  C. NORTHCOTE PARKINSON
 Prawo zwłoki
   Zbiór esejów
   Tłumaczył Juliusz Kydryński
   Ilustrował Bohdan Bocianowski
   Książka i Wiedza". 1967
   Tytuły oryginałów: .The Law of Delay"
   ,The Law and the Profits"
   wyd. John Murray, Londyn 1960


Prawo zwłoki* 
   Już wiele lat temu dowiedziono, że istnieje Obrzydliwy “Człowiek-Nie". Stwierdzono, że w każdej 
instytucji są ludzie, którzy na każdą propozycję mówią “Nie", częściowo po to, żeby uniknąć brania 
za nią odpowiedzialności, a częściowo - żeby uchronić się przed pracą, którą mogłaby za sobą 
pociągnąć decyzja pozytywna. Mówiąc “Tak" stwarza się tę straszliwą możliwość, że trzeba będzie 
coś zrobić. Zawsze istnieje ryzyko wyrażenia zgody na coś, co może okazać się błędem. Mówiąc 
“Nie" ryzykuje się dużo mniej, gdyż nikt nie będzie mógł potem dowieść, że zaproponowana akcja 
służyłaby istotnie zamierzonemu celowi. Dlatego dla “Człowieka--Nie" odmowa jest celem samym w 
sobie, pozwala uniknąć pułapek i wysiłków, które mogłyby wyniknąć z powiedzenia “Tak". 
Dowiedziono także, że na pewnych szczeblach władzy “Ludzie-Nie" i “Ludzie-Tak" wymieniają się 
nawzajem i że do nikogo z nich nie docierają żadne argumenty. Gdy odpowiedź brzmi “Nie", 
właściwą reakcją nie jest argumentowanie, lecz przeniesienie całej dyskusji na inny szczebel 
instytucji, gdzie odpowiedź będzie brzmiała “Tak". To są fakty od dawna dowiedzione, a obecnie 
ogólnie znane wszystkim pracownikom administracji.
   Jednakże w naszym zmieniającym się świecie nie ma nic statycznego i ostatnie badania 
wykazują, że Obrzydliwego “Człowieka-Nie" zastępuje często Zwlekający Odkładacz. Zamiast 
powiedzieć “Nie" ZO mówi: “We Właściwym Czasie" (naukowo: WWC), a te słowa zapowiadają 
Odmowę Przez Zwłokę (naukowo: OPZ). Teoria OPZ opiera się na ustaleniu przybliżonego pojęcia, 
jaki okres zwłoki będzie się równać odmowie.
   Jeśli człowiekowi tonącemu, wzywającemu pomocy, odkrzykniemy: “We właściwym czasie", po 
czym nastąpi pięciominutowa pauza, będzie to ze względów praktycznych odpowiedź negatywna. 
Dlaczego? Ponieważ zwłoka trwa dłużej niż życie tego, kto nie umie pływać. Ta sama zasada 
świetnie działa w przypadku prawnym. A rozwiedziona z B domaga się opieki nad córką (liczącą lat 
17), lecz adwokat informuje ją, że zanim sprawa zostanie rozstrzygnięta, córka będzie już 
pełnoletnia. W dziedzinie sprzedaży detalicznej dostawca towarów żelaznych B informuje A, że 
maszynka do strzyżenia trawników, której sobie życzy, może być dostarczona za sześć miesięcy 
(tzn. w grudniu). Wszystko to są przykłady na OPZ w jej prostszych formach.
Nowy wymiar
   Tam gdzie jakaś nagląca sprawa wymaga uzdrawiającego ustawodawstwa, zwłoka przybiera 
nowy wymiar. Jednakże krytyczna przerwa wciąż jest uzależniona od przewidywanego okresu życia 
projektodawcy. W wypadku prawa rozwodowego, które najczęściej wymaga rewizji, Zwlekający 
Odkładacz przede wszystkim dowiaduje się o wiek i zdrowie reformatora zgłaszającego projekt 
ustawy. Przyjmując 70 lat za podstawę swego obliczenia złagodzonego czynnikami ubezpiecze-
niowymi dochodzi do wniosku, że reformator A może prawdopodobnie agitować za swym projektem 
jeszcze przez osiem lat. Odmowa Przez Zwłokę (OPZ) oznacza, że postępowanie “We właściwym 
czasie" (WWC) będzie w tym wypadku znaczyć: dziewięć lat od teraz. Uświadomienie sobie, że 
WWC jest większe niż Przewidywany Okres Życia (POŻ) reformatora, często wystarczy dla 
utrącenia całego pomysłu na samym początku. Dla wielu ludzi nastawionych altruistycznie 
świadomość, że czegoś nie można zrobić w ciągu ich życia, jest równoznaczna ze świadomością, że 
nie można tego zrobić w ogóle. Tam gdzie jakaś pożyteczna reforma wchodzi w życie, jak to od 
czasu do czasu musi się zdarzyć, jest to rezultat faktu, że reformator żyje i pracuje o całe lata dłużej, 
niż można było przypuszczać.
Nienawiść
   W ten sposób reformator może przeżyć Zwlekającego Odkładacza ZO, który specjalną 
nienawiścią darzy reformatorów młodszych od siebie. Dlatego zdarzają się wypadki, że czynnik 
WWC jest mniejszy niż POŻ, a w konsekwencji powstaje jakieś mało przekonywające 
ustawodawstwo. Lecz ludzie tacy jak Sir Alan Herbert nigdy nie byli, liczni, a w gruncie rzeczy mają 
oni skłonność do wymarcia. Przeciętny reformator czy innowator poddaje się znacznie łatwiej, 
pozostawiając ZO na stanowisku siły, gotowego do utrącenia następnej propozycji przy użyciu tej 
samej techniki. Tak więc rozmyślnie planuje się zwłokę jako formę odmowy i przedłuża się ją na tyle, 
aby objęła przewidywany okres życia osoby, której propozycja została włożona do szuflady. 
ZWŁOKA JEST NAJBARDZIEJ ZABÓJCZĄ FORMĄ ODMOWY. Tak brzmi Prawo Zwłoki 
Parkinsona. Matematycznie wyraża się ono w równaniu, gdzie: Z = POŻ, czyli Przewidywany Okres 
Życia osoby, od której pochodzi proponowana reforma. M = WWC, czyli czas upływający pomiędzy 
pierwszą propozycją a ostatecznym rozwiązaniem, L = liczba nie należących do rzeczy problemów 
wprowadzonych do dyskusji i W = wiek Zwlekającego Odkładacza.
      
    Zatem x jest długością zwłoki, która równa się odmowie.
   W tym miejscu koniecznie trzeba podkreślić, że Zwlekający Odkładacz rzadko mówi prosto z 
mostu: “Tego się nie da zrobić w ciągu pańskiego życia". Pozwala, żeby ten fakt ujawnił się w trakcie 
dyskusji.
   - Naszą najlepszą metodą - zaczyna - jest powołanie Komisji Proceduralnej.
Cyniczny podkomitet
   -- Da nam to Zarys Propozycji, której rozmaite fragmenty zostaną przedstawione podkomitetom 
utworzonym po to, aby zajęły się prawnymi, finansowymi, cynicznymi, technicznymi, politycznymi, 
histerycznymi, statystycznymi, bezskutecznymi i zwykłymi aspektami planu. Podkomitety 
przedstawią swoje sprawozdania Komisji Proceduralnej, która następnie ogłosi Sprawozdanie 
Tymczasowe. Powinno się je przedłożyć Komisji Badawczej, która zbierze się nie później niż w roku 
1973. Zadaniem Komisji będzie zalecenie procedury, którą powinniśmy przyjąć przy podejmowaniu 
decyzji, a przede wszystkim zastanowienie się, czy należy w ogóle dalej coś robić w tej sprawie.
   Po krótkiej przerwie dla zaczerpnięcia oddechu ZO ukończył na odwrocie koperty swoje 
obliczenia, ile
   Zwłoki będzie się równać Odmowie. Nakreśliwszy proces, który będzie się ciągnął do roku, 
powiedzmy, 1975, zorientował się, że datą docelową jest rok 1980. Mówi więc dalej, co następuje:
   - Jeśli przyjmiemy - a podkreślam, że nie jest to tylko kwestia formalna - jeśli przyjmiemy, że 
należy podjąć akcję, wówczas końcowe sprawozdanie Komisji zostanie przesłane do 
Międzydepartamentalnej Partii Pracy, która zaleci skład Komisji Planowania. Zadaniem Komisji 
Planowania będzie dotrzeć do stałego podsekretarza stanu, który przedłoży sprawę ministrowi. 
Jeżeli jego reakcja okaże się przychylna, sprawa zostanie wniesiona na Konferencję Partyjną w 
Skegness. I Partia zadecyduje, czy Czas jest Odpowiedni - czy nie jest za wcześnie przed 
Powszechnymi Wyborami, a może za wcześnie po nich. W świetle tej decyzji zadaniem ministra 
będzie wydanie dyrektywy. Jednakże w tym stadium sprawy nie będzie on mógł zrobić nic więcej, jak 
tylko, w zasadzie, zalecić potrzebę dalszych badań.
“Dlaczego nie?"
   To zwykle wystarczy, żeby pogrzebać sprawę, przy czym nie użyto ani jednego argumentu 
przeciwko omawianej propozycji. Reformator dostrzega przed sobą jedynie wizję nie kończących się 
komitetów, próbujących zadecydować, czy w tym przypadku należy dokonać wstępnych badań 
punktów, które trzeba przedstawić Komisji. Komitetologia (nauka o posiedzeniach komitetów) jest 
starą metodą grania na zwłokę, lecz w nowoczesnym świecie technika zwłoki rozwinęła się wskutek 
powszechnie panującego poglądu o konieczności przeprowadzania badań. Jak wiemy, w sprawach 
naukowych główną zasadą jest poznanie faktów. Ta sama zasada zastosowana do problemów 
ludzkich oznacza, że fala przestępstw nie jest sprawą reguły, lecz oceny. Jeżeli w Los Angeles 
buntują się Murzyni, pierwszą naszą reakcją jest policzenie Murzynów, a drugą rozstrzygnięcie, czy 
są oni tak czarni, jak ich malują. To poszukiwanie faktów jest zatem namiastką, gdyż decyzja jest 
powszechnie znana. Nie zauważamy również, że owo poszukiwanie faktów jest także namiastką 
Myśli. Miesiące, które spędzamy na wysłuchiwaniu opinii statystyków, psychologów, grafologów, 
socjologów, alchemików i alienistów, nie są tylko miesiącami zwykłej bezczynności. Ich rezultatem 
jest stłumienie naszej myśli nawałem spraw nie należących do rzeczy. Musimy uświadomić sobie, że 
decyzje zależą od istnienia ludzi posiadających wiedzę zarówno ogólną, jak specjalistyczną, ludzi, 
którzy często są Prawem sami dla siebie, ludzi, którzy o wiele częściej pytają: “Dlaczego nie?" niż: 
“Dlaczego?"
Nieodpowiedni zawód
   Oficerów uczyło się zwykle w wojsku, a może wciąż jeszcze ich się uczy, jak należy 
przeprowadzić ocenę sytuacji. Zaczyna się (mogłoby tak być) od ustalenia teoretycznej pozycji 
krytycznej. Wróg posuwa się naprzód z punktu A w kierunku punktu B, most zostaje wysadzony w 
punkcie X, a linia kolejowa zniszczona w punkcie Y, pomiędzy tobą a najbliższą formacją cała 
komunikacja jest przerwana. Wśród pocisków, wybuchających z wszystkich stron, znękany oficer 
ma usiąść i u góry arkusza papieru formatu 13V2X17 cali napisać “Ocena sytuacji", podkreślić ten 
tytuł, zanim przejdzie do podawania szczegółów na temat swego Celu, Czynników, które mogą 
wpłynąć na jego Zdobycie, Dróg otwartych z jednej i z drugiej strony, i Wniosków, do których 
nieuniknienie zmierza. Nigdy nie przyznano żadnych dodatnich punktów za dojście do wniosku, że 
przede wszystkim zawód oficera jest nieodpowiednio wybranym zawodem. Bez wątpienia jednak 
takie ćwiczenie umysłowe posiada swoją wartość. Czy ludzie rzeczywiście robią to wszystko 
podczas bitwy, czy nie, logika Oceny godna jest polecenia. I ktoś mógłby przypuszczać, że 
najpowszechniejszy błąd wynikający z braku doświadczenia to zła interpretacja faktów. Jednakże w 
praktyce prawdziwą przeszkodą był zawsze paragraf “Cel". Dla większości ludzi o wiele trudniej jest 
zdecydować się na to, co mają próbować zrobić, niż opisać, w jaki sposób proponują to zrobić. Co do 
Czynników oddziałujących na sytuację, to oglądane z jednej i z drugiej strony, są one ważne tylko o 
tyle, o ile mają związek z Celem. Dlatego jeśli Cel jest zły, żaden element Oceny nie będzie w 
porządku. Spostrzeżenie to sprawdza się zarówno podczas pokoju, jak na wojnie i urodzonym 
przywódcą jest ten, kto najpierw rozważa swój Cel, a dopiero potem pozycje statystyczne.
Szybkie krążenie
   Dzisiejszy przywódca musi pokonać wiele przeszkód, a Zwłoka jest często najgorszą z nich. Lecz 
w pewien sposób przychodzi mu na ratunek postęp techniczny. Nastąpiło na przykład poważne 
ulepszenie w procesie powielania i mnożenia czytelnych dokumentów dla ich szybkiego krążenia. 
Memoranda są zwykle wartościowe, ponieważ pochodzą od tych, którzy są najbardziej aktywni i 
dlatego najlepiej poinformowani. Pochodzą one przede wszystkim od tych, którzy najpierw je 
przemyśleli. Co więcej, przekonujemy się, że autor krążącego memorandum co najmniej pod trzema 
względami znajduje się w bardziej korzystnym położeniu od swych kolegów. Określił swój cel. 
Podkopał zaufanie komisji do tych, którzy go nie przeczytali. Na koniec dostarczył coś, co może się 
stać podstawą ugody. Ale memoranda są może mniej ważne niż korespondencja. I jeśli istnieje jakiś 
pomysł, który bardziej niż inny może pomóc w załatwieniu sprawy, jest nim wysyłanie listów w 
kserografowanym duplikacie. Zamiast dyktowania odpowiedzi adresat może zanotować swoją 
uwagę na marginesie duplikatu: “Zgoda", “Niemożliwe", albo zwyczajnie: “Brednie!"
Uproszczenie
   W tym miejscu słusznie można by zapytać, czy mnożenie dokumentów nie opóźnia przypadkiem 
załatwienia sprawy, zamiast ją przyspieszyć. Zapewne, jest to możliwe, lecz nie nieuniknione. W 
historii wynalazek druku był podobną, a może bardziej niebezpieczną nowością, co wynalazek 
prochu strzelniczego. Ale nastąpiła po nim nie stagnacja, lecz zmiana. Wynalazek kserografii 
oznacza stadium rozwoju o niemal równym znaczeniu. Jednak ci, którzy z ulgą zwracają się do czyn-
ności kopiowania i powielania, nie wymagającej ani specjalnego personelu, ani specjalnego 
wyszkolenia, powinni pamiętać o dwóch faktach. Po pierwsze, łatwość powielania czyni jeszcze 
bardziej ważnym to, aby oryginalny dokument był jasny, czytelny i zwięzły. W obecnym 
dziennikarstwie daje się zauważyć smutny kontrast pomiędzy świetnym wyposażeniem technicznym 
a zupełnym brakiem czujności redakcyjnej. W ten sposób głośnik wydaje się logicznym rezultatem 
tego, że nikt nie ma nic do powiedzenia. Wraz z udoskonaleniem kserografii potrzeba nam nowego i 
wyższego poziomu angielszczyzny. Ludzie muszą uczyć się w biurze tego, czego nigdy (widocznie) 
nie nauczyli się w szkole. Umiejętność pisania sama w sobie też nie wystarcza tym, którzy nigdy nie 
nauczyli się czytać. Przy tak uproszczonej dokumentacji musimy mieć urzędników, którzy potrafią 
tylko rzucić okiem na stronice, a przecież pojąć ich treść. Nie jest to takie trudne, jak się wydaje, a z 
pewnością będzie czymś zasadniczym w ciągu najbliższych lat.
   Zauważmy wreszcie, że kserografia zaoszczędza nam czas na wykonywanie innych prac. Dawne 
formy powielania od druku począwszy - w rezultacie powiększały listę tych, do których miały dotrzeć. 
Tam gdzie kopie ma otrzymać 78 osób, zamawiamy ich zawsze 100, po prostu na wszelki wypadek. 
Kiedy woskówka już została wykonana, zorientowaliśmy się, że lepiej zatrzymać 22 kopie w zapasie, 
niż ewentualnie przygotować później nową. Ale zapasowe kopie stanowią marnotrawstwo papieru i 
miejsca w magazynie, właśnie takie marnotrawstwo, nad którym administrator zawsze ubolewa. 
Wobec tego naturalną reakcją jest rozesłanie większości kopii ludziom, których dotyczą one tylko 
marginesowo, dodając ich nazwiska do rozdzielnika. Lecz skoro liczba raz osiągnęła cyfrę 100, 
następna partia obiegowego materiału dojdzie do cyfry 120, przy czym z ostatnimi 20 sztukami 
będzie znów ten sam problem. W ten sposób rozdzielniki mają przyrodzoną tendencję wzrostu. 
Wydłużająca się lista w sposób niemal nieunikniony musi objąć tych, którzy coraz gorzej umieją 
czytać. Okólnik dociera zatem do osób, których szybkość pojmowania zmniejsza się stopniowo na 
każdym szczeblu. Coraz więcej ludzi na coraz niższych szczeblach spędza coraz więcej czasu, 
czytając coraz więcej rzeczy, dotyczących ich coraz mniej. Wszystko to jest stratą czasu i pieniędzy. 
Jedną z korzyści kserografii jest to, że sekretarka może w pierwszym rzucie zamówić 78 kopii, 
wiedząc o tym, że w każdej chwili może ich mieć więcej bez żadnego specjalnego wysiłku i kosztu. 
Prawa Zwłoki Parkinsona nie można oczywiście poprawić ani odwołać. Jest ono równie trwałe, jak 
Prawo Ciężkości. Jednakże, podobnie jak inne Prawa Natury, można je obejść.
Wrzesień 1966
Jak napisać pracą doktorską
   Podróżnik, który zrządzeniem losu odwiedził wiele amerykańskich uniwersytetów i college'ów, 
musi dostrzec, jak bardzo różnią się one pod względem reputacji, charakteru i rozmiarów. Musi 
także zwrócić uwagę na cechy, które są im wspólne. Zacznijmy od tego, że istnieje budynek, który 
powstał w roku 1882. Usytuowany centralnie, zbudowany solidnie z prostego kamienia, z gotycką 
bramą i z wieżą zegarową - żaden ośrodek uniwersytecki nie może się bez niego obejść. Jest to 
najlepszy fragment konstrukcji budowlanej, jaką uniwersytet posiada lub będzie kiedykolwiek po-
siadał, i nie ma żadnej nadziei, żeby się kiedyś zawalił. Przeciwnie, przetrwa on z pewnością 
wszystko inne, łącznie z najnowszym, funkcjonalnym budynkiem, który jest na ukończeniu i w 
którym będzie się mieścił Wydział Fizyki. Zwiedzający nie zawsze może obejrzeć gmach z roku 1882, 
lecz wie instynktownie, że on istnieje i że przydzielono go administracji, matematyce lub prawu. 
Dalej znajduje się Biblioteka Uniwersytecka, która zawsze przerasta swoje pomieszczenia i właśnie 
się powiększa albo przenosi gdzie indziej. Oparto ją na złym systemie klasyfikacji, ale teraz jest już 
za późno, aby to zmienić. W budowie znajduje się także Nowe Audytorium, budowla w kształcie 
grzyba, zaprojektowana w czasie rozmów na temat koncertów muzyki klasycznej, lecz w 
rzeczywistości przeznaczona do gry w koszykówkę. Pozbycie się owego audytorium jest w praktyce 
niemożliwe, najlepszą rzeczą, jaką każdy rektor może uczynić, to odwlec ukończenie jego budo-wy i 
zasłonić je drzewami. W większości ośrodków uniwersyteckich istnieje także Problem Planowania, 
który wynika z Błędów Przeszłości. Najpowszechniejszy błąd polega na tym, że zbudowano budynki 
tymczasowe, które zawsze potrafią przetrwać pięćdziesiąt ,lat, na miejscu potrzebnym pod budowę 
Wydziału Inżynierii Elektrycznej. Inny powszechny, lecz niezmienny błąd to budowa domów dla 
stowarzyszeń studenckich na Przestrzeni Potrzebnej dla Dalszego Rozwoju. Gdzieś mniej lub 
więcej poza polem widzenia znajdują się zgrzybiałe baraki przeznaczone dla żonatych studentów; 
mieszkania, które podupadły od czasu, kiedy służyły za Pomieszczenie Wydziału, a jeszcze bardziej 
od czasu, kiedy pierwotnie stanowiły pomieszczenie dla jeńców wojennych. Całkowicie poza polem 
widzenia znajduje się niszczejąca budowla, która była najpierw domem rektora, a obecnie mieści się 
w niej Klub Wydziału.
   Dotąd istnieje możliwość uogólnień. Możemy też zaryzykować dalsze przypuszczenie, że gdzieś 
w obrębie uniwersytetu, wyryte na niezniszczalnym granicie, znajduje się szlachetne motto, które 
przyświeca wyższym studiom. Nikt właściwie nie może go zobaczyć. Nikt nie może powiedzieć 
dokładnie, gdzie ono jest. Jednakże nawet najstarszy wychowanek uczelni nie może zdecydowanie 
zaprzeczyć, że go nie ma. Otóż ukryta, czy też nie ukryta, w cieniu dzikiego wina inskrypcja istnieje i 
brzmi następująco: “ŁATWIEJ COS ZACZĄĆ, NIŻ Z TYM SKOŃCZYĆ". W ramach zwykłego eseju 
nie można w pełni wyjaśnić głębi i subtelności tego aforyzmu. Można go zastosować zarówno do 
polityki uniwersyteckiej, jak i do wysiłku podjętego przez fakultet dla wykonania pracy, którą powinna 
była wykonać szkoła średnia. Można go zastosować do Działalności Oświatowej i do Programu 
Nauk Społecznych, do ćwiczeń wojskowych i do orkiestry. W gruncie rzeczy można na ten temat 
napisać książkę. Tutaj na tych niewielu stronach zajmiemy się nim jedynie w odniesieniu do 
Przebiegu Studiów, prowadzących do uzyskania stopnia Doktora Filozofii. Rozpocząć takie studia 
jest względnie łatwo. Wyrwać się z nich z pergaminem w ręku jest coraz trudniej. Zabiera to także 
coraz więcej czasu, zwykle sześć lat, a zdarza się, że i osiem. Istnieje wiele obiekcji natury 
ekonomicznej, społecznej, a nawet uczuciowej przeciwko poświęcaniu sześciu lat na zdobycie 
wyższego stopnia naukowego. Lecz owe akademickie niedogodności stają się jeszcze 
poważniejsze, ponieważ koła badań naukowych obracając się, drążą sobie coraz to głębszą koleinę, 
z której wielu uczonym nigdy nie udaje się wydostać. Dopuszczono do tego, żeby praca doktorska, 
często na błahy temat, nadający się do szybkiego opracowania i odłożenia na bok, stała się dziełem 
życia. W obliczu owego niebezpieczeństwa, które samo stanowi tylko jeden aspekt Prawa 
rządzącego wyższym wykształceniem, oddamy doktorantowi przysługę społeczną ofiarowując mu 
przewodnik ułatwiający osiągnięcie pewnego i szybkiego sukcesu. Taką właśnie przysługę 
społeczną chcemy teraz wyświadczyć. Dla studenta, który przeczyta niniejsze strony ze skupioną 
uwagą, napisanie udanej pracy nie będzie obecnie żadnym problemem. I czemuż miałoby nim być? 
Prace naukowe, jak wiemy, należą do dwóch zasadniczych typów. W pracach humanistycznych 
uczoność kandydata ocenia się według ilości i niejasności przypisów, zupełnie tak, jak akademicką 
pozycję college'u mierzy się ilością centymetrów oplatającego je bluszczu. W pracach, których 
tematem są nauki ścisłe, wiedzę kandydata ocenia się równie łatwo według ilości i złożoności 
równań. Dlatego gwarancją pełnego sukcesu, zwłaszcza jeśli idzie o nauki społeczne, jest napisanie 
pracy, która zawierałaby zarówno przypisy, jak i równania. Taka mieszanina wiedzy i uczoności 
nigdy jeszcze nie zawiodła.
   Sztuki łączenia przypisów i równań najlepiej nauczyć się na przykładzie. Przypuśćmy, że 
tematem twojej pracy są podatki, jest to zupełnie dobry temat socjologiczny, któremu dotychczas 
poświęcano bardzo mało uwagi. Przypuśćmy dalej, że rozprawa zaczyna się naprawdę od drugiego 
rozdziału. Oparty na tych przypuszczeniach tekst powinien brzmieć mniej więcej w ten sposób:
Rozdział II :PODATKI W ŚWIECIE STAROŻYTNYM
   Do najwcześniejszych systemów podatkowych, o których posiadamy szczegółowe 
wiadomości, zalicza się system Chaldejczyków, u których 10% podatek był rzeczą 
zwykłą , lecz często przekraczaną.
   Za czasów Dariusza, króla Persji , obliczono , że jego dochody skarbowe doszły do 
sumy 28 000 000 funtów wg wartości z roku 1904 , przy czym dodatkową daninę 
przyjmowano w naturze, a domiar spłacano eunuchami . Nie wiemy, niestety, w jakim 
stosunku były te sumy do dochodu narodowego ani do dochodów jednostek, ale zdaje się, 
iż uczeni na ogół zgadzają się co do tego, że w obydwu wypadkach nie osiągnęły one 
10%, z wyjątkiem profesora Schnitzelsauerkrauta, którego poglądy, jak się zdaje, 
podzielali inni przedstawiciele uniwersytetu w Getyndze  .
   Wspominamy o tym jedynie po to, aby uzasadnić powołanie się na Niemców. To 
zawsze dobrze wygląda w pracy naukowej. Nieco dalej powołamy się też na Chińczyków.
   Pewne dokumenty odnalezione w Niniwie rzucają nieco światła na trudności związane 
ze ściąganiem podatków w Tyrze   i Sydonie  , lecz jeszcze więcej wiemy o ściąganiu 
podatków w Atenach  , o czyni wzmianka dowodzi, że autor uczęszczał do właściwej 
szkoły (co czynił rzeczywiście)  . A zatem Ateny dają nam wczesny przykład tego, co 
nazywamy demokracją . Nie znaczyło to, że Ateńczycy posiadali własne dochody , gdyż 
dochody ich pochodziły głównie z sum zbieranych w innych częściach Grecji . 
Posiadamy na to liczne dowody archeologiczne , a z, napisów pochodzących z okresu 
wojny archidamijskiej   wiemy, że płatności dokonywano w okresie Festiwalu 
Dionizyjskiego . Przypuszcza się, że jeden z owych napisów   czyni tę procedurę 
znośnie jasną. Inny napis, który ma być wkrótce odkryty w miejscu dawnego śmietnika 
poza bramą Dipylonu w Atenach, rzuci jeszcze więcej światła na zagadnienie podatków, 
skoro tylko autor znajdzie czas, aby go zagrzebać i rozejrzeć się za jakimś wspólnikiem, z 
którym odgrzebie go na nowo. Zrekonstruowany wygląd tej tablicy pokazany jest na 
Planszy I. Należy rozumieć, że część zakreskowana jest tą jedyną, która się zachowała. 
Nie może być wątpliwości co do ogólnego znaczenia, ani co do faktu, że obowiązek 
zwoływania Eklezji spadał na prytanis; nasza wiedza o tym pozwala nam łatwiej 
odcyfrować i przetłumaczyć napis, a także łatwiej go ułożyć. Ciekawym szczegółem na 
cokole jest nie zapisane miejsce pośrodku. Jednakże zastanawiając się nad dowodami 
epigraficznymi, a także na podstawie studiów pewnych nie uporządkowanych fragmentów, 
uwzględniając także odpowiednią szerokość tablicy w związku z jej symetryczną 
rekonstrukcją, bez trudności dojdziemy do wniosku, że napis na cokole (jakkolwiek nigdy 
nie napisany w całości) miał brzmieć, jak następuje:
   ------------------------------------------------------
   Jednakże pod warunkiem, że żadne
   miasto nie zapłaci daniny większej,
   niż to określa Prawo Parkinsona
   ------------------------------------------------------
   Nie ma potrzeby podkreślać pełnego znaczenia tego zasadniczego odkrycia. Nigdzie 
nie stwierdza się, że owo zastrzeżenie odnosi się do Drugiego Prawa Parkinsona, lecz to 
oczywiście wynika z kontekstu.
   Przechodząc do późniejszego okresu, musimy następnie odwołać się do Praw 
Skarbowych Ptolemeusza Filadelfosa , który rządził Egiptem  od ok. 284 do 245 p.n.e., 
wstępując na tron po Ptolemeuszu I   , który był nieprawym  synem Filipa 
Macedońskiego. Ów  Filip, czwarty syn Amyntasa, króla Macedonii, poślubił Olimpiadę, 
córkę Neoptolemosa etc. Papirus skarbowy , odkryty przez profesora Flindersa Petrie w 
roku 1895, jest dla nas autorytatywnym źródłem, jeśli idzie o metody ściągania podatków 
stosowane w ptolemejskim Egipcie, i z niego dowiadujemy się, że metody ściągania 
podatków były w owych czasach wysoko rozwinięte. To samo wrażenie odnosimy ze 
studiów nad Syrią pod panowaniem Seleucydów. Lecz tam także stopa podatkowa nie 
była wygórowana  ... (i tak dalej i tak dalej).
   (UWAGA DLA ZECERA: Proszę złożyć powyższe w taki sposób, aby jedna cała strona 
obejmowała tylko przypisy, bez żadnego innego tekstu).
   
   Odpocząwszy chwilę, czytelnik powinien zdać sobie sprawę, że cel techniczny polegał 
dotychczas na tym, aby zwiększać stosunek przypisów do tekstu dopóty, dopóki nie dojdzie się do 
strony, gdzie nie będzie w ogóle żadnego tekstu. Wtedy egzaminującemu będzie bardzo trudno 
przypomnieć sobie, o czym rozdział miał traktować.
   Można przyjąć, że w tym miejscu egzaminujący zostanie wytrącony z równowagi. Kiedy jest on 
jeszcze otępiały z podziwu i przerażony głębią twej wiedzy, musisz nagle zmienić taktykę. Teraz 
nadszedł czas na wprowadzenie twych rezerw matematycznych. A zatem nagle rozpoczniesz 
ciągnąć dalej w ten sposób:
   
   O ile w ptolemejskim Egipcie, a także w Syrii pod panowaniem Seleucydów 
opodatkowanie bywało zwykle rozsądne, o tyle w niektórych innych krajach, a szczególnie w 
późnym okresie cesarstwa rzymskiego zdarzały się wypadki nadmiernych podatków. Ze 
studiów nad wymiarem podatków, istniejącym za panowania ostatnich cesarzy, można 
wyprowadzić współczynnik klęski; punkt, w którym nadmierne opodatkowanie spowoduje 
rzeczywisty bunt.
   Współczynnik klęski można dokładnie wymierzyć za pomocą formuły:
    
   gdzie r = stosunek osób płacących bezpośredni podatek do tych, którzy ciągną wyraźne 
korzyści (aby obliczyć tę liczbę, winno się pominąć* podatek pośredni, np. podatek obrotowy, 
jako że zrównoważy się to z liczbą osób ciągnących niewyraźne korzyści); m = całkowita 
liczba roboczogodzin przeznaczonych na wypełnianie formularzy związanych z dochodami, 
czy to za pośred-nictwem Departamentu Podatku Dochodowego, Ceł i Akcyzy, czy też 
innych takich Departamentów, jakie mogłyby być lub jakie zaraz można wymyślić dla 
obałamucenia społeczeństwa, nie zapominając przy tym o trudzie tych, którzy mozolą się w 
imieniu ofiar; a = zdolności całkowicie zmarnowane na rozwiązanie przeciwstawnych 
problemów uchylania się od płacenia podatków i ściągania ich; b = dochód, który można 
odpisać całkowicie na zasadzie działania albo Pierwszego Prawa Parkinsona, albo jednego 
z procesów przedstawionych w niniejszej pracy (rozdziały 7-12). Ta prosta formuła daje nam 
y, pod którym będziemy rozumieć narodowe podatki. W czasie wojny klęska zbliża się 
nieuchronnie, gdy
    
   gdzie to = wola przetrwania; n - całkowita mobilizacja do podjęcia dodatkowego wysiłku, at 
= zdolności, jakie jeszcze są osiągalne. A w okresie pokoju, gdy
    
   gdzie s oznacza punkt, w którym indywidualny płatnik podatków będzie próbował uniknąć 
dalszej konfiskaty mienia za pomocą gwałtownych środków; 1 = czas, jaki upłynął pomiędzy 
otrzymaniem zarobków a wzrostem kosztów utrzymania, a h = zmarnowane godziny wskutek 
restrykcyjnych praktyk i strajków.
   
   Tutaj osiągnąłeś kulminacyjny punkt swej pracy, Moment Prawdy, punkt, w którym egzaminator 
raczej przyzna ci doktorat, niż spróbuje czytać dalej. Daj jeszcze na kilku następnych stronach 
trochę algebry, a potem niech rzecz skończy się w sposób najbardziej dla ciebie wygodny. Niektórzy 
kandydaci do stopnia Doktora Filozofii wypełniają resztę tomu fragmentami ze sprawozdań 
Kongresu. Inni posuwają się tak daleko, że ostatnie sto stron pozostawiają nie zapisane. Jakąkol-
wiek obierzesz metodę, możesz spokojnie przyjąć, że nagły zwrot do matematyki zupełnie 
zdezorganizuje twego egzaminatora i uczyni go niezdolnym do zebrania myśli. Wynikiem tego 
będzie nie tylko doktorat, lecz także dopuszczenie do habilitacji. I tutaj oczekuje cię nemezis. Bez 
żadnej intencji z twej strony wsiąkniesz w pogardzany i marnie płatny zawód i wtedy raz jeszcze 
przekonasz się, że ŁATWIEJ COŚ ZACZĄĆ, NIŻ Z TYM SKOŃCZYĆ.
Proszę mi dać Biały Dom!
   Wiele z naszych marzeń o władzy i o prestiżu można by odkryć już w dawnych “Baśniach z 
tysiąca i jednej nocy". Kalif klaszcze w dłonie, a niewolnicy momentalnie padają na twarz. 
“Przywiedźcie do mnie Wielkiego Wezyra!" - grzmi. Niewolnicy znikają i wracają po kilku sekundach 
z zadyszanym Wielkim Wezyrem. Później w ciągu dnia w nieco zmienionym nastroju mówi łagodniej: 
“Przywiedźcie mi z haremu tę dziewczynę z Isfahanu..." Albo może to być zakwefiona Fatima, która 
mówi do eunucha: “Zaprowadź mnie do twego pana!" Obojętnie: na rozkaz czy nie na rozkaz, 
poddani dostają się w ten sposób przed Oblicze. Oto marzenie, którego nowoczesnym i 
zmechanizowanym ekwiwalentem jest - telefon. Że telefon jest namiastką marzenia, to widać z 
języka, jakiego używa się w rozmowach. “Proszę mi dać ambasadę Boliwii!" albo “Proszę mi dać 
Pentagon!", “Proszę mi dać Biały Dom!" albo “Proszę mi dać Kreml!" Żądanego obiektu mają oczy-
wiście dostarczyć zdyszani niewolnicy. W przeciwnym razie - i bardziej stosownie - powinni byśmy 
mówić: “Proszę zwrócić uwagę Departamentu Stanu na mój błagalny głos!" Później w ciągu dnia 
moglibyśmy użyć innego tonu, by mruknąć: “Proszę mi dać Elizabeth Taylor...", aby poprosić ją o 
datek na cel dobroczynny, lecz wciąż z odrobiną fantastycznej aluzji, jakby sugerującej na pół ukrytą 
uległość.
   Dlatego telefon stał się symbolem władzy i płci. Z jednej strony mamy fikcyjnego wyższego 
urzędnika wydającego zwięzłe telefoniczne rozkazy niewidocznym lecz przypuszczalnie drżącym 
poddanym. Z drugiej mamy rozpromienioną, wymarzoną dziewczynę z ogłoszenia, lekko owiniętą w 
ręcznik, ze słuchawką w ręce. Mogłaby ona, teoretycznie, rozmawiać ze swym agentem 
podatkowym lub dentystą, ale nasuwa się nam raczej myśl o romansie. Pozwala to kobietom utoż-
samić się z nią, a mężczyznom utożsamić się z ukochanym, którego ona słucha. Ale czy fikcja 
zgadza się z istotnym stanem rzeczy? W sprawach interesów często się zgadza, gdyż telefonu 
używa się jako rekwizytu. Wobec jakiej publiczności? Wobec stenotypistki, wobec prokurenta, który 
przypadkiem jest w biurze, wobec młodszego urzędnika, który właśnie wszedł, a może i wobec 
dziewczyny z centrali; niewielka to publiczność, ale lepsza niż żadna. Korzystamy z niej tak samo, 
jak komik telewizyjny korzysta z pracowników technicznych studia, jako skromnej namiastki widzów, 
których on sam nie może oglądać i których reakcji nie może odgadnąć.
   Toteż telefon należy do grupy innych rzekomo funkcjonalnych maszyn. Automobil teoretycznie 
jest środkiem przenoszenia się z punktu A do punktu B, lecz w praktyce traktuje się go jako symbol 
władzy i płci. Motorówka jest teoretycznie środkiem transportu, lecz w gruncie rzeczy symbolizuje 
płeć i władzę. Tak samo rancho i basen pływacki, podróż dookoła świata i posiadłość na Florydzie. I 
tak oto telefon, którego zupełnie rozsądnie można używać do zamawiania towarów w sklepie lub 
przywołania montera, przemienił się - na wysokim szczeblu urzędowym - w jeszcze jedno narzędzie 
symbolizmu. Jednakże normalnie nie nadaje się do rzeczywistego (w przeciwieństwie do dramatycz-
nego tylko) manifestowania władzy. Jest na przykład złym środkiem kontroli pomiędzy centralą i 
podległym jej zakładami. Dramatyzuje tylko subordynację, nieprzekazując efektywnych poleceń. 
Dlatego jest ulubionym instrumentem panikarzy, histeryków, krzykaczy i mętniaków. Z wyjątkiem 
ostatecznej konieczności, władzę wykonuje się najlepiej w drodze osobistego kontaktu i dyrektywy 
pisemnej, a jeszcze lepiej przez połączenie tych dwóch czynników, przy czym pierwszy daje 
natchnienie, a drugi listownie poleca, co należy robić.
   Mówi się, że prezydent Johnson telefonuje nałogowo, sięgając po słuchawkę tak machinalnie, jak 
generał sięga po mapę lub starsza dama po swą robótkę. Dlatego będzie rzeczą naturalną, gdy 
zapytamy, czy istnieją po temu jakieś specjalne powody, czy też oznacza to (jak można by 
podejrzewać) brak organizacji i metody. Ale na początek słuszna będzie tylko uwaga, że prezydent 
Stanów Zjednoczonych ma do wykonania takie zadania, które każdego urzędnika doprowadziłyby 
do stanu drżenia i do telefonicznego obłędu. Niezależnie od wszystkich obowiązków 
ceremonialnych, które w Anglii przypadają królowej, sprawuje on całą władzę wykonawczą i 
wszystkie funkcje partyjne, które w Anglii przypadają premierowi. I podczas gdy zakres jego od-
powiedzialności jest nieograniczony, jego rzeczywistą władzę ogranicza konstytucja i Kongres, 
opinia publiczna i prasa. Dlatego do pewnego stopnia brzęczenie w centrali telefonicznej Białego 
Domu jest błędem systemu. To, co zaplanowano dla wolnej federacji gmin wiejskich, nie jest z 
konieczności najlepszym modelem organizacji dla dzisiejszego świata.
   Dlaczego jednak prezydent - a właściwie każdy wyższy urzędnik - staje się nałogowcem telefonu? 
Chociaż ów instrument ma w sobie coś symbolicznego, co może hipnotyzować pretendentów do 
władzy, to z pewnością nie powinien być atrakcyjny dla tych, którzy są już na szczycie. Prezydent 
nadaje styl zachowaniu się wysokiego urzędnika, nie potrzebuje go naśladować. Żaden gest ani 
żaden hałas nie sprawi, aby wydawał się większy, niż jest. Czemuż więc uciekać się do tej 
pantomimy władzy? Próbując rozwiązać ten kłopotliwy problem, musimy przyznać, że telefon, obok 
stron ujemnych, ma również strony dodatnie. Po pierwsze, może on przekazać (jeśli to jest 
pożądane) nastrój pośpiechu i kryzysu. Po drugie - umożliwia przełożonemu odłożenie słuchawki po 
wydaniu poleceń, udaremniając w ten sposób wszelką dyskusję, obiekcje i dosłyszalny protest. Po 
trzecie - można go użyć do odparowania wszelkiej dalszej reakcji. “Prezydent wyszedł z biura i nie 
wiemy, kiedy wróci" - kłamie sekretarka. Na to interesant, zgłaszający się osobiście, może odpo-
wiedzieć: “Bzdury! Widziałem go, jak wchodził"; ale niewiele można osiągnąć z oddalenia, 
rozmawiając z dziewczyną z centrali. “Przepraszam" - powie i linia znów się wyłącza. Zachodzi 
jednak pytanie,, czy są to naprawdę dodatnie strony telefonu. Gdyż zwykle nie ma żadnej notatki o 
tym, co zostało powiedziane, żadnej pewności, że instrukcje zostały zrozumiane, ani pełnego 
zaufania, że nastąpi po nich jakakolwiek akcja. “Ach, ależ po wydaniu polecenia telefonicznego 
można przecież wysłać list lub telegram, jeśli chodzi tylko o zanotowanie sprawy". Oczywiście 
można, ale powstaje kwestia, czy poprzednia rozmowa telefoniczna była potrzebna. Czy 
jakiekolwiek kroki zostaną podjęte, zanim nadejdzie list? W transakcji handlowej, gdzie w grę 
wchodzą pieniądze, odpowiedź prawie na pewno brzmi: »Nie". Czyż to samo nie odnosi się również 
do polityki?
   Wydaje się być faktem, że rozmowa telefoniczna wskazuje na pewne wahanie ze strony władzy. 
Jest ona sondowaniem opinii, próbą dowiedzenia się, co należy uczynić, próbą dojścia do 
ewentualnej decyzji.
   “Jaka będzie lokalna reakcja, jeśli...?" “Czy sądzi pan, że Kongres zgodzi się na coś takiego, 
jak...?" “Czyj kraje NATO poprą nas, jeśli odrzucimy...?" Ten rodzaj badań może być potrzebny, ale 
z pewnością winien odbywać się na szczeblu poniżej szczytu, pomiędzy powiedzmy - “numerami 
trzecimi" po każdej stronie.! Gdyż w wyniku głośnego myślenia na szczycie następuje osłabienie siły 
decyzji wówczas, kiedy ona zapadnie. Jeśli trąba dźwięczy niepewnym tonem, któż będzie] się 
przygotowywał do bitwy? To prawda, że telefon jest najbardziej użyteczny na szczeblach niższych i 
średnich oraz pomiędzy ludźmi mniej więcej równej rangi, jak to się dzieje szczególnie między 
równymi, braki jakiejkolwiek notatki może być bardzo korzystny, pozwalając na rzucanie powiedzeń, 
których nikt nie powierzyłby papierowi. “Czy myślisz, że Dithering nadawałby się na ambasadora w 
Snafie?" Po małej pauzie! następuje zabójcza uwaga: “No cóż... pochodzi z bardzo! dobrej 
rodziny..." W sprawach handlowych tak samo po krótkiej pauzie mówi się: “No cóż... to jest staraj 
firma..." Ale takie powiedzenia, jak te, najlepiej brzmiał między równymi sobie. Na najwyższym 
szczeblu telefon powinno się uważać za niebezpieczny narkotyk, ponieważ udaje on i dramatyzuje 
działanie, które w rzeczywistości może spowodować tylko bałagan. Kontakt* telefoniczny, który 
może być niemal bezustanny na szczeblach niższych, winien być rzadszy na średnich, a niemal 
wyjątkowy na szczycie. Na każdym kolejnym wyższym szczeblu winno się spędzać przy telefonie 
połowę czasu spędzanego na stopniu niższym, przy czyni dwie godziny dziennie spędzane na 
szczeblu czwartym od góry, stają się piętnastoma minutami na szczeblu pierwszym.
   Jednakże nawet używany właściwie telefon ma swoje niebezpieczne strony. Zacznijmy od tego, 
że może zajść wątpliwość co do identyczności osoby, z którą rozmawiamy.
 - Gadaj głośniej! - wrzeszczy niższy oficer na źle słyszalnej linii.
 - Czy pan wie, kto ja jestem? - mówi spokojny głos z głównej kwatery.
 - Nie.
 - Jestem głównodowodzącym.
   Po krótkim milczeniu niższy oficer pyta:
 - A czy pan wie, kto ja jestem?
   Usłyszawszy odpowiedź: - Nie, mówi: - To chwałą Bogu.
   
   I szybko odkłada słuchawkę. Istnieje również niebezpieczeństwo żartu. Wyższy urzędnik dzwoni 
z budki telefonicznej do swego kolegi, naśladując głos prezesa: “Mianuję pana członkiem zarządu". 
Następnym razem, kiedy taki telefon jest prawdziwy, ofiara poprzedniego kawału odpowiada 
brutalnym wrzaskiem, z którego potem musi się jakoś wytłumaczyć. Wreszcie na koniec istnieje 
możliwość pomyłki co do stref czasu. W porze obiadowej postanawiamy zadzwonić z Los Angeles 
do naszych przyjaciół w Londynie, tylko po to, żeby się dowiedzieć, że położyli się już spać.
   Zbyt mało można tu zapisać po stronie korzyści, lecz niechże i to mało zostanie powiedziane. 
Gdyż telefon, który pozostawia nas bezbronnymi wobec ataku, daje nam także środki odwetu, o 
czym świadczy poniższa anegdota. W miejscowym komisariacie policji szorstko odmówiono 
wszelkich informacji reporterowi, wypytującemu o jakąś drobną strzelaninę. Wobec tego o 915 
wieczorem reporter poskarżył się bezpośrednio komendantowi policji, który przyrzekł od siebie z 
domu, że zbada tę sprawę. O drugiej w nocy komendant zadzwonił do właściciela (nie do redaktora) 
gazety i rozpoczął wylewnie usprawiedliwiać się. “Nie potrafię panu po-wiedzieć, jak mi przykro... To 
okropne, że któryś z moich oficerów... W pełni zdaję sobie sprawę, że prasa ma prawo... Badam 
właśnie tę sprawę i zatelefonuję do pana jeszcze za godzinę... Nikt bardziej ode mnie nie stara się 
dostarczać czytelnikom pełnych informacji... Będę zawiadamiał pana osobiście o dalszym rozwoju 
wypadków... itd., itd., itd. “Oh, na miłość boską! - zawołała śpiąca ofiara. - Mam za swoje, wygrał 
pan!" W ten sposób komendant policji Upewnił się, że reporter dostanie rano piekielną awanturę. 
Istnieją inne sposoby zabicia kota, niż dać mu udławić się śmietanką. Lecz to jest jeden z nich, a 
umożliwia go właśnie telefon.
Język dziennikarski 
   Moje dziennikarskie wspomnienia sięgają dzieciństwa i dni, kiedy czasami zanosiłem artykuły 
mojego ojca do starego “Yorkshire Herald". Pamiętam, jak późnym wieczorem, w każdym razie 
późnym dla dwunastolatka, odnajdywałem drogę poprzez słabo oświetlone korytarze, pośród 
stukotu pras pukałem do drzwi redaktora i wręczałem artykuł samemu wielkiemu człowiekowi. Nie 
było tam żadnych pośrednich biur ani osobistych asystentów. Nie proponowano, żeby przyjść znowu 
w czwartek przyszłego tygodnia. Był tam po prostu tylko redaktor i ja. W następnych latach artykuły 
były moje, a nie mojego ojca. W owych czasach gazeta miała tylko jednego redaktora i on pisywał 
artykuł wstępny. Żaden niedzielny poranek nie liczył się, jeśli Mr Garvin z “Observera" nie 
przedstawił światu dokładnie swoich poglądów. To leżało w wielkich tradycjach “Thunderera" i w 
Londynie sprawy wyglądały tak, że podejrzewano, iż redaktor “Timesa" kontroluje kraj, być może w 
złowrogiej spółce z arcybiskupem Canterbury i gubernatorem Banku Angielskiego. W owych 
czasach - i na to pragnę położyć nacisk - gazeta miała tylko jednego redaktora, a on był potęgą w 
kraju.
   Moje doświadczenia dziennikarskie wzbogacałem następnie w “Fortnightly", który ukazywał się 
zawsze raz w miesiącu, a potem współpracowałem z takimi pismami, jak “Times", “Economist", “The 
Saturday Evening
   .Post", “The New York Times", “Punćh", “The Straits Times", “Esąuire" i z wieloma innymi 
gazetami i periodykami. Byłem stałym współpracownikiem “Econo-mista" i specjalnym 
korespondentem “Manchester Guardian" w 1957 roku. W czasie nieobecności Mr Vernon Bartletta, 
w czasie jego urlopu, poszczęściło mj gię - gdyż przysłałem sprawozdanie z wydarzeń i uroczystości 
związanych z uzyskaniem niepodległości przez Malaje. Winienem dodać, że moja żona pochodzi - 
ze strony matki - z tej samej rodziny, co Anthony Trollope - a Trollope był założycielem “Fortnightly" 
- i kiedy zaręczyliśmy się, była zastępcą redaktora “Women's Illustrated", a następnie prowadziła 
dział “poszukiwań zaginionych" w malajskim “Sunday Times". A zatem nigdy nie trzymałem się zbyt 
daleko od farby drukarskiej. I w ciągu mniej więcej trzydziestu lat obserwowałem, jak dziennikarskie 
rzemiosło stacza się ze stopnia profesji do stopnia przeważnie raczej podłego handlu. Redaktorzy 
starej daty zostali wyparci przez dyrektorów administracyjnych i pod porządkowani pod względem 
politycznym dyrektorom agencji ogłoszeniowych. Tutaj, w Stanach Zjednoczonych, gazeta stała się 
środkiem reklamowym, po siadającym akurat dość materiału prasowego na to, aby zachować 
teoretyczny nakład. Sam będąc dziennikarzem, nie mogę patrzeć na wiele bieżących gazet z 
uczuciem dumy.
   Jednakże moim dzisiejszym tematem nie jest stan dziennikarstwa, lecz język używany przez 
dziennikarzy. Temat ten sformułowano dla mnie surowo: “Dziennikarze nie umieją pisać". Nie 
podzielam tak bardzo tego zdania ani też, gdyby tak było, nie ujawniałbym tych uczuć przed tak 
specjalną publicznością. Podobnie jak dobra, istnieje także zła reklama osobista. Czuję jednakże, że 
są pewne rzeczy, które trzeba powiedzieć na temat języka używanego przez dziennikarzy. W więk-
szości stanów Unii - poza Illinois - najpowszechniej używanym językiem jest angielski; i w tym 
właśnie języku drukuje się większość naszych gazet.
   Wypowiadając się na temat dobrego i złego używania tego języka, chciałbym przede wszystkim 
zaznaczyć, że zdaję sobie sprawę z trudności związanych z życiem dziennikarza. Istnieją wykwintni 
pisarze, którzy raz na trzy lata wydają cienki tomik, pozostawiając sobie całe tygodnie na 
zastanawianie się, czy użyć tego czy innego zdania. Wynikiem tego może być, choć czasem nie jest, 
wypolerowany wzór angielskiej prozy. Pisząc do gazet mamy do wykonania zadanie tego samego 
rodzaju, z tą jednak różnicą, że musimy to robić codziennie. Nie powinno nikogo dziwić, jeśli nasz 
poziom będzie nieco niższy, nasze osiągnięcia nieco mniejsze. Pracujemy w terminach tak 
sztywnych, jak aktorzy i radiowcy. Choćby pióro omdlewało i choćby niebo waliło się na głowę, 
jutrzejsza gazeta musi iść na maszynę.
   Jednakże biorąc pod uwagę to wszystko, wciąż jeszcze istnieje powód, aby ubolewać nad 
rodzajem języka, jakiego często się używa. Nie jest też zupełnie słuszne twierdzenie, że pośpiech 
tłumaczy wszystko. Bardziej istotny jest poziom wykształcenia dziennikarza i jego pogląd na temat 
życzeń czytelników. Chciałbym poświęcić nieco uwagi tym dwóm czynnikom, ponieważ nad 
obydwoma trochę się zastanawiałem. Być może, nie jest już teraz wyjątkiem młody dziennikarz, 
który uczęszczał do szkoły dziennikarskiej; na wydział uniwersytecki poświęcony, zdawałoby się, tej 
szczególnej umiejętności. Ciekawą cechą owych szkół jest to, że ich absolwenci rzadko kiedy znają 
stenografię. Skoro tak jest, słuszne wydaje się pytanie, czego się nauczyli-Odpowiedzi na to pytanie 
nie są bynajmniej jednomyślne. W niektórych college'ach studentów dziennikarstwa zachęca się do 
wydawania gazety studenckiej, co ja uważam za stratę czasu. W innych - gdzie gazeta studencka 
mocno tkwi w rękach przyszłych inżynierów i chemików, studentom daje się dość niewyraźny kurs 
zagadnień współczesnych. Na żadnym z tych wykładów studenci nie nauczą się, jak należy pisać po 
angielsku. Być może, na pewnym etapie studiów mówi im się, jak trzeba redagować gazetę; ale tego 
na początku nikt nie będzie od nich wymagał. Musi także powstać jeszcze dalsza wątpliwość co do 
profesorów tego przedmiotu. Jeśli oni rzeczywiście wiedzą, jak trzeba redagować gazetę, czasem 
dziwimy się, czemu tego nie robią. Może dlatego, że mówienie na ten temat jest łatwiejsze, a za-
pewne nawet lepiej płatne?
   Charakter i los takich szkół dziennikarstwa musi w dużej mierze zależeć od osób, które mogą 
zaoferować posadę ich absolwentom; przy tym większość z nich istotnie nie nadaje się nawet do 
dziennikarskiej kariery. Dlatego wydawcom gazet nietrudno będzie ustalić pewnych norm, zarówno 
dając pierwszeństwo absolwentom, którzy nie studiowali dziennikarstwa, jak i stawiając warunek, że 
ci, którzy je studiowali, muszą posiadać dobrą znajomość stenografii, pisania na maszynie, 
drukarstwa, kompozycji i dokonywania skrótów. Ja sam skłonny byłbym przyjąć, że dziennikarstwa 
najlepiej uczyć się w redakcji gazety i że najlepszym do mego wprowadzeniem byłby solidny kurs 
języków, ekonomii lub historii. Nic biedniejszego niż ów nowoczesny pogląd, że wszystkiego 
powinno się uczyć w szkole.
   Mój następny punkt dotyczy życzeń czytelników.
   Czytałem ostatnio znakomite dzieło Johna Keatsa “Zuchwałe Rydwany". Różnię się z nim tylko w 
jednej kwestii, a mianowicie w jego wciąż podtrzymywanym mniemaniu, że podaż jest, przynajmniej 
do pewnego stopnia, stwarzana przez popyt. Jest to zapewne pozostałość czegoś, o czym 
czytaliśmy niegdyś w jakimś podręczniku elementarnej ekonomii. I oczywiście w jakimś 
elementarnym sensie jest to słuszne. W rosnącym mieście, pozbawionym lokalnej gazety, może 
komuś przyjść do głowy, że istnieje jej niezaspokojona potrzeba i, być może, tak jest rzeczywiście. 
Jednakże w naszym skomplikowanym społeczeństwie o wiele częściej podaż stwarza popyt. 
Publiczność może nie kupować wszystkiego, co się jej oferuje, ale rzadko wyobrazi sobie coś, czego 
nie można by kupić. Ktokolwiek stwarza podaż, musi zazwyczaj także stwarzać popyt. Tak samo jest 
z prasą. Publiczność można pouczyć, aby przyjęła pewien pogląd, jaka powinna być gazeta (lub film, 
czy program telewizyjny), ale można ją też pouczyć, żeby przyjęła coś innego. Wszelka obiegowa 
opinia o tym, co ma się rzekomo podobać czytelnikom, nie ma wielkiego znaczenia. Dlatego gazety 
spełniają potencjalnie misję wychowawczą. Nie ma powodu, żeby nie miały one poprawić smaku 
czytelników, także jeśli idzie o styl prozy. Jednakże powątpiewam, czy to jest właśnie to, co wiele z 
nich czyni. Istnieją przyczyny, żeby mniemać, iż czytelnicy wymagają mało, a otrzymują jeszcze 
mniej, o ile w ogóle coś otrzymują.
   Język angielski jest wspaniałym środkiem do wyrażenia jakiejś historii lub jakiejś idei. Brak mu 
lakoniczności łaciny i surowej precyzji francuszczyzny. Ofiarowuje on między innymi olbrzymi wybór 
słów, uszlachetnionych odwiecznym istnieniem w różnorodnej literaturze. W dziele o szerokim 
zasięgu, w “Księdze Liturgii", bogactwo języka obrazuje po prostu rozwlekłość stylu. Pismo Święte 
przenosi nas w różne miejsca, abyśmy uznali i wyznali nasze wielorakie grzechy i nieprawości, i 
zakazuje nam zatajać lub ukrywać je przed Wszechmogącym Bogiem. Na każde dwa słowa, jedno z 
nich pochodzi z łaciny, a drugie - z języków germańskich. W ten sposób język ofiarowuje 
późniejszemu pisarzowi (który nie posiada może wyczucia synonimów z okresu Tudorów) wybór 
słów o bardzo podobnym, lecz nie identycznym znaczeniu. Zatem my, pisarze, używający mowy 
angielskiej, dysponujemy ustawicznymi alternatywami. Możemy wahać się lub namyślać, możemy 
wybierać lub selekcjonować. Potem przychodzi czasem na myśl słowo odpowiednie lub właściwe, 
które nadaje się lub jest akuratne. Idzie jednak o to, że słowa, jakkolwiek podobne, nie są te same. 
Istnieją subtelne odcienie znaczeń i oczywiście różnice w dźwięku. Słowa: “odpowiedni", “właściwy", 
“nadający się" lub “stosowny" nie oznaczają dokładnie tego samego, a gdyby nawet oznaczały, 
powinniśmy zdecydować się, czy rytm zdania poddaje w tym miejscu słowo czterosylabowe, trzy-, 
dwusylabowe, czy może nawet zawierające tylko jedną sylabę .
   Kiedy podczas drugiej wojny światowej niemiecki samolot wylądował przez pomyłkę na 
brytyjskim lotnisku, a jego załoga zrozumiawszy swój błąd mądrze wystartowała natychmiast do 
Francji, pewien oficer w Ministerstwie Lotnictwa otrzymał zbadanie przygotowania okólnika, w 
którym należało opisać ten wypadek. Przy końcu rzeczowego sprawozdania wydawał się pożądany 
jakiś komentarz, choćby tylko dla pouczenia innych. Po głębokim namyśle oficer, kimkolwiek on był, 
napisał, co następuje: “To jest niezadowalające". Mógł użyć każdego z różnych innych słów: 
“przerażane", “straszne", “skandaliczne", “naganne", “wstrętne", “haniebne" lub “złe". Ale odrzucił je 
wszystkie i moim zdaniem bardzo słusznie wybrał słowo “niezadowalające". Z wielu subtelnych 
powodów doszedł widocznie do wniosku, że to słowo wywrze największa wrażenie. I wywarło. Ja 
przynajmniej nigdy nie za pomniałem tego komentarza ani (w rezultacie) wyda rżenia, do którego się 
odnosił. Gdybym służył jeszcze w armii lub w lotnictwie, byłaby to jedna z wielu możliwych sytuacji, 
nad którą bym się zastanawiał i na którą starałbym się być przygotowany. Tak samo sygnał z okrętu 
flagowego “Good" i następujący w chwilę po nim dalszy sygnał ,,God"   miały bardzo, podobny sku-
tek w uwiecznieniu błędu, którego przyszli oficerowie marynarki powinni starać się unikać.
   Wzmianka o tym arcydziele złagodzenia formy powinna przypomnieć nam o bogactwie naszego; 
języka. Powinna może także nasunąć myśl, że krzyczące nagłówki stępiły swój efekt wskutek 
powtarzania się; do tego stopnia, że spokojniejsze oświadczenie zwraca właściwie większą uwagę. 
Byłoby tak zapewne, gdyby niektórzy redaktorzy zdali sobie sprawę, ile małych lub dużych sensacji 
potrafią strawić ich czytelnicy. Jeśli codziennie zdarza się kryzys polityczny, jeśli na każdej stronie 
tytułowej zostaje zgwałcona jedna uczennica, a druga zamordowana w sam czas na wieczorne 
wydanie, efekt nowości jest stracony. Większą uwagę przyciąga wówczas gazeta, która zapewnia 
swych czytelników, że nic ważnego się nie dzieje. Nie chcę ciągnąć dalej tego paradoksu, chętnie 
jednak upierałbym się, że najlepsze dziennikarstwo nie polega na wyborze czcionki tytułowej, lecz 
na doborze i umiejscowieniu słów. Tym, co wchłaniamy i co pamiętamy, jest dokładność obserwacji, 
zwięzłość stylu i oryginalność wyrażonej myśli. Czy istnieje antologia wielkiego dziennikarstwa w 
języku angielskim? Jeśli nie, warto by się zastanowić nad jej projektem. Byłaby to książka z której 
młody dziennikarz mógłby się wiele nauczyć. A co jest w tej nauce najważniejsze? Proponowałbym, 
aby pierwsza lekcja młodego reportera była negatywna. Wierzy on początkowo, że istnieje coś ta-
kiego jak literatura; coś, na co może narażony był w szkole i czego od tamtych czasów troskliwie 
unikał. Literatura, to znaczy Szekspir, Wordsworth, Walt Whitman i T. S. Eliot; obejmuje ona książki, 
które należy wspominać z szacunkiem, lecz które odstawia się na półkę. Przeciwieństwem literatury 
jest w jego umyśle dziennikarstwo, coś zupełnie różnego. Dziennikarstwo, to znaczy “Time 
Magazine", “Readers Digest" i “New York Times" “Esquire", “Playboy" i “Kronika Jakaśtam". Otóż, 
jeśli idzie o styl dziennikarski, pierwsza lekcja z pewnością brzmi tak: sztuka pisarza jest zawsze tym 
samym. Bez względu na to, czy pisze się książki czy artykuły, pisarz próbuje przekazać swą wiedzę 
i wyrazić swoje myśli jasno, krótko, precyzyjnie, z pasją i z wdziękiem. Dostosowuje on swój styl do 
aktualnych czytelników i do miejsca, jakim dysponuje; ale cóż z tego? To dostosowywanie ma małe 
znaczenie. Jestem równocześnie pisarzem i dziennikarzem i piszę zupełnie tym samym stylem tak 
dla wydawców, jak dla redaktorów. Nawiasem mówiąc był okres w mym życiu, kiedy pisywałem 
opowiadania dla wieczornej prasy londyńskiej i prowincjonalnej. Opowiadania musiały liczyć 
dokładnie 1750 albo 1200 słów i ośmielę się powiedzieć, że nie były najgorszym materiałem do 
zapełnienia przygotowanego miejsca na kolumnie. Każde z nich przynosiło mi około 10 dolarów. 
Teraz spodziewałbym się raczej więcej, ale gazety pewnie i tak nie miałyby na nie miejsca. 
Zostałyby wypchnięte z “Evening Standard" przez taki materiał, jak publikowana częściami wersja 
mojej książki “Prawo i zyski".
   Jeśli odniosłem jakiś sukces jako pisarz i dziennikarz, zawdzięczam to, jak sądzę, w dużej mierze 
właściwości nisko ocenianej przez moich szkolnych nauczycieli: pewnej głupocie, jeśli idzie o 
uczenie się pewnych rzeczy. Rezultat tego był taki, że inteligentnych ludzi w Harvard 
doprowadzałem do rozpaczy. Pomimo wielokrotnych wysiłków z mej strony, żeby zrozumieć politykę 
Stanów Zjednoczonych, byłem w tej sprawie tak zmieszany i zakłopotany jak zawsze. Ale to moje 
ograniczenie umysłowe, o którym tak dobrze wiedzą moi wrogowie, a jeszcze lepiej moi przyjaciele, 
przynosi mi jedną korzyść. Jeśli raz coś zrozumiem - tak jak ostatnio próbowałem zrozumieć sprawy 
podatkowe - potrafię wytłumaczyć to innym. Dla kogoś bardzo bystrego, dla kogo przedmiot był 
zawsze dziecinnie prosty, nie jest to może zadanie tak łatwe. Bardziej pompatyczni nie zawsze 
uważają za pożądane, aby to czy owo zostało wytłumaczone w ogóle. Ale ja wolę jasne 
wytłumaczenie i czasami podejrzewam, że dobry dziennikarz nie powinien być zbyt przemądrzały.
   Tyle o pierwszej lekcji dziennikarskiego stylu. Efemeryczna literatura może być przecież literaturą 
i powinny obowiązywać ją w dużym stopniu te same prawa. Musi wyjaśniać albo przekonywać, 
korzystając w znacznej mierze z tej samej techniki, z jakiej korzystali i jaką czasami odkrywali wielcy 
autorzy przeszłości. Ale co mamy zrobić z gazetami, które nie podejmują. żadnej próby, aby 
właściwie używać naszego języka? Jest ich wiele i mógłbym podać przykłady. Ale tego pozwólcie mi 
podsunąć lekarstwo. Czy ojczysta gazeta lub jakieś pismo nie mogłoby zamieszczać regularnie 
kolumny, na której ogłaszano by publicznie najgorsze przykłady złego dziennikarstwa? Taka 
kolumna, gromadząca wszystkie rozszczepione bezokoliczniki i podwójne przeczenia, wszystkie 
pomieszane metafory i wymęczone dwuznaczności, więcej zrobiłaby dla dziennikarstwa niż 
jakakolwiek ilość podręczników gramatyki lub zawodowych pouczeń. To, czego nam potrzeba, to 
ośla czapka, troskliwie i jawnie zakładana. Mnie samego kusi redagowanie takiej kolumny, mam już 
zebranych kilka przykładów do pierwszego numeru. Taki pręgierz lub taka ośla czapka z doroczną 
nagrodą dla gazety, która nie była cytowana w ubiegłym roku, zrobiłaby więcej dobrego niż wszyst-
kie uniwersytety razem wzięte. Czemuż by nie spróbować?
Brodaci barbarzyńcy
   Czyżby miała wrócić broda? Istnieją oznaki, że to możliwe. W rozmaitych krajach żyją młodzi 
ludzie, którzy odłożyli brzytwę. Niektóre brody są oznaką buntu, symbolizują słabą tęsknotę za tym, 
aby być innym. Są to brody takich ludzi, jak malarze, projektanci, architekci i poeci. Inne szpecą tych, 
którym brak nawet owego profesjonalnego usprawiedliwienia. Kiedy spojrzymy dookoła, nie 
możemy zaprzeczyć, że istnieje tendencja do włochatości. Jeżeli ten prąd będzie trwał, to, co wciąż 
jeszcze jest wyjątkiem, doskonale może stać się regułą. Na cóż wskazywałaby ta moda? Czy to 
sprawa bez znaczenia, czy dowód żywotności, czy też ruch, który w zarodku zostanie zmiażdżony 
całą potęgą publicznego potępienia i ośmieszenia?
   Na pierwszy rzut oka wydaje się, że zmiany mody w dziedzinie owłosienia męskiej twarzy 
przedstawiają się zupełnie bezładnie, że moda ta ma przypływy i odpływy równie pozbawione sensu, 
jak dzieje wzrostu i upadku dolnego obrębu sukni. Ale pobieżne spojrzenie na historię stroju musi 
nas przekonać, że mody mogą być i często są znamienne. Tiurniura była nie tylko modna, miała też 
swoją psychologię. To samo dotyczy brody. Noszona przez ludy najbardziej prymitywne, stała się 
charakterystycznym rysem wielu starożytnych monarchii. Nieomal wszędzie była symbolem 
dojrzałości, mądrości i poważnego wieku. Przeciw tej fałszywej tradycji pierwsi zbuntowali się Grecy, 
którzy zaczęli przyznawać wielką wartość młodości, żywotności zgrabnej figurze. To, co zaczęło się 
od mody, stało się ostatecznie regułą, gdy Aleksander Wielki rozkazał swoim Macedończykom golić 
się, czyniąc z tego sprawę dyscypliny wojskowej. Jako pretekst podał, że przeciwnik w bitwie może 
chwycić za brodę. Prawdziwym motywem była niewątpliwie chęć podkreślenia szczególnego 
charakteru tej cywilizacji, której stał się reprezentantem. Ludzie Wschodu mogli sobie nosić brody, 
Europejczycy nie. Ta właśnie tradycja przeniknęła do republikańskiego Rzymu i stała się rysem 
charakterystycznym dla okresu jego największej ekspansji.
   Lecz cóż to oznaczało? Dlaczego miałoby to mieć jakieś znaczenie? Miało to znaczenie jako 
wyraz pewnej postawy wobec władzy. W starożytnych monarchiach odziany w powłóczystą szatę i 
brodaty patriarcha był uosobieniem dostojeństwa, przy czym szata ukrywała, być może, fizyczne 
niedołęstwo, a broda osłaniała zapewne słabość podbródka. Pierwsze lepsze popiersie rzymskiego 
senatora stanowi tu uderzający kontrast, ujawniając w całej pełni charakter twarzy. Jeszcze 
większym kontrastem jest pewien posąg, na którym Aleksander pojawia się zupełnie nagi. Władza, 
odziana przez orientalną tradycję w mglistą tajemniczość, w świecie hellenistycznym powierzona 
została naturze i męskości ukazanej całkiem jawnie. O osobowości sądzimy głównie na podstawie 
oczu, ust i rąk. Brodaty prorok o krzaczastych brwiach, z rękami ukrytymi w rękawach, może nie 
mieć (to jednak widać) ani inteligencji, ani humoru, ani siły. W bardziej demokratycznym 
społeczeństwie, przeciwnie, wyborcy mogą słusznie chcieć zobaczyć i usłyszeć kandydata na urząd. 
Przecięty podbródek świadczy o zdecydowaniu, słabe lub uparte linie wokół ust, miękkie oznaki 
rozwiązłości lub słabości - oto rysy, które możemy zechcieć ocenić.
   We wczesnym średniowieczu przyszli brodaci barbarzyńcy, a po nich równie brodaci zwolennicy 
islamu. Wtedy właśnie losy Europy przedstawiały się najgorzej (w VI i VII w.n.e.), kiedy Frankowie 
zarzucili brzytwę, pozostawiając to wszystko, co zostało z cywilizacji kapłaństwu, które - 
równocześnie i znamiennie - nie nosiło bród. Kiedy po roku 1000 n. e. cywilizacja zaczęła odżywać, 
jej zewnętrznym symbolem była gładko ogolona twarz. Do 1200 roku golono wszystkie podbródki i 
tak by już zostało, gdyby nie krucjaty. Liczni krzyżowcy, naśladując swych muzułmańskich 
przeciwników, wrócili do domu konno - brodaci i ubrani według mody pustynnej. W trzynasto- i 
czternastowiecznej Europie było wiele bród, lecz moda golenia się przeważała jeszcze po czasach 
Chaucera; do tego stopnia, że ustawa z roku 1447 nakazywała Anglikom w Irlandii golić się, żeby 
różnili się od Irlandczyków. Postęp rzadko jest jednolity, istniały więc nieuniknione zahamowania; 
najgorsze z nich trzeba przypisać Henrykowi VIII, który zapuścił brodę w roku 1535. To 
naśladownictwo mody francuskiej rozpowszechniło się szeroko, jakkolwiek spotkało się z pewnymi 
oporami prawników i duchowieństwa. Za czasów Jakuba I brody znów zaczęły maleć, przyjmując za 
Karola I kształt przystrzyżony lub vandyckowski, a znikły zupełnie za Karola II, który nosił tylko 
leciutki ślad wąsów. Stulecia od 1650 do 1850 roku oznaczają dla Wielkiej Brytanii, a może i dla całej 
Europy, okres największych osiągnięć. I przez cały ten okres lub przez większą jego część na 
Zachodzie panował powszechnie gładko ogolony podbródek. Podczas gdy szesnastowieczny pisarz 
mógł zauważyć, że “wesoło było w Izbie, gdy brody decydowały o wszystkim", to nie było już bród, 
żeby rozmazać atrament na Deklaracji Niepodległości. Stany Zjednoczone, tak samo jak Brytyjska 
Wspólnota Narodów, stanowione zostały przez - i dla gładko ogolonych; przy czym ta ostatnia, 
nawiasem mówiąc, była dziełem społeczeństwa, w którym nie noszono żakietów. Wąsy zaczęły się 
pojawiać w armii brytyjskiej po roku 1798 i były wyraźnie widoczne pod Waterloo, ale tak one, jak i 
bokobrody w roku 1800 stanowiły jedynie wyjątki potwierdzające regułę. Co więcej, bokobrody 
skończyły swą karierę, jako oznaka • służących, zastrzeżone dla majordoma, woźnicy, lokaja, 
dżokeja i chłopaka stajennego.
   Pierwsze większe cofnięcie się współczesnej cywilizacji nastąpiło w latach 1845-1850. Trudno 
powiedzieć, dlaczego tak się stało, lecz sam fakt nie ulega wątpliwości. Widać to na przykład w 
architekturze. W pewnej chwili (1845) ludzie budują sensowne, choć bezduszne domy o 
klasycznych kształtach. Nieco później (1847) wznoszą romantyczne budowle, co zbiega się, może 
znamiennie, z Manifestem Komunistycznym. Zaraz potem następuje Napoleon III i moda na 
spiczaste bródki Trzeciego Cesarstwa. Przez pewien czas Francuza poznaje się po noszeniu tego 
dodatku, lecz Wojna Krymska połączyła Francuzów i Brytyjczyków. Generałowie francuscy: St. 
Arnaud, Canrobert, Bosąuet, Pellisier - wszyscy nosili brody. Brytyjczycy: Raglan, Cardigan, Evans, 
Brown, Burgoyne i Campbell - byli ogoleni. Gdy kampania skończyła się w roku 1858, bohaterowie 
Wielkiej Brytanii byli brodatymi palaczami cygar, którzy wycofali się, by żyć w odrażająco brzydkich 
domach, zwanych “Inkerman" i “Alma". Inni, mniej bohaterscy, mogli przynajmniej 
naśladować .brodę (i “cardigana")  i czynili tak. Nastąpił Ruch |Ochotniczy, który każdego 
mężczyznę w Wielkiej Brytanii uczynił żołnierzem i w ten sposób uprawnił go, jeśli nie zmusił, do 
zapuszczenia wąsów. Tak więc wszędzie były brody i wąsy, a ich las zgęstniał najbardziej w latach 
1880-1890. W roku 1900 męska twarz zaczęła się wynurzać z tych krzewów, lepiej było ją widać 
około roku 1910 i od tego czasu została już przeważnie gładko ogolona, z tym, że brodę wolno mieć 
w brytyjskiej marynarce, a wąsy (nie brodę!) w brytyjskiej armii.
   Z tego historycznego zarysu jedno wynika jasno, mianowicie, że gładko ogolona twarz związana 
jest z Zachodem we wszystkich okresach jego przodownictwa. Broda charakteryzowała okresy 
upadku i niepewności. Broda jest osłoną wahania i zwątpienia; pomiędzy 1650 a 1850 nie było ich 
wiele.
   Jak można tego dowieść? Zastanówmy się raz jeszcze nad ostatnim brodatym półwieczem 
1858-1908. Architektura była w upadku, zaczęła się rozwijać dopiero od roku mniej więcej 1890. 
Sztuka, prawie martwa, zaczęła odżywać dopiero pod koniec stulecia. Ubiór był bardziej 
nonsensownie niewygodny niż kiedykolwiek przedtem czy potem. Umeblowanie i urządzenie wnętrz 
osiągnęło szczyt niewygody, brzydoty i masywności. Teatr był pozbawiony życia, a poważna 
muzyka żyła dziedzictwem przeszłości. Religia wiele znaczyła w życiu społecznym, lecz wątpliwości 
podkopywały jej podstawowe zasady. I podczas gdy Amerykanie wiedli wojnę między sobą, 
kaznodzieje wiedli wojnę z samymi sobą. Okres ten był istotnie pod każdym względem bardzo 
nieatrakcyjny.
   Ale dlaczego w tym całym bałaganie broda jest rzeczą tak zasadniczą? Ponieważ była gęstwiną, 
poza którą ludzie starsi mogli ukryć swoje niepewności. Wezwany do objaśnienia prawdy Genesis, 
starszy teolog ukrył się poza barierę, która mogła wyobrażać mądrość wieków. Pytany o organizację 
armii, książę Cambridge mógł wycofać się za swą brodę, a posunięciu temu mógł towarzyszyć dym 
cygara. Interpelowany na tematy płci, wiktoriański nauczyciel mógł wykrętnie skudłacieć. 
Wypytywany przez żonę, wiktoriański lekkoduch mógł użyć brody dla zakrycia rumieńca. Broda, 
mogła zająć miejsce mądrości, doświadczenia, argumentu lub szczerości. Mogła dać starszemu 
mężczyźnie prestiż, nie oparty ani na żadnych osiągnięciach, ani na zdolnościach umysłowych. 
Mogła służyć - i służyła - jako ochrona pretensjonalności, pompatyczności, nieuczciwości i tępoty.
   A teraz są oznaki, że broda może powrócić. Jeśli tak się stanie, możemy być pewni, że jej celem 
będzie to samo, co przedtem. Młodzi ludzie, którzy teraz są brodaci, mogą być jeszcze bardziej 
brodaci, gdy dojdą do wieku średniego. A jeśli teraz są w kłopocie, gdy usiłują się zdecydować, w co 
wierzyć, lub co próbować robić, w późniejszym życiu będą w jeszcze większym kłopocie. Artysta, 
niezdolny do wyrażenia się w sztuce, architekt, którego budowle są pozbawione sensu, projektant, 
nie umiejący wyjaśnić, o co mu idzie, i poeta, którego słowa są niezrozumiałym bełkotem, to są owi 
brodacze przyszłości i przeciw nim jak na wojnie powinny powstać zastępy ludzi szczerych. Precz z 
całą tą tajemniczością i pretensjonalnością! Patrzmy na siebie tacy, Jacy jesteśmy, nie pragnąc 
wydać się mądrzejszymi niż w rzeczywistości. Jeśli chcemy wywrzeć wrażenie na innych, niech ono 
będzie wynikiem naszych czynów lub słów, a nie usiłowaniem zwrócenia na siebie uwagi przez swój 
odmienny wygląd. W marynarce brytyjskiej wolno nosić brody, lecz tylko wtedy, gdy wyglądają one 
przyzwoicie - wolno im rosnąć przez dwa tygodnie. Marynarzowi, który po tym okresie wygląda po 
prostu jak nie ogolony, każe się ogolić powtórnie. A przedtem marynarz musi prosić o “pozwolenie 
na zapuszczenie brody". W rozleglejszym świecie lądowym winno się stosować ostrzejszą regułę. 
Na wszystkie prośby, z małymi wyjątkami, głos opinii publicznej powinien odpowiadać donośnie: 
“ZAŁATWIONE ODMOWNIE!"
   Zalew papieru
   Zagadnienie papieru w nowoczesnym świecie datuje się od wynalazku maszyny walcowej, której 
zaczęto używać około roku 1867, a którą wkrótce potem zastąpiono ulepszonym modelem, 
związanym z nazwiskiem Fourdriniera. Wskutek tych wynalazków papier wyrabiany ze szmat 
zastąpiono tańszym, lecz mniej trwałym papierem, wyrabianym z miazgi drzewnej. Od roku 1870 
maszyna weszła w powszechne użycie i tak pozostało po dziś dzień. Wiele rodzajów papieru 
produkowanego w ten sposób przeznaczono do opakowań. Mamy zatem papiery tłuszczoodporne, 
satynowe, bibułkowe, papiery używane na torebki sklepowe i na przylepce, na koperty z poborami i 
do owijania cukierków. Z punktu widzenia opakowań papier stał się błogosławieństwem ludzkości, 
kojarząc się jedynie z prostymi przyjemnościami życia: z poborami, prowizjami, okazjami 
świątecznymi i podarunkami. To prawda, że stały zwyczaj opakowywania wszystkiego stworzył dla 
gospodyni domowej problem, co zrobić z codziennym gromadzeniem się papieru, nie jest to jednak 
problem nie do rozwiązania. Co do mnie, powiedziałbym, że papier używany do opakowań jest 
papierem nieszkodliwym, jeśli nie dobroczynnym. Ale inne rodzaje papieru kojarzą się z rzeczami 
bardziej szkodliwymi: z wątpliwym błogosławieństwem papieru używanego na druk Pieniędzy, na 
recepty lekarskie, na wezwania podatkowe i na prośby o świadczenia charytatywne. Jednakże 
gorszy niż jakikolwiek z tych rodzajów jest papier używany p0 prostu do korespondencji. Historycy 
zwykli byli zaliczać papier i proch strzelniczy do wynalazków, które dzielą czasy nowożytne od 
historii średniowiecznej, uważając przy tym papier (do druku) za bardziej wybuchowy. Lecz papier 
używany do korespondencji pozostał względnie nieszkodliwy aż do czasów po roku 1870. Był już w 
ciągu XVI i XVIII wieku narzędziem biurokracji; lecz jeszcze nie w tych rozmiarach, do jakich musieli 
się przyzwyczaić nasi dziadkowie. Samą biurokrację wynaleziono w istocie rzeczy w okresie dużo 
wcześniejszym: w starożytnym Egipcie i w dynastycznych Chinach. W czasach nowożytnych odkrył 
ją na pewno Filip II, król Hiszpanii, w celu kontroli imperium, którego Ameryka była zaledwie częścią. 
Lecz zwykły strumień wskazówek i instrukcji, upomnień i nagan, które Filip mógł wysyłać, był 
ograniczony w swej masie wskutek istnienia gęsiego pióra i pergaminu, szmacianego papieru i 
atramentu. Podobnie ograniczone były informacje, których mógł wymagać w cyfrach, statystykach i 
wykazach. I dla nas to dobrze, że tak właśnie było. Gdyby rozporządzał współczesnymi środkami 
druku i powielania, pisania na maszynie i powielaczu, potrafiłby stłumić bunt w Niderlandach po 
prostu ciężarem korespondencji. Wilhelm Milczący zostałby zmuszony do jeszcze bardziej kom-
pletnego milczenia, a Elżbieta I Angielska zmarłaby o wiele wcześniej, niż to uczyniła w 
rzeczywistości. Dopiero po roku 1870 strumień papieru (taki, jakim go znał Filip II) stał się huczącym 
potokiem XX wieku. Dziś wszyscy grzęźniemy w papierze, brniemy po kostki w okólnikach 
rządowych, po kolana w korespondencji, po piersi w ogłoszeniach i ulotkach. Boże, uchowaj, abym 
powiedział cokolwiek przeciwko fabrykowaniu papieru drukarskiego. Jako autor, wiem dobrze, że 
jest on żywotną siłą cywilizacji. Ale podobnie jak z innych dobrych rzeczy można z niego zrobić zły 
użytek nawet fabrykant musi sobie z tego zdawać sprawę. To nasze własne stulecie rozwinęło 
szybkość komunikacji, obfitość papieru, zwielokrotnienie kopii i szeroko rozprzestrzeniony 
półanalfabetyzm, czyli bezpośrednie przyczyny powodzi papieru.
   Żeby zilustrować, co rozumiem przez powódź papieru, poproszę, żebyście się zastanowili nad 
dniem pracy dwóch dyrektorów. Nazwę ich A i B. Dyrektor B przychodzi do biura, żeby się przekonać, 
iż na jego tacy z korespondencją piętrzą się teczki, dokumenty, listy i memoranda. Zanim potrafi 
przejrzeć więcej niż trzy spośród nich, dzwoni telefon, a ledwie odłożył słuchawkę, zjawia się 
pierwszy interesant. Pośród ustawicznych przeszkód walczy z falą papieru, nie uporawszy się je-
szcze z sześcioma listami, gdy poczta przynosi ich o dziesięć więcej. Walczy dalej, ledwie 
zdążywszy zjeść lunch, a późnym popołudniem ma już sytuację opanowaną. Stos na tacy wpływów 
zaczął się kurczyć. Topnieje i znika, i ostatnie listy zostają podpisane. Późnym wieczorem, długo po 
odejściu wszystkich innych urzędników, dyrektor B wstaje z krzesła z uczuciem, że wygrał walkę. 
Załatwił każdego interesanta, przyjął każdy telefon, a każdy list, który wpłynął, otrzymał odpowiedź. 
B czuje, że dobrze wykonał swą pracę. Ośmiela się sądzić, że niewielu innych potrafiłoby zrobić tak 
wiele. Znużony, zbiera się do odejścia.
   Ale czy naprawdę dobrze pracował? W istocie rzeczy nie dokonał niczego. Pozwolił, żeby 
powódź papieru ograbiła go z inicjatywy. Prowadził tylko walkę czysto defensywną, nie mając czasu, 
żeby się czegoś dowiedzieć, o czymś pomyśleć lub coś zaplanować. A co by było, gdyby zachorował? 
Dzieje i legendy holenderskie pełne są opowieści o tamach - o klęsce, gdy morze je przełamie, o 
bohaterstwie chłopca, siedzącego na rwie, którędy przepływa woda, o obietnicy rządu, a nada się 
temu zagadnieniu zasadnicze pierwszeństwo	trudnej decyzji męża stanu, który wydaje rozkaz, 
by tamy otwarto. Nasz obraz przedstawia okolicę leżącą poniżej poziomu morza, którą jedynie 
krucha bariera oddziela od zagrażających wód. Tak samo jest z korespondencją B. Niech tylko 
zachoruje, a tamy prysną. Papier wleje się do biura spienionym potokiem. Prze leje się z tacy 
wpływów, spadnie kaskadą z biurka i za wiruje wokół fotela, a poziom wody podniesie się szybko z 
podłogi ku sufitowi. Po dziesięciodniowej nieobecności B już w ogóle nie może wrócić. Biuro jest 
pełne, drzwi na korytarz się nie domykają i papier wylewa się na schody. Nie pozostaje mu nic 
innego, jak tylko popełnić samobójstwo.
   W przeciwieństwie do tego dyrektor A, który rozpoczyna swój dzień pracy nieco wcześniej, o 930, 
odpowiedział już na pięćdziesiąt listów, często skrobiąc na nich tylko “tak" lub “nie". Potem kończy z 
tym i załatwia sześć lub osiem rozmów telefonicznych. O 950 zwołuje konferencję personelu, która 
trwa dokładnie dziesięć minut. O 10 udaje się w obchód fabryki, teraz zaczęła się jego prawdziwa 
codzienna praca. Wszystko widzi i z każdym zamienia parę słów, zauważa, gdy maszyna jest za 
gorąca i gdzie marnuje się elektryczność, stwierdza, że zatkał się kanał, pyta nadzorcę robotników, 
czy jego żona wróciła już ze szpitala, dowiaduje się nazwiska nowego czeladnika, rozmyśla nad 
sposobem zmiany systemu dostaw surowca. Jeśli wśród robotników panuje niezadowolenie, 
dyrektor A widzi, jak ono narasta. Jeśli kierownicy oddziału włókien lnianych mają jakieś zmartwienia, 
A wie o nich wszystko. Jeśli kawa w robotniczej kantynie nie nadaje się do picia, A będzie pierwszy, 
który to stwierdzi. Gdyby w fabryce wybuchł pożar, A pierwszy znajdzie się na miejscu z ręczną 
gaśnicą. Korespondencja, która przyszpiliła B do jego biurka, nie jest dla A jego dzienną pracą; jest 
tylko przeszkodą. On uważa, że jego prawdziwa praca polega na kontakcie z ludźmi i rzeczami, a nie 
z papierem; chyba że, oczywiście, produkowałby właśnie papier. Niektórzy sądzą, że dyrektor A jest 
rzeczywiście człowiekiem bardzo kompetentnym. Jest to dobrze znany typ człowieka w USA. Lecz 
czy wolno mi zwrócić uwagę, że dyrektor B też jest tu i ówdzie dobrze znany? Czy wolno mi na 
koniec zwrócić uwagę, że uosabia on typ człowieka nieudolnego, który staje się zbyt powszechny - 
człowieka, który schronił się za swym biurkiem, człowieka, dla którego jego praca okazała się czymś, 
co go przerasta?
   Administrowanie staje się zbyt często sprawą upychania papierków, podpisywania i parafowania. 
Czy pozostajemy w służbie rządowej, czy w prywatnym przedsiębiorstwie, mamy to do 
zawdzięczenia fabrykantom papieru; albo w każdym razie niektórym z nich. Ale pomiędzy 
administracją publiczną a administracją świata interesów istnieje różnica. Gdyż poza papierem są 
istoty ludzkie i sprawy, czasem ważne i cenne, czasem zwykłe i tanie; i to właśnie ze względu na nie 
musimy starać się o sukcesy lub ponosić niepowodzenie w interesach. W administracji państwowej 
wszystko zaczyna się i kończy na teczce z aktami. W interesach ów koniec jest zbiorczym 
zestawieniem bilansowym z ogólną sumą wypisaną czarno - lub czerwono. Znaczenie owego 
zestawienia bilansowego może nie zawsze być oczywiste; lecz z pewnością istnieje. Co więcej, 
stanowi werdykt, od którego nie ma odwołania. A pośrednim sprawcą ogólnego wyniku, wypisanego 
czerwono bilansu ujemnego przy końcu roku, jest często zalew papieru. Bo człowiek, którego czas 
upływa na załatwianiu korespondencji, nie ma możliwości pilnowania samego siebie, spotykania się 
z ludźmi i zastanawiania się nad tym, dlaczego praca zorganizowana jest w pewien określony 
sposób - skoro można by ją wykonać inaczej, jeśli nawet jej część mogłaby okazać się niepotrzebna. 
W naszym świecie koncerny przemysłowe powiększają się i łączą z sobą, stwarzając wciąż większe 
jednostki i obsługując wciąż bardziej rozległe rynki. Coraz nas więcej zostanie wciągniętych w 
mechanizm kombinatów, który z konieczności staje się coraz bardziej rozprzestrzeniony i zawiły. 
Będziemy musieli natknąć się na wszystkie trudności, których symptomem i symbolem zarazem stał 
się zalew papieru. I to są właśnie trudności, które musimy spróbować pokonać.
   O ile jednak istnieje jakieś rozwiązanie, to sądzę, że może ono być następujące. Podczas gdy 
telefon, samolot i poczta lotnicza umożliwiły centralizację w stopniu dotychczas nieosiągalnym, 
podczas gdy centralna władza w imperium przemysłowym może dziś wykonywać codzienną i 
cogodzinną kontrolę nad jego odległymi częściami, nie pociąga to za sobą w praktyce niczego mą-
drego. Powiedziałbym, że najlepszych wyników nie osiąga się przez szczegółowe nadzorowanie, 
lecz pozwalając rozmaitym jednostkom ujawniać własną inicjatywę. Ze względów finansowych i ze 
względu na masowe zakupy centralna kontrola może być potrzebna. Ale nie dławcie jednostek 
produkcyjnych. Nie gnębcie ich dyrektywami. Nie zalewajcie ich papierem. Będą pracować lepiej, 
jeśli pozwoli im się na używanie własnego zdrowego rozsądku. Nie stwarzajcie takiej sytuacji, w 
której zabija się wszelką inicjatywę wokoło, a wszelkie chwile wytchnienia w ośrodku kierowniczym. 
Nie wyobrażajcie sobie nigdy, że dokument znaczy więcej niż żyjący człowiek. Pamiętajcie na 
koniec, że właściwe następstwo spraw wygląda w ten sposób:
1)	Rzecz, którą należy wykonać.
   2)	Słowo, które należy powiedzieć.
   3)	Zdanie, które należy napisać.
   4)	Strona, którą należy przeczytać.
   Drugie Prawo Parkinsona
   Wydatki wzrastają wraz ze wzrostem dochodu. Drugie Prawo Parkinsona, podobnie jak pierwsze, 
opiera się na codziennym doświadczeniu, ujawnia się, skoro tylko się je ustali, jest równie oczywiste, 
jak proste. Kiedy ktoś otrzymuje podwyżkę pensji, zarówno on, jak i jego żona skłonni są 
zastanawiać się, w jaki sposób należy wydać ów dodatkowy dochód: tyle na polisę ubezpieczeniową, 
tyle na konto oszczędnościowe w banku, tyle na fundusz powierniczy dla dzieci. Mogliby równie 
dobrze oszczędzić sobie trudu, gdyż w ogóle żadna podwyżka nie wchodzi nigdy w rachubę. Dodat-
kowa pensja zostaje spokojnie wchłonięta, pozostawiając rodzinę zaledwie ze zrównoważonym 
budżetem, a często z deficytem, który właśnie wzrósł. Indywidualne wydatki nie tylko wzrastają wraz 
ze wzrostem dochodu, lecz mają tendencję do przekroczenia go, co prawdopodobnie dzieje się 
zawsze. 
   Mniej powszechnie wiadomo, że to, co dotyczy jednostek, dotyczy również rządów. Jakikolwiek 
byłby dochód państwowy, zawsze znajdzie się nagląca potrzeba wydania go. Lecz między rządami 
a jednostkami istnieje ta zasadnicza różnica, że rząd rzadko zastanawia się, jaki jest jego dochód. 
Gdyby ktoś z nas zastosował metody skarbu państwa do naszych spraw prywatnych, powinni byśmy 
zignorować całość naszego dochodu i zastanawiać się tylko nad tym, na co byśmy chcieli go wydać. 
Moglibyśmy zdecydować się na drugi samochód, na rozbudowę domu, równie dobrze na motorówkę, 
jak na Jacht, na posiadłość wiejską w Cotswolds i na długie wakacje na Bermudach. Wszystkie te 
rzeczy, możemy to sobie powiedzieć, mają znaczenie zasadnicze. Pozostałoby jedynie dostosować 
nasz dochód do opłacenia tych wszystkich życiowych konieczności; i gdybyśmy w ogóle oszczędzali, 
odbywałoby się to w dziedzinie podatków. Odwrotnie rząd, który zastosowałby metody indywidualnej 
gospodarki finansowej do wydatków publicznych, zacząłby od próby oceny, jaki powinien być jego 
rzeczywisty dochód. Jeśli ma się tyle do wydania, to ile trzeba przydzielić i na co? Rząd, który zde-
cydowałby się na to zupełnie nowe podejście, byłby odpowiedzialny za rewolucję w publicznej 
gospodarce finansowej. W tych szkicach autor pragnie przede wszystkim poddać myśl, że taka 
rewolucja jest spóźniona.
   Dochód państwowy w przeciwieństwie do dochodu osobistego jest historycznie związany z wojną. 
We wszystkich systemach skarbowych zawsze istniały świadczenia na rzecz okresowych wydatków 
na wypadek konfliktu. W okresie niebezpieczeństwa, gdy zagrożone są nasze interesy, nasze idee, 
nasz honor lub nawet nasza egzystencja, zgadzamy się zapłacić prawie każdą cenę za zwycięstwo. 
Wojna się kończy, a wraz z nią okresowe wydatki, które każdy uważał za mniej lub więcej 
nieuniknione. W teorii dochód państwowy powinien spaść do mniej więcej poprzedniego poziomu. W 
praktyce rzadko tak się dzieje. Podczas gdy dochód państwowy utrzymuje się niemal na poziomie 
wojennym, wydatki w okresie pokoju wzrastają do tego samego poziomu. W dawnych czasach 
działanie tego prawa lekko powstrzymywały, szczerze mówiąc, dwa czynniki, które nie działają już 
dłużej. Po pierwsze, zwykle sądziło się, że w okresie pokoju podatki trzeba nieco zredukować, aby 
móc zwiększyć je znowu w okresie wojny. Jednakże w ciągu stulecia, w którym każda wygrana 
wojna uważana jest za ostatnią, teoria ta nie znajduje już poparcia. Po drugie, istnieją rodzaje roz-
rzutności, które przynoszą coraz mniejsze efekty. Wydatki na bankiety i przyjemności z 
tancereczkami mają (ostatecznie) jakieś fizyczne granice. Niestety to samo nie odnosi się do 
rozrzutności resortowych i technicznych. Doradcy ekonomiczni i kulturalni mogą mnożyć się poza 
granicę, gdy o utrzymankach myśli się ze znudzeniem, a nawet gdy myśli się o nich jako o czymś nie 
do zniesienia. Zarówno pod względem finansowym, jak i estetycznym sytuacja nieskończenie się 
pogorszyła.
   W krajach takich jak Wielka Brytania i Stany Zjednoczone inicjatywa w publicznej gospodarce 
finansowej wychodzi od jednostek administracyjnych, które co roku określają swoje potrzeby na rok 
przyszły. Po uwzględnieniu kosztów aktualnych i kosztów na przyszłość, doświadczony urzędnik 
państwowy dodaje do całej sumy 10%, przyjmując (nie zawsze słusznie), że jego żądania zostaną 
na jakimś szczeblu zakwestionowane przez wydział finansowy. Przyjmując jednakże, że oczekiwany 
spór następuje, dodane 10% zostaje skreślone na szczeblu resortu, gdy dochodzi do sporządzenia 
łącznego preliminarza. Do tego preliminarza szef resortu znowu dodaje 10%, przyjmując (nie 
zawsze słusznie), że jego żądania zostaną zakwestionowane Przez Ministerstwo Skarbu. Po 
oczekiwanej dyskusji zrewidowany preliminarz zostaje przedłożony odpowiedzialnemu ministrowi; w 
Anglii jest nim minister skarbu, który łączy żądania wszystkich resortów w ogólną sumę i decyduje, 
jaki powinien być dochód, aby dorównał wydatkom. Po uzgodnieniu ze swymi kolegami Przedstawia 
narodowi rachunek. Oto jest ogólna suma rządowych potrzeb, a oto są podatki, które ludność będzie 
musiała zapłacić.
   Lecz co się dzieje, spytacie, z gwarancjami? Czyż nie przedkłada się sprawozdań i preliminarzy 
budżetowych przedstawicielom narodu? Czyż nie istnieje Ministerstwo Skarbu, które jak pies 
łańcuchowy ma strzec grosza publicznego? Czyż nie ma przepisów ustanowionych po to, by 
hamowały rozrzutność i marnotrawstwo? Wszystkie te gwarancje niewątpliwie istnieją. Że są one 
daremne, widać to ze znanych rezultatów. Powody ich nieskuteczności są jednak mniej oczywiste i, 
być może, warto je zbadać, są bowiem nie tylko ciekawe same w sobie, lecz także mogą dostarczyć 
klucza do możliwych ulepszeń. Krótko mówiąc, odpowiedź polega na tym, że sprawozdania 
budżetowe są bez znaczenia, Ministerstwo Skarbu działa niewłaściwie, a przepisy są tak obmyślone, 
że nie tyle utrudniają, ile uniemożliwiają oszczędność.
   Żeby zająć się najpierw sprawozdaniami i preliminarzami przedstawianymi Izbie Gmin i 
dostępnymi dla społeczeństwa, warto się dowiedzieć, że procedura wpływów Skarbu Królewskiego, 
datująca się mniej więcej od roku 1129 i obejmująca Kasjera, Karbownika  , Rewidenta Ksiąg, 
Kancelistę, Pisarza Podatku Feudalnego i kilku Szambelanów, przetrwała do roku 1826. Jednak 
niezależnie od tego, trzeba wiedzieć o fakcie podstawowym - sprawozdania takie, jakie są, zostały 
przeznaczone do użytku w pewnym szczególnym okresie historii. Zostały wprowadzone w życie 
podczas Drugiej Wojny Holenderskiej (w roku 1666), a ich głównym celem było zapobieżenie temu, 
aby Karol II nie wydał pieniędzy przeznaczonych na marynarkę wojenną na księżniczkę Portsmouth. 
Nawet jeśli idzie o ten ściśle ograniczony cel, obrana metoda nie odniosła żadnego nadzwyczajnego 
sukcesu. Dlatego zrewidowano ów system, tak że przybrał swą obecną formę w roku 1689 i od tego 
roku w mniejszym lub większym stopniu powstrzymywał Wilhelma III od wydawania pieniędzy na 
jego przyjaciół - którzy nawet nie byli dziewczętami.
   Forma składania sprawozdań finansowych obmyślona początkowo dla strzeżenia szuflady z 
pieniędzmi publicznymi datuje się od czasów, zanim jeszcze ludzie (z wyjątkiem takich 
niekonformistów jak Defoe) powszechnie znali podwójną księgowość. Datuje się ona, co więcej, od 
czasów, gdy niewielu gentlemanów znało nawet cyfry arabskie, a tarcza zegara w gospodarskim 
obejściu pokazywała tylko cyfry rzymskie, gdyż można było przypuszczać, że ludzie posiadający 
klasyczne wykształcenie będą je znać. Z tego powodu owe publiczne sprawozdania, nawet nie 
według ich ostatniego wzoru z roku 1689, stają się teraz przestarzałe. To prawda, że w wyniku 
badań przeprowadzonych w latach 1828- 1829 zrewidowano je, ale wyrażający głosy mniejszości 
raport fachowego księgowego odłożono na bok wskutek zaleceń urzędników państwowych; byli oni 
przeciwni podwójnej księgowości i pozostawili nietknięty cały poprzedni bałagan pomiędzy aktywami 
i pasywami, rachunkiem majątkowym a rachunkiem bieżącym. Dlatego w roku 1904 Thomas Gibson 
Bowles, poseł do parlamentu, mógł opisać sprawozdanie finansowe jako “niesystematyczne, 
nienaukowe, skomplikowane przedstawiane tak, aby ukryć, a nawet fałszować fakty". W roku 1957 
Mr John Applebey zauważył, że ludzie odpowiedzialni za publiczne sprawozdania finansowe wydają 
się być ogłupieni nimi tak samo, jak wszyscy inni. Mówiąc pokrótce, słuszny jest wniosek, że 
wszystkie sprawozdania budżetowe niezupełnie odpowiadają bieżącym metodom rachunkowości. 
Jako środek kontroli jako system bezstronnej informacji, prawie że nie są warte papieru, na którym je 
wydrukowano. Sprawozdania, które mogłyby zniesławić i zdyskredytować trzeciorzędne 
towarzystwo, zajmujące się wyścigami psów, są co rok uroczyście przedstawiane narodowi, a 
często przedstawiane są przez businessmana, który powinien sam wiedzieć więcej i wie więcej. 
Dalekie od ulepszenia w formie, owe sprawozdania stają się bardziej skomplikowane i mętne, gdy 
wchodzące w grę sumy rozmnażają się i puchną. Są nieprawdziwe i nie-zbilansowane. W interesie 
sprawozdawcy jest podawanie faktów o pozycji finansowej w języku interesów, którym są pieniądze. 
W tym języku ma on mówić prawdę i tylko prawdę. Lecz ci, którzy przedstawiają sprawozdania 
narodowi, nie robią nic w tym rodzaju. Przedstawiają oni tylko obraz archaicznego i dostojnego 
bałaganu.
   A co na to Ministerstwo Skarbu, ów strażnik dobra publicznego? Przyjęta zasada brzmi, że nad 
nowymi wydatkami czuwa ministerstwo, nad starymi same resorty. Ale jakiż to jest rodzaj finansowej 
kontroli? Podział odpowiedzialności nie ma znaczenia, gdyż problem prawdziwej oszczędności jest 
jeden i jest niepodzielny. W takim systemie żąda się dodatkowego urzędnika, podczas gdy 
zatrzymuje się zbędnego. Nigdy się nie powie, że jakiś urząd jest niepotrzebny, z obawy, że kiedyś 
znowu się go będzie potrzebować, a jego przywrócenie będzie oznaczać nowe podanie do Minister-
stwa Skarbu. Wyrzeczenie się etatu w departamencie A także wcale nie ułatwi ustanowienia innego 
etatu w departamencie B, gdyż w rzeczywistości dwa te problemy rozstrzygają osobne władze jako 
sprawy najzupełniej sobą nie związane. Taka praktyka może jedynie prowadzić do 
nieodpowiedzialnej postawy wśród tych, którym nie wolno ogarnąć problemu jako całości. A z do-
świadczenia wiemy, że ludzie dorośli traktowani jak dzieci potrafią zachowywać się bardzo po 
dziecięcemu.
   Rola przepisów obowiązujących urzędnika polega właściwie na dodaniu sztywności do 
marnotrawstwa. Cały system otwierania kredytów wygodny jest jedynie dla buchalterii kasowej, a 
bezużyteczny dla celów kontroli. Żeby od tego zacząć, sumy przyznane resortowi nie reprezentują 
kosztów, które on ponosi. Kredyty przyznawane siłom lądowym nie obejmują papieru, gdyż 
dostarcza go Drukarnia Państwowa Jej Królewskiej Mości; kredyty przyznawane Drukarni 
Państwowej nie obejmują budynków (gdyż te należą do Urzędu Robót Publicznych) i tak to ciągnie 
się dalej. Otwarte kredyty nie zgadzają się także z programem działalności. I tak fundusze Marynarki 
obejmują pozycje od 1 (na płace) do 15 (na dodatkowe kwatery dla małżeństw), z oddzielnymi 
kredytami na takie rzeczy, jak budownictwo okrętowe, uzbrojenie i Urząd Admiralicji. Podobnie 
budżet wojskowy jest podzielony na pozycje według następujących funduszów: nr 1 płace, 7 
zaopatrzenie, 9 magazyny wojskowe i tak dalej. Ale ani Marynarka, ani Armia nie są w ten sposób 
zorganizowane. Marynarka zorganizowana jest według jednostek pływających i lądowych. Armia 
zorganizowana jest według batalionów, baterii, magazynów i szkół, dla których nie wykazuje się 
osobno żadnych kosztów. System ten zapewnia jedynie, że pieniądze przeznaczone na pojazdy nie 
zostaną wydane na broń. Ale co by się stało, gdyby zostały wydane? I gdzie przebiega linia 
rozróżnienia? Parlament nie będzie się tym zajmował. Skrupulatna izba Gmin mogłaby z pewnym 
pożytkiem czuwać tylko nad stosunkiem kosztów administracji do kosztów wojskowych. Ile 
dodatkowych batalionów można by utrzymać za sumę wydaną na wydział finansowy Ministerstwa 
Wojny? Czego w razie niebezpieczeństwa będziemy potrzebować z większym 
prawdopodobieństwem - formularzy czy bagnetów, ksiąg buchalteryjnych czy armat? To jest sprawa 
polityki, podczas gdy całkowity przydział pieniędzy na mundury jest prawie wyłącznie sprawą 
eksperta. Obecna sztywność przepisów jest zwykłą stratą wysiłku, pieniędzy, czasu i nie służy żad-
nemu pożytecznemu celowi.
   Tyle o urzędowych gwarancjach. Ponieważ są one bezskuteczne, jedynym hamulcem 
marnotrawstwa pozostaje prasa i opinia publiczna. Można by pomyśleć, że ich działanie będzie 
owocne, gdyż prasa nie żywi zbytniej miłości do biurokracji, a w bezpośrednim interesie masy 
podatników leży załatwienie ich spraw zgodnie z duchem oszczędności. Czemuż by prasa i opinia 
publiczna miały okazać się bezradne tam, gdzie dotyczy to tak żywo ich własnych interesów? 
Odpowiedź na to pytanie brzmi - prawdziwa oszczędność nie może być narzucona jakiejś 
organizacji z zewnątrz, musi ona zaczynać się w jej centrum. Od czasu do czasu prasa istotnie 
podnosi krzyk na temat oficjalnej rozrzutności, publikując szczegóły dotyczące oczywistego marno-
trawstwa, czemu odpowiednie resorty często są w stanie zaprzeczyć. O wiele częściej ataki są po 
prostu ignorowane, gdyż urzędnicy państwowi dobrze wiedzą, że po paru dniach gazety zajmą się 
czymś innym. Przypuśćmy jednak, że hałas doprowadzi do interpelacji w Izbie Gmin i że ma być 
przeprowadzone śledztwo, aby zbadać niektóre z poczynionych zarzutów, co wtedy? Nieuniknionym 
następstwem jest mianowanie Królewskiej Komisji, instrumentu służącego do odroczenia całej 
sprawy aż do następnych wyborów. Oficjalny organ śledczy rozpoczyna swą żmudną pracę, przy 
czym członkowie komisji są (przyjmijmy) ludźmi doświadczonymi, inteligentnymi, energicznymi i 
bezwzględnymi. Ich osiągnięcia są małe lub żadne. Dlaczego? Ponieważ cały proces jest z gruntu 
błędny.
   Przypuśćmy, że przedmiotem dochodzeń są stocznie marynarki i że komisja odwiedza każdą z 
nich po kolei. Członkami komisji są emerytowani admirałowie i doświadczeni inżynierowie, dalecy od 
nieznajomości przedmiotu sprawy. Słuchają zeznaj. Zadają dociekliwe pytania: “Cóż ci faceci tutaj 
mają robić?", “Co znaczy ten cały szmelc?", “Co robicie z żużlem i wiórami?", “Czemu płaci się tak 
wielu ludziom za to, że tak mało robią?" Lecz wkrótce zaobserwują oni zjawisko, które najlepiej 
wyjaśnić na przykładzie z dziedziny zoologii. Podobno w obecności wilków barany zbijają się w cia-
sną gromadę, z rogami na zewnątrz i z najsłabszymi pośrodku. Urzędnicy państwowi postępują tak 
samo. W obliczu wspólnego niebezpieczeństwa grupują się w taką formację, nie ustępując przed 
niczym, przecząc wszystkiemu, ukrywając wszystko. Jest to dobrze znany fakt z zakresu biologii, a 
zarazem zjawisko, przeciw któremu członkowie komisji muszą walczyć na próżno. Ich raport, jeśli 
ostatecznie zostanie wydrukowany, będzie można z powodzeniem powiesić w toalecie. Cokolwiek 
się z nim stanie, sprawa zostanie zatuszowana.
   Zwykły podatnik wie często więcej o marnotrawstwie w administracji niż polityk czy dziennikarz. 
Przede wszystkim on sam może być zatrudniony w stoczni Teoretycznie leży w jego interesie, a 
zarazem jest jego obowiązkiem wystąpienie i doniesienie o rozrzutności jeśli ją spostrzega. Ale nie 
postępuje w ten sposób, i te z dwóch wyraźnych powodów. Po pierwsze, nic przez t( nie zyska 
oprócz niepopularności i obelg, przy czyn zapewne w najlepszym wypadku uzna się go za dziwaka a 
w najgorszym - za szpiega. Po drugie, wie on doskonale, że pieniądze zaoszczędzone na jednym 
odcinku będą z pewnością zmarnowane na innym. Cokolwiek by zrobił, nic nie zmniejszy podatku, 
który musi zapłacić. A zatem mądrze postanawia nie mówić nic i zachować swoją dobrą opinię 
wśród sąsiadów. W dziedzinie wydatków publicznych nie należy oczekiwać żadnej pomocy od opinii 
publicznej jako całości, chyba że informator zostanie osobiście nagrodzony, a równocześnie 
zapewni się go, że wszystkie poczynione oszczędności pójdą na zmniejszenie podatków, którym 
podlega.
   Streszczając to, co powiedziano, dochód publiczny uważa się za nieograniczony, a wydatki 
wiecznie wzrastają do jego poziomu i rozmaite środki mające je zahamować zawodzą, ponieważ są 
wadliwie pomyślane i niedostatecznie uzasadnione. Problem jest poważny i wydaje się zasługiwać 
na uwagę. Co należy uczynić? Nowoczesny instynkt każe ustalić nowe przepisy i prawa, których i 
tak jest już więcej niż dosyć. Lepszy plan, mniej dzisiaj modny, polega na ponownym dostarczeniu 
motywów ludziom, których to w rzeczywistości dotyczy, na karaniu rozrzutności, którą teraz 
nagradzamy, i nagradzaniu oszczędności, którą teraz karzemy. Jako pierwszy krok w kierunku 
odwrócenia powodzi, musimy odwrócić cały proces rządowej gospodarki finansowej. Ministrowie nie 
powinni zaczynać od stwierdzenia, jakie są potrzeby ich resortów. Powinni zaczynać od Pytania, ile 
kraj jest w stanie wydać. Nie opieramy naszego osobistego budżetu na tym, co nauczyła nas lubić 
nasza dawna rozrzutność, lecz na dochodzie, którego słusznie możemy oczekiwać. Krótko mówiąc, 
nie projektujemy wydania tego, czego nie zarobiliśmy. Tę samą zasadę, którą stosuje się do 
finansów osobistych, powinno się stosować do publicznych. Pierwszą kwestią, którą należy 
rozstrzygnąć, jest stosunek pomiędzy dochodem a produktem społecznym brutto. Jakiej części 
dochodu narodowego powinien żądać rząd? Jaką część osobistego dochodu rząd może spokojnie 
zabrać? I co się dzieje, jeśli ta proporcja zostanie przekroczona? Ekonomiści (z jednym znakomitym 
wyjątkiem) nieśmiało traktowali ów problem, pozwalając przypuszczać, że tam, gdzie idzie o wydatki 
rządu, granicą jest niebo. Jednym z zadań tej książki jest wskazanie, że istnieją inne i niższe granice: 
granica, poza którą opodatkowanie jest niepożądane, granica, poza którą jest ono niebezpieczne, i 
(na koniec) granica, poza którą jest fatalne. A owe granice wyraźnie wskazują zarówno teorie 
ekonomiczne, jak fakty historyczne.
   W świetle tych znanych niebezpieczeństw decyzja na temat stosunku pomiędzy wydatkami rządu 
i produktem społecznym brutto należy do Gabinetu. Skoro ta decyzja zapadnie, istnieje ustalona 
ogólna suma dochodu, suma, w granicach której muszą pracować ministerstwa. I znowu do 
Gabinetu należy decyzja na temat podziału tej sumy pomiędzy resorty. Odpowiedzialność za 
podpodział resortowych przydziałów na rozmaite wydziały i jednostki spada na poszczególnych 
ministrów. W tym systemie nie poprosi się żadnego resortu o przedłożenie preliminarza. Zamiast 
tego powie mu się, żeby utrzymywał się w granicach ogólnej sumy. Wszystko, czym będzie się 
zajmować Izba Gmin, to globalna suma wydatków i jej podział na ministerstwa. Nie będzie musiało 
się prosić członków Parlamentu, żeby głosowali za kwotami, które ma się wydać na benzynę i smary, 
na pastę do podłóg i na buty. Oni są w stanie uczciwie powiedzieć, ile pieniędzy należy przydzielić 
na lotnictwo, a ile na British Council, ile na oświatę a ile na służbę zdrowia. Aby skontrolować 
słuszność tych szacunków, nie trzeba im niczego więcej niż prawdziwych sprawozdań z wydatków 
dawnych - tych sprawozdań, których nigdy dotychczas nie wolno im było oglądać.
   Oczywistą korzyścią opisanego tutaj systemu jest wytyczenie granicy wydatkom. Korzyścią 
równie ważną, gdyby nawet była mniej oczywista, jest to, że w obrębie każdego ministerstwa, 
departamentu, wydziału i jednostki wydatki są elastyczne. W ten sposób sami urzędnicy stają się 
odpowiedzialni za oszczędność, ich powodzenie lub niepowodzenie staje się bowiem natychmiast 
widoczne z rachunków na rok następny. To kierownicy działów - i tylko oni - wiedzą, gdzie można 
spokojnie coś zaoszczędzić. Kiedy raz zrozumieją, że rozwój, którego pragną na jednym odcinku, 
zależy od ich umiejętności oszczędzania na innym, spokojnie można im zostawić resztę; pod 
warunkiem, że awansować będzie najpierw ten człowiek, który wskaże, gdzie można zaoszczędzić 
pieniądze. A dodatkową korzyścią, na pierwszy rzut oka jeszcze mniej oczywistą, jest 
wyeliminowanie nadzoru Ministerstwa Skarbu z całym złem jego podzielnej kontroli, nieudolności i 
marnotrawstwa. Zamiast nieufnego .wtrącania się urzędnik państwowy będzie znał tylko silne rygory 
rachunków i rozliczeń. Będzie zmuszony do przyjęcia odpowiedzialności, będzie miał swobodę 
okazania inicjatywy i będzie musiał uznać, że koszt i wartość są tylko różnymi aspektami tego 
samego zagadnienia.
   Gdy raz zapadnie decyzja podejścia do zagadnienia finansów od właściwej strony, pozostanie 
tylko odwołanie się do publicznej pomocy w celu zapobieżenia marnotrawstwu. Do tego celu 
potrzebny jest przede wszystkim niezależny trybunał, któremu można by Przedstawiać wszelkie 
propozycje, służące oszczędzaniu pieniędzy; ciało to składałoby się, powiedzmy, z trzech osób, 
włączając przedstawiciela rządu (być może kogoś kto zrezygnował z miejsca w Izbie Gmin). Ów 
trybunał wysłuchiwałby przedstawicieli ludności i zainteresowanych resortów i decydowałby w końcu, 
czy jakaś proponowana oszczędność jest możliwa do przeprowadzenia, czy nie.
   Każda decyzja, która przysporzyłaby oszczędności, powodowałaby wydanie polecenia 
ministerstwa do odpowiedniego departamentu, redukując jego przyszły budżet o sumę, którą należy 
zaoszczędzić. Dalszą funkcją trybunału byłoby nagrodzenie każdego wnioskodawcy, którego 
wniosek został uwzględniony, poprzez zmniejszenie jego podatku dochodowego o sumę związaną 
w jakiś sposób z zaoszczędzoną kwotą. Powinna także istnieć klauzula zapewniająca, że wszelkie 
sumy zaoszczędzone nie przejdą ani do innego departamentu, ani do Ministerstwa Skarbu, lecz 
pójdą wyłącznie na zredukowanie Długu Narodowego. Ostatnią funkcją trybunału byłoby 
przedstawienie do odznaczeń tych obywateli, których sugestie przyniosły w rezultacie największe 
oszczędności, a także tych urzędników państwowych, którym najlepiej udało się zmniejszyć nie-
potrzebne wydatki. Mała rewolucja zaczęłaby się w dniu, w którym urzędnicy zdaliby sobie sprawę, 
że łatwiej zdobyć szlachectwo oszczędzając pieniądze, niż wydając je.
   Nie należy się spodziewać, że reforma narodowych finansów zostanie wprowadzona bez 
sprzeciwów. Na tym polu administracji reformator stanie nieuniknienie twarzą w twarz ze zwartą 
falangą urzędników państwowych żywotnie zainteresowanych w utrzymaniu status quo. Ich 
opozycja, jakkolwiek bierna, będzie straszna. Na każdą propozycję właściwego systemu rachunko-
wości odpowiedzą z uśmiechem politowania, że próbowano tego już raz w Ministerstwie Wojny, ale 
okazało się to bezużyteczne i dawno zostało zarzucone. Potem wycofają się za dymną zasłonę 
tajemnic technicznych, mruknąwszy wreszcie, że finanse publiczne są sprawą bardziej 
skomplikowaną, niż się na ogół myśli. Liczby nie umieją kłamać, lecz kłamcy umieją liczyć.
   Hieratyczna i ezoteryczna postawa, dająca się zauważyć w Ministerstwie Skarbu, doprowadziła 
do stworzenia specjalnego terminu na oznaczenie tego kultu: ezoterroryzm. Jego gorącymi 
zwolennikami są ezoterroryści z Whitehall. W osiemnastym wieku ci sami ludzie ukrywali tajemnice 
Skarbu Królewskiego w średniowiecznej łacinie, którą sądy odrzuciły w roku 1733. postępując tak, 
aż sam Skarb (lecz nie jego minister) został obalony za panowania Wilhelma IV. Lecz Skarb nie był 
odosobniony w tym archaicznym bałaganie, gdyż dochodzenie przeprowadzone w roku 1570 w 
Londyńskim Urzędzie Ceł załamało się zupełnie z tego powodu, iż “urzędnicy zastosowali tak 
niejasny sposób prowadzenia ksiąg". Członek parlamentu wykrzyknął w roku 1691: “Stanąłem 
zdumiony, widząc, że w najlepszych czasach i za najlepszych rządów sprawy mogą być pogrążone 
w takim mroku". Członkowie Specjalnej Komisji w roku 1829 donosili, że “doroczne sprawozdania 
pozostawiły całe miliony nie wyjaśnione i nie rozliczone szczegółowo", co powtórzyło się znów w 
roku 1844, i co dzieje się dzisiaj. Ciemność stała się, póki co, jeszcze ciemniejsza, gdyż do 
początkowego bałaganu sprawozdań budżetowych dołączył się bełkot konsultantów i żargon 
Londyńskiej Szkoły Ekonomicznej - Ze zwykłej plagi ezoterroryzm stał się niemal religią.
   Twierdze ezoterroryzmu pozostają nie zdobyte od czasów Gladstone'a. Pośród zasieków 
otaczających ich pozycje znajdują się groby dawnych szturmowców: Florence Nightingale, Sir Johna 
Keane'a i lorda Randolpha Churchilla. Jest tam także okaleczały nagrobek Sir Charlesa Harrisa, 
człowieka, który omal nie wydał zdradziecko całej pozycji, a w którego rocznicę śmierci czołowi 
ezoterroryści wciąż jeszcze wymieniają drut kolczasty. Niech nikt sobie nie wyobraża, że ta cytadela 
podda się po pierwszym ataku. Niech nikt jednak nie wątpi, że ulegnie przy ostatnim.
Stare i nowe
   I stało się w one dni, że wyszedł dekret od cesarza Augusta, żeby opodatkowano wszystek świat. 
Wydaje się, że ów dekret odtąd zawsze był egzekwowany. Słuszną jednak rzeczą będzie dodać, iż 
w rzeczywistości August nie był pierwszym władcą, któremu zaświtała ta idea. Podatek jest tak stary 
jak świat; jego najwcześniejszą formę widzimy na przykładzie działalności drobnego kacyka, który 
buduje sobie częstokół u ujścia rzeki, u zbiegu dwóch rzek lub na górskiej przełęczy i ściąga myto z 
przechodzącego podróżnika lub kupca. Był to zawsze podatek najłatwiejszy do ściągnięcia, a 
opisywano go jako dobroczynny datek, obowiązek płacenia cła lub szantaż - wszystko zależnie od 
punktu widzenia. Kupcowi rzadko opłaca się wywalczać sobie drogę przez barykadę, ponieważ tym 
okupem może obciążyć ewentualnego nabywcę towarów, a przy tym wie, że konkurencyjni 
handlarze będą musieli zrobić to samo. Suma, której żąda się za pomocą wezwań lub groźby, 
stanowi z grubsza ekwiwalent dodatkowych kosztów, jakie pociągnęłoby za sobą obchodzenie tego 
miejsca inną i mniej uczęszczaną drogą, i wygórowana jest tylko wówczas, gdy inna droga nie 
istnieje. Krótko mówiąc, koszt podatku jest prawie taki sam, jak koszt Jego uniknięcia.
   Następnie mamy w starożytności podatek od ziemi, który ostatecznie względnie łatwo ściągnąć. 
Jest to sposób pokrewny zjawisku płacenia pieniędzy gangsterowi ochronę - co wyraża zasadniczą 
ideę feudalizmu.
   l jest narażony na atak, jeśli znane jest miejsce jego pobytu i granice jego własności. Nie może 
wyprzeć się swej własności bez jej utraty, będzie zatem płacił za uznanie granic swych pastwisk i za 
niedopuszczanie na nie bydła innych ludzi. Suma, którą zapłaci, stanowi z grubsza ekwiwalent 
kosztu przeniesienia się na inny teren, znajdujący się poza zasięgiem gangstera, i staje się 
wygórowana tylko wtedy, jeśli żadnego takiego terenu nie można znaleźć. Wariantem podatku od 
ziemi jest podatek od plonów, który nasuwa już większe trudności przy wymierzaniu. Biorąc 
historycznie, ostatnim stopniem jego rozwoju jest podatek od dochodu, który staje się technicznie 
możliwy jedynie w cywilizacji miejskiej, gdzie gospodarka rolna niemal zniknęła, a ludzie są 
praworządni i piśmienni. Ściąganie tego podatku jest w najwyższym stopniu skomplikowane, lecz 
dotychczas sądzono, że nie ma on innej górnej granicy niż koszt przeniesienia się w inne miejsce - 
co dla wielu ofiar może być niewykonalne.
   Studiując historię podatków szybko dochodzimy do wniosku, że podatki dzielą się na dwie wielkie 
kategorie: na te, które ludzie nakładają na siebie samych, i na te, które nakładają na innych. 
Dokonano pewnego wysiłku, aby te pierwsze utrzymać przy minimum, dającym, się pogodzić z 
celami, które ma się na uwadze. I odwrotnie, nic nie stoi na przeszkodzie, żeby te drugie - osiągnęły 
(a często przekroczyły) granicę, do jakiej ofiary mają ochotę je płacić. W każdej z tych dwóch 
kategorii, jak widzieliśmy, poziom opodatkowania rośnie podczas wojny i nie spada do poprzedniego 
poziomu w okresie pokoju. Dlatego podatki wykazują tendencję wzrostu zgodnie z prawem, które 
rządzi ich rozwojem, i stają się coraz cięższe aż do punktu, w którym społeczeństwo załamuje się 
pod ich ciężarem. Zobaczymy, że takie wypadki zdarzały się często w przeszłości i niewykluczone, 
że mogą się zdarzyć znowu: i to wcześniej, niż się na ogół przypuszcza.
   Do najwcześniejszych systemów podatkowych, o których mamy szczegółowe wiadomości, 
zalicza się system Chaldejczyków, u których podatek od plonów w wysokości 10% był stosowany 
powszechnie, lecz w praktyce często przekraczany. Za Dariusza, króla Persji, obliczono, że jego 
dochód skarbowy wynosił 28 000 000 funtów w wartości waluty z roku 1904, przy czym danina 
dodatkowa była przezeń przyjmowana w naturze, a domiar płacono eunuchami. Niestety nie wiemy, 
w jakim to było stosunku do dochodu narodowego, ani też, oczywiście, do dochodów jednostek, lecz 
wydaje się, że w obydwu wypadkach stosunek ten wynosił mniej niż 10%.
   Ciężkim błędem byłoby opublikowanie pracy naukowej, która nie zawierałaby odnośnika o 
Niniwie . Bo przypadkowo dokumenty tam znalezione rzucają nieco światła na zagadnienie 
ściągania podatków. Strapiony urzędnik napisał kilka listów do Tiglatapilesara III (745-727 p.n.e.) 
opisując w nich trudności, jakie miał ze zbieraniem podatków w Tyrze i Sydonie. Podatki ściągano z 
winnic, a także z drewna Libanu, lecz niechęć do ich płacenia była tak wielka, że zabito jednego 
poborcę podatkowego w Tyrze; jego kolegę w Sydonie z trudem uratowała policja.
   W dziełach naukowych powołuje się też zwykle, prędzej czy później, na starożytne Ateny. Ta 
książka nie będzie wyjątkiem, jakkolwiek trudno utrzymać na dłużej dostojną postawę połączoną z 
klasyczną erudycją. Ateny podziwiane w podręcznikach są oczywiście czysto imaginacyjnym 
wynalazkiem filologów klasycznych, którym brak prawie zupełnie jakiegokolwiek poczucia historii 
(oraz rzeczywistości). Jednakże dobrze jest przy okazji o nich wspomnieć, nadając tym ton całej 
książce oraz dając do poznania, że autor uczęszczał do właściwej szkoły (co istotnie czynił). A 
zatem, Ateny  dają wczesny przykład tego, co nazwano demokracją. Nie znaczy to, że dochód Aten 
pochodził wyłącznie z podatków, które obywatele godzili się płacić. Przeciwnie, dochód Aten składał 
się głównie z sum ściąganych za pomocą szantażu z innych części Grecji. Istnieje w tym 
przedmiocie mnóstwo dowodów archeologicznych. Z inskrypcji pochodzących z okresu wojny 
archidamijskiej wiemy, że wpłat dokonywano w okresie Dionizjów, przyjmowali je Apodektai, którzy 
wpłacali pieniądze do Hellenotamiai. Jeden z tych napisów czyni - zdaje się - tę procedurę znośnie 
jasną.
   Przechodząc do następnego okresu, musimy z kolei przestudiować Prawo Skarbowe 
Ptoleimeusza Filadelfosa, który panował w Egipcie od ok. 284-246 roku p.n.e. Papirus Skarbowy 
odkryty przez profesora Flindersa Petrie w latach 1893-1894 jest dla nas autorytatywnym źródłem, 
jeśli idzie o metody ściągania podatków w ptolemejskim Egipcie. Dowiadujemy się z niego o 
zasadniczym fakcie, że podatki nałożone na winnice, sady i oliwę sięgały jednej szóstej plonów, nie 
więcej. Wiemy także, że poborca dzierżawiący na dwa lata po bór podatków od oliwy, 
rozpoczynający się w miesiącu Gorpizeus (lub Mesore wg kalendarza egipskiego, z którym czytelnik 
może być lepiej obznajomiony) mógł przyjmować wpłaty wyłącznie w obecności oeconomicusa i 
antigrapheusa i musiał składać sprawozdanie w trzech egzemplarzach dioecetesowi i eclogistesowi. 
Z tego wszystkiego widać, że w świecie starożytnym metody podatkowe były wysoko rozwinięte. To 
samo wrażenie odnosimy ze studiów nad Syrią pod panowaniem Seleucydów. Ale tam także stopa 
podatkowa nie była wygórowana, w gruncie rzeczy nie wynosiła więcej niż 7% całości plonów.
   Zwracając się do innych i późniejszych społeczeństw, musimy wreszcie pokrótce wspomnieć o 
sprawie podatków w cesarstwie rzymskim, indyjskim i chińskim. Co do podatków rzymskich zrobiono 
stanowczo za mało odkryć. Wiemy, że w czasach Augusta obywatele rzymscy musieli płacić 5% 
podatku spadkowego. Płacili także podatki miejskie, o których nie mamy dokładnych informacji, oraz 
cła na granicy każdej prowincji, które nie musiały być uciążliwe. Ich poddani byli mniej szczęśliwi, 
lecz nie bardzo wiemy, do jakiego stopnia. W okresie upadku cesarstwa opodatkowanie prowincji, 
jak się zdaje, załamało się - istotnie zbyt ciężkie, żeby było skuteczne - i historycy zgodnie ocenili ten 
fakt jako główną przyczynę klęski. Niemal wszystko, co można powiedzieć z pewnością na temat 
opodatkowania pod panowaniem ostatnich cesarzy, to to, że brakowało mu jakiejkolwiek ciągłości, 
że polegało na pośpiesznych, wygórowanych i częstych żądaniach, wynikających i poszczególnych 
kryzysów. W rezultacie nastąpił taki spadek produkcji, że właściciele ziemscy i rolnicy opuścili ziemię, 
uciekając, dokąd mogli, i pozostawiając pola nie uprawione.
   Historia starożytnych Indii ujawnia ostry kontrast pomiędzy hinduistyczną i muzułmańską 
koncepcją cesarskiej skarbowości. Prawa Manu określają, jakie mają być podatki hinduskiego króla. 
Nie wzrastają one ponad szóstą część przy pewnych rodzajach plonów, a ponad ósmą, dwunastą 
lub piętnastą przy innych. Z drugiej strony za panowania muzułmańskich cesarzy dynastii Mogołów 
głoszono teorię, że cały kraj należy do monarchy, że poddanemu wolno jedynie utrzymać własne 
życie, a nawet i to może się zakończyć na życzenie suwerena. Skoro ziemia wracała do korony z 
chwilą śmierci jej posiadacza, nie mogła powstać żadna koncepcja rzeczywistej własności. Oto 
przypadek podatków od zgonu, sięgających 100%. Co się tyczy opodatkowania, prawo 
muzułmańskie dawało królowi jedną piątą całości plonów, lecz Mogołowie w rzeczywistości pobierali 
jedną trzecią. Co więcej, wiemy, że od Hindusów brali oni połowę. Ich polityka fiskalna ulegała 
fluktuacjom, lecz jej efekt końcowy był katastrofalny. Wielkie połacie kraju leżały odłogiem, handel 
upadł i to właśnie załamanie się panowania Mogołów przygotowało drogę do interwencji brytyjskiej 
po roku 1707.
   W Chinach nie było takiego załamania. Opodatkowanie pod panowaniem dynastii Tsing 
(1644-1911) stało się tam przedmiotem książki Szao Kuan-Czu. Chiński podatek ziemski 
ustanowiony został, zdaje się, w roku 770 n.e., później czerpano także dochód z pogłównego 
(opartego na ziemi), z ceł i ze specjalnego podatku na utrzymanie poczty. Podatki mogły czasem 
dochodzić prawie do 20% dochodu narodowego. Ale to nie było sprzeczne z przyjętymi ideami 
Konfucjusza, który sam, na pewnym szczeblu swej kariery urzędniczej, był poborcą podatkowym i 
przekonał się (ku swemu przerażeniu), że książęta Lu, w których służbie pozostawał, podwoili 
podatki, podnosząc ich stosunek z jednej dziesiątej do jednej piątej plonów. Mówiąc słowami jego 
biografa:
   “...Przyjęto, że jedna dziesiąta plonów powinna wystarczyć na pokrycie wszystkich wydatków 
rządowych... Początkowa suma ściągania jednej dziesiątej plonów została ustalona przez jednego z 
dawnych królów Złotego Wieku w tym kraju i została ogólnie przyjęta jako doskonały, sprawiedliwy i 
słuszny system opodatkowania; każde odstępstwo od niej raziło jako niesprawiedliwość".
   Takie niesprawiedliwości nie były nieznane, lecz w teorii przynajmniej ciężar podatków chińskich 
nie wydaje się przesadny.
   Przechodząc do historii narodów nowożytnych widzimy, że trzema pierwszymi państwami, 
zmierzającymi do przewagi na skalę imperialną, były Hiszpania, Niderlandy i Francja. Gdy każde z 
nich załamywało się po kolei, nadmierne opodatkowanie grało w tym swoją rolę. Z przypadku 
Hiszpanii nie można wyciągnąć wyraźnej nauki, bo o ile Filip II był wynalazcą nowoczesnej 
biurokracji, o tyle jego system podatkowy nie był najbardziej znamiennym rysem jego rządów. Jego 
dwa główne podatki pośrednie to alcabala i millones. Pierwszy z nich był 10% podatkiem obrotowym, 
drugi podatkiem na oliwę, wino i ocet. Inne podatki obejmowały sól, tytoń i karty do gry. Pomimo tych 
wysiłków, zmierzających do podniesienia dochodu, rząd hiszpański w roku 1693 właściwie 
zbankrutował, lecz podatki były tylko częściowo powodem ruiny. Kraj był podminowany. Zarówno 
nacjonalizacja przemysłu, jak opodatkowanie, a może jeszcze dodatkowo nietolerancja religijna - 
wiodły do wybuchu. W książkach historycznych problem podatków hiszpańskich wysuwa się na plan 
pierwszy wtedy, gdy książę Alba wprowadził je w Niderlandach. Na pewnym etapie zamierzano 
ściągać jedną setną z całej własności, podatek jednej dwudziestej od sprzedaży nieruchomości i 
podatek jednej dziesiątej od sprzedaży towarów.
   “Było rzeczą oczywistą, że podatek jednej dziesiątej od obrotu będzie śmiertelnym ciosem dla 
handlu... Stronnicy królewscy byli pierwszymi, którzy próbowali odwieść gubernatora od tego 
wymiaru równie nieroztropnego, co niewykonalnego..." (Motley).
   Tyle o podatku obrotowym. Handel Niderlandów ucierpiał z wielu powodów, podatki były tylko 
jednym z nich.
   Jako agresywna potęga imperialna, Hiszpania została zastąpiona przez republikę holenderską, 
tę część Niderlandów, która znajdowała się pod panowaniem Holandii. W krótkim okresie przewagi 
holenderskiej istniały wielkie trudności skarbowe. Jak Wiemy, podatki nałożone na zboże, mąkę, 
chleb i ryby spowodowały po roku 1672 ruinę kraju. W roku 1678 wybuchły rozruchy antypodatkowe, 
a Renier pisze o Hiszpańskiej Wojnie Sukcesyjnej, że “podczas wojny republika holenderska 
wykrwawiła się sama do ostatka". Lecz opodatkowanie Pozostało nawet po zawarciu pokoju, a 
kapitał holenderski w coraz większym stopniu opierał się na francuskich i brytyjskich papierach 
wartościowych. W roku 1751 grupa wybitnych kupców przedłożyła władcy Państwa Wilhelmowi IV 
pismo o stanie handlu, w którym stwierdzano, że jego upadek był w dużej mierze wynikiem ucisku 
podatkowego. Doradzali oni podjęcie “próby zapobieżenia na przyszłość drobnym kradzieżom, 
marnotrawstwu, niechlujstwu, zaniedbaniom, rozrzutności w gospodarstwie domowym oraz innym 
uchybieniom i złej organizacji", i pewne takie próby rzeczywiście przyniosły rezultaty. Kampania 
przeciwko marnotrawstwu, niechlujstwu, zaniedbaniom i rozrzutności byłaby też na miejscu w innych 
krajach w późniejszym okresie ich historii.
   Ostatni przykład fatalnego opodatkowania można odnaleźć w historii Francji. Każdy uczeń w 
pewnym okresie życia zmuszony był do nauczenia się na pamięć przyczyn wybuchu Rewolucji 
Francuskiej. Część z tego, co sobie wbił do głowy, jest w przybliżeniu zgodna z prawdą, tło zaś 
wypełnia sobie żywymi, choćby nawet lekko sprzecznymi wrażeniami, pochodzącymi z Dickensa lub z 
baronowej Orczy. Kończy na przeświadczeniu, że opodatkowanie miało z tym coś wspólnego i 
rzeczywiście miało. Jego trudność polega na próbie dowiedzenia się, jak wysokie były te podatki w 
rzeczywistości; zdaje się, że tę trudność podzielają historycy. Żeby uzyskać pewien obraz sytuacji, 
musimy w jakiś sposób wysupłać wiadomości o podatkach - zarówno centralnych, jak prowincjonalnych, 
z wiadomości o płatnościach dworskich, które odpowiadałyby czynszom. Czytelnicy niesłusznie 
zaskoczeni tymi reliktami feudalizmu powinni zwrócić uwagę na to, że w Anglii przetrwały one aż do 
znoszącego je aktu z roku 1935, który niezupełnie był przestrzegany w ciągu następnej dekady; 
koncesje królewskie na złoża mineralne płacono aż do roku, w którym znacjonalizowano kopalnie. 
Francuskie płatności feudalne (podobnie jak ich angielskie odpowiedniki) należy także odróżnić od 
dziesięcin parafialnych, które we Francji jak się zdaje wahały się między jedną dwunastą i jedną 
dwudziestą pewnych plonów, przy wielu innych plonach wolnych od podatku. Jeśli na płatności 
dworskie i na dziesięciny spojrzymy jak na czynsze, większą część tego, co jeszcze pozostawało do 
płacenia obejmowały podatki królewskie. Zawierały one taille, capitation, dixieme i pewną liczbę 
podatków pośrednich, z których gabelle lub podatek od soli zwracał szczególną uwagę. Taille była to 
danina feudalna nałożona na tych obywateli, którzy nie odbywali służby wojskowej; wyłączano z niej 
szlachtę, duchowieństwo i większość urzędników. Capitation z roku 1695 i dixieme z roku 1710, 
były to podatki, które miały objąć wszystkich, a które w końcu stały się tylko dodatkiem do taille. Ale 
do jakiej wysokości sięgała taille? Zdaje się, że wysokość ta zmieniała się zarówno w zależności od 
roku, jak i od miejsca, ale mogła wynosić nieco pomiędzy 33% a 36% dochodu podatnika. Podatki i 
daniny mogły się “wahać między sobą od 38% do 41%.
   Jako przykład dla dzisiejszych ministrów finansów ancien regime jest ważny z dwóch względów. 
Przede wszystkim ukazuje ostateczne granice opodatkowania; punkt odmowy, który staje się 
momentem buntu. Po drugie, ukazuje niebezpieczeństwo traktowania kapitału jako dochodu. Co do 
pierwszego punktu, wiele zrobiono dla uchylenia ciężarów gnębiących wieśniaków, wszystko jako 
późniejsze uzasadnienie rewolucji, która już miała miejsce. Zdaje się zresztą, że w gruncie rzeczy 
wieśniakom wiodło się lepiej niż w poprzednich stuleciach, sprytnie jednak ukrywali bogactwa, które 
mogli posiadać. Co więcej, jest bardziej niż prawdopodobne, że znaleźli oni sposoby polubownego 
załatwiania swych płatności dworskich. Nie tradycyjne opowiadanie chłopa o biedzie jest znamienne, 
lecz fakt, później powszechnie uznany, że żaden dodatkowy podatek nie przyniósłby więcej pieniędzy. 
W pewnym punkcie, prawdopodobnie mniej więcej około 45%, wydatki ściąganie podatków 
przekroczyłyby wartość ściągnięty sumy. Jest to znowu mniej więcej punkt buntu. Wszystko to 
sugeruje, że istnieje granica, poza którą opodatkowanie nie może działać.
   Czytelnik może wysunąć zarzut, że istotną trudnością we francuskim systemie podatkowym było 
to, że obciążał on tylko względnie ubogich. W tej mierze, w jakiej to jest słuszne, fakt ten służy do 
ilustracji naszego drugiego punktu. Rząd francuski pokrywał bieżące potrzeby przez 
zahipotekowanie swego przyszłego dochodu. Większość tych, którzy byli wyłączeni od 
bezpośrednich podatków, nabyła to wyłączenie za dużą sumę. Miasta takie jak Bordeaux i 
Grenoble w ten sposób uwolniły się od swoich podatków. Większość szlacheckich rodzin nabyła 
swoje szlacheckie patenty, czego następstwem było zwolnienie ich od podatków, płacąc określoną 
sumę w okresie jakiegoś wcześniejszego panowania. Ludzie piastujący urzędy byli zwolnieni od 
podatków, lecz oni znowu kupili swoje urzędy za cenę, która została powiększona właśnie z tego 
względu. Nieścisłe byłoby powiedzenie, że francuskie klasy wyższe były wyłączone od podatków z 
racji odziedziczonych przywilejów. Wszystkim prócz najstarszej szlachty wolno było tylko zamienić 
podatek na sumę płatną z góry.
   Obecnie wyższe klasy w Wielkiej Brytanii czy w Stanach Zjednoczonych są mniej szczęśliwe. Ale 
pozostaje pytanie, czy nowoczesne rządy są o wiele bardziej przezorne. Ściąganie podatków 
spadkowych ma prawie taki sam skutek w przewidywaniu przyszłego dochodu, jak sprzedaż 
szlachectwa. Spadkobierca majątku ziemskiego nie otrzymuje nic, to prawda, lecz państwo tak 
samo zahipotekowało swój przyszły dochód. Na zewnątrz może brakować splendorów przywileju 
(które były przynajmniej malownicze), lecz błąd finansowy jest ten sam: polega na pomieszaniu 
kapitału z dochodem. Studiując losy starego reżimu we Francji słusznie uczynimy nie zatrzymując się 
zbyt długo nad szczegółami ucisku i koncentrując się na fakcie zasadniczym. Stary reżim nie załamał 
się dlatego, że był tyrański czy okrutny, a nawet nie dlatego, że był przestarzały. Załamał się dlatego, 
że zbankrutował.
Marnotrawna wojna
   Marnotrawstwo, podobnie jak samo opodatkowanie ma swój początek w wojnie. Ludzie, którzy 
nie obiecują sobie długiego życia, mają swój własny pogląd na to, co dotyczy wydatków. Marynarz, 
który odpala torpedę, kanonier, który niszczy budynek zasłaniający mu pole ognia, pilot, który sieje 
zniszczenie ze swego czteromotorowego bombowca, nie mogą zbytnio martwić się o koszty. 
Oszczędność przestaje mieć znaczenie dla tych, którzy może już nigdy nie będą płacić rachunku. 
Zniszczenie może być marnotrawne, ale zniszczenie to wojna. Jest więc rzeczą naturalną porąbanie 
fortepianu na podpałkę, żeby było ciepło w nocy tym, którzy mogą już nie dożyć następnego dnia. To 
beztroskie lekceważenie własności i wydatków zaczyna się na polu walki, ale rozciąga się na tyły, 
wzdłuż linii zaopatrzenia, sięga toru kolejowego, przemierza morze i tak dociera w końcu do Whitehall. 
Tutaj łączy się z rozrzutnością zupełnie innego rodzaju; ową rozrzutnością w pracy personelu, na 
którą autor zwrócił uwagę w poprzedniej książce.
   Przypuszczenie, że akumulacja personelu jest zagadnieniem nowym, byłoby oczywiście zupełnie 
niesłuszne. W British Museum istnieje żałosny list napisany na papirusie w roku 288 n.e., podpisany: 
Servaeus Africanus, zaadresowany do gubernatorów okręgów w środkowym Egipcie i brzmiący, jak 
następuje:
   “Już z samych rachunków widać wyraźnie, że duża liczba osób, pragnących żerować na 
posiadłościach Skarbu, wynalazła dla siebie takie tytuły, jak kontrolerzy; sekretarze, czy 
nadintendenci, przez co nie przynoszą oni żadnej korzyści Skarbowi, lecz sami czerpią zyski". 
(Papirus 752).
   Oto problem w największym skrócie, a szlachetny Rzymianin opisał go tak, że lepiej nie trzeba. 
Wśród wojowników z Whitehall istnieje coś z marnotrawstwa wojny i wiele z przerostu personelu, co 
wydaje się być zjawiskiem endemicznym dla ich sąsiedztwa. Wszystko to znane już było gdzie indziej i 
wcześniej. Czymś szczególnym dla Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych jest sposób, w jaki 
olbrzymie wydatki na siły zbrojne w czasie pokoju potrafią zostawić kraj całkowicie nie przygotowany 
do wojny. Jest to tym bardziej godne uwagi w Wielkiej Brytanii, gdzie ludność posiada charakter 
bardziej wojowniczy, niż skłonni są temu wierzyć obcy władcy. Wielka Brytania w gruncie rzeczy 
przedstawia niezwykły kontrast pomiędzy niedołęstwem rządu a osiąganym zwykle sukcesem.
   Zacznijmy od tego, że Brytyjczycy prawdopodobnie lepiej nadają się do walki niż do czegokolwiek 
innego, ujawniając przy wielu (choć nie przy wszystkich) niebezpiecznych okazjach pożyteczne 
połączenie zdecydowania, wytrwałości, przedsiębiorczości i pomysłowości. Ponadto zalety te kojarzą 
się z ową umiejętnością rozleniwienia, które wojownicy objawiają tak często. Dlatego tym bardziej 
godny uwagi jest fakt, że brytyjskie przygotowania do wojny bywają tak bezskuteczne, jak to mieliśmy 
okazję zauważyć. Rząd zmierza w tych sprawach, jak wiemy, do przygotowywania się do wojny, ale 
nie do ostatniej, lecz przedostatniej. Tak więc w latach bezpośrednio poprzedzających drugą wojnę 
światową przeprowadzono w brytyjskiej armii ćwiczenia, dzięki którym niewątpliwie wygralibyśmy 
wojnę Burską, gdyby ów konflikt miał nastąpić raczej w przyszłości, a nie należał do przeszłości. 
Wojska były chytrze ubrane w mundury, które niepostrzeżenie zlewały się w harmonijną całość ze 
słabo zalesionym terenem albo nawet z Przełęczą Khyber, ich obecność zdradzał tylko olśniewający 
blask skórzanych i metalowych części umundurowania. Na ćwiczeniach oficerowie dosiadali koni, a 
pojazdy też miały przeważnie koński zaprzęg. Gdy natknięto się na nieprzyjaciela i realistycznie 
wskazano jego ogień wymachując flagami, przyjętą praktyką było, że dowodzący oficer w 
towarzystwie swego adiutanta i oficera wywiadu galopował na białym rumaku na szczyt jakiegoś 
dogodnego pagórka. Zniżając polową lornetkę, mówił: “Ta-a-m jest wróg!" Wkrótce dołączali do niego 
na linii horyzontu towarzyszący mu dowódcy, także na koniach i wymachując mapami. Dowodzący 
oficer wydawał następnie rozkazy do bitwy: “Pan, Carruthers, zaatakuje ta-a-m, a pan, Willoughby, 
zostanie w rezerwie tu-u-taj", a jego oficerowie galopowali z powrotem, aby wykonać odpowiednie 
zadania. Byli tacy, którzy od czasu do czasu wyrażali wątpliwości, czy w następnej wojnie konie 
będą istotnie miały tak ogromne znaczenie, skoro w ostatniej odgrywały właściwie małą rolę, lecz tę 
herezję bardzo słusznie odrzucano zmarszczeniem brwi.
   Obrońcy tego tradycyjnego wzorca manewru wyjaśniają, że przygotowanie się lub wyekwipowanie 
do następnej wojny jest właściwie niemożliwe. Upierają się, że plan brytyjski winien polegać na tym, 
żeby zaczekać, aż wojna się zacznie, zbadać konflikt w jego rozwoju i dopiero potem zacząć 
decydować, jaki rodzaj ekwipunku byłby użyteczny. Na obronę tej techniki, która wyraźnie pociąga 
za sobą ciężkie straty na początku, mówi się, że wróg będąc agresorem, wie, kiedy wojna się 
zacznie, i może się do niej odpowiednio uzbroić. Ponieważ ustawiczna gotowość do każdej mo-
żliwej wojny byłaby ponad miarę kosztowna, możemy zatem równie dobrze całą sprawę uzbrojenia 
odłożyć, dopóki nie będziemy wiedzieli, z kim mamy walczyć i gdzie. Czy w ekwipunku 
tropikalnym, czy na nartach? Najlepszą oszczędnością jest nie mieć nic. A tymczasem 
skoncentrować się na esprit de corps, na morale i na prowadzeniu politycznej gry. Owe kwalifikacje 
moralne, mówi się, są zarazem użyteczne i tanie. Jesteśmy pewni, że zwyciężymy w każdym 
wypadku, ponieważ, jak o tym wyraźnie mówią nasze szkolne podręczniki, zawsze to robimy.
   Ten argument przemawiałby właściwie na rzecz oszczędnej gospodarki pokojowej, gdyby tylko 
był oparty na faktach. Lecz smutna prawda wygląda inaczej: brytyjskie wydatki na cele wojny w 
okresie pokoju były znaczne, a przeciwnicy lepiej na wojnę wyekwipowani wydali o wiele mniej na 
swoje uzbrojenie, niż przypuszczaliśmy. Odnosi się to specjalnie do Niemiec przed drugą wojną 
światową. Ostatnio dowiedzieliśmy się, że mieliśmy najzupełniej fałszywe pojęcie o 
przygotowaniu niemieckiego przemysłu do wojny w roku 1939. Co więcej, wiemy, że Niemcy w 
roku 1943 nie przestawiły się jeszcze całkowicie na wojnę. Gdy Hamburg został w dużej mierze 
zrównany z ziemią lub spalony przez Royal Air Force, nastąpiła poprawa niemieckiej produkcji 
wojennej. Wielu rzemieślników, którzy poprzednio wyrabiali (powiedzmy) ozdobne gliniane kufle do 
piwa, gdy normalne miejsce ich pracy uległo zniszczeniu, zostało zmuszonych do pracy w fabrykach 
amunicji. Rzeczywisty kontrast nie polega na istnieniu dwóch poziomów pokojowych wydatków na 
przyszłą wojnę, lecz na istnieniu różnych sposobów wydatkowania pieniędzy. Niemcy wydali 
pieniądze na czołgi i armaty, dokonując rozległych zakupów w prywatnych- firmach zbrojeniowych. 
Brytyjczycy wydali mniej więcej taką samą sumę na ogromny sztab urzędników i olbrzymią 
technokrację. Wiele można by powiedzieć i coś niecoś już napisano o ciężarze cywilnej administracji 
ponoszonym przez siły zbrojne. Na razie jednak wystarczy wspomnieć, że istnieje także umun-
durowana biurokracja i że jest ona równie niezdolna do stawienia czoła wrogowi. Koszt całej tej 
papierkowej roboty pochłonął pieniądze, które można było wydać na artylerię i broń przeciwpancerną. 
Wiele pieniędzy przeznaczonych na ten cel nic nie dodało do naszej potęgi. Ten ostatni punkt 
zasługuje na szczególną uwagę. Wszystkim nam powiedziano w młodości, że Niemcy rozpoczęli 
pierwszą wojnę światową po całych latach starannych przygotowań, zaskakując Brytyjczyków 
typowo nie przygotowanych, ponieważ nawet myśl o wojnie nie przyszła im do głowy. Nie jest to 
zupełnie ścisłe. Smutna rzeczywistość wygląda tak, że Brytyjczycy wydali na swoje wojsko więcej 
pieniędzy niż Niemcy, lecz ze znamiennie nikłymi wynikami. Cyfry wydatków na rok 1911 na przykład 
przedstawiają się następująco:
   

Armia
Marynarka
Ogółem
Brytyjczycy
Niemcy
? 27 760 300
? 39 930 100
? 40 603 700
? 22 431 000
? 68 364 000
? 62 361 100
   
   Wynik owego odmiennego rozłożenia akcentu w przydziale pieniędzy dawał Wielkiej Brytanii wąski 
margines przewagi na morzu i zupełnie niepokojącą niższość na lądzie. Biorąc pod uwagę koszty, 
armię brytyjską można było i to nieuniknienie przewyższyć liczebnie w stosunku mniej więcej 10 do 7. 
Jej rzeczywista niższość stała poza wszelkimi proporcjami. Siłę brytyjską w roku 1911 obliczano na 
254 000 regularnych żołnierzy wraz z tym, co W. R. Lawson nazywa “chwiejnym obramowaniem 
armii terytorialnej". Siła pokojowa armii niemieckiej, która kosztowała mniej niż brytyjska w roku 
1903, dochodziła do 622 000 ludzi. W roku 1914, gdy zaczęła się wojna, Niemcy wysłali w pole 98 
dywizji (11 kawalerii i 87 piechoty). Brytyjczycy mogli wystawić 7 dywizji (1 kawalerii i 6 piechoty) 
z 14 dywizjami terytorialnymi, wciąż poniżej stanu i wciąż częściowo tylko wyszkolonymi. 
Zakładając, że wojska niemieckiej Landwehry nie były lepsze i zakładając, że wojska brytyjskie w 
garnizonach zamorskich mogły wystawić jeszcze 6 dywizji (1 kawalerii, 5 piechoty), to armia 
niemiecka wciąż jeszcze ma stosunek wyższości 98 do 27 w formacjach i 4 400 000 do 417 000 w 
ludziach. Taka armia istotnie kosztuje więcej pieniędzy, ale nie w takim stosunku. Przy tym Niemcy 
przeciwstawili swoje karabiny maszynowe brytyjskim strzelbom. Brytyjczycy z pewnością więcej 
wiedzieli o prowadzeniu wojny niż ich przeciwnicy, a także sojusznicy (gdyż ostatnio częściej 
prowadzili wojnę), lecz pod każdym innym względem zostali zdystansowani. Głosowali za pieniędzmi 
na wojnę, ale to było niemal wszystko, co uczynili. Fundusze rozproszyły się na korespondencję i 
druki, na urzędników i atrament. Brytyjska buchalteria sama warta była korpusu armii po 
drugiej stronie; tak jak w gruncie rzeczy jeszcze wciąż jest.
   Pierwsza wojna światowa niczego Brytyjczyków nie nauczyła, więc rozpoczęli drugą wojnę 
światową z tą samą nierównością sił i z tą samą dysproporcją w dziedzinie wydatków. 
Ponieważ po objęciu władzy przez Hitlera rząd niemiecki nie publikował żadnych statystyk 
wojskowych, ocena jego wydatków może się obracać tylko w sferze domysłów. Według tych 
domysłów określa się wydatki niemieckie w roku 1938 na sumę 1 333 milionów funtów w porównaniu 
ze znanymi wydatkami brytyjskimi wynoszącymi 391 milionów funtów. Z tą wcale niemałą sumą 
Brytyjczycy nie byli zdolni wyrównać swego rekordu z roku 1914. Zamiast 7 dywizji w polu, mogli 
teraz wystawić tylko 4 przy pięciu innych przeznaczonych do obrony przeciwlotniczej i 13 dywizjach 
terytorialnych, które później oficjalnie zaokrąglono do 26. Przy najbardziej optymistycznych 
obliczeniach daje to ogólną sumę 22 dywizji, w większości źle wyszkolonych, a w całości źle 
wyekwipowanych, lecz mniej lub więcej istniejących i we właściwym składzie. Porównując względne 
wydatki Niemcy, wydawszy trzy razy tak wiele, powinni byli wystawić, powiedzmy, 75 dywizji w polu. 
Tymczasem byli w stanie zmobilizować 105 dywizji, w tym 6 pancernych, a 4 zmotoryzowane.
   Nie ma powodów do przypuszczeń, że po wojnie stosunek pomiędzy wydatkami a ich rezultatami 
jest w jakimś stopniu lepszy, a są powody do przypuszczeń, że zapewne jest gorszy. Straty nie 
ograniczają się też ani do armii, ani w tym wypadku do Wielkiej Brytanii. Marynarka królewska 
zatrudnia sztab ludzi, z których 60% (1958) to cywile. Tych cywilów jest o wiele więcej niż przed drugą 
wojną światową, kiedy utrzymywano znacznie większą flotę, a ich ogólna liczba nie figuruje nawet w 
preliminarzu marynarki. W utrzymywaniu tej liczby prawa związków zawodowych grają poważną 
rolę. Tylko cieśli okrętowemu wolno pomalować maszt flagowy! W samej admiralicji zatrudnionych 
jest obecnie o 6 000 cywilów więcej niż w roku 1933. Ogółem biorąc, z 300 000 ludzi na liście plac tylko 
15% znajduje się na statkach, tak że na każdego człowieka na morzu przypada pięciu ludzi na lądzie. 
Dla porównania armia Stanów Zjednoczonych zatrudnia nie mniej niż 1 180 000 cywilów, 
liczba,, która byłaby rzeczywiście przerażająca, gdyby wojny wygrywało się po prostu ciężarem 
korespondencji.
   Dotychczas niniejszy rozdział poświęcony był głównie brytyjskiemu marnotrawstwu związanemu z 
wojną, nie dlatego, że Brytyjczycy są szczególnie rozrzutni, lecz dlatego, że cyfry strat Stanów 
Zjednoczonych rosną ponad wszelkie pojęcie. Senator Bridges obliczył, że na każde 100 dolarów 
zebranych w federalnym podatku dochodowym 59,50 dolarów idzie na obronę, 10,50 na spłatę 
długu federalnego (będącego głównie wynikiem wojny), zaś 6,60 dolarów na weteranów. A owe 
koszty obrony bardzo przyczyniły się do wzrostu wydatków federalnych, które pochłaniając 20% 
całości produktu narodowego brutto (85 000 milionów dolarów) w roku 1938, pochłonęły 26% 
produktu narodowego brutto (440 000 milionów dolarów) w roku 1957. To także pod koniec drugiej 
wojny światowej rząd federalny prowadził 700 dużych i 19 000 mniejszych przedsiębiorstw, których 
deficyt łączny wynosił prawie 1 miliard dolarów miesięcznie. Kiedy na pięciu obywateli jeden 
figuruje na rządowej liście płac, musimy się spodziewać rozrzutności; lecz trudno wyobrazić ją sobie w 
takich rozmiarach, jak to się dzieje w wypadku resortu obrony.
   Przyzwyczailiśmy się już do procesu, że przygotowuje się szkice do planu, który ostatecznie 
trzeba wyrzucić do kosza. “Niedobry" brzmi końcowy werdykt. Musimy spróbować czegoś innego. 
Ten rodzaj spraw jest nieunikniony w czasach takich, jak obecne. Jednakże zaskakująca jest suma 
wydana, zanim ów werdykt: “Niedobry" zapadł. W roku 1958 Pentagon miał podobno nadwyżki 
ekwipunkowe wartości 7 500 milionów dolarów. Wydatki marynarki wynoszą 68 milionów dolarów na 
silniki samolotowe niepożądane; 78 milionów na pociski Regulus A. A. odrzucone; i 200 milionów 
na eksperyment z hydroplanami który nie powiódł się. Żeby nie dać się ubiec, lotnictwo wydaje 60 
milionów dolarów na części zapasowe do myśliwca F. 100 niepotrzebne; 70 milionów dolarów na 
pocisk Goose wycofany; 374 miliony dolarów na pocisk Rascal powietrze-powietrze odrzucony; i 750 
milionów dolarów na pocisk kierowany Navaho nieudany. Czy nie opłaciłoby się najpierw pomyśleć, a 
dopiero potem wydawać pieniądze? Ale rząd nie postępuje w ten sposób. Jeśli dolary są (a są) to je 
wydawać! Gdy odejdziemy od tych statystyk i dowiemy się, że Szefowie Połączonych Sztabów 
potrzebują 400 pracowników więcej; 31 zamiast 13 podsekretarzy i zastępców sekretarzy; 70 000 
stóp kwadratowych dodatkowej przestrzeni biurowej wraz z jej przebudową i umeblowaniem, co 
kosztuje 350 000 dolarów, doznamy uczucia, że te wydatki są małej wagi i takimi w porównaniu z 
innymi są istotnie. Jakże podatnicy, oszołomieni opowieścią o tysiącach straconych milionów, mają 
się martwić o koszt legalnych wydziałów w Ministerstwie Obrony (i innych), które nie robią nic poza 
składaniem wniosków do Urzędu Patentowego o zatwierdzenie patentów, jakie rząd Stanów 
Zjednoczonych wydaje sam sobie bez żadnego odkrywczego celu? Kimże oni są, żeby się skarżyć 
na to, że rachunek Wojsk Lotniczych na 13 dolarów 94 centy, płatny przez byłego urzędnika, ma 
mieć dołączoną 28 stronicową fakturę z podpisami dwóch podpułkowników, trzech majorów, 
jednego kapitana, jednego porucznika i trzynastu cywilnych dyrektorów departamentów? Kimże 
oni są, żeby się skarżyć i na co zdałaby się ich skarga? Oni są tylko ludem, który musi płacić 
rachunek.
   Marnotrawstwo sfer urzędowych jest powszechnie znane, lecz rozmiary technokracji wymykają 
się uwadze. Zgodzono się przy tym, że eksperci techniczni są nawet potrzebni, czego nie można 
powiedzieć o administratorach. Dokładniejsza analiza faktów ujawni prawdę, że armia technokratów 
w Wielkiej Brytanii stanowiła na ogół przeszkodą dla postępu. Wynalazki i pomysły pochodziły od 
oficerów pułkowych lub od inżynierów zatrudnionych w przemyśle. Technokraci jedynie wynajdywali 
powody, aby odrzucić jakąś nowo wynalezioną broń jako bezużyteczną. Z niepoważnego charakteru 
pewnych broni, które zaakceptowali, moglibyśmy wysnuć wniosek, że do tych, które odrzucili 
nadawałoby się jedynie określenie “zwariowane". Taki wniosek byłby, niestety, fałszywy. Kiedy czołgi 
von Rundstedta kruszyły polskie armie w roku 1939, projektant P. I. A. T. (wynalezionego w roku 
1937) siedział (w przenośni) na schodach Ministerstwa Wojny, na próżno próbując zainteresować 
urzędników bronią, która mogłaby zahamować niemiecki “Blitzkrieg" na samym początku. A to też 
nie był odosobniony przykład zatwardziałości urzędniczej, gdyż najlepsze bronie przeszłości 
pochodziły, zdaje się, zewsząd, tylko nie z arsenałów królewskich.
   Kolubryny, użyte przeciwko hiszpańskiej armadzie, były dziełem rąk wynalazców armat z Sussex. 
Piechota Marlborougha nosiła lekką broń wyrabianą przez firmę Brooke's z Birmingham. Strzelcy 
Wellingtona byli wyekwipowani w gwintówki Ezekiela Bakera, a jego artylerię wsparł dziwny pocisk, 
wynaleziony przez porucznika Shrapnela. Jednakże za panowania Wiktorii szańce biurokracji 
wzniosły się wyżej i życie wynalazcy wypełniła frustracja. Ludzie tacy jak Metford, Mills, Stokes, 
Pomeroy, Lewis, Le Mesurier, Burney i Blacker walczyli przeważnie na próżno. Wynik dobrze opisał 
ostatni z nich, stwierdzając, że nasze obecne czołgi są takie, jakie powinniśmy byli mieć w roku 1937, 
nasza artyleria polowa z roku 1939 była właśnie taka, jakie] potrzebowaliśmy w roku 1914, nasze 
działo polowe z roku 1914 byłoby tylko trochę lepsze od nieprzyjacielskich Nordenfeldtów pod 
Colenso w roku 1899, podczas gdy nasze piętnastofuntówki, użyte w Południowej , Afryce, mogłyby 
może trochę prześcignąć afgańską artylerię polową pod Maiwand w roku 1878 . Najdziwniejszym 
aspektem tej opowieści jest sposób, w jaki armie brytyjskie przekonały się o niższości swego 
uzbrojenia nie tylko wobec tak biegłych technicznie narodów jak Francuzi czy Niemcy, lecz 
wobec ludów, które improwizowały swą broń w przeddzień bitwy. W ten sposób ponieśliśmy więcej 
strat, niż powinniśmy, od lancasterskich karabinów powstańców jankeskich, od gwintowek 
domowej roboty plemion afgańskich, od lekkiej broni wojowników sudańskich, a nawet od pry-
mitywnych dział armii irlandzkiej. Niezależnie od swych rekordów w piłce nożnej, arsenał, z 
Woolwich posiada jedynie mierny rekord wojenny.
   Bez istnienia naszej oficjalnej technokracji wojskowej byłoby nam lepiej. Najlepszy ekwipunek 
został wymyślony, zaprojektowany i wykonany raczej przez prywatne firmy niż przez arsenały 
publiczne. Nasi oficjalni uczeni pracowaliby lepiej dla B. S. A. czy dla Vickers-Armstronga. Ta 
ostatnia firma dała Wielkiej Brytanii , około roku 1928 najlepsze czołgi na świecie. W późniejszym 
okresie, w czasie jednego z prawdziwych kryzysów, pozycja została uratowana nie przez naszych 
własnych technokratów, lecz przez Chrysler Motors Inc. z Detroit, a także przez rodzinę Browning ze 
stanu Utah. Teraz w roku 1959 piechur brytyjski wyposażony jest w automatyczny karabin nie z 
Woolwich, lecz z Belgii, a dzieje się to w dwadzieścia lat potem, jak Amerykanie przyjęli system 
Garanda, i w czterdzieści lat potem, jak piechota meksykańska została wyposażona w broń firmy 
Mondragon wyrabianą w Szwajcarii. Od początku najlepsza broń lekka była wyrabiana dla sportowca, 
a technokrata wojskowy żałośnie kulał w tyle.
   Sprawa byłaby już wystarczająco poważna, gdyby rezultaty naszego systemu mierzyć jedynie 
przestarzałością naszej broni. Istnieje jednak także przerażające marnotrawstwo związane ze 
złożonością projektów i mnożeniem części. Dopiero kilka lat temu zauważono, że pociski i bomby 
firmy Plugs, F. H., używane literalnie milionami, były wyrabiane według z górą dwustu rozmaitych 
specyfikacji i rozmiarów, i to z materiałów od żeliwa do plastyku, podczas gdy mogłyby być objęte 
standaryzacją w każdej żądanej średnicy. Całkiem niedawno wszystkie przewody centralnego 
ogrzewania w jednej bazie (RAF) zostały wymienione nie dlatego, że były zużyte (bo w 
rzeczywistości nie były), lecz dlatego, że liczyły już dwadzieścia lat, a takie było ich oficjalne “życie". 
Sytuacji nie poprawiło też stosowanie staroświeckiej buchalterii, do której armia wróciła po 
zarzuceniu o wiele lepszego systemu, jakim się faktycznie posługiwano.
   Nieżyjący już Elbert Hubbard bardzo trafnie określił oszczędność jako dokładne przeciwieństwo 
zwykłego oszczędzania, skąpienia komuś czego, obywania się bez czegoś. “Oszczędność oznacza 
zapobieganie marnotrawstwu, zachowanie wszelkiej wartościowej energii i materiału oraz usunięcie 
bałaganu". To prawda, lecz my musimy zauważyć, że dodajemy teraz do starego marnotrawstwa 
wskutek komplikacji i bałaganu nowy rodzaj strat, które stale rosną od roku mniej więcej 1924. 
Typowa jest tutaj anegdota o pewnym ministrze wojny, którą można by odnieść niemal do każdego, 
kto sprawował ten urząd. Zapytawszy pewnego podoficera, czy jego ludzie mają wszystko, czego im 
potrzeba, minister dowiedział się, że brak im magazynów. Wstrząśnięty tą opowieścią o trudnościach, 
minister zaczął się rozwodzić nad sprawą dostarczania periodyków, nie zdając sobie sprawy, że 
sierżant miał na myśli magazyny dla lekkiej broni automatycznej. Przykładową tendencją jest tutaj 
zapewnienie luksusu zamiast broni. Wspomniany sierżant mógł zostać potem zabity w akcji z 
powodu braku broni przeciwpancernej. Mógł zostać tego dnia przy życiu po to, aby jeszcze później 
borykać . się z karabinami Smitha i działem Hispano. Ale w żadnym wypadku niewiele pocie-
szyłyby go czasopisma “Country Life" lub “The Sphere".
   Ten sposób myślenia teraz jeszcze się pogłębił. Dzisiejszy okręt wojenny jest izolowany termicz-
nie szklanym włóknem, pokryty plastykiem amortyzującym wstrząsy i ozdobiony pastelowymi 
barwami, wybranymi przez psychologa jako wypoczynkowe dla oka. Ablucje odbywają się wśród 
porcelanowych kafelków, a koje wyłożone są przydymionym dębem. Z opisu W gazecie czytelnik nie 
dowiaduje się, czy na okręcie umieszczono też działa, czy nie. O tym, że je umieszczono, można 
tylko wnosić z uwagi marynarza, że poszczególne wachty będą mogły spać podczas bitwy. Lecz 
gdyby nie ta jedna wzmianka, czytelnikowi prasy codziennej można by wybaczyć jego mniemanie, 
że okręt Jej Królewskiej Mości “Tygrys" jest okrętem jedynie wypoczynkowym. O tym, czy zwykły 
marynarz, zachęcony do służby obietnicami bezpieczeństwa i komfortu, jest właśnie tym 
człowiekiem, którego nam trzeba, niech decydują eksperci. Ale będziemy źle obsłużeni przez 
Admiralicję, jeśli koszt wewnętrznej dekoracji pociągnie za sobą w praktyce oszczędzanie na 
amunicji lub choćby to, że będziemy mieli mniej okrętów w stanie bojowym. Marynarz, którego 
eskadra została przewyższona liczebnie, ostrzelana i rozbita, może tylko w ograniczonym 
zakresie korzystać ze sprężynowego materaca we wnętrzu okrętu.
   W historii morskiej i wojskowej administracji zniechęcający jest fakt, że każda prawdziwa próba 
oszczędności kończy się zwykle dodatkowym wydatkiem. To prawda, że w preliminarzach pomiędzy 
1880 a 1871 rokiem nastąpiła znaczna redukcja, lecz po wielkim wysiłku lorda Randolpha Churchilla 
w roku 1887 przyjęto model, który od tego czasu stał się normą. Churchill zwrócił uwagę na 
przerażające marnotrawstwo pieniędzy w wojsku, wykazując, jak mało z nich wydano z jakimś celem. 
Dowiódł, że fortece są nie do utrzymania, artyleria przestarzała, karabiny wadliwe, bagnety kruche, 
okręty wojenne źle zaprojektowane, a armaty okrętowe rozrywają się nawet wtedy, gdy się z nich 
strzela zmniejszonym ładunkiem. Admiralicja, dowiódł, eksportowała australijskie konserwy mięsne 
do Australii, rum na Jamajkę i ryż do Indii. Jeden wydział w Ministerstwie Wojny kosztował 5 000 
funtów rocznie, a do jego zadań należała kontrola rocznych wydatków, które wynosiły 250 funtów. 
Churchill potrafił wykazać, że preliminarze były ułożone w taki sposób, żeby parlament nie miał 
najmniejszego pojęcia, ile kosztuje wojsko; a w rzeczywistości wydatki wzrosły o całe miliony. Ale to, 
co zaczęło się jako żądanie redukcji wydatków, przekształciło się nieuniknienie w żądanie większej 
operatywności. Zgodnie ze zdaniem Sir Winstona Churchilla zawsze tak się zdarza.
   “Rząd i jego oficjalni doradcy w odpowiednim momencie zmieniają front ze zręcznością nabytą w 
czasie dawnych doświadczeń. Przyznają, że istnieją godne ubolewania fakty, którym dłużej 
niepodobna zaprzeczać. Politycy wyjaśniają, że powstały one wskutek zaniedbań lub 
nieudolności ich poprzedników. Zgadzają się z publicznym żądaniem doskonalszych środków 
wojny. Oświadczają, że nie będą uchylać się od swych oczywistych obowiązków (jeśli nawet tak 
czynili inni); naprawią braki, które naturalnie istnieją; ukrócą nad- użycia, które zostały ujawnione; 
i we właściwym czasie posyłają rachunek ministrowi skarbu..."   W ten sposób próby wprowadzenia 
środków oszczędności przez parlament były zwykle z góry skazane na niepowodzenie. Nieprawdą 
byłoby jednak, gdybyśmy powiedzieli, że sam parlament nigdy nie uczynił żadnego wysiłku, żeby 
zaoszczędzić pieniądze na wojsku. W rzeczywistości taki wysiłek powtarza się wielokrotnie. 
Przybiera on jedną z trzech form. Istnieją próby oszczędzania na fortyfikacjach, próby 
oszczędzania na umundurowaniu i próby oszczędzania na orkiestrach wojskowych. Głębokie 
powody psychologiczne przemawiają za wyborem tych trzech form oszczędności. Od ( roku 1715 
Brytyjczycy rzadko odnosili się entuzjastycznie do fortyfikacji, a uzasadnienie tej postawy wynikało : z 
ich smutnych doświadczeń. Fortyfikacje albo stawały się przestarzałe, zanim je zaatakowano, a 
często nawet, zanim je ukończono, albo też spokojnie poddawały się następstwie bitwy stoczonej 
gdzie indziej. Co do umndurowania i muzyki wojskowej część opinii brytyjskiej uważa wojnę za 
okropność, a ceremoniał wojskowy za jeszcze bardziej okropny. Skończyć z bębnami i flagami dałoby 
niektórym więcej satysfakcji, niż skończyć z samą wojną. A zatem propozycja oszczędzana na 
wszystkim, co kolorowe i podniecające, wywoła zawsze życzliwy oddźwięk wśród tych, dla których 
teatralność i niemoralność są tylko różnymi aspektami tego samego przestępstwa.
   Jeśli chodzi o terytoria zamorskie, ostatnio oszczędność na fortyfikacjach przybrała niezwykłą 
formę próby strategicznego utrzymania miejsc, którym daliśmy (lub na których wymusiliśmy) ich 
polityczną niezależność. Pierwsze zniechęcające doświadczenie wyniesione z tej polityki w strefie 
Kanału Sueskiego nie powstrzymało nas od zrobienia dokładnie tego samego na Cyprze, w 
Singapurze i (po pewnych wahaniach) na Malcie. Obdarowanie kolonii demokratyczną wolnością jest 
gestem, który łączy w sobie oszczędność z cnotą. Ma to tę zaletę, że jest czasami zarówno 
popularne, jak tanie; o wiele tańsze na przykład niż obdarowanie wyższym wykształceniem lub 
pomocą techniczną. Następstwem tego może być gwałtowny wzrost miejscowych podatków. Lecz 
podczas gdy przeprowadza się zasadniczą redukcję garnizonu, teoretycznie utrzymuje się pozycję. 
Błąd polega tu na przypuszczeniu, że można ją utrzymać, chociaż zaopatrzenie w wodę. i robotnicy 
cywilni znajdują się pod kontrolą kraju, który jest teraz właściwie krajem obcym. A gdyby nawet było 
inaczej, to wojska jeszcze tam obecne, wyraźnie nieodzowne minimum, składają się tylko z oficerów 
sztabowych, oficerów służbowych, ordynansów, urzędników, magazynierów, psychologów, 
techników, obsługi kasyna i terapeutów okupacyjnych. Istnieje teoria, że w razie potrzeby można 
przerzucić piechotę samolotami. Jakkolwiek niewątpliwie jest rzeczą możliwą (choć kosztowną) 
przerzucenie w ten sposób wojsk na Malaje czy na Cypr, błędem byłoby przypuszczać, że te same 
wojska można wysłać do Gibraltaru czy Hongkongu. Nie można, ponieważ nie wracają one latami, a 
mogą nie wrócić w ogóle. Fortyfikacje w Wielkiej Brytanii również dają pole do oszczędności, lecz 
innego rodzaju. Pochodzą one przeważnie z lat 18451860, przeznaczeniem wielu z nich była 
ochrona Anglii przed Napoleonem III. Niektóre z tych fortów, zbudowane dla obrony wybrzeża, 
posiadają obecnie pewien nostalgiczny urok. Przypominają trochę owe tekturowe cytadele, 
które można jeszcze dostać w sklepach z zabawkami. Niektóre, choć nie wszystkie z tych 
wiekowych budowli, miały pewne znaczenie dla obrony Wielkiej Brytanii w latach 1940-1941. Z 
pewnymi obawami zostały nawet obsadzone. Wciąż jeszcze przedstawiane są jako białe plamy 
na mapach drukowanych przez ostrożny instytut kartograficzny. Jednakże panuje teraz 
powszechna opinia, że ich operatywna przydatność się kończy. Sądzi się, że blanki i zwodzone 
mosty nie mają specjalnego znaczenia dla prowadzenia wojny w wieku atomowym. Wydawałoby 
się zatem, że nadszedł moment, żeby szybko je sprzedać za najwyższą cenę, jaką ktoś 
zaoferuje. Wydane miliony zniknęły. Skończyły się tylko koszty ich utrzymania, a pozostała 
wartość ich położenia. Lecz wydział lądowy resortu wojny okazuję wielką niechęć do ostatecznego 
rozstania się z czymkolwiek; czy to będzie urocze miejsce zamienione w poligon, czy cytadela w 
ogóle na nic nieprzydatna. W praktyce idzie on na kompromis, oferując na okres 99 lat dzierżawę 
miejsca, które jest mało warte, a na 21 lat dzierżawę miejsca, które nie jest nic warte. Forty o 
wielkim uroku wykorzystuje się obecnie jako kurze farmy. Dlaczego? Czy Ministerstwo Wojny 
obserwuje nawrót do wiktoriańskiego sposobu prowadzenia wojny sprzed wieku? Gdyby nawet tak 
było, to forty można by szybko z powrotem zarekwirować w razie nagłej konieczności. Nie, 
Ministerstwo Wojny nie potrzebuje tej ziemi ani nie przewiduje, że będzie jej kiedyś potrzebowało.. 
Potrzebna mu jest tylko wciąż otwarta ewidencja wszystkich własności. Bo gdyby ewidencja została 
zamknięta, mogłoby powstać pytanie, czy nie należałoby przeprowadzić w sztabie jakichś 
oszczędności. Kiedy rzeczywiście dokonuje się sprzedaży wolnego obiektu, oficjalnie woli się go 
sprzedać innemu resortowi lub władzom samorządowym. W ostatnim wypadku suma uzyskana z 
takiej transakcji wynosi mniej więcej jedną czwartą tego, co oferował prywatny nabywca. Fakt, iż 
wchodzą tu w grę interesy podatników, nigdy, nawet przez moment tak się przynajmniej wydaje 
nie był brany pod uwagę. Rzadko widać tu jakiś ślad finansowej odpowiedzialności. Zamiast niej 
obserwujemy o wiele częściej niezdolność powzięcia decyzji, czy chce się utrzymać dane miejsce, 
czy nie. Na terytoriach zamorskich kompromis polega na utrzymaniu bazy, lecz wycofaniu garnizonu. 
W ojczyźnie kompromisem jest zwykle wyrzeczenie się fortu, lecz utrzymanie go w ewidencji.
   Próba zaoszczędzenia pieniędzy na umundurowaniu armii od dawna przybrała formę upierania 
się przy tym, żeby mundur, który uznano za nadający się do bitwy, mógł być noszony także na 
paradzie. Idea ta jest pokłosiem pierwszej wojny światowej. Jakkolwiek z pewnością 
reprezentowała ona jakąś próbę oszczędności, zawdzięczamy jej mundur nie nadający się właściwie 
do niczego; pilność w ćwiczeniach hamowała świadomość żołnierza, że mundur, w którym dzisiaj ma 
się czołgać wśród przeszkód, musi być bez jednej plamki na jutrzejszej kościelnej paradzie. 
Upieranie się przy kolorze khaki kryło w sobie w gruncie rzeczy więcej purytanizmu niż 
oszczędności. Skoro raz stało się jasne, że mundur paradny nie jest i nigdy nie będzie 
mundurem odpowiednim do bitwy, powstało słuszne pytanie, dlaczego ma on być monotonny w 
kolorze? Czemu by nie miał być niebieski, zielony lub nawet, w tym wypadku, szkarłatny? Lecz po-
mysł, żeby uniform odwoływał się do romantycznej młodości, okazał się w jeszcze mniejszym 
stopniu do przyjęcia niż koszt dostarczenia dodatkowego stroju. Mundur musiał zatem pozostać 
koloru khaki. Nawet teraz nie skończyliśmy z tym nonsensem, bo istnieje mundur “dżunglowy", 
noszony na tropikalnej ulicy, zupełnie odmienny od munduru “dżunglowego", noszonego w 
tropikalnej dżungli. Były to znów drobne oszczędności skierowane w złym kierunku, wskutek 
czego z początkiem drugiej wojny światowej zniesiono oficerski pas koalicyjny (żeby oszczędzić 
skóry); po tej nagłej reformie natychmiast nastąpiło rozporządzenie, że oficer powinien stale nosić 
przy sobie pistolet; bez pasa koalicyjnego wyczyn taki był całkowicie niewykonalny. Próby 
oszczędzania na wyglądzie munduru wypadają niepomyślnie.
   To samo dotyczy pułkowej orkiestry. Kiedy tylko zaczyna się mówić o potrzebie oszczędzania, 
natychmiast pragnie się usunąć orkiestrę. Niewiele znam świetnie prosperujących i równie 
niezbędnych instytucji, które by częściej usuwano i z małą tylko przerwą w ich pracy. Tu znowu 
działa purytanizm. Wszystko, co barwne i podniecające, jest pierwszym celem oszczędności, 
przypuszczalnie dlatego, że powinno być ostatnim. A przecież w czym leży sedno zagadnienia? 
Jeśli cokolwiek pociąga ochoczą młodość, jeśli cokolwiek może zachęcić młodego człowieka do 
zaciągnięcia się do wojska, będzie to dźwięk kobz i pisk fletu. Mundury i trąby są sednem sprawy, 
poza nimi niewiele pozostaje. Jest to tak jasne, że zarządzenia o usunięciu tych rzeczy 
automatycznie nie prowadzą do niczego. Oszczędności na fortyfikacjach rzeczywiście mają 
miejsce i to przy minimalnym zwrocie wydatków. Oszczędności na umundurowaniu robiono 
wielokrotnie i niewłaściwie, lecz ostatecznie przeprowadzono je. Ale to szaleństwo z orkiestrami nie 
prowadzi do niczego już od samego początku. Trajkotaniu biurokratycznej maszyny do pisania 
odpowiada z daleka zbuntowana trąbka sygnałowa i rozlegający się nad dalekimi wzgórzami 
miarowy łoskot bębnów.
Brytyjska linia strat
   Marnotrawna wojna powinna by w teorii ustąpić miejsca oszczędnej gospodarce pokojowej. Ale w 
praktyce zwyczaj marnotrawstwa nie jest tak łatwo usunąć. Ludzie, którzy niczego nie skąpią w 
nagłej potrzebie, zdają się często tracić wszelkie poczucie kosztów, gdy kryzys już minął. Skłonni są 
mniemać, że wysiłek dokonany dla ocalenia kraju przed obcym podbojem można przedłużyć na 
tyle, aby obronić kraj przed wszelkim złem natury zdrowotnej, ekonomicznej i socjalnej, od 
którego mógłby ucierpieć. Nikt podczas wojny nie zastanawiał się, na co kraj mógłby sobie 
pozwolić, gdyż (oczywiście) jedyną rzeczą, na którą nie mógłby sobie pozwolić, byłaby klęska. 
Dlatego naturalne będzie pytanie, czemu nie można wykorzystać tego samego ducha 
poświęcenia dla lepszego celu. Czemuż nie prowadzić wojny, lecz teraz z nędzą i brudem?
   Kiedy rozpatrujemy wymogi wydatkowe w czasie pokoju, przekonujemy się, że w dużej 
mierze koncentrują się one na tym rodzaju wydatków, które spowodowała wojna. Szczególnie w 
Wielkiej Brytanii wysiłkiem wojennym objęto zaopatrzenie szpitali, wypłatę rent, kształcenie sierot 
i zasiłki żywnościowe. Częściowo wskutek idealizmu i umysłowej inercji wielu ludzi, częściowo 
wskutek dbałości o własne interesy niewielu wydatki i działalność pokojowa idą po tej samej linii. 
System zaopatrzenia szpitali przekształcił się Narodową Służbę Zdrowia. Renty dla weteranów 
przekształciły się w emerytury dla wszystkich. Kształcenie sierot skończyło się na powszechnej 
oświacie. W wypadku żywności, polityka popierania farmera i subsydiowania sklepikarza 
zmierza do nieracjonalnego zaopatrzenia i dystrybucji artykułów, bez których ostatnia wojna zbyt 
często kazała nam się obywać: cukru, jaj, masła i mleka. Ten stan rzeczy mógłby się wydawać 
naturalną pozostałością stanu oblężenia. Ale nie można stworzyć właściwych czasom wojny instytucji, 
zajmujących się racjonowaniem i aprowizacją, bez istnienia grupy osób żywotnie zainteresowanych 
w utrzymaniu status quo. Jednakże zupełnie niezależnie od tych problemów społeczeństwo żąda 
zmiany mieczy na lemiesze i budowy domów godnych bohaterów.
   Nawet proces zamiany armii żołnierzy w armię urzędników uzyskałby aprobatę niektórych, a inne 
kroki, zmierzające do zwalczania bezrobocia, mogą zdobyć aprobatę wszystkich. Jedynym przykrym 
niepożądanym rysem tych powojennych wydatków jest ostateczny rachunek przedstawiany 
narodowi. Jakkolwiek może on być i niezmiennie jest nie skoordynowany, jego sumy zasługują 
przynajmniej na dokładne zbadanie, które rzadko ma miejsce.
   Pewne bardzo wielkie kwoty wydaje się teraz na nabywanie i rozpowszechnianie wiedzy. W 
zasadzie nic nie może być bardziej godne podziwu, ale w praktyce łączy się to z rzadko spotykanym 
marnotrawstwem. Subsydiowanie badań, zapewnienie wykształcenia, publikowanie literatury wydaje 
się, że w żadnej z tych dziedzin rząd nie potrafi zrobić ani jednego kroku bez narażania się na stratę 
milionów. Wszędzie znajdą się inteligentni ludzie, którzy będą ubolewać nad wydawaniem pieniędzy 
na zdalnie kierowane pociski i źle kierowane kolonie, lecz jednocześnie będą się upierać, żeby więcej i 
wciąż więcej wydawać na uniwersytety i na szkoły. Za zwiększeniem owych wydatków przemawia 
pozornie słuszny argument, gdyż dzieci się mnożą, a wiedza się rozszerza. Mimo to, pieniądze można 
marnotrawić zarówno dla dobrych celów, jak dla złych, a na podstawie doświadczenia wiemy, że 
zachodzi tu tego rodzaju marnotrawstwo.
   Weźmy jako przykład badania naukowe. Badania to teraz słowo tak szacowne, że rzadko kto ma 
odwagę zapytać, czy wszelkie wydatki opatrzone tym nagłówkiem są usprawiedliwione. Z jednej 
strony cała rzecz otoczona jest tajemnicą. Z drugiej przyjmuje się zwykle, że badania opłacą się w 
końcu, a co najmniej, że niedokonywanie badań będzie miało przerażające konsekwencje, jeśli idzie 
o wpływ i prestiż międzynarodowy. W tym wszystkim jest ziarnko prawdy, lecz warto zauważyć, że 
wchodzą tu w grę poważne sumy. W latach 1958/59 Wielka Brytania na przykład wydała mniej więcej 
26 100000 funtów na Badania i Rozwój Naukowy, 106 000 000 funtów na Energię Atomową i 
poszczególne projekty badań, zainicjowane i finansowane przez różne resorty Obrony, Rolnictwa, 
Zdrowia i tak dalej. Dodajmy do tego fundusz uniwersytecki (49 000 000 funtów), a ogólna suma będzie 
bardzo poważna. Czy można sobie wyobrazić, żeby jakaś część z tej sumy została strwoniona?
   Straty są, oczywiście, nieodłącznie związane z badaniami, jako że z konieczności negatywne 
wyniki zdarzają się często. Ale czy straty nie są większe, niż to nieuniknione? Istnieją słuszne 
powody, aby przypuszczać, że tak się dzieje, lecz z innych przyczyn, niż mogliby sądzić laicy. Laicy 
podejrzewają, że hojnie obsypuje się pieniędzmi ekscentrycznych profesorów o marzących 
oczach, którzy krążą jak błędni odchodzą, a potem zjawiają się znowu i żądają coraz większych sum, 
przy czym nikt nie wie, co (i czy w ogóle coś) odkryli. Podejście naukowca do urzędnika pań-
stwowego wyobrażają sobie w kategoriach kina, przy czym naukowiec pokazany jest jako 
podstarzały pan ze zmierzwioną, siwą czupryną, w brudnym wełnianym szaliku i z dzikim błyskiem 
oczu spoza okularów.
-	Cieszę się, że pana widzę, doktorze Cloudesley - powiada podsekretarz stanu.- Mam nadzieję, że 
przyniósł pan z sobą papiery, które nam były potrzebne: doroczny raport za rok 1956 i 
rachunki z wydatków w roku 1955?
-	Tak, nie, istotnie... Ale opowiem panu, jak sprawy się przedstawiały. Rok temu sądziliśmy, że 
jesteśmy o krok od wielkiego odkrycia, ale dziś rano przekonaliśmy się, że cała rzecz była 
oparta na małym błędzie arytmetycznym. Wie pan, przecinek dziesiętny w niewłaściwym 
miejscu... Biedny Cartwright! Tak, tak, smutna sprawa.
-	Chce pan powiedzieć, że Cartwright był rozczarowany niepowodzeniem?
-	Tak, nie. Nie miał na to czasu, prawda? On byłby
-	rozczarowany, oczywiście, gdyby dożył, żeby sobie zdać
-	sprawę z błędu, który zrobiliśmy. To bardzo smutna
-	strata, a laboratorium też poszło!
-	Laboratorium zniszczone?
-	Oh, w jednej chwili. Została tylko szafa pod schodami, w której woźny trzymał miotły. Tę szafę 
uratowała straż pożarna.
-	Wielki Boże, to laboratorium kosztowało miliony! Ipewnie Cartwright zostawił wdowę, której 
będziemy musieli płacić emeryturę?
-	Tak, oczywiście. Tak, tak, tak to jest. Będziemy musieli odbudować. Właściwie to i tak powinni 
byśmy byli zbudować je na nowo. To laboratorium było poprostu za małe.
-	Wszystko to są straszne wiadomości. Ale niechżemi pan powie, co panowie próbowali odkryć: 
naturalnie o tyle, o ile jako laik będę mógł to zrozumieć.
-	Oh, to pan nie wiedział? No cóż, zaczęło się od projektu produkcji nowego rodzaju paliwa do 
rakiet. Potem próbowaliśmy stwierdzić, czy ten sam materiał mógłby służyć jako preparat do 
usuwania starej farby. Skończyliśmy na próbie użycia tego jako lekarstwa na katar. Wtedy 
wybuchło. To bardzo smutne, bardzo smutne.
-	I teraz będzie pan żądał dotacji na pokrycie dalszych etapów pańskiej pracy?
-	Istotnie, właśnie w tej sprawie chciałem się z panem zobaczyć. Oczywiście nie mogę panu podać 
dokładnego kosztorysu.
-	Nie, nie, rozumiem.
-	Ale jeśli dacie mało, na nic to się nie przyda. W końcu wyniknie z tego tylko strata pieniędzy.
-	Więc, w rezultacie, życzy pan sobie możliwie największej dotacji?
-	Właśnie! Wszystko, co pan może dla nas zdobyć.
-	Dobrze, zrobię, co będę mógł. Do widzenia i proszę przekazać moje współczucie wdowie po 
Cartwrighcie.
   	Ale to powszechne mniemanie o tym, w jaki sposób rząd popiera pracę naukową, jest zupełnie 
fałszywe. Straty są wynikiem nadmiaru kontroli, a nie jej braku. Charakterystycznym dziś błędem 
jest wyobrażanie sobie, że poseł, konserwatysta czy socjalista, może zadecydować o linii badań, a 
potem pozostawić naukowcom wypracowanie szczegółów. Żaden król ani minister nie mógł polecić 
Newtonowi, aby odkrył prawo ciążenia, gdyż żaden z nich nie wiedział i nie mógł wiedzieć, że takie 
prawo było do odkrycia. Żaden urzędnik Ministerstwa Skarbu nie powiedział Flemingowi, żeby 
odkrył penicylinę. Nie polecono też Rutherfordowi rozszczepienia atomu w określonym terminie, 
gdyż żaden polityk jego czasów i prawie żaden inny uczony nie wiedzieli, co takie osiągnięcie za 
sobą pociągnie i jakiemu celowi może służyć. Odkryć nie dokonuje się w ten sposób. Są one 
rezultatem (a równie często nie są) pracy kogoś, kto porusza się w swym własnym kręgu badań, 
zainteresowany jakimś zjawiskiem dotychczas nie zauważonym albo naglę ujrzanym w innym 
świetle. W naszych czasach jeden kraj zostaje pod względem naukowym w tyle za drugim, 
równie zamożnym, najprawdopodobniej dlatego, że rząd powiedział swoim uczonym, co mają 
odkryć. Innymi słowy znaczy to, że zbyt wiele pieniędzy przydzielono na projekty specjalne, a zbyt 
mało na wiedzę abstrakcyjną. Więcej zasobów przeznaczono na projekty, które politycy mogą 
zrozumieć to znaczy na rozwój odkryć już dokonanych i opublikowanych, mniej na odkrycia 
jeszcze niewyobrażalne, tak dalece, że jeszcze ich nie dokonano. Prawo, które powinno rządzić 
postępem naukowym, brzmi: na każdą sumę wydaną na określony projekt powinna przypadać 
proporcjonalna kwota przyznawana nauce jako takiej to znaczy uniwersyteckim fakultetom nauk 
ścisłych, które swobodnie mogą pracować nad czym im się podoba. Może wydawać się logiczne, że 
rząd, który dostarczaj pieniędzy, powinien decydować, jak należy je wydać. Ale upieranie się przez 
rząd przy prawie kontroli bardzo przypomina sytuację, w której pacjent pouczałby! Swego lekarza 
mówiąc: “Ja płacę rachunek, więc ja będę decydował, co oznaczają te objawy i na czym powinno 
polegać leczenie". Jednym z (kilku) zarzutowi przeciw tej polityce jest to, że oznacza ona 
płacenie za nic. Jego wskazania, jeśli zawsze są takie jakie chcesz, żeby były - są bezwartościowe. 
Jeśli masz mu mówić, co ma robić, możesz równie dobrze robić to zupełnie bez niego. W tym 
kontekście doktorzy nauk ścisłych są w zupełnie tej samej sytuacji, co doktorzy medycyny. Ich 
wskazania są bez wartości, skoro laik im mówi, jakich wskazań mają udzielić.
   	Łatwo jest, w tym kontekście, zrobić z polityka kozła ofiarnego, ale to fakt, że nieskończenie 
bardziej popsuła te sprawy opinia publiczna i te resorty rządowe, których one konkretnie dotyczą. 
Zadaniem służb informacyjnych, na które wydano olbrzymie sumy, jest przedstawianie 
społeczeństwu i światu korzystnego obrazu tego, co rząd próbuje robić. Pociąga to za sobą 
czerpanie z każdego resortu informacji, które mogą służyć do zilustrowania tych pomyślnych 
perspektyw i które dostarczą materiału dla komunikatu w prasie. Dla instytucji zaangażowanych w 
pracy naukowej i technicznej te żądania informacji mogą mieć kosztowne, a nawet fatalne 
konsekwencje. Nevil Shute opowiedział nam w “Slide Rule" o tym, jak techników zatrudnionych 
przy statku kosmicznym R. 101 przynaglano do obwieszczenia postępów w pracy i do ustalenia 
wczesnej daty jej ukończenia. Konstrukcja statku stała się nie eksperymentem technicznym, 
lecz problemem politycznym. W tej opowieści już od wczesnego stadium końcowa tragedia stawała 
się mniej lub więcej nieunikniona. Utrata życia ludzkiego mogłaby się stać częściowo 
usprawiedliwiona, gdyby z katastrofy wyciągnięto właściwe wnioski, lecz od tego czasu 
wielokrotnie powtarzano te same błędy. Rakiety wystrzeliwuje się przedwcześnie ze względu na 
nacisk polityczny lub na opinię publiczną. Radio i komunikaty prasowe popychają uczonych i 
techników ku śmierci lub katastrofie. Jeśli nawet nie traci się życia, straty pieniędzy są 
fantastyczne. Jeśli problem polega na wysłaniu statku kosmicznego (powiedzmy) na Księżyc, 
wiadomości o postępach Rosji prowadzą do szaleńczych wysiłków w Stanach Zjednoczonych, a 
wiadomości o tych wysiłkach wiodą do nowych wysiłków w Rosji. Absurd i tragedia tkwi w tym, że 
problem naukowy lub techniczny traktuje się jak wyścigi konne. Tam, gdzie wszystko zależy od 
dokładności eksperymentu, przygotowania i próby, rzeczywisty rezultat zagrożony jest przez 
włączenie się w ostatnim momencie nieistotnego, lecz oczywiście najważniejszego zagadnienia 
prestiżu. Wielokrotnie marnowano ludzkie życie i wysiłki i opóźniano ostateczny sukces o całe lata po 
prostu dlatego, że służby informacyjne wykonywały pracę, za którą im się płaci. Zlikwidowanie 
departamentów informacji byłoby nie tylko oszczędnością samą w sobie, lecz byłoby też pośrednią 
oszczędnością w innych dziedzinach. Nie ma potrzeby mówić światu ani społeczeństwu, że ma się 
odbyć jakaś naukowa impreza. W wielu wypadkach nie ma nawet potrzeby mówić, że się nie udała. 
Zachowajmy sobie komunikat prasowy na chwilę sukcesu.
   	Politykę, jaką się dziś kontynuuje, może znakomicie zilustrować imaginacyjna rozmowa 
telefoniczna:
-	Czy to dr Thoroughgood? Tutaj Smoothleigh z informacji. Czy może mi pan w przybliżeniu 
powiedzieć, kiedy pański statek kosmiczny (nazwiemy go R. 100?) będzie gotowy?
-	Na miłość boską, nie. Jest jeszcze mnóstwo problemów i trudności.
-	Chce pan powiedzieć, że postęp prac okazał się niezadowalający i że projekt może zostać 
odrzucony albo przekazany innej grupie uczonych? Ależ skąd. Postęp prac jest bardzo 
zadowalający.
-	Więc kiedy zaczęła się praca?
-	Decyzję jej rozpoczęcia powziął minister w kwietniu roku 1950.
-	A jak się wtedy oceniało czas potrzebny na jej ukończenie?
-	W najbardziej ogólnym zarysie na dziesięć lat.
-	Wobec tego przy zadowalającym postępie prace powinny być ukończone w roku 1960?
-	Nie można przewidzieć tak dokładnie. To było tylko przybliżone obliczenie.
-	: Ale jeśliby się to przeciągnęło o (powiedzmy) pięć lat, znaczyłoby to z pewnością, że postęp był 
niezadowalający?
-	Oh, tego bym nie powiedział. Poza tym nie chce my się z tym bawić tak długo. Co najwyżej 
trzy lata dłużej, a może mniej.
-	Więc możemy mieć nadzieją na ukończenie w roku 1962?
-	Tak przypuszczam.
-	To bardzo dobrze. Mogę dać tej treści komunikat do prasy?
-	Nie jako stanowcze zobowiązanie.
-	Ale jako słuszne oczekiwanie?
-	No, tak. Jeśli pan to uważa za niezbędne.
-	To z pewnością będzie pożyteczne. Wie pan, na to się wydaje publiczne pieniądze. Ludzie 
chcą wiedzieć, jak się je wydaje.
-	W porządku. Niech pan powie, że spodziewamy się ukończenia w roku 1962.
-	Z początkiem roku?
-	Skądże mogę wiedzieć? Powiedzmy około listopada.

W ten sposób ponagla się technika do oznaczenia daty. Na razie myśli on, że nie zrobił nic złego, 
lecz wkrótce przekonuje się, że jego nieokreślona nadzieja stała się datą dokładnie określoną i 
została wydrukowana w kalendarzu nadchodzących wydarzeń. Oh, świetnie powiada do kolegów 
dobrze mieć jakąś docelową datę, bez względu na to, czy do tej pory zdążymy, czy nie. Oni mu nie 
wierzą, a on wkrótce zdaje sobie sprawę, że niedotrzymanie oczekiwanego terminu, 
zapowiedzianego ukończenia, (uściślonego teraz na 15 listopada) zdyskredytuje całą jego grupę. 
Pod koniec roku 1961 orientuje się w podjętym ryzyku, ale wtedy jest już za późno.

-	A więc około 15 listopada mówi urzędnik informacji. Wiem, że minister ma być na wystrzeleniu.
-	Przyjęcie po uroczystości zostało już zorganizowane, jest tylko trudność z orkiestrami. Czy 
przy hałasie rakiet będzie słychać muzykę? Oh, i jeszcze jedno: udało mi się zdobyć dla pana 
miejsce na trybunie, w piątym rzędzie, z brzegu. To było dość trudne, a kiedy zaczęło się mówić 
o miejscu dla pańskiej żony no cóż, zupełnie szczerze, nie dało się tego zrobić. Robiłem, co 
mogłem, ale trudno. Mam nadzieję, że nie będzie nam miała tego za złe?
-	Ale, słuchaj pan, Smoothleigh, my nigdy nie gwarantowaliśmy, że skończymy na 15 listopada. 
Najprawdopodobniej statek nie będzie gotowy.
-	Doprawdy, Thoroughgood, nie wiem, czy mogą pana brać poważnie. Teraz już cała impreza jest 
przygotowana. Czy pan sobie zdaje sprawę, co oznaczałoby jej przełożenie? Co za cios dla 
naszego prestiżu? I czy pan sobie zdaje sprawę, co to będzie oznaczać, jeśli Rosjanie wystrzelą 
swój statek kosmiczny przed nami?, A czy pan zdaje sobie sprawę, co to będzie oznaczać, jeśli 
statek kosmiczny uniesie się na sto stóp w powietrze, a potem spadnie na trybunę?
-	Pesymista! Pańska grupa odniesie sukces, jeśli się naprawdę o to postara. My wszyscy 
mamy do pana pełne zaufanie. A jeśli pan naprawdę ma wątpliwości no to cóż, krzesło w 
piątym rzędzie może mieć swoje dobre strony. Ha!
-	Nie chcę tego cholernego krzesła. Jeśli wszystko zależy od naszego sukcesu, dla mnie jest tam 
tylko jedno miejsce.
-	O czym pan myśli?
-	Będę wewnątrz tego cholernego statku. Do widzenia i niech pana diabli wezmą.
   	
   	Podczas gdy bardzo dużo pieniędzy wydaje się lub trwoni na naukę, bardzo mało przeznacza się 
na finansowanie innego typu badań, gdzie mniejsze kwoty mogłyby przynieść nawet lepsze rezultaty. 
Najpoważniejszych badań, oczywiście, wymaga technika pracy samego rządu. Kiedy nadchodzi 
moment wystrzelenia statku kosmicznego, użyte do tego celu urządzenia będą ostatnim krzykiem 
techniki i postępu naukowego. Odpowiedzialnymi za tę operację naukowcami będą najwybitniejsi 
(mamy nadzieję) przedstawiciele poszczególnych dziedzin wiedzy. I dla kontrastu na trybunie będzie 
reprezentowane wszystko to, co przestarzałe. Tam, pod płóciennym dachem, wśród doniczkowych 
roślin, zgrupują się politycy, szefowie partii, rzecznicy religijni, czcigodni przywódcy społeczeństwa i 
uznani prorocy stulecia. I wszyscy oni będą zupełnie i całkowicie pozbawieni kontaktu ze sprawą, o 
którą chodzi. Będą oni uosabiać typ rządu i ciało kierownicze, wszystko to, co w naszym systemie 
społecznym cieszy się największym szacunkiem; jedyną część naszej organizacji, którą zupełnie 
zapomnieliśmy unowocześnić.
   	Ściśle związana z badaniami naukowymi i połączoną z nią poprzez uniwersytety jest dziedzina 
edukacji. Granice wiedzy mogą być poszerzone jedynie przez tych, którzy wchłonęli wiedzę bieżąco 
dostępną; ale poszerzenie wiedzy modyfikuje następnie plan nauki tych, których z kolei ma się 
nauczać. Analizując bardziej marnotrawne aspekty wykształcenia musimy ograniczyć nasze 
dociekania do klasy szkolnej, do wydatków na nauczycieli, na budynki, na probówki i na kredę. W 
istocie, jak wiemy, tego, co ludzie mają wiedzieć w życiu, uczy przeważnie telewizja, radio, kino, 
gazety i książki; a także i jeszcze bardziej skutecznie ludzie uczą się od samych siebie. W 
wywieraniu kształtującego wpływu na społeczeństwo szkoły grają mniejszą rolę, niż skłonni są sobie 
wyobrażać nauczyciele. Jednakże na liście wydatków publicznych oświata zajmuje jedną z 
pierwszych pozycji i dlatego jej koszt powinien zainteresować każdego podatnika; tym bardziej że 
wiele z tych pieniędzy wyraźnie się traci.
   	Dzieje się tak głównie wskutek powstania imaginacyjnej wiedzy o edukacji, posługującej się swym 
własnym żargonem. Technicznie nazywa się ona edukacjonałizmem. Mówiąc ogólnie, różnica między 
nauczaniem a edukacjonałizmem polega na tym, że nauczyciel wybiera trudny przedmiot i usiłuje 
uczynić go względnie łatwym, edukacjonalista zaś bierze łatwy przedmiot (którego nie udało mu się 
opanować) i czyni z niego coś, co wydaje się prawie nie do pojęcia. Nie mówimy tu o jakości 
nauczania ani o wartości tego, czego się naucza; głównym rezultatem edukacjonalizmu jest to, że 
wszystko trwa o wiele dłużej i kosztuje o wiele więcej. Edukacja rozszerza się, aby wypełnić 
dostępny czas, tak że edukacjonalizując można spędzić lata na tym, czego zwykło się uczyć w ciągu 
kilku tygodni. Edukacjonalizm jest także kosztowny, jeśli idzie o budynki i ich wyposażenie. Szkoły 
mają być teraz budowane niemal w całości ze szkła, aby dopuścić do nich słońce, a potem należy je 
zaopatrzyć w plastykowe zasłony, żeby słońce wykluczyć. Jednak niezależnie od tego szkoła pełna 
warsztatów i pracowni artystycznych, budynki przeznaczone dla gospodarstwa domowego i 
dekoracji wnętrz, na teatry projekcyjne i pomoce wizualne kosztują o wiele więcej niż szkoły 
składające się ze zwykłych klas i zaopatrzone w zwykłe tablice.
   	Studiując rachunek za cały ten aparat, dochodzimy do wniosku, że edukacjonalizm byłby 
fantastycznie kosztowny, gdyby nawet miał jakąś wartość. Jako podatnicy, musimy płacić nie tylko za 
szkoły wszelkiego stopnia, lecz także za College dla Nauczycieli, za Wydział Szkolnictwa i za liczne 
Instytuty Badań Naukowych. Musimy też pokrywać ściśle z tym związane koszty młodzieńczej 
przestępczości, jak również dalsze koszty związane z istnieniem policji, domów poprawczych i więzień. 
Nikt nie mógłby powiedzieć o edukacjonalizmie, że jest tani. A najbardziej w nim kosztowne jest 
zatrzymywanie w szkołach chłopców, którzy nigdy nie odniosą z nich pożytku i którzy byliby szczę-
śliwsi i mniej sfrustrowani, gdyby im się pozwoliło zarabiać na życie. Złe zachowywanie się 
młodzieży jest w dużej mierze rezultatem tracenia czasu przez tych, którzy powinni pracować.
   	Ale edukacyjna misja rządu nie ogranicza się do izby szkolnej. Dorosłego obywatela także muszą 
ścigać napomnienia, pouczenia i wskazania w każdym przed-miocie, który mógłby go 
zainteresować albo i nie interesować. Istnieje wiele sposobów dotarcia do dorosłych, lecz jednym z 
najpowszechniejszych jest wydawanie publikacji. Jeśli o nie idzie, marnotrawstwo pieniędzy 
sięgnęło gigantycznych rozmiarów. Może się wydawać rzeczą nieuniknioną, iż urzędowi drukarze 
powinni dostarczyć kopii ustaw i dosłownych sprawozdań z tego, co członkowie parlamentu 
wyobrażają sobie, że powiedzieli w czasie debaty. Oficjalne sprawozdanie parlamentarne może 
mieć ostatecznie kilku czytelników, tak że można by się wahać stawiając tę publikację za przykład 
marnotrawstwa pieniędzy. Lecz nowoczesne rządy wykraczają daleko poza drukowanie 
sprawozdań z debat i człowiek z początku zastanawia się, dlaczego tak się dzieje. Staje się to 
jednak bardziej zrozumiałe, gdy zdamy sobie sprawę, że wielu urzędników państwowych zaczynało 
swe życie ludzi dorosłych od marzeń o autorstwie. Widzieli siebie jako dramaturgów, 
powieściopisarzy, eseistów i poetów, niechętnie tylko przyjmując rolę biurokratów. Dlatego tym 
skwapliwiej drukują na koszt publiczny. To prawda, że ich dzieła często muszą pozostać 
anonimowe, lecz może mają nadzieję, że wyda się sekret autorstwa, dając im coś w rodzaju 
owego dreszczu, jakiego doznaje dramaturg, widząc swe nazwisko wypisane wielkimi literami na 
Shaftesbury Avenue. W wyobraźni słyszą szept: “Patrz. To jest autor «Coccidiosis u kurcząt»"! 
albo “Ten pan napisał «Rolę cyjanku alkilowego ebonitu w budowie sandwicza»". Słyszą lękliwe 
słowa: “Nie... naprawdę? Nie mów!" wypowiadane przez tych, którzy dowiadują się owych 
sekretów po raz pierwszy.
   	Napisanie: “Nicieni łodygi i cebulki u tulipanów" nie jest z pewnością tym samym, co 
opublikowanie sonetu o żonkilach. Wydanie dzieła takiego jak “Di (Methylcyclohexyl) Phtalate i 
Methylcyclonexanyl Phtalate, wolne od ołowiu", jakkolwiek może dać satysfakcję jako wyczyn 
wymowy, nie jest dokładnie tym samym, co stworzenie nowego krytycznego wydania Arystofanesa. A 
także autor “Wnikliwych metod wykrywania usterek" nie może żądać, aby zaliczono go do 
wysokiej klasy autorów powieści detektywistycznych. Niemniej to jasne, że urzędnicy państwowi 
bawią się w duchu widząc, że tytuł publikacji brzmiący “Nauczyciele dzieci opóźnionych w rozwoju" 
jest małym arcydziełem dwuznaczności. Co więcej, musimy pamiętać, że istnieją urzędnicze 
bestsellery. Czy możliwe, aby ktoś zapomniał o takiej książce jak “Regresja punktu węzłowego 
kwadrantydów" z jej potężną intrygą, głębokim akcentem humanistycznym i podniecającym punktem 
kulminacyjnym? Któż nie pamięta niesamowitych, nadprzyrodzonych akcentów w “Technice 
ręcznych przygotowań mistrzów ducha" (Drukarnia Państwowa U. S., Nr katalogu D. 201, 6/7 
804/1)? Lista oficjalnych publikacji nie jest też pozbawiona dzieł kontrowersyjnych. Książka 
“Podręcznik pomagający dyktatorom lepiej wykonywać ich dyktat" spotkała się z opozycją demokra-
tyczną, a praca Stanów Zjednoczonych nad “Urzędami pocztowymi pierwszej klasy" mogła łatwo stać 
się okazją do zorganizowania ogólnonarodowej wyprawy poszukiwawczej, aby je odnaleźć.
   	A zatem pokusy urzędników państwowych, aby produkować coraz to więcej oficjalnej literatury, są 
ostatecznie zrozumiałe. Lecz ilość literatury, którą oni istotnie produkują, jest w gruncie rzeczy 
niepokojąca. W tomie brytyjskim trafnie zatytułowanym “Publikacje rządowe 1957" spostrzegamy 
na pierwszy rzut oka 431 stron nie licząc indeksu. Po bliższym zapoznaniu się z dziełem ujawnia się 
fakt, że książka zaczyna się na stronie 213, bez żadnego wyraźnego powodu, że ma zatem mniejszą 
wartość (a kosztuje 2 szylingi), niż można było na początku przypuszczać. Kiedy jednak zdamy 
sobie sprawę, że na jednej stronie może figurować spis 50 publikacji, straszliwy charakter tego 
zestawienia staje się widoczny. Przyjmując przeciętną 23 pozycji na stronę, możemy otrzymać 
ponad 5000 publikacji w jednym roku. Ta produkcja wymaga, jak się dowiadujemy, personelu 
złożonego z 7 000 osób i 50 000 ton papieru rocznie. Całe kontynenty ogołaca się z lasów, 
maszyny papiernicze zużywają się, fabrykanci papieru pracują dzień i noc, żeby nadążyć za tą 
przerażającą produkcją literatury. Zwykły drukarz-handlowiec będzie drukował zapowiedzi 
wydawnicze na wiosnę i na jesieni, lecz drukowanie codziennego spisu publikacji, podobnie jak 
katalogu miesięcznego, zarezerwowane jest dla Państwowej Drukarni J. K. M. W brytyjskim 
preliminarzu wydatków na “Usługi Ogólne" w latach 19581959, w kwocie wynoszącej 76 400 000 
funtów Państwowa Drukarnia J. K. M. ma bardzo ładny udział. Oczywiście wiemy, że wiele 
oficjalnych publikacji zwraca swe koszty z nadwyżką. Gdy na amerykańskich półkach księgarskich 
pojawiła się po raz pierwszy broszura “O ryjkowcu lucerny i o tym, jak go zwalczać", powstało 
gorączkowe poruszenie wśród zbieraczy, pragnących zdobyć odbitki pierwszego wydania. Ale o 
innych publikacjach można powiedzieć, że są nudne i rozwlekłe, a niektóre z nich są zupełnie 
niepotrzebne. Istnieje tendencja streszczania rzeczy oczywistych nawet w samych spisach 
publikacji, czego dowodzą następujące przykłady:
   	
   	Wyrób i konserwowanie jabłecznika 
   	Wyrób jabłecznika jest równie stary, jak uprawa jabłoni. Niniejszy biuletyn informuje o tym, 
jak należy wyrabiać i konserwować jabłecznik. 
   	Tendencje wzrostu w przemysłach wytwórczych, 19471956. 
   	Przedstawiają tendencje wzrostu w przemysłach wytwórczych Stanów Zjednoczonych w okresie 
19472956.
   	
   	Zdawałoby się, że pierwsze słowa tych tytułów mówią same za siebie, ale uważa się widocznie, że 
jest to pogląd powierzchowny. Broszurka zatytułowana “Tendencje wzrostu" zajmuje się 
(paradoksalnie) tendencjami i ich wzrostem. Co do pierwszego tytułu i jego wyjaśnienia mamy lekkie 
wątpliwości, czy biuletyn pt. “Wyrób i konserwowanie jabłecznika" zajmuje się istotnie wyrobem 
jabłecznika i jego konserwacją. Analiza wykazów publikacji pozwala podejrzewać, że istnieje zbyt 
wiele oficjalnej literatury, że jej styl jest rozwlekły, a koszt dlatego - nadmierny. Przypuszczalnie świat 
nie byłby o wiele gorszy, gdyby większość tej literatury w ogóle nigdy nie została opublikowana.
   	Można by sądzić, że brak papieru przyczyni się do zahamowania fali oficjalnej literatury. Ale 
doświadczenie Wielkiej Brytanii z okresu drugiej wojny światowej dowodzi czego innego wszyscy inni 
muszą się obchodzić bez papieru, podczas gdy urzędowy drukarz podwaja swoje wysiłki ze zwykłego 
patriotyzmu. Zbiór brytyjskich okólników rządowych wydanych w latach 19391945 jest bardziej 
imponujący pod względem swej masy niż treści. Można w nim znaleźć wiele instrukcji na temat, jak 
obywatele winni bronić się nie istniejącymi środkami przed urojonym niebezpieczeństwem. A 
literatura wydana przed wojną w związku z przygotowaniami do niej okazała się wówczas (jak 
i teraz) tylko stratą papieru, przeszkadzając raczej niż pomagając w źle skierowanych usiłowaniach. 
Wskutek trudności w zdobyciu papieru resorty rządowe mogą wprowadzić używanie tej samej 
koperty przy rozmaitych okazjach, lecz żadne trudności nie są w stanie zmusić ich do ograniczenia 
fali ich pouczeń, ostrzeżeń i wskazówek.
   	Niektórzy w tym miejscu zauważą, że koszt druku i koszt papieru to tylko ułamek wydatków 
administracyjnych jako całości; i tak jest rzeczywiście. Ale chcąc dać prawdziwą ocenę kosztów, 
trzeba też wziąć pod uwagę czas urzędnika państwowego. Krótkie badania wykażą, że ów 
urzędniczy werbalizm jest bardziej kosztowny, niż się to wydaje na pierwszy rzut oka, gdyż zabiera 
czas zarówno autorowi, jak i odbiorcy. Pamiętajmy, że nawet otwarcie koperty, sprawdzenie jej 
zawartości i wrzucenie do kosza zabiera czas. O wiele więcej czasu zabiera pisanie i słusznie 
można zapytać, czy autor (i zespół jego pomocników), gdyby nie miał okazji stać się autorem, 
byłby w ogóle potrzebny. W każdym razie można by doskonale spróbować eksperymentu i polecić 
każdemu resortowi rządowemu, aby w następnym roku opublikował dokładnie o połowę mniej 
słów, które wydał w roku ubiegłym. Gdyby rezultaty były tak zadowalające, jak należy 
przypuszczać, to samo polecenie można by powtórzyć jeszcze w roku następnym i tak co roku, 
dopóki obecny grzmiący potok nie stałby się szemrzącym strumykiem, strumyk stałby się z kolei 
najzwyklejszą strużką, a strużka wreszcie stałaby się jedynie kapaniem z zepsutego kurka... kap... 
kap... kap...
Wymiary strat
   	Niektóre z publikacji napływających z Państwowej Drukarni J.K.M. są niewątpliwie wartościowe i 
ciekawe. Obejmują one na przykład Zestawienie Dochodów i Wydatków, przedłożone Izbie przez 
ministra skarbu, oraz jeszcze bardziej zasadniczą pracę o Dochodzie Narodowym i Wydatkach. Nikt 
nie może powiedzieć o pierwszej publikacji, że jej ukazanie się jest niepotrzebne, ani o drugiej że 
jej temat jest błahy. Dzieła tego rodzaju rzadko przykuwają uwagę recenzenta, ale żaden sumienny 
krytyk ani nawet najbardziej uczone pismo nie mogłoby się skarżyć, że autorzy tych prac dawniej nie 
znani, jak w pierwszym wypadku, nie nazwani w drugim wybrali tematy, którym brak powszechnego 
zainteresowania. Bezstronna recenzja powinna by zawierać słowa: “z pewnością", “zdumiewające" i 
(przede wszystkim) “zastanawiające".
   	Ogólne Zwyczajne Dochody Zjednoczonego Królestwa osiągnęły mniej więcej sumę 5 343 
milionów funtów w 1957/58 i mają wynieść 5 620 w 1958/59. Z tych milionów procenty od długu 
narodowego pochłonęły 816, pozostawiając z grubsza 2,841 na budżet cywilny ludności i 1 418 na 
budżet wojskowy. Mierząc zmarnowany czas kraju, nie możemy zignorować krytycznej narośli na 
naszej gospodarce wytworzonej przez dług narodowy, który obecnie wynosi 27 231 526 000 funtów. W 
rozmyślaniach nad tą nieładną cyfrą politycy brytyjscy okazują dziwną pobłażliwość. Nie widzą obiekcji 
przeciw zadłużeniu na tę skalę ani przeciw wzrostowi owego długu, jeśli w danym momencie wydaje 
się on wygodny. Jednakże w istocie rzeczy spłata procentu na określony dług jest procesem 
niewiarygodnie marnotrawnym. Bardziej ekonomicznym planem byłaby amortyzacja długu, co jest 
rzeczą o wiele bardziej możliwą, niż sądzi większość ludzi. Stany Zjednoczone rzeczywiście rozpoczęły 
taki proces w roku 1919 i kontynuowały regularny program spłat aż do roku 1936, kiedy to wszelka 
redukcja długu była uważana za nadwyżkę budżetową i okazję do nowych wydatków. Na drodze do 
uzdrowienia systemu finansów narodowych plan likwidacji długu narodowego byłby ważnym krokiem, 
wiodącym ostatecznie do oszczędności na gigantyczną skalę.
   	Jednakże niezależnie od straszliwego marnotrawstwa konsekwencji zadłużenia, obserwujemy 
ustawiczne trwonienie pieniędzy na innych odcinkach. Zapobieżenie stratom poprzez te kanały, 
pokryłoby w rzeczywistości koszty amortyzacji. Dyskusja na ten temat byłaby wielce uproszczona, 
gdyby omawianie budżetu cywilnego rozpoczęto od “płac dla urzędników administracji", jako od 
pierwszego i przerażającego punktu. Prowadziłoby to samo przez się do statystyk z wykresami i 
załącznikami dotyczącymi “przerw na kawę i na herbatę". Ale Ministerstwo Skarbu woli ukrywać tę 
armię pod listowiem techniki departamentalnej, dodając okolicznościowy przypisek, który brzmi 
“łącznie z kosztami administracyjnymi" i który można by w pewnych wypadkach ulepszyć 
przez dodanie słów “i inne kosztowne drobiazgi".
   	A zatem główne punkty pozycji budżetowych to świadczenia dla usług komunalnych, Narodowej 
Służby Zdrowia (łącznie z emeryturami, zasiłkami rodzinnymi i opieką społeczną), subsydia 
rolnicze i żywnościowe i, na koniec, inne usługi. W dżungli cyfr kryją się takie punkty, jak koszty 
Królewskich Komisji i Służb Informacji, budżet środkowowschodniego Ośrodka Studiów 
Arabistycznych i rachunek za Misję Naukową Zjednoczonego Królestwa w Waszyngtonie, która jak 
dotąd dokonała znamiennie mało. Wśród funduszów resortowych (nawet w wypadku Ministerstwa 
Pracy i Oświaty) kryją się rosnące liczby wydane na korespondencję z ONZ. Wszystkie te liczby 
łącznie wynoszą więcej niż ogólne bieżące wydatki na wojny minione, obecne i przyszłe. Pomoc 
finansowa dla usług komunalnych obejmuje w dużej mierze pomoc dla szkół (435 z 866 milionów 
funtów), o których kilka słów powiedziano w poprzednim rozdziale. Teraz musimy się zająć 
Narodową Służbą Zdrowia, o której wiele jest do powiedzenia. Kosztuje ona wraz z emeryturami 
zdumiewającą sumę 1 031 milionów funtów, a nawet ta suma nie odzwierciedla tego, co musi za 
nią płacić jednostka.
   	Podatnika może zainteresować sposób wydatkowania tych pieniędzy. Wiele z nich wydaje się na 
administrację szpitali. Przeciętny szpital należy sobie wyobrazić jako miejsce, w którym 
przebywający tam pacjenci leżą w łóżkach jęcząc, bez opieki, a pacjenci przybyli z zewnątrz 
beznadziejnie czekają, żeby ktoś zwrócił uwagę na ich poważny stan. Można by zapytać, gdzie są 
doktorzy? Co robią pielęgniarki? Dlaczego nie widzi się nikogo ze służby szpitalnej? Wszyscy zajęci 
są administracją i nie mają wolnego czasu dla zwykłych pacjentów. Konsultanci spędzają czas na 
dostarczaniu statystyk dla tej całej chwiejnej struktury komitetów i administratorów, którymi system 
szpitalny jest przeładowany. Na etacie małego nawet szpitala znajdują się: starszy urzędnik 
administracyjny, wyższy urzędnik biurowy, zwykły urzędnik i operator maszynowni. Inni specjaliści 
zbierają bezużyteczne statystyki, przedstawiają żmudnie wypracowane wykresy 
wykazujące“przepustowość łóżek", “dzienny procent wolnych łóżek" i “procent zajętych łóżek". 
Potop papieru przytłacza personel lekarski, za który wszelkie decyzje podejmowane są na jakimś 
wyższym szczeblu, nieskończenie oddalonym od rzeczywistości.
   	Inni konsultanci walczą o wymianę zniszczonego sprzętu i w tym celu wypełniają w trzech 
egzemplarzach formularze dla sekretarza szpitala, który przedstawia wniosek komitetowi 
lekarskiemu, ten zaś przesyła go komitetowi szpitalnemu, który przedkłada go komitetowi 
finansowemu i ogólnemu, bezpośrednio odpowiedzialnemu przed komitetem zarządzającym szpi-
talem, który oczywiście trzęsie się przed szpitalną Radą Okręgową. Mijają miesiące, zanim w ogóle 
nadejdzie odpowiedź. Gdy nadejdzie, będzie prawdopodobnie w formie pytania o numer 
przepisów albo uwagi, że wyposażenie potrzebne dla szkolenia pielęgniarek zależy od Terenowego 
Komitetu Szkolenia Pielęgniarek, który posiada swoją własną rachunkowość.
   	Ale cóż robią pielęgniarki? Są one zupełnie zaabsorbowane inwentaryzacją prześcieradeł, koców, 
poszewek i nocników. Fakt, że wszystkie te rzeczy figurują już w inwentarzu przygotowanym dla 
Wydziału Kosztów Szpitala, nie ma żadnego znaczenia. Wciąż jeszcze musi się inwentaryzować i 
polować na zagubioną serwetkę. Pacjenci mogą umrzeć, podczas gdy siostry liczą ręczniki 
kąpielowe. Cała ta troska nie przynosi też żadnej oszczędności, ponieważ sam tylko system 
inwentaryzacji szpitala kosztuje 2 000 funtów rocznie. Co do Rady Szpitalnej, nabyła ona ostatnio w 
drodze dzierżawy biura, zmieniła instalację budynku, pokryła w nim na nowo posadzki, a potem ze 
stratą odprzedała, żeby przenieść się do większego lokalu, potrzebnego dla jej rosnącego personelu.
   	Gdy zaczynamy badać działalność służby szpitalnej, przekonujemy się, że przeważnie zajmuje 
się ona praniem. W dawnych czasach pielęgniarki były zakonnicami i pokutował pogląd, że ich strój 
powinien być tego wyrazem. Do ich kierowniczki przylgnęła straszna władza Matki Przełożonej. Ale 
pozostaje faktem, że jak mówią zakup i pranie samych tylko czepeczków pielęgniarek kosztuje kraj 
około trzy czwarte miliona funtów rocznie. A na tym nie koniec, ponieważ są także fartuchy, 
kołnierzyki, mankiety i paski rachunek pralni wynosi, być może, 650 000 funtów a wszystko to służy 
głównie zaznaczeniu duchowego pokrewieństwa z Florence Nightingale. Jest rzeczą interesującą, 
że kobiety wykonujące zawody, które stały się dla nich dostępne w czasach późniejszych niż czasy 
Florence Nightingale kobiety lekarki, fizjoterapeutki i szpitalne pracownice opieki społecznej nigdy nie 
stosowały tego rodzaju średniowiecznej elegancji i nikt im nawet nie sugerował, że powinny ją 
stosować.
   	Najgorsze cechy najgorszych szpitali kojarzą się zwykle z Ministerstwem Emerytur, instytucją 
łączącą maksimum wysiłku z minimum wyników. Ostatnio, gdy próbowano ponownie ustalić 
niezdolność do pracy pewnego weterana wojennego (tzn. zmniejszyć jego rentę o 20%), wstępne 
dokumenty, w ośmiu egzemplarzach, dochodziły do 21 stron maszynopisu z pojedynczym odstępem, 
na papierze formatu 13.2 X 17 cali, wypełnionym bzdurami. Następne osiem miesięcy spędzono na 
zestawianiu odpowiedzi na Sprawozdanie, Sprawozdania z Odpowiedzi na Sprawozdanie, a wreszcie 
na Odpowiedź na Sprawozdanie z Odpowiedzi na Sprawozdanie. Odwołanie się weterana 
podtrzymał w rok później bezstronny trybunał, gdzie owa ministerialna sprawa została wniesiona (na 
koszt publiczny) przez adwokata. W ciągu roku wymieniono około czterdziestu listów, a miano ich 
wymienić jeszcze więcej, zanim ostatecznie zapłacono zaległości. Podobna zwłoka staje się 
jeszcze gorsza, gdy sprawa dotyczy dwóch resortów rządowych. Kiedy kapitan Tomasz Atkins zostaje 
zwolniony z armii z przyczyn zdrowotnych, komisja medyczna armii zawiadamia o tym Ministerstwo 
Emerytur, które poleca innej medycznej komisji ustalenie stopnia niezdolności do pracy. Owa 
komisja zwykle zawiadamia ministerstwo, które z kolei zawiadamia dyrektora departamentu 
Ministerstwa Skarbu, a ten wreszcie płaci emeryturę tak, jakby to mógł zrobić o wiele łatwiej, 
gdyby Ministerstwo Emerytur w ogóle nie istniało.
   	Przy tego rodzaju procedurze rzeczą interesującą jest pojawienie się “urzędnika medycznego". 
Ową główną osobą w państwie o rozbudowanym systemie ubezpieczeń społecznych jest w pełni 
kwalifikowany lekarz, którego wiedzy medycznej właściwie zupełnie się nie wykorzystuje. Do jego 
obowiązków należy: zbieranie szczegółowych informacji na użytek innego urzędnika medycznego 
wyższego rangą, który następnie rozstrzyga przypadek osoby niezdolnej do pracy, w rzeczywistości 
nigdy jej nie oglądając. Ów rozbudowujący się system urzędniczenia medycznego zapewnia 
każdemu ministerstwu jego własny personel lekarski, nie związany z Ministerstwem Zdrowia i nie 
bardziej pożyteczny niż departament prawny ministerstwa, który mądrze służy radą, jeśli istotnie 
zanosi się na jakiś spór prawny. Były czasy, że zarejestrowany, praktykujący lekarz stanowił sam 
dla siebie autorytet i był kimś, którego słowu ufał inny praktyk. Teraz, w czasach bardziej 
oświeconych, zdajemy sobie sprawę, że lekarz, który badał pacjenta, mógł być jego znajomym i na 
jego decyzji mógł się odbić wpływ tej znajomości. O wiele lepiej jest odwołać się do usług 
urzędnika medycznego, który przedstawia sprawę innemu urzędnikowi medycznemu, a ten być 
może komisji. To daje pewność, że decyzję podejmuje się na gruncie ogólnej polityki bez brania pod 
uwagę poszczególnego przypadku czy w ogóle jakiejkolwiek rzeczywistości. Szkoda, że urzędnik 
medyczny musiał stracić tyle czasu na zdobycie swych kwalifikacji. Specjalny kurs medycznego 
urzędowania byłby o wiele tańszy do zorganizowania i mógłby się zakończyć już wtedy, gdy student 
potrafiłby wymówić słowo “diarrhoea".
   	Tuż po Służbie Zdrowia idzie Ministerstwo Rolnictwa, Rybołówstwa, Wyżywienia i Leśnictwa, 
które kosztuje kraj około 296 milionów funtów rocznie. W tym kwartecie znajduje się ogromne 
Ministerstwo Wyżywienia z czasów wojny, które przetrwało wojnę, a jego godną uwagi pozostałość 
wchłonęła ostatecznie ta interesująca fuzja. Wynikło z tego dublowanie wysiłków; istnieje więc (na 
przykład) dwóch doradców naukowych, jeden dla rolnictwa i jeden dla wyżywienia, każdy ze swoim 
własnym personelem. Owo dublowanie nauki nie zapobiegło też istnieniu Rady Badania Żywności ze 
swymi własnymi laboratoriami badawczy mi. Pomijając jednak na razie wszelkie możliwe dublowanie 
wysiłku, możemy tylko dziwić się, że ministerstwo poświęciło tak mało uwagi naturalnym nawozom, 
jakie można otrzymać ze ścieków. Brytyjczycy od wiek lat pogodzili się z polityką majestatycznego 
odprowadzania ścieków miejskich do Morza Północnego, a następnie importowania guana dla 
wyrównania braku nawozów sztucznych. Ostatnio zbudowano wielkie zakłady, w których odpady 
produktów poddaje się kosztownemu procesowi niszczenia. Wiadomo obecnie, że ze ścieków można 
otrzymać gaz metanowy, a pozostały szlam sprzedać (po odpowiedniej przeróbce) jako nawóz 
naturalny po cenie ponad 2 funty za tonę. Zbytu odpadów można w gruncie rzeczy dokonać z 
korzyścią, podczas gdy według przestarzałych, a będących w użyciu planów liczy się za nie często 2s, 
6d. Część z tych pieniędzy można by wydać (i w Coventry wydano) na spalanie metanu, lecz Zarząd 
Gazowni zabrania lokalnym władzom sprzedawania go, ponieważ na podstawie ustawy z roku 1948 
jest upoważniony do ochrony swego monopolu.
   	Nie interesując się naturalnymi nawozami uzyskiwanymi ze ścieków, Ministerstwo Rolnictwa 
wspólnie z Ministerstwem Paliw i Energetyki usiłują dostarczyć elektryczności do odległych nawet 
obszarów wiejskich, przy tym ta inwestycja ma kosztować około 200 milionów funtów. Jednak 
wiadomo przecież, że we Francji dzięki instalacji małych fabryczek, których koszt wyniósł około 500 
funtów, zamienia się odpadki organiczne w gaz metanowy i kompost. Przeróbka metanu dostarcza 
wystarczającej ilości energii elektrycznej, potrzebnej do oświetlenia, ogrzewania i napędu określonej 
maszynerii. Pozostawiony samemu sobie, farmer potrafił rozwiązać ten problem, lecz w sposób zbyt 
niezależny jak dla naszej biurokracji. Musi istnieć sieć. Muszą istnieć maszty, połączone z sobą 
festonami biurokracji. Musi istnieć centralna kontrola i administracja, formularze do wypełniania i 
przepisy, których trzeba przestrzegać. Co do wydatków, to więcej, niż było potrzeba, wydano 
już na próby zbudowania humorystycznego pługa elektrycznego, który ma zachowywać się tak jak 
szczeniak na długiej smyczy.
   	Kiedy ministerstwo zaczyna pomagać farmerowi, natychmiastowym tego rezultatem są 
katastrofalne wydatki, a potem wzrost personelu zatrudnionego przez Narodową Doradczą Służbę 
Rolniczą, która powinna była zostać zniesiona najpóźniej w roku 1957. Ustawa o rolnictwie 
(dotycząca drobnych farmerów) z roku 1958 wydaje się jakby specjalnie przeznaczona po to, żeby 
pomagać nieudolnym i leniwym i tchnąć nowe życie w biurokrację, odpowiedzialną za cały bałagan 
i nieuczciwe praktyki w Odium i Crichel Down. W tym samym czasie departamenty rolnicze tego 
samego ministerstwa zajmują się sadzeniem drzew szpilkowych w Lakeland i na walijskich 
pastwiskach owiec, nie wiedząc widocznie o tym, że drewno, które tam wyrośnie, będzie kosztowało 
dwadzieścia razy tyle, co drewno importowane, i że prawdopodobnie zostanie sprzedane jako drewno 
na podpałkę. Zanim te drzewa wyrosną, stemple wyjdą z użycia. Będą warte mniej więcej tyle, co 
węgiel odkrywkowy, który kosztuje do 30 funtów za tonę i jest mniej lub bardziej ognioodporny. 
Zmarnują się podobnie jak blaszane puszki i butelki na mleko, których nikt nie myśli zbierać.
   	Jest jednak możliwe, że jakąś część Ministerstwa! Rolnictwa można by utrzymać bez istotnej 
straty funduszów publicznych. Nie da się tego samego powiedzieć o Ministerstwie Pracy i Opieki 
Społecznej, którego wiele działów wyraźnie niczym się nie opiekuje. Że owej “opieki" nigdy nie 
brali pod uwagę prywatni pracodawcy, to jasne. O tym, jak prywatni pracodawcy znajdują sobie 
współpracowników, można się dowiedzieć z ogłoszeń, pojawiających się w prasie krajowej. Bardziej 
ciekawy jest sposób, w jaki Ministerstwo Pracy ignorują inne rządowe resorty i agencje. Nawet 
urzędy państwowe korzystają z jego usług tylko dla rekrutowania robotników. Inne resorty 
rządowe prowadzą niezależne poszukiwania pracowników drogą ogłoszeń, a związek dokerów ma 
swój własny system. Co do służb wojskowych, współzawodniczą one z sobą w dawaniu ogłoszeń do 
gazet młodzieżowych. Royal Air Force ogłosiła w ten sposób swój Plan Szkoleniowy w “The 
Hotspur" (24 str., 3 pensy, czwartek), współzawodnicząc w wielkości ogłoszenia z płatkami 
owsianymi firmy Kellog i kaszą firmy Shreddies. Marynarka Królewska podaje plan szkolenia 
uczniów czytelnikom “Eagle" (20 str., 41/2 pensa, środa). W taki sposób mówi się młodzieży o jej 
szansach. Ale żadna kampania rekrutacyjna nie zaczyna się od Biura Pośrednictwa Pracy, ani 
nawet go nie obejmuje. Instytucja jest przestarzała i bezużyteczna, jej starania są niewielkie, a 
osiągnięcia jeszcze mniejsze. Do tej samej kategorii, jakkolwiek nie należą do tego samego 
departamentu, należy zaliczyć inspektorów płac, którzy kosztują kraj około 4 milionów funtów rocznie 
i nie robią nic takiego, czego nie byłoby lepiej zostawić w spokoju. To samo można powiedzieć o 
Brytyjskiej Radzie Wydajności Produkcji. Lecz nawet najdziwniejsze ekstrawagancje wydają się 
względnie rozsądne w porównaniu z działalnością Komisji Odszkodowań Wojennych, której wciąż 
utrzymujące się istnienie musi pozostać jednym z dziwów naszego stulecia.
   	Jeśli wybuchnie pożar, który poważnie uszkodzi twój dom, zawiadamiasz o tym Towarzystwo 
Ubezpieczeń, zatrudniające asesora, którego zadaniem jest zbadanie rozmiarów szkody, jaką 
poniosłeś. Ty lub twój agent będziecie się szczegółowo rozwodzić nad wartością tego, co uległo 
zniszczeniu. Asesor Towarzystwa będzie się raczej skłaniał do podkreślania, że budynek już po-
przednio był w stanie ruiny, gratulując ci, że lepsze meble znajdowały się w nie zniszczonej części 
domu. Mniej lub więcej przyjacielska dyskusja kończy się kompromisem. Towarzystwo płaci raczej 
więcej, niż proponował asesor. Ty otrzymujesz raczej mniej, niż początkowo żądałeś. Całe 
postępowanie od chwili zawiadomienia o pożarze do otrzymania czeku trwa mniej więcej od dziesięciu 
dni do sześciu tygodni. Gdyby rząd zajmował się szkodami wojennymi według istniejącego systemu 
ubezpieczeń od ognia, wszystkie pretensje byłyby załatwione najpóźniej w roku 1947. W tego ro-
dzaju dyskusji nikomu nie opłaca się tracić czasu na przedłużanie sporu poza pewien punkt. Wszyscy, 
których to dotyczy, cenią swój czas i pragną osiągnąć porozumienie, przy czym każde rozwiązanie 
jest lepsze od przeciągania dyskusji w nieskończoność. Jednakże przeciwieństwem tego procesu jest 
działalność Komisji Odszkodowań Wojennych, która wciąż jeszcze pracuje w najlepsze, w 
czternaście lat potem, jak wyrządzono ostatnią szkodę. Według preliminarza na rok 1958/59 kosztuje 
to do 20 milionów funtów. Trudno byłoby w to uwierzyć, gdyby nie stwierdził tego wyraźnie sam 
minister skarbu. Ale liczby wypisane są czarno na białym. Komisja będzie widocznie urzędować 
dopóty, dopóki następna wojna nie stworzy nowych perspektyw dla jej bezczynności.
   	Los tych, którzy czekają na odszkodowania wojenne, może budzić nasze współczucie, lecz 
prawdziwymi ofiarami (niezależnie od płacących pensje podatników) są ci nieszczęśnicy, którzy 
wnoszą podwójne pretensje. Przypuśćmy, że twój dom został najpierw uszkodzony przez bombę, a 
następnie zajęty przez wojowników z Korpusu Płatniczego Armii, którzy palili w piecach poręczami 
schodów i rozbili bramę garażu jakąś ciężarówką. Wtedy zachodzi pytanie, czy urządzenia domowe 
zostały zniszczone przez bombę, czy przez wojsko. Dyskusja toczy się między Ministerstwem Wojny i 
Komisją Szkód Bombowych, tzn. między dwoma zespołami urzędników, którzy zgadzają się tylko na 
jedno: na przedłużanie sporu dopóty, dopóki wszyscy nie przejdą na emeryturę. W takiej sytuacji 
właściciel domu musi porzucić wszelką nadzieję. Nic się nie załatwi za jego życia. Prawdopodobnie 
w ogóle nic się nie załatwi.
   	Analiza strat, związanych ze znacjonalizowanymi gałęziami przemysłu, zmieniłaby ten rozdział w 
długą, i przygnębiającą i nieczytelną książkę. BBC ze swym piętnastotysięcznym sztabem 
pracowników byłoby tematem narzucającym się, jako instytucja często niezasłużenie besztana 
przez tych, którzy, nie będąc nigdy w USA, nie wiedzą, co to jest zła telewizja. Istnieje jednak 
przynajmniej jeden punkt radiowych wydatków, nad którym można postawić znak zapytania, a jest 
nim utrzymywanie Królewskiej Stacji Radiowej w Ashdown Forest. Ta imponująca budowla 
pochodzi z roku 1942 i została zbudowana przez Stany Zjednoczone; stanowiła jedną z mniej 
udanych amerykańskich prób pokonania Hitlera. Stacja została przejęta przez BEC i Ministerstwo 
Spraw Zagranicznych w roku 1946, przy czym zapewniono tym instytucjom personel w liczbie 4 
000 osób przy rocznych (w roku 1957) kosztach 5 750 000 funtów. Celem tych wydatków było wyrażanie 
brytyjskiego stanowiska w około czterdziestu obcych językach, przy użyciu czterech długości fal i za-
trudnianiu 1000 osób na jeden działający mikrofon. Programy miały być połączeniem propagandy z 
rozrywką, lekcje angielskiego miały być przetykane krzykliwie zabawnymi pozycjami, 
przeniesionymi z Programu Rozrywkowego. Wiele tej lawiny lingwistycznej kieruje się ku krajom poza 
żelazną kurtyną, wątpliwe jednak, czy coś z tego jest nawet słyszalne (mniejsza już o to, czy 
interesujące) dla pożądanego audytorium. Zagłuszanie, warunki atmosferyczne, plamy na słońcu i 
zniekształcenia dźwięku sprawiają, że programów tych słucha tylko niewiele osób. W tych 
okolicznościach słusznie można by zapytać, czy zrezygnowanie z Królewskiej Stacji Radiowej nie 
byłoby rozsądną oszczędnością i czy jej masztów nie można by z pożytkiem sprzedać na złom. Co do 
samej siedziby, jej powrót do prawowitego właściciela (w tym wypadku królowej) wydaje się bardziej 
niż spóźniony. Interesujące byłoby przedyskutowanie zagadnienia, w jaki sposób inne 
znacjonalizowane gałęzie przemysłu, a ściślej mówiąc: siedem z nich, przekroczyły rachunek 
bankowy na sumę 66 400 000 funtów  . Na razie jednak musi nam wystarczyć obserwacja, że część 
ich wydatków idzie na prowadzenie wzajemnej z sobą walki. Dotyczy to szczególnie elektrowni i 
gazowni, zakupujących miejsca ogłoszeniowe w gazetach, periodykach i na parkanach po to, aby 
wysławiać rywalizujące ze sobą produkty. Istnieje walka na śmierć i życie między p. Thermem i p. 
Ohmem, bez żadnej widocznej korzyści dla społeczeństwa, które musi posiadać ich obydwóch. “Do 
nowoczesnego gotowania używaj elektryczności" błagał Południowy Zarząd Elektrowni. Mogłoby to 
mieć jakiś sens, gdyby alternatywą było gotowanie na piecyku z węglem drzewnym. Ale -triumf p. 
Ohma może nastąpić tylko na koszt p. Therma, na którego usługi my, podatnicy, wydaliśmy miliony. 
Nawiasem mówiąc, reklamowanie mleka, jaj i węgla również budzi wątpliwości. Czemuż by nie 
skończyć z ogłoszeniami i nie sprzedawać tych produktów taniej, oszczędzając dodatkowo przez 
powtórne użycie kartonów i tacek, w których sprzedaje się jaja? Co do węgla, wysiłki idące w kierunku 
sprzedania go pięknie równoważą badania dokonywane w celu oszczędzania paliwa. Niestrudzone 
wysiłki Urzędu Węglowego, aby wzmóc używanie stałego paliwa w przeciwieństwie do oleju, są nie 
mniej znamienne niż wysiłki Służb Wydajności Paliwa, pragnące pokazać, że wydatki na nie można 
zredukować do minimum. A jeszcze inni urzędnicy, bardzo słusznie zajmujący się skażaniem atmosfe-
ry, nastają w rezultacie na to, żeby w ogóle nie używać paliw.
   	Często przypuszcza się, że resorty rządowe mają swoją własną wewnętrzną kontrolę wydatków, 
swych własnych ekspertów finansowych i, w tym wypadku, swój własny bezwład, który sam hamuje 
nowe wydatki. Ci, którzy studiują Marnotrawstwo, wiedzą jednak, że wewnętrzne wysiłki 
podejmowane dla uzyskania oszczędności są niezmiennym preludium do dodatkowych wydatków. 
Dotyczy to szczególnie prób oszczędności w Ministerstwie Obrony (co wykazaliśmy poprzednio), ale 
dotyczy to także ogólnie wszystkich resortów rządu. Przede wszystkim wewnętrzni kontrolerzy 
sami mają skłonność do mnożenia się. Doradcy ekonomiczni (podobnie jak departamentalne grupy 
prawników, lekarzy i architektów) sami stanowią wydatek. A czegóż dokonują? Przeprowadzają 
staranną kontrolę zużycia znaczków pocztowych i papieru do pisania. Badają wydatki na podróże 
służbowe. Ścigają jednostkę, której przez przeoczenie wypłacono wyższą kwotę. Ale w całej tej 
drobnej działalności nie umieją odpracować sumy swych własnych pensji. Niczego dla nas nie 
oszczędzają.
   	Powiedzenie, że niczego dla nas nie oszczędzają, jest właściwie bardzo łagodne. To, co oni 
rzeczywiście robią, polega na tym, żeby nie dopuścić do żadnej oszczędności. Gdyż każdy szef 
wydziału wie, że jeśli nie wyda przydzielonej mu kwoty, doprowadzi to do stałej redukcji sumy, która 
mu przysługuje. Wie ponadto, że to, co w ten sposób zaoszczędzi, zostanie przydzielone wydziałowi, 
który przekroczył swój budżet i którego szef będzie następnie awansował w uznaniu jego wzrasta-
jącej odpowiedzialności. Musi zatem na każdy rok za-planować mały deficyt, wiedząc o tym, że jeśli 
postąpi inaczej, nie będzie to fair w stosunku do jego podwładnych, nie mówiąc już o nim samym. Ta 
zasada przewija się przez całą administrację publiczną w dół, aż do kierownika szkoły podstawowej, 
który walczy o to, aby wydać swój hojny przydział pieniędzy na “dodatkowe" wyposażenie; i 
oczywiście do żołnierza w przegrzanym baraku zsypującego koks na piec, żeby być pewnym, że 
otrzyma przydział na następny tydzień. Ten rodzaj wewnętrznej czujności prowadzi tylko do 
wiecznego marnotrawstwa.
   	Ministerstwo Skarbu powinno, jak widzieliśmy, stanowić oficjalną gwarancję przeciw rozrzutności, 
lecz wyraźnie nie spełnia tej roli. Urzędnicy ministerstwa są dość czujni, lecz pracują w 
ograniczonych ramach. Weźmy na przykład urojony resort, Brytyjskie Ministerstwo 
Międzydepartamentalnej Koordynacji, stworzone przez nieżyjącego już Mr Ramsaya Macdonalda 
jako znamienna cecha państwa dobrobytu, lecz od tego czasu połączone z Ministerstwem 
Bezowocnego Planowania. Jego szefem jest sekretarz stanu dla koordynacji i planowania, a 
personel przeprowadził się ostatnio do nowych biur obok Scotland Yardu, lecz z osobnym po-
mieszczeniem gdzie indziej; znakomicie będzie w Bush House, w Maida Vale, Kensal Rise, 
Hackney Wiek i Penge. Jego 7 000 urzędników w Buff Orpington ma się wkrótce przeprowadzić do 
większych lokali w Cheltenham i Bath. Urzędnicy Ministerstwa Skarbu przychodzą od czasu do czasu 
do tego ministerstwa i wyrażają przerażenie z powodu jego stale rosnących preliminarzy. Główny 
planista musi walczyć o każde tysiąc stóp kwadratowych przestrzeni biurowej. Stały podsekretarz 
stanu dla spraw koordynacji musi uzasadnić potrzebę każdego stenografa. Ale nie jest zadaniem 
Ministerstwa Skarbu zbadanie, czy to ministerstwo po-winno w ogóle istnieć, co oczywiście jest 
pierwszym pytaniem, a negatywna na nie odpowiedź oszczędziłaby dalszego i szczegółowego 
badania jego wydatków. W praktyce skarbowej precedens w sprawach wydatków jest rzeczą wielką. 
Skoro jakiś resort raz otrzymał swój budżet, nikt w Ministerstwie Skarbu nie będzie podawał w 
wątpliwość jego istnienia. Wydaje pieniądze, więc istnieje.
   	Przy rozważaniu takiego stanu rzeczy czytelnikowi niełatwo zrozumieć, jak mogło do niego dojść. 
Czytelnik zebrał kiedyś doświadczenia ze swego kontaktu z resortem rządowym w związku ze sprawą 
jakiegoś wniosku, sugestii, pytania czy skargi. Na pewnym etapie owego spotkania z biurokracją 
odkrył on piętrzenie się przeszkód, przechodzące wszelkie możliwe pojęcie. Pamiętając o tym, będzie 
się może dziwił, w jaki sposób rządowe resorty mogły stać się tak wielkie i tak kosztowne. Gdyż owo 
stwarzanie przeszkód zauważone przez petenta-podatnika powinno by, po prawdzie, zahamować 
wzrost tych resortów. Urzędnicy, tak ochoczo mówiący mu “Nie", powinni być równie skorzy do mó-
wienia “Nie" każdemu innemu. Automatyczny opór wobec wszelkiej i każdej propozycji powinien 
sam przez się hamować innowację, a więc i wydatek. Temu argumentowi nie można odmówić logiki, 
ale po dalszym namyśle czytelnik zorientuje się, że jego przesłanki są fałszywe. Problem nie jest tak 
prosty, jak z początku skłonni bylibyśmy przypuszczać. Po pierwsze nie wszyscy urzędnicy 
administracji państwowej stwarzają przeszkody. Niektórzy z nich postępują wprost przeciwnie. 
Musimy także pamiętać, że opór wobec wszelkiej sugestii mieści też w sobie opór wobec wszelkich 
sugerowanych środków wiodących do redukcji wydatków.
   	Na koniec należy wspomnieć o samowystarczalnym urzędzie pocztowym. Ze wszystkich 
resortów rządowych resort poczt jest prawdopodobnie najsprawniejszy, posiada także tę zaletę, że 
jest o wiele lepszy niż poczta w Stanach Zjednoczonych. A przecież jest o wiele gorszy, niż był niegdyś. 
Przy całych flotyllach szybkich pojazdów dostarczanie poczty trwa dzisiaj dłużej, niż trwało w roku 
1900, kiedy listonosze maszerowali pieszo. Nawet w roku 1914 w wielu częściach Wielkiej Brytanii 
dostarczano pocztę cztery razy w dzień powszedni, a dwa razy w niedzielę. Teraz dostarcza się 
pocztę w każdy dzień powszedni dwa razy, a w niedzielę ani razu. Jeszcze w roku 1939 list 
miejscowy nadany w Londynie przed godziną 4 po południu był dostarczany tego samego wieczora 
londyńskiemu adresatowi. Oficjalna odpowiedź na krytykę tego rodzaju będzie niewątpliwie brzmieć 
że obsługę pocztową można by ulepszyć, ale dostarczanie listów tak częste, jak przed wojną, 
kosztowałoby teraz raczej 41/2 pensa, a nie 3 pensy za list i że inne koszty wzrosły proporcjonalnie. Do 
pewnego stopnia może to być prawda, lecz istnieją różnice w sprawności działania pomiędzy jedną a 
drugą dziedziną pracy poczty. Zapewne nastąpił ogromny wzrost masowości usług pocztowych. 
Jednakże zwracano też uwagę na to, że koszty administracyjne banku oszczędności są 
sześciokrotnie wyższe, niż powinny by być, a przestrzeń zajmowana przez jego centralę około 
dziesięć razy większa, niż to potrzebne. I jakkolwiek w resorcie poczt może być mniej 
marnotrawstwa niż w każdym innym, nie znaczy to, że owo marnotrawstwo należy lekceważyć. Choć 
wydatek związany z wysłaniem listu można uznać za względnie niski, nie można tego samego 
powiedzieć o telegramie.
   	W tym rozdziale zajmowaliśmy się głównie nadmiernymi kosztami administracji i technokracji. 
Szpitale, rolnictwo, przemysł i znacjonalizowane instytucje użyteczności publicznej wszystko to 
obciążone karkołomną budowlą administracji, inspekcji, reklamy i dostaw. Że pociąga to za sobą 
ustawiczną stratę pieniędzy i wysiłku to oczywiste. Krytyka tego stanu rzeczy spotyka się w rezultacie 
z odpowiedzią obrońców systemu dowodzących, że dla wszystkich trzeba znaleźć zatrudnienie i że 
żaden inny system nie mógłby zapewnić pracy tak wielu ludziom. Oponując można by podkreślić, że 
ograniczenie biurokracji oznaczałoby niższe podatki, że niższe podatki pobudziłyby prywatną ini-
cjatywę i że rozwój gospodarki dałby większe zatrudnienie. W tym argumencie jest część prawdy, 
lecz nie dotyka on zagadnienia zasadniczego. Gdyż ostateczny sprzeciw wobec biurokracji polega 
na tym, że niszczy ona biurokratę jako jednostkę. Człowiek, skazany na spędzanie życia wśród teczek 
z aktami i zapisków, posiada, mówiąc ogólnie, dwie możliwości. Zdając sobie sprawę z bezowocności 
swej pracy, może postanowić cynicznie, żeby wyciągnąć z niej jak najwięcej, starając się o największą 
pensję i najwyższe zaszczyty, unikając błędów i odsuwając decyzje, myśląc o własnym bezpie-
czeństwie i grając na zwłokę. Albo też, jeśli jest mniej inteligentny, może przekonać samego siebie, 
że jego praca ma znaczenie państwowe i że kraj bez niego chyliłby się ku upadkowi. Kariera, która 
wielu ludziom stwarza w ten sposób możliwość wyboru pomiędzy cynizmem a iluzją, nie jest warta 
swej wysokiej ceny w kategoriach wydatków publicznych. W wielu zawodach na kolei, na ranchu lub 
na morzu charakter człowieka kształtuje zasięg jego odpowiedzialności. W innych zawodach w 
dziennikarstwie, na scenie, za barem człowiek może ocalić i utrzymać swą prawość. Nic takiego nie 
można powiedzieć o rutyniarskiej pracy w administracji. To praca, która podkopuje charakter, praca, 
która niszczy duszę.
Czwarte Prawo Parkinsona 
   	Podczas drugiej wojny światowej w kwaterze głównej Royal Air Force było bardzo wiele pracy. 
Na jej czele stali generał, pułkownik, podpułkownik i major. Pewnego dnia generał wyjechał, 
codzienna ilość pracy zmniejszyła się o 25 procent. Wkrótce potem pułkownik poszedł na urlop: robota 
do wykonania znów zmniejszyła się o 25 procent. Po tygodniu zachorował podpułkownik: major 
zauważył wówczas, że w ciągu godziny po pierwszym śniadaniu załatwił całą pracę. Praca w 75 
procentach polegała na wymianie listów, redagowaniu notatek oraz sporządzaniu sprawozdań 
zawierających ocenę stylu tych listów i notatek. Major ten nazywał się Cyril Northcote Parkinson.
   	Profesor Parkinson ukończył uniwersytet w Cambridge. Był już cenionym uczonym w dziedzinie 
historii, kiedy w 1957 ogłosił swoje, “Prawo Parkinsona", które zrobiło furorę. C. N.Parkinson zyskał 
międzynarodową sławę. 
   	Dziś profesor Parkinson ma 56 lat. Wraz z żoną i dziećmi i ze swymi kucykami usunął się na 
wyspę Guernsey, skąd przygląda się biurokracji całego świata. Nasza rozmowa odbywa się jednak w 
Londynie, w klubie liberałów, w samym centrum dzielnicy ministerstw, owej superbiurokracji 
brytyjskiej.
   	 - Panie profesorze, studia nad biurokracją doprowadziły pana do wykrycia czwartego prawa, 
które uzyskało Już duży rozgłos. Czy może pan scharakteryzować bardziej szczegółowo to odkrycie?
   	 - Czwarte Prawo Parkinsona znane szerzej Jako “prawo tysiąca" głosi: jakakolwiek instytucja 
rządowa, przemysłowa, naukowa której zespół pracowników administracyjnych sięga tysiąca ludzi lub 
przekracza tę liczbę, by istnieć, nie potrzebuje żadnej innej działalności. Administracja jest 
samowystarczalna, żywi się własną pracą. Jest to administracja dla administracji.
   	Jest to prawo ogólne, prawo natury, podobnie jak prawo grawitacji. Sprawdzić je jest bardzo 
łatwo: przykładów jest mnóstwo. Podam ten, który stanowił dla mnie punkt wyjścia. W czasie 
ostatniej wojny zakłady Kruppa skoncentrowane były w okręgu Essen. Centrala Friedricha Kruppa 
znajdowała się w samym mieście i zatrudniała może dwa tysiące pracowników. Kiedy wszystkie 
fabryki zostały zburzone, zauważono, że 2 tysiące pracowników centrali pracuje równie gorączkowo 
jak przed wojną: produkcja spadła do zera, praca administracji nie zmniejszyła się ani o centymetr. 
Krupp zreorganizował potem swoje przedsiębiorstwo; zatrudnia obecnie 200 tysięcy robotników, a w 
zarządzie pracuje 250 osób.
   	Inny przykład o odmiennym znaczeniu. Zastanawiałem się nad zagadnieniem ambasad. 
Ambasada amerykańska w Londynie zatrudnia 750 ludzi, w Paryżu zapewne powyżej tysiąca. 
Bezpośrednio po zakończeniu wojny, kiedy trzeba było jakoś zatrudnić oficerów, sądzę, że 
ambasada USA w Paryżu zatrudniała 2 tysiące ludzi. Sytuacja obecna jest szczególnie niebezpieczna, 
ponieważ od czasu zakończenia wojny powstało około sześćdziesięciu nowych ambasad we 
wszystkich stolicach. Każdego tygodnia jakiś ambasador opuszcza placówkę, inny przyjeżdża. 
Każdego tygodnia pewna liczba radców, pierwszych sekretarzy, attaches wojskowych lub morskich 
obejmuje stanowisko, inni składają wizyty pożegnalne. Każdego tygodnia wszyscy pozostali 
urządzają na ich cześć cocktaile. Nie licząc świąt narodowych i rocznic wyzwolenia, każdy ambasador 
organizuje przyjęcia, na które przychodzą wszyscy inni. Daje to rytm dwóch przyjęć na tydzień. 
Dyplomaci nie mają już czasu spotykać się z mieszkańcami kraju. W Godesbergu w NRF 
dyplomaci mieszkają w mieście dyplomatycznym razem z innymi dyplomatami. Nie spotykają się z 
Niemcami: w Godesbergu nie ma Niemców.
 - Jak więc określić idealną liczbę składu osobowego sztabu głównego czy zarządu?
 - Jest to całkowicie niemożliwe. Każde przedsiębiorstwo czy organizm publiczny ma własne 
potrzeby.
 - Mogę tylko powiedzieć, że tysiąc pracowników to za dużo. Ponad tysiąc sytuacja staje się 
niebezpieczna.
   	Można natomiast określić moment, kiedy instytucja staje się zbyt gigantyczna. Rozpoczyna się 
wówczas proces, który określa trzecie Prawo Parkinsona: “Ekspansja oznacza złożoność, a 
złożoność równa się dekadencji". Kiedy organizm się rozszerza, rodzi się konformizm. Konformizm jest 
nieuchronną konsekwencją gigantomanii. W pewnym momencie różnice między ludźmi przestają 
istnieć. Jeśli dokoła stołu konferencyjnego widzi się wszystkie twarze podobne do siebie, konferencja 
traci wartość.
 - Użył pan terminu “dekadencja". Jak, pańskim zdaniem, można rozpoznać, że dany organizm pry-
watny czy publiczny chyli się ku upadkowi?
 - Niech się pan przyjrzy gmachowi zajmowanemu przez tę instytucję. Jeśli jest zbyt nowy, zbyt 
nowoczesny, zbyt ładny, są wszelkie dane, że instytucja chyli się ku upadkowi. W organizmie 
bardzo aktywnym zwłaszcza w okresie następującym bezpośrednio po jego powstaniu wszyscy są 
bardzo dynamiczni, pełni inicjatywy i nikt nie ma czasu myśleć o ozdobach. Największe dzieła 
dokonane zostały w budynkach przypadkowych, jak drewniane baraki w czasie wojny. Dopiero potem, 
kiedy główna praca została dokonana i pierwszy zapał minął, ludzie zaczynają rozglądać się dokoła 
siebie. Dobrym przykładem może być angielskie Ministerstwo Wojny. Większość wielkich zwycięstw 
Anglii odniesiona została przed rokiem 1900 i przygotowana w lokalach bardzo ciasnych. Nasz 
imponujący gmach ministerialny został otwarty w roku 1906. Tam właśnie powstał plan desantu w 
Dardanelach.
 - Jest pan również założycielem nowej dyscypliny naukowej, którą nazwał pan komitetologią. Co 
należy przez to rozumieć?
 - Komitetologią jest gałęzią nauk biologicznych. Jak wskazuje sama nazwa, zajmuje się ona 
badaniem komitetów w instytucjach zarówno publicznych, jak i prywatnych, a więc zarówno w 
radach ministrów, jak i w radach nadzorczych.
   Komitet w fazie początkowej liczy zazwyczaj pięć osób. W sprawach handlowych mogą 
wystarczyć trzy. To jest liczba minimalna, ponieważ przy liczbie poniżej trzech niepodobna wybrać 
prezesa, sekretarza i mieć jeszcze komitet. Pięć jednak jest liczbą najczęstszą, jeden lub dwu 
członków może wówczas nie przyjść, co nie przeszkadza, iż komitet może się zebrać w quorum 
trzyosobowym.
   Trudno jednak się do tego ograniczyć, ponieważ są ludzie, którzy uważają, że mają prawo należeć 
do komitetu; ci ludzie są bardzo nieszczęśliwi, krytykują komitet, mówią, że źle pracuje. Aby tych 
krytyków uciszyć, normalną metodą stosowaną we Francji, w Anglii i w Stanach Zjednoczonych jest 
wciąganie ich do komitetu. W ten sposób komitet dochodzi do 7, 8, 11, 13 osób. Proces ten 
zatrzymuje się zazwyczaj w momencie, który nazwałem “współczynnikiem bezskuteczności". Wyraża 
się on wzorem:
     
   gdzie m oznacza przeciętną liczbę obecnych członków, o liczbę członków ulegających wpływom, 
a przeciętny wiek, d największą odległość między dwoma członkami, y czas istnienia komitetu, p 
cierpliwość prezesa według skali Peabody, b średnią ciśnienia trzech najstarszych członków. Po 
osiągnięciu współczynnika bezskuteczności pięciu początkowych członków tworzy komitet 
wykonawczy. Ten z kolei wzrasta do 7, 8, 11, 13 członków i wszystko rozpoczyna się od nowa. Są to 
cykle normalne w przyrodzie.
 - Podobne zjawiska rozrostu zaobserwował pan również w dziedzinie opodatkowania i w dziedzinie 
zużycia papieru?
 - Wzrost podatków jest istotnie konsekwencją drugiego prawa Parkinsona, które głosi: “Wydatki 
wzrastają proporcjonalnie do wysokości wzrostu do chodów". W zakresie papieru dwie są 
przyczyny tego zjawiska: wynalazek papieru drzewnego, który jest tani, oraz maszyn powielających. 
Odbić dwieście kopii jest teraz równie łatwo jak 50. Człowiek instynktownie skłonny jest użyć 
dwustu. Następnie trzeba je rozprowadzić. W Anglii stworzyliśmy w zeszłym roku Ministerstwo 
Obrony łączące dawne Ministerstwa Armii Lądowej, Marynarki i Lotnictwa. Zwolennicy tej reformy 
utrzymywali, że połączenie musi dać oszczędności. Ja twierdziłem, że stos papierów od razu 
wzrośnie trzykrotnie, ponieważ wszyscy generałowie zaczną otrzymywać korespondencje admirałów, 
wszyscy admirałowie okólniki generałów itd. Już w pierwszych tygodniach różnice wyrażały się w 
tysiącach funtów.
   Inflacja papieru związana jest z dążeniem biurokratów, by trzymać w ręku całą organizację. 
Metodą stosowaną zazwyczaj w wielkich organizacjach jest żądanie sprawozdań, statystyk, 
dokładnych informacji i na tej podstawie wydawanie zarządzeń. Wynik jest dwojaki: odpowiedzialni 
kierownicy oddziałów tracą wszelką inicjatywę, a ludzie w centrali nie mają czasu na czytanie 
wszystkich papierów.
 - W swoich studiach biologicznych nad ciałami społecznymi mówi pan nawet o sprawach seksualnych. 
Czy można istotnie twierdzić, że instytucje posiadają jakieś życie seksualne?
 - Niewątpliwie. Obserwujemy przecież zjawisko łączenia się pewnych organizmów i w procesie 
tym jedno z towarzystw spełnia rolę męską, drugie kobiecą.
 - Po pewnym czasie pojawia się stadko małych przedsiębiorstw filialnych, które są dziećmi 
poczętymi z tego połączenia. W celu określenia płci przedsiębiorstwa należy przyjrzeć się jego 
centrali: przedsiębiorstwo kobiece ma budowę zalotną, nieco chwiejną, w działalności swej 
odznacza się introwertyzmem. Przedsiębiorstwo męskie jest zewnętrznie bardziej zaniedbane i 
ekstrawertywne.
 - Jakich rad mógłby pan udzielić młodzieńcowi, który pragnie zrobić karierę?
 - Przede wszystkim powinien się rozejrzeć wśród możliwych teściów, nie zwracając żadnej uwagi 
na wygląd ich córek. Drugą regułą jest zasada anonimowości. Jeśli się jest szarym urzędnikiem i 
ma się pomysły, trzeba pamiętać, że niedobrze jest mieć pomysł. Na leży starać się ulokować 
swój pomysł w głowie wice-prezesa tak, by zapomniał całkowicie, że pomysł ten pochodzi od kogo 
innego. Takiego pracownika będzie on uważał za bardzo pożytecznego i wystarczająco pozbawionego 
inicjatywy.
 - Ale pozostaje jeszcze najtrudniejszy moment: jak się pozbyć tego “numeru pierwszego" i zająć jego 
miejsce?
 - Długi czas uważałem, że najlepiej nadaje się do tego zagrożenie lotnicze. Należy wmówić 
prezesowi, że pojutrze niezbędna jest jego obecność w Tokio, po trzech dniach w Vancouver, a 
jeszcze później na konferencji międzynarodowej w Melbourne. W ten sposób prezes umieszczony 
zostaje na orbicie. Nagłe zmiany temperatury, przejście od słońca do śniegu powinny zrobić 
swoje. Obecnie jednak metoda ta nie nadaje się już do użytku. W biologii znane jest zjawisko 
wzrastającej odporności owadów na środki owadobójcze: w pierwszym roku owad jest nieco 
smutny, w drugim zaczyna się przyzwyczajać, w trzecim przywiązuje się, w czwartym powstaje 
pytanie, czy potrafi się bez nich obejść. Podobnie jest z prezesami. Podróże lotnicze stają się rzeczą 
powszednią, prezesi uodparniają się. Więc jaka jest rada?
 - Nie widzę innej prócz morderstwa. Istnieje jeszcze metoda matematyczna, stosowana przez 
specjalistów od organizacji pracy: idzie o kompletne oszołomienie starego prezesa za pomocą nauki 
o prowadzeniu przedsiębiorstwa. Jest to w gruncie rzeczy swoista forma morderstwa.
 - Czy doradcy organizacyjni nie przynoszą żadnej korzyści?
 - Przynoszą niewątpliwie. W większości wypadków taki ekspert po miesiącu studiów przedstawia 
określony plan oszczędności. Następnie, w chwili kiedy kończy swą pracę, proponuje zazwyczaj 
utworzenie w instytucji wydziału organizacji pracy. Na ogół sumy zaoszczędzone na podstawie jego 
wniosków wystarczają w przybliżeniu na pokrycie kosztów nowego wydziału.
 - Jednakże formuły matematyczne, które ci eksperci tak cenią, posuwają naprzód naszą wiedzę o 
mechanizmach społecznych i pan sam nawet przedstawia swoje odkrycia w formie równań.
 - Ja nie jestem matematykiem. Natomiast ożeniłem się sprytnie z dziewczyną, która zajmowała się 
wykładaniem tego przedmiotu. Kiedy piszę jakąś poważną pracę naukową, uważam, że 
koniecznie trzeba w niej umieścić jakieś równanie. To sprawa stylu, sprawa estetyki. To 
urozmaica kolumnę. Nie jest rzeczą konieczną, by formułka taka miała jakieś znaczenie. Idę 
wtedy do żony i powiadam: “Moja droga, potrzebne mi jest równanie". I żona układa mi równanie. 
Robi to bardzo dobrze.
 - Ostatnie pytanie, panie profesorze: Czy ta biurokracja, której przerosty opisuje pan w swych 
dziełach, wydaje się panu zjawiskiem nieuniknionym?
 - Nie ulega wątpliwości, że postęp techniczny, automatyzacja, sprzyjając rozwojowi zajęć usługowych, 
sprzyja jednocześnie rozwojowi biurokracji. Moim zdaniem zjawisko biurokracji jest znacznie szersze: 
Jest to nieunikniony finał cywilizacji. Zwyrodnienia biurokratyczne towarzyszą zawsze okresom 
upadku. Biurokrację spotyka się zawsze, jak w ostatnich wiekach Rzymu, w przededniu katastrofy. 
Myślę, że cywilizacja zachodnia przeszła już swoje apogeum, że obecnie przeżywa swój schyłek i 
biurokracja jest jednym z objawów tego schyłku.
   	


Spis rzeczy
   Prawo zwłoki
   Jak napisać pracę doktorską
   Proszę mi dać biały dom!
   Język dziennikarski
   Brodaci barbarzyńcy
   Zalew papieru
   Drugie prawo Parkinsona
   Stare i nowe
   Marnotrawna wojna
   Brytyjska linia strat
   Wymiary strat
   Czwarte prawo Parkinsona
  Dzięki uprzejmości Rank Xerox LTD. “Times", wrzesień 1966.
  Patrz: Population et Capital dans Le Monde Miditerranie Antique. Publication de la Faculte des Lettres de 
l'Universitside Strasbourg. Fascicule 18. Eugene Cavaignac, Professeur d'histoire ancienne a la Faculte des Lettres. 
Librairie Istra, Maison d'edition, Paris, 57 Rue de Richelieu, 1925, s. 113.
  Syn Hystaspesa, ur. circa 550, zm. 485. p.n.e. Nie mylić z Dariuszem Kodomanusem, synem Arsakesa i Sysigambis, 
potomkiem Dariusza Notosa. O szczegółach jego dojścia do władzy, 
patrz Von Hammer, Annal. Vienn 9, s. 19, Bahr ad Ctes, 133.
  Vide supra.
  Obliczenie wartości tej sumy w walucie Stanów Zjednoczonych z roku 1954 stało się tematem pracy doktorskiej 
przedłożonej w tym roku na Uniwersytecie Michigan, którą jednak odrzucono ze względu na braki kandydata w rachunku 
dzielenia.
  Vide infra.
  Patrz H. Braun w Nachr. d. Gesellschaft d. Wissensch zuGottingen, philhiste Klasse, 1905, 221 sqq.
  Tyr, Tyrus lub Tyros, rniasto w Fenicji. Szczegółowo patrzStrabo, 16, Herod, 2, 44, Mela I, 17, Curt. 4, 4, Aen I, 6, 339, 
Ovidius I eta, Met. 5, 10 i Lukan 3. Albo nie patrzcie, jeśli wolicie.
  Sydon, Sajda lub Sido, miasto w Fenicji, tworzące wspólny organizm miejski z Tyrem, co było rzeczą bardziej moralną, 
niż by się mogło wydawać. Te dwie miejscowości były od siebie 
oddalone tylko o pięć mil. Obywatele Sydonu byli biegli w matematyce i przysłowiowo nieuczciwi, a ich kobiety (jak nas 
poinformowano) szczególnie pięknie haftowały.
  Właściwie Athenae, stolica Attyki, i nazwa zwykle nadawana we współczesnej literaturze całemu temu państwu. Zało-
żona przez Kekropsa w roku 1550 p.n.e. Uderzającą cechą Aten 
jest strome wzgórze uwieńczone czymś, co, zdaje się, jest klasztorem. Jest to jedynie przypuszczenie, ponieważ nikt 
nigdy tam nie był. Wszystkie zdjęcia Aten wykonywane są tak, że fotograf stoi tyłem do wzgórza. W żadnej sali, w której 
naucza się kultury klasycznej, nie może zabraknąć stalorytu przedstawiającego Partenon, świątynię poświęconą Atenie, 
zbudowaną na Akropolu i zniszczoną, lecz niezupełnie, przez Wenecjan w roku 1687.
  Ibid.
  Demokracja ateńska była wynalazkiem dziewiętnastowiecznym i w gruncie rzeczy zdaje się, że stała się demokracją 
dokładnie w tym samym czasie, co Stany Zjednoczone.
  Patrz, passim, Dokumenty o daninach ateńskich. Benjamin Dean Merritt, profesor Instytutu Studiów Wyższych, 
Harvard, Cambridge, 1957.
  Grecja albo Graecia, kraj zamieszkały przez ludność nazywaną w rozmaitych okresach Achajami, Argiwami, Danaami, 
Dorami, Hellenami, Jonami, Myrmidonami, Pelazgami i (w końcu) Grekami.
  W jakimś miejscu należy wprowadzić trochę archeologii, żeby pokazać, że autor nie jest byle kim.
  Archidamos, syn Teopompusa, króla Sparty, zmarł wcześniej od ojca. Gdyby w tym okresie płacono podatek spadkowy, 
skutki mogłyby istotnie być bardzo poważne.
  Vide Zollverein, Die Bevólkerung der gr.-rom. Welt, 1891, Cf. Wagner. Gesch. d. róm. Kupferpragung, 53.
  Znany jako 2F. I3. 97, informacja, do której poznania bardzo zachęca się czytelnika. Właściwie ta osobliwa tablica 
została rozbita na kawałki, prawdopodobnie młotem kowalskim i zapewne przez lorda Elginą w napadzie rozdrażnienia. 
Można ją złożyć razem, lecz tak, że w praktyce nie ma to żadnego znaczenia.
  Ptolemeusz Filadelfos został tak nazwany, ponieważ zabił dwóch swoich braci, z których każdy mógłby był 
pretendować do tronu egipskiego. Później nadał swe imię miastu Filadelfia, jednakże jego związek z nim pozostaje 
niejasny. Poślubił l-o Arsinoe, córkę Lizymacha, i 2-o Arsinoe, swoją własną siostrę; posunięcie z każdego punktu 
widzenia zbytecznie kłopotliwe. (Vide infra, przypis).
  Egipt albo Aegyptus, część Afryki, obejmująca Dolinę Nilu i Deltę (Vide Atlas).
  (Skreślone przez cenzurę).
  Ptolemeusz lub Ptolemaeus I, generał w służbie Aleksandra Wielkiego, a później król Egiptu (Vide supra), panował 
przez trzydzieści dziewięć lat w Aleksandrii, gdzie zbudował latarnię morską Pharos, założył Bibliotekę Aleksandryjską, 
a także muzeum, gdzie pośród eksponatów znajdowali się wybitni uczeni. Miał mniej kłopotów z Cyprem niż inni po nim.
  Słowo “nieprawy" jest terminem łatwo zrozumiałym dla czytelników posiadających podstawowe wiadomości z 
biologii, lecz niełatwo je wytłumaczyć damom i dzieciom. Matka Ptolemeusza Filadelfosa, podobnie jak obydwie jego 
żony, miała na imię Arsinoe, co z psychologicznego punktu widzenia wydaje się interesujące. Choć była bliską 
przyjaciółką Filipa Macedońskiego, poślubiła ona (Arsinoe) Lagusa, Macedończyka, pochodzącego ze złej strony Central 
Parku. Wszystko to razem było czymś wysoce niepomyślnym.
  Filip, czwarty syn Amyntasa, króla Macedonii, wstąpił na tron i szczęśliwie powiększył swoje dominia. Poślubił l-o 
Olimpiadę, córkę Neoptolemosa (który, należy to przypomnieć, był królem Molossów), i 2-o Kleopatrę, lecz nie tę, o 
której czytelnik chciałby sobie poczytać. Filipa nie należy mylić z innym mężczyzną tego samego imienia, który 
pochodził z Pamfilii i napisał długą, zawikłaną, niedokładną i zupełnie nieczytelną historię świata aż do - i włącznie - 
czasów Teodozjusza II. Owi dwaj Filipowie byli nie tylko różnymi ludźmi, lecz żyli w różnych epokach i zbieżność ich 
imion jest zwykłym przypadkiem.
  Prawa Skarbowe Ptolemeusza Filadelfosa. Wydane na pod stawie greckiego papirusa z Bodleian Library, w 
przekładzie, z komentarzem i z załącznikami B. P. Grenfella, M. A., wykładowcy Queen's College, Oxford, wykładowcy 
Craven, i ze wstępem Wielebnego J. P. Mahaffy, D. D. Hon. D. C. L., wykładowcy Trinity College, Dublin. Oxford, 1896. 
Papirus Skarbowy składa się z dwóch zwojów, z których pierwszy zdobył profesor Flinders Petrie w latach 1893-1894, a 
drugi - Mr. B. P. Grenfell, M. A., w latach 1894-1895. Jakkolwiek pisane przez wielu przepisywaczy, oba zwoje 
pochodzą z 27 roku panowania Filadelfosa, tzn. z 259/8 p.n.e. Choć Filadelfos nie jest wymieniony w żadnym ze zwojów, 
powtarza się w nich wzmianka o 27 roku panowania, a czytelnik pamięta, że żaden inny Ptolemeusz (aż do VII Filometora) 
nie panował tak długo. Pochodzenie papirusu z tego okresu zostało ponadto stwierdzone w konsultacjach z naukowcami 
demotycznymi, z numizmatykami, bizantynistami i hagiografami; odbyło się wiele dyskusji, w czasie których Mr. 
Grenfell przynajmniej raz został, dotkliwie pobity.
  Vide Cavaignac, op. cit. s. 113. Le Budget des Seleucides: “Le Pseudo-Aristote distingue 4 sortes d'economies: 
1'economie royale, Peconomie satrapique, Peconomie «politique» (nous dirions «municipale»), 1'economie domestique". 
Ale nie wszyscy studiujący finanse syryjskie za Seleucydów przyjmują tę klasyfikację. Profesor Hogwash uznaje tylko 
dwa z tych działów, a dr Fogwell uznaje tylko jeden. Inne uwagi w owym skomplikowanym przedmiocie - zob. Appendix 
XXXI.
  Przemówienie wygłoszone w Amerykańskim Stowarzyszeniu Redaktorów Gazet w Waszyngtonie, 22. IV. 1960
  W oryginale angielskimim słowa: “appropriate", “suitable", i “apt" zawierające wymienioną przez autora kolejną ilość 
sylab,
  Good - dobry, God - Bóg.
  Rodzaj wełnianego żakietu, nazwany tak od nazwiska generala
  W oryginale “Tally-Cutter" - historycznie: urzędnik zajmujący się sprawami wierzytelności - nazwa pochodzi od 
“karbownicy", czyli karbowanego kija, którego połowę dostawał wierzyciel, a połowę dłużnik.
  Niniwa, stolica imperium asyryjskiego, zalicza się do miast, które najwcześniej zetknęły się z problemem ruchu 
drogowego. Miejsce to, według proroka Jonasza, gromadziło “więcej niż sześć tysięcy spisanych osób, które nie potrafiły 
odróżnić swojej prawej ręki od lewej" (Jonasz, IV, XI). Można sobie wyobrazić bałagan, który oczywiście był osławiony. 
Rozwiązaniem stała się zamiana szańców miejskich (100 m wysokich) na jednokierunkową, trójstrumieniową szosę dla 
szybszych pojazdów. Diodorus (S. ?, 3) opisuje, jak to wykonano, lecz nie wspomina o tym, że koła pojazdów wyrabiano 
w Tyrze.
  Ateny stały się przykładem demokratycznego rządu w pewnym okresie, w połowie dziewiętnastego wieku, kiedy ta 
forma rządzenia stała się modna w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Wobec tego ateńska demokracja 
wspomniana jest tylko w jednym wierszu “Słownika Klasycznego", wzgl. “Biblioteki Klasycznej" Lempriere'a, wydanej 
na nowo przez E. H. Barkera według siódmego wydania amerykańskiego, przygotowanego przez Charlesa Anthona, 
adiunkta języków i geografii starożytnej w Columbia College (gdziekolwiek by to miało być), N.Jork, Londyn, 1838
  Zob. artykuł podpułkownika L. V. S. Blackera w “Army Quateraly", październik 1957.
   ..Lord Randolph Churchill" napisał Winston Churchill, Londyn 1907, s. 680-681
  Nadwyżki budżetowe w latach 195558 zostały w całości pochłonięte przez wpłaty zaliczkowe dla Urzędów: Węgla, 
Transportu, Elektryczności, Gazowni i innych przedsiębiorstw, będących własnością publiczną. Sięgały one sum: 
422 000 000, 397 000 000 oraz 616 000 000 funtów kolejno, w trzech podanych latach budżetowych.
  Wywiad przeprowadzony z profesorem Parkinsonem przez Alain Schifersa z miesięcznika francuskiego “Realites". 
Druk wg “Forum", luty 1966. Tłum. Jerzy Pański.