desek, z podwórzem zarośniętym 
pokrzywami. 
Razumow był zniedołężniały, chory, z każdym dniem słabszy, a samarytanka Tekla 
pielęgnowała 
go niezmordowanie, z czystą radością bezinteresownego poświęcenia. Przy tym 
zajęciu nie mogło 
spotkać jej już żadne rozczarowanie.
Nie taiłem przed Sofią Antonowną mego zdziwienia, że chciała odwiedzić Razumowa. 
Nie 
mogłem nawet zrozumieć powodu, dla którego to uczyniła. Oświadczyła mi na to, że 
nie była 
wyjątkiem.
— Wielu z nas odwiedza go, przejeżdżając tamtędy. Jest inteligentny. Ma ciekawe 
myśli… A 
przy tym umie mówić.
Wtedy to dowiedziałem się po raz pierwszy o publicznym pokajaniu Razumowa w domu 
Laspary. Sofia Antonowną opowiedziała mi dokładnie, co się tam stało. Razumow 
opisał jej to sam 
z najdrobniejszymi szczegółami. Potem, patrząc na mnie mocno czarnymi błyszczący 
mi oczyma, 
dodała:
— Bywają złe chwile w życiu każdego człowieka. Jakaś fałszywa myśl wkradnie się 
do naszego 
mózgu i oto rodzi się obawa — obawa przed sobą, obawa o siebie. Albo może 
fałszywa odwaga — 
któż to zgadnie. Zresztą niech pan nazwie to, jak chce — ale proszę mi 
powiedzieć, czy wielu ludzi 
wolałoby raczej wydać siebie świadomie na zgubę (jak on to sam określa w 
pamiętniku) aniżeli żyć 
dalej w skrytej pogardzie dla siebie samego? Czy znalazłoby się takich wielu? I 
proszę pamiętać, 
że kiedy to robił, był zupełnie bezpieczny. Właśnie wtedy, kiedy nabrał 
przekonania, że jest 
bezpieczny, i co więcej — nieskończenie więcej — kiedy po raz pierwszy zaświtała 
mu myśl, że ta 
zachwycająca dziewczyna może go pokochać, właśnie wtedy zrozumiał, że 
najzjadliwsze drwiny, 
najgorsze niegodziwości, że całe to szatańskie dzieło jego nienawiści i pychy 
nie zdołałoby nigdy 
przesłonić nikczemności życia, jakie go czekało. Trzeba mieć charakter, aby 
dojść do takiego 
przekonania.
Przyjąłem to twierdzenie w milczeniu. Któż chciałby się spierać o słuszność 
motywów 
przebaczenia lub litości? Okazało się zresztą później, że w tym miłosierdziu, do 
jakiego świat 
rewolucyjny poczuwał się względem zdrajcy Razumowa, było także trochę skruchy. 
Sofia 
Antonowna mówiła dalej z pewnym zakłopotaniem:
— Poza tym, widzi pan, ten człowiek padł ofiarą gwałtu. Stało się to bezprawnie. 
Nie 
postanowiono jeszcze, co z nim należy zrobić. Przyznał się był dobrowolnie. A 
ten Nikita, który 
jak panu wiadomo, rozbił mu w sieni bębenki w uszach w przystępie rzekomego 
oburzenia — ten 
Nikita, jak się potem okazało, był sam łotrem najgorszego gatunku, zdrajcą, 
donosicielem i 
szpiegiem! Razumow powiedział mi, że zarzucił mu to w przystępie jakiegoś 
jasnowidzenia…
— Widziałem to bydlę tylko przez chwilę — rzekłem — i naprawdę nie potrafię 
zrozumieć, jak 
ktokolwiek spośród was mógł mieć złudzenia co do niego, choćby pół dnia.
Przerwała mi.
— No, no! To nie takie proste. Kiedy go zobaczyłam po raz pierwszy, byłam też 
przerażona, ale 
zakrzyczano mnie. Stale mówiliśmy do siebie: och, nie trzeba patrzeć na to, jak 
wygląda. A do tego 
zawsze gotów był zabijać. To nie ulegało wątpliwości. Tak, zabijał — dla obu 
stron! Ten bies…
Potem, opanowawszy gniewne drżenie ust, Sofia Antonowna opowiedziała mi bardzo 
dziwną 
historię. Zdarzyło się, że radca Mikulin w czasie podróży po Niemczech (wkrótce 
po zniknięciu 
Razumowa z Genewy) spotkał się w wagonie kolejowym z Piotrem Iwanowiczem. Ci 
dwaj, 
znalazłszy się sami w przedziale, przegadali z sobą pół nocy i wtedy to Mikulin, 
szef policji, 
napomknął arcyrewolucjoniście o prawdziwym charakterze arcykata żandarmów. 
Wydaje się, że 
Mikulin chciał się pozbyć swego osobliwego agenta. Może miał go dosyć; może się 
go bał. Należy 
przy tym nadmienić, że Mikulin odziedziczył złowrogiego Nikitę po swoim 
poprzedniku na 
urzędzie.
Również i tej historii wysłuchałem bez wypowiadania się, wierny swej roli 
niemego świadka 
spraw rosyjskich, rozwijających swoją logikę Wschodu przed mymi zachodnimi 
oczyma. 
Natomiast pozwoliłem sobie na jedno pytanie:
— Sofio Antonowno, proszę mi powiedzieć, czy madame de S. zostawiła cały swój 
majątek 
Piotrowi Iwanowiczowi? — Ani grosza — rewolucjonistka wzruszyła ramionami z 
obrzydzeniem 
— umarła bez testamentu. Gromada siostrzeńców i siostrzenic zleciała się z 
Petersburga jak stado 
sępów, by gryźć się między sobą o schedę. Wszystko paskudne kamerhery i frejliny 
— wstrętne 
lokajstwo dworskie. Tfu!
— Nie słyszy się teraz wiele o Piotrze Iwanowiczu — zauważyłem po chwili.
— Piotr Iwanowicz — rzekła Sofia Antonowna poważnie — związał się z wiejską 
dziewczyną.
Zdziwiłem się naprawdę.
— Co? Na Riwierze?
— Cóż za nonsens! Nic podobnego.
Słowa te Sofia Antonowna powiedziała dość ostro.
— Czyżby więc przebywał teraz w Rosji? Ależ to szalone ryzyko — zawołałem. — I 
wszystko 
dla wiejskiej dziewczyny. Czyż nie uważa pani, że czyni bardzo nieroztropnie?
Sofia Antonowna zachowała przez chwilę tajemnicze milczenie, po czym oświadczyła:
— On ją po prostu uwielbia.
— Doprawdy? Wobec tego spodziewam się, że ona nie omieszka go bijać.
Sofia Antonowna wstała i zaczęła się ze mną żegnać, jak gdyby nie usłyszała 
wcale mego 
bezbożnego życzenia; ale już we drzwiach, do których ją odprowadzałem, odwróciła 
się na chwilę 
i oświadczyła stanowczym głosem:
— Piotr Iwanowicz to człowiek natchniony.
Posłowie
„Zawarta jest tutaj sama istota spraw rosyjskich” — pisał Conrad do swojego 
agenta 
literackiego, informując o rozpoczęciu pracy nad utworem, z którego wyrosła 
powieść W oczach 
Zachodu. Owe „sprawy rosyjskie” zawsze zajmowały ważne miejsce w jego myślach i 
uczuciach. 
Z wielu powodów, tak narodowych, jak i całkiem osobistych.
Konrad Korzeniowski — Joseph Conrad — urodził się, mówiąc słowami „Piosenki na 
dzień 
Chrztu świętego”, którą mu ułożył jego ojciec Apollo, „w 85 roku niewoli 
moskiewskiej”. Na 
grobie Apollona wyryto później słowa „ofiara moskiewskiego męczeństwa”. (Chociaż 
stolicą 
Cesarstwa Rosyjskiego był już od ponad dwu wieków Petersburg, przymiotnik 
„moskiewski” był 
nadal w Polsce stosowany na określenie Rosji wrogiej i zaborczej.) Po wyjeździe 
z Krakowa do 
Francji w roku 1878 Conrad przez ponad dwadzieścia lat nie mógł odwiedzić stron 
rodzinnych, bo 
z punktu widzenia władz carskich był nielegalnym emigrantem. Kiedy już stał się 
angielskim 
pisarzem, w swojej korespondencji i pismach publicystycznych wielokrotnie i 
zawsze z dużym 
przejęciem poruszał tematy Rosji, jej ustroju, jej roli politycznej, jej 
przyszłości. Powieść W 
oczach Zachodu jest jedynym w jego twórczości literackim wyrazem tych przemyśleń 
i uczuć, a 
zarazem utworem najbardziej bezpośrednio odnoszącym się do współczesności i do 
rzeczywistych 
osób i wydarzeń. A pisząc o Rosji — najpotężniejszym z mocarstw, które pod 
koniec XVIII wieku 
rozdzieliły między siebie ziemie Rzeczypospolitej — pamiętał, że pisze 
równocześnie o Polsce. 
Nic dziwnego, że praca nad tą powieścią była dla Conrada wyjątkowo trudnym 
przeżyciem.
Pierwszą wiadomość o planowanej noweli pod tytułem „Razumow” („o rewolucjoniście, 
który 
ginie od własnej bomby”) przekazał Conrad swojemu agentowi literackiemu, 
Jamesowi B. 
Pinkerowi, w liście z 4 grudnia 1907 roku. I słusznie komentował: „Niczego 
podobnego nie 
dokonano po angielsku.” Działo się to parę miesięcy po ponownym kuracyjnym 
pobycie pisarza w 
Genewie, gdzie już przebywał w latach 1891 i 1894. Projekt rozrastał się szybko: 
ten „przyczynek 
do odczytania rosyjskiego charakteru” okazał się „trudniejszą robotą, niż 
myślałem”. Jeszcze w 
tym samym miesiącu, pisząc do Johna Galsworthy’ego, z którym się blisko 
przyjaźnił, Conrad 
przedstawił ogólną treść planowanej powieści. List jest fascynującym świadectwem 
niebezpieczeństwa kiczu, jakiego Conrad ostatecznie uniknął: początkowo 
zamierzał doprowadzić 
do małżeństwa Razumowa i Natalii Haldin, a motywem kulminacyjnym miało być 
„podobieństwo 
ich dziecka do nie żyjącego już [Wiktora] Haldina”; podobieństwo to miało zmusić 
Razumowa do 
wyznania żonie własnego postępku…
Praca nad tekstem posuwała się powoli i z wielkimi trudnościami. Jeszcze pod 
koniec września 
1908 Conrad wyobrażał sobie pisany utwór jako o połowę krótszy, niż to się w 
końcu okazało. W 
grudniu skarżył się jednemu z przyjaciół: „Kończę przeklętą, trudną powieść. Ale 
jak długo ta kość 
będzie tkwiła w moim żołądku, nie potrafię powiedzieć.” Przez następne osiem 
miesięcy tekst rósł 
ledwie o dwie strony tygodniowo (Conrad pracował wówczas głównie nad kolejnymi 
częściami 
tomu Ze wspomnień)
Pisanie utrudniały warunki bytowe — najgorsze od czasu osiedlenia się w Anglii i 
małżeństwa 
w roku 1896. Conrad, wraz z żoną i dwoma synami (dziesięcio — i trzyletnim) 
mieszkał wówczas 
w niewielkiej miejscowości Aldington w hrabstwie Kent, na południowy wschód od 
Londynu, w 
czterech pokoikach piętrowego drewnianego domu; parter zajmował sklep masarski, 
a na 
podwórzu, pod oknami sypialni, mieściły się rzeźnia i wędzarnia. Pokoiki były 
niskie i ciemne, a 
pracownię Conrada stanowiła klitka bez okna. Wydatki pisarza stale przekraczały 
dochody, był 
mocno zadłużony u swojego agenta literackiego, Jamesa B. Pinkera; potrzeba wciąż 
nowych 
zaliczek wywoływała napięcia i zadrażnienia.
Około Nowego Roku 1910 Conrad zmienił tytuł powieści na W oczach Zachodu; był w 
tym 
okresie bardzo podniecony, na skraju załamania nerwowego. 27 stycznia zawiózł 
rękopis 
Pinkerowi, domagając się kolejnej zaliczki. Doszło do scysji, podczas której 
obaj rozmówcy 
stracili panowanie nad sobą: Pinker poradził Conradowi (zawsze mówiącemu po 
angielsku z 
silnym akcentem), by się wypowiadał poprawnie; Conrad obraził się i wyszedł. Po 
powrocie do 
Aldington doznał ciężkiego, zapewne najcięższego w życiu, ataku depresji. Miał 
wysoką gorączkę 
(ku przerażeniu żony majaczył po polsku), cierpiał na podagrę w całym ciele; 
przez blisko dwa 
miesiące był niezdolny do pracy. Dopiero w maju ukończył poprawianie W oczach 
Zachodu. 
Rodzaj i zakres wprowadzonych zmian stanowią dodatkowe świadectwo wyjątkowo 
silnego 
zaangażowania psychicznego Conrada w treść pisanej książki. Nasuwa się więc 
przypuszczenie, 
że ciężki kryzys nerwowy został wywołany nie tylko przyczynami zewnętrznymi. 
Przyczyniły się 
do tego również, a może przede wszystkim, zawarte w powieści przemyślenia i 
głęboki pesymizm 
w widzeniu przyszłości Rosji — od której zależała w znacznej mierze przyszłość 
Polski. Jessie, 
żona Conrada, określa w swoich wspomnieniach W oczach Zachodu mianem książki 
„bardzo 
osobistej” i twierdzi, że Conrad „żałował, iż w ogóle zaczął ją pisać.”
Drukowana najpierw w odcinkach, w wydaniu książkowym ukazała się w październiku 
1911 
roku. Przyjęta została z szacunkiem, ale bez zapału — i z niewielkim 
zrozumieniem. Co prawda 
czołowy pisarz angielski Arnold Bennett napisał do Conrada: „uważam ją za 
najlepszą, bez 
wyjątku, powieść tego pokolenia”, ale na szersze uznanie przez krytyków i 
głębsze zajęcie się 
przez badaczy W oczach Zachodu musiało poczekać. Zainteresowanie tą powieścią 
pobudziła w 
roku 1917 rewolucja w Rosji; ukazał się wówczas przekład rosyjski i wywołał 
spore 
zainteresowanie, wyciszone niebawem przez komunistyczną cenzurę. Dopiero jednak 
w połowie 
XX wieku do świadomości Zachodu zaczęła przenikać w pełnej grozie tragiczna 
wyjątkowość 
rosyjskich losów.
W oczach Zachodu zawiera w swojej treści diagnozę sytuacji politycznej państwa 
rosyjskiego. 
Podstawowe myśli tej diagnozy wypowiedział Conrad już o kilka lat wcześniej w 
szkicu 
„Autokracja i wojna” (włączonym później do tomu O życiu i literaturze). Szkic 
ten, 
najobszerniejsza i najambitniejsza wypowiedź publicystyczna Conrada, zadziwia z 
dzisiejszej 
perspektywy celnością wypowiadanych przewidywań (łącznie z przepowiednią 
bliskiej wojny 
światowej). Państwo rosyjskie uważa autor za twór sztuczny, pozbawiony 
naturalnych korzeni 
historycznych i możliwości normalnego rozwoju. Rosja pozostaje „poza nurtem 
postępu”. 
Autokracja rosyjska „jest to forma despotyzmu całkowicie nie — europejska. Nie 
ma również 
charakteru azjatyckiego.” Samodzierżawie, odbierające wszystkim poddanym 
podmiotowość, jest 
sprzeczne z duchem dziejów Europy; dlatego też „z chwilą przekroczenia granicy 
rosyjskiej myśl 
zachodnia staje się odrażającą parodią samej siebie.” Jedyną możliwą reformą 
tego ustroju jest 
samobójstwo. Ale również rewolucja, której nieuchronny i rychły wybuch Conrad 
przepowiada, 
wobec braku wszelkich tradycji demokratycznych nie będzie — jak to się działo na 
zachodzie 
Europy — krwawą „drogą na skróty”, ale przyjmie postać ślepego i niszczącego 
buntu.
Rosja znalazła się więc w wytworzonej przez nią samą pułapce. Taką samą 
perspektywę 
znajdujemy na kartach W oczach Zachodu. Widzimy tragedię szlachetnych rosyjskich 
buntowników — przede wszystkim rodzeństwa Natalii i Wiktora Haldinów — a 
równocześnie 
tragedię całego ogromnego kraju. Rozgrywają się one w tle dramatu głównego 
bohatera, Kiryła 
Razumowa. Wiktor Haldin, szlachetny idealista, nie chce zabijać — ale poza 
terrorem nie widzi 
żadnej możliwości zmiany autokratycznego systemu państwa. Natalia Haldin, której 
słowa 
„Wolność przyjęłabym z każdej ręki, jak człowiek głodny chwyta kawałek chleba” 
stanowią motto 
książki, nie przystępuje do czynnych rewolucjonistów, wyrzeka się prób wpływania 
na zmiany i 
poświęca życie pomaganiu więźniom i ich rodzinom. I czeka na wyśniony dzień 
wyzwolenia. Ale 
na horyzoncie książki takiego dnia nie widać.
Conrad nie ukazuje w powieści całej rosyjskiej sceny politycznej. Poprzestaje na 
przeciwstawieniu: z jednej strony ciemne, bierne, rozpijane masy — z drugiej 
wszechobecna 
władza, tłumiąca wszelkie odruchy niezależności. Nie znajdujemy na stronach W 
oczach Zachodu 
środowisk, które świadomie dążą do obalenia albo przekształcenia carskiego 
samodzierżawia.
Można by to uznać za spłycenie problematyki, ale z perspektywy 
dziewięćdziesięciu lat to 
uproszczenie wydaje się ukazywać istotną cechę procesów politycznych w Rosji: 
liczą się tam 
głównie skrajne przeciwieństwa, a reformatorzy rozmaitego typu odgrywają rolę 
marginalną.
Wśród ukazanych w książce rewolucjonistów są jednostki budzące szacunek, jak 
Sofia 
Antonowna, ale większość z nich przedstawiona jest z szyderczą niechęcią. 
Zgłaszał o to do 
Conrada pretensje Gustaw Herling — Grudziński, oceniając zawarty w powieści 
obraz rosyjskich 
buntowników jako niesprawiedliwy. W sensie statystycznym miał zapewne rację, ale 
zwycięstwo 
bolszewików nad innymi ugrupowaniami w latach 1917 — 20 wykazało, że w Rosji 
górę wzięli 
właśnie rewolucjoniści typu ukazanego przez Conrada, a nie gotowi do poświęceń 
idealistyczni 
ofiarnicy i marzyciele. Zresztą warto zauważyć, że Conrad nie wprowadza, poza 
Wiktorem 
Haldinem i Sofią Antonowna, rewolucjonistów działających w samej Rosji, ale 
emigrantów, 
spiskujących z bezpiecznej odległości, a wśród nich typowych dla takiego 
środowiska 
kombinatorów, mitomanów — i prowokatorów.
Ludzie, na których opiera się carski system rządów, są w powieści ukazani w 
serii zbliżeń: 
zamordowany minister de R, książę K., generał T. (używanie przez Conrada samych 
inicjałów z 
jednej strony wskazuje dyskretnie na realne prototypy, z drugiej sugeruje 
typowość tych postaci), 
radca Mikulin. Przedstawienie ich poglądów, postaw i sposobów działania nie 
pozostawia 
wątpliwości, że to twarda bezwględność władzy, a nie słabość opozycji, jest 
główną przyczyną 
rosyjskiej tragedii.
Dramat Kiryła Razumowa rozgrywa się równocześnie na dwu płaszczyznach: 
politycznej i 
psychologiczno — moralnej. Jest dramatem człowieka „rozumnego”, który 
podporządkowuje się 
władzy i staje się jej narzędziem, i dramatem egocentryka, który usiłuje 
przezwyciężyć własną 
samotność.
Nazwisko głównej postaci W oczach Zachodu ma sens ironiczny. Razumow wydaje 
Haldina w 
ręce policji głównie ze strachu: w pierwszej chwili obawia się zniszczenia 
własnej kariery 
(„Przepadł mój srebrny medal!”), potem więzienia, śledztwa, zesłania. Późniejsze 
„wyrozumowane” uzasadnienia donosu są próbami racjonalnego usprawiedliwienia 
wywołanej 
przez strach zdrady człowieka, który mu zawierzył. Rozumowanie, oparte na 
mistycznym 
poczuciu wspólnoty z „całą Rosją” prowadzi do intelektualnego pogodzenia się z 
rzeczywistością, 
uznania koniecznej „logiki dziejów”, której uosobieniem jest wola autokraty: 
„władzę absolutną 
trzeba zachować” — mówi do siebie Razumow, przekreślając w ten sposób prawa 
niezależnego 
rozumu.
Tym samym wydaje się, jako narzędzie, w ręce władzy, której przedstawiciele 
zapewniają go o 
swoim „zaufaniu”, nie ufając mu ani przez chwilę. Generała T. i radcy Mikulina 
nie obchodzą w 
istocie poglądy Razumowa; jego prorządowe rozumowania traktują podejrzliwie. Nie 
chodzi im o 
myślową aprobatę, ale o posłuszeństwo. Chociaż więc w rozmowie z radcą Mikulinem 
Razumow 
robi dumną aluzję do słynnego zdania Pascala „Człowiek jest tylko trzciną, ale 
trzciną myślącą” — 
okazuje się, że dla wysokiego urzędnika policji ważna jest giętkość trzciny, a 
nie jej umysłowa 
samodzielność. W rzeczywistości carskiej Rosji (podobnie, jak w 
dwudziestowiecznych 
państwach totalitarnych) intelektualna niezależność jednostki okazuje się 
niemożliwa: trzeba być 
za albo przeciw władzy. Razumow daremnie usiłował uniknąć takiego wyboru.
W pierwszym rozdziale W oczach Zachodu czytamy zdanie, wtrącone jakby mimochodem: 
„Prawdziwym życiem człowieka jest to, którego udzielają mu w swoich myślach inni 
ludzie, z 
szacunku lub szczerej miłości.” Zawiera ono jedną z podstawowych myśli książki. 
Razumow jest 
człowiekiem całkowicie i świadomie skupionym na sobie i własnych celach; to 
przede wszystkim 
różni go od Haldina i innych kolegów — studentów. A równocześnie nęka go 
poczucie 
samotności. („Któż zna prawdziwą samotność — nie konwencjonalne słowo, ale jej 
nagą grozę?” 
— pisze Conrad, i mamy prawo usłyszeć w tych słowach jego własne wyznanie.) 
Obawa przed 
samotnością stanowi dodatkowy bodziec, popychający Razumowa do zdrady. Fakt, że 
jest 
nieślubnym synem księcia K. i bezimiennej córki popa, czyni go — także we 
własnym odczuciu — 
jakby modelowym Rosjaninem, przynależącym do „niezmierności”, do nieprzeliczonej 
masy, 
„…moim jest cały ten kraj — albo nie mam nic zgoła.” Okazuje się jednak, że 
przyjmując rolę 
członka ogólnej rosyjskiej zbiorowości, staje się poplecznikiem władzy, 
utrzymującej masy w 
poddaństwie. Jednocześnie przekreślona zostaje dla Razumowa możliwość 
konkretnych, opartych 
na szczerości i zaufaniu więzi międzyludzkich. A tylko takie konkretne więzi, 
pociągające za sobą 
zobowiązania, mogą człowieka wyzwolić z poczucia samotności. Razumow uświadamia 
sobie w 
końcu, że zdradzając Haldina — „zdradził sam siebie”, bo wykluczył się z 
ludzkiej wspólnoty. Na 
chwilę przed wyznaniem Natalii Haldin swojej winy mówi: „Czy pani wie, dlaczego 
do pani 
przyszedłem? Oto po prostu dlatego, że na całym wielkim świecie nie mam nikogo, 
do kogo 
mógłbym pójść”.
Na początku akcji W oczach Zachodu ucieczka od samotności kieruje Razumowa w 
stronę 
zdrady i zbrodni. Później podobna, ale już o wiele bardziej świadoma chęć 
wyrwania się z izolacji 
popycha go do dwu kolejnych spowiedzi: wobec Natalii Haldin i wobec zgromadzenia 
spiskowców. Spowiedź pierwsza jest wielkim zwycięstwem moralnym; druga okazuje 
się aktem 
dużej odwagi cywilnej i fizycznej. Pierwsza wywołuje straszliwy wstrząs w duszy 
kochającej go 
dziewczyny: „Nie można być bardziej nieszczęśliwą…” Druga kończy się 
makabrycznym 
odwetem: Razumow zostaje na zawsze okaleczony przez innego, bardziej brutalnego 
i 
pozbawionego skrupułów tajnego agenta carskiej policji. I on więc pada ofiarą 
„bezwzględnego 
działania instytucji politycznych”. Ale chociaż Razumow staje się inwalidą, a 
wszystkie jego 
życiowe plany ulegają zniszczeniu — znajduje opiekunkę w osobie oddanej Tekli i 
uzyskuje swoje 
własne „życie”, udzielane mu „w myślach i szacunku” przez innych ludzi. Kiedy 
słyszymy o nim 
po raz ostatni z ust Sofii Antonowny, która nazywa go „człowiekiem z 
charakterem”, Razumow 
jest ruiną człowieka — ale nie jest już samotny.
Natomiast dla Rosji nie widać tu żadnych nadziei. Kończące powieść słowa Sofii 
Antonowny o 
„natchnionym” Piotrze Iwanowiczu, feministycznym „arcyrewolucjoniście”, są aż 
nadto 
oczywistym szyderstwem.
Przedstawione w powieści wydarzenia miały swoje rzeczywiste odpowiedniki, 
głównie w 
zamachu na Wiaczesława de Plehwe, rosyjskiego ministra spraw wewnętrznych, 
dokonanym w 
roku 1904, oraz w ujawnionych przez emigracyjne czasopismo rosyjskie „Byłoje” 
przykładach 
penetrowania grup rewolucjonistów przez agentów — prowokatorów carskiej Ochrany, 
na czele ze 
słynnym Jewgienijem Azefem, organizatorem wielu zamachów terrorystycznych, 
zdemaskowanym w roku 1908. Także wyrażane przez bohaterów poglądy na temat 
szczególności 
psychiki rosyjskiej, potrzeby carskiego jedynowładztwa, rosyjskiej wizji 
„narodowej wolności — 
lepszej od sztucznego konfliktu partii, który jest złem” — miały swoje 
odpowiedniki w teoriach i 
programach rosyjskich pisarzy i działaczy politycznych.
Co więcej, najsurowsze krytyki rosyjskiego charakteru narodowego, formułowane w 
powieści 
głównie przez narratora–Anglika, pokrywają się z sądami, wyrażanymi przez samych 
Rosjan. 
Wynaturzenia, związane z panującym w Rosji systemem politycznym, od blisko stu 
lat opisywali 
tacy pisarze liberalni, jak Piotr Czaadajew (który twierdził, że Rosjanom obce 
są takie idee 
moralne jak „obowiązek, prawo, prawda i porządek”; „nigdy nie szliśmy naprzód, 
jak inne ludy… 
nie należymy ani do Zachodu, ani do Wschodu, i nie posiadamy ich tradycji”) i 
radykalni, jak 
Michaił Czernyszewski („Nieszczęsny naród, naród niewolników: od góry do dołu 
sami 
niewolnicy.”). Conrad mógł znaczną część tych opinii poznać choćby czytając 
Biesy 
Dostojewskiego, gdzie je powtarza — wyszydzany przez autora! — Piotr 
Wierchowieński.
Tytułowe „oczy Zachodu” należą w książce do genewskiego nauczyciela, Anglika 
urodzonego i 
mieszkającego stale za granicą, starego kawalera, podkochującego się w Natalii 
Haldin. To za jego 
pośrednictwem — niekiedy sztucznym, a nawet uciążliwym dla czytelnika — 
zapoznajemy się z 
pamiętnikiem Razumowa, dowiadujemy się o przebiegu jego spotkań z paniami Haldin 
i z gronem 
genewskich Rosjan–opozycjonistów. Nauczyciel nie jest, oczywiście, narratorem 
bezstronnym; 
nie ukrywa swojej niechęci do Razumowa, którego słusznie uważa za rywala w 
przyciąganiu 
uwagi panny Haldin. Stale podkreśla dystans między sobą, człowiekiem Zachodu, a 
Rosjanami. To 
przeciwstawianie jest rodzajem obsesji. Jej rezultatem jest nakładanie na siebie 
rzeczowej 
informacji o różnicach, dzielących Europę zachodnią od Rosji, i skłonności, 
charakterystycznej dla 
przedstawicieli ówczesnej mieszczańskiej kultury zachodnioeuropejskiej, do 
wyolbrzymiania tych 
różnic i do idealizowania sytuacji społeczno — politycznej „Zachodu”.
Narrator jest zamieszkałym w Szwajcarii Anglikiem, ale dla Europy przełomu XIX i 
XX wieku 
te dwa państwa ustabilizowanej (chociaż mocno ograniczonej, np. kobiety jeszcze 
długo nie miały 
tu prawa głosu) demokracji nie były wcale typowe. Przypomnijmy, że na dziesięć 
lat przed 
zamachem na ministra de Plehwe zamordowano prezydenta Francji; sześć lat później 
zginął król 
Włoch; gdy Conrad pisał W oczach Zachodu — o tysiąc kilometrów na zachód od 
Genewy 
wybuchło w Katalonii wielkie powstanie robotnicze. Sąsiednia Francja była 
wstrząsana 
konfliktem na tle afery Alfreda Dreyfusa, a Emile Zola, skazany na rok więzienia 
za obronę 
niewinnego oficera, musiał uciekać do Anglii. Szwajcarsko — angielski „Zachód” 
jest zresztą w 
powieści Conrada przedmiotem lekkiej, ale wyraźnej ironii, jako bierny, 
zadowolony z siebie i 
zatracający wyczucie dla „tonów moralnej rozpaczy”, powodowanej przez 
niesprawiedliwość 
społeczną.
Ale kiedy Natalia Haldin wytyka narratorowi, że narody zachodnie, w odróżnieniu 
od Rosjan, 
„zawarły ugodę z losem” — trzeba się zastanowić, jaki jest sens tego wyrzutu? 
Narrator 
odpowiada Rosjance, że „i my mieliśmy tragiczne okresy w naszych dziejach… 
warunki, jakie 
ludzie i narody uzyskują od losu, są uświęcone zapłaconą za nie ceną.” Brzmi to 
enigmatycznie — 
bo też Conrad, autor Nostroma i Tajnego agenta, nie ma zamiaru idealizować 
panujących na 
„Zachodzie” stosunków politycznych i społecznych. Myślę, że „ugoda z losem” 
oznacza tutaj w 
praktyce przyjęcie przez demokratyczne społeczeństwa Zachodu pewnych reguł 
zbiorowego 
postępowania. Nie są one „sprawiedliwe” (czytamy na przykład w Tajnym agencie o 
„złym 
świecie dla biednych ludzi”), ale ograniczają użycie przemocy w sporach 
politycznych i 
zapewniają jakąś formę równowagi między swobodami jednostki a interesami ogółu.
Zaprzeczeniem tak rozumianej „ugody z losem” jest podkreślany parokrotnie przez 
narratora 
szczególny rosyjski „naiwny i beznadziejny” cynizm, „znamię zarówno rosyjskiej 
autokracji, jak i 
rosyjskiego buntu”, pokrywany przez „mistyczne frazesy”. Opinia ta brzmi 
paradoksalnie, bo 
zdaje się kłócić z faktem osławionej rosyjskiej szczerości, a także z 
podkreślaniem przez samych 
Rosjan ich gotowości do poświęcenia. Ale cynizm, o którym mówi Conrad ustami 
genewskiego 
nauczyciela języków, to w istocie zjawisko dobrze nam znane z sowieckiej 
praktyki: to pogarda dla 
świata takiego, jaki istnieje naprawdę, lekceważące traktowanie ustalonych, 
tradycyjnych form i 
norm ludzkiego współżycia — pokrywane sloganami o „wyższych formach społecznego 
bytu” i 
namiętnymi deklamacjami o „władzy proletariatu” i „sprawiedliwości dziejowej”.
Dawno już zauważono liczne zbieżności motywów i składników akcji między W oczach 
Zachodu a Zbrodnią i karą Fiodora Dostojewskiego. Nie brak w tekście Conrada 
aluzji także do 
innych książek pisarzy rosyjskich: Wojny i pokoju Lwa Tołstoja, Nowizny i Ojców 
i dzieci Iwana 
Turgieniewa. Analogie ze Zbrodnią i karą są jednak najbardziej uderzające, 
poczynając od 
„mówiących nazwisk” obu głównych bohaterów: Raskolnikowa (od „raskoł”, bunt) i 
Razumowa 
(od „razum”, rozum). Obaj uważają się za górujących umysłowo nad otoczeniem, 
obaj popełniają 
odrażające zbrodnie; obaj usiłują je racjonalnie uzasadnić; obaj wyznają swoje 
zbrodnie 
ukochanym kobietom i obaj czynią te wyznania w chwili, kiedy samobójstwo innego 
możliwego 
winowajcy odsuwa podejrzenia od nich. Analogie można mnożyć: tak Raskolnikow, 
jak Razumow 
przed popełnieniem swoich zbrodni (pierwszy — morderstwa, drugi — denuncjacji) 
błądzą w 
zamyśleniu po ulicach Petersburga. W obu powieściach pojawia się motyw „nie mam 
dokąd pójść” 
(u Dostojewskiego mówi o tym Marmieładow, u Conrada Razumow); itd.
Podobieństwa motywów są niewątpliwie świadome i celowe: dla Conrada W oczach 
Zachodu 
była wielką ideową i artystyczną polemiką z Dostojewskim, do którego odczuwał 
bardzo silną 
niechęć, nawet wrogość, wyrażaną parokrotnie w listach do przyjaciół. „… jest 
dla mnie zbyt 
rosyjski. Sprawia na mnie wrażenie gwałtownego, prehistorycznego bełkotu.” 
Przyczyn 
żywiołowej niechęci Conrada do Dostojewskiego było wiele. Autor Braci Karamazow, 
za młodu 
buntownik, stał się później apologetą caratu; w swoich powieściach umniejszał 
znaczenie swobód 
politycznych. Podobnie jak Razumow, przyjmował autokrację i jej ucisk jako coś 
naturalnego. Do 
Polaków (zarówno powstańców i konspiratorów, jak i ugodowców) odnosił się z 
pogardą. Conrada 
irytował również swoim rozchełstanym emocjonalizmem.
W gruncie rzeczy jednak walcząc z Dostojewskim na jego własnym terenie, składał 
hołd jego 
talentowi. Zwłaszcza pierwsza część W oczach Zachodu, której akcja rozgrywa się 
w Petersburgu, 
wytrzymuje porównanie z powieścią Dostojewskiego. Główny kontrast między obiema 
książkami 
stanowi to, że temat powieści Conrada jest bardziej specyficznie rosyjski — i 
bardziej polityczny. 
Conrad mówi wprost: w Rosji wszystko jest polityczne, bo wszystko — 
„najszlachetniejsze 
dążenia ludzkie, pragnienie wolności, gorący patriotyzm, umiłowanie 
sprawiedliwości, zmysł 
współczucia, a nawet wierność prostaczków” — wszystko to ulega moralnemu 
rozkładowi, 
wywołanemu naciskiem despotyzmu. W treści W oczach Zachodu nie ma też 
perspektywy 
religijnej; w Zbrodni i karze Raskolnikow odnajduje w końcu Boga; Conrad, 
chociaż wieloma 
nićmi powiązany z tradycjami katolicyzmu, traktuje przenoszenie 
odpowiedzialności moralnej na 
płaszczyznę metafizyczną jako rodzaj uniku: od konsekwencji zbrodni popełnionej 
na tym świecie 
nie ma w jego książkach ucieczki do innego świata.
Czytelnik polski zauważy w tekście W oczach Zachodu jemu dobrze znajome, a 
niewidoczne 
dla Anglików czy Amerykanów obrazy literackie. Oto kiedy Razumow podczas swojej 
wędrówki 
po ulicach Petersburga doznaje patriotycznego olśnienia, widzi swój bezkresny, 
pokryty śniegiem 
kraj jako „ogromną pustą kartę, co czeka na wpisanie jakiejś niepojętej 
historii.” To oczywiście 
echo „Drogi do Rosji” w Ustępie III części Dziadów:
Kraina pusta, biała i otwarta
Jak zgotowana do pisania karta (…)
Podobnie opis „bezkształtnej” fizjonomii Piotra Iwanowicza przypomni nam inny 
fragment 
tegoż poematu:
Lecz twarz każdego jest jak ich kraina, Pusta, otwarta i dzika równina.
A więc dla zrozumienia zagadnień i pełnego doświadczenia artyzmu powieści 
idealnym 
czytelnikiem wydaje się być właśnie czytelnik polski, któremu nieobca będzie 
twórczość 
Dostojewskiego, a który zarazem dobrze rozpozna składniki zasadniczego 
przeciwstawienia Rosji 
Zachodowi. I nic w tym dziwnego: Conrad zdawał sobie sprawę, że na problematykę 
rosyjską 
patrzy z perspektywy Polaków, narodu związanego z kulturą europejską i łacińsko 
— 
chrześcijańską, przywykłego do swobód obywatelskich, a zarazem od wieków 
stykającego się z 
Rosją. Jednakże właśnie w latach, kiedy lektura W oczach Zachodu byłaby dla nas 
najbardziej 
pasjonująca i pouczająca — książka pozostawała w Polsce prawie niedostępna. 
Wydany w roku 
1925 słaby przekład Haliny J. Pajzderskiej, osiągalny tylko w bibliotekach, nie 
mógł zachęcić 
czytelników do wnikliwej lektury. Nowe i znacznie lepsze tłumaczenie Wita 
Tarnawskiego, 
ogłoszone w Londynie w roku 1955, zostało przedrukowane w kraju dopiero w roku 
1974 jako tom 
12 Dzieł Conrada pod redakcją Zdzisława Najdera. Ale i w tej zbiorowej edycji 
cenzura usunęła 
wstęp „Od autora”. W obecnym wydaniu wprowadzono nieco ponad dwadzieścia 
poprawek 
stylistycznych.
Zdzisław Najder