JAN ZIÓŁKOWSKI
?i???
OPOWIEŚCI KASZUBSKIE I MAZURSKIE


LUDOWA SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA WARSZAWA 1986

Opracowanie graficzne: Juliusz Rybicki


?*^ k
mj-?

ISBN 83-205-3807-6
Copyright by Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Warszawa 1986
it
^S
^?i???^
?
?,«?


kóu




Pewne- i



1. Szołobułki1   księdza Augusta
Najpoczciwszy z poczciwych, by nie powiedzieć — święty, ksiądz August Worzałła, proboszcz w chojnickim Łągu, był człowiekiem nie tylko do różańca, ale też do tańca. Czy i do wybitki, nie wiadomo, lecz do wypitki — na pewno. Nie żeby zbereźnik i opój, nie. Owszem, za kołnierz nie wylewał na chłopskich i szlacheckich weselach czy chrzcinach. Owszem, lubił towarzystwo. Toteż często bywał u kogoś w gościnie, a jeszcze częściej przyjmował u siebie. Przy tym wszystkim był to prawdziwy Kaszub, chętnie używający narzecza swych puckich i kartuskich przodków.
Pewnego dnia spodziewał się właśnie gości z Chojnic, a to znakomitych pedagogów tamtejszego gimnazjum, jak filologa Stanisława Węclewskie-
1 Szołobułka   (kasz.)  —  wesoła   opowieść, anegdota, humoreska.
go, przyrodnika Adolfa Laskowskiego i innych, znanych bojowników o polskość nauki i oświaty w zaborze pruskim. Zjazd miał być znaczny, bo panowie ci przybywali wraz z rodzinami dla kilkudniowej wilegiatury na łonie przyrody i arcygościnnej plebanii.
W całym domu gwałt był i rwetes niesłychany, bo już lada chwila mieli przybyć goście, już czekały na nich stoły obficie zastawione jadłem i napitkami, gdy do gabinetu proboszcza weszła gospodyni i zapowiedziała:
—  Jakub Gajda prosi o posłuchanie i napiera się wejść.
— U, naremnik kaduczny! 2 — zaklął pleban, złagodniał jednak zaraz. — Niby nie w porę, ale poczciwy gospodarz, dobry katolik i Polak. Dawaj go tu, ino duchem, bo czasu mało! Wszedł Gajda, cmoknął proboszcza w rękę, przeprosił za fatygę i milczy...
—  No, co? Mówcie, Jakubie, co macie mówić! — ponaglił ksiądz August, stojący już niby na szpilkach.
—  Ja o żonie...
—  No, to wal!
—  Ksiądz dobrodziej wiedzą, taką mam babę pyskatą, niebylnicęł pie-rońską, tak doskwira mi, cholewa, że mi się żyć odechciewa.
-r- Proś, perswaduj...
— Nie pomoże. Darmo proszę, darmo grożę.
Ksiądz wesołymi oczami, spojrzał na chłopa.
—  Co ty tak do wiersza gadasz niby jaki poeta?
1 Naremnik   kaduczny    (kasz.)   —    uparciuch diabelski. * Niebylnica   (kasz.)  —  niegodziwa  baba.
7
— A, może ja i poeta, bo już całkiem ogłupiałem... I robota mi brzydnie, i wszelaki odpoczynek czy zabawa, i dom, i dzieci: całe to życie zafej-tane i cały świat.
—  E, bratku, chybaś dzisiaj lewą nogą z wyrka wstał.    .
— Lewą, prawą czy inną: zawdy jednako... Rano się budzę, a ona „szu-ru-buru". Legnę spać, ciska piorunami i jeszcze czymś gorszym. Śpię, tom lebus', a chcę do niej, tom znowu łajdus, i szkoda, że mnie święta ziemia nosi.
—  Uśmiechaj się i zagaduj miodno, rób miłosne oczy...
—  U, jeni, jeni!* Jak się śmieję, tom u niej głupi. Smutno mi, tom znów niegodzijasz, mam brudne sumienie i dlatego nie kupić u mnie śmiechu... Już nie wytrzymam, życie mi obrzydło do cna, chyba se w łeb palnę albo co...
—  Cyt le cyt,J grzyszniku! — zgromił chłopa pleban. — Tak nie wolno gadać, bo to przeciw Panu Bogu!
—  Gdyby Pan Bóg miał taką babę, toby...
—  Zamilcz, bjidoku! Apage satanas!* O, Jezu, gdzie ja jestem? — pleban załamał ręce. Ale zaraz odzyskał spokój i powiada: — Twoja białka jeszcze młoda, dopierze jest mniej niźli przez trzydzieści lat stara, zmądrzeje, to się uspokoi, poprawi, i będzie fertyk.
—  Ale! — zaprzeczył Gajda. — To nie moja. Ona coraz gorsza z każ-
1 Lebus (kasz.) — śpioch, leniuch.
*  U,  Jeni,  jeni!  (kasz.) —  O, rety, rety!
•  Cyt le cyt! (kasz.) — Cicho!
( Apage  satanas!   (łac.)  —  Precz,  szatanie!
dym dniem. Ani z nią tak, ani owak, ani w lewo, ani w prawo.
—  Jednakowoż spróbuj znaleźć jakiś sposób.
—  Ale! Hem razy próbował i dobrym słowem   a   przypochlebstwem, i krzykiem a groźbą, i za dnia, i w nocy pod pierzyną... Zniecierpliwił się ksiądz August:
— No to, mój kochany synu, nie możesz gryźć się ni roztkliwiać dłużej, ino zadrzyj jej spódnice, psiamać, i zerżnij sempiternę, aż „taś-taś" zawoła!
—  I tak próbowałem — odpowiada chłop. — Ale mi nijak nie wychodzi, bo co jej kiecki człek odwinie, to go cała złość ominie.
Pleban otarł pot z czoła i powiedział:
—  Idź z Bogiem, synu. On wam lepiej pomoże niż ja.
A w duchu: „Niech cię kaduk!" Na   wybrukowany   tłuczniem   podjazd zajeżdżały już bryki i wasągi z gośćmi.
Ksiądz August wypadł przed ganek prosto w nawałnicę staropolskich serdeczności, jakich zresztą i sam nie pożałował przyjaciołom. A był wśród przybyszów pięcioletni chłopik, Wituś, znany już od dawna księdzu Augustowi kuzynek profesora Węclewskiego, taka zmyślna stwora, że co tylko posłyszał, wnet zapamiętał i swoje dodawał. Z taką zaś uwagą słuchał rozmów starszych, jak pilny student ciekawego wykładu w auli uniwersytetu. Że zaś przy nim ciągle gadano o Darwinie, ewolucji i pochodzeniu człowieka od małpy, czyli na tematy pasjonujące całą Europę od powstania stycznio-
«pv »*»•»* ?«i
wego, to mały mądral mieszał się nawet do dyskusji.
—  Z Witusia to zapewne drugi Kopernik wyrośnie czy ktoś w podo-bie — mawiał ksiądz August i z własnego pochopu, i dla dogodzenia zapatrzonej w synaczka ma-tince.
Przy stole zaraz oczywista rozogniła się Tozmowa — ni to dysputa, mi to kłótnia — właśnie na owe tematy. I ani od nich dyskutantów oderwać. Ledwie sobie do oczu nie skakali. Ksiądz August usiłował łagodzić wojownicze nastroje:
—  Porzućcie, łaskawi państwo, tego pomylonego przecherę, Darwina, a weźcie się raźniej do wina.
— Pomylonego? To przecież geniusz!
—  zaperzył się ktoś.
—  Niechaj więc sobie ten geniusz pochodzi od małpy, ja wolę pochodzić od Adama i Ewy — palnął gospodarz. — No, mości państwo!
—  podniósł kielich w górę z namaszczeniem. — Niech żyje nauka polska!
Po chwilowym rozgwarze, jaki nastał przy i po toaście, zapadła nagle cisza, bo Wituś zagadnął głośno swoją matinkę:
—  Maima, a skąd ja się wziąłem na świecie?
Matinkę zatkało, ale odpowiada:
—  Pan Bóg cię stworzył, synku.
—  A jak mnie Pan Bóg stworzył?
— Nie wiem, bo wtedy akurat byłam w sklepie.
Mądralek rozgniewał się na matkę:
—  To mama nie dopilnowała, żeby mnie Pan Bóg dobrze stworzył, żebym się Panu Bogu udał?
—  Panu Bogu zawsze się wszystko udaje!
—  Tak, akurat! — prychnął Wituś.
—  Chciał kiedyś stworzyć człowieka, a małpa mu wyszła.
— W imię Ojca i Syna! — westchnął ksiądz August. — Nic, ino koniec świata!
'
2. Czartowski głaz
W ubiegłym stuleciu proboszczem w Łągu niedaleko Chojnic był wielebny ksiądz August Worzałła, szczery Kaszub spod Kartuz. Pobożny, bogobojny, dobroduszny, bardzo smakował w starych gadkach, a znał ich co niemiara.
Gościł kiedyś u księdza Worzałły uczony profesor, który, pamiątek najrozmaitszych po kraju szukając, trafił na Pomorze i do Łągu właśnie. Opowiadał roztropnemu plebanowi łagowskiemu i o tajemniczej Bożej Stopce sulęczyńskiej, i o Polu Narzeczonej gdzieś koło Piaśnicy, i o innych dziwach pomorskich. Miał przy tym w proboszczu łagowskim wdzięcznego rozmówcę, nie tylko słuchacza, lecz także wierzyciela, co nie lubił być dłużny.
9
— Ostatnio, zanim tu, do wielebnego księdza, przybyłem — opowiadał profesor — w lesie sosnowym przy drodze do Cząstkowa, leżącego nie opodal Stężycy, widziałem wielki głaz, z jednej strony diablo stromy, z drugiej taki, że można się nań z niejaką łatwością wdrapać. Ja to, panie dobrodzieju, uczyniłem bez trudu. Zarosły jest mchem coraz to zdzieranym przez ciekawych ludzi, którzy na nim szukają napisów. Nie na próżno. Bo są takowe. Aliści kto by je tam odczytał! Próbowałem i nic... Pośrodku u góry pozostał jakowyś ślad, jakby wgniecenie od łańcucha: widać coś podobnego do ogniw wtłoczonych przemyślnym sposobem. Lu-
dzie tam chodzą, i tutejsi, i turyści, zaglądają, medytują, a nikt nic nie wie, panie dobrodzieju... Ktoś tam mówił, że była to przejciowa kuna dla drobnych przestępców czy zbuntowanych chłopów. Ktoś znowu, że zbrodzień kiedyś był tam na całe życie przykuty: Jarogniew czy jakiś inny.
Notował, wypytywał gospodarza i jego domowników, wypowiadał niestworzone domysły i zamiary. Ksiądz August słuchał go cierpliwie, nawet chyba pilnie, dodając swoje, wcale nie zwięzłe uwagi.
—  O tamtych przypadkach, owszem, słyszałem, i o tajemniczych pomnikach, ale nic bliższego o nich nie wiem, nic przeto panu, drogi profesorze, nie dopowiem — rzekł w pewnej chwili z namysłem. — Aliści wiem, co było z tymże kamieniem przy drodze do Cząstkowa w parafii stężyckiej, bo byłem tam jakiś czas wikarym. Wspominasz pan tę skałę i wiesz o niej sporo, ale nie
wiesz, jak tam ludzie o tym gadają.
—   O, chętnie posłucham księdza, bom folklorysta i nic, co ludowe, nie jest mi obojętne, a wielebny ksiądz jesteś przy tym znakomity gawędziarz — odpowiedział żywo profesor. — Zamieniam się przeto cały w słuch.
Czas był sposobny na takie pogawędki i opowieści — wieczerza smaczna i obfita, ciche tykanie starego zegara, łagodne światło naftowej lampy... Panowie pociągali sobie wyborne winko, co jeżeli nie u-śpi, to zaostrza ciekawość i usprawnia wymowę.
Proboszcz Worzałła zaczął swą opowieść z lekkim uśmiechem:
—  Widzisz pan dobrodziej, był kiedyś takowy czas, że ludzie w Gdańsku bardzo mało grzeszyli, he, he! Diabeł miał więc niewiele roboty z nimi albo wcale... Rozgniewał się przeto na gdańszczan i postanowił srodze im dokuczyć, a może nawet wręcz ich zgubić... Zbliżał się akurat dzień czwarty sierpnia, dzień świętego Dominika, a przecie, jak wiadomo, na święty Dominik odbywa się w Gdańsku doroczny jarmark, na który ściągają kupcy i nie-kupcy z całego świata. Owóż głupie diablisko ubzdurało sobie zawalić na ten dzień Wysoką Bramę, by utrudnić czy wręcz uniemożliwić wielki zjazd na targi dominikańskie. Upatrzył sobie tedy olbrzymi głaz, opasał go łańcuchem i jął dźwigać do Gdańska. Aliści wedle Cząstkowa, gdy mu wiele godzin zeszło na onym dźwiganiu skały, zapiały nagle koguty. A to, wiadomo, dla sił piekielnych okropny znak. Czart musiał czym rychlej rzucić kamień na zie-
10
mię i zniknąć, czyli uciekać do piekła. Tak też uczynił... I masz pan, drogi profesorze, do dzisiaj pamiątkę, o której wszyscy tam wiedzą i chętnie obcym opowiadają. Zda mi się, że cały okręg chojnicki i kartuski zna dzieje „czartowskiego głazu" w parafii stężyckiej. Tak opowiadał ksiądz August Wo-rzałła.
Profesor zaś, jeden ze sławnego rodu Bratków, rozsiadłego szeroko w ziemi puckiej, rozgłosił to na cały świat.

3. Pokusa
Łabudowie to stary ród na Kaszubach. Od wieków tani chyba siedzą, a wielu porozchodziło się też po świecie: i do Kartuz, i do Pucka, i do Wierzchucina, i do Karwieńskich Błot, i gdzie indziej. Na Pomorzu całym mnogie żyją rodziny, co zażywają miana „Łabuda" albo „Labuda".
Ongiś jeden z Łabudów, imieniem Teofil, gburował, czyli gospodarzył, w Karwieńskich Błotach, dość daleko za wioską, w zupełnym odosobnieniu. Miał żonę Teklę i syna Woj-
nara, i dostatnie gburstwo. Dobrze im się wiodło. Ale niezmiernie krótko panowała ta dobroć. Teofil owdowiał, gdy synowi było ledwie kilka miesięcy. Tak się nieborak zamartwił, tak zamknął w sobie, że odtąd żył w samotności — tylko z chłopikiem po umiłowanej białce. Nie bywali obaj nigdzie — ani u krewniaków, ani u sąsiadów w wioskach tutejszych, ani w kościele nawet, nie mówiąc już o jakichś miastach.
I tak w samotni wśród lasów minęło dwadzieścia lat.
Wojnar, chociaż nosił tak światowe i bojowe imię, wyrósł na potężnego wprawdzie chłopa, ale też na dzikusa, jeśli nie na przygłupa. Bo nic, okrom tego lasu i krowich ogonów nie widział, na domiar ojciec jego był pioruńskim milczkiem, nikt ich nigdy nie odwiedzał. A przecie, żeby istota ludzka wyszła na człowieka, trzeba mieć wokół społeczność i przeróżne nauki.
Kiedyś Teofil uważniej popatrzył na Wojnara i rzekł:
— Wąsy ci się sypnęły pod nosem, ?i???. Czas pokazać cię światu i tobie świat.
Wybrali się do Pucka. Tu dopiero Wojnar, który dotychczas był żydkiem,  bez  chrztu   świętego, został ochrzczony i przyjęty na łono Kościoła.
Chłopik chodził po mieście oczarowany, z rozdziawioną ze zdumienia gębą. Budowle tak pochłonęły jego uwagę, iż ludzi jakby nie dostrzegał, choć ich tu mrowie było — Polaków, Niemców, Duńczyków, Szwedów, Angielczyków i innych cudzoziemców — bo miasto ludne i wiel-
11
?? handlowe. Rynek, bogate kamienice, ogromna fara gotycka, zamek, wały i mury obronne, dwory — wszystko to były dlań oszałamiające cuda. Nawet mu się nigdy nie śniło, że coś takiego może istnieć. Ale musiał trzymać się ojca za połę, bo przecie bez niego dzikus ruszyć się nie potrafił i nie śmiał.
— O, Panie Jezu! O, Matko Boża! — baręczał.
Kiedy znużyło ich już chodzenie, zwiedzanie, Teofil zaprowadził syna do gospody nie opodal fary i posłuż-nikom kazał podać piwa. Przed Łabudami stanęły dwa kwartowe kufle. W&jnar po raz pierwszy w życiu widział kufle i posmakował dobrego piwa browarnianego. Wielce przypadło mu do gustu.
— Tatku, napijmy się jeszcze! — domagał się co i raz.
Kiedy wysączyli już kilka kufli, Wojnar powiada:
—  Tatku, a gdzie jest źródło tego ¦napitku? Nabierzemy w bodnie.
—  Głupiś! Nie ze źródła piwo, ino trza je kupić i zapłacić.
Wojnar nie wiedział, co znaczy kupować, sprzedawać, płacić. Ojciec przeto machnął ręką zniecierpliwiony, załatwił rachunek za wypite piwo, po czym wyszli na ulicę, acz Wojnar chciał pić dalej i ledwie dał się wyciągnąć z gospody.
— Trza nam ninia do kościoła — postanowił Teofil wskazując wieżystą farę. — Ale pamiętaj, sinku: nie gap się, nie rozglądaj, patrzaj ino na ołtarz i módl się pobożnie.
Wojnar zgodził się bez oporu, bo na ogół był ojcu posłuszny. Aliści w kościele za dużo różnych cudowności, żeby nie spojrzeć tu, tam i ówdzie.
Mało ludzi przyszło i wydali się Wojnarowi   jacyś dziwni, odmienni   od niego i ojca. A były to same białki, młode, średnie, stare. Nigdy białek nie widział, a matinki nie pamiętał. Niby ludzie, a nie   ludzie.   Obiecał wprawdzie ojcu nie rozglądać się po kościele, tylko patrzeć na ołtarz, ale mimo  woli,   a  nawet  wbrew  woli, oczy mu leciały do białek, że ani się potrafił przemóc.
Pokazał wreszcie ojcu urodną czarnulę, stojącą w pobliżu nich, i inne białki, po czym spytał szeptem:
—  Co to takiego, tatinku?
—  To są pokusy — odparł Teofil.
—  Te pokusy są barziczko urodliwe, barziczko...
—  E, tam! Co w nich urodliwego!
—  A bodaj to i to — rzekł Wojnar robiąc okrągły ruch ręką wokół bioder i piersi. — I gębusia, i oczka...
—  Nie pleskotaj bele czego! — fuk-nął ojciec. — Wychodzimy! Wyszli przed kościół.
A tu Wojnar, lubo chłop równo ludu, rozpłakał się niby dziecko. Ojcu żal się zrobiło, pomyślał jednak co innego niż było w rzeczy.
—  Wiem, sinku, co ci: chcesz jeszcze piwa — rzekł. — Dobra.
—  Nie chcę żadnego piwa — odparł Wojnar. — Tatk! Weźmy se do domu ze dwie takie pokusy! Wy, tatku, jedną, a ja drugą.
—  Pleskocesz i pleskocesz niby jaka warna!
—  Ja chcę taką pokusę! Ja chcę taką pokusę!
—  Przyjdzie na to czas. A ninia do domu, srajku jeden!
Ten czas nadszedł bardzo rychło. Bo Wojnar nie mógł zdzierżyć upodobania   do   „pokus".   Znalazł   sobie   w
12
Kartuzach taką jedną, która też w nim sobie upodobała wzajemnie. Nie chciała jednak, szykowny dziewus, gnuśnieć w Karwieńskich Błotach, tylko ciągnęła do rojnych Kartuz, swej rodzinnej wioski. Ciągnęła, ciągnęła, aż przeciągnęła-I tak powstało gniazdo kartuskich Łabudów.
4. Prawda
Stary Frąc Ceynowa ze sławnego na Pomorzu rodu lęborskiego Ceyno-wów mawiał: „Gbur to mur!" Sam był dobrym przykładem tego porzekadła. Gburował mądrze i pracowicie na dostatniej gospodarce w Wierzchucinie ładne kilkadziesiąt ro-ków XIX wieku. A cieszył się wielką powagą i zaufaniem rodziny, bliższych i dalszych sąsiadów, znajomków, bo rozumny był i nad wyraz charakterny. Umiał przy tym ciekawie gawędzić.
Nieraz zbierali się u niego w chałupie ludzie, zwłaszcza młodziaki, aby go posłuchać, znał bowiem niezliczone gadki, wydarzenia i powiastki. Opowiadał zaś bez zająknienia, jakby z księgi czytał. Ileż podań i wie-
rzeń rozpowszechnił! Ileż takowych
szołobułek,   które w mieście   zowią
humoreskami!
Kiedy się raz zgromadzili u niego
wierzchuciniacy, usiadł na przyzbie,
bo właśnie ciepło było tego dnia, i
kurząc fajkę opowiadał:
—  To, co wam teraz powiem, nie będzie żadną powiastką, ino czystą prawdą. Nie dla zabawy ni prześmie-chu, ale dla nauki... Działo się to tutaj, u nas, w Wierzchucinie, a powtórzyło się też w Sławoszynie i gdzie indziej. Wszystkie Ceynowy mogą poświadczyć i stara Dorota Rucko z naszej wsi, i nasz sąsiad Józef Gry-na, i wielu, wielu innych. Bo to jest prawda, a prawda ma zawsze świadków...
—  No, to już opowiadajcie nie zwlekając! — zawołał z gromady jakiś niecierpliwy młokos.
Frąc bez pośpiechu zakurzył z fajiki, popatrzył na niego przeciągle i tak prawił:
—  Takiego trupa, co utrzymuje na swoim ciele żywą barwę, ręce ma nie sztywne, lecz giętkie, wiotkie, iż zginać je można, zowiemy strzygą, strzygoniem albo upiorem. Tu, na Pomorzu, nazywają go takoż wiesz-czi lub wupi... Za moich młodych lat ludzie, zanim go pogrzebali, wkładali mu pod język skrawki sieci czy tkaniny z ubrania albo krzyżyk od koronki. Wtedy nieboszczyk nie mógł wyleźć z trumny ani zrobić krzywdy nikomu. Bo inaczej, jeśliby tego nie uczynili, to około północy nieboszczyk był odżył i pogryzł, pożuł na sobie odzienie, a jego najbliżsi krewni marliby jeden po drugim. Kiedy ten umarlak miał na sobie odzież tak pogryzioną, że nie mógł jej dobrze
13
obciągnąć, zakryć swojej golizny, to wyłaził z trumny i zaczynał dzwonić. Tak zaś daleko, jak to dzwonienie było słychać, wymierali ludzie...
—  I ludzie tak spokojnie to znosili?
—  ozwał się znowu ktoś.
— A kto mówi, że znosili? Wcale nie znosili — burknął Frąc Ceynowa, po czym ciągnął dalej: — Domagali się zawdy, by temu położyć koniec. Ale jak? Naradzali się, naradzali, aż wreszcie postanowili. Bo im jeden mądry Ceynowa ze Sławoszyna poradził dobrze. Owóż zebrali się o północy na smętarzu i trumnę tego strzygonia odkopali, odemknęli, a jemu torfową łopatą odcięli głowę. I tak zaradzili wielkiemu nieszczęściu: ludzie w okolicy przestali wymierać! Dla tych zaś, którzy, niestety, już zachorowali, nie było innej rady, ino pobrać krew od onego strzygonia i dać im do wypicia.
—  Matko Boska! — jęknął ktoś w gromadzie.
Cisza zaległa wokół, zgroza ogarnęła zebranych. I gawędziarz na dłuższą chwilę umilkł.
—  Powtarzam wam, ludzie: to nie jest powiastka, ino rzetelna prawda!
—   wyrzekł wreszcie z niewzruszonym przekonaniem mądry Frąc Ceynowa, poważany ogólnie gbur z Wierzchucina. — Teraz niektóre niedowiarki twierdzą, że żadnych strzy-goniów czy upiorów nie ma na świecie, bo ksiądz przy każdym pogrzebie niby tak swoimi modłami zdziała, iż takowego upiora zaklnie, aby niczego złego nikomu nie wyrządził... Zresztą może to i prawda. Albowiem ludzie, tak czy owak, muszą przecie mieć obronę przed złymi mocami...
Fajka Frącowi zgasła. Wstał i zabrał się do odejścia w głąb chałupy.
—  Idźta do dom! Z Bogiem, ludzie kochane! — pożegnał życzliwie zebranych.
Ale im niesporo było odchodzić.
—  Opowiadajcie coś jeszcze! — domagał się ten i ów.
Opierał się czas jakiś Ceynowa — może raczej dla pozoru niźli w rzeczy — aż wreszcie, rad z zaciekawienia swych gości, polecił:
—  No, to skocz tam który do mojej za sienią izby i przynieś mi zapałki albo lepiej z paleniska głowienkę do zapalenia fajki.
A kiedy już zgasłą fajkę zakurzył na nowo, opowiadał dalej o upiorach:
—  Pomnicie Anulę, dziewczę Hożego, co blisko mojej gospody mieszka? Pomnicie, to dobrze. Otóż kiedy ona umarła, zaraz ją pochowano, a żałobnicy, zwłaszcza krewniacy, jęli jeden po drugim umierać. Ktokolwiek zachorował, nawet na lada jaką słabość zapadł, to już po nim, żadnej nie było rady. Zrozumieli wonczas ludzie, że zmarła córka Hożego musiała być strzygą, upiorzycą i zabierała do siebie onych krewniaków. Radzili się księdza. Ten zbył ich niczym. Nie chciał mieć nic wspólnego z tą sprawą, albowiem zgoła nie wierzył w upiory. Wtedy trzej starzy wojacy, Boroń, Kudala i Siwek, co przebyli wojnę francuską, pewnego wieczora zebrali się razem w tej miejscowości, skąd moja żona pochodzi, i umówili się ściąć oną zmarłą Hozównę, żeby już raz nareszcie ustało nieszczęście i nastał spokój. Poszli nocą, rozkopali grób. Boroń był najodważniejszy. Wlazł więc do dołu i odkrył trumnę. Wte-
14
dy tamci dwaj ze strachu uciekli. A Boroń łopatą do kopania torfu, jak zwyczaj każe, uciął trupowi głowę i położył ją w jego nogach. I co? Od tej nocy nikt już nie umierał ponad zwyczajne przyrodzenie. Stary Frąc umilkł. Słuchacze dość długo jeszcze w ciszy rozważali jego słowa... — Albo takie zmory... — przemówił znowu. — Mój dziadek gościł kiedyś w Żarnowcu u swoich krewnych. A te krewne mieli trzy dorosłe córki, co były zmorami. Aliści rodzice wcale o tym nie wiedzieli. Dziadek mój tam nocował. Kiedy stare zasnęli, a on jeszcze nie, tak posłyszał nagle, że te córki rozmawiają po cichu z sobą. Jedna mówi: „Ja cierpię najgorzej z nas trzech. Muszę jako zmora dręczyć konie. To one nieraz tak mnie pokopią kopytami, że ledwie ocaleję". A druga na to: „Ja dręczę wody i zawdy omal się nie utopię". Trzecia zaś: „Ja tarninę. Porani mnie ona zawdy tak, że niemal wszystka krew ze mnie wycieknie". I tak się nieboraczki skarżyły, i tak płakały. A rano wyglądały jak z krzyża zdjęte... Ojciec je budzi do roboty, one zaś ledwie żywe po nocnych wyprawach i udrękach. To mój dziadek mówi: „Dajcie im pospać trochę. One dopiero co legły na posłanie, bo to biedne zmory i całą noc zmorowały po świecie". Rodzice tych dziewek nie chcieli zrazu wierzyć. Aliści dziadek jakoś ich przekonał następnej nocy, za czym poradził: „Trzeba je powtórnie ochrzcić, a uwolnią się od tego nieszczęścia". Tak uczynili, jak radził. I dobrze, bo dziewki ozdrowiały, że były potem jak łanie i długo już miejsca
w domu nie zagrzały, ino za chłopów grzecznych poszły... Frąc Ceynowa pyknął z fai raz i drugi, ale darmo, bo mu znowu zgasła. — Com dzisiaj prawił, to nie żadne powiastki, mówię jeszcze raz, ino święta prawda — rzekł. — Mamy teraz rok 1890, żyją jeszcze w Wierzchucinie synowie onych trzech wojaków i wnuki tych trzech sióstr z Żarnowca, co zmorami były, i inni ludzie z dawnych czasów, oni mogą więc poświadczyć to, com tu gadał... Ale teraz to już naprawdę dosyć na dzisiaj z opowiadaniami. Przyjdzieta kiedy indziej, to może się co mądrego jeszcze znajdzie.
5. Odmieniec
Nie tylko Frąc Ceynowa z Wierzchucina, nie tylko jego krewniaki z Karlikowa pod Puckiem, jak Jewa Malotczyna i Józef Ceynowa, albo Weronika Ceynowianka z Żarnowca, umieli powiastki i podania rozmaite opowiadać, ale też stara gburka wierzchucińska, Dorota Rucko, co jej już bez mała czy może ponad sto lat liczą. Stara Dorota kiedyś swoim prapra-
15
wnukom i prapraprawnukom tak mówiła, a ci słuchali z rozdziawionymi gębusiami:
— Słyszałyśta kiedy o krasniątach czy ta krasnalach? A co to jest? To są maluśkie ludzie, ubrane w modre ruchna,   taką   niby   przyodziewę,   i czerwone czapki. Tu u nas, u Kaszubów, mamy nawet takie przysłowie, że kiedy zobaczymy kogoś ubranego na modro lub czerwono, to mówimy: „Wyglądasz niczym krasnią"... Kras-niąta, inak krasnoludki, mają ponoć mnóstwo pieniędzy.  No, i potrafią, i lubią przemieniać ludzi dużych na swoich małych ludków. W całej ziemi lęborskiej i puckiej opowiada się o jednej białce z Karlikowa... Działo się tak... Żył kiedyś bardzo zły pan, który naszym ludziom dokuczał. Raz we  żniwa,   nie  bacząc  na  niczyje sprawy, zegnał na swoje pole do żęcia zboża wszystkie białki ze wsiów tutejszych.   Jedna białka, nawet taka moja półsiostra ł, dzisiaj już nie żyjąca (Panie, świeć nad jej duszą!), miała maleczkie  dziecko.  Daremnie prosiła, by jej pozwolił dnia tego zostać doma dla opieki nad tym drobiazgiem. Wygnał ją na pole i już. Wzięła to dziecko z sobą i położyła na miedzy... Ona tego nie widziała, ale ten pan widział, jak koło południa tąż miedzą przeszedł krasnal ze swoim   niemowlęciem,  przyjrzał się leżącemu tam dzieciątku i zamienił je:   podłożył   własne,   a   wziął   onej krewniaczki   mojej.    To    maleczkie krasniątko rozwrzeszczało się wniebogłosy. Nie wiedząc, że to odmieniec, białka chciała krzyczące dziecko nakarmić piersią. Aliści pan jej na
» Półsostre (kasz.) — dalsza krewna.
to nie pozwolił. Na próżno lamentowała, prosiła. „Rób tak długo, jak ci każę!" — powiedział.   Twardy   był człek. Cóż miała biedotka robić? Musiała posłuchać. A odmieniec darł się i darł... Pan zaś umyślnie tak kierował, żeby krasnolud z powrotem odmienił   dzieci:   żeby   wziął   swoje z miedzy, a oddał zabrane   przedtem mojej krewniaczce. I tak się stało. Krasnal zwrócił jej dziecko,, po czym zaraz uciekł z własnym. Ale dziecko białki było pobite, bo mściwe kras-niąta   chciały, aby ludzkie   dziecko tyle   wycierpiało, co ich krasniątko umordowane  płakaniem.   I  dopiero teraz pan  powiedział  białce,  jak  z tym wszystkim było... — To  nawet  nie   był   taki   zły — mruknął ktoś.
Skończywszy opowieść stara Dorota już do drzemki się zabierała, gdy spośród słuchaczy ozwał się któryś trafiając innym w smak:
—  A powiedzcie, babinko, coś jeszcze.
—  Ale dalej o krasniątach! O krasniątach! — wołali inni.
— No, dobrze, jeszcze jedna powiastka, która jest prawdą — zgodziła się gburka. — Dobrze pomnę, było to w czasach, kiedy byłam dopiero młódką. Moja matinka opowiadała, że jej siostra, niby moja ciotka, miała dziecko jeszcze nie ochrzczone. Kiedyś rano patrzą, a tu z zapiecka wyłazi krasnią i chce ono ciotczyne dziecko wykraść. Ale ciotka była mądra niewiasta: wiedziała, co w takim razie robić. Miała w domu różne święcone rzeczy: święcone zielsko, święconą wodę. Rzuciła źdźbłem na krasnala, pokropiła oną wodą, i fer-tyk: czmychnął niby mysz przed ko-
16
tem. Wielce musieli kiedyś ludzie mieć się na baczności, póki ich dziecka były nie ochrzczone, bo na takie właśnie dziecka krasniąta ino czyhały... Teraz może się trochę zmieniło na lepsze, a może nie...
¦

6. Czary
Oj, umiała stara Dorota Rucko z Wierzchucina bajać, to umiała! W swoim stuletnim życiu widziała niemało, to prawda. Atoli inni ludzie, może nie mniej wiekowi, a przez pół nawet tego nie wiedzieli, co ona. Z Wierzchucina to tylko jeden Frąc Ceynowa, jej bliski sąsiad, mógł się z nią równać, i Józef Ceynowa z Karlikowa puckiego, a i to nie za bardzo, lubo wszystkie Ceynowy silne w rozumie i gębie. Niech się tylko paru ciekawych ludzi z jej pokolenia ł czy z sąsiadów zbierze, już babinka Ruckowa wśród nich zasiada i gawędzi, gawędzi tak mądrze i tak słuchaczy zadziwia, że wprost bierze zazdrość. Bo przecie każdy by takowej zdatności pragnął. Tak i teraz. Dali babince z pół kwa-
1 „Pokolenie" po kaszubsku znaczy tyle, co najbliższa rodzina.
terki gorzałczyny z arakiem na odwagę, na rozjaśnienie rozumu — wypiła, zakąsiła wędzoną rybką, gębusię, już taką drobną, jak suszona gruszka, utarła i, zarumieniona, może by się zaraz zdrzemnęła, gdyby nie natarczywe wołanie zewsząd: — Babinko, a opowiedzcie no co ze swojej głowy, bo macie tam chyba całą kopalnię powiastek! Rozejrzała się po izbie, otrząsnęła z senności i jęła mówić — nawet dość ochoczo:
ii???-??????????iiiiiiii?ii?i?i?iiiiii?iiii???'ih ił
— Widzę tu dziewczęta i parobków z Tyłowa. To wam opowiem coś o ludziach z tej wioski... Mieszkał tam kiedyś wielki pan, co zwał się Nie-mojewski, dziedzic elegantnego majątku i dworu. W pobliżu niego zaś żył sobie stateczny gbur, co go nazywano Klepień, może dlatego, że lubił wiele gadać, ozorem klepać, a może dlatego, że bidę klepał... Od pewnego czasu tym dwu sąsiadom bydło poczęło padać i żadnej na to rady zrazu nie mieli, choć znachorów i weteryniarzów przyzywali cięgiem. Gbur jak to gbur, nie bardzo mógł
17
Klepień gospodarkę zostawić i we świecie ratunku szukać. Ale panu to furda kilkanaście mil dokądś jechać. Więc se dziedzic Niemojewski wsiadł do własnego powozu, z własnym woźnicą a drugimi służebnikami i pojechał do Gdańska, do sławnego tam czarnoksiężnika po ratunek dla ginącego dobytku... Hej, wy, młodzon-ki i starsze, a nie kurzta tej tabaki tak wiele, bo dychać trudno: nadymione niczym w smołami! Kiedy posłusznie pogasili faje i papierochy, wówczas Dorota ciągnęła dalej:
—  No, i ten gdański czarnoksiężnik za dobrą płata pokazał panu Niemo-jewskiemu czarownicę, która i jemu, i Klepieniowi na dobytku szkodziła. A wiecie wy, jak mu ją pokazał? Ano we zwierciadle, w takiem czarnoksięskim lustrze, i czarodziejskim sposobem: dziedzic tyłowski w ono lustro spojrzał i zamiast siebie zobaczył tamtą czarownicę! Wtedy czarnoksiężnik powiedział, że aby dobytek przestał marnieć, on musi tej czarownicy wykłuć oczy. Mieszkała ona niedaleko Karlikowa, we wsi Sepała. Później zamieszkała tam rodzina Kąkolów. Moja ciotka (Panie, świeć nad jej duszą!) mieszkała z tą czarownicą w jednej chałupie... Mąt niejaki powstał w izbie, bo wspólne zamieszkiwanie z czarownicą nie mogło ujść bez echa. Ale zaraz ciekawość uciszyła ludzi.
—  Tak, nie jest mi dziwno, że wy się dziwujecie — mówiła dalej staruszka. — Bo i ja dawniej, kiedym pierwszy raz o tym usłyszała, tom omal z ławy nie spadła z zadziwienia... Pewnego dnia ta czarownica siadła  se  wedle  pieca,  żeby  się  o-
grzać, i mówi do mojej ciotki: „O-grzejcie się i wy". Ciotka usiadła takoż, a czarownica nagle poczyna wrzeszczeć: „O, moje oczy! O, moje oczy! Wykłuł mi je!" Iście, krew broczy. „Co ci to? Kto taki?" — woła ciotka. A czarownica odpowiada: „Zaciął mnie różdżką w oczy, zaciął!" „Kto? Jak?" „Czarnoksiężnik! Na odległość, z daleka!" W istocie czarnoksiężnik wykłuł oczy czarownicy na odległość, swoją sztuką czarodziejską, bo go pan Niemojewski nakłonił i przekupił, żeby czarownica nie marnowała mu dobytku.
—   Piękna powiastka! — pochwalił ktoś.
—  To nie powiastka, ino prawda! — obruszyła się starecha. — A wiecie wy, co dalej było? Miałam wam nie mówić przez wzgląd na jedną tu osobę. Ale pojęłam, że się nie obrazi, bo od tamtych wydarzeń pięćdziesiąt lat już upłynęło i tamto straciło wszelaką wagę... Otóż ta czarownica, oślepiona przez gdańskiego czarnoksiężnika, miała dla jednego dziewczęcia miskę jadła zaprawionego o-czarowaną purtką *, żeby onemu dziewczęciu urok zadać, nie wiem dlaczego. Kiedy tak czeka na to dziewczą, nadchodzi jej sin i ową strawę, mając ją za swoją, zjada. I zaraz chycił się za brzuch. Bo przecie było w misce zadane temu dziewczęciu. Od tej pory chłopik chudł, sechł, aż rychło pomarł. To dziewczą zaś, dla którego zadane miało być, żyje po dziś dzień w Karlikowie.
1 Purtka (kasz.) — środek na przeczyszczenie albo smród. Tutaj: jakaś nieczystość, trucizna „do zadawania".
18
— A któż to? — pytali ludzie stamtąd. — Wyjawcie, babinko!
— A Róża Smerling spod Góry Zamkowej — odparła Dorota.
—  O, już ona je przez siedemdziesiąt lat stara!
—  Tak. To, co o zadanym jadle mówiłam, działo się ponad pół wieku temu!
Długo rozważali losy Róży, bo i krewni jej, i sąsiedzi tu byli. A kiedy do cna wysnuł się ten wątek, poprosili babinkę jeszcze o jakąś „prawdę", „powiastkę" czy „bajdę".
—  No, dobra, jeszcze mi zdziebełko tchu'ostało — zgodziła się z uśmiechem. — A będzie to taka prawda, jak przedtem... Słuchajcie...
Żył w Swiecinie jeden pazerny chłop. Kiedy ciężko zachorował i nie było już dla niego ratunku, jeszcze miał nadzieję, że bodaj chory pożyje. Postanowił więc ukryć wszystkie swoje pieniądze, aby nikomu się nie dostały. Wziął je raz po kryjomu do stodoły i tam zakopał pod rycheł-tem, czyli przegrodą między klepiskiem a sąsiekiem. Ukończywszy to kopanie, zwrócił się do czarta z zaklęciem: „Czarcie zatracony, tu, na tym miejscu, daję ci te pieniądze! Ale pamiętaj: nikomu tych pieniędzy nie dawaj, aż ja je własną ręką stąd wygrzebię!" Nie wiedział, że widzi go i słyszy jakiś łagas1, wędrowny owczarz, nocujący właśnie w tej stodole. Może nawet miał on łagas jakie łajdastwo z białką tego chorego gbura. Bo kiedy ów pomarł ze swojej choroby, owczarz zaraz opowie-
1 Łagas (kasz.) — włóczęga.
dział jej o zakopanych pieniądzach i   zaklęciu   nieboszczyka,   wyrzeczonym do diabła. Wzięli tedy oboje tego trupa i jego ręką odkopali ukryte pieniądze. Aż tu spod strzechy odzywa się głos czartowski:  „Jeżeli tak rychło chcesz te pieniądze zabrać z powrotem, to po kiego anioła tu zakopałeś?"  Natenczas  wdowa  i owczarz uciekli ze stodoły i nie odkopali do końca tych pieniędzy... I to nie jest powiastka, ino szczera prawda. Koło pieniędzy to się zawdy diabeł kręci. A dawniej jeszcze więcej niż ninia. Ludzie   wonczas   zakopywali pieniądze w ziemię, to zaś jak gdyby oddawali je diabłu. Te pieniądze czasem diabeł przesusza. Jak się przesuszają,  a  człowiek najdzie,  to mu się widzi, że tam jest ogień bijący   w   górę płomykami. Kto   by, przechodząc   mimo   takiego   miejsca i widząc te ognie, rzucił coś na nie, chodak z prawej  nogi,  czapkę, nóż czy co insze, to wtedy, jeżeli pieniądze  są  dobrej  wartości,  zostaną  na wierzchu i czasem można je zabrać, a jeżeli są złej wartości, to chowają się w ziemię na siedem sążni w głąb. Stara Dorota umilkła, ziewnęła, popatrzyła  na młódź  sechtającą tęsknie, jak by tu owe suszone pieniądze znaleźć, i powiedziała odgadłszy jej myśli:
— A pomnijta o tym, co rzekłam o chodaku z prawej nogi i innych rzeczach: może będzieta mieli szczęście... Ninia zaś idźta z Bogiem do domu, bo i wam, i mnie czas już na zapiecek spać. Powiastki będą kiedy indziej, a i szczerej prawdy w nich nie zabraknie... Kurzawica od morza, ale to kurzawica! Do rana zaspy śniegu po strzechy urosną. Chyba
19
więc i onych pieniędzy dziś nie naj-dzieta. Ale co się odwlecze, to nie uciecze.
7. Wyrok
Malotkowie to znany ród w ziemi puckiej, najbardziej rozgałęziony w Karlikowie. Od wieków tam żyją aż do dziś.
Ongiś, setki lat temu, wydarzyło się Malotkom takie dziwne nieszczęście, o którym wieść przetrwała aż do naszych czasów.
Była właśnie wigilia Bożego Narodzenia. Malotka po wigilijnej wieczerzy, tak coś koło północy, zaszedł do obory — trochę dla dopełnienia obrządku i sprawdzenia, co z bydeł-kiem, a trochę przez ciekawość, której dotychczas żadnego roku nie mógł zaspokoić. Albowiem, wedle starych wierzeń, tej świętej nocy zwierzęta ponoć gadają ludzkim głosem i ludzką mową. Ukrywszy się za drzwiami obory, tak aby go bydlątka nie widziały i były w gadce swobodne, jął podsłuchiwać, nie bardzo wierząc w to, co ludzie bają. Nagle jeden wół przemówił basem do drugiego wołu:
— Najedzmy się do syta, abyśmy nabrali sił, bo jutro z samego rana musimy jechać po trumnę dla naszego gbura.
—   Po trumnę dla naszego gbura? Dlaczego? — zdziwił się drugi wół.
—  Jeszcze dziś przecie ten nieborak legnie na marach.
—  E! Łżesz chyba.
—  Wiem na pewno, że nasz gospodarz dzisiejszej nocy umrze. Słysząc taki wyrok, Malotka tak się przejął, że padł trupem na miejscu. Powiadają ludzie, że „ciekawemu pierwszy stopień do piekła". Chyba to i prawda. Bo przecie też losy Ma-lotki byłyby zgoła inne, gdyby nie jego ciekawość. No dobrze, ale bez ciekawości to człowiek niczego by o świecie boskim nie wiedział.

8. Czarownice
Karlikowo to już nie mogło narzekać na brak bajaczy i szołobułkarzy. Miało ich nie mniej chyba niż Wierzchucino. Tutaj tacy Malotkowie czy Ceynowy, tam znowu również Cey-nowy,    potem    Gryny,   Ruckowie... Kto by ich zresztą zliczył! A już Jan Malotka to był zmyślacz nad zmyślacze.  Ile on powiastek i szołobułek ludziom naopowiadał, na wołowej   skórze by się nie   spisało ani na dwóch. I białkę sobie taką dobrał, co by mu w tym kroku dotrzymywała. A przecie światłe ludzie z Malotków. Syna, Józefa, to nawet na profesora   gimnazjum   w   Chełmnie wykierowali. Chociaż ten Józef, ich oczko w  głowie,  napominał  nieraz rodziców, by nie wierzyli w czary, gusła, zabobony, to jednak nie mógł starechów  oduczyć   powiastkarstwa. Kiedyś przy nim matka, Jewa Ma-lotczyna, tak mówiła:
— Co ninia rzeknę, to nie powiastka, ino rzetelna prawda...
—   Zawsze tak, matinko, zastrzegacie, a potem wierutne bajdy wychodzą — mruknął profesor niby niechętnie, a w rzeczy bardzo nawidził matczyne opowiastki. — No, mówcie, matinko, mówcie!
—  Byłam kiedyś u Rucków, naszych kumów, trza ci pamiętać, sinku, w Wierzchucinie. Stara Dorota powiedziała mi w tajemnicy, że jedna tam u nich we wiosce białka jest czarownicą. Jak mi powiedziała, która jest tą czarownicą, takem zrazu nie u-wierzyła, bo przecie znam całą rodzinę i wiem, że wszystko poczciwe ludzie... No, i kiedy mi wypadło wra-
cać do Karlikowa, to mi stara Dorota poradziła, żeby nie jechać drogą, nie okrążać Jeziora Żarnowieckiego od strony Rośni, Odargowa i Góry Zamkowej w Krokowie, ino zabrać się ze starym Gryną, co akurat łowi ryby w jeziorze, na brzegu wierzchu-cińskim, to mnie on swoją łodzią na karlikowski brzeg przeprawi, a potem parę wiorst to już sobie przejdę do dom pieszo. Tak też zrobiłam wedle jej  rady...  Idę przez brzezinkę, co to rośnie za chałupą Józwa Ceynowy, i akurat widzę, że ona białka, która ma być czarownicą, stoi między drzewami, w powietrzu i na ziemi kreśli koła, a potem zaczyna tańcować klaszcząc  w  dłonie.  Tańcuje i tańcuje, mnie zaś nie widzi wcale, bom się w krzewach dobrze ukryła. Bojałam się ruszyć. A jeszcze więcej, kiedy od jeziora nadjechał wóz na to miejsce, gdzie ona tańcowała, na wozie siedziało czarne niby kruk chłopisko  z krogulczym nosem.  To był purtok M O, Jeże! A ten jego wóz to nie miał wcale kół, w powietrzu tuż nad ziemią płynął niczym łódź po wodzie. I nie konie go ciągnęły, ino kozły. Wsiadła ona białka na ten wóz i ruszyli, po czym zaraz znikli, jak gdyby rozwiali się w powietrzu...
—  Ależ z matinki bajaozka! Brawo! Brawo! — huknął profesor.
—  Mówię jeszcze raz: nie żadna bajka ni powiastka, ino żywa prawda! Widziałam na własne oczy! — obruszyła się matka.
A i ojciec wziął swoją Jewę w obronę:
1 Przesądni Kaszubi dawniej unikali wyrazu „diabeł", i „diacheł" i używali wyrazów zasępczych: „złi", „purtka", „purtok», „on", „ten".
21
— Co ty mi tu, niby uczały czło- le cyt! — uciszam. — Zaraz może wiek, gadasz, jakbyś nie miał swo- będzie fertich". Wziąłem piask z jej rodzonej maci w poszanowaniu! trzech spiców* (każda spica z jed-Mac to je mac, i fertich!... Ja także nego koła wozu, a więc z trzech kół, ci opowiem dwa zdarzenia, które też ino z lewego przedniego nie) i tym na powiastki wyglądają, a są naj- piaskiem, jak znający to czynią, ob-prawdziwszą prawdą.                             sypałem konia od łba po ogon, li-
—  O, drugi bajacz/ — mruknął Jó- cząc wraz głośno opak od dziewię-zef, ale go nie usłyszeli.                         ciu do jednego. I co powiecie? Od-Jan Malotka pyknął z fajki raz, dru- czarzyłem go! Od razu pomogło, jak-gi i opowiadał:                                          by ręką odjął!
—  Kiedyś, zanim się dorobiłem na Profesor zaśmiał się dobrodusznie, więcej, miałem ino jednego konia, a poklepał ojca po plecach, nawet go dopiero my się ze Strzelna sprowa- kusznął3 czule w policzek, po czym dzili do Karlikowa... Jadę ja raz rano rzekł, a znał przecie na pamięć w pole orać. Za chałupą spotykam wszystkie powiastki i szołobułki oj-jakąś babę obcą, nie z naszych stron,     cowe:
Spytała mnie o drogę do Swiecina, — Opowiedzcie no, tatinku, o tych choć domy świecińskie, widoczne z dwu czarownicach w Strzelnie. tego miejsca, były o dwa staja. Od- Stary, zadowolony z takiego żądania, powiędnąłem, pokazałem, a ona mó- rozgadał się na dobre: wi do mnie zamiast po katolicku — Jeszczem był wonczas, mieszkając „Bóg zapłać", po pańsku „dziękuję", w Strzelnie, dziarski chłopik, nieże-Ale to nie wszystko. Patrzy na mo- niały, krótko przed ożenkiem z twojego konia i rzecze: „Macie pięknego ją, Józk, matinką. Bardzo więc za-konia, gospodarzu!" Koń był iście biegałem, żeby nic nie ubyło z rao-jak haman, że za dwa inne mógł jego gburstwa, nawet najlichszy o-starczyć. Aliści, ledwie baba odeszła kruszek. A tu mi zaczęło właśnie i znikła w dołach świecińskich, zaraz ubywać dobytku: stworzenie jęło mi konisko jęło moknąć, tak się po- zdychać. Tak strzelińscy Łabudowie ciło, że bielało od szumu *, nim jesz- naraili mi jedną czarownicę w Sła-cze orkę zacząłem, i nogi przednie wutowie. Zbychna jej było, pomnę mu się zaplatały jedna za drugą, jak jak dziś. Zaprzągłem konia i pojęto bywa, kiedy mają paść od śmier- chałem po nią do Sławutowa. „Do-telnego przemęczenia. Od razu po- brze, zrobię wam od uroku — obie-jąłem, że owa baba rzuciła na niego cała. — Postaram się wam popra-urok, bo miała jakieś takie dziwne wić". Wsiadła na wóz i jedziemy... oczy. Już nie zacząłem orać, ino w Gdyśmy dojechali do gnieżdżewskiej tył zwrot i jadę do dóm, żeby od- granicy, nagle z jasnego nieba, bo czynić uroki. Ledwie się konina do- przecie słonyszko świeciło, strzelił wlókł do zagrody. Rodzina się zbie- tuż przed koniem piorun, ażeśmy o-gła i dalej lamentować, iż my na do-    głuchli, a koń spłoszył się tak, tak
robku' a tu taka ™?1?? strata- »??*     « Spica (kasz.) - szprycha, drut, iglica. 1 Szum (kasz.) — piana.                                 3 Kusznąc — pocałować.
22
poniósł, że wywrócił wóz, iżem go ledwo na koła postawił. Taki przy tym  jasnym  słonyszku  sztorm wybuchł, jakiego nigdy w życiu nie widziałem i nie zobaczę. Po siedemkroć, raz za razem, koń ponosił i po siedemkroć obalał wóz. W tej kotłowaninie, w tej nerwacji, nie spostrzegłem, iż Zbychna gdzieś się zapodziała. Kamień, woda. „O, Jeże! Już ze mną koniec! — myślałem. — Chyba i Zbychna przeciw mnie i dlatego to wszystko".  Ale,  przeżegnawszy  się, podciąłem konia i gnam przeciw burzy! Ledwie minąłem całe Gnieżdże-wo, burza, jak nagle wybuchła, tak samo nagle ustała. „To chyba jakieś czary" — pomyślałem. Przyjechałem na granicę Łebczy, patrzę, a Zbychna siedzi   na   kamieniu   i   czeka na mnie! „Skądeście się tu wzięli?" — pytam. „Przecie znam drogę, nie taki to znów świat — odpowiedziała i dodała zaraz spokojnie: — A wiecie wy, Malotka, co to był za sztorm przy słonyszku i czystym niebie? To ta   zawiscnica   Grzymka, łagas pio-ruński, co odczynia w Gnieżdżewie, zrobiła takiego szpasa, by mnie do waszej zagrody nie dopuścić". „Ładny mi szpas!" Ninia już bez zawady poszli my do mojej zagrody. Przed oborą Zbycha powiada:  „Dajcie no łopatę!" I wiecie co? Wykopała spod progu obory garnek z sierścią i wsze-lakiem innem świństwem! „Od tego wam   dobytek   marniał" —   rzekła. Wiadomo,  że od  tego...  Odwiozłem ją do Sławutowa, zapłaciłem suto. I wnet mi się z dobytkiem poprawiło, jęło darzyć jak przody... — ..."i o mało się z nią nie ożeniłem", powiedz no — docięła Jewa, od młodości do dzisiaj nie mogąc tego za-
pomnieć. — Bo ta Zbychna szykowny był dziewus i niejednemu we łbie, czarownica a zbereźnica pioruń-ska, zawróciła.
Profesor chełmiński roześmiał się i powiedział: — Ale wy, matinko, szykowniejsza...

9. Wilki
Kiedy się tak gawędziarze z różnych miejscowości Kaszub, jak Ceynowie, Ruckowie, Malotkowie, Grynowie, zbiorą, to dopiero powiastki, szoło-bułki i „zdarzenia prawdziwe" sypią się niby z rękawa. O duchach, zmorach i straszydłach, o czarownicach, czartach i olbrzymach, o dawnych, obecnych i przyszłych czasach... A, Bóg raczy wiedzieć, o czym jeszcze! Rzadko się tak gromadzili, bo przecie trudno o sposobność, która by wszystkim dogadzała. Kiedyś zjechali się w wierzchuciń-skiej gospodzie, a to z dominikańskiego targu w Gdańsku, gdzie korzystnie im ze sprzedażą i kupnem poszło. Nastrój mieli więc przedni, na domiar zaś tu, w Wierzchucinie, gorzałki sobie jeszcze pociągnęli — i
23
dalejże opowiadać! Tym razem o wilkach.
Pierwszy dorwał się do głosu gbur tutejszy, Agust Ceynowa. Tak rzetelnie, to nie wiadomo, czy prawdę gadał, czy nie, bo przecie wilki o-krutnie zmyślne bywają.
—  Skarżą się młodzianki i dziewusy dzisiejsze,  że  wilki  im  doskwierają
—  prawił. — Co tam za wilki dzisiaj! Może się i trafi na Kaszubach jaki lichy wilczina. Ale dawniej w Wierzchucińskiem dopiero były lasy, dopiero były wilcziszcza! Najwięcej zaś    na    Wierzchucińskim    Błocie...
Raz, jeszcze małym chłopikiem, pasłem na skraju, lasu, przy drodze do Karwi, konia, co nam niedomagał (zołzy, ochwat czy inna choroba). Układłem się na trawie i przysnąłem. Budzę się naraz. I co widzę? Koń stoi kole wilka i wcale się go nie boi. Zdrętwiałem i patrzę. I wiecie, co było? To nie do wiary, ale czysta prawda, żebym jutra nie doczekał! Ten wilk łapami zrywa po garści trawy i naszemu koniowi podaje! Aż po kilku razach, gdy koń
wyciągnął szyję po trawę, wilk go cap za gardło i uśmiercił go w moich oczach. Nie mogłem przecie, malecz-ki chłopik, obronić konia przed takim drapieżnikiem. I mnie by rozdarł na sztekji.
—  E, chyba zmyślacie, stryju — wyrwał się młodziank kilkunastoletni, żwawy, w oczach płomienny.
—   Co za smjałek! — mruczeli ze zgorszeniem zebrani.
Ów śmiałek był to Florek Ceynowa x ze Sławoszyna, uczeń gimnazjum w Chojnicach, wielce przemądrzały syn sławoszyńskiego kowala. Zuchwale rozejrzał się po stareszkach, ani nie mrugnąwszy okiem, choć go ostrzelali złymi spojrzeniami. Krewni i znajomkowie, znali już tego czupur-nego chłopika i nie bardzo go nawi-dzili. A już Ceynowie z Karlikowa, zza Jeziora Żarnowieckiego, to ledwie zadziorę znosili.
—  Takiś mądral, Florek, to powiedz, jak się wilki najlepiej łowi — rzekł z krzywym uśmiechem Frąc Malot-ka z Karlikowa, chcąc młokosa złapać i zawstydzić. — No, gadoj, sraj-ku!
Ale niełatwo było wygrać z takowym frantem. Florek z właściwą młokosom przemądrzałością odpowiedział, ale nie od razu, gdyż odpowiedź swoją musiał poprzedzić górnym w uszach prostaczków wstępem:
—  To, co mówiliście, stryju, o podawaniu trawy przez-^wilka koniowi, nie może być prawdą, bo zwierzę nie posiada takowych zdolności wniosko-
1 Florian Stanisław Ceynowa (1817-1881) ¦— działacz społeczno-polityczny i pisarz kaszubski.

wania i czynienia podstępów, kojarzenia jak człowiek. Agust Ceynowa, nazwany przez Florka stryjem, ale w rzeczy jakiś dalszy jego krewniak, rzucił się od razu:
—  Nie wierzysz mi, cudaku? To ja łżę?
—  Nie, tego nie twierdzę — odparł Florian. — Ale się wam, stryju, zdawało.
—  Mądral, wszystkie rozumy pozjadał razem ze swoim! Za małe masz wąsy, chłopiku.
—  Później zapuszczę je sobie wraz z brodą... Wuj Malotka pytał mnie, jak najlepiej chwytać wilki. Odpowiadam. Otóż trzeba wykopać dół, w środek dna tego dołu wbić pal tak, aby wystawał ponad zasłonę z gałęzi, którą ów dół należy pokryć dla niepoznaki („wilczy dół"). Do wystającego ponad gałęzie końca pala trzeba przywiązać żywą gęś, kurę czy kaczkę. Wilk zobaczy tego ptaka, rzuci się na niego, ale wpadnie przez gałęzie w dół. Wtedy gburowie zabijają go widłami, żeby nie szkodził więcej.
—  Prawdę mówi — ozwały się głosy. — Jeszcze w tych szkołach do cna nie ogłupiał.
—  A nie! — zawołał z krzywym u-śmiechem Florek. — I jeszcze wam pokażę, jaki ja Kaszeba!
Hałas wybuchnął większy, bo Florek pyskował, a i ojciec ujął się za nim, gdy gburowie nadto napierali. Napierali zaś dlatego, że nie mieli zaufania ani sympatii do szkolników, po drugie — chłopik był pyskaty, nieustępliwy, zarozumiały. Wreszcie jeden z wierzchucińskich Grynów na zgodę postawił   kolejkę
gorzałki, ojciec Florka poprawił drugą kolejką — i fertich, i po krzyku.
—  Ninia ja wam opowiem, co przydarzyło się kiedyś, bardzo dawno, mojemu dziadkowi, Anton mu było, tak jak mnie — przemówił Gryna utarłszy gębę po wódce i zakąsce.
—  Umie gadać, niech gada! — krzyknęli towarzysze.
—  Raz było tak, że mój dziadek dwukonnym wozem jechał z mesz-nem * do klasztoru w Żarnowcu — opowiadał Anton Gryna. — No, i kole Wielkiego Mostu ukazało się przed nim na drodze stado wilków. „W imię Ojca i Syna, to już koniec ze mną!" — pomyślał sobie. Zatrzymał wóz. Wilki zastąpiły mu wprawdzie drogę, ale stanęły i stoją. Przyszło mu naraz do głowy, że jak poświęci jednego konia, odprzęże go i zostawi na pożarcie wilkom, to ocaleje z drugim koniem, bo się wilcziska tamtym zajmą. Aliści z tej nerwacji ręce mu się trzęsły i nie mógł odwiązać przeznaczonego na ofiarę konia, stojąc na dyszlu, a na ziemię bał się zejść. No, to sobie rzekł w duchu: „Do pjoruna, co będzie, to będzie!" Wskoczył z powrotem na wóz, kawał jakiegoś żelaza znalazł w lat-rach i czeka na swój los. Ale konie same runęły do przodu i pognały prosto na te wilki! I wiecie, co było? To nie do wiary, zda się powiastką, chocaż święta prawda, co powiem, bo przecie dziadek nieraz opowiadał i przysięgał, że tak było... Wy, starsze gbury i karwatiki*, pomnicie, iże naszym wierzchucińskim Ho-
1  Meszne — dawniej: danina w pieniądzach lub ziarnie składana księdzu czy klasztorowi.
2  Karwatkowie — rybacy pomorscy.
25
zom nie darzyły się dzieci. Pomnicie? Ano. Jedna córka umarła jako strzyga, syn się utopił, a druga córka jakoś zaginęła: z miesiąc jej doma nie było po tym, jak z wędrownym żebrakiem, opatrzywszy go na drogę, wyszła przed sień, by czego nie ukradł. Wyszła i kamjeń w wodę! A piękna była dziewuszka, że wszystkie chłopiki od gburów i karwatko-wie w całej Pamorsce * uganiały się za nią!
—  Gadajże, Antoszk, o wilkach, nie o dziewusach! — przerwał mu ktoś.
—  Na wspominki o amorach zebrało się starechowi, hi, hi, hi!
—  Zaraz, zaraz! — rzekł Gryna. —¦ Właśnie owa piękna Hozówna ma tu wiele do rzeczy... Kiedy wóz dziadków tak runął między te wilki, to się rozpierzchły i potem dopiero zaczęły gonić, nie mogły jednak zrazu dogonić. Aliści jedna wilczyca zrównała się w biegu z wozem, a gdy dziadek chciał ją zdzielić żelazem, ozwała się ludzką mową: „Nie zabijaj mnie, ino ratuj! Jestem Róża Hozówna. Żebrak ów, podły czarownik z Lęborka, zaklął mnie w wilczycę, bom go nie chciała poślubić. Ocal mnie, bo przecie niby mnie miłujesz!" Albowiem trzeba wam wiedzieć, a i zapewne wie niejeden, że mój dziadek iście kochał się w onej Róży. „Jak cię mam ratować?" — pyta. Ona zaś kie na wóz i odpowiada: „Zleź z woza, stań twarzą do wilków i wygłoś zamówienie przeciw tym czarom, jakie na mnie rzucono. Jeśli zdążysz je wyrzec, zanim cię wilki dopadną, będę ocalona. Jeśli nie zdążysz, zostaniesz przez wilki
? Ziemia lęborska i słupska.
pożarty, a«ja, na zawsze już wilczyca, będę musiała brać udział w pożeraniu ciebie. Spiesz!" Zimno się star-kowi zrobiło ze strachu. Ale był przecie nie żaden gnijus czy niezdara, ino bojownik z trzydziestego pierwszego roku. Przeżegnał się i pyta, jakie to zaklęcie. — Ano, posłuchaj
—  odrzekła i wypowiedzała owo zaklęcie:
W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego przeklinam ja was, wilki, i ciebie zamawiam,
Różo zaczarowana, od wszelkich drapieżców,
które czart stworzył, a Pan Bóg cierpi na świeede!
Zamawiam cię od wilków, od żmij, od niedźwiedzi —
nie przez mą pomoc, ino moc Pana Jezusa, a także wszystkich świętych...
— I zmów „Ojcze nasz" całe, lecz bez „Amen" — dokończyła Róża-wilczy-ca. — Ino duchem, bo już nas wilki dościgają!
Dziaduś przeżegnał się raz jeszcze i hycnął z wozu prosto przeciw zgrai wilczisków. Ledwie jął wypowiadać zaklęcie, bestyje z wyciem uciekły, tak że już chyba końca nie słyszały... Wrócił do wozu. I co widzi? W lat-rach siedzi Róża Hozówna, obok niej leży wilcza skóra, co z niej razem z czarami spadła! Tylko wlazł na wóz, a Róża jak go nie chyci za szyję i dalej go całować, dalej gadać miod-nutko: „Mój chłopik mążny! Moje słonyszko! Odtąd to już my razem bodaj na koniec świata!" Ano, wiada: miłowali się od dawna. No, i niedługo potem poszli do ołtarza. To nie była moja starka,4 ino pierwsza
4 Starka — babka.
26
białka mojego dziadka. Może kto z was ją pomni?
•— Ja pomną! — zakrzyknął któryś z Malotków.
Ile jeszcze dnia tego, przy takim zjeździe rodzinnym, poszło gorzałki w gospodzie i po chałupach! Ile naj-cudniejszych gadek i najśmieszniejszych szołobułek wysnuli bajarze! Na niedźwiedziej skórze by się nie spisało.
Chyba też uczony Florian coś z nich skorzystał i niejedną zawiózł do swego gimnazjum w Chojnicach.
???/ ??!ii>^ /      j
10. Ceynowa i diabeł
Józef Ceynowa z Karlikowa to nawet na starość jeszcze był, wedle kaszubskiego przysłowia, „chłop jak snop". A za młodu! Prosto piorun siarczysty! I w bijatyce zwyczajnej między chłopami a szlachcicami, i w gburskiej robocie, i w szołobuł-kach.
Często mawiał, że raz to nawet z czartem miał sprawę. Ale mu nie wierzono: bo na pewno nie raz i nie dwa razy...
Zaszedł kiedyś do karczmy karlikow-skiej.
Rozejrzał się po izbie i przysiadł do jakiegoś lebasa1, człeka patrzącego na księżą oborę, cherlaka, a to z myślą, że będzie go bronił, jak chłopy podchmielą i będą szukać pochyłego drzewa, co to na nie i koza skoczy, jak mówi kaszubska gadka. Bo okrutnie zacne serce było w tym niekarze*. Od razu poznał, że w le-basie diabeł siedzi i że nieborakowi było zadane, by posypiał, stękał bluź-nierstwa różne, jak to przy opętaniu przez diabła bywa. Skinął na posłuż-nika i kazał sobie podać półkwartę gorzałki, i przemówił do tego diabła, jak gdyby go widział:
—  Jak mogłeś, taki mążny purtok, wleźć w lebasa ledwo dychającego? Nie wstyd ci? Powinieneś we mnie wejść, com chłop na schwał. Dopiero by ci we mnie było dobrze, wesoło, bom też i smieszk.
I gada długo do tego czarta, i gada, i tak go wreszcie otumanił, że już piekielnik całkiem ogłupiał, począł się wahać, jąkać, a w końcu odpowiedział zastrachany:
—  No, dobra, wejdę w ciebie. Ale jak?
—  Ano, patrzaj! — mówi Ceynowa, pokazując swoją półkwartę, pełną wódki. — Wyjdź z onego lebasa, a wejdź w moją gorzałkę, to cię razem z nią wypiję, i będzie fer-tyk.
—  Schon gut! * — ucieszył się diabeł.
1 Lebas  (kasz.) — człowiek  wątły, cherlak.
*  Niekara,   niekaranc   (kasz.)  —  swawol-ndk.
*   Sch&n out! (niem.) — Dobrze!  Świetnie!
27
A po chwili pod postacią maleczkiej muszki wpadł do półkwarty. Na to tylko Józef czekał. Wetknął spiesznie lebasowi srebrny talar w gębę, aby, jak czarownicka wiedza i obyczaje każą, zamknąć diabłu drogę powrotu w opętanego, którego odeń dopiero co uwolniono. Potem jakby nigdy nic wrócił do swojej półkwarty, podniósł ją w górę, a patrząc na wódkę i merdającą się w niej muszkę, zaczął przemawiać:
— Jak cię tu wypić, gorzałczyno? Za czyje zdrowie? W czyje imię?... A, już wiem! W imię Ojca i Syna, i Dueha Świętego! W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego! Żegnam cię krzyżem świętym! Żegnam cię krzyżem świętym w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego... Tak żegnał, tak zaklinał, tak świętych imion przyzywał, że czartow-ska muszka jęła się miotać, wić jak w ukropie, wzburzyła napitek, aż zawrzał i wykipiał z naczynia, sama wreszcie zaczęła pęcznieć, rosnąć ponad półkwartę, pod powałę, wyolbrzymiała w poczwarę, w końcu zaś runęła kominem na dwór z takim trzaskiem, że się zawalił... Ceynowa w śmiech, inni goście takoż, a karczmarz w lament... Myślał Józef, że będzie musiał karczmarzowi płacić odszkodowanie za taką ruinę. Ale nie. Bo uwolniony od czarta lebas rychło wyzdrowiał, pokrył wszystkie koszty, na domiar zaś wynagrodził swego wybawcę i zaprosił nawet w gościnę do swojego dworu, gdyż okazał się majętnym szlachcicem, obiecywał dozgonną przyjaźń. — Mogłem zostać sytym rezydentem
owego pana i nawet palcem o palec nie trącić — mówił potem nieraz Józef Ceynowa karlikowski. — Ale mi niepilno utrzydupą czyim być, skórom pan za własnego talara.

11. Matinka
Żyła ongiś koło pałacu hrabiów von Krockow vel Krokowskich jedna białka, Gerda Griin, Niemkini, ale taka, co już tylko ledwo-ledwo po niemiecku gadała, a dobrze po polsku i po kaszubsku. Duszę jednak miała podłą, pruską. Mówiono o niej, że jest kochanicą hrabiego i że go namówiła, aby swoje piękne polskie nazwisko „Krokowski" zeszpecił na „von Krockow". Ba, gadano jeszcze co innego: jakoby siedemnastoletni knóp,1 co go miała, to syn jej i hrabiego. Jak było w rzeczy? A czy to kto świadkował?
Tyle o Gerdzie plotkowano, ale nie wiedziano najważniejszego... Że była bogata, prowadziła dostatni dom, miała służbę, to każdy widział. Ten jej synal, Johann, najpierw wylegiwał się w puchach. Aliści nagle
1 Knóp (kasz.) — chłopiec.
28
¦¦
matka wygnała go kiedyś spać do nędznej kwatery parobka, "Hermanna Billinga!
—  Co się stało, paniczu? — Hermann chciał dociec przyczyn tej nagłej niełaski.
—  Daj mi spokój! — pysknął Jo-hann.
Parobek zauważył, że Johann każdej soboty przychodzi spać bardzo późno, po północy, zmordowany i chyba pobity. Poczciwy parobek pożałował swego opryskliwego towarzysza. Długo udawał, że niczego osobliwego nie dostrzega. Ale wreszcie nie wytrzymał i pyta:
—  Co się z paniczem dzieje? Tak przecie długo nie może być! W każdą sobotę...
—  Co ci do tego! — przerwał mu Johann. — Nie twoja sprawa!
Na razie Hermann poprzestał na tej
odpowiedzi. Ale w końcu postanowił
wyśledzić całą rzecz.
Kiedyś wieczorem w sobotę zaczaił
się za drzwiami mieszkania Griino-
wej, a usłyszawszy hałas, podniesione
głosy zajrzał przez dziurkę od klucza.
I osłupiał!
Grtinowa przemocą rozebrała syna do
naga,   postawiła   przed   nim  wielki
garnek i rozkazała:
—  Mów tak, jak ci każę w każdą sobotę. Dotąd mi odmawiałeś, ale dziś musisz! Mów: „Ja nie wierzę w Boga ani w Matkę Boską, ani we wszystkich świętych, jeno wierzę w ten garnek". Mów!
A Johann na to:
— Ja wierzę w Boga, wierzę w Matkę Boską i we wszystkich świętych, a w ten garnek to ja mogę jeno na-
A ona go wtedy jak nie zacznie siec rózgami, jak nie poprawi pięścią! Aż mu krwią spłynęło ciało! Kiedy go tak sprała, on zaś dalej upierał się przy swoim i nie było na niego rady, krzyknęła:
— Won mi stąd, gnioto! Następnej soboty to tak cię spiorę, że powiesz wszystko, co ci każę! Hermann zrozumiał, że Gerda Grii-nowa jest czarownicą, wyznawczynią czarta, że zapewne dlatego tak usidliła dziedzica. Czmychnął spod drzwi, kiedy Johann zaczął się ubierać. Przez wiele jeszcze tygodni Hermann nie przyznawał się do podglądania i podsłuchiwania obojga Griinów. Ale wreszcie pewnego razu ujawnił Jo-hannowi wszystko i namówił go do ucieczki z domu.
Johann Griin osiedlił się w Wierzchucinie, przybrał nazwisko brzmiące z polska — „Gryna" — i dał początek polskiemu rodowi Grynów. Hermann Billing zaś, rozstawszy się z przyjacielem po długim współżyciu w Wierzchucinie, osiadł w Skó-rzewie na ziemi kartuskiej i założył polska linie Billingów.


29
12. Krzysztof
Ongiś, ponoć już siedemnaście wieków temu, żył w Syrii siłacz i olbrzym, co zwał się Adykymos. Był poganinem i nie znał prawdziwej wiary — wiary Chrystusowej. Był tak ogromny, że nie zmieściłby się w największym nawet zamku czy świątyni, a tak mocny, że mógłby przenosić z miejsca na miejsce góry. A przy tym niezmiernie, ponad wszystkich saimochwalców, lubił chełpić się swoją siłą. Kiedyś przed swoją pogańską bóżnicą, bo nie mieścił się wewnątrz, uczynił ślub, że tylko najsilniejszemu na świecie będzie służył, innemu nie. Jeden z jego przyjaciół w imieniu drugich powiedział mu przed tym ślubowaniem:
— Adykymosie synu Jarima, służysz przecie naszemu niezwyciężonemu królowi.
—  Aliści król boi się czarta, czart więc potężniejszy — odparł olbrzym.
—  Przechodzę więc na jego służbę.
Jak zapowiedział, tak uczynił. Po-kumał się i pobratał z czartem Aszmedai, który, lubo kiedyś uległ w walce królowi Salomonowi, podawał się za najmocniejszego na świecie. I Adykymos mu uwierzył. Toteż dziwił się niepomiernie, że Aszmedai unika krzyża i omija go z daleka, jakby się bał czy sromał. Postanowił więc czarta wypróbować. Pewnego razu mieli przejść koło drewnianego krzyża przydrożnego. Ledwie go diabeł zobaczył, zaraz wiercić się począł i chciał zawrócić, okrążyć krzyż z  daleka.  Adykymos
wziął go pod pachę i jął ciągnąć prosto drogą. Kiedy zaś szatan opierał się rozpaczliwie, prychał i stękał, a tak pobladł ze strachu, że z czarnego stał się biały, siłacz zawołał z pogardą:
—  Toś ty taki, wykrętaczu! Porzucam służbę u ciebie! Nie tyś najmocniejszy, skoro boisz się Tego, co tu na krzyżu wisi. Złamałeś naszą umowę, przeto cię opuszczam.
— A idź, pieronie, do anioła! — jęknął Aszmedai uciekając co tchu od przydrożnego krzyża.
Idzie Adykymos, idzie, idzie — przez pola i lasy, przez góry i doliny... Naszedł w pewnej puszczy pobożnego pustelnika.
— Co tu robisz sam w lesie? — zdziwił się niepomału.
— Ano modlę się i uczę świata stworzonego przez Pana Boga Wszechmogącego — odparł pustelnik.
—  Toś chyba wielce mądry. Skoro tak, to powiedz mi, kto jest na świecie najwyższy i najmocniejszy.
—  Ten, co go stworzył: Pan Bóg Wszechmogący.
— Przecie to Baal!
—  Wypluj to słowo, wędrowcze! — zawołał ze zgrozą pustelnik.
Po długim, bardzo długim wywodzie o „prawdziwym Stwórcy, Bogu i Władcy świaita" przekonał i nawrócił Adykymosa na wiarę Pana Jezusa. A przez wiele dni potem uczył go jej zasad.
—  Pragnę teraz służyć Bogu Jedynemu — ofiarował się kiedyś Adykymos. — Wiem, że wskażesz mi najlepszy sposób.
—  Pójdź za mną, a zaprowadzę cię nad pewną rzekę — odpowiedział pustelnik — gdzie   jako   siłacz   bę-
30
dziesz przenosił ludzi z jednego brzegu na drugi, albowiem nie ma tam mostu. Będzie to miłe Panu Bogu.
Iście, zaprowadził olbrzyma na takie miejsce, gdzie gromady ludzi i pojedynczy podróżni biedzili się niepomiernie nad przekroczeniem szerokiej i głębokiej rzeki.
—  Tutaj będziesz pokutował za pogańskie grzechy i zarabiał na zbawienie — zawyrokował.
I tak się stało.
Adykymos ułamał wielkie drzewo, obłupił z gałęzi i kory, aby mu służyło za laskę. Brał ludzi na barki i podpierając się tą laską przenosił ich przez głębię na żądany brzeg. Pewnego razu jakieś samotne kilkuletnie dziecko poprosiło go o przeniesienie przez rzekę.
—  Sam podróżujesz, chłopcze? — zdziwił się.
— Sam? — odparło dziecię. — Wszak ty jesteś ze mną i cała ludzkość. Olbrzym zdumiał się jeszcze bardziej, słysząc taką odpowiedź. Ale nic więcej nie mówił, jeno wziął chłop-czynę na rękę i wstąpił do rzeki. Szedł, szedł, aż zanurzył się cały i począł tonąć, a niesione dziecko stawało się coraz cięższe, tak iż wreszcie przewyższyło ciężarem wszystkich ludzi razem, jakich kiedykolwiek przeniósł. Walcząc z tonią, rzekł zdumiony i wylękły:
—  Tylem dźwigał ludzi, ale tyś, chłopcze, ciężki niby góra.
—  Bo dźwigasz nie tylko mnie, ale i świat cały, w niniejszej chwili — odparło dziecię.
—  Jak to? Nie pojmuję. Co to znaczy?
— Dowiesz się zaraz na drugim brze-
gu rzeki. Nie bój się: nie utoniesz, jeśli mi uwierzysz, że przebrniemy razem przez najgłębszą nawet toń.
—  Wierzę.
Gdy wygramolił się siłacz na drugi brzeg, dziecię poleciło:
—  Zatknij swoją laskę w ziemię. Adykymos wbił w piasek nabrzeżny laskę, która była w istocie okorowanym słupem. Ku jego osłupieniu laska pozieleniała natychmiast i zakwitła, obsypując się kwieciem tak gęstym i pięknym, jak żadne inne drzewo.
—  Tyś Jezus Chrystus! — zawołał w uniesieniu.
—  Rzekłeś. Idź teraz do pustelnika, który cię tu przywiódł — rozkazało dziecię. — On cię ochrzci „w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego". Zaprawdę, powiadam ci, Krzysztofie, odtąd będziesz moim świętym na świecie i w niebiesiech.
—  Dlaczego zowiesz mnie Krzysztofem, Panie?
Na to pytanie Adykymos nie otrzymał już odpowiedzi, dziecię bowiem znikło.
Wrócił do pustelnika i opowiedział mu wszystko. Pustelnik ochrzcił go i nazwał „Christophorus", co się na język    polski    wykłada    „Chrystusa niosący", czyli „Krzysztof". I głosił święty Krzysztof słowo Boże po całym świecie pogańskim, w którym   wreszcie   ku   chwale   Niebios poniósł śmierć męczeńską. A Kościół katolicki uznał go za patrona ludzi umierających nagłą śmiercią i takich, co schodzą z tego świata bez pokuty. Obchodzi zaś jego dzień 23 sierpnia. Ludzie   wyobrażają   sobie   świętego
31
Krzysztofa jako wielkoluda dźwiga-    historię o człowieku pysznym i szal-jącego Dzieciątko Jezus i podpierają-    bierczym...
cego się zieloną palmą podczas prze chodzenia przez rzekę.
13. Bluźnierca
Sławny był w XVII   stuleciu   opat oliwski, Kęsowski, fundator kościoła w   Starzynie,   będącego   własnością cystersów oliwskich. Dobrodziej dla ludzi, tyran dla piekieł, natchniony kaznodzieja,     parafian     wspomagał i utwierdzał ich w cnotach, czarty z opętanych wyganiał. A pięknymi kazaniami   to   już   głaz   by    chyba zmiękczył. Przemawiał i do wielkich tego świata, i do maluczkich. Umiał sprawiedliwie chwalić dobre i ganić złe, nikogo się nie bojąc ani wstydząc, gdy chodziło   o   cnotę   i   niecnotę.
Pewnego razu wygłaszał kazanie o fałesznych prawdach i o pysze ludzkiej. Wspomniawszy o Jutrzence, czyli Lucyferze, Belzebubie, który będąc aniołem, przez pychę, iż chciał Bogu dorównać, strącony został do piekieł, ksiądz Kęsowski opowiedział wiernym    parafianom    następującą
Żył ongiś między Żydowinami w Palestynie — za życia i niedługo po męczeńskiej śmierci Chrystusa Pana — pewien czarnoksiężnik imieniem Szymon, Samarytanin. Ochrzcił go sam święty Filip, diakon jerozolimski, powołany przez apostołów po wniebowstąpieniu Pańskim. Chodził Szymon ze świętym mężem po całej Samarii, przysłuchując się jego naukom i przyglądając cudom Filipo-wym,   jego   mocy   wielkiej.   Kiedy
święci aipostołowie, Piotr i Jan, przybyli do Samarii, chodził też z nimi, a zdumiewały go ich cuda i nauki. Najwięcej zaś to, że kładzeniem rąk na wiernych, już ochrzczonych, u-dzielali im Ducha Świętego. Paskudna zazdrość i paskudna żądza owładnęły sercem Szymona czarnoksiężnika. Zapragnął dorównać świętym, a drogę do tego upatrzył w przekupstwie.
Wtykając im kiedyś namolnie złote monety w dłonie, zażądał:
32
—  Dajcie i mnie tę moc, aby ten, na którego bym ręce położył, wziął Ducha Świętego.
Obruszyli się święci mężowie, a Piotr odrzekł mu surowo:
—   Pieniądze twoje niech z tobą będą na zginienie, żeś mniemał, aby dar Boży miał być za pieniądze nabywany. Przetoż pokutuj z tej swojej złości, a proś Boga o przebaczenie za ów zamysł serca twojego. Ja zaś cię wyłączam z Kościoła Pańskiego...
Czarnoksiężnik zaśmiał się głośno i odpowiedział:
—  Módlcie się wy za mną do Pana, aby na mnie nic nie przyszło z tych rzeczy, któreście wyrzekli.
Nie ulękłszy się słów apostoła, Szymon chodził po całej ziemi Palestyny, Syrii oraz Fenicji, głosząc swe nauki fałeszne i sztuką czarnoksięską mamiąc ludzi. Zawędrował nawet do Rzymu i tam czarami różne czynił „cuda", co gromadziło wokół niego gawiedź uliczną.
Raz przystąpiła doń niewiasta cudnej urody a płomiennego wejrzenia i spytała:
—  Kto ty jesteś, mistrzu?
— Jam jest mesjasz, zbawiciel, który świat odkupi — odparł bez zająk-nienia i obawy, że go na miejscu dosięgnie kara boska. — Widziałaś przecie cuda moje.
—  Uwierzyłam   w   ciebie,   mistrzu. Chcę być twoją niewolnicą. Niegodziwa chuć ogarnęła fałesznego mistrza.
— Jako cię zowią, niewiasto?
—  Helena.
— Pójdź tedy ze mną, Heleno, a dziwuj się mocy mojej.
1  wdali   się   oboje   we   wszeteczny
2 — Złota przędza
związek, niepomni gniewu bożego. Chodzili wszędy razem, zgodnie głosząc, że Szymon jest mesjaszem prawdziwym, nie zaś ukrzyżowany niedawno Jezus z Nazaretu.
—  Jezus, jak głoszą jego zausznicy, zmartwychwstał. I ja to potrafię! — wołał do słuchaczy. — On wzniósł się do nieba i ja to uczynić mogę! Niespodziewanie z tłumu odezwał się głos:
—  Szymonie, synu Aharona, apostołowie Piotr i Paweł głoszą co innego i zowią cię kłamcą.
—  Pogrzebcie mnie w ziemi, o wierni słuchacze i uczniowie moi, a po trzech dniach wstanę jak Jezus — przemówił do zebranych Szymon czarnoksiężnik.
—  Uczyńcie to, uczyńcie! — krzyknęli ludzie z tłumu. — A jeśli Szymon wstanie z grobu, uwierzymy, że jest mesjaszem!
Kazał się ludziom pogrzebać na trzy doby. Po upływie tegoż czasu iście wstał cały i zdrów. Albowiem, jak opowiadano, w przeszłości uczył się był u indyjskich i perskich mędrców, którzy nadludzkie ponoć zdolności posiadali, jak znikanie z oczu ludzkich, zmniejszanie i powiększanie swego ciała, unoszenie się w powietrze.
Atoli wyznawcom jego nie wystarczało owo powstanie z grobu. Zażądali wniebowstąpienia. Sztuką czarnoksięską sprawił, że istotnie uniósł się w powietrze. Tłum wówczas padł na kolana, ukorzony, przejęty wiarą. Ale obecni tam apostołowie, Piotr i Paweł, przemówili do oszukanych ludzi, zowiąc szalbierza narzędziem szatana.
—   Oby   Bóg   pokarał   jego   pychę
i fałsz! — zawołał Paweł wielkim głosem.
Wśród nagłego grzmotu Szymon spod chmur począł spadać   w   dół   niby kamień... — Tłum zamarł w śmiertelnej  ciszy.  — Czarnoksiężnik  runął na ziemię z połamanymi kośćmi. Ale  żył  jeszcze.  Helena  rzuciła  się ku niemu. Błagał, by go dobiła. Ludzie odwrócili się od nich   i   rozeszli się po domach. Helena zabrała go dokądś nad morze. Tutaj, zmyliwszy jej czujność, stoczył się z nosiłek w wodę, by odebrać sobie życie: zakończył je, niegodziwe i grzeszne, najcięższym grzechem — samobojem. Helena skoczyła za nim  w  odmęty morskie,   niepoprawna grzesznica. Po całej ziemi opowiadają wieszczko-wie dzieje Szymona i Heleny — ku przestrodze wszystkich ludzi.
Ledwie   przebrzmiały   słowa   opata Kęsowskiego, gdy niektórzy ze słuchaczy,   o   rozpalonych   rumieńcem twarzach,    jęli    czym    pośpieszniej opuszczać   kościół.   Byli   to   posesor miejscowy, pan wiosek okolicznych, co niby katolik, a ku kacerstwu się skłaniał; młynarz, który myślał,  że wszystkie rozumy pozjadał   i   ludzi innych za nic miał; poborca podatków, o którym mówiono, że z kowal-ką żyje we wszeteczeństwie i wreszcie kowalka-świętoszka. Ludzie   uśmiechali   się   pod   nosem. Nikt nie uciekał z kościoła tak pośpiesznie, a raczej każdy, mając wysokie mniemanie o swym sumieniu i życiu, zaglądał i  czekał,  iż może natchniony  kaznodzieja   jeszcze  coś ciekawego powie, od czego i innym zarumieni się gęba.
14. Mądral
Powstały pod koniec XIV wieku klasztor kartuzów dobrze już wrósł w kaszubską ziemię, gdy w kilkadziesiąt lat od jego początków rządzący tu komtur gdański Mikołaj Postor zapragnął wygnać kartuskich mnichów. Miał do nich jakowąś u-razę, a może tylko łaknął bogactw klasztoru.
Wezwał do swego zamku w Gdańsku starszyznę klasztorną i nakazał, ale nie nazbyt surowo: — Musicie rychło wynieść się z Kartuz.    Ale    gdybyście    odpowiedzieli trafnie na trzy pytania, jakie wam w odpowiednim czasie zadamy moglibyście nadal zostać na miejscu. Jeżeli nie odpowiecie, klasztor zostanie skasowany. Naradźcie się w Kartuzach nad moimi żądaniami, a dopiero później zadam wam te trzy pytania. Zgoda?
— Musimy się zgodzić, bo nie mamy innego wyjścia — odparł za swych
34
towarzyszy gwardian kartuski Dominik, członek delegacji klasztornej, człek wielce rezolutny. Strach obleciał wszystkich zakonników, gdy na zebraniu ogólnym w Kartuzach delegaci obwieścili wolę komtura. Ale po naradzie ogół braci pogodził się z losem, gotowy zwijać manatki i opuścić piękne, bogate Kartuzy.
Gwardian Dominik nie przystawał jednak na takowe załatwienie sprawy. Wpływał więc na przeora i starszyznę, aby naradzali się i zwlekali z ostatecznym postanowieniem. Sam też przemyśliwał dzień i noc, jak postąpić.
Szedł pewnego razu przez łąki, na których owczarz pasł klasztorne owce. Młodzian pochwalił Pana Jezusa, ukłonił się pięknie księdzu gwardianowi i rezolutnie go zagadnął powiadamiając, ile owiec posiada klasztor.
— Ładny majątek, co, wasza wieleb-ność? — gadał, rad, jakby to jego własność była.
—  Co nam z tego, moje dziecko, skoro i tak wszystko tracimy — odparł smętnie gwardian.
—  Jakże to? — zdumiał się owczarz.
Zatroskany gwardian zwierzył się poczciwemu parobkowi z zarządzeń komtura i z poselstwa w Gdańsku.
—  No, i widzisz, Jachno, nie wiemy, jak sobie poradzić.
Jachno też się zasmucił i powiada w zadumie:
—  Dawniej   ponoć   bywali   mądrzy owczarze. A może i ninia by się taki mądral znalazł. Może ja bym jakoś wielebnym księżom pomógł... Ksiądz Dominik popatrzył na chłopa
przeciągle, bacznie, nawet uśmiechnął się do niego życzliwie, atoli, lekce go sobie ważąc, pomyślał: „E, co taki owczarz, prostak, może pomóc albo radzić nam, uczonym duchownym, jakby mądrzejszy był od nas!"
—  Bóg ci zapłać, synu, za dobre chęci — odpowiedział. — Ale na razie nie trzeba.
Wróciwszy jednak do klasztoru, innym zakonnikom powtórzył swoją rozmowę z owozairizem. PowsiedLi na niego z miejsca:
—  Żle zrobiłeś! Każda rada dobra, bo co głowa, to rozum.
—  Czasem od lada kogo można skorzystać.
— Chłopski rozum bywa nieraz taki, że ha!
— A nuż wybawiłby nas z kłopotów!
—  Zawołaj go i wybadaj!
Tak mu wiercili dziury w brzuchu, że wezwał do siebie owczarza Jachnę, który pod wieczór *)rzyganiał owce z pastwiska do klasztornego chlewa i koszaru.
— No, wyjawże mi, synu, jak chciałbyś nam pomóc — zagadnął ksiądz Dominik.
—  Trza było od razu tak mówić — odparł poufale Jachno. Wysłuchawszy jeszcze raz całej sprawy odpowiedział:
—  Podejmę się posłować do komtura i popróbuję załatwić sprawę. Aliści pod warunkiem, że przyodziejecie mnie tak, jak innych zakonników. Dopiero W habicie pojadę do komturii.
Ksiądz Dominik naradził się z towarzyszami, po czym, przebrawszy owczarza w suknie zakonne, wysłał go do Gdańska.
35
Jachno zgłosił się do komturii po przyjeździe do tego wielkiego miasta i bez znaczniejszych ceregieli został przyjęty. Ale zanim dopuszczono go przed oblicze Postora, dostojnicy krzyżaccy zebrali się w refektarzu na krótką naradę.
—  Co taki młokos, jako ten mnich przysłany z Kartuz, może nam, statystom, rzec ciekawego? — prychnął nadęty skarbnik komturii.
—  Wysłuchajmy go jednak: oto moja rada — rzekł jałmużnik.
—  Wskazał Pan Jezus, by nie gardzić maluczkimi — wtórował z pokorną miną i spuszczonymi oczyma szpitalnik. — Gdyby chciał jakoś podejść nas, to przecie zginie, bo nikt nie może igrać bezkarnie z powagą Zakonu Najświętszej Marii Panny. Komtur Postor zakończył rozmowy krótkim poleceniem:
—  Dajcie tu tego kartuza!
Kiedy Jachno wszedł i pokłonił się zebranym dostojnikom, Postor zapytał:
—  Z twojego przybycia do nas wnoszę, że znasz całą sprawę i wiesz, o co cię nagabywać będziemy. .
— Tak, dostojny panie — odparł odważnie Jachno. — Wasza wielmoż-ność raczy zadać mi trzy pytania tak trudne, że spodziewa się, iż nie odpowiem na nie. Ja jednak wierzę w pomoc Matki Bożej, która patronuje i naszemu klasztorowi, i prześwietnemu Zakonowi waszemu, przewielebni ojcowie.
Zdumiała dostojników ta rezolutna, śmiała odpowiedź.
— A więc słuchaj! — rzekł Postor. — Pierwsze pytanie brzmi: Jak długo trzeba jechać, aby okrążyć Ziemię?
Owczarz nie zastanawiał się długo i odpowiedział:
—  Wielmożni panowie! Kiedy jeździec na koniu o wschodzie ruszy razem ze słońcem i dotrzyma mu kroku w prędkości, to w dwadzieścia cztery godziny, czyli w ciągu doby, kulę ziemską  dookoła obejdzie.
— Ooo! — zakrzyknęli zdumieni jego roztropnością Krzyżacy, po czym zaszwargotali to i owo po niemiecku.
—  Teraz drugie pytanie — rzekł Postor. — Ile, według ciebie, ja jestem wart?
Dostojnicy uśmiechali się szyderczo, pewni, że z tym pytaniem kartuski poseł nie da sobie rady. Jachno z zakłopotaniem podrapał się w głowę. Teraz namyślał się dłużej niż poprzednio, bacznie przyglądał się butnemu komturowi.
—  Nie więcej niźli dwadzieścia dziewięć groszy — odpowiedział wreszcie.
Komtur poczuł się jakby obrażony. Ale pokrył obrazę fałszywym uśmiechem. W istocie był ogromnie ciekaw przyczyn takowego, a nie innego rachunku Jachny.
—  Skąd u ciebie taka nierówna liczba? — zapytał.
—  Ano, widzicie, dostojny panie, to jest tak... — odpowiedział powoli Jachno. — Pragnę ja wysoko ocenić waszą dostojność i ani mi w głowie uchybiać. Naszego Zbawiciela, Jezusa Chrystusa, Judasz sprzedał za trzydzieści srebrników, takich niby groszy, myślę więc, że największy nawet człowiek nie może być tyle wart, jeno mniej.
— Ooo! — wykrzyknęli znów dostojnicy.
—  Niech cię nie znam! — zawołał sam komtur z niekłamanym podziwem. — Niegłupi, muszę przyznać, człowiek z ciebie. Dałeś dwie dobre odpowiedzi Aliści wątpię, czy oitra-fisz w sedno odpowiedzią na trzecie pytanie. Słuchaj uważnie! Powiedz mi, o czym ja w tej chwili myślę, że jest prawdą, a w istocie prawdą nie jest
Tym razem Jachno nie namyślał się ani chwili, jeno z szerokim uśmiechem odpowiedział:
— Wasza dostojność myśli, że ja jestem zakonnikiem klasztoru kartuzów pod wezwaniem Paradisus Bea-tae Mariae Virginis1 a tymczasem jam jeno owczarz klasztorny. Dostojnicy osłupieli. Zapadła głucha cisza.
A potem, gdy Jachno na skinienie komtura opuścił refektarz, roze-brzmiał niedobry hałas.
—  Powiesić łgarza! Oczajduszę! Świętokradcę!
—   Obraża Zakon, to tylko krew zmyć może!
—  Wystrychnął nas na dudków!
— Zamknąć klasztor, co tak podstępnie działa!
Grzmiały też coraz głośniej inne wrogie, groźne dla Jachny i klasztoru kartuzów okrzyki.
Atoli sam komtur był odmiennego zdania.
—  Bracia! Opamiętajcie się! — wołał. — Ja podziwiam tego prostaka, któremu, jakeśmy słyszeli, nawet łacina nie jest obca. Podziwiam jego dowcip i politykę. A ponieważ spełnił nasze żądanie, działając w imie-
1 Klasztor kartuzów w Kartuzach miał tę łacińską nazwę, która po polsku brzmi: Raj   Błogosławionej   Marii  Dziewicy.
niu kartuzów, muszę przeto dotrzymać na razie słowa  i  zezwolić  na dalszą istność ich klasztoru. Nie bez oporu pogodzili się wszyscy z tym postanowieniem. Odesłano Jachnę z odpowiednim dokumentem,   ochraniającym   klasztor przed zakusami władz. Owczarz, stanąwszy przed zgromadzeniem     zakonników     kartuskich, gładko zdał sprawę ze swego poselstwa. Wywołał nie mniejszy u nich podziw niż u Krzyżaków. Uściskali go serdecznie, obdarzyli nagrodą pieniężną aż stu dukatów i obiecali wysłać go na naukę do szkół. Ten owczarz-mądral zwał się ponoć Lalbuda i z czasem wyrósł na znamienitego człowieka.

15. Stolimi
Ongiś w wierzchucińskich lasach, a były one nieprzebyte wonczas, gnieździł się wielki siedmiogłowy smok. Prześladował okrutnie ludzi i zwierzęta. Napadał z góry, bo miał skrzydła i fruwał, rozdzierał na kawały swą ofiarę i pożerał. Ludzie, choć skrzykiwali się do kupy w tu-
37
?
tejszych osadach, w żaden sposobnie mogli mu dać rady. W tych czasach żyli na świecie sto-limi, czyli olbrzymy, wielkoludy. Jeden taki stolim mieszkał w jaskini wydrążonej w nadmorskiej wydmie za Karwieńskim Błotem. Mieszkańcy wiosek i puszcz znad Jeziora Żarnowieckiego i dalej, aż do morza, Białogóry i Hylu, zmówili się wyprawić posłów do onego stolima i prosić go o pomoc. I tak uczynili.
—  Ano, dobra — odpowiedział posłom stolim. — Ale musicie mi za to wyszukać białkę, abym ją umiłował i poślubił. Oczywista może to być ino stolimka.
—  Znajdzie się żonka dla waszej mości, znajdzie, a jakże — rzecze jeden z wysłańców. — Jedna bardzo urodna stolimka mieszka kole Stężycy nad jeziorem Raduń. Na pewno spodobacie się sobie wzajem, bo i wasza mość chłopik gładki.
—   Macie szczęście, żeście mnie tu zastali. Ja tutaj ino w gościnie przebywam, a naprawdę to mieszkam kole Kościerzyny, nad jeziorem Su-domie.
No, i ugoda stanęła. Stolim zaczaił się w wierzchucińskim lesie i cierpliwie czekał na smoka. Aż smok go wreszcie wypatrzył i runął nań z góry, uradowany, że będzie miał co niemiara jedzenia z takiej ogromnej ofiary. Ale zawiódł się srodze. Stolim rozerwał go na strzępy i utopił w Jeziorze Żarnowieckim, iż od smoczego ścierwa na długi czas ryby tam wyzdychały oraz wszelkie inne stworzenia i rośliwie.
—  Prowadźcie mnie ninia do panny!
—  zażądał po „robocie". Zaprowadzili go zaraz pod Stężycę —
kawał drogi, kilkanaście mil. Musieli jechać konno czy wozami, a i tak zeszła im cała doba. Wielce to stolima gniewało, bo sadził wiorstowy-mi krokami, bez nich więc przebyłby tę odległość w mig. Jak tylko go stolimka zobaczyła, tak od pierwszego wejrzenia rozkochała się w nim na zabój. I dobrze. Bo on w niej również. A że w stolimach nie było żadnego pomiarkowania ni przyzwoitości, to stolimka owa wnet jęła szukać miejsca, gdzde by pofig-lować mogła z zalotnikiem. Najlepiej jej się widziało jezioro, umyśliła przeto zasypać je piachem, aby mieć takowe stolimskie „gniazdko". On zaś był takoż nie od tego, ale że, jak to chłop, mniej robotny niż baba, tylko z uśmiechem poglądał na jej krzątaninę.
Nabrała w fartuch piasku i dalej sypać go w wodę! Chłopy, co stolima tu przywiodły, aż gęby porozdziawia-ły z podziwu. A ona sypie piach i sypie, aż na jeziorze powstała obszerna wyspa. Tego by i tysiąc chłopa nie dokonało może przez rok. Jej zaś zeszło kilka zdrowasiek. Kiedy zobaczyła tę wyspę, uznała, że już wystarczy na małżeńskie gniazdo. Miała wprawdzie zraizju zamiair zasypać całe jezioro, ale teraz poniechała dalszej roboty: tak jej pilno było do stolima. Tym bardziej że owa wyspa w cudowny sposób od razu porosła trawą, krzewami i kwieciem. Jak tam było, to było, ale niedługo po ślubie, takim stolimskim, chyba pogańskim, stolim zabrał swoją białkę do własnego domu pod Kościerzyną.
Tutaj ona, kapryśna jak to niewiasta, zażądała od małżonka, by jakoś skró-
38
cił drogę z zachodniego brzegu jeziora Sudomie na wschodni. Pieron baba! Bo przecie mogła przejść w bród albo przeskoczyć na przeciwną stronę, rozpędziwszy się od Lipusza czy Lipuskiej Huty. Nie, to uparła się, „piąstkami" zapłakane oczęta trze albo wali w stół, aż świat się cały trzęsie.
—  Usyp mi stegnę J przez jezioro, bo cię miłować przestanę! — woła. — Usyp mi i usyp!
—  A, niech cię pieron! — zaklął i machnął ręką, aż wiatr od tego powiał na okolicę. — Ożeniłem się, to mam. Trza mi było siedzieć na zadzie za Karwieńskirn Błotem, u przyjaciela, starego kawalera, co zawdy mnie przestrzegał: „Nie żeń się, bo z pana rabem zostaniesz!"
Poszedł nad jezioro i od Lipuskiej Huty jął sypać stegnę w poprzek wód, wszerz, z zachodu na wschód. Usypał tak dalej niźli przez pół jeziora, gdy nagle sprzykrzyła mu się ta robota. Kinął ją w pierony i począł uciekać na północ z zamiarem powrotu do przyjaciela na wydmach nadmorskich za Karweńskim Błotem.
Ej, bratku, nie tak łatwo! Zobaczyła żonka, co się święci, pognała więc za nim, chwyciła za połę i nie puściła ani na trochę. Trudno nawet stoli-mowi dać drapaka od ślubnej baby.
I tak przetrwała do dziś owa nie dokończona stegna stolimska: od Lipuskiej Huty ciągnie się na wschód więcej niż do połowy jeziora Sudomie wąski pas ziemi.
Stegna — ścieżka.
16. Pieniądze
Szli kiedyś od Kartuz do Przodkowa dwaj sąsiedzi, szczere Kaszuby, Frąc i Agust. Wieczór już wprawdzie był, ale pogoda dobra, księżyc świecił, że zdało się całkiem widno. Kroczyli więc raźno, pogadując niemal bez przerwy, albowiem obaj nie lubili milczeć.
—  Bacz! — zawołał nagle Frąc. — Pieniądze się tam palą! — wskazał płomyk nad polem nisko, nie opodal.
—  Prawda, palą się! — przytwierdził żywo Agust. — Pójdźmyż tam, to się obłowimy!
—  Ano, pójdźmyż!
Ale nie bardzo mogli dojść, bo ziemia tam było grząska, i całe roje żmij a wężów plątały się im pod nogami, i księżyc jakoś przygasł, że ani dostać się do skarbu.
— Nie dobrniemy, Frąc.
—  Nie dobrniemy, Agust.
—  Wiesz, co trzeba zrobić, Frąc? Trzeba jakąś rzeczą święconą zaznaczyć miejsce, gdzie są te pieniądze. A przyjdziemy po nie jutro, za widna.
—  Dobra, Agust. Mam tu taką poświęcaną chustkę. Zatknę ją nisko na gałęzi krzaka, a wskaże nam drogę i miejsce.
—  Dobrą masz głowę, Frąc.
—  I ty masz nie gorszą, Agust... A umawiamy się tak: wstaniemy bardzo wcześnie, przed wschodem słońca, i przyjdziemy tu razem, obaj. Jak ty wstaniesz pierwszy, to mnie obudzisz. Jak ja pierwszy, to obudzę ciebie. No co, fertyk?
—  Fertyk.


Na tym stanęło. Wrócili do swojej wsi i zaraz poszli spać. Frąc obudził się pierwszy i, opętany brzydką chciwością, sam z łopatą pośpieszył do onych rzekomych pieniędzy. Może zresztą nawet nie to, żeby zagarnąć wszystko, ale więcej niż sąsiad Agust.
Łatwo odszukał zaznaczone poświęcaną chustką miejsce i jął wytrwale kopać. Niedługo więc wykopał beczułkę tak pełną pieniędzy, ciężką, że ledwie ją udźwignął i wydobył z dołu.
Nie zdążył jednak ucieszyć się na dobre, gdy ujrzał diabła rozkraczonego nad dołem. Przeżegnał się raz, drugi i trzeci, ale tym świętym znakiem nie opędził się jakoś od czarnego, chociaż go nim boleśnie wy-chłostał.
— Mieli wy przyjść oba z Agustem, a tymczasem ty sam jesteś, Frąc — powiedział czart. — Kędy masz swojego przyjaciela Agusta, co? Gadaj zaraz!
Frąc począł bąkać, kręcić i nic do-rzecznego nie umiał odpowiedzieć.
—  A, ty łgarzu, zmyślaczu! — huknął czart.
Złapał Frąca za nogi, wyciągnął z dołu i dalej tak z nim tańcować, że łbem jego o krze cierniowe, co tam rosły, zawadzał i szastał. Można sobie łacno wystawić skutki takowego hulania.
Tymczasem nadszedł i Agust, który obudził się nieco później od przyjaciela. Od razu usłyszał, jak zbroczony krwią Frąc przeraźliwie wrzeszczy:
—  Ratunku! Pomocy! Kto żyw, niechaj mnie ratuje!
Ale Agust nie miał ochoty pomagać wiarołomnemu kompanowi. Sam zresztą także przybył tutaj w zamiarze okpienia go, bo nawet nie sprawdził, czy on jeszcze śpi. Diabeł, który ma dar przeglądania duszy ludzkiej na wylot, natychmiast to dostrzegł.
—  Oczajdusze! Gdybyście obaj wedle przyjacielskiej umowy tu przyszli, tobyśoie zdobyli te pieniądze i zostali bogaczami. A tak, to żaden nic nie dostanie. Fokus, pokus, marokus! Zgiń, przepadnij!
Od tego zaklęcia znikła bedniaJ z pieniędzmi, znikł także sam diabeł. Obaj przeniewiercy zaś wzięli nogi za pas i uciekli ze wstydem, z przerażeniem.
1 Bednia — duża  dzieża  drewniana lub beczka.
40
17. Żmije
Koło Wierzchucina rozciąga się bagno, które ludzie tamtejsi zowią Wierzchucińskim Błotem. Żyło tam niezliczone mnóstwo żmij. Nie tylko czyniły one szkody, ale nieraz kąsały ludzi, niektórych śmiertelnie. Rozmaicie wierzchucinianie walczyli z nimi, ale jakoś bezskutecznie.
Chłopi, co tam pracowali, doznawali od gadów jeszcze jednej dokuczli-wości: zjadały im one podpełnik, czyli, jak to się mówi uczenie, drugie śniadanie, kiedy je sobie owi chłopi gdzieś położyli. Wybijali, jak tylko mogli, te żmije, ale ich jak gdyby nawet przybywało, a nie ubywało.
Razu pewnego, gdy tak z pazernym gadem wojowali, naszedł ich przy tym jakiś nie znany im wędrowiec, uzbrojony w wielką szablę.
—   Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! — ozwał się po chrześcijańsku.
—  Ano, na wieki wieków, amen! — brzmiała odpowiedź. — Niech ta i będzie pochwalony, ino żeby nam jeszcze gada wygładził...
—  A czego tam, chłopy szukacie?
—  Ano właśnie gadów, żmij, co nam szkodzą.
Wędrowiec zamyślił się na jakiś czas, po czym rzecze:
—  Dajcie mi dziesięć talarów, a wygładzę wam wszelakiego złego gada.
Radzili dłuższą chwilę. Wreszcie jeden powiada:
—  Zgoda. Dostaniesz te dziesięć talarów, ale dopiero po wytępieniu żmij na całym Wierzchucińskim Błocie.
—  No, dobra.
Wędrowiec wlazł w błoto, odpasał szablę i nakreślił nią koło siebie krzyż, po czym stanął między ramionami tego krzyża, a wyjąwszy z przewieszonego przez ramię futerału piszczałkę, zagrał na niej całkiem biegle.
Co się wtedy dziać zaczęło! Chłopy aż gęby porozdziawiały. Bo oto z całego Wierzchucińskiego Błota przy-pełzały do wędrowca żmije i kładły łby na ten krzyż nakreślony, leżały zaś ciałami na zewnątrz, tak iż utworzył się z nich zwarty krąg wokół krzyża i grajka. Tyle się w końcu naschodziło plugastwa, że z tego coraz wyższego kręgu nie było już wędrowca widać.
Kiedy już wszystkie, zdawało się, żmije zebrał przemyślny grajek wokół siebie, dojrzał na ostatku żmiję tak grubą, jak beczka na śledzie! Przeraził się okrutnie i rozpaczliwie jął wzywać ratunku:
—  Pomocy! Ratujcie, bracia! Zguba nade mną,, ludzie kochane! Nie wiedziałem, że ta gruba czarownica tu jest, bobym się lepiej do tego wszystkiego przysposobił!
Zanim zdumieni i takoż nie wolni od trwogi chłopi ruszyli mu na pomoc, owa gruba żmija przepełzła na wskroś przez krąg żmij i przez nakreślony krzyż, syknęła głośno, a na ten zew wszystkie żmije rzuciły się na biedaka i rozerwały go na strzępki.
Zgroza opanowała chłopów, jakaś moc    tajemnicza    obezwładniła   ich
zupełnie, tak iż do końca nie potrafili udzielić pomocy ginącemu nieborakowi.
Atoli po tym dniu żmije jakoś w Wierzchucińskim Błocie wyginęły. Jeśli nawet nie wszystkie, to ogromna ich większość, tak że przestały być dla okolicy plagą. Głośne to wydarzenie w całej ziemi lęborskiej i puckiej, a chyba i dalej.
Albo koło Niezabyszewa w ziemi bytowskiej jak było! Tam w małej wiosce Cemno stał wśród gęstych lasów wielki młyn. Plagą całej okolicy i samego młyna były żmije, których tam żyła nieprzeliczona mnogość. Walka z nimi dawała niewielkie skutki, prawie żadne. Na próżno proboszcz niezabyszewskd msze na intencję uwolnienia parafian od tej plagi odprawiał, na próżno różni odczyniacze zmagali się z urokami. Nawet dymem i ogniem ni masowym tępieniem gadów nie można było zaradzić złu. Aż tu pewnego dnia zaszedł do młyna utrudzony wędrowiec z dalekich stron i poprosił młynarza o nocleg.
—  Dobrze ci życzę człowieku: idź do wsi — odparł młynarz. — Nakarmię cię, napoję, aliści tu nie będziesz miał noclegu, bo żmije by cię pożarły.
—  Ja się ta żmij nie boję — odparł przybysz.
—  Skoro tak, to śpijże tu, jeśli o-chota.
— Mógłbym też uwolnić was od tych gadów.
—  Naprawdę? — zdumiał się młynarz. — A jakoż to?
—  Ano, dacie sto złotych, to wyże-
nę te żmije z młyna i okolic, że w żadnym kącie ich nie uświadczysz. Wyprowadzę je daleko w las, za granicę wsi i parafii.
Młynarz podrapał się w głowę medytując usilnie, po namyśle zaś wyraził zgodę.
—  Jeżeliś taki mądral, to rób, co mówisz — rzekł. — Ale zapłacę ci dopiero po wykonanej dobrze robocie.
Wędrowiec poszedł do lasu i długo nie było go widać, aż ludzie we młynie posądzali go, że pochwaliwszy się nazbyt pochopnie, teraz zawstydził się i ulotnił.
On tymczasem szukał w lesie odpowiedniego drewna na piszczałkę. Kiedy je znalazł, z ułamanej gałęzi wystrugał galantą pipkę i z nią wrócił pod wieczór do młyna.
—  No i co? — pyta młynarz.
—  Na razie nic — odparł spokojnie wędrowiec. — Ale wy wszyscy — wskazał ręką młynarczyków, młynarza i chłopów, co po mlewo przybyli, czy ze zbożem do mielenia — ukryć się musita, aby was wcale widać nie było.
—  No, dobra, niech cdę tam... — mruknął gospodarz.
Pochowali się wszyscy, a wędrowiec zaczął przeciągle grać na tej swojej pipce.
Ala! Co się wówczas działo! Cały młyn począł się ruszać niby żywe stworzenie — wszystko: deski, schody, machiny, koła... To gędźba piszczałki ożywiła tę masę żmij. Wypełzały zewsząd i stawały na ogonach koło grajka. A on grał i grał ze wzrokiem utkwionym w koło młyńskie. Aliści, gdy nagle spośród rojowiska   wychynęła   ogromna   żmija,
42
gruba jak pień drzewa, przeraził się tak, że aż oblały go od stóp do głowy siódme poty. Nie przerwał jednak swej próby. Zagrał głośniej i wolno poszedł w las. Całe mrowie żmij posłusznie, jak urzeczone, pociągnęło za nim pod przewodem tej ogromnej żmii. A grajek grał bez przerwy, bez wytchnienia, aż mu sił brakowało, aż omdlewał z wysilenia. Ale nie ustawał.  Bo  gdy na maluchną  chwilkę
przerywał granie dla zaczerpnięcia tchu, żmije rzucały się z sykiem ku niemu, jakby go chciały kąsać. Po wielu godzinach niezmordowanego grania gady — o, dziwo nad dziwa! — gdzieś znikły w lesie, na bagnach, w mroku... I odtąd nigdy już nie trapiły okolicy. Wędrowiec, wyczerpany do cna, o-mdlał w drodze powrotnej do imłyna. Wdzięczni ludzie tutejsi uratowali go i ugościli, tak że do późna w noc trwała radość z uwolnienia od długoletniej klęski.
A kiedy po kilku dniach wędrowiec zabrał się do odejścia z Cemna, młynarz powiedział mu szczerze:
—  Mam cię za brata. Chcesz, to zostań tutaj i pracuj z nami, a nawet ptasiego mleka ci nie zabraknie.
—  Nie mogę tu zostać — odparł wędrowiec. — Czas mi już w drogę. Bóg zapłać za gościnę i zaproszenie.
—  Mój dom i moje serce zawdy dla cię otwarte. Ile razy tylko zechcesz, odwiedź mnie i nasze Cemno. Czy cię pociągnie tu potrzeba czy życzliwość, przyjdź, przyjmiemy cię tak, jak dzisiaj.
Młynarz nie tylko wypłacił pogromcy gadów umówione sto złotych, ale jeszcze opatrzył go suto na drogę w jadło. Ludzie z wiosek takoż szczodrze go obdarowali. Nie wiadomo, czy grajek ten nawiedził jeszcze kiedy Cemno, bo jakoś o tym cicho w podaniach i powiastkach.

18. Tabakiera
Na granicy między Łebkowem a Kar-toszynem są ruiny zamku. To zaklęty zaimek! Różnie o nim słychać na Kaszubach. U  pewnego  chłopa  w  Kartoszynie
43
służył za parobka i pasterza chłopak z Krokowa imieniem Pełka. Jakiegoś popołudnia na pobliskim torfowisku parobek ten załadowywał wóz torfem i szlamem, gdy pojawił się przed nim wytworny pan z trzema strojnymi paniami.
—  Zaliś widział, chłopie, króla? — zapytał ów pan.
—  Też gadacie, wielmożny panie! — burknął Pełka wzruszając ramionami. — Skąd mnie, chudopachoł-kowi, do króla!
Wówczas pan rozpiął na sobie delię, pokazał parobkowi złotą gwiazdę na piersiach i powiedział:
—  No, to patrząj: jam jest król. Pełka, nie dowierzając,  zaśmiał się głośno i wskazawszy jego towarzyszki rzekł:
—  Więc to zapewne księżniczki, czy tak?
—  Zgadłeś — odparł król. — Chyba to od razu widać, nieprawdaż?
—  E, gdyby miały korony na głowach, toby było widać. A tak, to dziewki jak wszystkie. Ja, jeżelibym miał taką gwiazdę, też bym mógł powiadać, żem król.
— Nazbyt zuchwałyś, parobku! Aliści niech tam, lubię śmiałków. A wiesz ty, że króla każdy musi słuchać?
—  A musi, musi.
Król wyjął z kieszeni tabakierkę i dał Pełce zażyć z niej tabaki, czym wielce go sobie ujął i ufetował. Po chwili wręczył mu jakiś list i polecił surowo:
—  Ten list noś przy sobie i nikomu o nim nie mów, a takoż królem zostaniesz.
Ledwie    to    wypowiedział,    zniknął
wraz z owymi damami.
Pełka dobrze  schował  list  i  długo
trzymał tajemnicę. A tak mu zasmakowała tabaka po królewskim poczęstunku, że co zarobił, to na nią strwonił, i po nocach śnił o przepowiedni króla.
Atoli tajemnica tak go korciła, że kiedyś w gospodzie, podchmieliwszy sobie, pokazał towarzyszom królewski list. Zaraz mu go podstępnie zabrali, tak że nawet nie wiedział, kogo za to winić.
Od tego czasu coś jak gdyby ogłupiał i głupiał coraz bardziej z każdym dniem. A nie gadał już teraz o niczym innym, jeno o królach i królewskim życiu, zanikach, przepychu. Na zamkowe ruiny za Kartoszynem latał zaś codziennie i godzinami tam przesiadywał, każdego powiadamiając, że czeka na koronę i że to jego zamek. No, i przy tym wszystkim do tego stopnia rozlubował się w zażywaniu tabaki, że gdy jej nie miał (a najczęściej nie miewał, bo i za co by kupił), to prosto ten piasek spod nóg zażywał.
Gospodarz, który go dotychczas zatrudniał,  nie  mógł  przecie  takiego
przygłupka, darmozjada trzymać nadal, odesłał go więc do ojca, do Krokowa. A ponieważ u ojca też musiał pracować na chleb, to się zbuntował. Wałęsał się po wsi i wołał na całe Krokowo:
—  Jam król! Jam król! Słyszycie? Czołem mi bić, psiekrwie, bo chłostać i wieszać każę!
Aż ludzie zbiegali się zewsząd i wyśmiewali go bez żadnego pomiairko-wania ni miłosierdzia. Nie mógł sobie nieszczęsny ojciec w żaden sposób z Pełką poradzić. Zawiadomił przeto sołtysa, żeby władza zajęła się obłąkanym biedakiem, bo ponoć najgorszych pomyleńców kędyś w miastach leczą i na ludzi z powrotem wyprowadzają. Sołtys powiadomił z kolei kogo trzeba. Niebawem przeto zjechali się do Krokowa urzędnicy i medycy z pysznymi wielce minami, że bez kija nie podchodź. Aliści do Pełki podeszli nader politycznie.
Najstarszy wcisnął mu najpierw w łapę parę groszy, za czym powiedział grzecznie:
—  Kup sobie waszeć to, co najlepiej lubisz. I na zdrowie!
—  Ano, nie zapomnę waim tego, zacni ludzie — odparł Pełka z łaskawością iście królewską i całkiem składnie. — Kiedy ino do zamku wrócę, wnet przyzwę was do swej osoby.
—  Dzięki, dzięki! A co najjaśniejszy pan lubi najlepiej?
— Tabakę oczywista. Czy nie mówili wam moi słudzy?
—   Mówili, owszem. Aliści chcemy się jeszcze upewnić.
—  No, to upewniajcie się chyżo, bo nie mam czasu: czekają na mnie w
zamku kartoszyńskim jenerały i mi-nistry.
— A może by wasza królewska mość sprzedał ten zamek?
—    Ach, wy, pierony siarczyste! Chcielibyśta mnie całkiem zrujnować, wykupić, odsunąć? Niedoczekanie!
I oni, jak widać, nie stronili od nai-grawań. A może tylko pytaniami i pogawędką chcieli wybadać stan jego umysłu, nerwów, choroby... Tak czy owak, uspokoili go jakoś. Zabrali potem biedaka do Gdańska na kurację czy na odosobnienie od świata jeno. I wszelki słuch o nim zaginął.
Atoli po jego zniknięciu ruiny zamku na granicy Łebkowa i Kartoszyna całkiem zapadły się w ziemię. Przez całe wieki później ludzie opowiadali, że w pogodne noce duch nieszczęsnego Pełki śpiewa na tym miejscu, a w słotne zaś — płacze. A jeśli chodzi o zabrany mu przez kompanów „list królewski", bo podobno także nieszczęście im przyniósł, bo niedługo po tych wydarzeniach poumierali.
19. Ropucha
Białogarda to mała wioska nie opodal Lęborka, niegdyś, przed siedmioma wiekami, gród samodzielnego księstwa, umocniony potężną twierdzą. Grodem tym rządził natenczas dzielny a wichrowaty książę Racibor, który najpierw walczył przeciw swemu bratu Świętopełkowi, władcy gdańskiemu, potem zaś oddał mu się w opiekę, straciwszy księstwo biało-gardzkie i obrócony w perzynę zamek tamtejszy.
Atoli ludzie przez całe stulecia inaczej * opowiadają o białogardzkim zamku: że zaklęty przez złe moce, zapadł się pod ziemię wraz z mieszkańcami. I o księżniczce jakowejś bają, zaczarowanej, szlachetnej a pięknej, która na wybawienie od czarów daremnie czeka, lubo to wybawienie jest przecież w możności ludzkiej. Jeno że śmiałka, co by się tego podjął, nie ma i chyba nie będzie.
—  A właśnie jest i będzie, do pioruna! — huknął kiedyś w karczmie białogardzkiej siarczysty chłop znad stawu, Nawój. — Ja nim jestem, psiakrew, niezguły! — podpity był: na wszystko się waży taki. — Jak wy macie pietra, to myślicie, że każdy?
—  Wytrzeźwieje, to zmądrzeje, he, he! — podrwiwali kompanowie.
Ale Nawój wytrzeźwiał, zmądrzał i poszedł na... ruiny zamku, które ludzie z daleka omijali — właśnie z przyczyny onych dziwnych opowieści.
—  Ja ten zamek wybawię z klątwy!
—  zapowiedział. — I albo zostanę ozem wielgiem, albo nie!
Jak zapowiadał, tak poszedł do zamku na północną godzinę. Nijako mu było, bo to i północ, pora duchów, i gadki o nich, i mrok... Ale patrzy, a tu przed zamkiem jakiś drugi chłop stoi. „Diaboł czy co?" — ciarki Nawoja obleciały, ale nic, idzie dalej.
Nie diabeł żaden to był, jeno chłop jak wszyscy, i Nawój go nawet chyba już kiedyś gdzieś widział. I na wyrzeczony przez Nawoja „pochwalony Jezus Chrystus" grzecznie, po bożemu odpowiedział „na wieki wieków, amen", i uśmiechem go powitał. Nawój tak się rozpalił i ucieszył, że to nie diabeł, iż zapomniał spytać onego, kto zacz i po co tu przybył. Ale tamten był przytomniejszy i rzekł:
—  Domyślam się, gospodarzu, po co przybywacie. Dobrze. Rady wam ochotnie udzielę. Idźcie prosto do zamku, na nic nie bacząc, kogo zaś tam spotkacie, tego całujcie, żadnej istoty nie pomijając, a dopniecie swego.
—   Bóg zapłać! Tak dokumentnie uczynię, jako radzicie — odpowiedział politycznie Nawój, bo przecie nie żaden gamoń i już z pierwszego waru ochłonął.
Chciał jeszcze parę słów zamienić z usłużnym człowiekiem, ale ów odszedł i znikł gdzieś w ciemnościach a załomach wzgórza zamkowego. Myślał zrazu, że będzie całował napotkanych w zamku ludzi, a tu z ruin zbiegły się doń całą chmarą zwierzęta
—  dzikie i swojskie, ptaki, gady, płazy... Każdemu dał pocałowanie wedle rady nieznajomego, nie prze-bredzając. Wszystko zdzierżył.
Ale gdy przyskoczyła doń wstrętna
46

ropucha, zatrząsł się z obrzydzenia i wykrzyknął mimo woli: — Nie, nie mogę całować takiej o-hydy! Nie mogę!
Ledwie przebrzmiały te słowa, ropucha przeistoczyła się w cudną dziewoję.
—  I cóżeś uczynił, słaby człeku? — zawołała wśród rozdzierającego łkania. — Gdybyś wytrwał w postanowieniu, wybawiłbyś mnie i moją rodzinę, i zamek. Ucałowałeś wszystkie moje sługi, a mną wzgardziłeś, nieszczęsną! Musimy przeto zapaść się w ziemię jeszcze głębiej i na zawsze.
I zapadła się powoli w głąb pagórka...
—  Poczekaj! — krzyknął rozpaczliwie Nawój. — Naprawię wszystko! Uczynię, cokolwiek każesz!
—  Za późno, za późno! — zabrzmiał głuchy głos z czarnej przepaści: — I nie wiadomo, czybyś dotrzymał o-bietnicy.
Na próżno wzywał, przysięgał, darł włosy ze łba... Rano zastało go zgnębionym do cna.
Nawój odtąd codziennie aż do swej śmierci przychodził o północy na ruiny zamku. Ale nikt mu się nigdy nie pokazał. Nieszczęśnik przez całe życie nie ożenił się i pędził czas w samotności, bo — jak powiadano w okolicy — owej nocy zakochał się bez pamięci w zaczarowanej dziewicy, której pozbawiła go własna słabość. 1
wssSsr
J
20. Boża Stopka
Niedaleko Sulęczyna leżało kiedyś poza wsią gospodarstwo bogatego chłopa, nazwane Czechy, bo snadź ongiś przez jakichś Czechów założone i zasiedlone. Niewiele by wiedziano o nim, gdyby nie głośne wydarzenie, jakie tam niegdyś miało miejsce. W pobliżu rzeczonych Czech leżał wielki głaz, zwany przez ludzi tamtejszych Boża Stopka. Dlaczego nadali mu takie miano? Owóż było tak...
Kiedyś, po jakiejś wojnie, włóczyli się po kraju zwolnieni ze służby żołnierze, wracający do domu albo po-
1 Porównaj z mazurską opowieścią „Panna ze Złotych Gór".
47
szukujący kawałka chleba. Nie brakło ich także i w tych stronach.
Wedle owego głazu usiedli pewnego ranka trzej tacy wysłużeni wojacy: najpierw w dobrym przyjacielstwie, potem nie wiadomo dlaczego — nagle zwaśnieni i złorzeczący sobie nawzajem. Może podpici? Wreszcie i do bójki doszło.
—  Walczmy! — krzyczał jeden. — Ale aż do zabicia!
—  Do zabicia! — podchwycili dwaj inni.
Tak wściekli byli na siebie — trzej do niedawna towarzysze pobratani na śmierć i życie. Darli na sobie ubranie, gęby, włosy, tarzali się w prochu i własnej krwi... Ludzie z pobliża bali się przystąpić, jeno z daleka bacząc, co będzie. Nagle nad kamieniem owym ogromnym ukazała się wielka jasność. O-ślepiła bitników na długo, iż jeden drugiego nie widział, dreptali tylko w miejscu, zadając ślepe ciosy. Aż z jasności tej wyłonił się Pan Jezus w błękitnej jak czyste niebo szacie i przemówił do walczących drabów:
—   Parobki boże, chleba szukające! Uspokójcie się! Nie dość wam biedy tego świata? Na wojnie wy krew swoją przelewali w braterskiej zgodzie z sobą, niedole różne przeżywali wspólnie, jedną się kromką, ba, okruszyną dzielili. A teraz bijecie się sami? Przecie wy bracia między sobą! Podajcie sobie dłonie, uściskajcie się po bratersku!
Wszyscy to wokół widzieli i słyszeli
—  żadna to powiastka, jeno rzetelna prawda.
I zgoda nastąpiła między bitnikami!
Zaraz padli sobie w objęcia, potem na kolana w kornej modlitwie. A wówczas Pan Jezus wstąpił w niebo na powrót, do swego mieszkania boskiego. Aliści na tym kamieniu, z którego do zwaśnionych przyjaciół przemówił, pozostało odbicie jego stopy przenajświętszej. Ludzie zaś nazwali głaz Bożą Stopką na wieczną pamięć tego osobliwego zdarzenia.
21. Narzeczona
We wsi Piaśnica koło Wejherowa, na skraju Puszczy Darżlubskiej, mieszkali niegdyś starsi ludzie o nazwisku Bratek, którzy mieli tylko jedno dziecko — córkę imieniem Wichna. Miłowali ją ponad wszelką miarę, oka z niej nie spuszczali, nie dali ruszyć się samodzielnie, mając ją zawsze za bezradną kruszynę. Kiedy doszła do lat, trzeba było pomyśleć o zamążpójściu. — My ci, Wichno, chłopa wybierzemy jak się patrzy — zapowiedzieli, a powtarzali to nieraz. — Młody to się może mylić, bo niedoświadczony. My świat i ludzi dobrze znamy, nas
48

pozór nie zwiedzie ani żadne ffla-midło.
—   Dobrze, tatusiu. Dobrze, mamusiu — godziła się potulnie.
W myślach, czując od pewnego czasu wolę bożą, piastowała już parobka na schwał, co by i urodny był, i poczciwy, i bystry. Innego nie chciała i przebierała bardzo między tymi, których jej rodzice i swatowie różni raili, tak że wreszcie w samej Piaśnicy ozy w pobliskich wioskach chętnych zalotników nie stało.
— W lata się wpędzasz, ludzi do siebie zrażasz — gderali już teraz rodzice. — Taka niby pokorna owieczka, niewidymka, a najlepszych kawalerów i najserdeczniejsze rady odrzuciłaś.
—  Bo mi ci kawalerowie nie po sercu.
—  Po sercu, po sercu! Każdy będzie po sercu, kiedy przyjdzie czas. Będziesz rutkę siać całe życie, zobaczysz... A jakiż wreszcie byłby ci po sercu?
—  Tulisz ze Swiecina.
— Ten mamiciel pioruński?
—  Mówił przed kościołem, że mu się bardzo widzę.
— Jego gadka tyle co wiatr.
—  Będzie swaty do mnie słał: tak powiedział.
—  Musiałabyś dzielić się nim z innymi białkami. Mamy dla cię kogo innego: Izydora z naszej Piaśnicy. Parobek grzeczny i stateczny, mowny i starowny.
— Nie chcę! Nie chcę!
I Wichna uderzyła w płacz. Po raz pierwszy w życiu oparła się tak stanowczo woli rodziców. Ale i oni się uparli i postawili na swoim. Zakrzyczana przez starych, znużona
oporem, zaniechała jak gdyby sprzeciwu, pogodziła się z wolą rodziców i losem. Przyjęła spokojnie dziewo-słęby, zrękowiny, czas narzeczeństwa, zapowiedzi...
Nadszedł dzień ślubu zwanego tu, na Pomorzu, zdawaniem.
—  Nas, córuniu, zdawał ksiądz Gustaw PobłockiI i was będzie zdawał ksiądz Pobłocki: dobry znak — rzekł ojciec na odjezdnym.
—  Nam dobrze pobłogosławił, to i wam — dodała matka.
Wsiedli na wóz i pojechali do kościoła.
Na drodze Wichna kazała woźnicy zatrzymać konie i wyjaśniła osobom, które z nią jechały:
—  Ja tu muszę zleźć.
Myśleli, że za nagłą potrzebą, jak to w nerwacji.
Wichna zeskoczyła na ziemię i zawołała wielkim głosem, aż się echem po Puszczy Darżlubskiej rozniosło:
— Wolę ja tutaj zamienić się w głaz, niżeli mam być z Izydorem zdana!
Zaszumiała jakoś dziwnie puszcza...
Twarz i postać Wichny tężały, kamieniały — na oczach ludzkich przecie — i oto dziewoja przeistoczyła się jakby w posąg! A nikt w tym czasie ruszyć się z wozu nie mógł, omamiony, obezwładniony przez tajemniczą moc. Do niedawna ów głaz, podobny w kształcie do niewiasty, stał nie opo-
ł Gustaw Pobłocki (1840-1915) — badacz Pomorza, autor prac z dziejów Kościoła pomorskiego oraz studiów nad gwarami („Słownik kaszubski z dodatkiem idiotyzmów chełmińskich i kociewskich").
49
dal Piaśnicy. A ludzie tamtejsi miejsce to nazywali „polem narzeczonej" albo „polem panny młodej".

22. Dobrana para
Ongiś, bardzo, bardzo dawno, przed wieloma wiekami, żyli na Pomorzu olbrzymi który wzrostem i siłą po wielekroc przewyższali dzisiejszych ludzi.
W jakiejś miejscowości w pobliżu dzisiejszego Swiecina, na tamtejszych górach, była wioska takowych olbrzymów.
Tam pewien młody wielkolud postanowił ożenić się z młodą olbrzymką, mieszkającą w sąsiedztwie. Zanim : posłał do niej swatów, sam oświadczył się jej i poprosił ją o rękę.
—  Owszem — odpowiedziała mu — wyjdę za ciebie. Aliści zmierzymy się najpierw, kto z nas dwojga mocniejszy. Jeżeli ja, to nie będę cię chciała za męża, bo co mi po takim chłopie, któremu mogę dać radę...
—  Zgoda! — odparł zalotnik, wielce pewny siebie, gdyż krzepę białki miał za nic. — A jak będziemy się próbo-
wać, może zmagać albo biegać dookoła tych gór?
—  Nie... Będziemy miotać kaimienie: kto dalej.
—  Zgoda. A gdzie?
—  Bodaj na drodze do Żarnowca.
—  Zgadzam się na wszystko, moja miła.
—  No, wnet obaczysz, czy ja jestem taka miła — zaśmiała się.
On także śmiał się na całe gardło. A tak oboje huczeli tym swoim śmiechem, że aż góry drżały, wiatr powiał wielce porywisty i zachwiał la-saoni wokół.
Do umówionych zawodów wyrwali ze wzgórz głazy tak ogromne, jak chałupy, i wzięli się do rzucania wzdłuż drogi od Swiecina do Żarnowca.
—   Ty rzucaj pierwszy! — rzekła olbrzymką.
Olbrzym zamachnął się i rzucił skałę z taką siłą, że powietrze zafurczało jak po wystrzale działowym, zawyła wichura i zabrzmiał huk niby grzmot burzy. Głaz przeleciał nad polami i padł niemal o milę od miejsca wyrzutu, aż zatrzęsła się ziemia.
—  Cha, cha, cha! — ryknął śmiechem olbrzym. — Widzisz? Teraz ty, moja miła. Albo daj sobie spokój. I bez twojego rzutu cię wezmę. Ale ona nie chciała mu ustąpić nawet na paznokieć.
—  Nie susz tak zębów zawczasu! — krzyknęła. — Poczekaj!
Wzięła głaz jeszcze większy i jak nie ciśnie, to furkot i wichura, a potem dugnięcie o ziemię były nawet silniejsze niż przy jego rzucie. No, i kamień padł przynajmniej o pół mili dalej. Przeraził się olbrzym. Chciał uciekać, bo w razie niesnasek   mał-
50
żeńskich po ślubie co by z nim było,    2J#   PćHl   I   słuCJćl
ale go wybranka przytrzymała na-
tychmiast za połę.
—  Nie bój się — rzekła przymilnie.
— Tak ino żartowałam, kiedy mówiłam, że nie będę cię chciała, gdybyś okazał się słabszy ode mnie. To, iżem mocniejsza, będzie mnie chronić przed tobą w razie zwady. Nie dam ci się, gdybyś mnie bić zechciał, jak to zwyczajnie chłopy, co swoje białki bijają. Ja cię tam bić nie będę, bądź spokojny, mój mały. Nie wiadomo, czy uwierzył, czy nie. Dzieje o tym nie mówią. Nie podają także tego, czy stanęli oboje na ślubnym kobiercu. Atoli ludzie w tamtych stronach powiadają o tej dobranej parze inną rzecz: gdy jedno z nich stanęło na Zamkowej Górze koło Żarnowca, a drugie we wsi Nadole koło Wejherowa, to mogli sobie podać dłonie nad przepiękną tamtejszą o-kolicą.
Tak czy owak, kamienie, którymi miotali na próbę między Swiecinem a Żarnowcem, leżą tam do dziś i każdy może je zobaczyć.
Żył niedaleko Lęborka wielki pan, bogaty, ale bardzo skąpy i skłonny do wyzysku bliźniego. Zwano go Sambor. A że o jego skąpstwie powszechnie wiedziano, mało kto chciał u niego służyć, kto zaś dał się jakoś zwabić, ten nie wytrwał chyba nigdy do końca umówionego okresu służby.
—  Za dużo jesz, sługo, a   za   mało pracujesz — gderał skąpiec. Albo:
—  Spisz, i śpisz, parobku, a zapłaty żądasz. Czy też maksymą taką pouczał:
—  Wiele jeść i spać nie idzie na zdrowie.
Do tego doszło wreszcie, że został we dworze sam. Na próżno usiłował zmówić kogoś do posługi. Aż pewnego razu przybył do dworu niechlujny włóczęga, brudas rozczochrany, w łachmanach, zarośnięty jak zwierzę.
—  Czego sobie życzysz? — spytał pan.
— Przychodzę prosić i ugodzić się na służbę — odparł przybysz.
—  Skąd jesteś?
—   Z Wierzchucina, wielmożny panie.
—  Pewno cię tam na służbę nie chcieli, bo żeś leń i pażernik na pieniądze, lubisz wiele jeść, spać i wylegiwać się, co?
—  Ano, jak wszyscy.
— Twój wygląd świadczy o nadzwyczajnym lenistwie. Aliści trudno. Jakiej żądasz zapłaty?
_=: Będę służył siedem lat za konia ^o^^sjptUem...

^rak
—  Dostaniesz! — podchwycił żywo Sambor.
—  Aliści to nie wszystko. Niech mi będzie wolno zachować ten wygląd, jaki mam. Następnie, po siedmiu latach mojej służby wy, panie, przez jeden, tylko jeden dzień mnie służyć będziecie.
Skrzywił się Sambor na ten warunek, ale przystał.
—  A jak się nazywasz? — spytał wreszcie.
—  Lis — odrzekł przybysz. „Podobnyś raczej do orangutana niż do lisa" — pomyślał Sambor złośliwie. — „Godzę się na wszystkie warunki, bo po pierwsze, muszę, a po drugie, on i tak nie wytrzyma u mnie siedmiu lat, wówczas odejściem swoim złamie umowę, więc nie będę musiał mu płacić".
Oj, miał krzyż pański biedny Lis u bogatego Sambora. Nie dojadał, nie dosypiał, odzienia nie żądał, a tyrał niemal bez wytchnienia, cierpliwy, milczący. Pan, mimo niechlujstwa sługi, był nawet zadowolony z niego.
Tak minęło siedem lat. Pewngo wieczoru   Lis   zapukał   do komnaty Sambora.
—  Co powiesz? — spytał pan.
—  Kończy się właśnie moja służba, przyszedłem więc do ciebie po zapłatę
—  odparł sługa, nie używając już wcale tytułu „jaśnie panie" ni „wielmożny panie", jeno waląc prosto z mostu: — Ninie ty, Sambor, będziesz moim parobkiem przez jedną dobę, a ja twoim panem: wedle u-mowy.
Zdumiał się Sambor. Niby prawda, tak się przed siedmioma laty umówili Ale wszak trudno i dziwnie tak
od razu zmienić role, znaleźć się w skórze całkiem innej niż dotychczas. „Jeden dzień przecie jakoś wytrzymam" — pomyślał wreszcie, zrezygnowany. Atoli nie poddawał się jeszcze całkiem: przyszło mu do głowy, iż może uda się przekupić Lisa i ten przykry punkt umowy skreślić.
—  Gdybyś się rozmyślił co do mojej służby a twojego panowania — spróbował — tobym oi podniósł zapatę i...
—  Nie ma mowy! — przerwał stanowczo Lis. — Będę ci panem wedle umowy... Osiodłaj konie mnie i sobie, a wziąwszy jak najpojemniejszy worek, przyprowadź wierzchowce przed ganek.
—  Teraz, nocą?
—  Co za gadanie! Nie mędrkuj, ino spełniaj! Rozkazałem!
Sambor położył uszy po sobie. Ale jeszcze próbował grzecznie uwolnić się od przykrej umowy. Począł więc perswadować:
—  Kochany chłopcze, spójrz na siebie i na mnie, jak ty wyglądasz, a jak ja, odziany po pańsku. Od razu widać, kto kim jest.
— Nie mędrkuj, ino rób, coć kazałem! A duchem, bo...! No! — zawołał ostro, po pańsku, Lis, zamierzając się na Sambora. — No, jazda, gamoniu!
Niebawem Sambor, wedle nakazu, przyprowadził konie przed ganek i zameldował rozpartemu na ławie Lisowi o gotowości do drogi.
—  Może byś się bodaj ogolił, umył, przebrał — szepnął nieśmiało.
—  Milcz, chamie! — zgromił go Lis.
—  Jak ty się do mnie odzywasz? Masz mnie tytułować „jaśnie wielmożnym
panem", bo inaczej to ci gnaty połamię! Dosiedli koni.
—  Jedź za mną! — rozkazał Lis. Sambor, zgoła nienawykły   do   roli sługi, który przecie nie docieka powodu rozkazów pańskich, zapytał:
—  Dokąd jedziemy?... Jaśnie wielmożny panie...
—  Nie twoja sprawa, ciemięgo! — brzmiała odpowiedź.
Sambor pomyślał sobie, że Lis chyba naśladuje wiernie jego pańską manierę wobec służby. Rad nierad zmilczał.
Ruszyli z kopyta.
Jechali długo przez pola i lasy, góry i doliny...
W ciemnościach rozjaśnionych nieco światłem powleczonego chmurami księżyca zobaczyli szubienicę, na której wisiał skazany przez sąd złoczyńca, zgniły już i cuchnący ohydnie. Pod wisielcem leżało na ziemi istne kłębowisko zdechłych żmij i wężów.
— Odetnij zwłoki skazańca i pogrzeb go — rozkazał Lis — a te zdechłe gady weźmiemy do worka.
—  Ależ! Jak można! Gnijące ścierwo? — rzucił się Sambor.
—  Co za dysputa! Jazda mi do roboty, barani chwoście!
Sambor już bez oporu wykonał rozkazy.
Pogrzebawszy trupa pojechali dalej. Na jakimś pustkowiu nieoczekiwanie ujrzeli oświetlone okna okazałej chałupy, rozbrzmiewającej gwarem.
—  Idź do środka dowiedzieć się, kto tu mieszka i czy możemy przenocować, zjeść wieczerzę — polecił Lis.
Sambor posłusznie wszedł do kuczy.
Uczta tu była nie lada. Przy stole, suto jadłem i napitkami zastawionym, siedziało aż dwudziestu czterech brodatych, uzbrojonych mężów o srogim wyglądzie.
—  Co cię sprowadza? — spytał jeden, chyba starszy nad innymi.
—  Szukam wieczerzy i noclegu dla swego pana i dla siebie — odparł Sambor. — Zali możecie nam ich udzielić?
—  Sługą jesteś?
— Tak- jest.
—  Ho! ho! Odzianyś niby panosza i mówisz całkiem po pańsku... Poczekaj za drzwiami, aż się naradzimy, czy udzielić wam gościny, czy nie. Czasy niespokojne, trzeba więc rozważyć dobrze, nim przyjmie się obcych ludzi pod dach.
Sambor wyszedł do sieni i czekał dość
długo.
Tymczasem wśród biesiadników iście
trwała żywa narada.
—  Taki sługa! — podziwiał starszy.
—  Skoro on tak bogato odziany, to jaki musi być jego pan: zapewne błyszczy od złota i brylantów. No co, przyjaciele? Chyba przyjmiemy ich na nocleg, co? Nożykiem się po gar-dziołkach przejedzie i fertyk, he, he!
— To już będzie trzecia dziś sprawa, hi, hi! — zaśmiał się ktoś.
—  A dziesiąta w tym tygodniu — dodał drugi.
—  Jak dalej tak pójdzie, to niedługo staniem się wielmożami — szepnął trzeci.
Po szeptach krzyk powstał, śmiechy, krzątanina dla „godnego" przyjęcia gości.
53
Sambor słyszał te   hałasy,   ale   zza
drzwi nie rozróżniał słów, nie wy-
miarkował więc, że trafił na gniazdo
zbójców.
Herszt tychże wezwał go nareszcie
i powiedział grzecznie:
—  Przyprowadź, chłopcze, swojego pana. Ugościmy was, jak ino stać nas, chudopachołków.
Osłupieli ze zdumienia zbójcy, gdy zobaczyli „pana", oczywiście Lisa, kudłacza i obdartusa, podobnego raczej do dzikiego zwierza niźli do człowieka. Ale ochłonąwszy, pomyśleli, że to tylko taka pańska fantazja, choć niektórzy widzieli w Lisie czarta, nie istotę ludzką. Tak czy owak, stracili jakoś zwykłą pewność siebie, bezczelność i zuchwalstwo. Po hałasie cisza zaległa izbę.
—  Witaj w naszych mizernych progach, jaśnie wielmożny panie! — wyjąkał starszy.
—  No jak? Macie coś na wieczerzę? -— zniecierpliwił się Lis.
—   Nie wiedzieliśmy, że taki gość przybędzie. Zjedliśmy wszystko. Nie wiem, czy co zostało...
—  Zeżarliście, chamy? To ja sam sobie, ze swoich własnych zapasów, wieczerzę zgotuję. Hej, Sambor, a przynieś no tu nasz worek i upiecz na kominie to mięsko, które w nim mamy!
—  Ależ wielmożny panie! — przeraził się Sambor.
— Rób, co każę, bo cię do kuny wsadzę!
Pobladły z obrzydzenia Sambor spełnił rozkaz. Przyniósł worek i wytrząsnął trupy żmij i wężów na podłogę. Trujący smród od razu wypełnił izbę. Zbójcy zerwali się z miejsc. Na pew-
no stawiliby opór, gdyby nie nadzieja, że na tych dwu dziwolągach obłowią się wielce. Obezwładniała ich przy tym niewytłumaczalna trwoga. Usiedli więc z powrotem, zatykając nosy i ledwie nie wymiotując z o-brzydzenia.
—  No, co się gapisz, Sambor? Piecz!
—  ponaglił gniewnie Lis.
Sambor wrzucił ścierwo do olbrzymiego rondla zdjętego z haka i powiesił naczynie nad ogniem buzującym w kominie. Wtedy fetor stał się jeszcze ohydniejszy. Biedny Sambor wykrztusił:
— Rzygam! Mdleję!
— Piecz, krnąbrny sługo, nie wykręcaj się! — skarcił go Lis.
Sambor chwilę posłusznie spełniał ponure zadanie, ale wreszcie, nie mogąc znieść tego wszystkiego, zawołał żałośnie:
—  Litości! Duszę się!
—   Piecz! — huknął nieubłaganie Lis.
Aż kiedy Sambor po raz trzeci stawił opór, Lis, w blasku ognia podobny do czarta, rozkazał:
—  Wyrzuć gady, a włóż do kotła ot tego — wskazał herszta.
—  Toż diabły, nie ludzie! — wrzasnął   wskazany.   —   Widzę   rogi   na łbach!  Towarzysze,  uciekajmy! Uciekali    drzwiami    i    oknami    — wszyscy, co do jednego.
—  No, dobra nasza — ocenił Lis. — Zajrzyjmy teraz do komory. Wszedłszy tam, stanęli w osłupieniu: komora pełna była skarbów — klejnoty, sznury pereł, złote monety, kosztowne tkaniny... Ledwie to wszystko zmieściło się w sakwy i juki.
54
Lis podał garść złota Samborowi, dołożył drugą i trzecią.
— Masz i ty się pociesz — rzekł łaskawie.
—  Tak mało? Wszak ja więcej pracowałem — upomniał   się   Sambor.
— Jam dzisiaj pan, ty zaś sługa. Zali dałeś mi kiedy, jako pan, bodaj cząstkę swoich dochodów? A przecie ja więcej od ciebie się trudziłem. Daję ci zapłatę taką, jakiej u ciebie nigdy bym nie zyskał... Jedź doma i cnotliwie korzystaj z łupu, jaki ci darowałem.
Rozstali się w zgodzie, bo Sambor musiał przyznać słuszność swemu jednodniowemu panu. Obaj cnotliwie potem żyli, dobrym żywotem przepraszając Pana Boga za ponury sposób zdobycia majątku. I Lis swoim dzieciom a wnukom, i Sambor swoim, opowiadali o przygodzie owej strasznej, dziwacznej, dlatego też znamy ją dzisiaj — po setkach lat od tamtych wydarzeń.
24. Zaczarowane skrzypki
Bratkowie to znany ród w puckiej ziemi, na której po różnych wsiach od wieków siedzą i gburują dostatnio. Kiedyś,   ze   sto   siedemdziesiąt  lat
temu albo i więcej, w Tylowie żyła rodzina Bratków, szczerych Kaszubów   i   Polaków,   złożona   z   pięciu osób: rodziców i trzech synów o imionach Tolima, Lubart i Szczęsny. Starzy Bratkowie pysznili się synami, bo wszystka trzech nie tylko chłopy na schwał, ale też grajki zawołane, głośne i sławne   na   całe   Kaszuby. Żadne wesele w okolicy, chrzciny czy inna okazja nie obeszły się bez nich. Na skrzypkach grali pięknie młodzi Bratkowie.    Przysparzali    rodzicom i chwały, i grosiwa niemało. Jeden   wędrowiec,   wszystek   świat znający, imieniem Chwalimir, bywając nieraz w Tylowie, tak kiedyś powiedział o  młodych  Bratkach: — Bez uchyby i przymówki: Tolima gra biegle, aliści zimno, jakby na lodzie    pobrzękiwał,    Lubart    gorąco, jakby  po  ogniu  smykiem  pociągał, Szczęsny zaś to tak od serca prosto, jak gdyby z   duszy   wszystko   najlepsze na wierzch dobywał.  Bożym on duchem natchniony. Zżymali się na takie gadanie starzy Bratkowie, bo mieli   starszych   synów za lepszych, jako że zdatniejsi do gospodarki i bardziej zrozumiali w mowie. Najmłodszy, Szczęsny, jeżeli nie zarobkował skrzypkami u ludzi, to nad wszystkie   prace   gospodarskie   przedkładał  pasienie   bydła w brzezince nie opodal zagrody. Nie dla kawalera to.
Tam dopiero jest w swoim żywiole! Cięgiem na skrzypkach rzępoli — i cudze melodie, znane i nieznane, wymyślone na poczekaniu. A powiada przy tym, że u ludzi gra dla chleba, w brzezince zaś — dla serca. Prześmiecha się sam do siebie albo smęci  niczym  baba,  wzdycha  albo
55
przeklina, szepce do chmur i słońca, do wiatru i drzewin... I gra. Gra, o całym świecie zapomniawszy... Nie cudak? Toć starsi są także grajkami, ale jak robota, to robota, nie ma co mamić się skrzypkami. Żeby tylko to! Nie da strugnąć batem konia i zowie go dobrodziejem człowieka, szkódne wróble karmi i gada z nimi, potrzebującemu odda ostatnią koszulę. A inne głupoty... Wszystkich gniewa bajdurzeniami: o gwiazdach i krajach, miastach i pustyniach, puszczach i zwierzętach
—  o rzeczach, których może wcale nigdzie nie ma, tylko w jego dziwacznej głowinie.
Mrzonkami chyba zaraził rozsądnych potąd braci: zmówili się opuścić dom rodzicielski i we świecie szukać szczęścia. Rodzice w lament — co będzie z nimi, co z gospodarką? Znista...
—  Posmakujemy świata, a o was nie zapomnimy — zarzekał się Tolima. — Trza zdobyć coś większego niźli tu.
—  Ze swoimi skrzypkami panem zostanę, a wam złotą żywotkę urządzę
—  zapalił się Lubart.
— A ty co? — zapytał ojciec Szczęsnego.
—  Jeszcze nie wiem — odparł Szczęsny. — Wiem tylko, że chciałbym, aby ludziom dobrze było ze mną, mnie dobrze z nimi i ze sobą samym...
Poszli w świat wszystka trzech jednego dnia i jednej godziny, żegnani łzami rodziców, zaopatrzeni w węzełki z jadłem.
Zatrzymali się na rozstajnych drogach za rodzinną wsią i umówili, że
za rok spotkają się tutaj i razem odwiedzą rodziców.
Pożegnali się i rozeszli. Z rozstaja wiodły trzy drogi w różne strony świata. Tolima poszedł do Gdańska, Lubart ku Słupskowi, a Szczęsny do Puszczy Darżlubskiej i Jeziora Żarnowieckiego.
Idzie Szczęsny, idzie... Sam nie wie, dokąd i po co. Zamyślony, zasłuchany w szum drzew i wiatru.
Ogarnęła go nieprzejrzana puszcza, ciemnozielona gęstwa, oplatająca świat i niebo, rozegrana śpiewem ptaków i brzękotem owadów, prześwietlona złotymi promieniami słońca. Choć grała tak cudnie, że żaden grajek by jej nie dorównał w sztuce, Szczęsnemu się zdawało, iż tej boskiej gędźbie brak jeszcze dźwięku jego skrzypiec. Sięgnął więc po nie do futerału i zaczął grać... Nigdy potąd nie grał chyba tak pięknie, jak dziś w puszczy. Gędźbą swoją zwabił kogoś z gąszczu. Patrzy, a to Chwalimir, ów dziadek--wędrowiec wszystek świat znający.
— Witaj, Szczęsny! Co z tobą, chłopcze?
—  Idę we świat po szczęście. Może dowiem się takoż, na co zdadzą się ludziom moje skrzypki.
—  Podaj no mi je: wypróbuję. Chwalimir teraz zagrał.
To dopiero była gędźba! Zdawało się
—  wszelaki powiew ugrzązł w zielonej plączy leśnej pod zdziwionymi obłokami. Zdawało się — umilkła puszcza, zapadając na dno zasłuchania. Tylko skrzypce grały na cały świat.
—  To kaszubska muzyka — rzekł mistrz skończywszy grać — muzyka jezior i morza, pól i borów, kujaw * i fuchawic,2 muzyka duszy kaszubskiej. Jeśli chcesz, zostań u mnie na naukę.
—  Dzięki! — zawołał młodzian. Zamieszkał z mistrzem  w  chaitynce wśród puszczy i uczył się pilnie nowej gędźby.
Puszcza karmiła ich szczodrze, że nie znali troski o jadło. Usypiały ich czarne noce i poszum drzew natchnionych przez wiatr, a budziły różane brzaski i świergot ptaków. Muzyka Szczęsnego piękniała, skrzypce nagrywały się głosami leśnymi i tęsknotą za ludźmi. Pewnego dnia po upływie roku Szczęsny zapowiedział:
— Pójdę odwiedzić rodziców i wrócę tutaj.
Mistrz pochwalił ucznia i z błogosławieństwem wyprawił w drogę. Kiedy Szczęsny przybył   na   tyłow-skie rozdroże, na drogach od Gdańska i Słupska zabielały tuimany pyłu.
1 Kujawa — pole jałowe, wydma. * Fuchawica, fujawica, fujawa — zamieć, wicher.
Wśród nich jeźdźcy na wiatronogich koniach. W słońcu błyszczy ich bogata odzież. Dorobili się w świecie. A Szczęsny — chudopachołek jak przed rokiem, w złachanym odzieniu, pieszo. Wzbogacił duszę, ale w nią nikt nie zajrzy i nie zobaczy bogactwa, pozory zaś — wręcz zawstydzające.
Przywitawszy się pośpieszyli do rodzinnego domu. Rodzice powitali ich radośnie, lecz na Szczęsnego patrzyli z politowaniem.
Jakaż różnica między starszymi synami a najmłodszym! Wiele mówią, mając się czym pochwalić, sypnęli z trzosów pieniędzmi na stół. To-lima na wielkim dworze grywa możnym ku zabawie, Lubart w wielu domach pańskich. Obaj niedługo własnymi kainetainii będą jeździć i szlachectwo uzyskają, potem zaś wyjadą za granicę. A Szczęsny co? Od dziada z puszczy wraca. Jak o tym gadać? Przecie wstyd. Więc milczy.
Po kilku dniach rozjechali się młodzi Bratkowie w swoje strony, umówiwszy sobie ponowne spotkanie za trzy lata.
Powitawszy ucznia Chwalimir, jakby czytał jego myśli, rzekł: — Nie trzeba wstydzić się nauczyciela. Bo skoro uczeń wstydzi się człowieka, z którego iraziuimu korzysta, to jeszcze bardziej powinien wstydzić się saimego siebie. Dni w leśnym ustroniu popłynęły tak samo, jak przedtem, chropawym łożyskiem mozołu: na pracy i gędź-bie.
Szczęsny doskonalił coraz więcej swą sztukę. Minęły trzy lata.
57
Chwalimir wyprawił ucznia do Tyłowa, rzekłszy na pożegnanie:
— Czas gotować skrzypce dla świata. Ja ci je tak wyporządzę, że równie szlachetnych nie ma nigdzie. Grasz coraz lepiej.
Szczęsny poszedł do Tyłowa, smutniejszy niż przed trzema laty. Żadnej widocznej zdobyczy. Odzienie w strzępach. Nie miał z sobą nawet skrzypiec, na których mógłby przedstawić swoją wzbogaconą umiejętność. Czyby ją zresztą ktoś uznał wobec mizerii grajka? Oznaczonego dnia spotkali się bracia na tyłowskim rozdrożu. Tolima zajechał pozłocistą karetą, z forysiami, Lubart powozem, z konnym orszakiem. Nie dostrzegli czy nie poznali Szczęsnego. Powlókł się za hucznymi zaprzęgami. W tumanach pyłu spod kół i kopyt czuł boleśniej swoje upośledzenie. Rodzice jak rodzice, powitali go serdecznie, choć zawiedzeni. Bracia — niby czule, a wyniośle. Chwalili się przy tym jeden przez drugiego! Szczęsny milczał. Jego wygląd świadczył o wszystkim.
— A co z tobą, chudaku? — zagadnął go ojciec.
Szczęsny wziął się na odwagę i odpowiedział:
—  Tak się na skrzypcach grać wyuczę, że nikt mi nie dorówna okrom mego dobrodzieja i mistrza.
—  Dobrodziej, to widać — szczeknął Tolima. — Niedługo usiędziesz w kruchcie.
¦— Chełpisz się graniem, bo cię nie słuchamy grającego i nawet skrzypki straciłeś — dojadł Lubart. — A któż cię tak uczy, co?
—  Chwalimir,   wędrowiec   wszystek
świat znający — odparł Szczęsny.
—  Cha, cha, cha! A to ci mistrz!
— Na dworze króla grywa, hi, hi, hi! A może niemowom w przytułku.
—  Zaprzedańce! Sługusy pańskie! — wybuchnął Szczęsny.
Chociaż mu było żal i   bracia  wzywali   go   do   pojednania,   uciekł   z domu, zraniony do głębi. Chwalimir znowu przemówił do niego, jakby wiedział, co zaszło:
—  Nikt nie jest prorokiem w domu, aż go w obcych jasnościach zobaczą. I wieprzowi pokłonią się ludzie, gdy bogatą wdzieje szatę. Rozum wedle złotych sprzączek ważą. Osioł w karecie to bożek, przed którym na kolana paść gotowi. Najgorzej to zaprzedać duszę. Ani jej potem wykupić. Bo i za co? Za złoto można sprzedać duszę, ale nie odkupić. A przy tym „łaska pańska na pstrym koniu jeździ"... Teraz pokażę cd skrzypce, jakie dla ciebie wyporządziłem. Szczęsny aż krzyknął ze zdumienia: skrzypce były wycięte w kształt serca i wypolerowane na czerwony kolor krwi!
Zagrał.
Teraz dopiero skirzypki-Sierce gędziły jak należy. Ich gędżba była (różnoraka: słodka niby sen o szczęściu, mocna niby wybuch ludowego buntu, grzmiąca niczym wszystkie burze świata, a głęboka jak morze. Szczęsny odtąd jeszcze pilniej przykładał się do nauki.
—  Trzeba ludowi nie tylko jadła dla ciała, ale i wszelakiej strawy dla serca — mówił Chwalimir.
Albo:
—  Bywa, że wyjdzie chłop za niski próg swój, postąpi trochę wzwyż po jakiejś górze pańskiej, a już o cha-
58
łupie zapomina i wstydzi się jej. Pogardzi ludem, z którego wszystko wziął, a przecie dla niego powinien żyć i we wdzięczności za to, co o-trzymał.
Minęło siedem lat.
Szczęsny wybrał się do rodziców, zabierając z sobą zaczarowane skrzypce w kształcie serca. Zastał tam braci, choć nie umawiał się z nimi. Starsi bracia nadal walczyli i zwyciężali.
—  Kto wysoko wspiął się na drabinę, musi krzepko imać się szczebli, by go inni nie strącili — twierdził Tolima.
—  A przed nami coraz wyższe szczeble — dodał Lubart.
—  Kruche to szczeble, łacno z nich spaść — rzekł Szczęsny gorzko. — Ja się takowych nie czepiam. Zahukali go bracia niby dufne gąsiory płochliwego wróbla.
—  Masz ty bodaj skrzypki? — spytała Szczęsnego matka.
—  I to jakie! — odparł dumnie, o-twierając futerał.
Bracia w śmiech:
—  Trumienka dla skrzata czy strzy-gonia!
—  A zagraj no na tym, tylko tak, byśmy nie pouciekali.
Gdy zagrał, pozamykali gęby, ślepia im omroctzyła zawiść. Poznali się na jego gędźbie, ale nie wyrzekli ani słowa podziwu.
Urok ogarnął zagrodę, Tyłowo, świat wszystek. Zleciały się ptaki, drzewa zajrzały gałęziami do okien i wiatr wetknął swój potargany łeb, a słońce przystanęło nad chałupą...
— To pieśń ludu kaszubskiego — obwieścił.
—  Czy woły mają pieśni? — zaśmiał się Tolima.
— I czy potrzebują? — wtórował Lubart.
—  Milczeć, zaprzedańcy, bo łby rozwalę! — wybuchnął  Szczęsny. Omal nie doszło do bójki. Bracia rozjechali się w gniewie.
Szczęsny ze złamanym sercem wrócił
do leśnego ustronia.
Po serdecznym powitaniu Cłiwalimir
rzekł:
—  Ja  już odchodzę.  Dałem   ci,   co tylko mogłem.
I tak się stało: zmarł niebawem wielki mistrz. Uczeń pochował go w lesie. Na pogrzebie wiatr-kapelmistrz zebrał wszelkie odgłosy leśne w kapelę, jakiej ziemia nie widziała ni słyszała, a ptaki ujednał w najprzedniejszy chór żałobny i pochwalny. Szczęsny z zaczarowanymi skrzypcami w kształcie serca poszedł w świat, oddawszy grób mistrza nieskończonej ciszy wieków. Wędrował po szerokich ziemiach pomorskich, grając maluczkim i najmniejszym. Zbierał za to sowitą zapłatę: ukojenie zapomnianych dusz i poklask dłoni zgrabiałych od czarnej pracy. Grał rybakom, a połów był zręczniejszy. Grał oraczom, a orka stawała się lżejsza, koń chęt-niejszy, człowiek wytrwalszy, ugór i skiba mniej oporne. Grał żeńcom, a sierpy żęły raźniej, na udręczonych od trudu twarzach wykwitał u-śmiech. I szła po szczyrkach, pojezierzu, lasach, wioskach zwycięska gędźba kaszubska, tudzież sława grajka, zaskarbiona w sercach prostaczków.
Aż zasłyszeli o nim książęta na świetnych dworach. Zapragnęli go pozys-
59
kać dla swej chwały. Złote góry mu obiecywali.
—  Będziesz panem — mówili. — Niczego ci nie zabraknie.
—  Kromia duszy — odpowiadał.
—  Zbogacieje ona... Pałac czeka na cię.
—  Uwięzi mnie on, iż   w   obłokach przestanę szybować.
—  Z wieży zamkowej bliżej do obłoków.
—  Do Kaszub daleko mi będzie.
—   Złotą karetą przemierzysz cały świat.
Długo był pokusom oporny. Ale wreszcie na skutek uwodnej nagonki uprzykrzył sobie piaszczystą drogę, zapragnął wyższych sfer. Wsiadł do złotej karety i udał się na zamek. Dobrze mu się wiodło w wirze wielkiego życia.
Atoli po pewnym czasie dostrzegł, że w skrzypcach głuchnie dawny dźwięk, że serce mu ziębnie... W gę-dźbie zabrakło morza, jezior, pól i lasów, zabrakło ludowej duszy, pieśni pracy i troski, wesela i nieszczęścia
—  kaszubskiego życia, prawdziwego, z którego począł się był grajek zabłąkany w kamiennych murach. Zatrwożyło go to, opanowała tęsknota za tym, co było, owładnęło nim poczucie jakby zdrady. Na domiar przyśniło mu się kiedyś, że mistrz Chwalimir mówi do niego: „Trzeba zejść z krużganków na niziny, a tych, co tyle sobie przywłaszczyli, zostawić ich kamiennemu życiu". Pojął, czego zabrakło jego skrzypcom w kształcie serca: Kaszub — żeby gędźba nie służyła zamkom, jeno chatom, żeby nuciła o ludowej krzywdzie, żeby grzmiała od szczytów nieba do dna piekieł.
25. Miłosierdzie
Kasia była sierotą. Rodzice tak dawno ją odumarli, że nawet ich nie pamiętała. Zacne to było niby anioł, pogodne jak niebo letnie. Pracowała po ludziach na swe utrzymanie. Marzyła zaś o tym, by mogła zadziwić otoczenie jako tkaczka i prządka. Kiedy w rodzinnych stronach zabrakło wszelakiej służby, ze swego Dąbrówna poszła zasmucona w obcy świat.
Tuż za wsią spotkała płaczącą rzewnie przyjaciółkę.
—  Co ci to? — spytała czule.
—  Matula mi słabuje, a nie mam na lekairstwo. Nie mogę zarobić, lubo mama źdzdebko roboty, bo mi zginęło wrzeciono.
Kasia wyjęła z węzełka swoje wrzeciono i dała je przyjaciółce, za czym, pożegnawszy ją, odeszła z resztą swej ubogiej chudoby. Widziała to mysz podążającą w tę samą stronę, niewidoczna w głębokiej trawie. Dźwigała ona w pyszczku maleńką łagiewkę z łupiny o-rzecha. Dobry uczynek Kasi zachęcił mysz do towarzyszenia jej w drodze. Ale Kasia nie wiedziała, jaką ma towarzyszkę wędrówki. Szły razem, szły, aż zaszły nad morze, kipiel bijącą z hukiem o skalny brzeg. Nic wkoło, jeno piaszczyste pustkowie, niebo i morze... Kasię zdjął strach. „Sama i noc tuż!" — szeptała uparcie.
Nagle, jak spod ziemi, zabrzmiał głęboki, dźwięczny głos męski, który przejął Kasię trwogą i — o, dziwo! —
60
słodyczą zarazem, a należał chyba do jakiegoś parobka na schwał:
— Kasiu, nie lękaj się!
Kiedy pojęła, że to mówi mysz, rzuciła się do ucieczki. Ale drugie wezwanie, by się nie bała, natchnęło ją odwagą. Stanęła.
—  Idę z tobą od samego Dąbrówna, Kasiu. Muszę przedostać się na drugą stronę morza. Ty mi w tym pomożesz.
—  Ja? — zdumiała się. — Czy można przepłynąć tak niezmierną toń, skoro nawet okręty toną? Cóż ja pomogę?
— Poszukamy     wspólnie     drewna, którym pożegluję niby łodzią. Przeszukały szmat wybrzeża. Ale na szczyrku nie znalazły ni drzazgi. Bo i noc zapadła przy tym.
—  Dziś niczego już nie znajdziemy, może jutro — rzekła Kasia.
—  Muszę nieodzownie dziś! — odparła mysz swym dźwięcznym głosem. — Wiesz, po co tam dążę? Za morzem mój dobrodziej mieszka, który umiera. Medycy tamtejsi nic poradzić nie mogą. Jeden z nich zaś twierdzi, że jeno Pan Twardowski, wielki mędrzec w Krakowie, potrafi uleczyć dobrodzieja. Puściłem się co tchu w drogę. Po strasznych przygodach dotarłem do Pana Twardowskiego. Wysłuchawszy mnie mówi: „Weź w łupinę orzecha ździebko eliksiru, jaki dam. A śpiesz, bo czternastego dnia od dziś eliksir moc u-traci"... Mija dziesięć dni. Zostały mi cztery na przebycie morza. Pojmujesz teraz, dlaczego muszę płynąć bez zwłoki?
— Tak. Dam ci czółenko tkackie i o-bertelek do wiosłowania.
61
Była to wielka ofiara z jej strony i mysz to zrozumiała.
—  Dzięki oi, Kasiu! Niedługo pojmiesz, czym dla mnie twój dar. Dopiero teraz, w świetle księżyca, Kasia dojrzała, że mysz ma na szyi dwie złote obrączki. Zdumienie dziewczyny rosło... Mysz przednimi łapkami zdjęła jedną z obrączek i podała Kasi mówiąc:
—  Weź na pamiątkę. Obydwa pierścienie jednakie. Jeśli spotkamy się jeszcze kiedyś, poznamy się po nich.
Kiedy Kasia puściła czółenko na fale, mysz wsiadła w nie i uderzyła w wodę obertelkiem niby wiosłem. I zaraz znikła jej z oczu. Kipiąca toń pochłonęła wątły stateczek unoszący dziwnego żeglarza. Chmurzyska zawlokły niebo, zgasiły księżyc. Nieprzeniknione ciemności pokryły ziemię i morze ryczące pod ciosami wichury.
Zamiast myśleć w takiej chwili o sobie, Kasia martwiła się losem biednej myszy i jej zamorskiego dobrodzieja.
Miotana wichrem, krzyknęła nagle: troskliwie chroniona obrączka u-padła w piasek! Kasia bez żadnej nadziei wypatrywała zguby w mroku. Krzyknęła znowu, tym razem radośnie. Ujrzała bowiem obrączkę toczoną przez wiatr, a mimo ciemności — błyszczącą. Wyciągnęła po nią rękę, ale obrączka umknęła. Następne próby nie powiodły się również. Pierścień toczył się coraz dalej, połyskując niby ognik. Dopiero daleko od miejsca upadku, straciwszy niespodziewanie rozpęd, zachybotał i padł dziewczynie pod nogi. Podnosząc go spostrzegła zdu-
miona, że już nie nadmorskie pustkowie ją otacza, lecz wioska osiadła po obu stronach drogi równymi rzędami chałup o rzęsiście oświetlonych oknach.
W jednej z chat znalazła nie tylko nocleg, ale też służbę i dłuższe przytulisko.
Ludzie tutejsi, rybacy mający do połowów na morzu wielkie łodzie i sieci, mówili inną niż na Mazurach gwarą, ale po polsku.
Nawet nieźle się tu Kasi wiodło. Miała do sytości jadła, przyodziewek, grosiwa trochę. Dostała też czółenko tkackie, całkiem poszastne,1 iż gładko smykało po bidłach krosien. Mogła przeto i oa tkaniu a dzierzganiu zarobkować.
Mimo tych dobroci tęskniła: za rodzinnym Dąbrównem i — ze wstydem wyznawała to przed sobą — za owym dźwięcznym głosem męskim, należącym do myszy, co się wybrała za morze. We śnie i na jawie słyszała go ciągle, rozmiłowana w nam. Przydała mu w marzeniu postać dorodnego młodziana, setnego Mazura. Próbowała nieraz przez rozum wyrzucić z serca jałowe, śmieszne kochanie. Ale kochania nikt wszak nie przerozumuje. Jest ono jak niebo, które istnieje, czy człowiek chce, czy nie chce.
Kiedyś pojawił się w okolicy zbójca, mącąc pracowity spokój. Przebiegle unikał zasadzek urządzanych przez chłopów. Zrabowane dobro ukrywał gdzieś w pieczarze. Aż raz wpada do domu gospodarz Kasi i woła:
Poszastny — łatwo  mknący,  ślizgający się.
—  Już po zbóju! Pod lasem zdycha niby pies! Ubiliśmy go!
Wsie całe zbiegły się tam. Kasia wraz ze wszystkimi. Na widok tej ostatecznej nędzy człowieczej wzruszyło się poczciwe serce Kasinę. — Oto w prochu i krwi konał rozrosły młodzian, okrutnie sponiewierany. Ludzie bez opamiętania lżyli go, opluwali, potrącali nogami. — Kasia zasłoniła go sobą.
— Miłosierdzia, ludzie! — krzyknęła.
—  Przecież to człowiek, ino pobłą-kany, dziecię jakiejś zrozpaczonej matki!
Teraz obelgi posypały się i na nią. Przetrwała wszystko. Po rozejściu się ciżby pobiegła do domu po jakiś opatrunek dla rannego zbójcy. Gospodarze wygnali ją za to od siebie.
W byle skorupę nabrała wody ze studni, udarła ze sterty naręcz tar-ganu i poszła lekować zbójnika. Opatrzywszy podarte ciosami ciało, jak umiała, uklękła modlić się za jego duszę.
Noc. Las nieprzenikniony. Wnet czarty wyroją się z piekieł, czyhając na czarną duszę grzesznika umierającego po strasznym żywocie. Może i na czystą duszyczkę Kasiną? Zdobycz nie lada.
Utrudzona do ostateczności Kasia u-snęła na mchu pod drzewem. O brzasku obudziły ją ptaki, podmuchy chłodu, promienie słońca. Zerwała się na równe nogi. Z głębin boru płynęła urzekająca pieśń, śpiewana tym głosem najmilszym, który marzy się ???? i na dniu. To on, młodzian bez postaci i oblicza, głos-marzenie, głos-kochanie — i tylko głos.
62
Barłóg zbójnika pusty! Walają się tylko skrwawione opatrunki. Ale oto stoi obok  urodziwy  młodzieniec
— ten z rojeń! Odzienie na nim chę-dogie, odświętne. Ddbry uśmiech na twarzy. Na palcu lewej ręki błyszczy mu obrączka taka sama, jak ta, którą Kasia dostała od myszy odchodzącej za morze.
Podszedł do Kasi, wziął ja za ręce i powiedział:
—  Dzięki ci! Uwolniłaś mnie od zaklęcia swoją dobrocią i kochaniem... Jam osławiony zbójnik na Mazurach i Kaszubach, Jarogniew. Duszę maim teraz inną, przez ciebie odmienioną... Opowiem ci dzieje swojego żywota. Posłuchaj...
Którędy przeszedł Jarogniew, tam krew i łzy płynęły. Aż przebrał miarę zbrodzień! Siedzi kiedyś nad morzem i łup liczy, a dusza mu się raduje. Nagle worek z pieniędzmi zrabowanymi spada mu z kolan, rozsypują się monety, lecą w wodę. Nie ma łupu! Patrzy na się, a tu już i kolan nie ma! Spoziera po sobie: całego ciała już nie ma! Twarz na dwa cale wysoko od skały! Nie twarz zresztą, lecz pyszczek mysi. Krzyknął: piski ciur-knęły z gardziołka. Myszą został, zabijaka i gładysz! Na domiar w drucianej klatce...
Pochylał się nad nim brodaty starzec, w mysich ślepkach wielki niczym góra, i głosem podobnym w mysich uszkach do gromu wołał:
—  Odcierpisz teraz, odpokutujesz za zbrodnie! Aliści jest dla cię ratunek: praca do pośledniego tchu, boś był nierobiga; łotr bezlitosny, musisz ulitować się nad kimś i doznać miło-
sierdzia od kogoś; po trzecie, musi cię umiłować jakieś czyste serce pomimo twojej mysiej brzydoty i zbó-jectwa, a sam takoż pokochać masz.
Łodzią pożeglowali obaj przez morze do kraju wiecznej zimy. Starzec wyrzucił mysz na śnieg. Omdlewała z głodu, a tu nigdzie ani odrobiny jadła. W domu starca wprawdzie wory pełne zboża i wszelkiej żywności, ale co się mysz do nich zbliży, to brodacz odpędza ją i karci:
—  Chcesz kraść na pokucie? Nie! Zarób na jadło krwawicą! Wygnana z domu, wygrzebała spod lodu trochę pszenicy. Z jakimż okrutnym trudem! Trzeba było lód gryźć zębami i wydrapywać pazurami — aż do krwi, aż do utraty tchu.
Starzec pochwalił:
—  Dobra praca, dobra nagroda. I droga do ocalenia otwarta. Musiała spod lodu wyzbierać wszystkie ziarna, uprzątnąć ze śniegu o-gród koło domu, obsadzić go i zebrać plon, a później podobnie uczynić z polem. Nacierpiał się bez miary pokutnik.
Po zbiorach w ogrodzie czarodziej oznajmił:
—  Pierwsza część nauki i pokuty za tobą. Otrzymasz zapłatę.
Uniósł ręce nad myszą i zawołał:
Niech na moje rozkazanie zły Jarogniew tutaj stanie!
Buchnął obłok dymu i mysz zmieniła się w dorodnego parobka. Odtąd zawsze do dziennej roboty stawał się wyklętnik człowiekiem, lecz bez ludzkiego głosu, na noc  zaś  —
znowu myszą. Łatwiej mu teraz było pracować, ale coraz trudniej wracać do mysiej skóry.
Po żniwach czarodziej znów oznajmił:
— Druga część nauki i pokuty za tobą. Otrzymasz zapłatę. Zagrał na trąbie   we   wsze   strony świata i wyrzekł:
Niech na rozkazanie moje głos powróci w gardło twoje!
Jarogniew odzyskał mowę. Lżej mu teraz było. Mógł pogawędzić z czarodziejem, zaśpiewać przy robocie. Z nadejściem nocy nie tracił ludzkiego głosu, lubo przeistaczał się w mysz. A ile dobrych rzeczy pojął! Przez wdzięczność jął nazywać starca dobrodziejem i miłować go mimo jego surowości.
Pewnego dnia czarodziej zaniemógł, a lekarze wróżyli mu zgon, jeśli nie pomoże Pan Twardowski. Przeklęt-nik już nie zmieniał się na dzień w człowieka, lecz myszą zostawał ciągle, bo czarodziej w chorobie nie miał zwykłej mocy. Więc jako mysz udał się do Pana Twairdowskiego Jarogniew, uzbrojony jedynie w piękny głos męski i synowską miłość do starca. Wrócił na czas z Krakowa i dobroczyńca wyzdrowiał od krakowskiego leku.
— Trzecia część nauki i  pokuty  za tobą — oznajmił. — Jakoweś czyste serce dziewczyńskie czeka na cię. Po czym znowu wypowiedział zaklęcie:
Niechaj czar uwolni ciało, które tyle wycierpiało! Lecz do czysta niech katusze jeszcze raz wypalą duszę!
6-
Po tych słowach zahuczało i czarodziej wraz z całą zagrodą znikł w tumanach dymu.
Przywrócony na zawsze do ludzkiej postaci, Jarogniew wsiadł na przy-j stani na statek i wrócił do Polski Ledwie stanął na   polskim   brzegu, i opadły go złe myśli. Puścił się znowu na rozbój, niewolony jakąś dziwną mocą do występku. Ostatnia walka i klęska, ostatnie cierpienie i wzajemna miłość umożliwiły spełnienie ostatniej próby i uwolnienie się od zaklęcia

26. Nieboszczyk
W domu Derdowskiego, sołtysa wsi Wiele na południowo-wschodnich ziemiach kaszubskich, nieutulona dziś żałoba. Oto z Rzymu nadeszło urzędowe pismo, powiadamiające zrozpaczonych Derdowskich o śmierci ich szesnastoletniego syna Jarosza, zwanego też Hieronimem,1 i żądające przesłania 200 talarów na jego pogrzeb.
1 Jarosz (Hieronim) Derdowski (1852— —1902) — znakomity pisarz, publicysta i kaszubski  działacz polityczny.
Z tydzień przepłakali w samotności, potem zaś poszli na plebanię wyżalić się przed proboszczem i zamówić mszę żałobną za Jarosza.
—  Współczuję wam z   całego   serca
—  rzekł pleban. — Aliści wola boska. Kogo Pan miłuje, na tego nieraz krzyże zsyła.
—  Prawdę mówiąc, to zawdy mieliśmy zmartwienie z tym cłiłopikiem. Aż w końcu takie nieszczęście! — powiedział sołtys.
— Nie bluźnij, człowieku! — jęknęła sołtysowa i zaniosła się płaczem. — Chłopik był szczere złoto, ino że taki prędki, taki ogień.
—  Takie złoto, a przeganiali go ze szkoły do szkoły, naremniika2.
— Już on na sądzie boskim. Bóg wie lepiej, jaki nasz Jaroszek jest naprawdę.
Proboszcza zaciekawiły słowa o przeganianiu Jarosza ze szkoły do szkoły. Niedawno nastał do tutejszej parafii, mało więc jeszcze wiedział o parafianach.
— Jak to było z tymi szkołami świętej pamięci syna? — spytał.
— Ano, Mjemców nienawidził — odpowiedziała prędko sołtysowa, żeby ubiec męża. — Figle im różne płatał, tym nauczycielom, dogryzki rozmaite na nich pisał wierszem, że już niedługo mjemieckiego panowania w Polsce, że jest proroctwo, kiedy (już niedługo) Polska na nowo powstanie i tu, na Kaszuby przyjdzie...
—  Uczyć się trzeba, na człowieka wyjść i dopiero z Niemcami bojować, jak dla przykładu Florian Ceynowa z Bukowca albo pan profesor Stanisław Węclewski z Chełmna — mó-
» Nóremnik (kasz.) — człowiek niezrównoważony, narwaniec.
wił sołtys rozgoryczony. — To rozumiem. A nie z motyką na słońce!
—  Ho, ho! — podziwiał ksiądz. — Dobrze znacie sprawy, że tak powiem, publiczne.
— Albom to nie Poloch, nie Kaszeba, nie sołtys? — obruszył się Derdow-ski.
—  Nie potępiajcie więc syna, który także był Polakiem i czuł gorąco po polsku.
—  Czuł! A powinien czuć jeszcze ze sześćdziesiąt lat.
Ksiądz już nie powtarzał słów o „woli boskiej". Odczekał dłuższą chwilę, nim zapytał:
—  A jak syn znalazł się aż w Rzymie?
Sołtys Derdowski z desperacją machnął ręką i odparł:
—  Ano, właśnie. Cały Jaroszek! Wiele by gadać. Wiater był, wiater niepohamowany! W gimnazjum ku-rzętnickim było mu żle, to go przeniosłem do Chojnic. Stąd go wydalono za psie figle...
—  Nieprawda! — zaprzeczyła z płaczem Derdowska. — Bo o Polsce, że powstanie już niedługo, mówił, pisał i przylepiał na murach: sam i innych do tego namawiał.
—  Wtedy przeniosłem go do Braniewa — ciągnął sołtys — i stąd dobry synalek zwiał za granicę, no i... Żona mu przerwała:
—  A dlaczego księdzu dobrodziejowi nie mówisz, że w Braniewie zadziwiał profesorów zdolnościami, że był prymusem, co?
—  Był, zdolnościami, zadziwiał — przedrzeźniał mąż. — I co z tego wyszło? Głupota i nieszczęście!
—  Nie mówcie tak źle o zmarłym, sołtysie, i to o własnym synu — na-
3 — Złota przędza
65
pomniał proboszcz. — Mówcie natomiast, jak znalazł się w Rzymie.
— Ano, jak wiadomo z gazet i z kazań w kościele, we Włoszech wre wojna z Ojcem Świętym Piusem IX, bo Włosi chcą, tak jak i my by chcieli, zjednoczyć się z kawałków i papieżowi Rzym odebrać. A kto swoje po dobrowoli odda! Więc wojna. Tak Jaroszkowi, szesnastoletniemu sraj-kowi, wnet się zachciało bronić papieża.
— A skąd to wiecie?
—   Bo po paru dniach braniewska szkoła dała nam znać przez pocztę. Zaraz przeprowadziłem śledztwo wśród jego koleżków i ich rodzin, przeto wiem... Namówił dwóch kamratów i uciekli we trzech z Braniewa do Włoch! Już nie mam słów, jaka głupota! Rozdarłbym ich na sztuki!... Uff!... Tamtych dwóch schwytała policja w Czechach i odstawiła rodzicom. A naszego poniosło do Włoch. Na wojnę, psiamać!
—  Same zamiary pobożne, chwalebne — mruknął ksiądz.
— I za mrzonki dał łeb!
—  Ilu ludzi dało życie za Kościół Święty! To zasługa otwierająca bramy Nieba.
—  Bodajby otworzyła o kopę lat później!
—  To wola boska, że wcześniej...
—  A, niech ta już będzie! I tak się nie wróci... Wysłałem dwieście talarów, pogrzebany zostanie po chrześcijańsku, owszem, ale w obcej ziemi.
W jakiś czas po tej rozmowie odbyło się żałobne nabożeństwo za duszę śp. Hieronima Derdowskiego. A ponieważ  mnóstwo ludzi  zebrało się w kościele, nie tylko z Wiela, ale
też z okolic, bo sława bojownika papieskiego zawędrowała daleko, Der-dowscy dla krewnych i przyjaciół urządzili poczęstunek, taką jakby stypę.
Dom sołtysów zapełnił się ludźmi, a przy jadle i napitkach ogólna żałość jak gdyby ździebełko stajała, gdyż i serdecznych pocieszeń od żałobników  nie brakło:
—  Już on tam na lepszym świecie niż my.
—  Jeno pozazdrościć: żadnej troski, tylko wieczna szczęśliwość.
—  Każdemu życzyć, by jako ten młodzianek niewinny, stanął czysty przed tronem Boga i wiecznie patrzył w Jego święte oblicze...
—  A jakże za serce chwyta intencja szlachetnego młodzianka, iż na wieść o zagrożeniu Ojca Świętego przez niedowiarków...
Sołtys Derdowski nie mógł już więcej słuchać pocieszeń, w nerwacji wielkiej wstał ze łzami w oczach i powiedział wznosząc kielich:
—   Wasze zdrowie, ludzie kochani! Bóg zapłać za ostatnią przysługę i dobre słowa. Ale wolałbym, aby papież jakoś bez Jaroszka się obronił i żeby Jaroszek był z nami tutaj, i żebyśmy pili za jego, dla przykładu, cenzurę z celującymi stopniami...
Chciał mówić dalej — w sieni jednak powstał nagle jakiś rozruch, rwetes, zabrzmiały dziewczyńskie piski:
—  O Jezu! O Jezu! Wszelki duch Pana Boga chwali...
— Co tam, u licha?! — krzyknął sołtys.
Nie otrzymał odpowiedzi.
W drzwiach ukazał się... Jaroszek!
W jadalni zapadła głucha cisza — ludzie skamienieli...
Potem sołtysowa zemdlała, goście ożyli i podnieśli niebotyczny wrzask, sołtys wybuchnął łkaniem i rzucił się odzyskanemu cudem synowi na szyję, po czyim zaraz zdzielił go pięścią raz i drugi. Na ten widok biesiadnicy się rozbiegli — kto pieszo, kto wasą-giem czy bryką — i roznieśli w świat wieść o cudzie. A jakiż to był cud?
Po aresztowaniu i odesłaniu przez czeską policję dwu kolegów, Jarosz umknął, po czym przez Węgry dotarł do Włoch. I tu doznał gorzkiego zawodu. Nic nie wyszło z wojowniczych zamiarów i poświęceń. W Padwie zaczepiła go policja włoska, a że nie posiadał żadnych dokumentów, którymi by się wylegitymował, osadzono go w więzieniu. Uwolniony został dopiero po trzech miesiącach. A wówczas wojna z papieżem już wygasła. Jarosz znalazł się w rozpaczliwym położeniu: bez grosza przy duszy, głodny, obdarty, bezdomny, nękany przez policję. Wtedy przyszło mu do głowy, tak zawsze pełnej karkołomnych pomysłów, żeby dla uzyskania pieniędzy na powrót do domu podrobić urzędowy list o swoim... zgonie! Ale kto miał to zrobić i jak? Jarosz jakimś cudem znalazł kogoś, kto mu takie pismo wygotował, opatrzył pieczęciami i wysłał do Wiela. Gdy pieniądze od ojca nadeszły, wrócił do domu niedoszły bojownik Kościoła. ¦
Wysłuchawszy tej wymuszonej spowiedzi synowskiej, sołtys powiedział tragicznie:
—  Złodziej, oszust, a w przyszłości zbrodzień!
—  Najważniejsze, że żyw i zdrów — rzekła matka. — Dziękujmy za to Panu Bogu!
Winowajca siedział ze skruszoną miną i z oczyma utkwionymi w podłogę. Opowiedziawszy swą przygodę, słuchał w pokorze gorzkich, przykrych słów ojca i milczał, gotów zgadywać życzenia rodziców i raz na zawsze wyrzec się swych rojeń. Był cichy i pokorniutki dopóty, dopóki znów nie odżyła w nim rogata, ognista, pełna fantazji dusza.

27. O Cyganach
Jewa i Jan Malotkowie z Karlikowa w ziemi puckiej to już się dobrali a dobrali — jak w korcu maku. Żartować, zęby suszyć, koloryzować — to ich żywioł i uciecha. Nieraz opowiadali różne zdarzenia jako własne, przeżyte, a przecie całe Kaszuby je znają i każdy podaje za swoje.
Wpada kiedyś do checzy1 Malotków Cyganka, znajoma z przejezdnego obozu, i rzecze do Malotczyny:
1 Checza (kasz.) — chata, chałupa.
67
— Pozwólcie mi, gospodyni, uwarzyć w waszej kuchni polewkę.
—  Ano, warzcie sobie z Bogiem — odpowiada Malotczyna i zaraz, ciekawa jak to zwykle baba, pyta:
—  A co będziecie warzyć?
—  Zamiaruję polewkę na gwoździu.
—  Na gwoździu? Jakże to?
—  Wcale to nietrudno. Malotczyna pomyślała, że Cyganie to przecie czarowmki, wróże, matacze, pewno więc i sposoby czarownickie na wszystko mają. Przeżegnała się przeto i patrzy, co będzie, bo może i sama nauczy się czegoś pożytecznego.
Cyganka zakasała rękawy, nastawiła wodę na ogniu, wrzuciła od razu gwóźdź do garnka.
—  Użyczcie mi, gospodyni, stebełko 2 soli — poprosiła.
— A niech ta Cyganka sobie weźmie z faski — odparła poczciwie Malotczyna.
—  O! — ucieszyła się Cyganka biorąc sól. — I pieprzniczkę tu widzę. Tedy sobie i pieprzu stebełko pożyczę.
—  Ano...
Kiedy już wrzątek był gotów, Cyganka poprosiła znów:
—  Dajcie mi z łaski swojej marchewkę, pietruszkę, z listek kapusty, parę fasolek...
—  A weźcie, przecie w koszu nie brakuje.
—  To może od razu wezmę też parę ziemniaczków, stebełko koperku i, i, i... zuchelek słoninki, co?...
Wraca kiedyś Jan Malotka z pola, głodny i zmęczony.
* Stebełko   (kasz.) — ździebełko,   troszkę.
— Jewa, daj no mi jeść! — woła od progu.
—  Zaraz będzie — odpowiedziała białka.
—  Jadło czuć, aż w nosie wierci! Cheba dobro szmaka.
Wchodzi niespodzianie znajomy Cygan i też pociąga nosem. Nad garnkiem się pochyla niby jaki domak3 i cmokając mówi:
—  Ccc! Aj, ale zupka! Ale jadełko! Smaczny, widzę, obiadek jeść będziemy.
—  Ale nie wszyscy — warknął Malotka.
— A co, nie będzie was w domu? — zdziwił się Cygan.
A co się Malotkom za młodu przydarzyło z Cyganami, to tylko boki ze śmiechu zrywać albo kląć. Odbywało się właśnie wesele Jewy i Jana.
Muzyka gra, ludzie jedzą, piją, hulają — bawią się w najlepsze. A tu nagle za oknami krzyk, lament niewieści, bieganina i do weselnej izby, pełnej gości, wpada Cyganka z o-bozu cygańskiego, stojącego już ze dwa tygodnie pod Karlikowem, tak że ją znali obecni. Wpada zapłakana, przerażona i woła rozpaczliwie:
—  Mój Cygan chce mnie zabić! U-ciekłam! Goni mnie! Ratujta, ludzie kochane, bo mnie ukatrupi, zbójisko wściekłe!
Aby ukryć się przed owym „zbójis-kiem", ślubnym mężem, nastającym na jej życie, wcisnęła się między gości i usiadła nad miską pełną smakowitego jedzenia.
» Domdk,    domak    (kasz.) wspólmieszkaniec domu.
domownik,
68
Ledwie to zdążyła uczynić, wpada do izby weselnej Cygan z kłonicą w ręku i ryczy:
—  Gdzie ta niebylnica przeklęta? Puśćta mnie do niej! Już ja jej dam! Już ona stąd żywa nie wyjdzie! Rwie się Cyganisko do swojej baby, aż parska z wiścielkłości. Weselnicy go trzymają w obawie przed złowróżbnym rozlewem krwi, no i przecie wesele. Perswadują, grożą, łagodzą.
—  Zmiłuj się, człowieku szalony, o-paimiętaj! Niedługo cię złość ominie i będziesz żałował... Nieraz się myśli, że tak, a wychodzi potem owak i szkoda było nerwacji...
—  Brawanda!4 Puśćta mnie do niej! Puśćta mnie do niej!
—  Niech Cygan sobie między nami usiądzie, dziś dzień wesela, a nie smutku — rzekł poczciwie pan młody, gotów w takim dniu cały świat zgromadzić u weselnego stołu. — Niech Cygan zje stebełko, napije się gorzałki łyczek na uspokojenie, a wnet mu się w oczach irazjaśni i białka wyda zacniejsza, i awantura niepotrzebna...
Szarpał się jeszcze trochę Cygan, rwał do swej Cyganki, ale go jakoś weselnicy udobruchali, iż nareszcie kłonicę postawił w kącie i odpowiedział jak z łaski:
—  No, dobra, niech ta będzie, jak chce ta, zobaczę...
Pozwolił się usadowić nie opodal pana młodego, nad pełną michą weselnego jadła a szklenicą gorzałki i dalej pałaszować za trzech, aż mu
* Brawanda,   bravąda   (kasz.)  — brednia, gadanie od rzeczy.
się uszy trzęsły, i dalej ukradkiem
na swoją białkę mrugać...
Na  szczęście  dla  obojga   Cyganów
pan   młody   był   rozanielony   tego
dnia.
28. Skłod nasz apostolsci
Był to dzień świętego Hieronima — 4 grudnia 1883 roku. Wczesny w tym roku śnieg pobielił i otulił grubym puchem całą ziemię tucholską, a najwięcej chyba wieś Wiele. Tylko tutejsze Jezioro Wie-lewskie wśród powszechnej bieli połyskiwało ciemnoszarym zwierciadłem, okolonym olchami niby ramą. Rogalowie — matka, ojciec i piętnastoletni syn Wicek * — szli na imieninową biesiadę do sołtysa Derdow-skiego. Albowiem dziś imieniny jego syna, Hieronima. Derdowscy i Rogalowie zaś to nie tylko sąsiedzi, lecz także kumowie.
Na podjazd sołtysówki, zajęty już częściowo przez parę pojazdów, zajeżdżały z różnych stron sanie z gośćmi, z dala   zwiastowane   dzwonie-
1 Wincenty Rogala (1868—1958) — bajarz i pieśniarz kaszubski.
69
niem janczarów i strzelaniem z batów.
Gości witał solenizant, sławny od pewnego czasu wśród Pomorzan redaktor „Gazety Toruńskiej" i autor dwu poczytnych książek, Hieronim Derdowski, zwany Jaroszem. Był to człek jeszcze młody, bystrooki, ze zwichrzoną czupryną i umiarkowanym wąsem, wielce przystojny i nerwowy.
Towarzystwo było mieszane. Obok drobnych ziemian, szlachelków bliższych gburom niż panom, dzierżawców, ekonomów i tutejszego proboszcza — chłopi wielewscy i rzemieślnicy a urzędniczkowie. Ale wszystko gorący Polacy i działacze patriotyczni. Nie silili się na literacki język polski: mówili po kaszubsku — gwarą wielewską, chmieleńską, a nawet swarzewską czy żarnowiecką znad samego Bałtyku. Tylko solenizant usilnie starał się mówić czystym polskim językiem literackim, ale jego wymowa miała silny nalot kaszubski.
Wicek Rogala, nienasycenie łakomy pisanego czy gawędziarskiego słowa, łapczywie łowił uchem pełne sarmackiej swady i humoru rozmowy, wzrokiem chłonął postać pana Jarosza i jego zaczarowane książki, rozłożone niedbale na pluszowej otomanie.
Kuchenne zapachy zwiastowały potrawy najwyższej jakości, pomnażając stokrotnie ślinę w gębie. Jadła tu będzie a będzie! Sołtysowa chce nie tylko się pokazać i uraczyć gości, ale też dobrze nakarmić syna, „głodnego mjeszczona", bo zawsze mniema bezwiednie, że ludzie w miastach, zwłaszcza tak znacz-
nych jak Toruń, głodują. Chyba tylko bogacze nie.
A pan Jarosz Derdowski bogaczem oczywista nie był i nic nie wskazywało, że będzie. Nawet ciężko od młodu walczył o kawałek powszedniego chleba. Szukał go zaś i w Polsce, i w wielu krajach obcych, w zawodach nieraz tak różnych od pisarstwa i w tylu, iż odgadnąć a na-
zwać trudno. Acz dopiero ma niespełna trzydzieści dwa lata, przeżył więcej niż niejeden starzec. Goście, gdy zebrali się już wedle spodziewanej przez Derdowskiego liczby, na kilkakrotne zaproszenie gospodyni obsiedli gęsto wielki stół. Przy smakowitym jadle i wybornych napitkach ożywiły się nastroje, gwar zmocniał, urosła śmiałość. Toteż rychło ktoś ze śmiechem wspomniał, jak to przed laty solenizant, chłopik wówczas szesnastoletni, udawał nieboszczyka i co z tego wynikło2, jak po świecie latał niby kot z pęcherzem, a takoż inne życiowe szołobuł-
1 Patrz opowieść pt. „Nieboszczyk".
ki, których co niemiara znali zebrani.
Aż wreszcie któryś z biesiadników odważył się na więcej:
—   W swoich książkach „O panu Czorlińskim" i „Kaszuba pod Widnem"3 ośmieszyłeś pan, mości solei-nizancie, Kaszuby i mowę naszą, o-śmieszyłeś, nie zaprzeczaj.
— Ani mi się śniło! — zaprzeczył bez uśmiechu pan Jarosz. — Nawet przeciwnie, podniosłem narzecze kaszubskie i dałem czytelnikom godziwą rozrywkę. Sam władam narzeczami Pomorza jako ojczystymi i dopiero niedawno nauczyłem się polskiego języka literackiego. Nigdy jednak nie przestałem miłować języka pomorskiego, kaszubskiego.
—  Czemu więc piszesz pan takowe szołobułki zamiast tworzyć poważne dzieła?
—  Chciałem ubawić lud zabawną o-powieścią, jak i w Polsce, i za granicą pisarze robią. Pragnąłem także pokazać tym, którzy Kaszubów nie znają, jak rzeczywiście mówią ludzie na polskim Pomorzu. Skoro pisałem po kaszubsku, musiałem już pisać coś śmiesznego, bo poważnie pisać niełatwo w tym narzeczu. Niech tylko na przykład kto spróbuje napisać jaką dłuższą modlitwę po kaszubsku, a wnet się przekona, że ci, którym ją potem przeczyta, więcej będą skłonni do śmiechu niż do nabożeństwa.4
Szmer zgorszenia zakłócił wypowiedź.
*  Wydanie 'toruńskie z roku 1883 nosi taki tytuł. Ale od roku 1890 książka zmieniła  tytuł na  „Kaszube  pod  Widnem".
*  Autentyczny, prawie dosłowny pogląd Jarosza Derdowskiego.
—  Szanowni państwo gorszycie się tym? A dlaczegóż to? — prowokował pan Jarosz.
— Inni Polacy śmiać się z nas ibędą — odpowiedziano.
—  Bardzo przepraszam, lubi druhowie kaszubscy! Chciałem was, owszem, przedstawić tak, aby was reszta Polaków nauczyła się szacować. Pokazałem światu, że wy macie tak polskie serca, jak drudzy Polacy, za wrogów tych samych uważacie, co oni, macie swoją historię... i nie daliście się dotąd zniemczyć, jak inne okolice polskie. A żem potrącił wady wasze, to mają je ludzie i gdzie indziej... A gdzież ja moje ukochane Kaszuby zniesławiam czy ośmieszam? Zali w książce pod tytułem „Kaszuba pod Widnem"? Pozwolę sobie przeczytać głośno początek. Zali o-śmieszam? Oto on:
Piękny kraju kaszubści, Zemnio Obiecano,
Wszędzie  twech   dżyrsiech   sen6w  wielgo
onota znano,
Nigdze  ju  nie  nalezesz  dzys  na  świece
kątka,
Gdzebe po nos Kaszubach nie beła pam-
niątka.
Jakżeż to może ośmieszać? Jak mogą zniesławić słowa z serca? A może moje wyznanie wiary, pierwsze słowa książki „O panu Czorlińścim, co do Pucka po sece jachoł"? Wszak to słowa z najwyższego rejestru miłości! Proszę posłuchać:
Czujce tu ze serca toni Skłdd nasz aposto liści: „Nie ma Kaszub bez Poloni, A bez Kaszub Polści".
Po tych słowach przez chwilę panowała głucha cisza.
71
Potem  zebrani  wstali  i   wzruszeni zaśpiewali gromko:
Jeszcze Polska nie umarła, Póki my żyjemy! Co nam obca moc wydarła, Szablą odbierzemy!


¦
29. Sąd
Stary Radoń Ceynowa, gbur w helskiej Ceynowie, czyli Budziszewe,1 bajacz niezrównany, jak zresztą wielu Ceynowów na całym Pomorzu, bardzo lubił gawędzić o Kaszubach, o przeszłości i terańszych czasach. Nawiedzili go właśnie w checzy chło-pikowie, wszystkie jego chrześniaki, idący za parę dni do wojska. Chcieli go pożegnać dobrym słowem i przednim bejrazem, czyli ipiwem bawarskim, posłuchać jego gadek — ostatni raz przed długą rozłąką. Popijając piwo i kurząc fajkę powiedział:
— Tam, w pruskim wojsku, nie zapominajcie, iżeście Kaszebć, a więc Polochć.
Zabrzmiały niepewne głosy, kto zacz są Kaszubi,   gdy   król   panuje
pruski, jak rozumieć słowa księdza proboszcza wierzchucińskiego, że tu, na Pomorzu, jest Polska, skoro nie ma ani króla polskiego, ani wojska polskiego.
—  Wszystko wam wyłożę, synkowie
—    zapowiedział stery Radoń. — Wielkie niegdyś królestwo polskie rozebrały sąsiady, więc też i Prusak!.. My się ninia zowiemy Kaszebe, bo nas tak Poloche zwą i Mjemcś, a my to przyjęli. Ale na ziemi lęborskiej i słupskiej to my Niniaki, a wedle jezior Gardno i Łebsko to znów Kabatki i Słowińce, w koście-rzyńskim zaś krejsie — Kidlony, dalej na południe, kole Kartuz — Lasaki, na Helu — Reboki... My jednak wszystko Polochś i o tym musicie, synkowie, pamiętać... Rozgadał się stareszek. Jak się zaś rozgadał, to wnet na Ceynowów przeszedł, wielce bowiem w swym rodzie był rozmiłowany, a znał jego dzieje bardziej osobliwe niż zgodne z prawdą. Słuchały go młodziaki ciekawie. Wśród nich nie brakło Ceynowów i ich krewniaków.
— Na Kaszubach było Ceynowów niczym rybów w morzu: chyba to również jest szczyłba 2 kaszubskiego plemienia, jak Niniaki czy Kabatki — prawił. — I tutaj, na Elskim Usepie 3 ich mnogo, a już u nas, w Budzisze-wie, to ich tyle, że Budziszewo ma przecie drugą nazwę Ceynowa. Wszystko zaś chłopy dziarskie od wieków: i na Turka chodziły z królem Janem, i z Kościuszką na Moskala, i z Mie-rosławskim na Mjemców. Odezwał się nagle ktoś z gromady:
1 Ceynowa lub Budziszew na Helu.
dziś: Chałupy
* Szczyłba, scełba (kasz.) — odłam, szczep. » Elski Usep (kasz.) — Helski Usyp, Półwysep Helski.
72
—  Ponoć za ostatniego króla polskiego były u Ceynowów jakieś czary. Ale ludzie mało co o tym wiedzą i mówią, że u was, starku, można się tego dowiedzieć, bo wy to chodząca knega * na Elskiej Kosie 5 i wszystko wiecie.
— Ano, dobrze mówią — odrzekł Radoń zadowolony z takiej sławy, po czym zza świętego obrazu na ścianie wyjął poszyt zżółkłego papieru.
— A o tych czarach wiem dlatego, że mój pradziad był sołtysem tutaj, przestryjec8 zaś pisarzem sądowym, oba Ceynowy, i należeli do sądu w tej sprawie. Oto dokumentnie opisany proces, protokoły skądś wzięte. Ponieważ umiem czytać, mało sto razy to czytałem i znam na pamięć... Niechaj no który na głos odczyta, jak było. No, kto z was biegle czyta?
Owszem, umieli czytać prawie wszyscy, ale żeby biegle, to nie. Dopiero wyrwał się z gromady chłopak orlikowaty, żwawy, urodny:
—  Ja spróbuję! Dajcież, starku, te protokoły.
Radoń przyjrzał mu się badawczo.
—  A czyjżeś ty, chłopczoku, że cię nie znam? Ja przecie wszystkich znam Na Rśbokach7 — zdziwił się.
—  Chyba ty nie ztutka,8 co?
—  Ano, nie ztutka. Jam ze Zdrady pod Puckiem.
—  Co więc tutaj robisz? I ty do wojska?
4 Knega (kasz.) — księga.
*  Elska Kosa (kasz.) — Helska Kosa, półwysep Hel.
* Przestryjec — brat pradziadka.
7 Na Rebokach (kasz.) — na Helu, na Półwyspie Helskim.
*  Ztutka (kasz.) — stąd.
— Nie, bom dopiero siedemnaście lat stary. Chodzę po wsiach na zarobek, zaszedłem i tu. Ojciec mi zmarł niedawno, a że był ino komornikiem, muszę we świecie szukać chleba. Służę u Kąkolów... Ponoć u nich też zdarzyły się jakieś czary przed półwiekiem.
—  Służysz u Kąkolów, a nie wiesz? Jak się nazywasz?
—  Antoni Abraham9.
— Później opowiem wam, chłopczoki, co się wydarzyło 'kiedyś u Kąkolów. Ale przody Antosz przeczyta z dokumentów ów proces z czasów ostatniego króla polskiego, Stanisława Augusta. A jeśli będzie trzeba, to ja dopowiem, co mi pradziadek i przestryjec, jako też inne ludzie prawili.
I tak na przemian — to Antosz czytał, to Radoń opowiadał. Całkiem u-dana powiastka z tego wyszła. Słuchacze aż gęby porozdziawiali, tak im stare bajdy smakowały.
W roku 1771 okropne klęski nawiedziły ziemię pucką, a najokrutniej Hel, na nim zaś Ceynowę. Nie tylko zboża i ogrodowizna zmarniały, ale też ryby zdychały we wszystkich wodach, pomór wygubił dobytki, ocalałe krowy traciły mleko, ludziom zawiązywał się kołtun, wymierali całymi nieraz rodzinami, zmory i u-pdory jęły dręczyć powszechnie... Jeden stuletni Rebok, Adam Ceyno-wa, postanowił plagom i nieszczęściu .położyć kres, kiedy jemu także zawiązał się kołtun i zmora po nocach jęła go dręczyć.
• Antoni Abraham (1868—1023) — wybitny działacz ludowy, budziciel polskości wśród Kaszubów.
73
Zaczął od tego, że wezwał z Pucka sławnego a doświadczonego ławnika tamecznego — oczywista na koszt wsi — aby na miejscu zbadał sprawę w Ceynowie.
Ławnik od razu poznał, że ceynowia-mie mają zadane. Ale kto zadał? Przez sołtysa zwołał wiec. Ludzi naszło się mrowie. Pomstowali srodze na te baby, które posądzali o zadawanie. Jak to w dniach klęski, jedni winili drugich. Ławnik zrobił uczony wykład:
— Czarownice bywają lotne. Mocą czarta mogą przenosić się z miejsca na miejsce, dosiadając łopaty, miotły, trzciny, gałęzi czy kozy albo jakiego ptaka. O, mocą czarta wspomożone, władne są pobudzić burze, grady, ulewy; wywołać wichry i gromy na wybicie zbóż, porażenie ludzi; zarażać wody, zasmradzać powietrze, zatrzymywać rzeki, zatykać źródła; gubić wszelką żywinę! A wszystko mocą szatana, z którym uprawiają ohydne wszeteczeństwo... Aliści, mimo ich spółki z diabłami, odnajdziemy tutejszą czarownicę, bo mamy na
to skuteczne sposoby. Potem oddamy sprawę do sądu miejskiego w Pucku, który ma prawo miecza. Budziszewo vel Ceynowa nie ma takiego prawa. Ma natomiast sąd rugowy, mocen skazać czarownicę na wygnanie. Sąd może bowiem wykazać, że aż na śmierć nie zasłużyła. Hałas zabrzmiał okrutny, bo już domagano się tylko śmierci dla czarownicy. Zanosiło się nawet na samosąd.
Najwięcej podejrzeń padło na Grzy-misławę Ceynowiankę: lekowała, odczyniała, akuszerowała, wróżyła, latała na miotle, mleko odbierała krowom... — Szkoda kosztów na miejskie sądy, najlepiej załatwić na miejscu: drzewa na stos nie brak. Tymczasem   zaś   trzeba  czarownicę   zamknąć w kozie, by nie uciekła wezwawszy czarta na pomoc Bez  zwłoki  uwięziono  starą  babinę o   przekrwionych    oczach,    obwiedzionych czerwonymi od zapaleń powiekami, co   już   było   podejrzane. Osadzono ją w   kłodzie   złożonej   z dwu kloców dopasowanych do siebie, z  wyżłobionymi  otworami.   Po umiesieniu wierzchniego kloca włożono w te otwory nogi i ręce pomówionej, po czym kloce ześrubowano. Jęcząc zwisła bezwładnie, gdyż nie dosięgła zadkiem do podłogi, co by dawało odrobinę ulgi. Tak nakazywało prawo,  aby pomówiona  czarownica nie miała styczności z ziemią, źródłem siły, której należało ją pozbawić przed sądowym badaniem i torturami.
Nie tylko na Grzymisławę padło podejrzenie. Pomówiono wiele niewiast. Powstał nieopisany zamęt. Aż tu pojawił się na wiecu podsta-
74
^??????
rości, przedstawiciel wojewody pomorskiego Ignacego Przebendowskie-go, dzierżawcy starostwa puckiego, obejmującego też Helski Usep. Miał na wiecu głos rozstrzygający. Słysząc, co się dzieje, powiedział stanowczo:
— Nie myślcie o samosądzie! Wszystko odbędzie się wedle prawa! Zarządzam pławienie podejrzanych o czarostwo niewiast. Pan, mości ławniku, zajmiesz się sprowadzeniem tu puckiego sądu miejskiego dla dokonania procesu, a to wówczas, kiedy ja wniosę już oskarżenie. Jaśnie wielmożny pan wojewoda życzy sobie, by wszystko w jego starostwie puckim działo się zgodnie z prawem. Ponieważ posądzacie wiele niewiast, zarządzam pławienie ich przez wiejski sąd tutejszy, co pozwoli wskazać prawdziwą winowajczynię. Przerażenie ogarnęło wieś. Do pławienia bowiem wyznaczono kilkadziesiąt kobiet. Ale jak dotkliwe były klęski spowodowane przez czary, tak sroga teraz panowała zażartość na sprawczynie tych klęsk. A przecie niejedna z posądzonych miała „złe oczy", których spojrzenie zadawało urok, niejedna w gniewie wyklinała bliźnich, niejedna chciałaby czarami komuś zaszkodzić... Oznaczonego dnia nad wodą zebrał się tłum. Pomówione o czary niewiasty pojedynczo pławili pachołkowie pod nadzorem podstarościego i sołtysa ceynowskiego. Wiązano każdą „w kozła" — lewą rękę z prawą nogą, a prawą rękę z lewą nogą — i na powrozie spuszczano w wodę. Wrzask panował okrutny! Jeśli niewiasta tonęła, zostawała zwolniona od podejrzeń. Spaśne na ogół helanki
^H
jedna po drugiej doznawały tego u-niewinnienia.
Ale zgrzybiała, wyschła na szczapę Grzymisława Ceynowianka nie tonęła. Osobliwe związanie powodowało, że jej postać przybrała kształt łódki, a na domiar suty przyodziewek wzdął się i utrzymywał ją na powierzchni tak długo, że to stało się bardzo waiżkim dowodem jej winy, czyli współpracy z piekłem. Niewinni ludzie bowdam są ciężsi od wody, piekielnicy — lżejsi. Tylko na Grzymisławę padł taki wyrok losu.
Kiedy pojęła, co się stało, jęknęła z rozpaczą:
— O, wodo, wodo! Jakżeś ty niesprawiedliwie mnie osądziła!
Wśród powszechnego wzburzenia odniesiono ją na powrót do kozy. Wtedy podstarości, jak był zapowiedział, wniósł do sądu miejskiego w Pucku oskarżenie i zaprzysiągł je solennie:
—  Nie z nienawiści lub gniewu, ani namówiony, ani przepłacony, ani przenajęty, ale z samej rzeczy i prawdy przysięgam na Boga Wszechmocnego, w Trójcy Świętej Jedynego, że Grzymisława Ceynowianka z Ceynowa, czyli Budziszewa, jest czarownicą.
Miejski sąd zjechał wreszcie z Pucka10 i usadowił się w jednej z izb ceynowskiej sołtysówki.   Z   trudem
10 Sądy wiejskie nie miały zasadniczo prawa rozpatrywać spraw o czary, w których należało stosować tortury i skazywać na stos. Czasem jednak to się zdarzało, nawet bezkarne samosądy. W praktyce najczęściej bywało, że wzywano na wieś właśnie ławnika sądu miejskiego dla rozważenia sprawy.

wniesiono do tej izby sądowej kłodę z pomówioną czarownicą, ledwie już żywą. Przy stole pod ścianą, z kilkoma stoikami wokół, zasiedli sadownicy. Za stołem — sędziwie zwani „panami zastolonyimi":   wójt  pucki, jako przewodiniicizący i dwaj ławnicy. Przed stołem — „panowie przedstol-ni": oskarżyciel, którym był podsta-rości, oraz sołtys, jako przedstawiciel ceynowskiego samorządu. Z boku — pisarz mający notować dokładnie zeznania pomówionej. Przewodniczący    nakazał     posadzić czarownicę na ławie tortur tyłem do stołu sędziowskiego, aby nie   mogła wzrokiem rzucić czarów na sędziów. Następnie polecił rozebrać ją do naga i dokładnie ogolić, aby czart nie u-krył się w jej włosach i nie znosił za nią bólu podiczas tortur. Na koniec, posmarowawszy rogi stołu,  stołków i ławy olejami świętymi,   rozpoczął przesłuchanie.
—  Jak się zowiesz, gdzie mieszkasz, jak jesteś stara?
—  Zowie się Grzymisława Ceyncr wianka, a mieszkam tu, za sołtysów-ką. Jesitem siedemdziesiąt lat stara.
— Jesteś niezamężna, panna. Czemuś nikomu nie poślubiona?
—  Bo nigdy mi się nie trafił chłopik, kfórego bym miłowała. Szmer   zgorszenia,    ale   i   podziwu, przemknął po zebranych dla roztropności i śmiałości Ceynowianki.
—  Zali umiesz czytać i pisać?
—  Umiem. Chodziłam na naukę do księdza proboszcza.
—  Jak żyłaś nie mając ziemi ani rzemiosła?
—  Lekowałam, a za młodu najmowałam się do roboty u gburów i na starościńskim, gdzie popadło.
—  Zali byłaś kiedy sądownie karana?
—  Nigdy!  Żyłam  wedle przykazań boskich, kościelnych i ludzkich.
—  A ludzie pomawiają cię o czary, co trapią cały Hel.
—  Podli i głupi!
—  Hamuj język, bo do godnych ludzi i o godnych mówisz! Nie przyznajesz sdę więc... A tu inak zeznali świadkowie. Przyznaj się dobrowolnie (staraś, żal cię) do tych zbrodni, nie daj się męczyć. Zapieranie się nic ci nie pomoże, bo są na ciebie dowody nie do obalenia. Czy wyznasz prawdę, czy nie, śmierci nie ujdziesz. Ale przyznając się do winy, unikniesz przygotowanych mąk, sąd ukarze cię łaskawą śmiercią. Jeśli zło czyniłaś z głupoty albo z czyjejś namowy, nauczywszy się piekielnych sztuk od starszych czarownic, wyznaj to, a sąd może za twoją pokorę życiem raczy cię udarować...
—  Nie jestem winna! — stwierdziła twardo pomówiona. — Nie umiem czarować, nikt mnie tego nie uczył, nigdy nie zadawałam uroku. Złe języki ludzkie wtrąciły mnie w to nieszczęście.
— Zaklinam cię na Boga Przedwiecznego, na Kościół Święty, na Ewangelię, na zbawienie duszy twojej, którą wtrącasz kłamstwem w niebezpieczeństwo potępienia! — zagrzmiał przewodniczący. — Wyznaj swą zbrodnię! Nie wystawiaj mdłego ciała przez zaciętość na męki!
—  Jestem niewinna! Rzekłam, co miałam rzec. Przeżyłam swoje i... niech się dzieje woda boża!
—  Nie wzywaj imienia, które zdradziłaś!
— Możecie czynić ze mną wiele, aliś-
76
¦?i
?i nie zabronicie mi myśleć o Panu Bogu.
Zatrważała sędziów. Skąd ta moc w tak lichej stworze, jeśli nie od czarta? Pewni już swego, postanowili jednak w niczym nie uchybiać prawu. Nakazali katowi pokazać pomówionej narzędzia tortur i objaśnić ich działanie.
—  Przyznasz się? — spytał po tym pokazie sadownik.
— Jestem niewinna!
Wójt, poruszony tym, co za chwilę nastąpi, rozkazał katowi:
—  Czyń, mistrzu, swoją powinność!
Kat zaśmiał się dziko, sadownicy łyknęli po szklance gorzałki na odwagę. Gąsior napitku został opróżniony, zanim oprawca ogłosił gotowość do zadawania mąk ofierze. Miało nastąpić rozciąganie ciała sposobnym kołowrotem, a w razie potrzeby przypalanie i szarpanie. I tak do trzech razy.
Aby podsądną całkiem pozbawić jej ukrytych sił piekielnych, kat uderzył ją mocno w twarz, aż zalała się krwią, z której właśnie uszły owe ukryte siły. Pochylił się następnie nad pomówioną, by przysposobić ją do dalszych mąk, gdy nagle z poczuciem zawodu w głosie oznajmił:
—  Ona umarła!
Sadownicy odetchnęli. Sięgnęli po nie dopite szklanki.
—  Dziś niedowiarki już nie wierzą w czary — rzekł Radoń Ceynowa. — Ba, są i takie, co w Boga nie wierzą! A przecie parę lat temu w Karwień-skich Błotach zatłuczono kijami czarownicę, by dalej nie szkodziła ludziom. Ale Mjemce, jak to Mjemce,
zaraz onych Kaszubów wtrącili do więzienia. Ponoć niedługo po procesie Grzymisławy sejmy zabroniły dochodzić winy na czarownicach, bo w tych sejmach zasiadały same niedowiarki w kusych buksach u i kabatach, niecnoty, łajdaki. Co ta im wiara, Pan Bóg, czart a jego sługi! I ma wojny czy innej kary bożej nie być przez takowe niedowiarstwo, łajdactwo! Strzeżta się tam, w wojsku, niedowiarków, heretyków, bo to wszystko sługi piekła na równi z czarownikami.
Stebełko gwaru powstało, ale niebawem śmiały Antosz Abraham zażądał od starego:
—  No, a ninia o czarach u Kąkolów powiadajcie, starku, co się wydarzyły w roku 1836.
—  Nie tylko u Kąkolów, bo i znów u Ceynowów, czego już sam byłem świadkiem — odparł Radoń. — Tu, Na Rśbokach, licho chwyciło się Ceynowów... Pomnę dobrze, lubo minęło już pół wieku... Mój sąsiad, Jan Ką-kol mu było, zachorzał ciężko. Jego białka bardzo go miłowała, gotowa na wszystko, byle go ratować. Nara-jono jej znachora Kamińskiego. Sprowadziła go znacznym kosztem z Pucka, chociaż ceynowiaki miały go za oszekanca i niebylnika. Jak było, tak było, ale Kąkola nie zdołał wyleczyć, bo mu wadziła czarownica. Kto? Wskazał wdowę po Cyprianie Cey-nowie, Krystynę. Naremnica pioruń-ska była, nieżycznica, pyskol i fur-noga, wszędy jej było pełno. Dawała się ludziom we znaki. Podejrzewali, że czarownica. Kiej Kąkol zmarł, dostali taki strach przed czarami, że o-
» Buksę (kasz.) — spodnie.
77
sadzili oną ???? owinę w lochu. Męczyli ją tam, ale się nie przyznawała do czarów. Wtedy, wedle dawnego prawa i obyczaju, wzięli ją i łodzią wywieźli na głębie i tam pławili, jak niegdyś czyniono z czarownicami. Jeśli będzie tonąć — niewinna. Nie utonie — winna, bo nawet woda pochłonąć jej nie chce, jako że to czarci uczynili ją lżejszą od wody. Krystyna nie utonęła, a więc służka piekieł. Wrzucono ją do wody ponownie. A tu woda ją pochłonęła! Więc nie czarownica! Nuż ją ratować! Nie zdążyli. Dostali okropnego strachu. Bo i policja zjechała, nabrała ludzi do prizonu 12, lubo mieli przecie prawo dochodzić czarostwa. Kamiń-skiego sądy skazały na dożywotni prizon, ale za dwa lata umarł. Aresztowanych ceynowianów zwolniono jakoś do domu. Ludzie zaś przecie mieli rację, ino że zaszła omyłka, bo Krystyna utonęła, zanim zdążyli ją wyciągnąć.
Gdy stary skończył, Abraham powiedział w nerwacji:
—  Czytuję książki mądrych ludzi, którzy piszą, że w żadne czary wierzyć nie trzeba.
— Toś i ty niedowiarek, chłopiku! — obruszył się Radoń. — Nie grzesz, nie grzesz! Jest Pan Bóg, święci i anioły, tak są też czarty i ich sługi. Bo na świecie zawdy dobre wojuje ze złem. A ty masz jeszcze za małe wąsy, by inak gadać.
Bardzo młodziaków rozogniły te opowieści i słowa Abrahama, który odważył się sprzeciwiać powszechnym wierzeniom i osobliwie starkowi, z którym Uczyła się cała Elska Kosa.
12 Prizon (niem.-kasz.) — więzienie.
Domagali się dalszych opowieści i rozmów. Ale starego ogarnęła już senność po mocnym bejrszu, a i pomysłu do powiastek zabrakło mu na dzisiaj. Odprawił więc chłopików, sam zaś legł na zapiecku i od razu chrapnął, gdy tylko przesadzili nogi przez próg.

30. Chłopik w piekle
Ej, chyba zmyśla babinka, stuletnia Dorota Rucko z Wierzchucina, kiedy powiada, że jej praprapradziad był w piekle. Owszem, zdarza się niejednemu, ale żeby wrócił, to nie. A ta stareszka twierdzi, jakoby ów przodek nawiedził piekło, po czym wrócił na ziemię, ożenił się i ród założył, z którego ona, Dorota Rucko, pochodzi. A miało być tak...
W Mechowie wśród Puszczy Darżlub-skiej żyła komornica, wdowa, Swię-tosława Rucko, z synem Sulimirem. Jak to u komorników, biedacy. Sulimir odznaczał się urodą, poczciwością i siłą taką, jak tuzin innych chłopów.  Wielką choję unieść,  wóz
78
z piaskiem, poganiane batem konie utrzymać — nic to dla niego. Kiedy doszedł pełnoletności,  matka mówi do niego:
—  Tu nic nie zwojujesz, sinku. Szukaj we świecie lepszego losu.
—  Jakoż was ostawię samą, matin-ko? — zatroskał się poczciwie.
— Zdobędziesz co, wrócisz i przygarniesz mnie.
Wahał się, opierał, ale w końcu uległ namowom i opuścił dom. Wyszedł na wschodni kraniec Mecho-wa, na zbocze dolinki potoku. Ponieważ groziła burza, schronił się przed ulewą w tutejszej grocie. Dla zabicia czasu trochę się tu modlił do świętej Agaty o dobrą pogodę, do świętego Floriana, obrońcy od pożaru, trochę rozmyślał, czy udać się na zachód do Lęborka, czy na wschód do Pucka lub nawet Gdańska. Aż niespodzianie schował się też w tej grocie przed ulewą dziedzic z pobliskiego Tyłowa, pan Niemański. Na widok sławnego w okolicy siłacza zagadnął łaskawie:
—   Może służby szukasz, dziarski chłopiku?
— Ano szukam, jaśnie panie. Do Lęborka idę.
—  Na co ci daleki Lębork? U mnie dobra służba.
Pomyślał Sulimir, że do matki i swoich blisko, więc przystał.
—  Ale ja zapłaty biorę za dwunastu robotników — zastrzegł.
— Takiś sprawny? Muszę cię wypróbować, zanim się ugodzimy: wedle obyczaju na święty Marcin, który to dzień tuż-tuż.
Po burzy razem podążyli do folwarku
w Ty łowię.
Tu dziedzic kazał Sulimirowi zaprząc
dwanaście wozów i zwozić budulec na nowy dwór: piach, wapno, cegły, drzewo.
—  Sam naładujesz i wyładujesz w takim czasie i porządku, w jakim czyni to tuzin innych robotników — polecił.
No, i wywiązał się Sulimir. Przy pracach gospodarskich okazał taką samą sprawność. Dziwowisko było powszechne! A na święty Marcin dziedzic ugodził się z Sulimirem na roczną służbę, wielce rad z posiadania takiego wyrobnika. Ale z czasem zaniepokoiła go jego ogromna siła. Bo w razie poruszeń-stwa chłopskiego jakaż groźba dla dworu! Toteż postanowił pozbyć się osiłka przed upływem rocznego terminu.
Nakazawszy swym poufnikom załadować wóz workami z piaskiem, polecił Sulimirowi:
— Zawieź tę pszenicę do młyna przy ujściu Piaśnicy do Jeziora Żarnowieckiego i dopilnuj, by dobrze zmielono.
Sulimir nie wiedział, że ten młyn jest zaczarowany i nie ma zeń powrotu. Odkrył jednak w drodze, że wiezie nie pszenicę, lecz piach. Domyślił się więc jakiegoś podstępu. Młyn zawarty, koła zamarły w zle-niwdaiej wodzie, ragdzde tu żywego ducha...
Sulimir wysypał piach z worów do rzeki, znalazł we młynie prawdziwą pszenicę, uruchomił młyńską machi-nerię i jął mleć.
Hałas   mielenia   zwabił   jakowegos kruczowłosego pachoła o krogulczym nosie. „Chyba kaduk" * — pomyślał Sulimir. 1 Kaduk (kasz.) — czart, zły duch.
79
—  Co tu robisz,   charłązniku*   pio-ruński?! — wrzasnął tamten.
—  Mąkę z pszenicy, jak widzisz — odparł Sulimir.
—  A łagasie przeklęty, precz ztut-ka!
—  A to niby dlaczego? Twój młyn? Won ty, czepiradło!
Sulimir jak nie porwie pachoła za orzydle, jak nie wyrżnie nim o ścianę raz i drugi! Pachoł, jak to zwykle kaduki, po niemiecku szwargocze błagając o zmiłowanie. Aż wyrwał się wreszcie i uciekł ze skowytem. „Z Polochem nie wygrasz, pokrako!"
— pomyślał chłop.
Do dworu wrócił z mąką.  Zadziwił się pan i   przestraszył,   że   Sulimir musi  mieć  przewodnie   z  diabłami, skoro tak wyszedł z obierzy. Szlachciura ledwie doczekał świętego Marcina, kiedy to godzi się czy odprawia służbę, i zwolnił siłacza. Poszedł Sulimir dalej szukać pracy. Ale   nigdzie   miejsca   nie   zagrzał, gdyż albo go oszukiwano, albo nie chciano. „Do piekła pójdę, psiamać! Może tam sprawiedliwość   i   dobra służba" — zaklął raz nocą, bezdomny błądząc po lesie. Zahuczało, zaświstało, blask rozognił ziemię   całą... i przed Sulimira skoczył z powietrza ów czarny pachoł z piaśnickiego młyna. — Nie wadźmy się, chłopiku — zagadnął. — Chcesz do piekła, to ja cię zaprowadzę, bo sam przecie nie trafisz.
Pogodzili   się    i    razem    powędrowali. Dotarłszy do czarnej doliny,   gdzie
Charłąznik  (kasz.)  —  złodziej  kradnący rolnicze płody.
połyskiwał ogniem właz wiodący w głąb ziemi, po żelaznej drabinie zeszli do piekła.
— Otośmy w czeluści pijaków — objaśnił pachoł. — Pomnij, że piekło dzieli się na czeluście, w których cierpią mordercy, zdrajcy, pijacy, złodzieje, nierządnice itd. Mamy więc czeluść morderców, czeluść zdrajców, czeluść pijaków i wiele, wiele innych. Ci tutaj przez opilstwo popadli w zbrodnie, a nie tyl-
ko innym zło wyrządzali, ale i sami marnie zginęli. Więcej pijaństwo ludzi gubi niźli miecz. Naczelnik czeluści pijaków, Bachus, którego Lucyfer, król piekła, wysadził pnzed inną starszyznę ezairtowską, i jego kanclerz, Koffel, s przyjęli Sulimira łaskawie w ogromnej jaskini, gdzie w czterech rogach gotowali się w kotłach lub piekli na   ogniu   ze strasznym    wrzaskiem    grzesznicy, cierpiąc wieczne męki, a nie umierając.
• Bachus i Koffel — dwie z wielu ludowych nazw diabłów.
80
Tu i w sąsiednich grotach roiły się zastępy czartów.
—  Witaj, miły chłopiku! — zawołał Bachus.
—  Co mam robić? — uciął Sulimir.
—  Będziesz woził drzewo na ogień tak długo, aż podrzesz to.
Koffel podał chłopu buty, spodnie i kabat, ukute z żelaza.
—  Toż stu lat mało na zdarcie tego! Nie chcę! — woła chłop.
— Indziej może i dostaniesz płacę za dwunastu, ale nic więcej. Tu po roku służby otrzymasz furgon złota i diamentów, a podarłszy to odzienie przez następne siedem lat, otrzymasz wszystko, co ci się zamarzy, nawet królestwo!
—  Zgoda!
Spisawszy na wężowej skórze cyrograf Koffel rzekł do chłopa:
— Jeśli umiesz, podpisz krwią z serdecznego palca tę umowę.
Sulimir przeczytał uważnie dokument, po czym nakłuł sobie palec nożem i krwią podpisał. Czarci szydzili zeń między sobą, że tego ubrania nigdy nie podrze, a przez osiem lat zdobędą jego duszę dla piekła.
Miał wozić drwa na piekielny ogień dwukonnym zaprzęgiem. Konie jak smoki, wóz ogromny. SuMimir nawalił nań tyle drzewa, że koniska nie mogły ruszyć z miejsca. Ale nie bił ich, poczciwiec, ani złorzeczył, jak inni woźnice, jeno pogładził je po karku i zadach.
Na taką życzliwość konie przemówiły ludzkim głosem:
—   Za taką zacność odpłacimy ci dobrą radą. Czyść to żelazne odzienie
pilnikiem kilka razy dziennie, ą w osiem lat je złachasz.
—  To wy zaklęte ludzie? — zdumiał się Sulimir.
—  Zgadłeś. Ongi, za króla Mieszka, my rozbijali bałwany pogańskie, a wznosili posągi Jezu Krista, i za to nas pogański bożek Swaróg w konie zaklął i tu w służbę oddał.
—  Nie ma sposobu, by was odczarować, wyzwolić?
—  Jest, owszem. Gdybyż kto mógł zawalić właz do Bachusowej czeluści, a drugi do Diaibelusowej czeluści pogan i heretyków w Górze Zamkowej pod Żarnowcem, ten by nas wybawił.
—  Ja to uczynię! — rzekł po namyśle Sulimir.
—  Bylibyśmy ci przyjaciółmi na śmierć i życie!
Przy sposobności dowiedział się od nich, jak powstała Czeluść Pogan i Heretyków. — Ongiś stał na Górze Zamkowej zamek, którym władała zła pani. Podczas buntu poddanych zginęła, a zamek zburzono. Zostały po nim jeno wały i fosy, na których z czasem wyrosły dąbrowa i bukowina. Tu Diabelus urządził sobie czeluść z włazem.
Teraz poza obowiązkami względem czeluści pijaków Sulimir gromadził drewno, glinę, kamienie koło włazu zarówno do Bachusowej, jak do Dia-belusowej czeluści.
—  Po co ty to robisz? — spytał kiedyś Koffel podejrzliwie.
—  Na podmurowanie waszych kotłów — skłamał gładko Sulimir.
—  A co robisz na Zamkowej Górze pod Żarnowcem?
—  To samo.
81
—  Więc i od Diabelusa żądaj dobrej zapłaty!
—  Już ja się z nim   policzę   niego-rzej niźli z waimi.
I tak w nieopisanej harówce zszedł Sulimirowi pierwszy rok. Koffel według umowy zapłacił mu furgonem klejnotów. Sulimir zawiózł skarb na Krokowskie Błoto, z którego brał drzewo i torf. Zakopał tu w ziemi ów skarb z zamniaireim wydobycia go za siedem lat, kiedy skończy mu się służba u Bachusa.
Podczas swych zatrudnień na Krokowskim Błocie stowarzyszył się był z dwoma stolemami tak potężnymi, jak gdańskie wieże kościelne, a tak mocnymi, że mogli góry przenosić z miejsca na miejsce. Siedem lat dłużyło się Sulimirowi okrutnie, ale przecie minęły. Wtedy wykopał połowę skarbu i dał ją zaprzyjaźnionym stolemom. Za tę płacę mieli zawalić obie czeluście — jeden Bachusową, drugi Diabeluso-wą.
—  Uczynicie to na mój znak — powiedział. — Kończy się moja służba. Nocą zapalę stosy drew na dwu wzgórzach pod Karlikowem. To właśnie będzie mój znak.
Zgłosił się do Bachusa i powiedział:
—  Siedem lat minęło, oto zdarte u-brande. Zapłatą ma być to, co mi się zamarzy. Przybywam po nią. Owóż marzy mi się białka najpiękniejsza i najpoczciwsza na świecie, bogata gospodarka i szczęście.
—  Wszak miałeś podmurować kotły, właz umocnić, drew na zapas na-zwozić — próbował jeszcze Koffel.
—  Skończyłem swoje. Namda zgódźcie se innego robotnika.
—  Pracuj u nas dalej, a damy ci królestwo.
—  Wystarczy mi to, com rzekł. A nie dacie, to wam czeluść zburzę, bo mam sprzymierzeńców milion razy mocniejszych c de mnie. Zlękli się i dali mu piękną posiadłość między dwoma wzgórzami koło Karlikowa.
Wtedy wozem, zaprzężonym w owe konie władające ludzką mową, na-zwoził drew i na obu tych wzgórzach rozpalił ogniska.
Zatrzęsła się ziemia: to na umówiony znak stolemowie zawalili włazy do obu piekielnych czeluści. Natenczas konie w mgnieniu oka przeistoczyły się w dorodnych młodzieńców.
—  Dzięki ci za ocalenie! — zawołali.
— Braćmi ci będziem!
Sulimir zabrał ich do swego dworu. Sprowadził też matkę. Niebawem pożenił ich obu z karli-kowskimi Malotczankami, a sam poślubił Bognę Ceynowiankę z Żarnowca,. Na weselu grał im sani Fortunat Piechowski z Kościenskiej Plebanki, mużeka urodzony, wraz. ze sławną kapelą swoją, z którą całe Pomorze radował.
—  Tego już nie wiem, jak i kiedy mój przodk przeprowadził się do naszego Wierzchucina — mówiła Dorota Rucko. — Zresztą Rucków i poza Wierzchucinem nie brak. Umiała opowiadać, umiała. Aliści nie zawsze słuchacze dawali jej wiarę, bo już przecie wiekowa okrutnie była i, nie pomnąc czego nieraz, przeinaczać zwykła, chociaż nie zanadto.  Koloryzować zaś   lubiła   od
82
młodu, nie    tylko w starości. Znali     bili ją wszyscy za poczciwość, podzi-
ją stareszkowie. Ile prawdy było w     wiali za bystrość i gadkę, szanowali
jej powiastkach i szołobułkach, czy     za rozum.
to ważne znowu? Zarzekała się za-     A czy Sulimir był w piekle, czy nie,
zwyczaj, że   cała   prawda   i   tylko    należało Koffla spytać.
prawda. Jak było, tak było, ale lu-









		^^^^	^^?I?	^^^^^^^^^^.....                      ??^??i??». i
^^				•
				
				•
				¦ -
	•			
??&???






















1. Czarci rejestr
Dąbrówno gościło osobliwego człeka. Był nim, nie po raz pierwszy zresztą, trzydziestokilkoletni murarz i cieśla wędrowny z podłeckiego O-gródka, Michał Kajka, mądrala niesłychany. Bo — dziw nad dziwy! — niby robotnik, niby chłop, a do gazet pisze, wiersze układa, przemawia zaś jak bożym duchem natchniony kaznodzieja z kazalnicy'. Przybył do Dąbrówna na zaproszenie proboszcza, księdza Antoniego Wolszlegiera 2 do odnowy czegoś tam w kościele i na plebanii. Ksiądz, wielki polityk i gorący Polonus, do świetlicy przykościelnej sprosił parafian na nauki moralne, sam pobożnie przemówił do nich, nawołując do statku i szanowania obyczaju a mowy przodków, że zaś musiał śpieszyć do krajzamtu* w Ostródzie dla ważnych spraw urzędowych, zostawał ich pod opieką Kajki.
Kajka dobrze zabawił ludzi. Różne im opowiadał gadki, czytał opowiastki i wiersze, swoje a cudze, z czasopism polskich, nawet podśpiewywał i do wtóru wzywał obecnych.
1 Michał Kajka (1856—1940) — największy mazurski poeta ludowy, urodzony w Skomacku Wielkim koło Ełku, od 1883 roku mieszkał w pobliskim Ogródku.
• Antoni Wolszlegier (1853—1922) — działacz polityczno-społeczny; proboszczem katolickim był w Dąbrównie od 1892 do 1900, a posłem polskim w parlamencie pruskim w latach 1893—1898.
3 Krajzamt (niem. Kreisamt) — urząd powiatowy.
Na koniec tak powiada:
—  Wielebny ksiądz proboszcz słusznie nawoływał was do poczciwości w życiu i pobożności a powagi w kościele... Kiedyś zdarzyło się tutaj, w Dąbrównie, coś znamiennego. Opowiem wam owo zdarzenie, jeśli zechcecie. Będzie to gadka o kimś z was.
—  O kim? — zakrzyknięto z gromady.
—  O niejakim Łędze.
—  Nie ma tu takiego!
—  Jest, jest, ino się dobrze wzajem sobde przypaibrzoie. No, więc chcecie słuchać?
—  Chcemy! Chcemy!
—  A, no to posłuchajcie...
Chłop jeden w niniejszej rejencji * olsztyńskiej — Łęga mu było — wielce zaniedbywał służbę bożą i rzadko bywał w kościele albo wcale. A kiedy sąsiedzi nagabywali go o to, mędrkował ku ich niepomiernemu zgorszeniu:
—  Ludzie, co tak cięgiem wysiadują w kruchcie, nie zawsze takie znów zacne, nie. Modli się jeden z drugim, jak to mówią, pod figurą, a diabła ma za skórą. Nawet w koścdele grzeszą, zbytkują, najwięcej te, które dla zwyczaju do kościoła chodzą, nie zaś z duszy, z serca. Nde naganiajcie mnie przeto!
— Trza po bożemu, jak wszystkie ludzie.
— Sam wiem, co trza.
Ale że mu cala pairafda dojadała coraz natarczywiej, począł się łamać. Kiedy już proboszcz Wolszlegier jął
4 Rejencja, regencja — okręg administracyjny.
87
o niego wypytywać, Łęga wybrał sią którejś niedzieli na poranne nabożeństwo do kościoła w Dąbrównie.
Oparł się o filar plecami i uważnie przyglądał się   wchodzącym.   Sami parafianie tutejsi — krewni, powinowaci, znajomkowie. Wszystko po-strojone   a  podochocone,    rozwierz-gane, buozne, że nikomu ani w głowie modlitwa ozy naiwet powaga. Uspokoili się dopiero wówczas, gdy ksiądz Wolszlegier wszedł   na   ambonę z kazaniem.
Płomiennie   przemówił,    a   tak   do serca, że się ludziska nawet popłakali. Prawił nie tylko o rzeczach boskich, ale też o narodzie polskim, tak bardzo teraz nieszczęśliwym, o jego obecnych krzywdach i dawnej świetności, po czym wzywał ich, by nigdy nde zapominali, że są Polakami. Łędze, choć niedowiarek, takoż oczy zwilgotniały    i    nos    poczerwieniał z żałości a dusznego ognia. Nad   niedostatkiem   innych   wydziwiał, a sam nagle oderwał się duchem od wzniosłych słów kaznodziei. I wcale nie  zwrócił się  ku  jakiejś świętości, luibo aż zadrżał w sobie... — Ki diabeł stoi pod sąsiednim filarem? Rzeczywiście, nikt inny, jeno prawdziwy czart z   piekła   rodem! Spod rozkudłaczonych kłaków sterczą rogi, spod fraczka chwost. — Ale co za dziw! Zdawałoby się, że każdy go pozna   a tu tylko Łęga go widzi i nikt więcej z obecnych w kościele ludzi.
„Może po mnie, bom medowiarek?" — pomyślał i ciarki przemtenęły mu po plecach. Bo chyba przyjdzie płacić rachunek. Czart kredę trzyma w łapie uzbro-
jonej w szpony wilcze, przed nim leży rozpięta skóra wołowa. „Pasze,  piekielnik!  —   zdumiał   się Łęga. — Co taki barani ogon może pisać, i  to w kościele?" Tak chłopa ciekawość rozogniła, że o  strachu  i  ostrożności zapomniał. Wcale nde ukradkiem,  jeno  jawnie przysunął się do czainta i jął zaglądać   mu   praez   raimię,   lubo   swąd siarki aż kręcił w nosie... Łęga począł ślabizować. Powoli, opornie mu szło,  bo przecie biegły w  czytaniu nie   był   ani   zwyczajny    chytrych prześpiegów. Ale wreszcie z czarciej pisaniny wymuarkował, co potrze. Otóż wszyscy obecni byli na skórze po imieniu i nazwisku zapisani  za niepabożne, nieanotliwe  zachowanie się w 'kościele, określone niby w rejestrze    urzędowym:    ten   pażernik o pieniądzach z lubością myśli, ów —   jakby   sąsiada   okpić,   tamtemu znów do karczmy pilno,  a  jeszcze innemu do gry w kości; baby zaś w duchu ćwiczą ozory do plotek i kłótni; młodziakom jeno do różnych głu> pot i amorów spieszno, że jak na rozżarzonych węglach końca sumy czekają;   każdy   zaś   to   się   wierci,   to rozgląda bez pobożnego skupienia, to innym zjadliwie przymawia — całkiem jakby nde   w   świątyni,   jeno kędyś na kiermaszu:  nikt z siebie, z serca o nabożeństwo nie dba, modlitwy każden tylko wargami, z nawyku mamrocze.
Nikogo nie brakowało w onym czarcim rejestrze, nikoguśko — kromia niedowiarka Łęgi! Chyba dlatego, że on jeden jedyny stał godnie zwłaszcza po przeczy tanau zapisków diabelskich, szczerze do Boga wzdychał i pokornie go chwalił.
88
Aliści powaga i skromność Łęgi zgniewały czarta do żywego. Medytowało czarcie pomietło i medytowało, jakby go skusić i od powagi odwieść, miny błazeńskie stroiło i małpowało okrutnie dla rozśmieszenia chłopiny. Daremno... Uśmiechnął się wreszcie piekielnik pod hakowatym nochalem, zachichotał w zasmoloną garść. Snadź natchnienie lucyperskie poczuł w sobie.
„Co on robi, ten powyrek czarci?" — zląkł się Łęga.
Diabeł jednym końcem wołową skórę opiera o posadzkę, chwyta zębcami za drugi koniec i, niby jakie psisko, ciągnie z całej siły, a warczy przy tym, pieron, a kły szczerzy... Szarpie, targa, tarmosi, aż mu ślepia posoką zaszły z wysilenia. A bu rzecz dziwna: cosik niepojętego trzyma skórę przy ziemi! O, to jakaś diabelska sztuczka! Ale nie. Bo nagle terach! Skóra oderwała się od posadzki, a tak niespodziewanie i gwałtownie, że diabeł kudłatym łbem wyrżnął w filar, aż dugnęło, i fiknął pociesznie.
Tego już Łęga nie mógł wytrzymać. Zaśmiał się na całe gardło. Na to jeno czarciiisko czeKało. Z szyderczą   miną   wciągnęło   chłopa   do swego spisu.

2. Kwiat paproci
W gabinecie wydawcy „Mazura Wschodniopiruskiego", pana Jana Karola Semlbrzyckiego, (rozsiadł się, pewny siebie, Michał Kajka i mówił swobodnie:
Składam dziś na ręce pana redaktora dłuższą „opoziastkę" pod tytułem „Przygody cnotliwej Róży" i wesoły wierszyk „Skutku jarmarku". Może się do pańskiego nowego pisma nadadzą.
Semlbrzycki popatrzył nań z roztargnieniem, zanim odpowiedział:
—  Nie mogę odżałować „Mazura". Próbuję teraz z „Mazurem Wschod-niopruskim", aliści już bez onej wiary, jaką miałem przed dwoma laty, gdym dopiero zaczął wydawać na świat „Mazura". Masz pan coś jeszcze, panie Kajka?
—  Dziś 24 czerwca, sobótki, wianki, noc świętojańska — odparł powoli Kajka. — Mam w głowie pewną zagodiwkę1 na dzisiejszą noc, ale tylko w głowie, niestety.
—  Szkoda. Możesz pan mi wyjawić temalt czy nawet streścić?
—  Opowiadał mi ją teść, Paweł Karaś, gdym jeszcze, jak to mówią, brutkanił się2 z moją żoną, Wilą3... Jest to zagodiwka o naszym, a raczej Wili, przodku w kiedyśnich dawnych czasach.
—  Mów pan, proszę.
Kajka zamyślił się najpierw. ________
1 Zagodiwka   (maz.)  —   anegdotka,   opowiastka.
*  Brutkanić się (maz.) — być w narzeczeń-stwie.
•  Wiła — Wilhelmina z Karasiow, od r. 1883 żona Michała Kajki.
89
Szukaj, chlopsie, szukaj dobrzie, a skarb cie ozłoci, dzisiaj przecie o północku krzczy4 ksziatek paproci. Przecie nocka śwętojanska dzisiaj w gziazdach idzie! Najdziesz, chłopsie, ksziat paproci, zaboczysz o bzidzie.
Tak sobie Wałek Karaś z Dąbrówki podśpiewywał   cicho,   idąc   skrajem Bagien Nietlickich, przez rozszeptane z wiatrem  poła, do   lasu   stojącego przed  nim niby czarna  ściaina. Jeszcze tylko   chwila   do   północka została — trzeba więc gonić! Wszak w  tę  jedyną noc   roku,   na świętego Jana, kwitnie paproć, i to zaledwie przez okamgnienie. A kto takie kwiecie znajdzie, temu się zaraz w głowie przejaśni, jaklby od zapalonego kaganka, że bez błądzenia drogę do skarbu i sam   skarb   odszuka.
Dyrdał przeto Wałek chyżo i w nie-spokojności okrutnej, aż mu się serce w piersiach raztrzepotało, mdczym złowionemu ptakowi. Byle zdążyć! Byle nie przeoczyć! Dlatego nie wziął przecie udziału w wiankach na jeziorze Buwełno.  Porzucił sobótki i młódź wioskową, nic nikomu  nie  ujawniając,  zazdrośnie utaiwszy swe zaimdairy i nadzieje. Sadził teraz przez pagórki, wądoły, zagony, iż o mało kulasów nie połamał. Sam jeno, sam chciał szczęścia i bogactwa zaznać, sam jedyny, z nikim się nie dzieląc. Wspomagał się w drodze  żarliwą   modlitwą    o   powodzenie. A tak w nie cbwilaimi wierzył, że go dufność i radość wprost rozpierały,   jak   gdyby  już  zdobycz
* Krzczyć (maz.) — kwitnąć.
90
w garście chwycił i mocno dzierżył:
Nad ziemią wisiało granatowe niebo usiane gwiazdami, ciche i przyjazne, podobne płatowi aksamitnego bal-dachu wyszywanego w złote o-zdoby.
— Tyla bede miał złotych dukatów, chylą tych gwiazd na niebie — taka myśl zaświtała Wałkowi w rozpalonej głowie, gdy w górę spozierał. Zaraz na skraju boru ciepnął w krzaki tęgi kijaszek, który wziął był z domu od wszelakiej przygody. Nijak przecie nie wypadało z kołkiem szczęścia szukać — jakby się Panu Bogu albo temu świętemu Janowi Chrzcicielowi nie dowierzało. Strach mu ździebko plątał nogi obute w liche chodaki i podnosił włosy na łbie pijanym od słodkich rojeń i widziadeł.
Wałek przeżegnał się i zanurzył w gąszcz leśny, pełen szelestów, cieni, przecieków     księżycowego     światła przez   gałęzie.   Z   zapartym   tchem brodził   po   jagodowiskach   motających mu nogi, po miałkim i śliskim igliwiu, opadłym z drzew przez lata, po  mierzwie   gnijących   liści.   Bezwiednie rozpoznawał kierunek. W pewnej chwila śkrzesał  ognia  i, pochylony nisko, wyropężył łakome ślepia,  przy  migotach   żółtego   płomyka    śledząc    skołtunione    porosty...
Ujrzał wreszcie szerokie płaście paproci!
Aż stęknął nieborak z wrażenia i spotniał od stóp do głowy. Zaraz jednak wziął się w kupę, przeżegnał ponownie po kilkakroć i zaklął na Pochwiściela, po czym jął cal po calu,  piędź po  piędzi zaglądać  pod
paprotne liście. A patrzył w nie bez zmrużenia oka, żeby jeno chwilki najkrótszej nie uronić i nie przeoczyć ulotnego kwitnienia czarodziejskiej rośliny.
Wiadomo przecie od wieków, że nikłe kwiecie paproci, uczepione spodu liścia, ino-ino mignie i już go nie ma, aliści kto ów mig dostrzeże, skarby nieprzebrane odnajdzie i posiądzie. Prawda to stara jak świat, lubo tylko jeden na miliony szczęśliwiec jej doświadcza. Wałek tak uporczywie ślepiał, aż go rozbolały oczy i łzami zaszły, krzyż umglał od chyłu, nogi zdrętwiały z zastałości. Począł tedy pełzać na bałyku, by mu łacniej było szukać. Zbrodził się, przemókł do suchej nitki, bo rosa spadła obfita, łap na-zdzierał do krwi.
Usiadł wreszcie w gęstej kępie paproci, rozwidnionej miesięczną poświatą, kilka liści odwrócił do oczu i, wpatrzony w nie duszą całą, czekał, czekał, czekał...
Lada chwila — północ. Sam kwiat paproci ją pokaże, oznajmi, zegara więc nie patrzą. Zaraz, zaraz północ. O, rety, byle ino nie przeoczyć szczęścia!
Wałek coraz niecierpliwszy, ledwie już może usiedzieć na zadlku. A tak się zagapił, że mu w oczach poczęło migać, i ani zauważył, jak wpadło mu do chodaka maluśkie, malusieńkie kwiecie paprotne. Czeka więc, czeka, a na próżno. Nie widzi, by paproć kwitła.
Zwątpił nagle: „Chyba ino takie kli-tuś-bajduś ludzie ględzą o kwitnieniu onem albo co..." Bo i dłużyło mu się okrutnie, i po wyglądzie nieba a   pianiu   kogutów   na   okolicznych
wioskach zmiarkował, że północ minęła.
Na nic by zdało się więc kocołowa-nie długachne niby wiek cały, umordowanie trudem i nadzieją? — Z rozczarowania tak posmutniał biedny parób, że aż zapłakało mu się żałośnie.
Kiedy trochę ochłonął, wstał i splunąwszy pogardliwie na uwodne paprocie poszedł ku gościowi. Uczuł w sobie jakąś nową moc, a we łbie tak mu pojaśniało, jakby w nim żagiew zapłonęła. Ni stąd, ni zowąd pojął, gdzie ma szukać skarbu. Nie dziw-że to nad dziwy? Jak gdyby mu kto palcem drogę i sposoby wskazywał. A tak mu się ono pojęcie, ona niespodziana wiedza o skarbie wydała oczywista, jak to, że z chodaków palce wyłażą albo że dwa i dwa czyni cztery.
„Po kiego mi pierona kwiat paproci? — pomyślał. — Tyłam czasu po próżnicy stracił! Przecie droga do skarbu prosta, prościuchna, kieby sierpem rzucił. O, głupi, chwoś-cie!"
Szedł chyżo i bez nijakiej mordęgi. A kiedy tylko przymknął powieki bodaj na chwilę, to zaraz niby na dłoni widział i drogę, i sam skarb. Ba, mógł go przerachować. Ile tego wszystkiego, Jezu! I złota, i srebra, i diamentów! Sam onego bogactwa nie uradzi.
„Może by tak inszych chłopów przywołać, krewniaków, sąsiadów? Niechby się takoż zapomogli. Każdemu starczy tego bogactwa. Co mi to wadzi, że pobogacieją! Pójdę po nich. — Ale zaraz mu się odmieniło. — Nie! Co mnie kto obchodzi! Każden niech  zabiega,   jak potrafi.
91
Sam zbogacieję, sam, sam! Bodaj sto razy obrócę, chylą ino potrza, a zniesę wszystko, wszystko, całki skarb".
I tak na przemiany opadały go dobre i złe chęci, skrupuły i wątpliwości. Rozterka miotała nim srodze niby wściekła wichura byle wiechciem. Aż w końcu postanowił ostatecznie: „Sam pójdę! Każden niechaj se rade daje, jak potrafi, i głowę łamie nad swoim losem".
Teraz już bez wahań, stanowczym krokiem pomaszerował ku skarbowi, jakd czekał u kresu tej jasnej drogi, co się pod stopy ścieliła mięciuchno, rozwijała w oddal niczym białe pasmo, przyczepione do czarnego runa lasu. Powiew z otwartych pól chłodził spoifcniałe w zawilgłej duchocie leśnych ostępów czoło chłopa. Usłużny miesiąc stoczył się nad drogę, że ją nilby sto pochodni oświetlał. Wałek dufniał coraz bardziej, lubo nie wiedział przecie zgoła o kwiecie paproci w chodaku.
A skarby widziały się Waikowi tuż--tuż...
Nagle ktoś ukłonił mu się z pobocza drogi czarnym kapeluszem, zdobnym w rozwichrzone pióra. Jakiś szlachcic możny, strojnie przyodziany. Piękne jego buty, długie do kolan, pańskie, glansowne, lśnią niczym stal polerowana ???? emalia. Nic, jeno wielmoża, podróżnik czy myśliwiec, co pobłądził w nie znanych sobie stronach. Skłonił się powtórnie, bo Wałek, pobaraniały zdzie-bko na jego widok, nie odwzajemnił pierwszego ukłonu. „Niedowidzi nocą i pewnikiem za ślachcica mnie bierze, jucha, pano» sek pieroński, bo chłopu by sie prze-
cie nie kłaniał" — pomyślał Wałek zgryźliwie. — „Ale buty ma piękne, wprost królewskie!" — zawadzić już poczynał, bo od dawna śnił o takich. I ani słowa na ukłony nie odrzekł, jak gdyby języka w gębie zapomniał.
—  Dobry wieczór, zacny człowieku!
—  znów pozdrowił wielmożo prze-stępując z nogi na nogę, nie doczekawszy się zaś odpowiedzi zapytał:
— A daleko to do Jerutek?
— Daleko — mruknął chłop. Podróżny jęknął zawiedziony. Widać ibyło, że cierpi. Usiadł na trawie, nogi spuścił w rów przydrożny i j^ł przez cholewy a przyszwy obmacywać upierścienionymi palcami stopy i łydki obolałe snadź od zdrożenia. Aż nieborak sykał przy tym-
Wałek niby wlepiał weń oczy, aliści swoje roił uparcie w duchu i obiecywał sobie: „Kiej skarby odnajdę, to se zara takie pańskie buciki sprawie i kapelusz, i mantel, i piórka... Cho-duny zaś swoje i śmacdska dziadom rozdam... albo tanio przedam..."
92
Już ruszył znowu, by wyminąć utrudzonego wędrowca, gdy ten ozwał się błagalnie:
—  Dajcie mi swoje trzewiki, poczciwy gospodarzu, w zamian za moje burty, które mnie okrutnie uwierają, żem cały kaileka. Zamieńmy się, bardzo proszę. Macie, widzę, poddaną do mojej nogę, w sam raz przeto dla was będzie obuwie ze iminie, jako wasze dla mnie. Do Jerutek mi pilno, a przecie w nowych butach, tak pioruńsko doskwierających, nie zajdę tam na pewno.
Wałkowi zrazu tchu zalbrakło, myślał, że się przesłyszał.
—  Jakże to? — bąknął wreszcie. — Wasza wiełmożność chce te piękne burty mieniąc na moje stare chodaki, kurpie, ździrki zdatne ino na śmietnik?
—  O, właśnie! Zyszczesz tedy walnie. Jak komu spieszno, to musi w potrzebie tracić. Ha, trudno! Muszę stracić i już. Zzuwaj chodaki, poczciwcze, i raduj się ze szczęsnego trafu. Korzystasz błahym kosztem, ba, żadnym, i podwójnie: moje buty i wdzięczność. Buty drogie, a dobry uczynek jeszcze więcej want.
Było się z czego cieszyć, było. Toż się los wyraźnie uśmiecha. Tu buty, bezcenny nabytek, tama skarb już w ogóle nie do przeliczenia. Ależ głupi ten pański wyskrobek, głupi! Wałek spiesznie, by się panisko nie rozmyśliło, zzuwa swe kucrpie, nie wiedząc zgoła, że w jednym przytaił się dnobniuchny kwiatuszek paproci, który go do skarbu wiódł białą drogą przez cudowną noc. Podawszy je uśmiechniętemu podróżnikowi, sam następnie wdziewa jego wspaniałe buty. A zaśmiewa się w duchu,
a kpi, a szydzi i wyzywa: „Kiep! Gawron! Pomyleniec! Niby pan, a głupie toto!"
Po zamianie wstali oba i spojrzeli sobie wzajem w oczy... Wałek zatrząsł się  nagle   z   trwogi i krzyknął:
— O, Jezu! Maro, zgiń, przepadnij!
Bo teraz dopiero poznał w wielmoży czarta i pojął jego podstęp, zoczwszy kwiecie paproci, migocące w rozchylonej cholewce jednego ze swoich, zamienionych chodaków. Ale było już za późno.
Czart trzasnął w ziemię kopytami obutymi w Wałkowe kurpie i pognał z rozgłośnym chichotem w puszczę, która stokrotnym ów chichot powtórzyła echem i w której czeluściach zniknął.,.
A oszołomiony Wałek w jednej chwili stracił wszelką wiedzę o skanbie. I na domiar został boso, bo ozairtowskie buty spłynęły mu z nóg ndlby dwie mgiełki i wsiąkły w ziemię.
Wlókł się do domu ze spuszczoną na piersi głową, z boru zaś, lubo coraz dalszy, gonił go głośny chyba na cały świat śmiech diabelski: „Cha, oha, cha! Hi, hi, hi! Sam, sam, sam! Cham, cham, cham!"
„W gromadzie znaleźlibyśwa pospól-nie skarb i czarta okpili — medytował Wałek poniewczasie. — Bo co wiele głów, to nie jedna". Świtało. Zaraz trza do obrządku i w pole. Co tam się oglądać na cudowności!
93
3. Na lekkim chlebie
Ani    sobie   wystawić    można,    jak Szczuka strasznie tęsknił. Na jawie i we śnie Mazury żywe widzie}. A to Jezioro Ryńskie mu pluska, a to srebrna poćma tamtejsza rozpina się nad nim, a to włoki i niewody czas by ładzić. Pachną mu lasy mazurskie, bieleją przed oczyma kujawy i piachy pofałdowane pnzez wia-ter,    słotwiny    uwodnię     błyskają między olchami.
„O, Jezu! Kaj te Mazury? Daleko, daleko! Za górami, za morzami..." Cięgiem ojczysta mowa Szczuce w uszach dzwoni i piosnka porywna, siarczysta; skoczna i huczna gędźba gra w sercu.
Wszystko zda się wzywać a namawiać: „Wracaj, rybaku, Mazurze po-błąkany! Mazury czekają na cię! Wracaj!"
I ani się ognać tym namowom, tym widziadłom niezbytym, tym wyniszczającym tęsknotom. Jakaż moc o-nych Mazur, że nawet z drugiego końca świata, na obczyźnie, słychać ich głos uwodny, ich wołanie! Szczuka cnił do Mazur, które opuścił był niegdyś w poszukiwaniu lekkiego chleba i grubo omaszczonego — dawno, chyba ze sto lat temu, ba, sto razy po sto! Tak dawno nie oddychał wiatrem pojezierza, wonią cichych płaści. Aby zaś usłyszeć gwarę rodzinną, sam ze sobą poga-dywał. Ileż to lat! Ile wieków! Nie czasem mierzy się tęsknotę, mękę tułaczki. Jedna jest tylko miara rzetelna: westchnienia, łzy, gorzkie noce nie przespane, a prześnione dnie.
„Nijak nie wytrzymam   dłużej!   — myślał Szczuka. — Nie pomrę między obcemi, kieby bezdomny pies... Bogdaj   pośledni   dech,   a   wyzionę śród swojaków! Bogdaj   przed   samem  skonaniem,  a spojrzę na ojczystą ziemie! Bez góry przejdę, bez morza przepłynę,  samemu Lucype-rowi, gdyby wadził, do gardzieli skocze!" Dzień w dzień latami to sobie przysięgał i tak   mu   na   jałowych przysięgach schodziło życie... Aż kiedyś zachorzał ciężko. Słabość i bóle, nie znane medykom, znachorom ni zamawiaczom, rzuciły go na łoże. I na samo dno   rozpaczy.   Bo czuł, że ostatnia nadchodzi godzina i nieubłagana śmierć   zagrodzi   mu kosą drogę do Mazur. — „Wszystkiemu możesz dać radę, ino śmierci nie, czyś władca ziemi   całej,   czyś ostatni nicpota.  Okrutna,  ale sprawiedliwa w swym rzemiośle. Głucha i bezlitosna".
Gorzał chłopisko, gorzał i dogorywał. Rogata dusza mazurska ledwie się już kołatała w cielesnej powłoce. Na domiar jakoweś głosy w duszy bez nijakiej litości dogadywały a szydziły:
— Bydź tam, kajeś se wybrał. — Nigdy już nie obaczysz ziemi ojców, Mazurze. — A ninie tam zwiesna wonna, słoneczna, zielenią zawlekła pola, ożywiła wody, ciepłym wiaterkiem poruszyła wydmy, zwiesna u-rodna jako nikaj a nikaj. — Ojczyzna cie zrodziła i wykarmiła, a obcym służysz i siły tracisz nie dla niej.
Nie było rady na taką chorobę. Aż raz, jakoś pod   wieczór,   zaszumiało coś nagle  nad  chałupą  niby skrzydła wielkiego ptaka, zagdakało
potem u dźwierzy, zapiało niby sto na raz kogutów. — Chyba to Belzebub po Szczukę!
Drzwi rozwarły się z trzaskiem. Szczuka ze swego barłogu zoczył wielkiego jak koń koguta, osiodłanego, z kiełznem w dziobie. Świetny jeździec zeskoczył z kulbaki, minął sień i prosto do Mazura bieży! Odziany z polska, w karmazynowym żu-panie i srebrzystym kontuszu, w butach z ostrogami, podkręca z fantazją sumiaste wąsy i dłonią uderza po szabli zwisającej u boku na karma-zynowych     rapciach     rzemiennych.
—  Oloboga! — wyszeptał   Szczuka.
—   Toć Polak przecie, nie żaden czart! A może i Mazur? O, Jezu, rodak żywy! Zali zdzierży serce?... Otwórzcie się, ściany tułaczej izby, jak najgościnniej, po polsku, na przyjęcie drogiego przybysza! Lećcie, myśli i tęsknoty, na spotkanie objawionego ziomka! Ktośkolwiek jest, bywaj, gościu, bywaj, wedle odwiecznego zawołania Polaków: „Gość w dom, Bóg w dom"!
—  Pozdrawiam cię, rodaku! — o-zwał się przybysz.
Nawet najwymyślniejsza gędźba nie dźwięczałaby tak cudnie w złaknionym uchu Szczuki, jak to pozdrowienie, wyrzeczone w rodzinnej gwarze. Szczęście odebrało mu głos, uniemożliwiło odpowiedź.
—  Jam jest Pan Twardowski — o-znajmił gość — mędrzec niezrównany, wszystek świat znający i do nieba zaglądający, wszelakiego smutku orędownik, ludziom brat, który słyszy bicie każdego serca i każde drgnienie ziemi.
—  Witaj, panie, w niegodnym domu moim — odrzekł Szczuka.
—  Przyjechałem na cudownym kogucie, by ci pomóc.
— Nikt mi nie poradzi, bo mi śmierć sądzona.
—  Takiś zadufany, że mniemasz się znać wyroki boskie?
Ani co rzec na takie słowa.
Pan   Twardowsiki,   niczyim   medyk,
zbadał Szczukę, po czym osądził:
— Doktory ni balsamy nic tu nie pomogą.
—  O, Jezu! Przeto śmierć!
—  Widzę, że i Mazura strach oblecieć może, he, he! Nigdy nie wolno tracić nadziei! Tu potrzebne jedno dobre lekarstwo.
— Jakież to, panie?
—  Ano, takowa mikstura: po kropli wody z wszystkich rzek i jezior mazurskich, po ziarnku piachu z wiosek, po włókienku mchu, igliwia i liści z tamecznych lasów, po jednym płatku kwiecia z ojczystych łąk — utrzeć to razem, zmieszać na polewkę. Będzie z tego siedem garnców mikstury, którą trzeba pić codziennie rano po łyżce, a przy zażywaniu pomyśleć, czego się najgoręcej pragnie. Trzeba też pracować pilnie i oszczędzać. Brak celu, nieróbstwo i marnotrawstwo odbierają moc miksturze.
—  Skąd ta wziąć takowej mikstury?
—  pyta żałośnie Szczuka.
—   Nie frasuj się — rzecze Pan Twardowski. — Mój druh i pomocnik, Maciek, przywiezie ci ją sporządziwszy. A zajedzie tu pierwszą płocią, jaką w Jeziorze Ryńskim złowi, gdy lek będzie już gotowy. Płoć oną wpuścisz w morze własną ręką. Jeśli rzuci się ona ku mazurskiemu brzegowi, dobry to będzie dla ciebde mak i pomyślna wróżba.
95
—  Dzięki wam, panie! — rzekł Mazur.
Pan Twardowski na pożegnanie u-ściskał go po bratersku. Szczuka po jego odejściu zapadł w głęboki sen, z którego obudził się dopiero rankiem po kilku dniach. Ledwie oczy przetarł, a tu drzwi się otwierają i do izby wjeżdża jakiś człek na długiej z pięć łokci rybie niby na koniu. Na plecach dźwiga ów jeździec siedmiogarncową bodnie szklaną, przytwierdzoną do ramion parcianymi pasami. Szczuka od razu domyślił się w nim Maćka, druha Pana Twardowskiego.
—  Mój mistrz a dobrodziej, Pan Twardowski, wszech nauk i mądrości magister, śle ci obiecaną miksturę i braterskie pozdrowienie — oznajmił przybysz. — A obaj życzymy ci rychłego powrotu do zdrowia i na Mazury.
Uścisnąwszy chorego i zostawiwszy bodnie oraz merdającą się płoć na środku izby, spiesznie wyszedł. Szczuka zgramolił się z wyrka, nieco snem i nadzieją pokrzepiony, chwycił   rybę   wpęł   i   poniósł   ją   nad morze.  Tu,  według polecenia Pana Twardowskiego, rzucił ją w poryk-liwą,  ciemną  głębinę.  Płoć  wionęła srebrną smugą prosto w stronę mazurskiego   brzegu,   stąd   oczywiście niewidocznego.    Uradował    Mazura ten   dobry   znak.   „To   bezrozumny stwór wraca duchem doma, a ja..." — pomyślał Szczuka. W chałupie zażył leku i — o, dziwo! — od razu zmocniał trochę, w umyśle mu pojaśniało, duch w nim urósł. Nie zważając na chorobę, zabrał się do roboty. Codziennie harował od rana do no-
96
??. Nie unikał żadnego trudu. ¦ A zdrowiał na ciele i duchu od wy-? siłku i nadziei, które krzepiły go na I równi z lekiem. Zarabiał też i osz-1 czędzał więcej niźli wprzódy. Cni! 1 wprawdzie nadal za Mazurami, aliś-1 ci teraz jakoś lżej.
Aż wreszcie ukazało się dno szklą- I nej bodni: zabrakło mikstury. Ale I też zbędna już była, bo chłopu cal- I kiem powróciło zdrowie. A i z osz- I czędności w pieniądzu za pracą I wzmożoną był zadowolony. Czekając j zaś na powrót do ojczyzny, chodził jak we śnie.
Aż wsiadł kiedyś na okręt płynący  i do Gdańska.
Białe żagle widziały mu się skrzydłami cudownego ptaka, co go niesie tam,  dokąd dotychczas niosły jeno myśli. Chwilami — wydęte ich płaty to jakby obłoki mazurskie; morze — podobne Jezioru Ryńskiemu; wielki okręt — jakby rybacka łódź; załoga — to niby chłopy z rodzinnej wioski,   rybaki   znajome,   kochane. Przymykał oczy i marzył. Albo liczył uderzenia serca, fale morskie, krople wody, dzielące go o, Jezu! — od Mazur! Albo przyglądał się niewidzialnemu wiatrowi, czy od Mazur wieje,    ptakom,    czy   z   pojezierza przyfrunęły czując powrót rodaka... Zazdrościł   słonku,   że   już   świeci Mazurom, kiedy on jeszcze ich nie widzi. A niecierpliwość rosła i rosła. A już rozdygotał się cały, gdy w o-ćmionej  białawo dali ujrzał polski brzeg. Padł na kolana u burty, na rozkołysany pokład, witając szczęsnymi słowami i łkaniem coraz wyraźniejszą kresę lądu. Potem zaś, dobiwszy łodzią do białego szczyrku, z rozwartymi ramio-
¦
nami rzucił się twarzą prosto w piach — niby na wierne łono odzyskanej matki syn marnotrawny, a nawrócony.

4. Chłop i czart
Chociaż jeno patrzyć północka, Marcin Pukrop przewracał się z boku na bok w swym trzeszczącym wyrku, nie mogąc usnąć. Paliła go pierzyna, kłuły posępne myśli. Kiedy niekiedy nasłuchiwał oddechów żony i dziecek, śpiących na szerokim łożu u przeciwnej ściany.
Bo i jakże mógł spać spokojnie, kiedy go nędza dławiła niby zmora, kiedy dzieciska głodowały, kiedy baba coraz częściej z bidy szlochała, z poniewierki, ze wstydu? — Posiadał niby gospodarkę na górze w Puszczy Borkowskiej podle Węgo-borka. Ale co to za gospodarka! Krowim ogonem by ją zmierzył, gdyby jeno miał krowę. Nędza i ani cienia nadziei na poprawę. Marcin wstał ostrożnie. Portek nie wdziewał, jeno w zgrzebnych gaciach wylazł na podwórz. Chciał dechu świeżego, bo go kwaśny zaduch izby do cna zmierził.
Wiszący nad światem księżyc z szyderczym uśmiechem spoglądał na siodłate strzechy, na zapadłe w ziemię ściany domostwa, na zrujnowane obejście, na zużyty sprzęt gospodarski.
„Nikaj pomocy u ludzi — myślał Marcin i cięgiem ta myśl doń wracała — nikaj pomocy u ludzi... nikaj pomocy u ludzi..."
Coś mu pod nogami brzękło: a, to zapodziana kiedyś miarka do ziarna. Co nią mierzyć? Chyba nędzę,   łzy, skargi. A i to nie, bo dziurawa. „Nikaj pomocy u ludzi — powtórzył.
—  Może by co ukraść albo cygaństwem zdziałać? Cygaństwem?" — Zatrzymał się dłużej przy tej myśli, wyprostował nagle, spojrzał hardo w pysk szyderliwemu księżycowi i wypowiedział głośno a zuchwale:
— Ludzie nie pomogą, to czart pomoże! Pódzi tutaj w moje strony z piekieł, czarcie zatracony! Zaszumiała głośniej Puszcza Borkowska, zakołysała się Marcinowa góra i ktoś, jakby spod księżyca hul-nął przed chłopa.
Marcin zdrętwiał ze strachu. Ujrzał przed sobą diabła z jedną ludzką nogą, a drugą końską, odzianego kuso, z niemiecka. Piekielnik u-śmiechnął się przyjaźnie do chłopa, poklepał go po ramieniu, czym go do siebie ośmielił. Marcin pomyślał, że już przecie za późno żałować. Wóz albo przewóz, i bez gadki. Słowo się rzekło.
—  No, co? — zagaduje czart.
—  Ano, diable rogaty, złota mi po-trza — odpowiada chłop.
—  He, he! Komu nie potrza? A co dasz, Mej ci go dostarczę?
—  Procenta.
4 — Złota przędza
97
— Hi, hi! A co mi po nich!
— No, to pokłon co dzień rano i wieczorem.
—  E, za mało.
—  To bierz ostatnie pięć roków mojego żywota, pieronie!
—  I to za mało... Dasz dusze, to be-dziem gadać o złocie. Inak nie dam ani szeląga — rzekł stanowczo diabeł biorąc się do odwrotu. Marcin już miał go swą dziurawą miarką przez teh zdzielić i jeszcze
TMSSBSW
kopniaka dołożyć, gdy zaświtała mu do głowy jakaś osobliwa myśl. Z chytrym uśmiechem powiedział: — Ano, zgoda, bierz! Co mi ta po duszy na taką bidę! Ale za bele co jej nie dam. Nakładź mi tu złota w miarkę, pełno, ani o włosek mniej, będzie andel. Jeśli ci zabraknie bodaj ździebko, złoto nasypane do miarki moje ostanie, jako i dusza. Zgoda?
Diabeł zachichotał z głupoty wieśniaka. Spodziewał się bardziej wygórowanych żądań, nienasyconej zachłanności.  A  tu chłopina  myśli,
że miarka złota to co wielkiego dla piekła.
— Cha, cha, cha! Hi, hi, hi! — diabeł aż rżał ze śmiechu. — Zgoda! Łupnęli sobie w łapy na dobry interes, jak to wedle starego zwyczaju robią chłopi przy dobijaniu targu. Gdzie by tu złoto wyliczyć? Aby łatwo było i widno. — Marcin wybrał miejsce przy włazie dołu ziemniaczanego.
— Syp! — rozkazał twardo, nastawiwszy nad włazem miarkę bez dna.
Diablisko się nie spostrzegło. Zadowolone z korzystnego dlań handlu, wybiło kopytem siarczystego hołubca, aż iskry poszły, zarżało rozgłośnie niby stado ogierów na raz. I dalej z jednego rękawa sypać złote monety do dziurawej   miarki,   dalejże z drugiego, potem z nogawic, i pos-tołów,  z sakwy podróżnej,  zza pazuchy,    z   pierzastego     kapelusza... A tu wciąż mało i mało, bo przecie włazem    do    ziemniaczanego    dołu dźwięcznym  strumieniem  płyną... —   Syp,   barani   chwoście!   —   pili chłop nieubłaganie. — Syp,  diable! Przestało się śmiać czarcie pomietło, zadychało się przy robocie, spoponi-ło, aż z jego potu kałuża urosła, a miarka jak pusta, tak pusta, bo przecie dziurawym dnem w   dół   przepuszczała złoto, o czym kusy, niby taki mądrala, a nie wiedział. A prychał, a jęczał z wysiłku i   trwogi   przed Belzebubem, który go wszak może za niezgulstwo i lekkomyślność ukarać.
— Syp, pieronie! A chyżo! — nagli Marcin, lubo dół już pełny. — Duszy nie dam albo syp do miarki wedle umowy.
98
—  Kiej nie mam już więcej — stękał czarny.
— Syp, bo duszy nie dam! Zawyło czarcisko, zaskomliło i znikło przemknąwszy    niby    wichura    po puszczy. Bida powlokła się za nim w ślad — do piekła.
Złoto w dole lśniło wesołym blaskiem w świetle zachodzącego za bory miesiąca, który teraz śmiał się z głupiego diabła.
Marcin zaryglował piwnicę, ziewnął i poszedł spać. Szczęśliwi sen mają dobry. Tak to chłop oszukał czarta. Marcin żył długo jeszcze wraz z rodziną w zamożności i szczęściu. O-próżniony ze złota dół zawalił wielkim głazem, a kamieniarz, znany na Mazurach mistrz dłuta, na jego życzenie wyrył na tym głazie wizerunek czarta.
Marcinowe wzgórze nazwano Górą Diabelską na pamiątkę onej nocy. Ród Pukropów do dziś żyje rozkrze-wiony na   całe wschodnie Mazury.
5. Karczmarka
Nakomiady to mała wioska koło Ras-temborka *. Mała, aliści znana w szerokim świecie, bo diabeł prawdziwy 1 Rastembork — dziś: Kętrzyn.
z piekła wioskę oną kiedyś nawiedził — wierzcie, ludzie, opowieść rzetelna.
Dawno to było, przed wiekami,   za króla Kazimierza, syna Jagiełłowego, który po wojnie z bezecnymi Krzyżakami został panem Prus. A działo się tak...
Nakomiady okazałą karczmę miały na kujawie u rozstajnych dróg. Wieczorami chłopy tutejsze pijały piwo, gorzałkę, wino, na co tam kogo stać było. Za dnia i wieczorem har-mider, jak to w karczmie. Nocami zaś ino Pochwiściel dobijał się rogatym łbem do dźwierzy i okiennic, zawartych na wszystkie spusty przez bogatą karczmarkę Hildę. Ponoć i czart właził nieraz dymnikiem do Hildy niby do swojej niewiasty. Może i prawda. Karczmarka i diablica, wiadomo, nie odskoczyły od siebie daleko. A jeszcze Hilda! Ladaco, szachrajka pierońska! Okpiwała gości nie gorzej niżli czartowa połowica.
Jakkolwiek było, dość że onej strasznej doby, za dnia i wieczorem, karczma huczała ochotą i śpiewem, wypełniona do ostatniego kąta. Ze łbów zaś kurzyło a kurzyło. Hilda ochotnie napełnia kielichy, kusztyki, szklanki, rozsyła po stołach czerpaki, łagwie, antałki, dzbany. Promienieje, zanosi się od śmiechu. Co śmielsze chłopy, zbereźniki, podskubywały szwarną babę, obłapiały. Ona broni się niby, popiskuje, a w istocie rada zalecankom, obrona jej zaś to ino zachęta do bałamuctw i zaczepek. Jakże ma nie być rada, skoro pływa w swoim żywiole i bo-gacieje? Taka to gotowa wszystko przehandlować.
99
Ale nie wszystkim w karczmie wesoło.
Dwaj rośli kowale ze Szwarczszty-na 2, Polak Zuber i Prus Żansis, srodze coś na Hildę patrzą i obliczają, co zjedli i wypili. „Poćbiega! Raj-fura! Złodziejka!" — złorzeczą. Aż wstali wreszcie z ławy i podeszli do szynkwasu.
—  Obliczcie, cośmy wam winni, bo od trzech niedziel na borg przecie bierzem — powiedział do Hildy Zuber.
— A toć sie nie pali — odparła obłudnie. — Wiem, że spłacicie.
—  Obliczcie zaraz! — rzucił ostro Żansis.
Wydobyła spod lady kartę poznaczoną kulfoniastym pismem i jęła liczyć, oparłszy papier na wielkiej bodni tytułem do klientów. Skąd posoka, pisanie zna? Czart i tego ją chyba uczy. Po pewnym czasie podniosła się znad obliczeń i oznajmiła dobitnie:
—  Czterdzieści półgarncówek piwa, cztery garnce gdańszczanki, trzy pęta kiełbasy, dwie bułki kołacza miodowego...
—   Ile? — krzyknęli oba jednym głosem, zaskoczeni liczbami, acz świadomi od dawna krętactw Hildy. __He?
Powtórzyła czelnie i dodała jeszcze, że przez życzliwość nie dolicza jakichś ryb i chrap niedźwiedzich — niech im idą na zdrowie. Takie ma serce dla swojaków, że i stratę dla nich może ponieść.
—  I nie boicie sie Boga? — wycedził Zuber. — Tak oszukiwać!
1 Szwarczsztyn   —   dziś:    Czerniki    koło Kętrzyna.
Ze skóry owieczki wyskoczyła nagle piekielnica i wrzasnęła:
— Co? Nie chcecie płacić, opoje? Cni wam się za dybami w Rastemborku? Płaćcie tu zara, a nie, to w lochu zgnijecie!
— I nie boicie się Boga?
—  Kto sie z diabłem tłucze, to Bóg mu nie straszny — szczeknął ktoś z boku. — Wiada, że ludziom dopisuje kosztów, ile ino chce.
—   Szachraj baba! — Ladaco! — Czarcie pomietło!
Wybuchł huczek nie lada, zakotłowało w izbie. Chłopy jeden przez drugiego wytaczały swe żale zmiarkowawszy, że czas po temu sposobny. — Jak się okazało, karczmarka liczyła jadło i napitki nieraz podwójnie, dopisywała do borgu, oszukiwała na wadze, miarze i gatunku, a wnoszących pretensje straszyła sądami i pręgierzem. Teraz, gdy ją tak przyparto do muru, jęła się innego sposobu. — O, ja nieszczęśliwa! — poczęła zawodzić. — Chłopa nie mam, to bele blazgon3 nastaje na moją cześć wdowią. Nikt nie obroni samotnej niebogi, nikt... Jeślim was bodaj na miedziaka oszukała, to niech mnie diaboł w waszych oczach z ciałem i duszą porwie!
Ledwie przebrzmiały te słowa, grzmot zatrząsł karczmą, największa bodnia pękła w oślepiającym rozbłysku, buchnął z niej najpierw dym, potem białym burzowiskiem piwo, a z błysku onego, dymu i piany ukształtowała się u podnóża lady ohydna pacwa *... Skamienieli wszys-
* Blazgon — ględa, głupiec, plotkarz, pługa wiec.
* Pacwa — licho, czart, poczwara.
100
?? obecni. Zjawa wnet przybrała postać okazałego pana, odzianego czarno, w płaszcz aksamitny i kapelusz z piórami na kruczych włosach okalających śniade oblicze z hakowatym nosem.
Czart! Każdy to widział, jeśli głowy nie stracił całkiem. Chwycił Hildę wpół i hulnął z nią przez dymnik na dwór, w górę, w powietrze, pod obłoki... Dopiero teraz ciżba pierzchła z karczmy nawiedzonej przez czarta, gdy minął bezwład narzucony przez czary.
Zuber, choć to z mila drogi, migiem dostał się z Nakomiad do Szwarcz-sztyna, uciekając przed szatanem, i zaraz legł spać.
Ledwie przysnął, zbudził go ostry klekot kopyt końskich na kamienistym podjeździe kuźni, a w chwilę później namolne stukanie w okiennice jego domu.
— Ki pieron? — zaklął. — Kogo tam Pochwiściel niesie?
—  Otwórzcie no, kowalu! Trza podkuć kobyłę. Dobrze zapłacę — odparł zza okna spóźniony przybysz. Zuber niechętnie, ale wyszedł. Właśnie księżyc wyjrzał z chmur i tak rozwidnił ciemności, że przerażony kowal od razu w przybyłym jeźdźcu poznał diabła, który porwał Hildę z karczmy.
—  Nie bój się, nie taki ja straszny, jako mnie malują — rzekł z prze-śmiechem przybysz. — Jeno mi się nie przeciwiaj!
Kowal obejrzał jego karą klacz, zdziwiony, że tak okazała, a jeszcze nigdy nie podkuwana. Po czym rozniecił ogień na palenisku w kuźni. Odpowiednio rozgrzawszy żelazo, za-
i^^B^H^HI
brał się do kucia podków. Ale szło mu niesporo, ręce się trzęsły, bo miał przecie nad głową piekielnika, który mu na ręce patrzył i naglił:
—  Chyżo, do stu aniołów, bo mi pilno!
Uporawszy się wreszcie z kowaniem, Zuber wziął obcęgi, młot, podkowę do kopyta kobyły... Już miał przybijać, gdy nagle klacz szepnęła doń żałosnym głosem ludzkim:
—   Ostrożnie podkuwajcie, kumie, bom jest karczmarka z Nakomiad, w kobyłę za rozmaite złoczyństwa zaklęta.
Kowal struchlał, narzędzia wypadły mu z rąk. A co je podejmie, to znów lecą na ziemie. Utrzymał je wreszcie, ale roztrzęsiony ze strachu, roboty nie umie wykonać. A czart nagli, grozi, poszturguje.
— O, wielki Belzebubie! — sam, piekielnik, już bać się poczyna. — Północ zaraz! Pośpieszaj, chamie! — drze gębę.
A kowal im więcej się śpieszy, tym gorzej mu idzie.
—   Prędzej, prędzej, na Belzebuba!
Nagle zapiał kur.
Zahuczało, zaświtało, błyskawicą zajaśniało!
Czarna klacz rozpłynęła się w obłok, a ten z kolei w karczmarkę Hildę. Przerażony diabeł zdzielił ją trzy razy w gębę i zniknął. A Hilda szalonymi skokami, niby końskim cwałem, pobieżała w pola, ni to rżąc jak koń, ni krzycząc jak człowiek, jak niewiasta.
Przed osłupiałym Żubrem pojawił się ni stąd, ni zowąd Zansis.
—  Z oknam poznał czarta i zoczył, żeś w opałach — wyjaśnił.   —  Za-
101
piałem  niby  kogut,   by  piekielnika spłoszyć, bo do północka było jeszcze krzyne brak. Dał się chwost o-kpić. A ninie ratujmy Hildę! Pognali co tchu za nakomiadzką kar-czmarką, ale jej nie dogonili. Żyła ponoć jeszcze pół roku,   aliści mowy ludzkiej nie odzyskała. Przez cały czas tej strasznej pokuty błądziła po lasach i polach,   łęgach   i szczyrkach  —   obłąkana   niemowa. Ani ją przekonać było można słowami, ani obezwładnić czy zamknąć, bo przez więzy jak   woda   przeciekała albo szparami z   budynku   na   zewnątrz przenikała niby mgła i dym. A na policzkach do końca życia miała ślady czarcich palców i pazurów, jakby wypalone stemplem. Podkowy, którymi kowal zamierzał ją podkuć,   zawieszono   z   wielkim nabożeństwem w  kościele  szwarcz-sztyńskim na wieczną zdarzenia tego osobliwego pamięć. — Nie wiadomo, czy są tam jeszcze do dziś.

6. Złota Góra
Niedługo potem, jak w Kruklankach przedzwonili na poranny Anioł Pański, słońce   podniosło   się   nad   las
przezdzęcki i płomieniście rozjarzyło płynącą tędy rzekę. "Woda błyszczała ostro, niczym wystawione na słońce zwierciadło. Nad ruchomą lśniawą, tchnącą rzeźwym chłodem, pochyliły się ogorzałe karki rybaków zasłuchanych w szmer toczących się wolno fal, jakby w coś wielce osobliwego.
—  Już znowu brzęczy we wodzie — mruknął jeden.
—  Zawdy po   Aniele   Pańskim   tak dzwoni w rzyce — dodał inny. Wszyscy, uciszając   jeden   drugiego, wsłuchali się w dziwny odgłos rzecznej głębi.
Niepokoił ich od pewnego już czasu. Wyraźnie słyszeli w toni — a to dzwonienie czy brzękot, jakby przesypywanie złotych monet, a to turkot wozów, a to znów hałas jak gdyby polowania na grubego zwierza... Byli tacy, co powiadali, że te dźwięki nie z wody idą, jeno z ziemi, z wnętrza nadbrzeżnej góry, co z wysokiego lasu łagodnym stokiem opada ku rzece, i że nie tylko we dnie pobrzmiewają, ale i nocą. Wędki drżą od zgiełku onego tajemniczego, trzęsą się i zapadają pławice, iż o brzasku ledwie można je wyciągnąć.
Z lasu biegną inni rybacy, wołając, że góra aż drży od tajemniczych odgłosów. Złoto sypie się pod ziemią — wyraźnie słychać. Trzeba coś uradzić, skończyć z dociekaniami, zgłębić prawdę. Po naradzie postanowili sprowadzić sławnego czaro ja l spod Węgoborka *: ten łacniej sobie z zagadką poradzi.
1 Czaroj  (maz.)  — czarownik,  czarodziej. * Węgobork — dziś: Węgorzewo.
102
No, i przywieźli go sobie nazajutrz najlepszą bryką we wsi. Łypnął ślepiami zapadłymi w kudły porastające całą gębę i głowę, zgromadzoną u rzeki ciżbę roztrącił i wpatrzył się w zorzę wieczorną, wschodzącą właśnie nad las przez-dzęcki. Postał tak w milczeniu ze dwa pacierze, zanim ozwał się nareszcie:
— Zorze, zorzeczki, Chrystusa Pana służeczki — mówił śpiewnie — służycie wy Panu Jezusowi Chrystusowi we dnie i w nocy. A przeto i nam, krzczonym po krześcijańsku, posłużcie, iżby się wypełniły życzenia nasze... przez Pana Boga Ojca moc, Syna Bożego i Ducha Świętego pomoc. Amen, amen, amen... Cisza nastała wielka po tym pobożnym a mądrym zaklęciu. Nikt nawet nie szepnął. Jeno we wnętrzu góry dzwoniło cięgiem.
Teraz czaroj jął czegoś szukać w zaroślach i niebawem znalazł rzecz taką, która zdumiała obecnych: wielką księgę oprawną w malowane na czerwono drewno! Położywszy ją na pniu ściętego chojara, rozwarł jej okładziny i przy świetle miesiąca zaczął od siódmego wiersza na siódmej stronicy czytać. A co z tajnych treści wyczytał, to zaraz ludziom zgromadzonym ogłaszał. W księdze spisane były czarcią czy anielską ręką dzieje zamku, który ongi, w starożytnych wiekach, stał na górze. Góra pochłonęła owo grodziszcze, możne niegdyś, za grzechy jego mieszkańców. Dalej księga pouczała, że po jej znalezieniu trzeba natychmiast rozkopać wierzchołek góry i pilnie baczyć, co potem nastąpi.
Ludzie posłusznie naznosili łopat, kilofów i innych potrzebnych narzędzi, po czym, nie czekając ranka, przy świetle księżyca, ognisk i pochodni, chcieli rozpocząć kopanie. Ale czaroj powstrzymał ich i znów przemówił uroczyście niby kaznodzieja:
—  Bożą mocą, Pana Jezusową pomocą. Dąb w boru, kamień w morzu, miesiąc na niebie — póki te trzy bracia, które tak mocne, nie zejdą się pospołu, poty niechaj nam czart nie wadzi w czynach naszych zacnych. Przez Ojca moc, Syna i Ducha pomoc, przez Anioły Święte! Amen, amen, amen! Zamawiam cię, lesie! Zamawiam cię, góro, żebyś się nam do dna ukazała, rozwarła kieby wrota z chojaka ciesane! Przez Trójcy Świętej moc i pomoc! Amen, a-men, amen!
A potem wnet skomenderował gromko:
—  Kopta, chłopy! A ino bez złych myśli!
Chłopy wryły się żelazem w ziemię, a gnała ich ciekawość i chciwość skarbów. Czaroj na krawędzi szybko rosnącego dołu doglądał roboty i mruczał zaklęcia przejmujące kopaczy lękiem.
Nagle ktoś, wydarłszy z ziemi kawał kruszcu, zakrzyknął:
— Złoto! Złoto!
Ale nie było to złoto, jeno żelazne rękawice dla czarownika, jak wynikało z kart księgi. Pasowały w sam raz na jego dłonie.
—  Kopta, ludzie, dalej! A chyżo! — pilił.
Nie potrzebował pilić. I bez tego u-
wijali się żwawo, ochoczo.
Aż na  głębokości dwu sążni  doko-
103
pali się do sklepienia z   cegieł.   Po wyłamaniu kilku otworzyła się przed nimi czeluść piwnicy. Chcieli do niej włazić, ale czaroj powstrzymał   ich okrzykiem: — Stój! Ani się waż! W żelaznych rękawicach opuścił się na dno odkrytego lochu. Przejęci  ciekawością  chłopi  zawiśli nieruchomo nad dołem. Jakież  było ich zdumienie,  gdy u-słyszeli  w  czeluści rozmowę czarownika z kimś drugim! Wytężyli wzrok i słuch, ale na próżno. Aż  wreszcie  czaroj   wydobył   się  z lochu i oznajmił:
—  Z duchemem gadał, któren pieczę nad piwnicą sprawuje. Skarbiec tu spoczywa, pozostały po grodzisku zapadłym przed wiekami: wielgachna skrzynia ze srebrem, złotem i dyja-mentami. Trzeba ją zabrać przed północkiem. A ma ona pod wierzchem małą szufladę. Wszystko, co w samej skrzyni, wasze będzie. To zaś, co w szufladzie — dla mnie. Zga-dzata się, chłopy, na takowy podział?
—  Zgoda! Zgoda! — zakrzyknęli o-chotnie.
— Bieżajcie tedy po konie i jak naj-nośniejszy wóz, by się pod ciężarem skarbu nie załamał.
Gotując we wsi zaprzęgi, jęli, rozpaleni rosnącą chciwością, radzić, jak by tu okpić czaroja i nie dzielić się z nim łupami.
—  W pierwszym zapale się rzekło, aliści trza słowo zmienić.
—  Starcowi parę sztuk złota wystarczy.
—  Można miarę mąki, kaszy, połeć słoniny, kopę jaj dołożyć.
— Nad grobem stoi, pazernik, a szufladę złota chce dla siebie!
—  Na podarek kostusze albo wiedźmie z Łysej Góry, he, hel
— Namozolili my się, wykopali, więc wszystko nasze, i fertyk.' Rychło wrócili na górę z ostatecznym postanowieniem. Opasano skrzynię ze skarbem łańcu-cuchami i zaprzężono konie, aby ją wyciągnęły z piwnicy i dołu. Wnet znalazła się na zboczu wykopu.
—  Trza obaczyć, co w skrzyni! — zabrzmiały liczne głosy. Czaroj dotknął palcami jej zamka, a wieko odskoczyło, odemknięte niewidzialną sprężyną. Olśnionym o-czom chłopów ukazało się wnętrze wypełnione złotem i klejnotami oraz szuflada zawierająca pas z rubinową klamrą i złote rękawice.
— Skarb dla was — rzekł czaroj. — Pas i rękawice dla mnie. Aliści chciwe dłonie rybaków odepchnęły go od zdobyczy.
— O, przeklęci wiarołomcy! — krzyknął.
Skrzynia zatrzasnęła się z hukiem i poczęła toczyć się w dół, ciągnąc za sobą konie, które zakwiczały o-kropnie i rozpaczliwie usiłowały powstrzymać zdradne brzemię, ryjąc kopytami ziemię, by nie dać się wtrącić w przepaść... Chłopi osłupieli, potracili głowy.
—  Odciąć konie, bo przepadną! — zawołał czaroj.
Zdążyli jeszcze spełnić to polecenie. Uwolnione konie pierzchły.
—  Zgrzeszyliście chciwością i prze-niewierstwem, przeto skarb odjęty wam został — przemówił czaroj, a chłopi słuchali w bezruchu jak urze-
104
czeni. Ocknęli się dopiero, gdy znikł niby duch.
Górę ową na pamiątkę nazwano Złotą Górą. Widać tam dół, skąd wydobyto skarb, i rów wyryty przez spadającą skrzynię, daremnie poszukiwaną później na dnie rzeki. Tajemnicze odgłosy ucichły na zawsze we wnętrzu góry i w rzece. Z cegieł o-wej piwnicy pobudowano kilka sta-jen. Po wiekach zostały dotąd * dwie: u gospodarzy Sadowskiego i Kreślą.
7. Biała dziewica
Pewnego wieczora mieszczanin z Gołdapi, Bobrek, zabłądził. Nijak nie mógł odnaleźć drogi do miasta. Nie to, żeby był pijany, nie. Zwodziły go jeno oczy i pamięć. Na darmo klął i modlił się na przemian, daremnie zastanawiał się i przyglądał każdemu niemal drzewu, głazowi, wądołom, steczkom... Wszystko na nic — kołował.
Noc zapadła bezksiężycowa, czarna, nieprzejrzana.   Niebo,   choć   usiane
' W końcu XIX wieku.
gwiazdami niczym haftowana chorągiew kościelna, nie przyświecało wcale.
W pewnej chwili, mimo ciemności, rozpoznał, że stoi na jakiejś górze. „Oj, niemrawo zatracona! — jął wymyślać sam sobie, nagle jakby olśniony. — Toż to Gołdapska Góra! Niedaleko więc miasta. To czemu, na czarta, drogi doma odnajść nie mogę? Urzeczonym czy ki diabeł?" Na wspomnienie o urzeczeniu i diable włosy mu się zjeżyły na głowie. Przypomniały się wszystkie gadki, jakie ludzie rozpowiadali o Gołdapskiej Górze. Jedna zwłaszcza wierciła mózg.
Ongiś, przed wiekami, stał tutaj zamek kamienny, gród utwierdzony skałami, fosą, wałem. Pan tego zamku był okrutnym, nieubłaganym rozbójnikiem. Ludzie bali się go jak czarta. Podróżnych grabił i zabijał, sąsiadów zajeżdżał, włościan gnębił, porywał młódź, bydło i konie, białogłowy niewolił. Zbrodzień, zbrodzień niebywały! Z rozboju nieprzeliczone zebrał bogactwa. — Przeciwieństwem tego potwora była jego córka. Cicha, dobrotliwa, starała się wynagrodzić ofiarom krzywdy wyrządzone przez ojca. Aliści niewiele mogła zdziałać, a jej skromnej dobroci nie zauważono wobec podłości rodzica. Przebrała się wreszcie miara zła i cierpliwości ludzkiej. Zbuntował się lud okoliczny i wielką rzeszą obiegł zamczysko, by je zburzyć i na srogim wielmoży krwawy wziąć odwet. Zanim jednak do rzeczy przyszło, zdesperowani buntownicy jęli przeklinać: — Bodajeś zapadł się na dno piekła, zbójco, gwałcicielu! Bodaj cię święta
105
r
ziemia pochłonęła razem z nasieniem twoim i gniazdem!
Nagłe grzmienie zatrzęsło górą, chmury nad nią spłonęły i cały gród zapadł się w ziemię wraz z mieszkańcami, co panu służyli. Odtąd w roczflicę owej strasznej nocy, co sto lat,   w godzinie przed  jak wżyty.
pierwszym pianiem koguta, pojawia   Opodal  sunęła
się na górze postać w bieli, mglica,
mara pokutująca. Ponoć   to   owego
okrutnika córa. Ludzie zwą ją Białą
Dziewicą. Czeka rzekomo na wybawienie. Albowiem są podobno pewne
prawa, pisane w niebiesiech i piekle,
prawa, według których wybawić ją
można. Wtedy zamczysko   w   całej
okazałości wynurzy się z podziemia,
a zbawca zostanie jego panem przez
umiłowanie    i    poślubienie    Białej
Dziewicy. Na domiar zamczysko to będzie służyć okolicznemu ludowi, nie przeciw niemu, jako drzewiej. Atoli wybawienie bardzo jest trudne, piekło bowiem zasadzki podłe nastawia. Śmiałek, który się zbawczego trudu podejmie, jeśli nie zdzierży czarnym mocom, śmierć poniesie, niczego nie zdziaławszy. Przypomniana gadka wzmagała trwogę Bobrka. Sam na Górze Gołdapskiej! Po nocy! Ludzie unikali tej strony przeklętej. Przechodnia drugiego więc Bobrek nie spotka, pomocy nie zyska. Ogłupiał już całkiem: niby zna drogę do domu, a trafić nie może.
Naraz — przejaśniało mu w głowie, z oczu jakby opadła mgława przesłona. W jednej chwili pojął drogę do miasta. Ożywiony, szczęśliwy puścił się biegiem przed siebie. „Świt czy co? Jakoś widno" — pomyślał   zdziwiony,   bo    dopiero   co
ciemności były nieprzejrzane. Niebawem zmiarkował, że to droga rozjaśniła się przed nim, tak jakby ktoś z tyłu, zza niego, przyświecał kagankiem, łuczywem czy zgoła pochodnią. Obejrzał się za siebie, po czym krzyknął przerażony i stanął
bezszelestnie   biała postać w otoce poświaty, która właśnie rozjaśniła drogę w znacznym zasięgu.   Zjawa  zatrzymała  się  także i jęła do Bobrka kiwać dłonią, jak gdyby go przyzywała. Ta niema zachęta ośmieliła   go   tak   dalece,   że podszedł do zjawy. Była to pani tak urodna, że podobnej   świat   nie   widział   ni   słychał. Oblicze cudne niby na obrazie kościelnym,    złota    kosa    przepleciona bladoniebieskimi wstęgami,   na  głowie diadem z białych róż. Kształtną kibić   opowijała   powłóczysta   szata srebrna,  niby biały, skrzący się o-błok. Biła od niej woń jak od naręcza kwiatów. A kiedy przemówiła, to głosem anielskim.
Bobrek popadł w zachwyt, w nagłe jakby kochanie, kochanie naprawdę od pierwszego wejrzenia.
—  Witam cię, zacny człowieku! — rzekła. — Nie lękaj się, bom ani zmora, ani kmocha, ni czarcie przywidzenie, jeno Biała Dziewica, o której klechdy prawią. Nie ludzie mnie, a ja ludzi raczej bać się powinnam: od ich klątwy cierpię, łubom nie zawiniła, ale za grzechy innych pokutuję. Nie bój się, Bobrku!
—  Jać się też nie boję, ino podziwiam twoją urodę — odparł zuchowato a dwornie. — Gadki o tobie, dostojna pani, znam.
106
—  Tedy wiesz, że wybawić mnie można?
—  Wiem, ino nie znam sposobu.
—  A chciałbyś tego dokonać?
—  Jako żywo! — wykrzyknął zapalczywie.
—  Ale trudne to zadanie! A zguba grozi temu, co nie wytrwa do końca, a wraz i mnie. Jeśli podoła, oddam mu rękę i władzę nad zamkiem, który z podziemia powstanie do nowego życia.
—   Rozkazuj, pani, co mam czynić!
—  Na rękach trzeba mnie zanieść na sam rynek Gołdapi...
— Phi! Ino tyle?
—  Poczciwiec z ciebie. Ale czy dobrym chęciom sprostają siły? Gdy mnie już dźwigniesz, nie wolno ci będzie obejrzeć się za siebie, choćby się wokół waliło, choćbyś zobaczył piekło. Stałość i męstwo wybawią mnie, a nam obojgu dadzą szczęście. Chwiejność i tchórzostwo zgubią nas. Zali przetrzymasz wielką próbę?
— Przysięgam na duszę, że podołam wszystkiemu! — zawołał.
— Ku nowemu więc życiu... — szepnęła z nadzieją.
Wziął ją na ręce, niezmiernie lekką. Przytuliła się doń ufnie. Jego serce wypełniła błogość, a ciało wielka moc. Brzemienia nie czuł nieomal wcale, z każdym krokiem wydawało się mniejsze, aż dziw. Dwie żądze dodawały mu sił: zdobyć za wszelką cenę tak cudną niewiastę i zdobyć bogactwo! Mimo sprzeciwu potęg piekła! W rozpłomienionych myślach obliczał złoto, ciżbę sług, inwentarz żywy i martwy, budował pałace i świątynie, rozprawiał się z wrogami, zamierzał różne zberezeństwa czując
rozkoszną miękkość ciała dziewicy... Roił ponad wszelką miarę, sprawiedliwość i przyzwoitość. Dotychczasowa skromność opuściła go całkiem. Gościniec układa się jasną wstęgą przed oczarowanym Bobrkiem, sam niesie jego nogi, którymi wiatr u-służnie przebiera. Pomiędzy gwiazdy na niebie wtoczył się spokojny księżyc i oświetla drogę.
Atoli pochopne marzenia Bobrka zostały nagle zakłócone, a beztroska obrócona wniwecz. Niedźwiedź ryknął tuż za nim. Słychać jego człapanie, mrożące krew pomruki. Zwierz depce Bobrkowi po piętach, tchnie mu na kark gorącym oddechem. — Aż i cicha dotąd noc zahuczała, rozszalała się rykiem stada drapieżców, wyciem wilków, jazgotem owiec rzezanych lub uciekających przed pożogą. Droga zatrzęsła się do głębi ziemi.
Bobrek, przerażony zrazu, już zamierzał uciekać porzuciwszy ciężar, gdy przypomniał ostrzeżenia dziewicy i wnet zmocniał od tego na duchu. „Nie nastraszysz mnie, diable!"
107
— myślał ochoczo. Ale niebawem zmalał ponownie jego animusz. Sparzyło go w kark liźnięcie rozpalonego ozora bestii. Potem wiele ognistych ozorów dźgało go i chłostało. Aż i potworne pyski jęły go skubać za odzienie i ciało, szarpać, potrącać. Aż i zgiełk a huki stały się nieznośne.
Wiele jeszcze prób przebyli. Biała Dziewica omdlała. Ale Bobrek trzymał się dzielnie i wiernie jej strzegł.
Gdy ustały napady piekielnych poczwar i ucichło, posłyszał za sobą drobny, lekki chód niewieści. Nie obejrzał się jednak, pomny ostrzeżeń, choć jakaś niewiasta wołała go z tyłu. Wyprzedziła go wreszcie. Ujrzawszy ją, zdumiał się i zachwycił jeszcze bardziej niż na widok Białej Dziewicy. Bo też jeszcze wabniejsza była w złocistym stroju, z kruczymi włosami. Niosąc złotą szkatułę wysadzaną diamentami, migała przed oszołomionym gołdapianinem niby urzekająca gwiazda. Wpatrzonemu w nią Bobrkowi niesiona dziewica zaczęła ciążyć coraz bardziej, kruczowłosa pani zaś wabiła wzrok jego z każdym krokiem władniej.
—   Pośpieszaj, panie! — poradziła życzliwie. — Tatarzy za nami. Wszystko wokół stoi w ogniu. Jeno Gołdap nas uchroni. Aliści ja nie dojdę tam, nie mam już sił... Jakoż chwiała się na nogach i rychło została za nim znowu. Słyszał, jak z jękiem upadła, ale nie obejrzał się, choć rozpaczliwie wołała:
—  Ratunku! Pomóż mi, panie! Dam ci szkatułę ze skarbami królowej Saby i króla Salomona, a sama będę ci niewolnicą. Wyjawię ci też tajem-
nicę wiecznej młodości i władzy nad światem. Ratuj jeno! Już chciał odpowiedzieć,  gdy Biała Dziewica ostrzegła:
— Przemówiwszy zginiesz.
—  Spójrz, panie: dźwigasz umierającą — kusiła tamta. — Jej nie ocalisz, a my oboje zginiemy. Pomożesz mnie, to dam ci szczęście! Spojrzał na Białą Dziewicę. Iście, chyba dogorywała. Jakże licho wyglądała przy złotej pani! A ciążyła coraz nieznośniej. Stała mu teraz na przeszkodzie w zdobyciu przepięknej niewiasty, skarbów, korony świata i wiecznej młodości. A umrze tak czy owak.
Złota pani ostatkiem sił dogoniła go jeszcze i otworzyła przed nim szkatułę: ujrzał skarby, za które można by kupić setki zamków takich, jak zamek Białej Dziewicy. Odgarnęła z siebie szatę, ukazując powaby swego pięknego ciała.
—  Świat będzie twój albo śmierć — szepnęła. — Wybieraj!
Wtedy Bobrek, zaślepiony żądzą i chciwością, rzucił na ziemię o-mdlałe ciało Białej Dziewicy, choć żyła jeszcze.
—  Litości! Nie opuszczaj mnie i nie gub siebie! — jęknęła rozpaczliwie, błagalnie.
Nie zważał na to.
Bramy Gołdapi już o staje, a wraz ocalenie i szczęście! Odwrócił się, by dla swoich rozhukanych pożądań zdobyć złotą damę. Ujrzał tylko wyboje drogi, a z głębi ziemi wydzierał się na cały świat chichot szyderczy, straszny, ogromny...
Na wiarołomcę runęły rozpacz i trwoga
108
Zapiały nagle gołdapskie koguty. O kilka kroków widniały oświetlone płonącymi bodniami smoły mury miasta.
Ale wiarołomca nie wstąpił w nie. Zmuszony tajemną siłą, powrócił na Górę Gołdapską, gdzie pomarł w obłąkaniu, opowiedziawszy swą straszną historię świątobliwemu pustelnikowi, tam zamieszkałemu. Był ostatnim człowiekiem, który widział Białą Dziewicę.
Nie ukazuje się ona odtąd nigdy i nie ukaże się chyba więcej.
.^??»
8. Złota przędza
Dawniej w chałupie Agaty Mazurkowej na skraju Wielbarka, osady bartniczej, inaczej bywało: spokój, cisza, dostatek. Nie tak, jak teraz, co każdego niemal dnia — piekło. Agata owdowiała kilkanaście lat temu. A że nie trafiało się drugi raz za mąż i nie zabiegała o to, opłakując zmarłego chłopa, dzielnego bartnika, sama przeto musiała pracować na chleb. Byle się jeno bidzie nie dać, a jedyną córkę, Nadzieję, dobrze wychować. Niczym kwoka o ziarnko dla kurcząt, tak Agata starała się o
każdy okruch dla Nadziei. Ją jedną przecie miała na pociechę w swoim smutnym wdowieństwie. Nadzieja wyrosła na pannę, co urod-niejszej na całych Mazurach nie ma. I ta uroda chyba przewróciła jej w głowie. Teraz dopiero niespokojność i waśnie rozpanoszyły się w szczęśliwym potąd domu. No, bo chociaż od maleńkości wdrażana do obowiązku, Nadzieja wcale żadnej roboty się nie imała. Tylko stroje i przeglądanie się w zwierciadle jej w głowie, tylko mrzonki cudaczne, tylko głupie czekanie na kogoś i na coś, tylko tęskne śpiewki... Jej kądziel kurz zaćmił, wrzeciona próchniały po kątach, a napomnienia matki ani też swary nie pomagały. Aż raz Agata rozgniewała się srodze i za karę kazała córce wleźć z kądzielą na strzechę i tam prząść. — A ty próżniaczo dolo! Ty lalo malowana! — urągała. — Z kalenicy se złotego chłopa wypatruj, kiej ci sie tak do niego cni, ale robić musisz! Bez pracy żyć nie można! Bierz kądziel i na kalenice! Siedź tam co dzień i niech cie ludzie palicami wytykają!
Nadzieja w płacz, błaga o zmiłowanie, przyrzeka poprawę — na próżno. Agata stanowcza, nie dała się ubłagać.
Odtąd Nadzieja codziennie przędła na dachu. I chociaż chata stała na bezludziu, w wielbarskim lesie, mało nawiedzanym, zawsze to jednak srom był niemały. Każdy niemal przechodzień wyśmiewał dziwaczną prządkę, tkwiącą wysoko niby ptak w gnieździe.
Siedzi dziewczyna tamże, nici snuje, a łzawym wzrokiem błądzi po nie-
109
bie, po dalekiej drodze, wiodącej za puszczę. Gdzie zaś oko nie dosięże, tam dusza na niezmierny świat wyleci.
Aż kiedyś pan świetny, książę wielmożny, ze złocistym orszakiem nadciągnął przed zagrodę Agaty i Nadziei.
Towarzysze książęcy w śmiech, gdy zoczyli prządkę na dachu. Ale widząc zachwycenie księcia jej urodą, umilkli i jęli nawet wychwalać. Rozmiłowany od pierwszego wejrzenia pan poglądał na śliczną pannę niby urzeczony.
—  Toż ni polska Dziewanna, ni litewska Pojata urodziwsze nie były
—  orzekł. — Nie odejdziemy stąd, zanim w lica twoje najcudowniejsze, mościa panno, nie spojrzymy. Czemu to przędziesz pod niebem, nie racząc zejść na niską ziemię? Co to za fantazja dziwna?
—  Matuś kazali, nie fantazja — odparła śmiało. — I nie myślcie, dostojny panie, że mi tu źle. Dobrze nawet, bo bliżej słońca.
—  Przebóg! Zanadto dwu słońc nad jednym domem, gdy nad innymi nie ma wcale. Jedno zabrać stąd muszę, bo mi się promieniami uczepiło serca.
Wypowiedziawszy to zsiadł z konia i wszedł do izby, gdzie krzątała się smutna Agata. Pozdrowił ją i rzecze do osłupiałej babiny:
—  Na domiar pokłon wam składam, cnotliwa poddanko i dobra matko, żeście dziewicę tak cudną i układną wyhodowali. Dalibóg! Rozmiłowałem się w niej od pierwszego wejrzenia! A należy wam wiedzieć, iż rad bym się ożenić, jeno nie znajduję księżniczki, w której bym sobie podobał.
Pojmę przeto poddankę. Dotąd nie miłowałem jeszcze. Ale od dziś nie żyć mi dalej bez córy waszej, matko.
Naczynie leci struchlałej   Agacie   z rąk. Ani uwierzyć uszom! Zebrała się wreszcie na odwagę i bąka:
—  Dyć to prosta dzieucha, nie pani żadna, ino włościanka...
—  Nic to. Za żonę mi ją dajcie.
—  A dyć bierzcie. Wasza tu przecie wola,  najjaśniejszy  władyko.
—  Zgody waszej bez przymusu, o-chotnej, pragnę.
—  Co za honor i szczęście! — zawołała ochłonąwszy już całkiem. Widząc   świetny   los   córki,   jęła ją wychwalać bez miary,  a najwięcej jej pracowitość.
— Robotne to kieby mrówka, a zdatne, a dobre, a podchlibne...
—  To po coście ją na kalenicę wystawili?
—  Zęby insze dzieuchy wzór z niej brały — odparła bez zmrużenia oka Agata, chcąc zaś utwierdzić księcia w oświadczynach, skłamała: — Nadzieja potrafi nawet prząść złoto ze słomy!
—   Złoto ze słomy? — wykrzyknął książę z niedowierzaniem. — Dla-czegoście więc tak ubogie?
— Bo własnej słomy nie mamy, a na kupno nas nie stać.
Nie traciła rezonu. Pokazała nawet jakieś złote nitki na dowód. Niezwykła nowina umocniła księcia w zamiarach małżeńskich i uradowała, bo, jak każdemu panu, za mało mu było bogactwa. A przecie sztuka oblubienicy najpożądańsze wiano zastąpi, najchłonniejszy skarbiec napełni.
110
Książę wyszedł do świty na dwór i wyjawił wszystko.
— O, mądry i szczęśliwy! — kwakali pochlebcy.
Nadzieja zeszła na ziemię rozpromieniona. Serce jej od dawna już do kochania i małżeństwa tęskniło, a marzenia łudziły wspaniałością, która oto spełniała się niby w czarow-nej bajce.
Niebawem w chałupie panny młodej wyprawiono huczne weselisko, jakiego świat nie widział ni sły-chał.
Służba i dworzanie książęcy pięknie lichą oporządzili zagrodę, otaczając ją triumfalnymi bramami, zdobiąc złotogłowiem, lasem lampionów różnobarwnych, makatami. Przez tydzień zjeżdżało się najprzedniejsze towarzystwo. A że zagroda wszystkich gości pomieścić nie mogła, bór zapełnił się mnogimi namiotami rozsypanymi na podobieństwo miasta. Od pląsów i wymyślnych zabaw zatrzęsła się puszcza i polany leśne, zastawione biesiadnymi stołami. U-ciecha była powszechna i niczym nie zmącona.
Jedynie radosne na ogół czoło książęcej oblubienicy zasępiała nieraz chmura niepokoju. Księżna bała się kłamstwa matki o złotej przędzy ze słomy. Przecie niebawem prawda wyjdzie na jaw. I co wtedy? Hańba, a może i kara. Szaleństwo zabaw głuszyło te troski, ilekroć wychynęły z serca na szczęśliwe lica Nadziei. Uczta trwała dwie niedziele. Dokończono wesela na zamku. Wśród gonitw, turniejów i biesiad, w huku surm i kotłów, przy muzyce kapel i śpiewie — upłynął jeszcze tydzień.
Dopiero teraz obawy Nadziei przerodziły się w ciągłą zgryzotę. — Lada dzień kłamstwo zostanie wykryte! Co czynić?
Po miodowym miesiącu książę zwołał na zamek wiele prządek z kołowrotkami i wrzecionami, a wraz nakazał zwieźć na podcienia sterty słomy. Po czym zażądał od żony, by dała przykład sprawności i nauczyła towarzyszki prząść złoto ze słomy. Wymówiła się chorobą, a mąż wyraził zgodę na zwłokę. Wtedy zamknęła się w sypialni, by się wypłakać i zebrać myśli. — Co czynić? Prawdę mężowi wyznać? Uciekać z zamku?
—  Usiadła i rozmyśla.
Aż tu nagle spod komina wyłazi koł-buk czyli lataniec, w srebrzystym żupaniku, mały człowieczek, przez ćwierć taki, jak zwykli ludzie. Przeraził ją zrazu bardzo, ale gdy z u-śmiechem stanął przed nią i ukłonił się nisko, odzyskała równowagę. Wówczas zagadnął łagodnie:
—  Nie jesteś pani szczęśliwa postąpiwszy z chaty na zamek? Wyjawiwszy mu swą zgryzotę, kończyła żałośnie:
—  Nie umiem prząść biegle zwykłej kądzieli, a cóż dopiero złoto ze słomy. Miast szczęścia nieszczęście spadło na mnie. Pomóż mi, dobry kołbuczku, błagam. Bo inak, to skoczę w dół z wieży.
— Pomogę — odparł. — Ale powiem przódzi, że ino praca i prawda mogą uczynić człeka szczęśliwym. Pomnij na zawsze: praca tworzy nawet złote góry, nie tylko złotą przędzę. Pomogę. Ale pod warunkiem: musisz pani odgadnąć moje imię i jutro, gdy tu wrócę, powiedzieć mi je. A jeśli nie odgadniesz, poślubić   mnie   bę-
111
dziesz zmuszona. I jakom   ja   wiet-rznik, tak ty zostaniesz wietrznicą. Ponieważ od razu pomyślała o pomocy mędrców i uczonych ksiąg, zawierających wszelką wiedzę, zgodziła się na ten warunek. — To jeszcze nie wszystko — rzecze kołbuk.   —   Ninie   sto   słynnych   w księstwie przodownic kądzieli czeka na ciebie w pracowni. Otóż musisz pani do jutra uprząść tyle,   co   one wszystkie razem.   Ale   jeden   zryw nagły, nie z chęci, lecz z ostatecznej konieczności i samolubstwa, nie wystarczy. Musisz pani odtąd do końca życia prząść dwa razy   więcej niźli pierwsza przodownica kraju i nigdy nie   kłamać.   Praca   i   prawda   ze wszystkiego złoto czynią. Zasępiło się jeszcze bardziej oblicze niewiasty   rozmiłowanej   w   nieróbstwie i słodyczy kłamstwa. Ale czyż miała jakiś wybór?
—  Zgoda — rzekła. — Byle daj moc robienia złota ze słomy!
Wtedy lataniec wyjął z kieszeni złote rękawice i podał księżnie.
—  Pracuj w nich, pani — polecił. — Tylko pamiętaj: kłamstwo i lenistwo obrócą wniwecz robotę... A teraz odchodzę. Wrócę jutro.
Zanim zdążyła podziękować, znikł, że jeno pod okapem komina trochę zaszeleściło.
Nadzieja rękawiczki wdziewa na roztrzęsione dłonie, zasiada do przęślicy i zaczyna robotę. A przędzie, a przędzie, aż wrzeciono warczy, aż palce furkają. Samo złoto najszczersze! Wrzeciono za wrzecionem! Niebawem wielkie zwoje drogocennej przędzy kłębią się na stołach, podłodze — wszędzie — i pęcznieją, i rosną do powały!
Zbiegli się dworzanie, służba, książę, gęby rozdziawiają, klaszczą z podziwu i coraz to wieści przynoszą z fraucymeru, że sto zwołanych prządek za księżną nie nadąża. Zwycięstwo! Uciecha!
Nadzieja jednak zatroskana. Daremnie łamie głowę nad imieniem koł-buka, lubo gadki i wierzenia ludowe sobie przypomina, pełne mian, nazw, przezwisk, zaklęć. Co za los okrutny, szyderczy! Wszystko jej brzydnie i łzy wyciska.
Odprawiła ludzi, zostawiając tylko księcia, i tak doń mówi: — Napełnię ci skarbiec, panie mężu, aliści brak mi pewnego zaklęcia, imienia dobrotliwego kołbuka, który mnie cudownego rzemiosła nauczył. Sama wymyślić go nie mogę. Potrzebna mi pomoc ludzi uczonych. Wezwij ich do sąsiedniej komnaty, i to bez zwłoki.
Zdziwił się książę, lecz spełnił prośbę małżonki.
Naschodziło się zewsząd brodatych mądralów, nad zadanym pytaniem się głowią, grube księgi i stare per-
112
gaminy wertują, wiodą narady i dysputy... Nadzieja pomaga im walnie, odrywając się coraz od tkania w swej komnacie. Wszystko daremnie.
Książę zaszedł znów do żoninej komnaty. Chwali i całuje małżonkę za rosnące stosy złota. Pożegnał ją w końcu czule, bo wyjeżdżał właśnie na łowy, a na dziedzińcu trąbiono hejnał myśliwski.
—  Zaliś, żono, nadal chora? — spytał jeszcze.
— O, tak! — skłamała.
—  Tedy przyślę ci medyka... — zapowiedział już zza progu.
Po zamknięciu za nim drzwi ujrzała ze zgrozą, że sterty złotego przędziwa zmieniły się na powrót w słomę i zwykłą kądziel. Tę odmianę spowodowało kłamstwo. Księżna patrzyła na nią bezradnie załzawionymi oczyma. Za ścianą brzmiały narady mędrców szukających imienia kołbuka, mistrza Nadziei. Ochłonąwszy nieco, księżna znowu uparcie prząść zaczęła. Szło jej jeszcze sprawniej niż przedtem. Za wszelką cenę chciała nadrobić stracony czas. Ponownie kłęby złotej przędzy pęczniały szybko i piętrzyły się w całej komnacie, jakby działały setki przęślic.
Aż przez zamknięte drzwi służebna oznajmiła przybycie medyka. — Powiedz, żem wyjechała z zamku! — poleciła księżna. Po czym stwierdziła z rozpaczą, że złota przędza stała się pospolitym tworzywem. Ogarnęło ją zniechęcenie do pracy. Ale wnet przypomniała sobie, że nieróbstwo na równi z kłamstwem może być przyczyną jej zgryzot.
Po raz trzeci zasiadła do kołowrotka, przysięgając sobie, że bez względu na to, co się stanie, wytrwa w pracy i prawdzie.
Wtedy ukryty w dymniku kołbuk wyleciał z dymem w powietrze, pod promieniami słońca zamienił się w ptaka i wzbił pod obłoki, po czym poszybował na miejsce książęcego polowania.
Po wielce pomyślnych łowach myśliwcy odpoczywali przy ognisku na polanie. Książę leżał pod krzewem dzikiej róży, zasłuchany w śpiew ptaka zaszytego nie opodal w gąszczu. Jakież było jego zdumienie, gdy w pieniu rozróżnił słowa zgoła ludzkiej pieśni:
Moja narzeczona przędzie szczere złoto. Jakże mi nie śpiewać z największą ochotą?
Przecie jutro z rana me wesele będzie. Jakże mam nie śpiewać, gdy się radość przędzie?
Złoto i wesele! Czego więcej trzeba? Jakże mam nie śpiewać, gdy łaskawe nieba?
Książę nakazał ptaka schwytać, a kiedy się to nie udało, zarządził powrót do zamku.
Po drodze nad orszakiem szybował ów ptak i śpiewał:
Niczym są puszcze i g6ry, gdy się do lubej leci. Jam chobołd Titelitury, znamy na całym świecie. Titelitury!
Luba w domysłach się gubi i mędrcy głowią srodze.
113
A ja dopiero po ślubie wyznam imię niebodze: Titelitury!
Przez całą drogę do zamku powtarzał a ówieiikał: Titelitury! Titelitury!
Powróciwszy do domu późną nocą książę zastał żonę przy pracy.
—  Przecieżeś chora, żono — przestraszył się.
—  Juzem zdrowa — odparła. Pomimo utrudzenia nie dała się o-derwać od pracy. Nie nalegał widząc jej zapał. Nacieszywszy oczy rosnącą górą złotej przędzy, opowiedział żonie swą przygodę z cudownym ptakiem.
—  Pomyśl, żono, jakie dziwne imię: Titelitury — zakończył.
Zerwała się na równe nogi i zawołała szczęśliwie:
—   Oto potrzebne zaklęcie! Oto imię chobołda, imię, którego szukam pospołu z mędrcami! Teraz dopierom naprawdę radosna!
Do białego rana przędła niezmordowanie. A naprzędła więcej niżeli wszystkie wezwane na zamek prządki. Przysięgła sobie, że nigdy nieróbstwo i kłam nie splamią jej duszy, i czuła, iż przysięgi dotrzyma.
Spokojnie czekała na kołbuka... Zjawił    się    uśmiechnięty,    pewny zwycięstwa. Jako wczoraj, tak i dziś, stał pod kominkiem i machał kapeluszem z piórami.
—  Titelitury, podejdź bliżej! — zawołała zwycięsko.
Tam, gdzie stał, trzasnęło coś nagle niby strzał z arkebuza. Znikł kołbuk, a pojawił się kruk i zakrakał posępnie*
Prawdziwe moje odgadłaś imię — jam duch żyjący w komina dymie, przeklęty chobołd.
Łubom tak srodze dziś zwyciężony, składam ci niskie hołdu pokłony.
Wybiwszy iście pokłony, uleciał kominem i znikł na zawsze.

9. Chciwiec
Jezioro Lelesz połyskuje stalowo w słońcu, gładkie niby olbrzymi okraw polerowanego kruszcu. Cisza była wielka, bo nawet wiatr wszelki ustał. Po lśniącej wodzie ślizgały się czółna i tratwy. Zarosłe gęsto brzegi poobsia<Jali gdzieniegdzie cierpliwi rybacy z wędkami. Inni zapuszczali sieci. W nadbrzeżnych chaszczach snuli się ludzie z wodnym sprzętem. Nagle od wsi Leleszki nad jezioro przycwałował konny jeździec, a o-sadziwszy wierzchowca na brzegu, huknął gromko:
—  Ludzie! Do mnie! Biegiem a chuć-ko!1
—  Bartek Leszcz! — poznali go rybacy, bo ich sąsiad. — Ryczy kieby
1 Chućko (maz.) — chyżo, szybko.
114
^?
niedźwiedź, ryby płoszy. Co się stało, że tak gnał?
2li, poczęli jednak gromadzić się wokół niego. Gęby czerstwe, ogorzałe. Wszystko rybitwy z dziada pradziada, zasiedziałe tutaj. Leszcz zaczął przemowę — nie do wiary, co gadał: że namiestnik w Pasymiu, drapieżny zdzierca, zwany Chciwcem, zabronił rybakom łowienia w Leleszy i innych jeziorach — niemieckich — lubo dotychczas mieli prawo.
— Wody zabrania, psisyn! — grzmiał Bartek. — Ino patrzyć, a dechu Mazurom nie dopuści! — skry Bartkowi w ślepiach migotały, z piersi rwał się huczący potok słów niczym u jakiego kaznodziei. — Ciężkie, okrutne jest panowanie Krzyżaków i wielmożów niemieckich nad mazurskim ludem. Bicz Zakonu mamy nade łbem i miecz! Trza nam lepszej opieki króla jegomości polskiego! Skargi do Krakowa słać trza jedna za drugą! Ninia wielki mistrz Zakonu, książę Fryderyk saski, na wyprawie wojennej. Namiestnik Chciwiec zaś sroży się w Pasymiu. Czart w polu, a Belzebub doma... Należy takoż posły wyprawić do Chciwca, natomiast doma gotować koły, ber-dysze, widły, oręż wszelaki. Nie u-darzy się posłanie, bitwę poczniem! Nie udarzy się bitwa, to biada nam! Czeka nas głód i zemsta niemiecka!
Radzili nad jeziorem długo, a potem we wsi.
Baby podniosły okrutny lament. Zmawiały się z zamawiaczkami i innymi znającymi, by rzucić złe czary na Chciwca i jego rodzinę. Otrokom
nie w głowach były gadania — ręce im drżały do bitki. Uradzono łowić nadal ryby mimo zakazu, wybrano posłami kilku wymowniejszych chłopów z Leszczem na czele i wyprawiono ich do Pasymia, by praw leleskich bronili przed zakusami niegodziwca. Atoli Chciwiec odpędził posłów i jeszcze surowiej zakazał połowów, zaostrzając kary za nieposłuszeństwo.
Daremnie. Rybacy łowili ryby dalej, a po kryjomu sposobili się do boju: do odparcia spodziewanego najazdu pachołków namiestnika. Pewnego dnia jedna gromada knechtów wtargnęła do wsi, druga pocwałowała nad jezioro ująć zuchwałych rybaków. Leszcz skrzyknął towarzyszy z przygotowaną zawczasu bronią. Napastników przywitał groźny zgiełk, najeżone rogaciny, berdysze, topory, kosy, drągi. Zawrzała bitwa na brzegu. Rozognione Mazury przegnały niemieckich pachołków, którzy uszli w popłochu, unosząc rannych. Atoli Leszcz, co rybakom przewodził, pod koniec walki padł z rozpłatanym łbem. Lubo niewiasty roztoczyły nad nim troskliwą opiekę, rybacy podupadli na duchu, straciwszy wodza. Odniesione zwycięstwo nie utwierdziło ich w oporze. W obawie przed zemstą poczęli żałować swej nieustępliwości. Aliści Leszcz z łoża boleści zdołał ich zagrzać na nowo, tak że wbrew zakazowi wiedli połowy nadal. Wtedy sam Chciwiec z wielką siłą zbrojną opadł wieś i tak przeraził jej mieszkańców, iż nie podjęli walki, chociaż się do niej przysposobili. Tylko   niewiasty   podniosły   wrzask

115
ogromny, a że wiele z   nich   znało ciemną wiedzę, rzuciły czary na pod-
)e#o namiestnika, Jego sługj j utra-
cone przez rybaków na rzecz Chciwca jezioro. Zapędziwszy batami rybaków do chałup, knechci porwali najlepsze konie i bydło wioskowe, a Chciwiec zagroził jeszcze raz naj-sroższymi karami za samowolne łowienie ryb.
Leleszanie ulegli i zaprzestali rybołówstwa.
Aliści od czartów niewiast leleskich ani namiestnik, ani jego ludzie nie mogli złowić żadnej ryby w zmartwiałej nagle Leleszy. Chciwiec od razu pojął, że to uroki motają mu sieci i odstraszają zdobycz. Uwięziwszy wiele leleszanek, kazał je torturować, by przyznały się do winy i odczyniły zaklęcia. Zatrwożony jednak ich zawziętością w odmowie zeznań, gdy na domiar klęły tajemniczo, rozkazał je uwolnić, nic nie wskórawszy. Choć sam doglądał łowienia i spędził nad jezioro przychylne mu zamawiaczki dla odczarowania wody, sieci wciąż były puste.
Wezwał tedy do siebie znanego nurka, który mógł ponoć aż trzy godziny pływać pod wodą. Kazał mu nurkować i baczyć pilnie na ryby. Nurek w obecności namiestnika pół dnia nurkował, a knechci usiłowali łowić. Na próżno. Po wielu próbach nurek oznajmił, że się głębia trzęsie od ryb, jeno dziwnie unikają pułapek. Chciwiec, posądziwszy biedaka o zmowę z leleszanami, wtrącił go do lochu.
Sam potajemnie udał się do sławnej czarownicy, aby odczyniła uroki leleskich   białek.   Zatrwożony   stanął
przed pieczarą, w której mieszkała.
Na jego   spotkanie   wyszła   młoda, strojna w h/aJa szatę dz/ewte — jakby już nań czekała. Nie spytawszy, o co idzie, rzekła:
—    Zgrzeszyłeś ciężko, srogi ciemięzco! I pomrzesz przed czasem, a ryby prawie do cna w Leleszy wyginą, kromia kilku, najzacniejszych w rodzaju, z których nowe rozmnożą się tak obficie, jako nigdy dotychczas. Aliście nie dla ciebie, niegodziwcze!
—  W zmowieś z chłopami, wiedźmo przeklęta! — ryknął Niemiec i mieczem błysnął nad głową wieszczki. Ale mordercza stal wypadła mu z dłoni, a pieczara, niby paszcza bajecznego olbrzyma, wionęła nań potężnym podmuchem, który go rzucił aż pod mury Pasymia, potłuczonego, żywego jednak i zdrowego.
—  Złuda. Zdawało mi się — mawiał odtąd, wspominając to zdarzenie: chciał je dla własnego spokoju pomniejszyć.
Raz wyjechał na łowy w puszczę rozciągnioną wokół Leleszy. Odbił daleko od orszaku. Zadumany, jechał stępa, z niepokojem patrząc na srebrną lśniawę jeziora, w otoku borów wyglądającego niby zwierciadło oprawne w brąz pokryty zieloną patyną.
Skołtuniona gąszcz szumi przejmująco: „Chciwiec! Chciwiec!" Wrony porwały się sprzed konia z krakaniem: „Śmierć! Smierrrć!" „Złuda. Zdawało mi się" — mruczał Chciwiec wstrząśnięty. Podciął konia i leśną ścieżyną pocwałował ku swoim. Od pędu i świstu wiatru uspokoił się nieco.  I wtedy
116
nagle w gęstwinie zakotłował wielki kształt brunatny. Potworny łeb wychynął z zarośli i ryknął okropnie. — To niedźwiedź! Ciężkim, obłym cielskiem kruszy gałęzie, człapie. Koń zakwiczał z przerażenia, zerwał się dziko, potem stanął dęba, zawrócił i poniósł znowu wprost ku jezioru. Ale gdy niedźwiedź znikł, gdy z oddali napłynął łagodny, przyjacielski dźwięk myśliwskiego rogu, wierzchowiec zwolnił i szedł dalej stępa. Wówczas Chciwiec zaśmiał się dla dodania sobie fantazji. „Złuda. Zdawało mi się — myślał. — To była pułapka wiedźm". Nagle ścieżkę przeskoczyła ropucha, a jej skok był tak niespodziewany, że spłoszony koń poniósł znowu, jakby podpalony żywym ogniem i pognał szalonym owalem. Na próżno jeździec walczył z jego płochliwoś-cią ruchami i głosem, darmo powściągał cugle...
Już coraz bliżej oślepiający blask wody jeziora, która, zda się, biegnie naprzeciw z błyskawiczną szybkością. Już za chwilę otworzy się otchłań! Za sążeń! Za skok! — Urwisko, wiszar nad kipielą wpadającego w jezioro potoku, miotającego się z hukiem na pniach drzew zwalonych w głębię.
Oszalały koń leci prosto... Aż runął w topiel wraz z jeźdźcem! Chwilę walczył z żywiołem, rozpaczliwie czepiając się kopytami zwalonych w kipiel pni, kwiczał dziko do wtóru wrzaskowi człowieka. Utonęli obadwa.
Wtedy spod urwiska kipienie wody przeniosło się na całe jezioro, gładkie dotąd i ciche. Rozkołysała się toń,  spiętrzyła w  wyniosłe  bałwa-
ny, zawrzała do dna. Gdy opadła i wyspokojniała, na wygładzonym ponownie jej zwierciadle ukazało się nieprzebrane mnóstwo ryb. Wyginęły były w godzinie owej przedziwnej burzy i pływały teraz srebrnymi brzuchami do góry, zgromadzone w szerokie ławice i podrygujące na falach rojowiska.
Tego roku nie było już ryb w jeziorze. Cicha Lelesz zhańbiona leżała i zaklęta. Ale potem obrodziła, jak nigdy dotychczas.
Powróciły więc do niej skrzywdzone rybaki mazurskie.
Kto by tam wiedział o tym wszystkim, gdyby nie tacy pozieduwacze, * jak Kęsbokowie czy Brzozowscy z Purdy, Gromu, Leleszek, Tylkowa, albo Biernatowie z Butryn czy Kwa-sowie z Brąswałdus... Kiedy się tak w gospodzie Fałkowskich koło ratusza w Pasymiu zejdą ludzie z dalekich nieraz okolic — po jarmarku i mszy świętej — to wnet cały tłum gromadzi się wokół tych pozieduwa-czy, żeby się z nimi napić piwa i posłuchać opowieści o dawnych czasach.
Taki Jan Biernat, patriarcha rodu rozsiadłego szeroko w Olsztyńskiem, białobrody starzec o wyglądzie Piotra Apostoła, siada przy stole i od razu mówi do zebranych: — Słuchajcie, pachołki i dziwczoki, starego, bo kiedy pomrę, nie usłyszycie już tego, co ja wiem, a pamiętam jeszcze czasy Napoliona i Koś-
1 Pozieduwac (maz.); pozieduwacz — opo-
wiadacz, gawędziarz. * Stare rody mazurskie.
117
ciuszki,   teraz   zaś   czytam   „Mazu-ra  *.
Opowiadał szeroko o „Mazurze", zalecił go abonować i sam zebranym czytał zeń ciekawsze kawałki, jak też z wrocławskich „Nowin" 5. Tak zaś w każdym   niemal   słowie dogryzł Prusakom i tak rozognił słuchaczy, rozważając opowieść o Chciwcu i księciu Fryderyku saskim, że aż zgrzytali zębami   i   klęli   głośno, niebaczni na policję. A już niejeden co miększy w sercu łzy miał w o-czach, gdy stary Biernat odczytał na głos wiersz tak piękny, że nigdy niczego podobnego nie słyszeli,   pióra ponoć jakiegoś   Winklera   czy   Kętrzyńskiego e:
Odtąd pieśń moja do boju i walki będzie
hasłem,
Do  buntu  i  do  powstania;  krzykiem się
stanie niezgasłym
Do szturmu na potentatów, którzy mi kraj
zabrali,
Zwycięską ongi Polskę w spiżowy łańcuch
skowali.
Nie pokonacie Jej nigdy! Oto dzień pomsty
nadchodzi.'
Wywalczymy na nowo wszystko, co ukradł ' nam zbrodzień.
Choć odjęliście wolność, niezwyciężone w nas męstwo!
I   niezłamana   jest   Polska,   chociaż   dotknięta klęską!
*  „Mazur" — pismo w języku polskim, wydawane na Mazurach w latach 1883— —1884.
5 „Nowiny" — pismo wychodziło w latach 1884r-1891.
•  Wojciech Kętrzyński (1838—1918) — pisarz, historyk, etnograf, wielki patriota i działacz polityczno-społeczny na Mazurach. Miał zmienione nazwisko na „Winkler", ale wrócił do odebranego jego ojcu i całej rodzinie polskiego nazwiska „Kętrzyński".
10. Żaba
W chałupie Pakułów * w Wielbarku — smutek. Nie to, że bieda. Nie wiodło im się źle. Jeno ten głupi Jaś, nieszczęśnik, wszystkim trosk przysparza. Pakulina wręcz jego los opłakuje. Ojciec, lubo nawet i chce być sprawiedliwy, fuka nań za różne głupoty. No, a brat, dorodny, zmyślny parób, to już wyśmiewa młodszego, posztur-guje.
Jaś nie był żaden niezguła, tylko że pracował bez serca, z nakazu jedynie, z musu, nie z siebie, i głową kędyś w chmurach błądził. A z robót wszelakich to najlepiej lubił pasać bydło, choć mógłby przecie przy wydobywaniu tutejszej rudy darniowej i wytapianiu jej czy jako bartnik w puszczy pracować, co dla parobka zaszczytne i popłatne. Pewnego dnia starszy Pakulak, Bartek, powiada:
— Kochane rodzice! Dosyć ja już waszego chleba zjadłem. Trza mi we świat na naukę, bym ostał rzetelnym robotnikiem i żonę znalazł. Przódzi od narzeczonej przyśle ja wam podarek, a potem przyjadę z nią tutaj na wesele... Wyuczę sie na młynarza, bo z tego wszak najlepszy profit.
Zgodzili się oczywista rodzice, lubo żałość ułapiła ich za serce. Jasiek zaś niespodziewanie powiedział twardo jak nigdy dotąd: — Ja takoż we świat pójdę nauczyć sie czegoś. Domownicy w śmiech, w przygryzki
1 Stary   ród   zamieszkały    w    Wielbarku i okolicach.
118

i kpiny. Jasiek przełknął tę zacierkę gorczyczną razem z łzą i powtórzył swój zamiar.
W chałupie zaraz nastało istne urwanie głowy. Bo przecie trzeba godnie Bartka w świat wyprawić. Zapowiedź Jaśka zlekceważono, o nim samym zapomniano. Wyzbierał więc w kuchni resztki jadła, upchał je w worek i czekał na odejście Bartka, by razem z nim opuścić dom. A gdy się Bartek do podróży galantował, on się z bydlątkami, pieskiem i całą zagrodą czule żegnał. Rodzice uściskali starszego, młodszego zaś ofuknęli, że niezguła, a dokąd to się wybiera, między obcych na pośmiewisko.
—  Nie wpierajta we mnie niedoraj-dztwa! — postawił się. — Ide!
I poszli obadwa. Ale rozstali się niebawem na rozstajnych drogach: każdy podążył w swoją stronę — po własny los.
Idzie Jasiek przez wielgachny las coraz dalej i głębiej... Ani widać kresu czarnej kniei, za którą szeroki świat. Zmierzch zapadł, potem nieprzejrzana ciemność nocy. Jadło z domu wyczerpało się rychło, znużenie obezwładniło wędrowca coraz bardziej, że już ledwie nogami powłóczył.
Nagle w głębi puszczy błysnęło nikłe światełko. Chałupa jakowaś. Chyba noclegu tam nie pożałują. Przyśpieszył. Wchodzi i powiada, jako zwyczaj każe:
—   Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! Pozdrawiam was, dusze krześcijańskie!
Ale wnet spostrzegł, że w izbie nie ma nikogo. Coś jeno w kącie zaszeleściło i — kie, kie, kie — pod nogi
mu kicnęło. Co za pieron? Wielkach-na niby gawron ropucha! Ale nie w tym dziw największy, lecz w tym, że beknęła ludzkim głosem:
—  Bóg ci zapłać, poćciwy parobku, za krześcijańskie pozdrowienie. Jam tu gospodyni. Mam przeto prawo spytać, czego tu szukasz.
—  Noclegu — odpowiedział śmiało.
—   Dobrze. Ostań. Ino mi wyznaj, coć od rodziny wygnało w las.
—  Ano, brat szuka w świecie nauki i szczęścia, przeto ja też próbuje. Pora nam takoż do żeniaczki.
—  Grzecznyś, widzę, kawaler... Może u mnie służbę przyjmiesz?
—  Przyjmę — odparł nie pytając o rodzaj pracy ani o zapłatę. Podobała się ta rezolucja żabie. Zarechotała życzliwie.
—  Nie pytasz, aleć sama powiem, jaka czeka cię robota i płaca. O, widzisz tę poduszkę atłasową? — zadarła łapinę i wskazała kąt, z którego wyskoczyła. — Będziesz mnie nosił na tej poduszce. Ot, cała praca. A dostaniesz za nią dobrze jeść i pić. Zgoda?
—  Zgoda.
Odtąd dobrze mu się wiodło. Sypiał w schludnej komorze, miał nowe odzienie i smaczne jadło. Trzy razy dziennie przechadzał się po lesie, nosząc żabę na atłasowej poduszce — wedle umowy. Tyle było roboty!
Razu pewnego zaszedł z żabą na nieznaną polanę, a raczej pogorzelisko w gęstwie leśnej, tchnące odorem spalenizny i gorącem po niedawnym pożarze. W zgliszczach i krzakach coś jakby jęczało.
—  Co za bidula? — szepnął,  poru-
119
I
szony czyimś bólem, i zwrócił się do    — Dobre masz serce — pochwaliła żaby: — Położę was na mchu, moja    żaba. — Ale złachałeś ubiór, dobrodziejko, a sam obacze, co sie    Codziennie lekował chore zwierzęta, tam dzieje.                                              A tak wiele trudu go to kosztowało,
— Idź — odparła.                                   że zmarniał od nadmiernej pracy, a
I na pogorzelisku, i w zaroślach wo-    przyodziewek   miał   jeszcze   gorszy kół leżało mnóstwo   zwierząt   popa-    niźli w  domu  rodzinnym.   Tak   się rzonych i poranionych. Wszystko ję-    dorobił w służbie, czało niby chorzy ludzie. Tyle cier-    Gdy  wyleczył  wszystkie  zwierzęta, pienia, nędzy i trwogi! — Przejęło     rozbiegły się i rozleciały, się współczuciem dobre serce Jaśko-    — Dobre nie zostanie bez nagrody,
jak i złe bez kary — orzekła żaba.
—  Nadejdzie jeszcze twój czas. Kiedyś zaszli na miejsce, gdzie jakiś człowiek stawiał dom. Dźwigał bierwiona, deski, kamienie, sam. A ledwo już dychał z trudu.
—  Trza mu pomóc, nie ma gadki — powiada Jasiek do żaby. -— Pomóż. Ale ci za to nie zapłacę, bo to nie dla mnie służba. •— Nie dla zapłaty pomogę bliźniemu.
Wziął się poczciwiec do pracy pospołu z onym człekiem i pomagał z całego serca. Z tego umordowania ledwie już dychał pod wieczór. Ale
we. Wróciwszy do żaby, powiedział    dom stanął. A gospodarz serdecznie jej o wszystkim i tak zakończył:          Jaśkowi podziękował i na koniec ta-
—  Trza jem pomóc, nie ma gadki,     ką mu dał wróżbę:
— Pomóż. Ale ci za to nie zapłacę, bo    — Z tak dobrym sercem czeka cię to nie dla mnie służba.                           wielkie szczęście, cny parobku.
—  Zadowolenie z dobrego uczynku — Oczywista, nie zostanie to bez na-to najlepsza zapłata.                               grody — potwierdziła żaba. Niezwłocznie jął opatrywać rany Kiedyś znów zobaczył Jasiek nie-zwierzętom. Zbierał wskazane przez wolników w kamieniołomach, cienie żabę zioła i okładał nimi okaleczenia, ludzkie, ledwie zipiące. Łamali kilo-Zdjął z siebie bieliznę, darł w pasy fami skałę, dźwigali głazy. Na próż-i obwiązywał ranne członki. Później no wołali pić, przykuci do skał łań-poukładał chore stworzenia na mięk-    cuchami.
kim mchu. — Leżą teraz i dychają     — Trza im wody nanosić — powiada z ulgą niby w szpitalu jakim, a na    Jaś zdjęty współczuciem, dobrodzieja swego  wdzięcznie  patr    — Ale ci za to nie zapłacę, bo to nie rzą.                                                          dla mnie służba — ostrzegła po swo-
120
jemu żaba. — A wiesz ty, że źródło na samym krańcu tej puszczy: dwa dni drogi stąd. Pomyśl, ile wiader musisz przynieść, by tę rzeszę napoić. Chodź lepiej doma, parobku!
—  Toć bym spokoju do skonu nie zaznał, gdybym ich nie napoił! Zaniósłszy żabę do domu, dwa drzewianne wiadra wziął i poszedł do źródła. Dwa dni drogi, iście, było tam i dwa nazad. Omdlewał z utrudzenia, kaleczył nogi na wertepach. Ale nie ustał. Wiele razy obracał tam i z powrotem A zapłatą mu była jeno wdzięczność nieszczęśników i zadowolenie własne. — Po drodze las mu szumiał: „Szczęście! Szczęście!" A wyleczone stworzenia gaworzyły przeróżnymi głosami: „Dzięki! Dzięki!" A niewolnicy wołali: „Bądź błogosławiony, bracie!" — Zali trzeba lepszej nagrody?
Aż kiedyś zastał kamieniołomy puste. Snadź okrutny pan zabrał stąd niewolników. Zasmucił się chłop: bo kto im tam pomoże?
—  Dobre masz serce, a to nie zostanie bez nagrody — rzekła żaba. Rozeźliła go niespodzianie ta przepowiednia, okrutne szyderstwo. Bo przecie wychudł na szczapę, chodził w łachmanach, nijakich zasobów nie zdobył, żadnej dziewki nie poznał, a już dwa lata zeszły. Bartek we świecie na ludzi zapewne wykierował się tymczasem.
Dostrzegła żaba jego frasunek i zapytała, co mu dolega. Wyrzucił z siebie wszystko niby z napęczniałego worka. Ulżył sobie.
—  Może i zdobył wiele ten twój brat — rzecze na to żaba — ale na pewno nie ma tak zacnego serca i tyle dobrego nie zrobił, co ty.
—  Doma mi sie cni! — wybuchnął.
—  Kaj sie ruszę, to go widzę. Aliści dziadakiem nie wrócę. I drogi doma stąd nie poznaje.
—  Poczekaj do jutra, to się coś wymyśli.
Nazajutrz dała mu rózgę oraz jakieś zawiniątko i rzekła:
—  Idź do przystawki za domem i tą rózgą uderz we drzwi trzy razy. Do węzełka nie wolno ci zajrzeć! Dasz go matce. Nie pytaj!
Uczynił, jak mu poleciła, i aż osłupiał: drzwi przystawki się rozwarły i wybiegł z niej kary koń z białą gwiazdką na czole, osiodłany, okiełznany, gotów do drogi, i stanął przed Jaśkiem. Ten wnet ochłonął ze zdumienia i skoczył na siodło. A żaba, przykicawszy na próg chałupy, zawołała:
—  Ten rumak do domu cię zaniesie. Ale pomnij: na granicy ojcowego pola zsiądziesz i dalej pójdziesz pieszo. Nie zaglądaj też do węzełka, jeno daj go matce mówiąc, że to podarek od narzeczonej. Wspomnij mnie tam czasami i wróć niedługo, bom taka samotna, niedołężna. I cnić za tobą będę, bo cię umiłowałam.
—  Do widzenia! —   rzucił   krótko, podciął konia i pocwałował. Mierziło   go   podsunięte  przez   żabę łgarstwo i jej wyznanie  „A to sobie narzeczoną nalazłem!  I służbę!"
— myślał gorzko.
Po długiej podróży ujrzał rodzinną wioskę i miedzę ojcowego pola. Zgodnie z przestrogą żaby zsiadł z konia, który się zaraz gdzieś podział. Serce Jaśkowi znów spłynęło goryczą. Wynędzniały był, w łachmanach — i tak po dwu latach wraca do domu.
121
Rodzice powitali go dość czule, ale jego mizeria mąciła przecie nastrój. Zastał tu już Bartka, który wcześniej przybył. Ten wyuczył się na czeladnika młynarskiego. Strojnie odziany, dumnej postawy, ma urodną i zamożną  narzeczoną,  którą  za  rok  przywiezie na ślub, a która tymczasem przysyła przyszłej świekrze   bogate podarki. A Jasiek co? Długo wstydził się pokazać dar   od   żaby   dla matki... Ale w końcu wziął na odwagę i rzekł raźno: — A to upominek od mojej narzeczonej.
I aby nie widzieć zawartości węzełka, przymknął oczy w obawie, że żaba może zeń jakoś zakpiła.
—  Cie licho! — dogadywał Bartek.
—  Miałeś widać niezgorszą służbę. Galant jak sie patrzy, he, he! O, i narzeczoną ma, ho, ho! Pewnikiem tak strojna, jak narzeczony. Cha, cha! Hi! hi! W złote szaty! Dźgał Jaśka prosto w serce. Ale ten milcząc czekał z zamkniętymi oczyma na rozwinięcie węzełka od żaby.
—  Ach! Co za ślicznoście! — krzyknęła nagle z zachwytem matka. Okrzykiem zdumienia zawtórowali jej ojciec i brat. Sam Jasiek zdumiał się jeszcze więcej, gdy otworzył oczy. Oto w rękach matki mieniła się przepiękna suknia jedwabna, haftowana złotem, perłami i brylantami — iście królewska szata! Olaboga!
—  Widzicie? — szepnął szczęśliwie.
Atoli rodzice i brat dalej mu wymyślać, że ukradł, że zrabował, że na zbój się puścił, bo przecie za głupi, by takowe cudowności uczciwie zdobyć. Oniemiał,  pargnąć  nawet   mu   nie
dali na obronę, aż musiał z chałupy uciekać.
Postanowił iść na zarobek do pana w dalekich   Jerutkach.   Ledwie   doszedł do granicy ojcowych gruntów, zobaczył swego karego konia z białą gwiazdką na czole. Smagnął go kijaszkiem,  by spłoszyć,   ale   zwierzę wcale się nie zlękło, jeno szło za Jaśkiem niby pies przywiązały. Rzucał kamieniami, odstraszał konia — daremnie.   „Nie   jesteś,   chabeto,   potrzebna!  Do żaby na bezludzie nie wrócę!" — myślał zawzięcie. Ale rychło zrobiło mu się jej żal, niedołężnego stworzenia.   Tak go o powrót prosiła, nieboraczka... Nagroda może jakoś inaczej, kiedy indziej przyjdzie.  — Przywołał  konia  idącego za nim.
Ucieszył żabę swoim powrotem. Czy od tej uciechy, czy z innego powodu, jej rechot zmienił się w dźwięczny głos niewieści. Dziw nad dziwy! Ale on narzekał, skarżył się na rodzinę i swoją biedę, zazdrościł bratu. — Ze wszystkiego zwierzał się żabie. A ona swoje i swoje:
—  Dobre masz serce, a to nie zostanie bez nagrody.
I znów Jaśkowi rok upłynął na dziadowskiej służbie. Aż kiedyś żaba go zagadnęła:
—  Jak mówiłeś, twój brat zapewne do domu teraz wraca z narzeczoną. Możesz i ty ze swoją tam jechać. Chłop żachnął się na te kpiny, ciep-nął na środek izby i wołał:
— A kajże ją mam? A kaj mam wóz, bym godnie tam zajechał?
—  Uspokój się i słuchaj — odparła żaba. — Idź do przystawki i tą oto rózgą uderz w ścianę trzy razy. Potem rób, coć rozum każe.
122
Usłuchał. W ścianę przystawki uderzył trzy razy. Wtedy rozwarła się niby brama, a z wnętrza wyjechała świetna kareta zaprzężona w cztery piękne jelenie, lecz przez nikogo nie powożona. Zdumiał się, najbardziej zaś dlatego, że owe jelenie były z tych zwierząt, które kiedyś wyleko-wał przy pożarze puszczy. Wsiada do karety, a tu na pluszowych poduszkach siedzi prześliczna panna w białej atłasowej sukni. Królewna czy co? Pozdrowił ją, jak umiał. Odpowiedziała mu głosem... żaby-gospodyni, tym odmienionym, słodkim. Zaniemówił. Ona zaś ciągnęła:
—  Tak, to ja. Pojedziemy do twoich rodziców. Ale na granicy ojcowego pola wysiądziesz i dojdziesz pieszo do domu, a tam będziesz udawał, że mnie wcale nie znasz, gdy się pojawię.
Kareta pędziła tak chyżo, iż niebawem stanęła na polu Pakułów. A tam już jedzie właśnie dostatnim wozem Bartek z urodziwą panną. Pierwszy dotarł do rodzicielskiej zagrody. Nędznie odziany Jasiek wszedł cicho do domu. Tu wesoły hałas, radosne zamieszanie. Rodzice witają Bartka, przyszłą synową, a na Jaśka prawie nie zważają.
Aż tu na podwórzu tętent i turkot. Pańska zajeżdża kareta! Dziw: miast koni jelenie! Fantazja wielmoży jakiegoś. — Pakułowie biegną witać, ofiarować swoje usługi. — Z karety wysiada dostojna pani, istna królewna, i o gościnę prosi.
—  My dziadaki, nie mamy czem ani gdzie przyjąć tak ślachetnej osoby
—  sumituje się stary Pakuła, zgięty w ukłonie do ziemi.
—  Na pewno dobrze mi z wami będzie — odpowiedziała królewna. Ano, jak dobrze, to dobrze. Usadzono ją na ławie wymoszczonej chustami, rozmową zabawiano, warzono strawę jak najsmaczniejszą. Wreszcie obiad zadymił na stole, który wszyscy obsiedli dokoła. Tylko Jaśka nie wezwali Pakułowie do towarzystwa. Dopiero królewna go zaprosiła i nawet posadziła koło siebie. Aż Bartek pokraśniał z zazdrości. A jakie było zgorszenie wszystkich, gdy po obiedzie zabrała z sobą Jaśka na wyszkę, gdzie jej przysposobiono gościnną izbę! Tak się zaś do głuptaka umizgała, niczym do jakiego chłopa na schwał, dla przykładu Bartka, który, acz miał narzeczoną, gotów by ją porzucić, gdyby nań padła łaska królewny.
—  Nic, ino głupia, a i jemu jako głupkowi szczęście sprzyja.
Bartek nie mógł wytrzymać, by nie podejrzeć, co się na wyszce dzieje. Ale zaraz wrócił tak zdumiony, że długo słowa nie wyrzekł.
—   Tam nie wyszka, ino komnata, służba, król i królewna od złota kapiący... — wykrztusił nareszcie. — Jaśka tam nie ma... Nawymyślali mu rodzice od durnych, a narzeczona myśląc, że ogłupiał, siadła na wóz i uciekła. Tymczasem rzeczywiście wyszka przeistoczyła się we wspaniałą komnatę z bogatymi sprzętami wedle ścian i ze stołem pośrodku, suto zastawionym. Jasiek, którego odzienie zmieniło się w wielkopańskie, zasiadł z królewną do posiłku. A w o-taczających komnatę dworzanach rozpoznał uratowanych kiedyś niewolników z kamieniołomu.
123
Wśród Pakułów na dole wre. Przypatrują się karocy i rosnącemu orszakowi. Aż ukazała się też królewna. Trzyma pod rękę królewicza. Ten królewicz zaś to przecie... Jasiek! Wybiegli ku karocy Pakułowie, o-czom swoim nie wierząc. Wtedy królewna przemówiła do nich:
—  Byliście niesprawiedliwi dla Jaśka. Nikt z was nie dokonałby tego, co on. Nie posiadacie tak szlachetnych serc, a wszelką pracę spełniacie tylko dla własnej korzyści, nie dbając a bliźnich.
Po czym powiodła Jaśka ku karocy. Na oczach osłupiałych Pakułów orszak wyjechał z podwórza. Za wrotami, na drodze, pojawił się ciąg świetnych pojazdów i konnych jeźdźców.
Za pobliskim zakrętem drogi korowód, ciągnący zrazu wolno, z powagą, pognał dalej szybko jak wicher
—  nad polami i puszczą, nad srebrnymi rzekami i jeziorami. A przed leśną chatynką żaby rozwiał się nagle, jakby go wcale nie było.
Jasiek stał przed drzwiami w łachmanach, jak przedtem. Przez próg hycnęła żaba, gospodyni domu. Po królewnie ani śladu.
—  Więc to ino czary! — jęknął z rozpaczą.
Skarżył się na swój los i wyrzucał żabie, że, niegodziwa,  uczyniła   sobie z niego bezlitośnie igraszkę. Żaba, dziwnie wzruszona jego skargą, odpowiedziała mu na to:
—  Nie trać nadziei. Ona jak słońce oświetla drogę, a gdy zgaśnie, droga staje się bezdrożem, iż człowiek zatraci się w błądzeniu. Idzie godzina wielkiej próby... Nie ulegaj złym
pokusom,  bądź wierny, cierpliwy i nie trać nadziei! A teraz żegnaj! Skoczyła w zarośla i znikła. Niby gniewny był na nią, a nagle odczuł niezmierne do niej przywiązanie. Jakże   brak   mu   będzie   jej przyjaźni!   „Niebożątko   zginie   bez mojej opieki — myślał tkliwie. — Dookoła świat objadę, a znajdę oną niebogę!" Pomimo rozżalenia i zgryzoty, w głowie mu tak przejaśniało, że od razu zrozumiał, co czuje do żaby, a co   do   królewny:   do   jednej przyjaźń, do drugiej kochanie. Choć nigdy tego dotąd nie doświadczył, to jednak pojął, że jest zakochany. Dodało mu to sił.    Przysiągł sobie odnaleźć i jedną, i drugą. Tak długo siedział na ławie w chałupie, zamyślony   o   sposobach   ratunku dla drogich istot, aż zapadła noc. Ale poświata księżyca rozwidniła izbę tak, jakby słońce zaświeciło. Rozejrzał się wokół — toż nie izba wieśniacza, lecz pańska komnata   pełna   dworzan,   jak   tamta   na wyszce u Pakułów! Sam też był w królewskim  ubiorze!  Zerwał się ze złoconego krzesła, nie z ławy. Serce omal nie wyskoczyło mu z piersi, tak rozkołysała nim nadzieja,  że  zaraz oto ujrzy królewnę, którą umiłował. Ale nie zjawiała się jakoś. Natomiast   przez   otwarte   podwoje zaczęły   wchodzić   niewiasty.   A   co jedna, to urodziwsza i strojniejsza. Jedne zagrały na przyniesionych instrumentach, drugie zatańczyły powabnie, inne zagadywały go i kusiły, by wybrał sobie spośród nich najpiękniejszą. Zasypywały go pytaniami i pochlebstwami, ale jego coś w duszy otrzegało, by nie   ważył   się odpowiadać,   bo   nadeszła   „godzina
124
próby", przewidziana przez żabę. Pokusa jednak była tak silna, jak obrona przed nią. Już miał ostrym krzykiem przegnać pokuśnice precz, ale znów się powstrzymał.
—  Jak ci na imię, dorodny rycerzu?
—   Przybyłyśmy rozproszyć twoje smutki. Żadna z nas nie będzie ci oporna.
—  Raduj się z nami! To noc radości, kochania i szczęścia!
Bardzo długo trwała ta „godzina próby", bo aż do północy, którą obwieściło bicie pałacowego zegara i pianie okolicznych kurów. Prysnął czar, widziadła znikły. Ale Jasiek w tej samej chwili zasnął kamiennie.
Gdy obudził się rano w zwykłym barłogu i odzieniu, pomyślał, że to było marzenie senne — „sen mara".
Cały dzień bez jadła i odpoczynku szukał swojej przyjaciółki żaby i marzył o królewnie. Wieczorem, ledwie legł spać, zaraz przeistoczyło się wszystko podobnie jak wczoraj. Jeno że ujrzał siebie na tronie we wspaniałej sali kolumnowej, pełnej wielmożów, rycerzy, sług. Uklękli oni wszyscy przed nim, a jeden w ich imieniu przemówił: — Składamy ci hołd, najjaśniejszy panie, i upraszamy, byś raczył przyjąć koronę naszego królestwa i został jego władcą. W razie zgody, powiedz „tak". W razie odmowy, doradź nam, kogo wybrać królem. Aliści błagamy o zgodę! Ciągniono Jaśka za język na różne sposoby, ale milczał w bezruchu jak zaklęty — tak właśnie rozumiejąc zapowiedź żaby.
Wtedy zgromadzeni poddali go cięższej próbie. Przenieśli go wraz z tronem do okna: na dziedzińcu pałacowym mrowiły się rzesze ludzi, o-toczone wojskiem, a pośrodku stały rzędem szubienice.
—  Ci ludzie wśród wojska to jeńcy mazurscy — rzekł jeden z dostojników. — Jeśli do północy nie przyjmiesz korony, wszyscy oni zostaną straceni. Jeśli przyjmiesz, ocalisz ich.
A z podwórca skazani jeńcy wołali rozpaczliwie:
—  Ocal nas, panie! Ulituj się nad nami! Miłosierdzia!
To chyba nie czary! Oczywistość aż nadto żywa! Stajało dobre serce Jaśkowe. Już miał przemówić, gdy zapiały koguty, wszystko znikło, on zaś znowu zapadł w sen. Świtanie wygoniło go powtórnie z barłogu na poszukiwania żaby i o-budziło tęsknotę za ukochaną królewną.
Wieczorem, gdy daremne trudy powaliły go na posłanie, noc nie dała mu i tym razem wytchnienia. Jacyś pachołkowie wywlekali go z pościeli, odarli z odzienia i pognali na rusztowanie ustawione pośrodku rynku wielkiego miasta. Skuty łańcuchami, zobaczył ubranych czerwono katów, sposobiących narzędzia tortur, sędziów w czarnych togach, i wokół niezliczone tłumy gawiedzi, wyjące dziko:
—  Śmierć! Śmierć! Śmierć!
Czy mogły to być czary? Wszystko przecie aż nadto rzeczywiste. Jeden z sędziów odczytał wyrok i tak zakończył:
—  ...Iżeś nie usłuchał woli panów i pospólstwa a  wzgardził koroną,  u-
125
mrzesz: członki będą ci odjęte katowskim toporem!
Wówczas ujrzał skazaniec w tłumie wymarzoną królewnę, która ruchami rąk zdawała się nakłaniać go do przyjęcia tronu. Już miał do niej wykrzyknąć słowa zgody lub pożegnania, gdy nagle przeskoczyła mu stopę żaba i znikła w ciżbie. Zrozumiał, że to przestroga, a postać ukochanej w tłumie to czartowska złuda. Obalony przez katów, runął na podłogę rusztowania. Topór odrąbał mu ręce i nogi. Chlusnęła krew, ale okrzyk straszliwej męki nie wydarł się z okaleczonego kadłuba. Za chwilę odrąbią głowę skazańca. Ostatnia jego myśl pobiegła ku żabie i królewnie. Zapiał kur...
Jasiek obudził się rano w puchowym łożu pod baldachimem, w pałacowej sypialni. Pokojowcy ubrali go w bogate szaty, po czym wprowadzili do jadalni, gdzie wielki stół z wykwintnymi potrawami otaczała świta ludzi, w których poznał niewolników z kamieniołomu.
—  Witamy waszą królewską mość!
—  słychać wokół.
Wyjrzawszy oknem zdumiał się niepomiernie: puszcza zmieniła się w kraj żyzny i ludny, chałupa — we wspaniały zamek, pełen dworzan i rycerzy; za murami — rojne ulice wielkiego miasta.
Gdy odwrócił się od okna, ujrzał tuż wymarzoną królewnę.
— Dobrocią, siłą i poświęceniem wybawiłeś mnie i mój naród z ponurego zaklęcia — rzekła. — Opadła ze mnie na zawsze powłoka żaby, gdy mimo grozy śmierci, w męce, pomyślałeś przyjaźnie o niej. Dzięki, umi-
łowany mój! Dziś narzeczona, jutro żoną twoją zostanę, a ty małżonkiem moim i władcą królestwa, któreś o-calił zacnością, trudem i cierpieniem.
11. Zagadka
—  Dokąd to się wybierasz, chłopak?
—  zapytała matka.
Zdziwiona była niepomiernie, bo syn Janko — zauważyła — przygotowywał się od pewnego czasu jak gdyby do podróży.
—  We świat idę — odparł chwac-ko.
—  A co to źle w Lipowie? Owce se pasiesz, głodny nie chodzisz.
— Aliści ja chcę zostać bogatym panem. Dosyć mam chłopskiego losu! Owczarzem do śmierci nie będę!
—  A gdzież to chłopu lepszy los pisany? — wtrącił ojciec.
—  A pisany! Wiecie chyba, co uniwersał królewski głosi: wyraźnie napisane, że królewna nikogo nie chce za męża, ino takiego, co zada jej zagadkę, której nie będzie mogła rozwikłać. I co każdy może próbować, chłop czy pan. Popróbuję i ja!
—  Bój się Boga, chłopaku! — ojciec załamał ręce. — Możesz postradać życie. Bo w uniwersale stoi jak wół,
126
że jeśli kto zada taką zagadkę, którą królewna odgadnie, na gardle po-karan zostanie.
—  Oloboga, synusiu! Zginiesz, przepadniesz! — biadała matka. — Nie chodź, nie narażaj się! O, my biedni! Jedynego syna stracimy!
—  Ja jej zadam taką zagadkę, że nikt nie odgadnie, choćby tysiąc lat myślał — rzekł chełpliwie, z błyskiem w oczach, Janko.
Na próżno błagali go, straszyli i przestrzegali rodzice. Uparł się i co było robić — pobłogosławić tylko na drogę.
I poszedł do królestwa owego, które taką fanaberyjną miało królewnę. Po długiej podróży dobił nareszcie do bram królewskiej siedziby. Kiedy się zarekomendował, że z zagadką do królewny idzie, straż wpuściła go oczywiście, ale przedtem strażnicy zakpili zeń zdrowo:
— Mąż się dla królewny znalazł znamienity, hi, hi, hi!
— Wracaj doma, pókiś cały!
—  Chmyżie! Nie tacy, jak ty, mądrzejsi i dostojniejsi, do konkursu tu stawali, a już trawa na nich rośnie.
—  Nie mędrkować mi tu, służalcy!
—  krzyknął hardo owczarz. — Dostojnym to i ja będę, ino mi do tego dostojeństwa drogi nie zagradzajcie.
—  Ano idź, głupi, idź, skoro ci życie niemiłe! Cha, cha, cha! Szyderczy śmiech go pogonił.
Po licznych a dziwacznych dla Janka ceremoniach dopuszczono go wreszcie przed oblicze królewny. Zobaczywszy ją rozmiłował się w niej od pierwszego wejrzenia, tak piękna i pełna wdzięku mu się wy-
dała. Przybył jeno po promocje a bogactwo, znalazł zaś od razu kochanie. Ale jednocześnie ogarnęło go potępienie i trwoga przed okrutnicą, która, acz wyglądała na anioła, bez litości postępowała z zalotnikami mającymi zbyt łatwe zagadki. Zapatrzył się na nią, zamyślił i jakby zapomniał języka w gębie.
—  No, mówże swoją zagadkę! — ponagliła go królewna.
—  Kiedy mówią ludzie, że wasza królewska wysokość swoich zalotników... — zaczął zuchwale, ale mu wnet przerwała, domyśliwszy się snadź końca jego wypowiedzi, i szepnęła żałośnie:
—  To mój tata, nie ja. On mi każe wyjść jeno za takiego, którego zagadki rozwiązać nie zdołam. Aliści ja nikomu śmierci nie życzę. A jeśli chodzi o ciebie, to gdym cię ujrzała, od razu mi serce...
Zamilkła, bo w tej chwili do komnaty wszedł król i polecił podać bez zwłoki żądaną zagadkę.
—  Oto ona — rzekł Janko i wyrecytował słowa, które sekretarz królewski pilnie zapisał:
Z rozumu nabył ognia,
z uciechy się ogrzał.
Strzelił w to, co widział,
a ustrzelił, czego nie widział,
co zaś upiekł i zjadł.
Zza siebie brał, a przed siebie kładł.
Aż w końcu przyszedł do króla na obiad.
—  Podoba mi się — oznajmiła królowa, która właśnie nadeszła.
—  Módl się teraz, chłopie, by tego nie odgadniono — dodał król. Wszystko świadczyło o tym, że oboje królestwo za wszelką cenę chcą zatrzymać jeszcze córkę przy sobie, na-


wet za cenę okrucieństwa i zbrodni.
Janko zamieszkał gdzieś w gospodzie i czekał na swój los. Tymczasem w królewskim pałacu panował niesłychany rwetes. Królewna nie mogła naprawdę rozwikłać zagadki, ale też za nic nie chciała, by rozwikłał ktokolwiek. Raz dlatego, że Janko przypadł jej do serca, a po wtóre, że be!a się o niego z powodu surowości królewskiego uniwersału. Zagrożeni rozłąką z córką rodzice, tak bezwzględni w postępowaniu, z całego kraju zwołali mędrców i czarowników dla odgadnięcia Jankowej zagadki i łudzili ich wysokimi nagrodami. Wszystko na nic.
—  Królewska córa zostanie więc poślubiona owczarzowi mazurskiemu — zawyrokował w końcu król wielce zgryziony.
—  Niestety! — przytaknęła smętnie królowa.
—  Zostanę! — pisnęła radośnie królewna.
Wezwano Janka i kazano mu podać rozwiązanie zagadki.
—  Z przeproszeniem waszych królewskich mości — odparł Janko zuchwale — wyjawię znaczenie zagadki dopiero po weselu.
—  Dobrze. Ale jeśli oszukujesz, biada ci! — zagroził król. „Nie jestem przecież królem" — pomyślał złośliwie chłop. Niebawem   odbyły  się   uroczystości ślubne i weselne tak huczne, że takich w królestwie nie znano. A po weselu Janko wyjaśnił zagadkę królewskiej rodzinie: — Opuszczając dom rodzicielski, na drogę do   waszej   stolicy   zabrałem
skrzypki i krócicę. Idę, idę... i zbłądziłem w puszczy. Noc ciemna, gęstwa nieprzenikniona, ani trochę światła. Musiałem tam jednak nocować. A tu ziąb dojmuje do kości, mokro po deszczu, aż pod nogami chlupie. Trzeba się ogrzać, by nie uświerk-nąć,  rozpalić  ogień,  ale  wszak  nic suchego nie mam.  Nagle  wpadłem na pomysł: wydarłem jeszcze suchą podszewkę z czapki i z największym trudem roznieciłem ogień. Aliści podszewka czapki to za mało. Połamałem tedy skrzypce, lubo mi się serce z żalu  po  nich krajało.   Tak   dalece wzmocniłem   płomień,    że   w    jego blasku mogłem znaleźć suszu, a gdy i on zapłonął, mniej suche drewno też się zajęło. Oprócz zimna głód mi dokuczał nieznośny. Patrzę, a tu mimo przebiega   sarna.   Wystrzeliłem do niej z krócicy, żeby upolować do zjedzenia. Chybiłem, sarna umknęła. Ale na miejscu, gdzie przed chwilą była, znalazłem ubite sarniątko, którego nie widziałem strzelając, bo za matką stało, a które moja kula trafiła. Posiliłem się   pieczenia   sarnią, sen do reszty mnie pokrzepił,   iż   o świcie wstałem rześki i ruszyłem w dalszą drogę. Wyszedłszy z puszczy, na polu spotkałem ludzi i spytałem, jak daleko do pałacu królewskiego. Odpowiedzieli,  że naokoło to  mila, a prosto dwie mile. Jak to być może? Głowię się, głowię... aż w końcu wymyśliłem! W tamtejszym tartaku zakupiłem dwie deski. Prosta droga do pałacu wiedzie przez bagno. Szedłem po jednej desce, a drugą kładłem przed siebie, potem po drugiej, pierwszą zaś przed siebie, i tak na przemian. Doszedłem  wreszcie do... swojego szczęścia. Ale żeby ono było
m d-
12.
by
?
uczyć -Za:
—  Może i
—  E, jeszcie razi.
128
I - ZlOtl
pełne, muszę odbyć  z  żoną  drugie wesele: w Lipowie. I odbyło się w Lipowie owo sławne weselisko,  na którym   hulały   całe chyba Mazury.
A był na nim pewien bajarz z samego Olsztyna i ciekawe te dzieje dokumentnie spisał.

I
12. Wróżba
Żył ongiś w mieście Frombork zamożny kupiec, co się zwał Paliwoda, z żoną i jedynym synem o chrzestnym imieniu Radek. Kiedy chłopak podrósł, należało pomyśleć o jego edukacji. Ale o jakiej? Głowili się rodzice długo, a co wymyślili, to im się zaraz przestawało podobać.
—  Może    by    go   na    kupca    wyuczyć?
— Za ciężki zawód.
—  Może na medyka?
—  E, jeszcze się czym strasznym zarazi.
—  Jurysta, o!   To   zawód!   Pogada, poszachruje, i pieniądze łupi.
—  Nie trzeba, by go ludzie przeklinali.
—  „Kto ma księdza w rodzie, tego bida nie ubodzie".
—  A, naraziłby się może i Bogu, i ludziom.
Tak medytowali, tak przebredzali. A i bez kłótni się przy tym nieraz nie obeszło.
Aż razu pewnego, gdy się tak przekomarzali, zastał ich w nerwacji wielkiej znajomek i kum.
—  Co tak sejmikujecie, aż na ulicy słychać? — zapytał.
Kiedy mu opowiedzieli o swym kłopocie, poradził:
—  W Elblągu mieszka pewien czarownik, ptasznik, co rozmawia z ptakami: rozumie ich język i sam nim włada. Tam, do niego, oddajcie Radka na naukę.
—  Dobra to rada — pochwaliła Pa-liwodzina. — Ptaki latają po świecie, to wszystko widzą i wiedzą.
—  W sam raz dla Radka, bo niero-biga i nicpoń — orzekł Paliwoda.
— Przesadzasz! — fuknęła. Upomniała się niby za synem, ale oboje nie byli czułymi rodzicami. Radek z wielką ochotą przystał na naukę u ptasznika w Elblągu. Drogo miał taki termin kosztować, ale niech tam — na biednego nie trafiło. Nauka potrwa dwa lata i chłopak zdobędzie zawód, jaki mało kto posiada.
Dwa lata mignęły jak z bicza strzelił.
Radek wrócił do domu jakiś odmieniony: rozumny i chyba wyniosły. W futerale przyniósł od ptasznika dziwną fujarkę.
—  Nauczyłeś się ino grać na fujarce? —   zdziwił się ojciec.
—  Tak — odparł Radek. — Ale nie jest to  zwykła   gędźba   fujarkowa:
I — Złota przędza
129
będę nią wabił ptaki i rozmawiał z nimi. A czego się dowiem, wnet spożytkuję.
Tak zachwalił swą naukę i mistrza, tak przedstawił przewidywane z niej pożytki, że mu uwierzyli i rodzice, i krewni.
— Ale tu niczego nie zwojuję — powiedział w końcu. — Dopiero w sze-
rokim świecie wiele zdobędę. Kiedy wrócę, z nawiązką oddam wam wszystko, com powinien... Najpierw naradzę się z jakowymś ptakiem. Jeno wyjdźcie stąd, bo muszę być z nim sam.
Nie zauważywszy, że ojciec podsłuchuje, Radek otworzył okno i dziwnym głosem jął nawoływać. Przyleciał skowronek i między nim a chłopakiem wywiązała się żywa rozmowa, której podsłuchujący kupiec nie rozumiał. Udało mu się pojąć tylko ostatnie zdanie syna, wypowiedziane ludzkim językiem: — Miły skowronku, twoje słowa bardzo mnie smucą i trwożą. Ledwie ptak odfrunął, kupiec, wielce niecierpliwy, nie mogąc już wy-
trzymać z ciekawości, wyszedł z u-krycia.
—  Co cię tak zasmuca i trwoży? — spytał niespokojnie.
—  Nie pojmuję, o co pytasz, ojcze
—  udał syn skonfundowany.
—  Co ci powiedział skowronek?
—  Mówił o pogodzie, radził, dokąd mam iść po szczęście...
—  Kłamiesz! Wyraźnie słyszałem, jakeś wyznał, że cię jego słowa smucą i trwożą.
Radek wyparł się tych słów, doszło więc do ostrej kłótni, po której rozsierdzony kupiec pobiegł do małżonki poskarżyć się nań.
—   Gdybyś nie podsłuchiwał, nie miałbyś kłopotu — osądziła.
—  Muszę chyba wiedzieć, co się w moim domu dzieje. Ostatnie jego słowa, wyrzeczone do skowronka, są na pewno bardzo ważne i niezbyt poczciwe, skoro się ich Radek tak wypiera.
— Owszem, jeżeli się nie przesłyszałeś...
—  Podejdź go jakoś. Wyciągnij z niego prawdę.
Przez wiele dni kupcowa różnymi sposobami nakłaniała syna do wyznania. Po długim jego oporze dopięła swego.
Zmęczony naleganiem, wyrzucił z siebie w wielkim wzburzeniu:
—  Oboje z ojcem srodze żałować będziecie, żeście mnie zmusili do złamania tajemnicy. Chcecie, to miejcie! Otóż skowronek, kiedy mu wyjawiłem zamiar wyjazdu, tak mi przepowiedział przyszłość: „Wrócisz ze świata bardzo możny, podczas gdy twój ojciec całkiem zubożeje. Stanie się tak, że matka umyje ci
nogi w wodzie, którą potem ojciec wypije".
—  Niegodziwcze! Jak śmiesz — krzyknęła oburzona. — Bluźnisz, jakbyś nie znał Bożego przykazania o czci należnej rodzicom.
—  To nie ja rzekłem, jeno skowronek. Chciałaś, matko, to masz!
Od razu pobiegła do kantoru męża i powtórzyła wyznanie syna. Kupiec dolał jeszcze oliwy do ognia, tak że oboje nie posiadali się z gniewu na niecnego bluźniercę.
—  Grzech śmiertelny! — krzyczał kupiec.
—  Wyrodek! Pomiata nami! — wtórowała kupcowa. — A co będzie, gdy się wzbogaci, urośnie w znaczenie i pychę?
—  Pokrzywdzi nas! Może zamordu-je!
Rada w radę, usłuchali głosu najgorszego doradcy: gniewu. Postanowili więc zabić jedynaka, uważając skowronkowe słowa za jego bluźniercze zmyślenie. Potępiali grzech, a ulegli najcięższemu.
Pracując kiedyś razem z synem w spichrzu, kupiec skorzystał z jego nieuwagi i ugodził go żelaznym łomem. Ale nie udało mu się zabić, zranił tylko biedaka. A wykręcił się tym, że mu żelazo wypadło z ręki. Niedługo po tym zbrodniczym postępku nawiedził Paliwodę znajomy kupiec angielski, przybyły do Fromborka po towary. Kiedy dobijali targu, Paliwcda, człek bez nijakiego miłosierdzia, rzekł:
—  Bierz darmo tę kupię. W zamian wyświadczysz mi przysługę. Mam niegodziwego syna. Weźmiesz go i zabijesz.
—  Co bredzisz? Pijanyś? — wrzas-
nął Anglik. — Oszalałeś!
—  Może i ty nie byłbyś lepszy na moim miejscu.
Tu Paliwoda powtórzył przybyszowi skowronkową  przepowiednię.
—   Dobrze, biorę Radka i zrobię z nim porządek, na jaki zasłużył — rzekł po namyśle Anglik, snadź przekonany o winie chłopaka. — Takiego gada się dochowałeś, przyjacielu, no!
Paliwoda wezwał syna do kantoru i oznajmił, że wysyła go do Anglii. Radek ucieszył się ogromnie.
—  Ach, dzięki wam, ojcze! Zawsze marzyłem o podróżach!
—  Najpierw do Gdańska lądem, a dalej morzem — rzekł Anglik. Zrazu miał chyba Radka za skończonego łotra: obchodził się z nim surowo, głodził go. Ale chłopiec z brakiem jadła dawał sobie radę. Grą na fujarce zwabiał ptaki i spożywał je przyrządziwszy jakoś. Jednakowoż po zaokrętowaniu się w Gdańsku Anglik odmienił swe postępowanie. W drodze bowiem poznał i ocenił Radka, jako młodzianka poczciwego i bystrego.
—  Pokochałem cię, chłopcze — powiedział kiedyś i wyznał mu całą prawdę o wyroku rodziców, a gdy Radek wybuchnął płaczem, dodał: — Ale odtąd ja będę ci ojcem, ty mi będziesz synem.
— Dzięki wam, panie mój i ojcze! — zawołał Radek.
Z czasem otrząsnął się z wrażenia, jakie na nim wywarła wiadomość o okrucieństwie rodziców, i poczuł się szczęśliwy u przybranego ojca. Pewnego dnia zawinęli do portu ludnego miasta, nad którym górował wieżami ogromny kościół, widoczny
131
,
już z daleka. Obsiadła go chmura wron i kruków, tak iż trudno było rozeznać jego kształty.
—  Co za mnogość ptactwa! — dziwił się Radek.
—  Była to kiedyś przepiękna świątynia — rzekł Anglik. — Pokrywały ją złote dachy. Ale kiedyś opanowały ją nieczyste duchy i nie dopuszczają ludzi. Nikt by nie miał odwagi tam wejść.
— Można by tych piekielników przegnać. Są różne sposoby.
—  Może i są. Ale kto ich zażyje? Król nawet przeznaczył wielką nagrodę dla zucha, który by tego dokonał. Nikt jednak dotychczas nagrody tej nie otrzymał.
— A ja spróbuję! — oznajmił po namyśle Radek.
— Zali ci życie niemiłe? — zląkł się przybrany ojciec. — Nikt nie wygra z piekłem. Nawet nie myśl o tym! Ledwieś wygrzebał się z jednej o-presji, a już drugiej szukasz. Daremne perswazje. Radek postawił na swoim.
Wysiedli na ląd i udali się na miasto, do siedziby królewskiej. Wystarawszy się o   posłuchanie   w
pałacu, Radek dopuszczony został przed oblicze króla.
— Pragnę uwolnić zaklęty kościół od
demonów — oznajmił.
-  Mpnwuę? - zdumiał się król.
—  Jeśli tego dokonasz, wynagrodzę
Cię hojnie. A wdzięczność ludu będzie ci drugą nagrodą. Radek wbrew ostrzeżeniom zamknął się w zaklętym kościele, który z dala otoczyły tłumy ludzi ciekawych skutku szaleńczej walki. A nie miał z sobą ani odrobiny jadła czy napoju. Przebywał w kościele trzy doby.
Ludzie wokół słyszeli odgłosy śmiertelnego boju, skowyt piekielników, widzieli ich, uciekających z wnętrza świątyni w postaci czarnych, cuchną/-cych obłoczków, przeciskających się przez okna i szpary. Po trzech dniach wszystko ucichło jak uciął. Aż nagle — milczące od dawna dzwony zaklętego kościoła same się rozkołysały i rozdzwoniły. Z hukiem rozwarły się drzwi kościelne i ciżba ludzka ujrzała przez nie, jak świece na ołtarzach same, bez pomocy człowieka, jasno zapłonęły. Wychodzącego ze świątyni Radka tłum porwał na ręce i zaniósł do królewskiego pałacu, gdzie przyjął go uszczęśliwiony monarcha.
—  Jakiej sobie życzysz nagrody? — padło pytanie.
—   Wdzięczność mi wystarczy — brzmiała odpowiedź.
—  Ponadto obdarzę cię złotem, dam ci córkę za żonę i zamianuję cię następcą tronu naszego królestwa.
—  Jeszczem za młody do żeniaczki, najmiłościwszy panie. A i do królowania nie mam żadnych umiejętności. Poza tym muszę płynąć do Anglii z ojcem, którego opuścić nie mogę. Daremnie namawiali król, królowa, dworzanie. Radek odjechał.
W Anglii panowały również smutek i trwoga. Nieszczęście spadło na dom królewski. Syn i córka obecnego władcy zapadli na przykrą chorobę: ciała ich pokrywały strupy, na co medycy ni znachorzy nie mieli ra-dy.
Zobaczywszy ich raz na kościelnym nabożeństwie, Radek po powrocie do domu przybranego ojca powiedział stanowczo:
132
—  Ja wyleczę królewicza i królewnę.
— Pycha cię rozdyma, synu — zgromił go stary.
—  Pycha? Przecież pragnę dobra bliźnich.
—  Nie wyzywaj losu!
— Ja jednak spróbuję. Wszak zabranialiście mi, ojcze, podjąć się uwolnienia owego kościoła. I ja miałem wtedy rację, nie wy.
—  I to wbiło cię w pychę.
Radek wystarał się o posłuchanie i tak przemówił do króla:
—   Przybywam wyleczyć ich królewskie wysokości.
—  Kim jesteś, młodzieńcze? — spytał kfól.
—   Poddanym króla jegomości polskiego.
—  I medykiem?
—  Nie. Ale wiem, dlaczego ta choroba trapi ich wysokości.
—  Takiś mędrzec i jasnowidz? Mów!
—  Jak wiem, królewicz i królewna przystępowali niedawno do komunii świętej. Owóż nie połknęli opłatka, jeno upuścili go na posadzkę. Wtedy czart w postaci okropnej ropuchy, pokrytej strupami, połknął oba komunikanty, a strupy z niego, czyli z ropuchy, przeszły na ciała ich królewskich wysokości.
— Jakaż więc rada?
—  W tym kościele, w którym odbywała się owa komunia, trzeba rozebrać ołtarz i siedzącą pod nim ropuchę zniszczyć. A co dalej, to już wszyscy  niebawem  zobaczą.
Na polecenie króla rozebrano ołtarz. Istotnie znaleziono pod nim obrzydliwą ropuchę. Ta na widok ludzi burzących jej siedzibę zdrętwiała: na-
wet nie uciekała, gdy Radek sięgnął po nią. Zaskomliła tylko jak ni to pies, ni jakaś inna stwora. Schwytawszy ją, kazał sługom królewskim rozpalić ogień, przynieść kocioł i szprycę na wodę. Po czym napompował ropuchę-czarta wodą, aż się rozdęła niemal do rozpuku, wrzucił ją do kotła i dopóty smażył, dopóki nie wysmażył z niej połowy objętości. Z reszty powstała maść.
—  I co dalej? — spytał obecny przy tym wszystkim król.
— Pozwól mi, najmiłościwszy panie, zamknąć się z królewiczem i królewną w najmniejszej komnatce. Niechaj nikt nam nie przeszkadza przez trzy doby, nie puka ani zagląda. Król wyraził zgodę.
Cały dwór skupił się w sali sąsiadującej z rzeczoną komnatką, w której Radek zamknął się na trzy dni z królewskimi dziećmi. Wszyscy czekali w napięciu, mało drzemiąc i jedząc.
Po trzech dniach drzwi komnatki otworzono. Oczom zgromadzonych u-kazali się królewicz i królewna, u-zdrowieni, bez ohydnych strupów, jeszcze piękniejsi niż przedtem, u-śmiechnięci. Za nimi stał Radek.
—  Zbawco! — zawołał król. — Czego pragniesz, otrzymasz.
Radek z miłością popatrzył na królewnę i odrzekł królowi:
—  Stanie się wedle życzenia waszej królewskiej mości.
—  Życzę sobie, byś poślubił moją córkę i objął po mnie tron.
—   Dzięki! Jeśli królewna mi wzajemna...
—  Tak — przerwała Radkowi królewna — chcę zostać twoją żoną.
133
—   A więc niebawem wesele! — przypieczętował król.
Zjechało się mnóstwo gości — królowie, książęta i inni wielcy panowie z całego świata. A wśród nich zalotnicy  ubiegający  się  dotychczas
0 rękę królewny. Nie mogli oni znieść myśli o powodzeniu intruza, Radka. Zawiść owładnęła nimi. Sarkali:
—  Lada kupczyk! Toż hańba! — Plebejusz! Prostak! Farmazon!
— Korona strącona w błoto!
—  Handlarz królem, naszym towarzyszem? Nie! Po stokroć nie! Dwunastu było królów   tak   nienawistnych. Zmówili się tajnie:
—  A więc wojna z przybłędą! Zaraz po weselu wypowiedzieli nowemu królowi wojnę.
Na naradzie całej swej (rodziny królewskiej, ministrów, doradców i wodzów Radek powiedział:
—  Nie poddamy się! Ale też nie pokonamy wszystkich na raz, jeno każdego z osobna.
1   tak się stało. Radek zwyciężył wszystkich po kolei, zdobywając wielką sławę w świecie. Ale szczęście jego nie było zupełne.
—  Czemu się nie radujesz, mężu? — dopytywała się młoda królowa.
—  Okrutnie mi tęskno za Fromborkiem — odpowiedział. — To jedno. A po drugie... Wyznam ci, żono, pewną tajemnicę...
Wyjawił historię z wróżbą skowronka i okrucieństwem rodziców.
—  To straszne! — szepnęła. — O-beszli się z tobą bezlitośnie.
—  Posądzili mnie o umyślne bluź-nierstwo, obrazę, widzieli we mnie zbrodniarza. Ta wróżba o pomyjach nie może się spełnić!
—  Jedźmy do Fromborka — poradziła królowa.
Udali się w podróż z bogatym a zbrojnym orszakiem. U bram Fromborka witały ich władze miejskie, cechy rzemieślnicze i kupieckie gildie, tłumy ludzi. Po u-roczystościach Radek jął rozpytywać przechodniów o kupca Paliwodę.
— O, to już nie kupiec, jeno nędzny świniopas — odpowiedziano. — A Paliwodzina posługuje u ludzi. Ich dom to teraz ruina.
Jakoż i tak było. Radek zastał matkę obdartą, wygłodzoną. Gdy zobaczyła w swej ruderze króla, którego dopiero co witano tłumnie, padła na kolana, nie poznawszy w nim swego syna.
—  Dajcie mi u siebie kwaterę, zacna niewiasto — poprosił.
—  Boże! — zawołała płaczliwie. — W takowej nędzy, królu panie?
— Co mi potrzeba, mam z sobą. Chcę tu pobyć w ciszy, dlatego sam tu, do was, przybyłem. Ot, weźcie parę dukatów i kupcie coś na poczęstunek. A kędy to mąż waćpani?
—  W obowiązku.
Nakupiła jadła, win i pachnideł. A że była prostaczką, zaraz pomyślała, że skoro to król i zdrożony bardzo, to należycie go uhonoruje, gdy mu sama umyje nogi — no, i nie wodą, lecz winem. Tak też zrobiła, choć się wzbraniał. Zaprowadziwszy go potem do jadalnej izby, została w kuchni, by przyrządzić poczęstunek.
Kiedy się tak krząta, niespodziewanie wraca mąż, dawny kupiec, obecnie umorusany świniopas, łachmaniarz.
—  Co za upał pioruński! — zawołał
134
od progu, ocierając pot z twarzy i karku. — Ledwo już zipię, ufff! Konam z pragnienia! Daj no się napić czego, babo!
—  Nie mam nic, bom zajęta dostojnym gościem, jak widzisz.
—  Wszyscy widzą... Ale dajże mi pić, bo zdechnę!
— Nic nie mam.
—  A to co? — wskazał miednicę ze złotym płynem.
—  Pomyje z wina, w którym umyłam nogi królowi panu.
—  Do diabła! Niech   będą   pomyje. Przecie nogi królewskie  czyściejsze niźli zwyczajna gęba poddanego. Chwycił  miednicę  i   wyżłopał   nie mogąc już się powstrzymać.
Kiedy poczęstunek był wreszcie gotowy i oboje Paliwodowie ogarnęli się trochę, król zaprosił ich do stołu. Przycupnęli na brzeżku ławy. Długo patrzył na nich ze smutkiem, nim ich zagadnął:
— Sami tak żyjecie? Nie macie dzieci?
—  Mieliśmy syna, ale to był niegodziwiec — odparł ojciec.
— Zmarniał gdzieś na świecie — dodała matka.
—  Pokrzywdził was?
— Niby nie, aliści...
—  To może wy go pokrzywdziliście, co?
Nie umieli odpowiedzieć na to pytanie, wybuchnęli płaczem. Wyjął z futerału otrzymaną niegdyś od elbląskiego czarodzieja-ptasznika fujarkę, za pomocą której porozumiewał się z ptakami i od nich czerpał tajemną wiedzę, której też zawdzięczał swe wysokie wyniesienie.
— Poznajecie ten instrument? — spytał nagle.
Zerwali się na równe nogi, a potem padli na kolana wołając:
—  Przebacz nam, miłościwy królu, przebacz! Przebacz!
—  Tak, to ja, syn wasz. Puszczam przeszłość w niepamięć. Niechaj przyszłość będzie lepsza! Zabieram was do siebie na nowe, odmienione życie.
Taką historię opowiadano na Warmii, na Mazurach i Pomorzu, jako też w całym Królestwie Polskim. Ale nie tylko. Bo i po Niemczach krąży, a może i po całym świecie. W Olecku, Ostródzie, Szczytnie a indziej opowiadał ją nauczyciel olecki Karol Sembrzycki, znany na Mazurach poeta ludowy, a powtarzał jego syn, Jan Karol, uczony farmaceuta, działacz polityczny i redaktor polskich czasopism mazurskich: „Mazura" i „Mazura Wschodniopruskie-go". Całe życie tęsknił do Polski niepodległej od dnia swych narodzin w roku 1856, aż doczekał się jej przed śmiercią w 1919 roku.

135
13. Grzesznicy
Ach, co się ostatnio działo w Jańs-borku!1 Najwięksi ludzie, ojcowie miasta, umierali jeden po drugim, niemal codziennie. Najpierw sędzia, zaraz potem burmistrz, aż i egzekutor. A ledwie przebrzmiały żałobne dzwony na ich pogrzebach, równie bogatych jak żywoty owych potentatów, piorun spalił kram i karczmę bogatego kupca Modlika. Śmierć to i śmierć, pogrzeby to i pogrzeby. Ostatecznie zwykła rzecz. Ale żeby tak w jednym tygodniu! I to przyjaciele!
O tym takoż by w końcu zapomniano, bo przecie nie ma takiej sprawy, co by trwała wiecznie. Jednakowoż pojawił się w Jańsborku natchniony wieszcz, świątobliwy zakonnik wędrowny, i nadziwniejsze opowiadał rzeczy o tych czterech komilitonach. Nawet panowie, załoga i księża na zamku jańsborskim chętnie go słuchali i kiwali głowami ze zrozumieniem.
— Kochani ludzie! Chrześcijanie! Tak było, jak zaraz usłyszycie — mówił natchniony mnich. — Wiecie, nie będę przeto opisywał, co za człowiek był sławetny pan sędzia, którego a-popleksja raziła na schodach sądu jańsborskiego... Owóż, kiedy stanął przed Panem Bogiem, na sądzie ważniejszym i sprawiedliwszym od sądów tutejszych, zagadnął go on wielki Sędzia Przedwieczny:
—  „Ktoś jest, wiem — sędzia jańs-borski. Aleć pytam, nicponiu: czemuś tak dręczył moich miłych jańsbor-
ł Jańsbork — dziś: Pisz.
czan — wyrokami, daninami, łapo-wymi? Wiesz chyba, co cię za to czeka".
—  „Panie Boże Najmiłościwszy! — lamentuje sędzia. — Nie masz na mnie tych win, o których raczysz wspominać. Wszystkiemu winien ten niecnota burmistrz".
—   „Zaraz obaczymy. Hej, święty Piętrze, a zawołaj mi tu burmistrza jańsborskiego!"
—  No, i wtedy umarł na posiedzeniu rady miejskiej burmistrz, kiedy rozsądzał sprawę spornych łąk między wioską Wiartel a Jańsborkiem, wziąwszy spore łapowe od wiarte-lan — ciągnął natchniony mnich. — Stanął wylękły przed Panem Bogiem, a ten Wszechwiedzący Władca, wyliczywszy mu wszystkie grzechy, na koniec powiada:
—  „Pytam cię, nicponiu: czemuś tak dręczył moich miłych jańsborczan srogim rządzeniem i wyzyskiem? Wiesz chyba, coć za to czeka".
—  „Nie masz na mnie tak wielkich win, jakie raczysz mi przypisywać, Panie Boże Miłosierny! — wykrzyknął przerażony burmistrz. — Wszystkiemu winien ten niecnota egzekutor".
—   „Zaraz obaczymy. Hej, święty Piętrze, a zawołaj mi tu egzekutora jańsborskiego!"
—  No, i wtedy, jako pomnicie, kochani ludzie, pomarł w drodze na licytację u biednej wdowy egzekutor jańsborski — ciągnął swą opowieść świątobliwy zakonnik. — Wezwany przez świętego Pietra, stanął przed Najświętszym Majestatem, a ten wyliczył mu wszystkie grzechy i na koniec powiada:
—   „Nicponiu, czemuś   tak   dręczył
136
moich miłych jańsborczan? Wiesz chyba, coć za to czeka".
—  „O, Najsprawiedliwszy Sędzio! — jęknął wystraszony egzekutor. — Nie masz na mnie tak wielkich win. Com nabroił, tom nabroił, ale najwięcej winien kupiec Modlik. Bo on mi gorzałkę w swojej karczmie wmawiał, kiedym się zaś upił, nie wiedziałem, co robię".
Wonczas archanioł Gabriel zawyrokował za Pana Boga:
—  „Niechaj święty piorun spali to gniazdo występku: karczmę kupca Modlika!"
—  I wtedy grom z jasnego nieba u-derzył w karczmę — ciągnął natchniony mnich. — A co się stało z grzesznikami dalej? Chcecie li wiedzieć, wierni chrześcijanie?... Owóż, idę kiedyś z Jańsborka do Rad-czan i na drodze spotykam usmolonego kowala z wozem węgli, zaprzężonym w trzy konie. Jakiś podejrzany. Przyglądam mu się bacznie. I co widzę? Włosy czarne, skołtunione, we włosach rogi, niedbale czapką zakryte, że widać: snadź przez nieuwagę. „O, piekielniku! — myślę sobie. — Zaraz cię tu poczęstuję, jak zmówię Litanię do Matki Bożej: jeno cuchnąca mgiełka z ciebie ostanie". Na razie jednak spoglądam cierpliwie i widzę, że „kowal" zamiast obroku daje w sakwy koniom węgli. „Węglami pasiecie konie? — pytam niby ze zdumieniem. — A gdzież takowy zwyczaj? Bo nie u nas". A „kowal" na to: „Nie zasłużyły na nic lepszego. Chyba wiecie, panie, co to za stwory". Już poznałem, a domyśliłem się raczej, ale jeszcze udaję: „Skądże mam wiedzieć?"  —  „Kowal". — „Toście nie z
Jańsborka?" — „Bywam tamże, owszem". — Wtedy zaś „kowal" odpowiada mi szczerze: „To sędzia, burmistrz i egzekutor jańsborscy — zmarli niedawo. Taki mają los za swoje grzeszne życie". Zęby czart tak cnotliwie mówił, no! Pytam „kowala" znowu: „A co z kupcem Mod-likiem?" „Cha, cha, cha! Hi, hi, hi!" — zawył «kowal» strasznym śmiechem, wypełniającym całą puszczę mazurską, cały chyba świat. — „Cha, cha, cha! Hi, hi, hi!" Żegnam krzyżem i wołam: „Maro, zgiń, przepadnij! Matko Boża, Święta Rodzicielko!" Ledwiem to wyrzekł, znikł „kowal" wraz z zaprzęgiem, a po puszczy jeno przemknął szum i smród smoły. Myślę, że kowalem-czartem był kupiec Modlik. A co wy sądzicie?
14. Precz, szatanie
Ciche zazwyczaj Kłusy, położone między trzema jeziorami mazurskimi — Lipińskim, Druglinem i Krak-sztynem — przeżyły dnia pewnego, w drugą niedzielę po Świętej Trójcy 1640 roku, nie lada wstrząśnienie. Dzieją się wprawdzie   takie   rzeczy
137
po innych miejscowościach,   wiadomo, ale najstarsi mieszkańcy o czymś podobnym w Kłusach nie pamiętali ani nawet nie słyszeli. A było tak...
Ksiądz proboszcz kluski, Wiśniewski, odprawił najpierw nabożeństwo, potem wygłosił wzniosłe kazanie. Wierni z wielką pobożnością odśpiewali psalm:
Bóg jest tarczą moją,
który wybawia ludzi serca szczerego.
Bóg jest  sędzią  sprawiedliwym;
Bóg obrusza się co dzień na niezbożnego.
Po śpiewie zapanowała w kościele cisza. Oczy wszystkich zwróciły się ku biednej wyrobnicy, opętanej przez diabła.
Stała teraz spokojnie przy drzwiach, nawet jakby trochę uśmiechnięta. Klęczała osobno, z dala od ludzi, wokół niej była pustka. A przecie czart namawiał ją zawsze do najgorszych bezeceństw, iż strach przebywać razem z nią, bo albo sama sobie chciała sierpem gardło poderżnąć, albo kogoś przebić widłami... I kiedy tak spokojnie stała, ukazał się w progu, blisko niej, diabeł — w ohydnej postaci półczłowieka, półkozła, cuchnący gnojem i smołą, w złachmanionym kożuchu.
Ludzi ogarnęła trwoga. Ale nie mogli uciekać, jeno stali kamiennie na miejscu, patrząc ze zgrozą na czarta i jego nieszczęsną „oblubienicę". Atoli ksiądz Wiśniewski odważnie zstąpił z ambony i podszedł do o-bojga, kropiąc poczwarę wodą święconą, od której poczęła się ona wić, kurczyć i rozkurczać, niby od ognia. Opętana niewiasta padła na posadzkę i jęło nią rzucać.
—  Wyjdź, zły duchu, i daj miejsce Duchowi Świętemu! — zawołał wielkim głosem proboszcz. — Obrzydliwcze, zapomniałeś o Panu Bogu, Stwórcy Wszechmogącym, który stworzył cię świętym, ale ty przez siebie samego złym uczyniony zostałeś.
Zły duch jak gdyby wściekł się. Zaskrzeczał, począł wyć i ryczeć, a wśród jego wrzasków słychać było wyraźne słowa:
—  Wyjdę, jednakowoż nie na twój rozkaz, lecz na zrządzenie Jezusa Nazareńskiego! Jakem kobołd, opuściłem już ciało tej niewiasty, przestałem ją dręczyć! Precz, precz ode mnie z tą cieczą! Za to, że mnie tak prześladujesz tą przeklętą wodą, zostawię wam wszystkim wieczną pamiątkę, byście się bali mojej pomsty!
Odwrócił się do wyjścia i uderzył widocznym spod nogawki spodni kopytem w kamień przed drzwiami kościoła, wybijając na nim wieczysty ślad. Ludzie rzucili się wówczas ku wyjściu, ale już nie ujrzeli wygnanego z opętanej diabła, bo ten znikł, jakby rozwiał się w powietrzu albo zapadł w ziemię. Została po nim tylko ostra woń smoły, siarki i gnoju.
Uwolniona od niego wyrobnica wstała pogodna i zdrowa. Długo jeszcze żyła po bożemu w Kłusach, zwyczajna jak wszyscy ludzie. Opowiadano potem na całych Mazurach i Warmii, i w lennych posiadłościach elektorskich, że Polacy walczący w roku 1656 przeciw Szwedom i bezecnemu ich sprzymierzeńcowi, księciu Fryderykowi, który zdradził   swego   prawowitego
138
zwierzchnika, króla polskiego Jana Kazimierza, widzieli ów kamień ze śladem czarciej łapy. Ponad wiek można było go oglądać. Atoli podczas przebudowy kościoła w roku 1754 kamień zaginął. Ponoć usunięto go dlatego, aby brzemienne niewiasty, przestępując kamień przy wejściu do świątyni, nie ulegały diabelskim czarom. — Jeszcze długo potem w Jańsborku, Kłusach i Łęku J były dokumenty z opisem wydarzenia w roku 1640.
Po tym osobliwym opowiadaniu cisza ogarnęła jadalny pokój plebanii w Kłusach. Panie były bardzo przejęte — dopowiadały sobie to, czego im chyba zabrakło w słowach pana Jana Karola Sembrzyckiego, znanego wydawcy polskiego „Mazura". Panowie trochę się prześmiechali pod wąsem z „prawd" zawartych w opowieści, choć gospodarz, poczciwy proboszcz Sadowski rodem z Kruklanek węgoborskich, mówił o niepojętych zrządzeniach boskich, które powodują cuda.
—  Skąd pan znasz tę sprawę z naszych Kłus, o której jam ledwo słyszał? — spytał.
—  Opowiadał mi kiedyś Michał Kajka. O, tak, właśnie ów wierszopis ze Skomacka i Ogródka — odparł Sem-brzycki. — Przecie to niedaleko stąd.
—  Znamy go, znamy! Taki chłopski filozof — powiedział ktoś.
—    Owóż Kajka pisuje do mojego „Mazura" i do „Prusko-Polskiego Kalendarza" — ciągnął Sembrzycki.
— Ale to się kończy: Prusacy warczą
» Łek — dziś: Ełk.
na „Mazura", ludzie jakoś obojętni, bo zgnębieni. Przyjdzie, niestety, pismo zamknąć...
—  Aliści pan się chyba nie dasz — wyszeptał ze zgrozą pleban.
—   Nie bylibyśmy Mazurami, gdybyśmy się dali! — zakończył twardo Sembrzycki.
15. Widziadło
Pozostałości grodziska z XI wieku, pomezańskiejl twierdzy, wzniesionej na dwa stulecia przed założeniem Lipowa, jak również ślady odwiecznego osadnictwa na tych ziemiach, wywarły duże wrażenie na panu Janie Karolu Sembrzyckim, miłośniku wszystkiego co mazurskie i polskie.
—  Takowych pamiątek właśnie szukam — rzekł.
—  Rad jestem i zaszczycony, żem panu w tym dziele pomocny — powiedział szczerze towarzyszący mu pan Jacek Ićwan, lipowski nauczyciel i poeta ludowy, również wielbiciel mazurszczyzny.
1 Pomerania — jedna z krain dawnych Prusów.
139
i
Obaj byli gorliwymi zbieraczami mazurianów i poloników. Sembrzycki bawił w gościnie u Ić-wana i obaj objeżdżali okolice w znacznym promieniu. Zwiedzili Kur-kowo ze starym młynem wodnym, lipowskie grodzisko, Pietrzwałd z drewnianym kościołem barokowym pod wezwaniem św. Piotra, Dylewskie Wzgórza z iście górskimi wąwozami. Rozmawiali z wieloma ludźmi, zapisywali wrażeniami całe zeszyty.
Konie parskały i rżały rozgłośnie do mijanych pobratymców. Wóz podskakiwał na wybojach dróg i dróżek przecinających złote łany zbóż i sre-brzystozielone lasy bukowe prześwietlone gdzieniegdzie promieniami czerwcowego słońca. Młyn w Kurkowie stał zacichły, nie wiadomo dlaczego zamknięty.
—  Moi przodkowie i krewni dzierżą ten młyn od dawna: chyba od czasów króla polskiego Jana Kazimierza i elektora Fryderyka Wilhelma
—  powiedział Ićwan.
—   A czynny jeszcze? — zapytał Sembrzycki.
—  W ogóle czynny... Jeśli pan jesteś ciekaw, to opowiem coś o nim i o pewnym widziadle, straszącym kiedyś tutejszych ludzi.
—  Mówże pan, co prędzej, proszę! — zawołał żywo Sembrzycki. — Zaraz to spiszę dla „Mazura" albo do osobnej książki.
—  Działo się to już po założeniu niniejszego młyna, zaraz po śmierci króla Władysława IV...
Stary młynarz kurkowski, Wojciech Ićwan, zasiadł na ławie koło swego młyna. Zebrali się wokół niego młynarczykowie oraz chłopi z Kurek, Lipowa, Brzeźna, a nawet z dalszych wiosek, chłopi, co zboże do mielenia przywieźli. Było południe, czas wytchnienia i obiadu. Zgadało się właśnie o topichach, bo nauczyciel z Brzeźna, Dębieć, również przybyły tu ze zbożem, wspomniał, że w jeziorach za Dylewskimi Wzgórzami, jak Mała i Wielka Dąbrowa, Rumian — pokazały mu się kiedyś takowe topichy.
—  Już myślałem, że to mój topich i koniec ze mną — powiedział.
—  Wiadomo, każdy ma swojego topicha — mruknął ktoś.
—   A ma, ma — potwierdził Wojciech. — Wygląda toto całkiem zwyczajnie: niby kilkuletnie chłopię w czerwonym kapturku. A ze dwadzieścia lat temu, w początkach panowania króla jegomości Władysława, w jeziorze Rumian widziałem topicha od stóp do głowy odzianego na czerwono. A bywają też mizeraki nagie, z mokrymi kłakami.
—  Właśnie takie widziałem niedawno — rzekł Dębieć.
—  Różne w różnych wodach żyją —
140
mówił Wojciech, człek jeżdżały, światły. — Przychodzi pora, a taki topich wymaga ofiary niby dawny bożek pogański. Wtedy we wodzie krzyczy, woła. To znak, że komu przeznaczone, tą ofiarą zostanie, losu swego nie uniknie. Moc nieprzeparta pcha go do wody, w której ma utonąć. Czasem jest to przemożne pragnienie picia, czasem jakaś rzecz kosztowna tuż nad wodą: ktoś wyciągnie po nią rękę, a tu go topich wgarnie w głąb... I żadnego nie ma ratunku...
— Topich jest, był i będzie, póki istnieje rodzaj ludzki — orzekł z powagą Dębieć. — Aliści ów Biały Koń, co ukazuje się wedle upustu, za niniejszym młynem, to już inna sprawa: chyba jakieś przekleństwo rzucone na nasze okolice. Tak, każdy tu znał historię Białego Konia, straszącego ludzi na bagnach koło kurkowskiej śluzy. Ba, także Biały Rycerz dosiadał nieraz owego rumaka. W rycerzu tym domyślano się pana Maksa von Fallhorsta, który poległ w roku 1656, kiedy to prze-niewierczy elektor Fryderyk Wilhelm, sprzymierzywszy się ze Szwedami, zdradził swego suzerena, króla Jana Kazimierza, i Polskę. W tych stronach von Fallhorst skwapliwie zmawiał wtedy ludzi przeciw Polakom, ich przecie pobratymcom, i dlatego utopieniem w bagnie został pokarany przez tych, których nakłaniał do zdrady.
Od pogawędek o widziadłach pomar-kotnieli ludziska. Niektórzy zaraz rozjechali się do domów, by koło bagien nie wracać wieczorem. Inni, ponieważ młyn   nie nadążał z mie-
leniem, musieli nocować na miejscu
— w swoich wozach.
Ledwie posnęli, a tu od upustu bieży pachoł i woła:
— Ludzie! Biały Koń hulnął na mnie wedle śluzy, o mało mnie nie stratował! A rżał, pieron, kieby stado koni!
Ludzie porwali się z legowisk pod gołym niebem i w domach.
—  Bieżaj po księdza jegomości! — polecił pachołkowi Wojciech. — Niech przybywa ze święconą wodą, z dzwonkami i kadzidłem. Złe duchy boją się tego. A my harmider czyńmy: piekło takowego nie lubi. Niebawem przybyli proboszcz, organista i klecha z rzeczonymi utensyliami. Wielka gromada ludzi z pobożnym śpiewem ruszyła do upustu. Gdy czasem zapadała cisza i pochód ustawał, od upustu pod niebo grzmiało przepotężne rżenie konia i tętent, jak gdyby liczne wojsko konne runęło do natarcia.
—  Exeat spiritus mdlus! — zaklinał pleban. — Exorcisso te, małe spiritus!2 Apage satanas!
Po takim zaklęciu rżenie i kwik koński stawały się głośniejsze, bardziej rozpaczliwe, tętent tak potężniał, jakby ziemia drżała w posadach i księżyc na niebie.
Kiedy procesja stanęła u śluzy, kiedy rozdzwoniły się dzwonki i z kropidła spadł deszcz święconej wody, nad bagnem niby biała chmura podniósł się olbrzymi koń z ogłuszającym rżeniem i zaraz znikł gdzieś nad łąkami. Białego Rycerza nie widziano.
Niech  się wynosi zły duch! — Wyklinam cię, zły duchu! (łac.)
141
— Wierni chrześcijanie! — przemówił kapłan. — Nie poprzestaniemy na tym. Musimy pozbyć się widziadła raz na zawsze! Jutro odprawię tutaj nabożeństwo na intencję uwolnienia parafii od złego ducha. Nazajutrz zebrało się przy upuście moc narodu. Uroczyste nabożeństwo i wzruszające kazanie utwierdziły ludzi w pewności, że odtąd okolica będzie wolna od widziadeł. Jakoż długo Biały Koń i Biały Rycerz nie nawiedzali podkurkowskich bagien. Pewnego   dnia   Dębieć   pojechał   z Brzeźna   do   Olsztynka   w    jakiejś sprawie. Kiedy, drzemiąc na wozie, wracał  księżycową  nocą  do   domu, usłyszał nagle okropne rżenie i tętent, ogarniające jak gdyby ziemię i przestworze, i ujrzał Białego Konia, cwałującego tyłem wprost na niego, a niosącego na grzbiecie Białego Rycerza. Zdawało się, że wierzchowiec i jeździec runą na zaprzęg Dębca, by go unicestwić. Dębieć, przerażony do głębi i pewny śmierci, jął odmawiać litanię   do   Matki   Boskiej.   Wtedy Biały Koń ze straszliwym kwikiem zawrócił  i cwałując   znowu   tyłem znikł na bagnach.
Dębieć potem całe życie opowiadał ludziom o tym wydarzeniu. Wśród słuchaczy znalazł takie osoby, co przeżyły to samo.
Dopiero kiedy syn Maksa von Fall-horsta znalazłszy się w wojsku króla Jana III pod Wiedniem pamiętnego roku 1683, w walce z niewiernymi poległ za świętą wiarę, widziadło Białego Konia i Białego Rycerza przestało nawiedzać tamtejsze stro-
16. Siostry
Zima, zamieć, że świata nie widać, a cała Puszcza Purdzka aż huczy od wichury. W chałupie zaś — jak w niebie.
U Kęsboków1 w Purdzie Dużej widno, ciepło i hałaśno. Bo dziwczo-ków ze wsi zebrało się trochę do darcia pierza, przy nich więc i pachołków gromada, by im w te niebieskie i czarne oczka zaglądać a głupotki szeptać. Jak twierdziła stara Łuca Kęsbokowa, bez chłopów szłaby lepiej robota. Ale gdy to dziw-czokom powiedziała, to ino pisk się wśród nich podniósł, że nie. Musiała jednak co chwila pachołków po łapach ścierą prasnąć, bo sobie z łapami nazbyt pozwalali. Aż wreszcie wzięła się na sposób:
—  Nie burdajcie mi tu, to wam przepoziastkę powiem taką, co gęby porozdziawiacie — rzekła. — Ino grzecznie ma być i cicho! Mówię „przepoziastka", ale to rzetelna prawda, a przydarzyła się moim przodkom w dalekim pokoleniu. Bajczara była nieporównana. Zjeżdżali do niej na gadki nawet tacy panowie, jak profesor Wojciech Kętrzyński czy redaktor Jan Karol Sembrzycki, że nie wiada, gdzie takich posadzić w bidnej izbie. A im do czegoś jej bajdki były ponoć potrzebne.
— To, co usłyszycie, wiem od moich ojców, a i pastor świętej pamięci Gizewiusz 2 potwierdzał, gdym u nie-
1 Stary tamtejszy ród. * Herman Gizewiusz (1810-1848) — zasłużony działacz mazurski, walczący z ger-
142
go w Ostródzie służyła  jakiś czas,
do zamęścia.
Nie ma jak w zimowy wieczór, przy
kądzieli,   kamlowaniu    czy    darciu
pierza posłuchać takich starych prze-
poziastek.
Bracia Ludek, Jachno i Adam Kęs-bokowie, dzielni a rezolutni młodziankowie, szli żwawo z Purdy do Olsztynka.
Rzemiosła różne umieli, szukali więc po świecie chleba smaczniejszego niżli ten, który w rodzinnej Purdzie pożywali. Na świecie roboty i jadła wystarczy dla chętnych garści i głodnych gąb. Kto ma lat dwadzieścia, temu na miejscu jednym kuczno. Słońce już zachodziło po krótkim dniu jesiennym, rósł nocny ziąb, gniewna wichura poganiała siwe chmury, głębiał zmrok. Po obu stronach drogi rozciągało się bezludzie — miejscami skołtuniony bór, miejscami białe wydmuchy z rzadkim porostem krzaków.
Zza tego boru, chyba dość blisko, wyjrzał dym mgławiący się w różne strony, bo na szarugę się miało. Zawiódł on znużonych wędrowników na nocleg do gospody w Stawigudzie.
Powitał ich ludzkim słowem gospodarz, Mazur jak oni. Wojciech Kwas mu było, rodem z Brąswałdu. Od razu go uprzedzili, iż nie mają czym płacić, ale mogą odwzajemnić się ciesiołką, bednarstwem, kołodziejs-twem. Przystał na odrobek. Przy wspólnej z przybyszami wieczerzy rozgadał się serdecznie.
manizacją,     etnograf,     współzałożyciel pisma  „Przyjaciel Ludu Łęcki".
—  Dobrze nam tu niby u swojaków
— osądził Ludek. — Zacnyście człek, panie, jeno nad miarę markotny.
—  Bo mam ja zgryzotę straszną, że ani wypowiedzieć — wyznał gospodarz po namyśle, ale wnet umilkł.
—   Zwierzcie się nam, panie, lżej wam będzie — zachęcili go.
Wahał się długo, zanim przemówił:
—  Ano, mam trzy córki, trojaki razem urodzone. Mleka ptasiego im ino brak, w puchach się wylegują, a nijakie to, blade, osowiałe, na księżą oborę patrzy i... wypatrzy... A żony nie mam, co by się nimi po babsku zajęła. Znachory ni medyki nic nie mogą poradzić. Zemrą niebożątka, zmarnieją...
Pocieszali go, jak mogli, i ździebko rozchmurzyli wreszcie.
— A gdzie to wasze córki? — zapytał Adam, łasuch na dziewki. Gospodarz westchnął boleśnie i wyznał:
—  Co wieczór wychodzą dokądś, nie bacząc na pluchę, mróz czy fuchawi-cę. Ponoć je Pochwiściel po manowcach włóczy. Nie myślcie, że na jaki grzech latają. Żebyś je zabił, nie powiedzą, gdzie były. A gdybyś chałupę kratą zawarł, ujdą z niej niby dym!
Gawędzili do późna w noc. Przed spaniem chłopcy wyszli przewietrzyć się na podwórze. Wicher, plucha, ciemnica, ziąb... Wrócili do kuczy rychło — czekało już posłanie. Ale nie mogli usnąć, bo przez ścianę, w izbie przeznaczonej dla    córek    gospodarza,    niewieście głosy wiodły   rozmowę   przeplataną łkaniem.
— Chałupy szczelnie pozamykane na noc — zawodził jeden głos. — Wcis-
143
kam się przez szpary, aż mi się kości kruszą, ciało rozpływa  we krwi, a  krzyczeć  nie   mogę.   Niby   mgła wnikam do izby. Dziecka kwilą, dorośli jęczą, gdy mnie poczują przez sen. Spod powały spadam na biedaków i duszę ich, krew z nich wysysam. Aż kiedy kur zapieje o północ-ku, uciekam tą samą drogą do domu, zmordowana,  ledwie  żywa.  Dopiero nad  ranem   ździebko   przysnę.    We dnie jestem do niczego. O, dolo moja, dolo!
— Ja, jako wiecie, wdzieram się do obór, stajem, chlewów — skarżył się drugi głos. — Psy   mnie zawsze pokąsają, odór łajna truje. Z bydląt po-sokę wysysam, aż, opiła nią, wyzuta z sił, w gnój legnę. Krowy mnie po-bodą, konie stratują. Ale czart skonać nie pozwala! O północnym pianiu koguta uciekam,   czarcią   mocą uzdrowiona. A we dnie tom do niczego. O, dolo moja, dolo! A trzeci głos, najżałośniejszy: — Na rozstaju rzucają się na mnie z widłami czarty, wiedźmy   i   inne plugastwo. Roznoszą mnie na proch, rozdmuchują na tuman. Właśnie tumanem wyjącym spadam na drzewa, targam je, łamię, tłukę się o pnie i domy w cierpieniu okrutnym... Gdy kur zapieje,  padam na ziemię.  Od zaklęcia piekieł wstaję znów dziewczyną. Alem za dnia ledwie zdechlak. O, dolo moja, dolo! — Przeklęteśmy! I kto zbawić nas może, skoro nikt nie zna doli naszej? Na wieki już zmorami zostaniemy, na wieki...
Zgroza     ogarnęła     podsłuchujących młodzianków.
Spotkali się z dziewkami rano, przy śniadaniu w jadalni.
Urodne były, ale wynędzniałe i śmiertelnie smutne. Po nocnych u-drękach nie zostało śladu. Jadły mało, rzucały ostrymi słowami. Ludomira ludzi nocami nawiedzała, Nawojka — zwierzęta, Dąbrowa — rośliny. Patrząc na nie, młodzieńcy u-czuli taką litość, że przysięgli sobie jakoś im pomóc.
Wiele dni spędzili na różnych robotach w gospodzie. A pomimo oprys-kliwości i mizerii dziewcząt, zakochali się w nich na amen. Ale czy z wzajemnością, tego nie wiedzieli, bo za trudno im było porozumieć się z nieszczęśnicami, choć pogadywali z nimi nieraz.
Kiedy roboty w gospodzie zabrakło, odeszli z ciężkim sercem szukać chleba gdzie indziej. Najmowali się do rozmaitych obrządków, a że pracowici i zdatni, nieźle im się wiodło. Ale coraz więcej tęsknili do swoich „przeklętnic".
Postanowili tedy odwiedzić je w Nowy Rok. Rano   w   dniu   świętego   Sylwestra
144
udali się w drogę i szli do wieczora.
Śnieg skrzypiał pod nogami, skrzył się w poświacie miesiąca. Doszedłszy do rozstaja dróg   nie   o-podal gospody trzech panien, stanęli jak wryci.
Pośrodku rozstaja czerniał olbrzymi dąb — rozszumiały, acz wiatru wcale nie było. Gałęzie jego poobsiadały ognistookie potworki z widełkami w mackach, a na śniegu, oparty o pień, stał Pochwiściel — brodaty, z siwego tumanu uwiany, lelejający się na nogach. O kilka kroków od dębu miotała się poczwarka niemowlęcia, strzyga obrzydła, ulana z rozpalonego żelaza, tułająca się z sykiem w kłębach pary po śniegu. Indziej o-gromny buhaj, wyciosany z rozżarzonej bryły węgla, bił dziko w ziemię racicami i rogami.
Drogą od gospody nadeszły trzy dziewczyny.
—  Pochwiściel Dąbrowy czeka — mruknął przejęty Adam.
—  Strzyga Ludomiry — powiedział ze zgrozą Ludek.
—  Na moją Nawojkę buhaj — zawtórował Jachno.
Z podróżnych sakw dobyli ciężkich narzędzi, gotowi do boju.
—  Obronimy nasze dziewki albo polegniemy!
—  Biada wam, zuchwalcy! — zagrzmiało na rozdrożu.
Nagły wicher sypnął młodzieńcom w twarze ostrym pyłem lodowym. Ale kochanie do nieszczęsnych panien rozpłomieniło ich serca taką odwagą, że porwaliby się na całe piekło. Zanim skoczyli do walki, każdy zaklął się imieniem swej lubej:
—  Dąbrowo, tyś dusza moja!
—  Ludomiro, oddam za ciebie życie!
—  Nawojko, zwyciężymy!
Na ten zew znikły straszydła i grom z gwiaździstego nieba uderzył w stary dąb, rozdzierając go aż do korzeni, a potem paląc na popiół, który rozwiały wiatry.
Odmienione męskim kochaniem i poświęceniem dziewczęta podbiegły do swych wybawców i rzuciły się im w objęcia.
Ująwszy się pod ręce, poszli uszczęśliwieni ku gospodzie. Miesiąc im przyświecał, a powiew umiatał drogę.
Podobno ojciec zbawionych zmór w Stawigudzie, ów Wojciech Kwas rodem z Brąswałdu, aby zdjąć z nich czary całkowicie, ochrzcił je powtórnie. Ale to zapewne nieprawda, bo Kościół ustanowił niepowtarzalność tego sakramentu.

17. Złota jabłoń
Ongiś w Jerutkach żył bogaty chłop Radost. Dziwili się ludzie, skąd takie bogactwo. Bo przecie chłop może być zasobny, owszem, ale żeby bogaty, to nie. Nie wiedzieli, że ma w sadzie jabłoń rodzącą złote owoce. Ale się chyba wreszcie jakoś zwiedzieli.
145
Albowiem jęły nagle z owej jabłoni ginąć złote jałbka — co noc po jednym. Postanowił zaradzić temu co rychlej.
A miał trzech synów: Domarada, Niemira i Ubysza. Dwaj starsi — chłopy na schwał, a najmłodszy — jakiś głupi, tylko by na lutni grał, o niestworzonych rzeczach myślał, rymem gadał.
Ojciec wezwał ich na naradę, jak zapobiec kradzieży złotych jabłek.
—  Na razie złodzieja zadowala jedno na dobę, a potem obłupi całe drzewo — powiedział. — Ty, Domaradzie, będziesz dzisiejszej nocy czuwał przy złotej jabłoni i przyłapiesz złodzieja.
—  Przyłapię na pewno! — rzekł chełpliwie Domarad. — Nie umknie mi, jeśli się tylko odważy zakraść do naszego sadu.
—  Wiem, synu. Polegam na tobie.
Obliczywszy jabłka na cudownym drzewie Domarad o zmroku stanął na straży w sadzie. Rano okazało się jednak, że usnął, a z jabłoni znów znikło jedno złote jabłko. Tłumaczył się gęsto:
—   Chodziłem, by nie usnąć. Ale mnie zmogło, musiałem usiąść bodaj trochę. A wtedy powietrze mnie o-durzyło, łubom się bronił.
Tak gadał, ale nie wiadomo, czy mówił prawdę, czy nie, bo różnie u niego z prawdą bywało. Ojciec go zwymyślał i polecił:
—   Dzisiejszej nocy Niemir będzie stróżował. Ino mi, pieronie siarczysty, nie śpij!
—  Za Boga! — zaklął się Niemir. — Będę czuwał niczym najczujniejszy pies.
Ale i on zaspał, a jedno złote jabłko znów zostało skradzione. Usiłował się usprawiedliwiać, ojciec jednak nawet słuchać go nie chciał i sam postanowił pilnować sadu.
—  A ja? — rzucił się pominięty Ubysz.
—  Ty? Cha, cha, cha! — ryknęli śmiechem ojciec i bracia. — Na lutni se zagraj i zaśpiewaj do księżyca.
—  Złodzieja pojmę ja, a nie wy, co się puszycie — rzekł twardo.
—  Niech pokaże, co umie — zgodził się wreszcie ojciec.
O zmroku Ubysz, uzbrojony w siekierę, stanął pod drzewem, nie wiedząc, że bracia go podglądają. O północy usłyszał chrochanie i ujrzał wielką czarną świnię. Z rogami! Od razu pojął, co za potwora. Pod ciosem jego topora padła bez kwiku na ziemię.
Na ten widok okrutna zawiść owładnęła Domaradem i Niemirem, którym tak się nie udało. Napadli i zabili Ubysza, za czym pogrzebali na bagnie, przywalając kamieniem. Ojca zaś okłamali, że przepadł bez wieści.
Tymczasem z grobu zabitego wyrosła nadspodziewanie prędko trzcina dorodniejsza niż inne wokół. Na błoniu koło bagna pastuch imieniem Boruta pasał owce. Zobaczywszy okazałą trzcinę, ściął ją i sporządził z niej fujarkę. Ledwie przycisnął ową fujarkę do ust, sama zaśpiewała:
Zagram ci ja, zagram godnie! Kamień mi uciska serce. Bracia zh uknuli zbrodnię i zabili mnie, mordercę.
146
¦???23??
Przerażony Boruta już nie grał dalej, tylko spalił fujarkę, a popiół z niej zakopał w ziemi. Jakież było jego zdumienie, gdy na tym miejscu wyrosła jabłoń ze złotymi jabłkami!
Ale już się nie bał. Godzinami przyglądał się pięknemu drzewu, lecz nie śmiał zrywać złotych owoców i zresztą nie pożądał bogactwa. Na domiar nie uważał jabłoni za swoją własność. Mógł z łatwością dosięgnąć jabłek. Atoli tylko on. Bo kiedy ktoś inny sięgał po złote owoce, jabłoń rosła w oczach do takich rozmiarów, że nie mógł marzyć o zerwaniu. Po o-dejściu intruza wracała do poprzedniej postaci i wzrostu. Jednakowoż pewnego dnia Boruta przez ciekawość sięgnął po pierwsze lepsze złote jabłko. W tej samej chwili zjawił się na gałęzi biały kot i ludzkim głosem rozkazał pastuchowi:
—  Wybierz największe, najpiękniejsze i dopiero zerwij!
Boruta usłuchał. Ale ciąg dziwów jeszcze nie ustał. Bo oto zerwane jabłko zaśpiewało tę samą piosenkę, co   fujarka z trzciny:
Zagram ci ja, zagram godnie! Kamień mi uciska serce. Bracia źli uknuli zbrodnię i zabili mnie, mordercę.
Po kilkakrotnym wysłuchaniu śpiewki Boruta wrócił do domu i schował złote jabłko w skrzyni. Wtedy wskoczył na jej wieko ów biały kot i nie dał się zeń spędzić, przybierając postać żbika.
—  A wiekujże tu! — zniecierpliwił się Boruta. — Ale czemu nie dasz mi dosępu do złotego jabłka?
—  Dam w odpowiednim czasie — odparł kot. — Tymczasem idź na dwór królewski i przyprowadź tutaj najpiękniejszą księżniczkę, aby poślubiła młodziana, który jest najbogatszym człowiekiem na świecie.
—  Cha, cha, cha! Ja na królewski dwór? Tam nie wpuszczą takiego oberwańca. Gdybym jednak jakimś cudem się dostał, to nikt nie usłucha mojego wezwania. Może mnie tam zabiją...
—  Nie. Za twoją zacność czeka cię nagroda.
Nagle zagrzmiało, zaświstało, dym wypełnił chatę całą i... Boruta przeistoczył się w strojnego wielmożę, a przed domem stanęła poszóstna kareta w otoczeniu zbrojnych rycerzy.
—  A gdzie kawaler dla owej księżniczki? — spytał.
—  Ukaże się, gdy ona tu przybędzie — odparł kot.
Boruta nie potrzebował dalszych poleceń ni wyjaśnień. Wsiadł do karety i kazał wieźć się na dwór królewski. Kierowało nim jakieś natchnienie. Wydawało mu się wszystko tak o-czywiste, jak to, że zwykle pasa owce.
Po długiej podróży dotarł do stolicy i bez trudu dopuszczony został przed oblicze monarchy, którego otaczała gromada książąt, księżniczek i dworzan. Wśród nich wyróżniała się u-rodą królewna Jaromiła. Boruta, znowu w tym dziwnym natchnieniu, przemówił, a nie brakło mu słów, wyrażał się jasno i dwornie.
— Pan mój, najbogatszy człowiek na świecie, posiadacz sadu dającego o-woce ze szczerego złota, posłyszał o
147
urodzie jej królewskiej wysokości księżniczki Jaromiły — łgał niby prawdziwy dworak. — Prosi tedy pokornie o jej rękę. Udzieli przy tym waszej królewskiej mości wsparcia w złocie. Pod jednym wszakże warunkiem: że królewna Jaromiła pojedzie ze mną zobaczyć ów sad. Potem może wrócić tutaj na wesele ze swoim oblubieńcem.
Przeprowadziwszy naradę z rodziną i dostojnikami, król, ponieważ bardzo potrzebował złota, zgodził się na wyjazd Jaromiły. Ona sama, zaciekawiona przygodą, z największą o-chotą przyjęła wyjazd w orszaku zbrojnych.
W czasie podróży do Jerutek bez końca wypytywała Borutę o jego pana: jak wygląda, jakie ma obyczaje, jak mieszka, co lubi. Zmyślał nie zważając na przyszłe skutki. Wysiedli przed jabłonią połyskującą złotymi jabłkami.
— Cudne drzewo! — zachwycała się królewna.
Zaprowadził ją do swej chałupy, gdzie stała skrzynia ze złotym jabłkiem, strzeżona przez czarodziejskie-
go kota. Ów zeskoczył na podłogę i ku osłupieniu Jaromiły rzekł ludzkim głosem:
— Skrzynio, otwórz się!
Wieko odskoczyło, a we wnętrzu skrzyni zalśniło złote jabłko.
—  Phi! — prychnęła królewna. — Takie klejnoty mamy w skarbcu.
—  Ale ten jest cudowny — odparł kot. — A jabłoń: zerwiesz z niej wszystkie szczerozłote owoce, wnet obrodzi ponownie, dzięki czemu właściciel jest najbogatszym człowiekiem na świecie.
—  A gdzie książę przeznaczony mi na męża?
—  Jeśli zjesz to jabłko całe, odrzucając jeno ogonek, zaraz on tu przybędzie.
—  Jakże zjem jabłko ze złota?
— Spróbuj, a zobaczysz.
Sięgnęła po owoc. W jej dłoni przemienił się w zwykłe jabłko. Zjadłszy je odrzuciła ogonek w trawę. A wtedy z niego — ku osłupieniu Jaromiły i Boruty, a przy głośnym śmiechu kota — wyrósł piękny młodzian w królewskim ubiorze. Był to Ubysz!
W czasie, gdy powracał do życia, skrzynia napełniła się jabłkami ze złota, które były owymi kradzionymi każdej nocy. Jednocześnie zaś czarodziejski kot gdzieś się zapodział. Ubysz zabrał do karety swego ojca, który mieszkał w Jerutkach, opuszczony przez Domarada i Niemira, przepadłych nie wiadomo gdzie, nieświadomy ich zbrodni, po czym we czworo udali się do stolicy. Niebawem odbyło się wesele Jaromiły i Ubysza tak huczne i wspaniałe, jakiego dotąd oko nie widziało ni ucho nie słyszało.
148
Boruta został nadzorcą wszystkich stad królewskich i przyjacielem a doradcą Ubysza. On opisał wszystko tak dokładnie, a z Jerutek dzieje owych wydarzeń rozprzestrzeniły się po całym świecie.
18. Chłop i królewna
Żył ongiś w Mikołajkach rodu chłopskiego młodzianek imieniem Miłosz. Miał ojca, dostatniego wielce gospodarza, i dwu starszych braci, Pa-kosza i Radosza. Nie wiadomo dlaczego bracia nazywali go głupim. Chyba dlatego, że był odmienny od wszystkich: marzył o szerokim świecie i dokoła siebie widział to, czego inni zgoła nie widzieli. W gospodarce mieli piękną łąkę, o którą bardzo dbali. Pomimo to od pewnego czasu każdej nocy ktoś ją całą deptał.
—  Trzeba szkodnika przyłapać na gorącym uczynku — postanowił wreszcie ojciec. — Ty, Pakoszu, będziesz dzisiejszej nocy stróżował na łące.
—  Wasza wola, ojcze — odparł Pa-kosz.
Całą noc pilnie strzegł łąki, ale oka-
zało się rano, że trawa znów wydeptana. — Usnąłeś, ospalcze, i nie dopilnowałeś! — zgromił go ojciec. Wypierał  się  Pakosz,   zarzekał,  ale nie wiadomo, czy nie łgał.
—  Dzisiejszej nocy Radosz będzie stróżował — polecił stary.
—  Chętnie — odparł Radosz.
Ale i jego stróżowanie nie okazało się pilniejsze. Rano łąka była zdeptana. Radosza też posądził ojciec o zaśnięcie.
—  Będę musiał sam trzymać straż
— powiedział.
Wówczas odezwał się Miłosz, dotąd milczący i zamyślony:
—  Dziś ja będę czuwał. Może mnie powiedzie się lepiej.
Zakpili z niego bracia. Ale nie stawiali mu przeszkód, chcąc, aby zbłaź-nił się jeszcze gorzej niż oni. Po wieczerzy wyszedł Miłosz na czaty. Nie siadał, by nie zasnąć. Stanął ukryty w zaroślach, mając przed sobą jak na dłoni calutką łąkę, jasno oświetloną przez księżyc. Nagle wśród nocnej ciszy zaszumiało coś w górze i na łąkę sfrunęły trzy złote gołębie. Ledwie dotknęły nogami trawy, przeistoczyły się w piękne panny. Wśród nich jedna, najpiękniejsza, zdawała się być zwierz-chniczką. Po przemianie, ukrywszy swe złote skrzydła w krzakach, jęły pląsać po całej łące, a ta najurod-niejsza śpiewała jeszcze do tańca. Miłosz zrazu osłupiał ze zdumienia. Ale gdy ochłonął, ukrył skrzydła winowajczyń, by je w ten sposób u-więzić.
Kiedy wytańczyły się do woli, po-skoczyły do kryjówki po skrzydła. I wtedy zobaczyły Miłosza. Najpierw pisnęły trwożnie, po  dziewczyńsku,
149
a potem jęły domagać się zwrotu skrzydeł. Najpierw groził im karą za niszczenie łąki. Ponieważ jednak gorąco prosiły o darowanie winy, złagodniał i rzekł:
—  Dziś jeszcze wam wybaczę i oddam skrzydła. Aliści każda musi mi coś podarować.
Zaczęły się między sobą naradzać, a z ich słów wynikało, że najpiękniejsza zowie się Bogna i jest królewną, towarzyszki zaś — jej dworkami. Po naradzie Bogna podarowała Miłoszowi złoty pierścień z diamentem. Jedna dworka — złote jabłko, druga zaś — złotą gruszkę. Atoli nie skończyło się na tym. Miłosz i Bogna zakochali się w sobie od pierwszego wejrzenia i wyznali to nawzajem.
—  Jeślim ci nie za niski stanem, zostań, królewno, moją żoną! — zawołał Miłosz w uniesieniu.
—  Ach, czekałam tylko na te słowa!
—  odparła jeszcze żywiej Bogna. — Albowiem miłuję cię z duszy serca, a ponadto ślub nasz zbliży mnie i moich bliskich do wyzwolenia z czaru, jaki rzucił na nas zły czarownik pospołu z czartami.
Zabrał ją do domu rodzinnego, gdzie odbyło się huczne wesele. Po weselu   Bogna   zwróciła   się   do małżonka ze słowami:
—  Muszę jeszcze wrócić do rodziców, do naszego złotego zamku, gdzie przyszłam na świat.
—  Dobrze — zgodził się skwapliwie. — Pojedziemy.
—  Nie. Proszę cię, mężu, byś został jeszcze rok u swoich. Ja jeno z tymi dwiema dworkami polecę na gołębich skrzydłach, które chowasz, do naszej ojczyzny.
Nie godził się zrazu na rozłąkę, ale wreszcie przystał.
— A gdzie ten wasz złoty zamek? — spytał.
—  Tam, gdzie słońce zachodzi i panuje wieczna zima — odrzekła.
Po tej rozmowie odleciała wraz z dworkami na odzyskanych skrzydłach, zapewniwszy męża o stałości swego kochania.
—  Do zobaczenia za rok! — zagru-chała jeszcze w locie.
Przez cały rok bracia dokuczali Miłoszowi, szydząc z jego ożenku i o-puszczenia przez żonę. Ojciec nie chciał mu dać konia na podróż do złotego zamku w krainie wiecznej zimy.
Rozżalony, udał się pieszo w daleką, nieznaną drogę.
Szedł i szedł — przez rzeki, góry i doliny, przez bagna, lasy i pola — zdawało się, na koniec świata... Pewnego dnia natknął się na ogromny but, porzucony w trawie. Nie o-podal dwaj olbrzymi z rykiem bili się zaciekle na pięści. Wiedząc, że tacy przy wielkim ciele mają mały rozum i bez powodu mogą zrobić człowiekowi krzywdę, z niejakim lękiem zawołał:
—  Hej! O co się tak bijecie?
—  A co ci do tego? — pysknęli jednocześnie głosami jak grzmot.
—  Rozsądzę was, pomogę. No, ??? bitwa?
—  Odziedziczyliśmy po ojcu ten but
—  odparł jeden z olbrzymów. — Ja twierdzę, że mnie go ojciec przeznaczył.
— A ja, że mnie! — ryknął drugi.
—  I wartoż tak wojować o jeden głupi but? — prychnął Miłosz.
150
^¦¦i
—  Ale kto go obuje, ten za każdym krokiem sto mil przejdzie.
—  Wątpię. Pozwólcie, sprawdzę, czy tak jest i wówczas rozsądzę, jak należy. Przymierzę ten but.
—  Cha, cha, cha! — ryknęli takim śmiechem, że zadrżała ziemia. — Przymierz, krasnoludku! Cały się weń zmieścisz. Cha, cha, cha! Rychło jednak śmiać się przestali. Bo Miłosz, wlazłszy jakoś w but jedną nogą, drugą się podparł i po chwili był już o sto mil od olbrzymów. Daremnie gonili go ogromnymi susami, przesadzając rzeki i pagórki. Miłosz biegł szybciej w wycyganionym bucie.
Niebawem natknął się na bójkę dwóch innych olbrzymów.
—  O co walczycie, mości panowie?
— spytał już bez lęku.
—  O płaszcz, który dziadek zostawił nam w spadku, a nie zaznaczył, do kogo ma należeć — odparł jeden z olbrzymów.
—  Ja rozsądzę, bo, jak wiecie, mali ludzie mają wielki rozum.
—   Ale rozsądź sprawiedliwie! Jest o co walczyć: kto przywdzieje ten płaszcz-niewidek, staje się niewidzialny.
—  Przymierzę go i sprawdzę, czy prawdę mówicie.
Ryknęli śmiechem i wydzierali się jeden przez drugiego:
—  Ano sprawdź! Cha, cha, cha! To jakbyś się dachem nakrył, hi, hi! Miłosz przywdział płaszcz-niewidek i oczywista zniknął, a cudowny but przeniósł go setki mil od olbrzymów.
Tutaj wędrowiec zobaczył nagle o-gromny miecz wbity w ziemię, a w
pobliżu znowu dwóch wielkoludów zażarcie walczących.
—  O co walczycie, mości panowie?
—  zagadnął grzecznie.
—  O ten odziedziczony po pradziadku miecz, któryś minął — odparł jeden z olbrzymów, podczas gdy drugi słuchał z otwartą gębą.
—  Warto przelewać krew o kawałek żelaza?
—   To nie jest zwykły miecz, jeno czarodziejski: nie tylko siecze, nie tylko zabija, ale też ożywia, kiedy się nim czegoś martwego dotknie. Bijemy się o niego, bo nie wiemy, do kogo ma należeć.
—  Po co wam taki kłopot? Dajcie mi ten miecz, a nie będziecie mieli o co walczyć i pogodzicie się zaraz.
Wiadomo, olbrzymi to wszak durnie. Zaśmieli się. głupowato.
—  Iście, na co nam ten kłopot! — zarżał drugi wielkolud. — Zabieraj miecz i zejdź nam z drogi chyżo, bo cię co złego spotka!
Nie musiał powtarzać. Miłosz wziął nogi za pas i czmychnął. W jakiejś puszczy zastała go noc. Na szczęście ujrzał oświetlone domostwo w pobliżu. Zastukał. Wpuszczony do środka, w świetle kaganka zobaczył bardzo wiekową staruszkę. Poprosił ją o nocleg i wieczerzę. Otrzymał je bez żadnej zapłaty.
—  A dokąd to Bóg prowadzi? — spytała podczas wieczerzy.
— Do złotego zamku — odparł.
—  Znam i wskażę ci drogę, kawalerze, pomogę...
Rano, gdy wybierał się w dalszą drogę, zrozumiał, kim jest ta zgrzybiała staruszka. — Oto, zdjąwszy ze ściany bawoli róg, zatrąbiła, a wte-
151
dy zbiegły się zewsząd zwierzęta z niedźwiedziem na czele. — Zdumionemu Miłoszowi wyjaśniła: — Jestem władczynią zwierząt. Lew cię poprowadzi i ochroni. Lew   potulnie   skinął   grzywiastym łbem na znak posłuszeństwa. Miłosz   podziękował   czarodziejce   i i udał się w dalszą drogę.
O zmierzchu znów spotkał oświetloną chatkę — gdzieś w stepie. I w niej mieszkała zgrzybiała staruszka, która też ugościła serdecznie przybysza wieczerzą i noclegiem, a na ścianie miała również róg myśliwski. Rano zaś, wyprowadziwszy Miłosza na drogę i zadawszy w ów róg, wyjaśniła:
—  Jestem władczynią ptaków. Jakoż na dźwięk rogu zleciały się całe stada przeróżnego ptactwa.  Wybrała mysikrólika i nakazała mu:
—  Poprowadzisz jegomości do złotego zamku.
Miłosz udał się w drogę pod przewodem mysikrólika, ale już bez lwa, którego odesłał do władczyni zwierząt.
Chyżym lotem przemierzali lądy i morza — mysikróliki ptasim sposobem, a Miłosz w cudownym bucie, dzięki któremu przebywał morza skacząc z wyspy na wyspę, ze szczytu gór na szczyt, z kraju do kraju. Pod osłoną płaszcza-niewidka byli niewidzialni.
— Oto i złoty zamek! — pisnął pewnego razu mysikrólik. Spłynęli łagodnie na ziemię i tu się rozstali: mysikrólik wrócił do lasu władczyni ptaków, Miłosz zaś został przed ogromną bramą zamku, nie strzeżoną wprawdzie przez straże, ale zawartą.
Bezludzie, martwota, cisza — nigdzie żywego ducha... Spróbował otworzyć bramę — udało się bez trudu. Dwie z cudownych rzeczy — but i płaszcz — zostawił przed bramą, a z cudownym mieczem wszedł na dziedziniec zamkowy. Tu zdumiał się jeszcze bardziej: rycerze, dworzanie, służba, konie i rośliny — wszystko jakby uśpione, zaczarowane: stoją, siedzą lub leżą w takich pozach, w jakich zastał ich sen albo czar.
Główne wejście na komnaty zamkowej było zamknięte i nie dało się otworzyć. Miłosz gwałtownie zastukał mieczem w podwoje.
—   Bogno! Bogno! Otwórz! Otwórz! Heej! — woła co sił.
Na ten zew zbiegła służebna zobaczyć, co się dzieje.
—  Ktoś ty? — spytała przez otwartą wyzierkę w podwojach.
—  Jestem Miłosz, małżonek królewny Bogny. Powiadom ją, że przybyłem zgodnie z umową.
Spełniła polecnie. Ale po chwili wróciła do drzwi.
152
—  Pani żąda dowodu, żeś panie, jej mężem.
Podał jej przez wyzierkę złote jabłko. Zaniosła je swej pani. Niebawem   otwarły   się   podwoje   i Bogna padła mężowi w ramiona.
—  Wszyscy śpią zaczarowani, my o-bie tylko nie — rzekła. — Jeśli mamy być szczęśliwi, musisz pokonać złe duchy, które owładnęły tą siedzibą królewską... W pierwszej komnacie jest dwunastu czartów. Jedenastu ma po jednym łbie, dwunasty zaś ma łbów dwanaście. Gdybyś temu uciął tylko jeden łeb, wnet na tym miejscu odrośnie mu dwanaście nowych. Jeżeli uda ci się uciąć mu wszystkie łby, cały tuzin czartów zginie. W następnej komnacie jest takoż dwunastu diabłów. Jeden ma aż dwadzieścia cztery łby. Podczas walki z nimi nie wolno ci wyrzec ani słowa! Inaczej zginiemy wszyscy.
—  Tym orężem pokonam każdego wroga — oświadczył pokazując jej miecz zdobyty na olbrzymach. Została w sieni, a on pchnął drzwi do pierwszej komnaty, po czym ostrożnie wszedł.
Buchnął nań i oślepił go zrazu cuchnący siarką i smołą opar, ogłuszył potworny wrzask, którego w sieni wcale nie było słychać. A wraz zwaliły się na Miłosza kosmate cielska. Ciął mieczem na wszystkie strony. Gdy oczy oswoiły mu się z siwym o-parem, jego ciosy trafiały w cel. Rogate łby czartowskie spadały jeden po drugim. Kiedy spadł ostatni, wszystko nagle ucichło i znikło, czar prysnął. W oczyszczonym z o-parów powietrzu ukazały się ściany i sprzęty, jakby nic przedtem nie zaszło.
Miłosz wszedł do następnej komnaty, wskazanej przez Bognę. Tutaj panowała cisza, powietrze było czyste. Tylko pod ścianami stali rogaci czarci jednogłowi, a na ich czele olbrzymi smok z dwudziestoma czterema rogatymi głowami.
—  Czego tu szukasz? — spytał głosem podobnym do syku węża. Miłosz zmilczał.
—  Pytam cię,   nędzniku,   czego   tu szukasz! — głos węża mocnieje. Milczenie.
— Odpowiadaj, łotrze! — to już niemal grzmot.
Miłosza aż korci, by złorzeczyć potworowi, ale trzyma się na wodzy... Padają pytania, groźby, że w tej chwili giną w męczarniach jego najbliżsi, obietnice, iż może zostać władcą całego świata. Diabły ciągną go za język, straszą, grożą, proszą, rozśmieszają. Gdy milczącego i nieruchomego chcą wreszcie rozbroić z cudownego miecza, rzuca się na nich i wytraca ich do nogi. I znowu czar prysnął, znikły poczwary i ślady walki. Miłosz wszedł teraz do trzeciej z kolei komnaty.
Tutaj siedzą, stoją i leżą król, królowa, dworzanie — we śnie, zaklęci.
Miłosz cudownym mieczem dotknął króla i królową. Natychmiast oboje ożyli! Ale nie tylko oni, bo i dworzanie, i psy a ptaki pokojowe, i rycerstwo a służba na pokojach czy dziedzińcu, rośliny w ogrodach zamkowych — wszystko, co unieruchomił kiedyś zły czar. Cały zamek wypełnił się ruchem i gwarem.
—  Dzięki ci, zbawco, synu nasz! — powiedział król.
153
— Zaprowadź nas, zięciu, do córki naszej a swojej małżonki — poleciła królowa.
Wspaniałym korowodem kroczyli do czekającej w przedsionku Bogny. Po tych strasznych przejściach Miłosz i Bogna żyli długo w zdrowiu i szczęściu.
Są ludzie, którzy głoszą, że wszyscy odczarowani wtedy żyją dotychczas wraz z nirri.
19. Zjawa i pastuch
W Pietraszach koło Gołdapi powiadają ludzie, że na pobliskiej górze stała niegdyś potężna twierdza, obwarowana wałem, fosami, zdradny-mi pułapkami. Atoli teraz daremnie by jej szukać. Podobno, zaklęta przez złe moce, zniknęła pewnego dnia z powierzchni ziemi. Inna opowieść głosi, że to nie złe moce zdziałały, jeno pan zamku owego tak został ukarany za swoje ciężkie grzechy. Jak było, tak było, ale do niedawna jeszcze ciągnęła się ta sprawa i wszyscy chyba pietraszanie ją dobrze znają.
Owóż po zapadnięciu się warowni co noc pojawiała się na pietraszańskiej górze biała postać niewiasty w po-
włóczystej szacie. Niewiasta klękała i modliła się aż do chwili, kiedy we wsiach okolicznych zapiały koguty. Wówczas znikała.
Pewnej nocy zakradł się na pietra-szańską górę młody pastuch Stańczyk, by sprawdzić to, co ludziska bają.
Zrobiło mu się nieswojo, gdy zobaczył piękną dziewoję w białym stroju, rozmodloną, klęczącą. Pomimo lęku podszedł do niej i powiedział odwieczne słowa wedle obyczaju, od którego nikt w królestwie polskim nie jest wolny:
—  Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!
—  Na wieki wieków. Amen — odpowiedziała, zgoła nie wydając się zaskoczona nagłym przyjściem obcego człowieka, i powstała z klęczek.
—  Witaj, Stańczyku! Po raz pierwszy od bardzo, bardzo dawna rozmawiam z człowiekiem. Nie lękaj się jednak: nie jestem złym duchem. Modłami na intencję duszy mojego ojca chcę zmazać jego występki i u-prosić Boga, by zesłał sposobność ocalenia mnie i zapadłego w ziemię zamku.
—  W czym mógłbym ci być pomocny? — spytał poczciwie Stańczyk.
— Gdybyś wziął mnie w objęcia i tulił do chwili, aż pierwszy kur zapieje, uwolniłbyś od czaru i mnie, i naszą siedzibę. Nie zważaj przy tym na nic, cokolwiek zajdzie.
—  Uczynię to z ochotą!
—  Uczyń tedy, a zostaniesz panem odczarowanej twierdzy i moim małżonkiem, jeżeli pokochamy się nawzajem.
Atoli gdy wedle jej żądania usiłował ją    objąć, zaczęła bronić się   i   zło-
154
rzeczyć, a kiedy wreszcie dokonał tego, opierała się nadal bardzo usilnie. Nie zrażony tą niespodziewaną zmiennością jej nastroju i życzeń, przyciskał ją do piersi, rozumiejąc, że tylko wytrwałością i uporem zdziała coś dobrego w tej sprawie. Piękna panna zmieniła się jednak nagle w drapieżne zwierzę, które jęło go odpychać, gryźć, drapać. Coraz to przeistaczała się w inny stwór — w wilka, niedźwiedzia, lwa, łasicę, żbika, kunę, węża — siedem razy, aż i siedem razy po siedem. Wytrzy-
mał wszystko, aczkolwiek cierpiał o-krutnie od łap owych zwierząt. W końcu zmieniła się w ohydnego siedmiogłowego smoka. Tego już nie zdzierżył. Wypuścił smoka z objęć i uciekł, gnany rozpaczliwym płaczem i wołaniem niewieścim, a także szyderczym śmiechem potwora, wypełniającym, zdawało się, całą ziemię i głębie przestworzy.
O świcie przybiegł do Gołdapi. Na rynku otoczyła go, obdartego i skrwawionego, ciżba ludzi. Chciał im
opowiedzieć swą straszną przygodę, ale przerażenie odjęło mu mowę. Na migi jednak i bełkotem przekazał ją ludziom, iż mogli opowiadać innym i powtarzać w pokolenia. Stańczyk już nigdy nie odzyskał mowy.
A biała zjawa przestała się ukazywać.
20. Skarb Gilmy
Gromadzili się nieraz wieczorem ludzie na niskim brzegu Jeziora Dob-skiego i przyglądali wyspom jeziornym, takim jak Wysoki Ostrów, Lipka, limy Wielkie, Gilma. Zwłaszcza tej ostatniej — Gilmie. Nikt nie odważyłby się sam nocą podpatrywać rzeczy nadprzyrodzone, ale w gromadzie duch mocnieje. Było na Gilmie ongiś, jak, niesie wieść i jak ponoć wskazują wykopaliska, wielkie grodzisko staroprus-kich Bartów. Może i widać teraz ślady onego, a może i nie. W każdym razie ludzie tamtejsi wiele o tym opowiadają. No, bo miało być rzekomo tak... Twierdza Bartów zapadła się w głąb pagórka    gilmskiego,    przeklęta    za
155
grzechy swych mieszkańców czy też piekielnych działań. Co do tego, ludzie pewności nie mają. Ale za to każdy dałby sobie łeb uciąć, że w głębi pagórka kryją się ogromne skarby dawnych panów zaginionej warowni.
W gromadzie odwaga człowieka rośnie, to prawda. Aliści mądrale wioskowi zapewniali, że to, czego gromada wygląda, nigdy się jej nie pokaże, jeno pojedynczemu człowiekowi
Jakoż istotnie — w gromadzie nigdy nie zobaczyli na Gilmie onej białej dziewicy, o której od wieków tyle opowiadano nad tutejszymi rzekami i jeziorami. Ktoś kiedyś widział jeno ogień czy światełko, ale może mu się tylko tak zdawało. Różni niedowiarkowie pokpiwali sobie z tego.
Aż pewnego wieczoru najszydliwszy z niedowiarków, Wojciech z Doby, jechał z targowicy w Węgoborku dwukonnym wozem, pośpiewując sobie wesoło, bo zyskownie zbył prosięta, nabiał i inne rzeczy za dnia, a potem z kmotrami oblał gorzałą dobry interes w karczmie, podchmielony wracał więc do domu. Zima siarczysta, śnieg z obu stron przekopanej drogi na chłopa wysoko, niebo rozgwieżdżone, ale bez księżyca, tak że nader ciemno było, choć zaspy bielały.
Kiedy znalazł się w miejscu na wprost Gilmy, przestał śpiewać, bo mimo niedowiarstwa strach go obleciał: ludzie tyle gadają, że najmądrzejszego mogą skołować i nadziać swymi głupotami. Miał pietra — i nie dziwota — bo na Gilmie rzeczywiście płonęło jasne ognisko, oświe-
tlające górę z zapadłym zamkiem. Światło to światło. Nieraz widzi się na bagnie ogniki wskazujące utopiony skarb i nikt się tym nie przejmuje, nie boi. Ale tutaj w owym jasnym świetle wyraźnie widziało się biało odzianą niewiastę, siedzącą jakby na wielkiej skrzyni. Wojciech wprawdzie nie dałby za to głowy, był jednak prawie pewny, że to niewiasta na skrzyni — snadź strażniczka zapadłych w górę gilmską skarbów.
„Tak, właśnie to ludzie nieraz widują — pomyślał. — A ja, głupi, posądziłem ich o głupotę". Podciął konie. Rychło zajechał do wsi i skrzyknął sąsiadów, by biegli na brzeg jeziora nie tylko zobaczyć strażniczkę bartyjskich skarbów, ale też płynąć do niej i bodaj cośkolwiek uszczknąć z zawartości skrzyni. Jednakowoż nikt się na to nie ważył. Albowiem, kiedy zebrali się na brzegu Jeziora Dobskiego, nawet nie dostrzegli tego, co widział sam Wojciech. Gilma stała na wodzie czarną kępą, osrebrzoną tylko trochę przez wschodzący właśnie księżyc.


156
21. Zamek Skumanda
Żył ongiś we wschodnich Mazurach, zwanych wówczas Jaćwieżą, waleczny król Skumand *. Wojował długie lata dzielnie z Rusią, Żmudzią i Krzyżakami, a wspierali go w tym walnie krewniacy, naczelnicy różnych plemion jaćwieskich — Jedut i Skurdo 2. Nie mogli jednak sprostać śmiertelnym wrogom, dążącym do zupełnej zagłady Jaćwieży. Kiedy po zaciekłej obronie wojska jaćwieskie zpstały rozgromione, a stolica Jaćwieży, Rajgród, zajęta przez nieprzyjaciela, trzej książęta zebrali się na naradę w zamku Skumanda nad jeziorem, które zwie się dziś Skomętno, co przypomina imię tego  jaćwieskiego władcy.
—  Bracia, co mamy dalej czynić? — spytał król.
—  Woje nasi zabici, rozproszeni lub we wrażych okowach — odpowiedział Jedut. — Panowie zakonu niemieckiego mordują naszych ludzi, burzą grody, niszczą pulkas Kime-no, którym władam jako wybrany rikijs. Nie mogę narażać mojego ludu na zupełne wytępienie, co by niechybnie nastąpiło, gdybym nadal stawiał opór.
—  Jak tedy postąpisz?
1  W istocie ludy ówczesnych Prus nie miały monarchicznej władzy. Plemiona, zorganizowane w samodzielne państewka zwane pulkas, rządzone były przez ludność i naczelników — rikijs. W razie wojny wybierały wspólnego wodza ze znaczną władzą. Takim wodzem był Skumand.
2  Ci trzej książęta panowali w połowie XIII wieka
—  Wraz z całym pulkas poddam się panom zakonu krzyżackiego i tak je ocalę, bo poddaniem udobrucham nieco srogiego wroga.
—  A ty jak postąpisz, rikijs Skurdo? — spytał Skumand.
—  Ja ze swoim pulkas przejdę granice i schronię się u naszych pobratymców Litwinów, z którymi niedawno wojowaliśmy — odparł Skurdo. — Tam, pomimo wszystko, znajdziemy braterską gościnę. Skumand długo namyślał się nad wypowiedzią.
—   Idźcie, ja tu zostanę — rzekł wreszcie. — Jaćwież schodzi do grobu... Już nie zjadą się do Romowe wierni na modły i wiec... Niech dobre kaukis opiekują się waszymi donami, a wele4 niech was prowadzą szczęśliwie przez puszcze i bagna! Po braterskim pożegnaniu z krewniakami Skumand został sam w zamku, rozpuścił był bowiem uprzednio nawet resztę wojów, domowników i służby.
Obszedł całą warownię aż do najniższych piwnic i po najwyższe dachy, żegnając się z nią. Potem ukląkł pod świętym dębem nie opodal zamku i modlił się długo a żarliwie do płodnego Kurkę, boga urodzaju, aby odsunął od Jaćwieży klęskę głodu i u-ratował ludność przed całkowitą zagładą. Już nie wzywał Skumand ognistego Perkuna, by raził wrogów gromem i pożarem, już nie prosił duchów przodków, by pomścili Jaćwież rzuconą na kolana. Ale błagał Łajmę, boginię ludzkiej doli, aby pozwoliła ludowi przeżyć, przetrwać...
* Kauki — dobre duchy domowe.
4 Wele (veluva) — duchy wodne i leśne.
157
A potem z pobladłą twarzą podpalił w wielu miejscach zamek, każdą komnatę, wszystkie zakamarki. I sam spłonął w nim, do końca śpiewając pieśń o lubym kraju ojczystym e. Ponadto ludzie tamtejsi opowiadają
co innego; że Skumand by) chrześ-cijaninem i wraz ze swoim zamkiem spalił kościół, z którego zgliszcz stoczył się dzwon i utonął w pobliskim bagnie. Ponoć wydobyto ów dzwon i umieszczono go w innym kościele, gdzie dotychczas wzywa wiernych na modlitwę.
22. Panna, róża i zwierz
Bogaty kupiec w Olsztynie, Pakosz, miał trzy córki — Wandę, Tomirę i Kochnę. Tę najmłodszą, Kochnę, szczególnie miłował. Zwyczajem kupieckim, odbywał nieraz dalekie podróże handlowe. Kiedyś przy wieczerzy oznajmił córkom, że właśnie wybiera się w podróż do zamorskiego kraju.
5 W istocie schronił się na Rusi — wobec zupełnego rozpadu i pogromu państewek pruskich.
—   Jakie  podarki  przywieźć  wam, dzieci? — zapytał.
—  Mnie złocistą suknię — wyrwała się pierwsza Wanda.
—  A mnie złoty czepek — powiedziała Tomira.
Ponieważ Kochna miiczała,   ojciec zdziwiony spytał:
—  Cóż to, niczego nie chcesz, córeczko?
—  Mnie przywieź, tatku, różę — odparła Kochna. — Ciekawam, jak kwitną róże w innych krajach. U nas chyba najpiękniej.
—  Otrzymacie upominki wedle życzenia — zapewnił Pakosz.
Udał się w podróż najpierw lądem do Gdańska, później morzem. W dalekim kraju pozałatwiał swe sprawy pomyślnie. Sprawił też córkom żądane podarki. Atoli w drodze powrotnej burza rzuciła statek na skały i zatopiła wraz z całym ładunkiem. Uczepiony jakiegoś drewna Pakosz został przez fale wyrzucony na brzeg, ale bez mienia, ledwie z życiem.
Potłuczony, zziębnięty, wyczerpany do cna, długo szukał jakiegoś schronienia na bezludziu. Natrafił wreszcie na schludny domek z ogródkiem, w którym królował piękny krzew różany o wspaniałych kwiatach. Nim zastukał w drzwi, o-tworzył je i stanął w progu dziki zwierz, podobny do niedźwiedzia.
—  Kim jesteś, przybyszu? — spytał ludzkim głosem.
—  Jestem Pakosz, kupiec z Olsztyna w Królestwie Polskim. Szukam schronienia, rozbitek z zatopionego okrętu.
Zwierz, pomimo groźnego wyglądu, okazał  się gościnnym  gospodarzem.
158
Zaprosił Pakosza na wieczerzę i nocleg, po czym dodał:
—  Możesz u mnie odpocząć tak długo, jak trzeba.
Podczas przyjaznej pogawędki przy wieczerzy Pakosz zwierzył się z różnych swoich spraw.
— Przed odejściem stąd poproszę cię o różę dla córki — rzekł.
—  Różę? — mruknął zwierz jakby zdziwiony.
Kiedy po kilku dniach odpoczynku Pakosz opuszczał gościnny dom, kudłaty gospodarz zerwał najpiękniejszą różę z krzaka w ogrodzie i podał ją gościowi ze słowami:
—  Weź tę różę dla Kochny, ale pod warunkiem...
—  Pod jakim? — zaniepokoił się czujny kupiec.
—  Za rok Kochna musi tu przybyć. Musi, pamiętaj!
— Na Boga, dlaczego?
—  Jeżeli nie przybędzie, zginiemy wszyscy.
— To nie wezmę róży.
— Musisz! Inaczej śmierć nam wszystkim!
Przeraził się Pakosz. Ale wszak musiał przystać, bo pojął, że popadł w jakiś zaklęty krąg.
Łatwo odnalazł port i odpowiedni statek z beznogim kapitanem, płynący do Gdańska.
Gdy w domu opowiedział córkom swe przygody, starsze siostry przejęły się bardzo żądaniem zwierza, tylko nie Kochna.
— Lepiej, że zginie jedna osoba, niżby zginąć miały cztery — rzekła. — Zresztą, czy naprawdę życiem zapłacę?
Przez cały rok żałość panowała w domu Pakosza.
Ojciec odwiózł Kochnę do Gdańska, skąd zabrał ją ten sam beznogi kapitan statkiem, którym rok temu wracał z nieszczęsnej wyprawy Pakosz. Chciał nawet teraz towarzyszyć córce i dzielić z nią los, ale stanowczo oparła się temu. Zresztą w domu zostały dwie córki, młodziutkie jeszcze, bezradne, w dzieciństwie osierocone przez matkę.
Podróż morska minęła pomyślnie. Na lądzie powitały Kochnę trzy na czarno ubrane panny i zaprowadziły ją do siedziby zwierza, po czym gdzieś znikły. Na widok potwora ledwie o-panowała lęk.
—  Nie bój się mnie — rzekł on łagodnie. — Nie wyrządzę ci krzywdy. Będziesz tu miała dostatek i spokój.
Jakoż niczego jej nie brakowało z żywności czy ubioru, a ponadto zniewalała ją dobroć zwierza, który ją zabawiał, jak umiał. Z wolna pogodziła się z losem, a nawet jakby przywiązała się do troskliwego, acz szpetnego opiekuna. Atoli po pewnym czasie jęła dotkliwie tęsknić za rodziną.
—  Cnisz do swoich — odgadł kiedyś zwierz. — Nie martw się o nich: są zdrowi i dobrze im się powodzi. Chcesz zobaczyć? No to proszę — z uśmiechem podał jej oprawne w złoto zwierciadełko.
Spojrzała w nie i aż krzyknęła ze zdumienia. Nie zobaczyła w nim swego odbicia, lecz rodzinny dom — ojca, siostry, domowników, znajomków, bo właśnie wyprawiano tam jakiś festyn z tańcami — wszyscy byli wystrojeni, weseli.
—  Zapomnieli o mnie, o moim losie — rzekła z żalem.
159
1
—  Bo czują, że ci nieźle — odparł zwierz.
— Oni nie myślą o mnie, to i ja nie będę myślała o nich.
Ale daremna była jej walka z tęsknotą.  Zwierz znowu to wyczuł.
—  Możesz jechać w odwiedziny do domu — rzekł kiedyś poczciwie.
—  Ach, jakiś ty dobry!   —  krzyknęła.
??????????i??????????????????i?????i
— Aliści po tygodniowym pobycie w Olsztynie musisz tu wrócić. Inaczej pomarlibyśmy wszyscy: i wasza rodzina, i ja...
—  Boże! Tydzień! Jakże krótko! — zawołała, ale wnet umilkła, bo pożałowała zwierza, który ze smutkiem słuchał. — Właściwie to tydzień wystarczy— poprawiła się zaraz i dodała z udaną niefrasobliwością: — I znów będziemy sobie tutaj... Popłynęła do Polski tym samym żaglowcem, którym tu przybyła. Rodzina powitała ją z największym uszczęśliwieniem.
—  Bardzo mi dobrze z wami, ale za tydzień muszę wracać — zapowiedziała Kochna. — Po pierwsze, przy-
rzekłam, a po drugie, pomrzemy wszyscy, jeżeli tam nie powrócę. Daremnie namawiali ją do pozostania w Olsztynie na zawsze, nie dowierzając ostrzeżeniom zwierza. Kochna była stanowcza. A na domiar ze zdziwieniem stwierdziła, że czuje jak gdyby tęsknotę za owym dalekim stworem, tak dobrym dla niej! Po tygodniu pożegnała rodzinę i u-dała się w drogę powrotną. W Gdańsku czekał już na nią beznogi kapitan okrętu. Zawinął on do miejsca przeznaczenia z opóźnieniem wskutek niepomyślnej pogody. Tymczasem zwierz czekał z rosnącą trwogą. Kiedy oznaczony czas powrotu Kochny minął, upadł straciwszy przytomność. Zastała go leżącego na progu chaty.
Rzuciła się ku niemu z rozpaczą w mniemaniu, że martwy. Łkając u-klękła, uniosła jego głowę i ucałowała, oblała łzami.
Nagle zerwała się na równe nogi, więcej zdumiona niż wylękła. Ze zwierza opadła kudłata powłoka, westchnął głęboko i wstał w postaci pięknego, strojnego królewicza! Oszołomieni tym, co zaszło, stali długo w milczeniu. Już jednak nie przed chatą, lecz w różanym ogrodzie zamku, w który się ona przeistoczyła.
—  Co to wszystko znaczy? — wyszeptała Kochna.
—  Wraz z całym grodem zostałem kiedyś zaklęty przez złe moce — wyjaśnił królewicz. — Przywiązanie i pocałunek niewinnej dziewczyny wybawiły mnie i nas wszystkich. Dzięki ci, Kochno! A wiedz, że miłuję cię od pierwszego wejrzenia!
— I ja ciebie.
160
—  Zostaniesz więc moją żoną?
— O, tak!
Zaprowadził ją do komnat zamku, gdzie powitała ją wybawiona również jego rodzina.

23. Ciekawość
Na Złotych Górach koło Niborka* zawsze rojno i gwarno. Bo nie dość, że chłopcy tutejsi bydło i owce pasali, ale jeszcze różne wisusy z dalszych wiosek, nawet odległych o niemal dwie mile Kurek, zlatywały się tutaj niby jakieś gawrony. Tak ich wabiła i kusiła jedna ze Złotych Gór.
— Nic dobrego z tych zlotów nie wyniknie — krakali starsi. Wiedzieli, co gadają. Ta góra, tak przez młódź oblegana, miała na sobie w pewnym miejscu dziwne zagłębienie, dół czy jaskinię. Mówiono wokół, aż po Olsztyn i Lidzbark, że to pozostałość po dawnej kopalni siarki, nieczynnej już od świata pamięci. — Jamy i już, co tam zaglądać! Ale gadaj chłopaczys-kom! Guza szukają i koniec. Na do-
1 Nibork — dziś: Nidzica. C — Złota przędza
miar jeszcze   co   złego   na   okolicę ściągną.
—  To nie dół ni jaskinia, ino przepaść bez dna — mówili starcy. Wiara im była, ale tylko u mądrych, nie u głupich. Tym ostatnim można tłumaczyć — groch o ścianę. Zaglądali pastuszkowie   w   tajemniczą wyrwę, co śmielsi nawet włazili w nią na parę łokci głęboko. Najbardziej wścibski był Wierusz z upustu w Kurkach. Drałował do Złotych Gór prawie co dzień, choć tak daleko.
—  Pieron nie chłopak, ogień! — narzekał ojciec.
Cała rodzina przestrzegała Wierusza, ale na próżno — taki nieusłuchany. „Ciekawemu ponoć pierwszy stopień do piekła. A może do nieba? Oba-czym!" — myślał zuchwale. Wraz z innymi młokosami przez ciekawość zapuszczał nieraz w tajemniczy dół powrózek obciążony kamieniem. Ale nic z takich badań ciekawego nie wynikało, kromia tego, że końce powrózków z kamieniami obrywały się przy wyciąganiu na wierzch.
—  Nic, ino ktoś te końce obrywa — powiedział kiedyś do swych towarzyszy Wierusz. — Duch tam jest i bez gadki. A kiedy w takich miejscach przebywa duch, to i skarb być musi, którego on strzeże. Słyszałem przecie o podobnych duchach i skarbach pod Węgoborkiem i na Gilmie śniardewskiej, i gdzie indziej... Natchniony chyba był, prawdę mówił, bo ledwie po tych jego słowach zapuścili w wyrwę powróz, zaraz począł się on jakby szarpać, a gdy go wyciągnęli, na końcu miał przywiązaną złotą monetę.

Krzyk powstał wielki wśród chłopaków. Zaraz po długachnym kiju spuścili w głąb dołu czapkę Wierusza. Ten był najbardziej rozogniony. Po wyciągnięciu kija z powrotem o-kazało się, że czapka napełniona została złotymi pieniędzmi! Wnet je rozdrapali między sobą. Jeden Wierusz nie za bardzo dbał o podział skarbu, o łup. Co innego snadź miał w głowie.
— Chłopaki! — zawołał. — Spuśćcie mnie tam na powrozie, to wam taki skarb wyniosę, że cały Nibork zakupicie!
Zlękli się, zawahali...
— Nuże, nuże! — naglił.
Z ociąganiem spełnili jego życzenie.
Naprężył się powróz, rozbrzęczał niby napięta struna basetli, rozkołysał potem w otworze,   zanim   wreszcie znieruchomiał... Długo tak było.
— Ciągnijcie na powrót! — skomen-derował ktoś.
Ciężko im szło, ale w końcu wyciągnęli.
Ukazał się Wierusz — bez głowy, którą mu strzegący skarbu duch u-ciął.
Zdarzenie rozgłosiło się po całych Mazurach i Warmii bardzo prędko i po wieczne czasy — ku przestrodze.
24. Królewna i tkaczka
W pewnym dalekim kraju żył ongiś młody król, który po wstąpieniu na tron zapragnął się ożenić. Ale nie podobała mu się żadna niewiasta w państwie, choć pilnie szukał, ani żadna księżniczka zagraniczna, rajona mu przez doradców i przez siostrę, która po śmierci rodziców była najbliższą dlań osobą.
—  Jakiej więc chcesz niewiasty? — spytała go zniecierpliwiona.
—  Tak pięknej, jak ty, siostrzyczko
—  odparł. — I póki takiej nie znajdę, nie poślubię nikogo.
Po częstych i długich rozmowach z bratem, królewna pojęła, że to niezłomne jego postanowienie.
—  Pomogę ci zostać szczęśliwym — obiecała. — Poszukam takiej niewiasty. Przeszukam nasz kraj i kraje sąsiednie.
Nie godził się na takie poświęcenie, ale postawiła na swoim. Wyjechała konno, bez żadnej świty, na poszukiwania.
Po bardzo długich i nużących wędrówkach, gdy na domiar w drodze straciła konia, w wielkiej Puszczy Golędzkiej napotkała drewnianą ku-czę, do której wstąpiła odpocząć. Wszedłszy do izby, stanęła jak wryta, bo ujrzała piękną dziewczynę tkającą na krosnach przy oknie, tak podobną do niej, królewny, że wzięła ją zrazu za swoje odbicie w zwierciadle. „Ta, nikt inny, zostanie moją bratową! — postanowiła. — Takie snadź przeznaczenie i wola boska".
—   Witaj, miła wędrowniczko! — rzekła ujmująco tkaczka. — Siadaj, boś okrutnie zdrożona. Przygotuję ci
¦??
coś do jedzenia. Jakżem rada, że nawiedziłaś mnie w tej samotni! Od razu przypadły sobie do serca. Ugoszczona po siostrzyńsku, królewna zwierzyła się z celu swej podróży po świecie.
—  I znalazłam wreszcie  —  rzekła.
—  Gdybyś zechciała, zostaniesz żoną mojego brata, króla.
—  Jeżeli mu się spodobam i jeżeli jest on tak piękny, jak ty, to byłabym szczęśliwa — odparła młoda gospodyni z uśmiechem. — Ale nim wyruszymy na królewski dwór, muszę do końca utkać to płótno, które widzisz na krosnach... — rozpłakała się całkiem niespodziewanie. — Pewna rzecz odbiera mi wszelkie szczęście...
—  Wyznaj mi, a ulżysz sobie, siostrzyczko.
Po długim oporze tkaczka wyznała:
—  Moja matka jest złą czarownicą, a dręczy nie tylko mnie, lecz także innych. Dotychczas nie wyzwoliłam się spod jej władzy. Nie puści mnie ona z tobą. Może obie coś wymyślimy, żeby uciec. Najpierw jednak u-dręczy nas wielce.
— A gdzież ona teraz?
—  O trzydzieści mil stąd.
— Uciekajmy więc!
— Zanim przejdziemy tę polanę, ona już tu będzie. Gna bowiem na miotle niby błyskawica. Jeśli cię tu zastanie, zabije cię. Ach, jakeśmy się zagadały! Ona jest tuż-tuż! Muszę cię ukryć. Ale ona wszędy znajdzie... O, już wiem! Nauczyła mnie różnych sztuczek. Zamienię cię w węgiel. Nie domyśli się chyba.
Ledwie tkaczka zdążyła zamienić królewnę w węgiel i włożyć ją mię-
dzy inne węgle do pieca, zabrzmiał nad chatą szum jakby stada lecących ptaków i po chwili do izby weszła czarownica — wielka, ohydna baba.
—  Niech będzie pochwalony Belzebub! — skrzeknęła w progu. Córka zmilczała, lecz w duchu rzekła: „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus na wieki wieków!" Nauczył ją tego kiedyś ojciec zadręczony na śmierć przez żonę-czarowni-cę.
— Wrogu! — wrzasnęła wiedźma. — Już się modlisz po kryjomu! Gdy jeno skończysz tkać to płótno, zjem cię upiekłszy, bo surowego, nie lubię, hi, hi, hi. —> pociągnęła nagle nochalem. — Wyczuwam obcego człowieka! Gdzie on? Mam na niego smak. Zaraz go tu, na tym ogniu, przyrządzę.
—  Niemożliwe, by przez te moczary i gąszcz przedarł się ktoś — rzekła córka. — Chyba że kogoś wiodłyby wielka miłość i poświęcenie dla bliźniego. Ale takich ludzi, jak sama twierdzisz, matko, nie ma na świecie.
Czarownica mimo swego czujnego nosa niczego nie wykryła. Nazajutrz o świcie znów pofrunęła na miotle ku odległej o dziesiątki mil Łysej Górze, gdzie bywają narady czartowskie.
Wówczas tkaczka odczarowała królewnę z węgla i rzekła:'
—  Tkajmy obie, to skończymy prędzej i uciekniemy.
—  Dlaczego nie od razu? Nie pojmuję — wydziwiała królewna. — Przecież ona wróci pod wieczór, więc zdążymy.
163
Tkaczka, patrząc na nią ze smutkiem, odpowiedziała:
— Wyjawię ci jeszcze jedno. Trzyma mnie tu święty obowiązek. Przysięgłam utkać to płótno na intencję duszy mojego ojca, którego matka zmuszała do uczestnictwa w swoich bezeceństwach i który wreszcie, nie mogąc tego znieść dłużej, skończył życie samobojem. Matka oczywiście nie wie o tej mojej intencji.
—  Rozumiem cię, siostrzyczko. Pośpieszajmy więc z tkaniem!
Do powrotu czarownicy wykonały bardzo wiele pracy. Zanim jednak przyleciała, tkaczka znów przeistoczyła królewnę — tym razem w ziarnko grochu, które następnie wrzuciła do garnka z grochem, aby je tam skutecznie ukryć. Czarownica z wielkim szumem zjechała na podwórze, po czym weszła do domu, węsząc na wsze strony swym ogromnym nochalem.
— Czuję ludzkie mięso, ludzkie mięso — skrzeczała oblizując się.
—  Zdaje wam się, matko — bąknęła córka.
—  Wściekłem głodna! Co   masz   do zjedzenia?
—  Nic okrom surowego grochu.
— Dawaj! Dobre i to. Czarownica pożarła cały garnek grochu. Na dnie zostało jeno kilka ziarenek, a między nimi to, w które zaklęta była królewna i które przez cały czas trwania posiłku zsuwało się z łyżki.
Wiedźma, aż dziw, wcale nie zauważyła podwójnego wyniku tkania, choć rzucał się w oczy. Trzeciego dnia, podczas nieobecności czarownicy w domu, królewna znów wróciła do ludzkiej postaci, odczarowana przez tkaczkę. Obie wzięły się tak raźnie do roboty, że niebawem ukończyły tkanie płótna.
—  Teraz możemy iść do twojego zamku — rzekła z ulgą tkaczka. — Pośpieszajmy, bo ona niedługo wróci!
Zabrała z sobą szczotkę, grzebień i zwierciadełko, twierdząc, że te rzeczy będą w drodze bardzo potrzebne.
Opuściły domek i zaszyły się biegiem w puszczę.
Po pewnym czasie tkaczka spojrzała przerażona w niebo.
— Ona właśnie zsiada z miotły przed domem — szepnęła. — Zaraz pocznie nas gonić.
Jakoż i tak: czarownica puściła się w pogoń, na miotle szybując nad lasem. Była coraz bliżej. Gdy już je doganiała, musiała, by je schwytać, z miotły lądować między drzewami.
Wówczas tkaczka rzuciła za siebie szczotkę, która w okamgnieniu przeistoczyła się w taką gmatwaninę drzew, że puszcza   za   uciekającymi
1 CA
dziewczętami stała się nieprzeniknioną, zwartą gęstwą. W tej gęstwie czarownica połamała swą miotłę, tak iż musiała dalej przedzierać się pieszo. Ale chociaż była piekielnie silna, nie mogła. Wróciła więc szybkim jak lot ptaka biegiem do domu po siekierę, by wyrąbać drogę przez ową gęstwę. Kiedy już to uczyniła, odłożyła narzędzie pod krzak tarniny, aby jej nie przeszkadzało w dalszej pogoni. Ledwie wznowiła pościg, stanęła usłyszawszy krakanie wrony, które niepomiernie ją zaniepokoiło:
Przygląda sią wrona siekierze i wnet ją ze schowka zabierze.
Czarownica z przekleństwem na ustach zawróciła po siekierę i odniosła ją do domu. Pomimo tej zwłoki rychło dogoniła dziewczyny, ponieważ miała moc stawiania milowych kroków.
Ale tkaczka rzuciła wtedy za siebie grzebień, a z niego wyrosły między nimi a wiedźmą góry, potoki, wodospady.
Czarownica znów musiała wrócić do domu — po łopatę i kilof, by umożliwić sobie dalszą drogę. Ożywiona czartowską potęgą, bardzo prędko wykuła w skałach ścieżkę, którą mogła popędzić milowymi krokami. Skończywszy robotę, ukryła narzędzia w krzaku tarniny, gdy nagle ten sam ptak ozwał się na całe gardło:
Ptak  widzi   czartowskie   narzędzie i zaraz je łacnio posiądzie.
Czarownica pogroziła wronie pięścią, po czym zawróciła z łopatą i kilofem do domu, by je tam ukryć.
Pomimo takich przeszkód dogoniła znów uciekające dziewczęta. A wtedy tkaczka rzuciła za siebie zwier-ciadełko, z tego zaś zwierciadełka powstało wielkie zamarznięte jezioro. Czarownica poczęła ślizgać się na nim i przewracać. Opadła ją chmara wron i z ogłuszającym krakaniem jęła dziobać. Wreszcie lód załamał się pod wiedźmą, iż wpadła w wodę. Usiłowała wydostać się z toni, ale rosnące stada wron uniemożliwiły jej wszelki ratunek. Po zażartej walce utonęła. Długo w tym miejscu kipiała z sykiem woda.
Na ten widok tkaczka uklękła i odmówiła modlitwę za dusze zmarłych grzeszników. Królewna uczyniła to samo.
— Odtąd tracę swoje sztuki czarodziejskie i staję się zwykłą dziewczyną — oznajmiła tkaczka wstawszy z klęczek.
Wędrowały dalej bez przeszkód, ale bardzo długo, zanim dotarły w pobliże zamku królewny. Tu jednak stanęła przed nimi przeszkoda, zdawało się, nie do przebycia. Oto kumoter utopionej czarownicy, sam władny czarownik, mszcząc się za śmierć ulubionej kumy, zaklął o-bie dziewczyny w gołębie i odebrał im pamięć niektórych rzeczy. Latały nad królewskim zamkiem i gruchały żałośnie, czasem nawet ludzkim głosem. Żywiły się ziarnem zbóż na tutejszych polach. Nikt z zaniku przez wiele dni nie zauważył dwu gołębi ani nie usłyszał ich głosów. Aż pewnego razu dworzanin królewski podsłuchał na przechadzce w polu zawodzenie obu osobliwych gołębi:
¦
165
Jesteśmy jednakowe obie i nie przypominamy sobie, która z nas króla narzeczoną, a która siostrą ulubioną. Jedna krainy niezmierzone obeszła, aby znaleźć żonę swojemu bratu i królowi, drugą poślubią małżonkowi. Lecz która siostra, która żona? Zagadka wręcz nieodgadniona.
Zdumiony dworzanin poszedł do króla i opowiedział mu o tym. Król, nie dowierzając, wysłał drugiego dworzanina, aby sprawdził wiadomość pierwszego. Ów drugi opowiedział to samo.
Na dworze zapanowało poruszenie. Dworzanie, rycerze i służba biegali w pole słuchać śpiewu osobliwych gołębi. Ale nikt więcej nie słyszał tego śpiewu. Niektórzy usiłowali złowić żywcem tajemnicze gołębie, nikomu się to jednak nie udawało. Wreszcie król sam, acz nie dowierzał, wyszedł z siatką w pole, żeby osobiście sprawdzić pogłoski i, jeśli to możliwe, schwytać gołębie. I wtedy uwierzył. Albowiem tuż nad nim jęły fruwać dwa błękitne gołębie i śpiewać powtarzaną przez dworzan pieśń.
Łatwo złowił je w siatkę. A wtedy przeistoczyły się w piękne dziewice, tak do siebie podobne, że nie mógł rozpoznać swej siostry. One zaś wskutek zaklęcia utraciły częściowo pamięć.
—  Która z was jest moją siostrą? — spytał.
—  Nie wiemy — odpowiedziały jednym głosem. — Siostra po całym świecie szukała bratu żony, a gdy znalazła, obie straciły pamięć. Król pamiętał, że chciał mieć żonę taką  samą,  jak siostra.   Ale   teraz,
wobec identyczności obu dziewic, doznawał uczucia, że stracił ukochaną siostrę, nie zdobywszy żony. Zabrał je do zamku — dwie kukiełki jednakowe, mówiące jednogłośnie, bezduszne. Pojął, że są zaczarowane, a przeistaczając się z ptaków w kobiety, osiągnęły dopiero pierwszy stopień odczarowania. Z całego królestwa zwołał dobrotliwych czarodziejów, znachorów, medyków, mędrców. Zamknąwszy ich na wieży zamku, nakazał im przywrócić obu dziewczętom pamięć i odmienić je nieco od siebie, aby można je było rozróżnić. Niebawem mędrcy ogłosili wyniki rozmyślań i narad.
— Królu panie, zamknij obie panny na miesiąc w dwu osobnych komnatach — rzekł wybrany przez innych przewodnik. — Która z nich schudnie z tęsknoty za tobą, ta jest twoją narzeczoną. Aby zaś przywrócić im pełną pamięć, musisz, najjaśniejszy panie, sam udać się na Szklaną Górę w Krainie Zimy i zdobyć tam „wodę życia", której nabierzesz w złotą ła-giew i którą napoisz swoje panny. Król niezwłocznie udał się ze złotą łagwią do Krainy Zimy, gdzie pod Szklaną Górą biło źródło z „wodą życia". Odnalazł je łatwo. Ale źródła strzegły dwa siedmiogłowe smoki. Wokół bielały kości śmiałków, którzy walczyli o „wodę życia". Król się nie cofnął. W śmiertelnym boju uciął potworom wszystkie łby. Sam jednak został w tych zapasach poraniony. Ale obmywszy się „wodą życia", ozdrowiał natychmiast, a nawet zmocniał, pomnożył swe siły. W miesiąc od zamknięcia obu dziewic wrócił do zamku. Mędrcy mówi-
166
li prawdę. Jedna z dziewic schudła z tęsknoty za królem i wskutek tego odmienił się nieco jej wygląd od wyglądu drugiej, choć pozostała nadal olśniewająco piękna. Była to tkaczka, która miała zostać narzeczoną, a potem żoną króla. Napojona „wodą życia", przypomniała sobie wszystko. Tak samo królewna. Teraz nie było już żadnych wątpliwości.
Król i tkaczka wpadli sobie w objęcia przy oklaskach całego dworu. Wkrótce uszczęśliwiony władca wyprawił swoje huczne wesele z panną zdobytą z tak wielkim trudem. Nadworny kronikarz opisał burzliwe dzieje tej pary i rozgłosił je na cały świat. W Mikołajkach opowiadają je ludzie do dzisiaj.
25. Ptak Złotopiór
Żył niegdyś w pięknej krainie Cu-domirii stary król z trzema synami. Chociaż miał wielkie królestwo i skarby, chociaż zamek pełen dworzan i nawet komediantów dla rozrywki, żył w wielkim smutku, który otoczenie z nim dzieliło. Albowiem
był ślepy. Daremnie nad przywróceniem mu wzroku biedzili się medycy i znachorzy, mędrcy i czarownicy. Żadne leki ni czary nie pomagały.
Aż kiedyś przygodny wróżbita, zbadawszy go, zawyrokował:
—  W Kraju Wiecznego Lata żyje ptak Złotopiór. Gdybyś wasza królewska mość raczył posłuchać jego śpiewu, odzyskałbyś wzrok.
—  Zaraz tam wyślę zbrojnych po tego ptaka — rzekł król żywo.
—  Nie, najjaśniejszy panie. Ptaka muszą zdobyć twoi synowie, którzy w razie potrzeby winni poświęcić się dla ojca. Jeżeli nie powiedzie się jednemu, spróbuje drugi, aż i trzeci. Każdy musi działać sam.
Król wezwał do siebie synów — Almierza, Chocima i Dobrosława: dwaj pierwsi uchodzili za mądrych, a trzeci za głupiego, bo nie wynosił się nad innych i głowę miał w chmurach. Gdy ojciec wyjawił im wiadomość o ptaku Złotopiórze, starsi kłócić się poczęli, który po niego pójdzie. Jeden chciał być lepszy od drugiego i mieć od króla większe korzyści za usługę.
.— Almierz, jako najstarszy, pójdzie pierwszy — postanowił król.
—  Słusznie! I na pewno zdobędę ptaka! — chełpił się Almierz.
—  Wierzę ci, synu, i błogosławię. Idź z Bogiem!
Nazajutrz o świcie Almierz dosiadł śmigłego wierzchowca, drugiego konia biorąc jako luzaka na zmianę, po czym, tęgo zbrojny, wyruszył na rzeczoną wyprawę po ptaka Złotopióra. A chełpił się!
Jechał przez pola i lasy cały dzień. Wieczorem na   rozstajnych   drogach
w jakiejś puszczy napotkał pomalowaną na czerwono gospodę, rozbrzmiewającą hałasem i muzyką. Postanowił tu przenocować. W gospodzie pijatyka, pląsy, hazardowe gry w karty i kości. Wesoła gawiedź hulała przy muzyce i śpiewie. Nie znając królewicza, potraktowała go jako zwykłego, acz pieniężnego, gościa karczmy. — Zagraj z nami, waszmość! — wołano z różnych stron. Zasiadł rychło przy stole graczy. Niebawem przegrał nie tylko pieniądze, ale też konie, ubiór, uzbrojenie — wszystko. Na domiar, gdy pokłócił się z przeciwnikami, pobili go, związali i wtrącili do piwnicy pod gospodą.
Upłynął rok...
Na zamku, kiedy wszelki słuch po Almierzu zaginął i opłakano go, drugi syn króla, Chocim, zgłosił się do ojca z zamiarem wyruszenia po cudownego ptaka. Teraz on chełpił się zawczasu: że bez wątpienia go zdobędzie.
Opatrzony podobnie jak Almierz, ruszył w drogę.
Wieczorem zatrzymał się na wieczerzę i nocleg w tej samej czerwonej gospodzie, co przed rokiem brat. On także dał się nicponiom wciągnąć w hulankę, pijatykę i hazard, tak że strwonił wszystko, co miał, i pobity, nagi został wtrącony do lochu.
Znowu upłynął rok... Wielka żałoba zapanowała   na   królewskim dworze i ogłoszona została w całym królestwie po zaginięciu o-bu królewiczów.
— Teraz ja pójdę po Złotopióra — zaofiarował się Dobrosław.
—  Ależ, synu! — odparł król. — Skoro twoim braciom, dzielnym junakom, nie powiodła się wyprawa, to jakże uda się tobie, mniej zaradnemu? Dosyć ofiar! Dotąd żyłem o-ciemniały, to i dalej będę.
Atoli po gorących prośbach i naleganiach synowskich wyraził wreszcie zgodę na wyprawę Dobrosława. Cały dwór ze smutkiem żegnał królewicza, pomny losu jego braci, o których niecnocie i przygodach nie wiedział.
Po całodziennej podróży Dobrosław zajechał do czerwonej gospody na rozstaju w puszczy. Hulaszcza zgraja chciała go wciągnąć do hulanki i hazardu. Ale opędził się od natrętów obiecując im:
—  Wracając wstąpię tu, pohulam i zagram z wami. Aliści teraz wzywają mnie bardzo ważne, nie cierpiące zwłoki zadania. Spożywszy wieczerzę podążył dalej. Nie chciał tu nocować.
Jechał i jechał, tyle zaledwie spoczywając, co przespał się na kulbace i popasał konie.
Następnej nocy znów znalazł się w jakimś lesie. Kiedy tak drzemał w siodle, obudziło go czyjeś stąpanie. W poświacie księżyca ujrzał zgrzybiałą staruszkę, drepcącą koło małej chatynki.
—  Witaj, królewiczu Dobrosławie!
— Znacie mnie, matko?
—  Nie potrzebujesz zwierzać mi się, bo znam twoje sprawy. Odpocznij u mnie i pożyw się na dalszą drogę, bardzo długą i trudną.
—   Bóg zapłać. Skorzystam chętnie z waszej gościnności.
Nazajutrz po śniadaniu staruszka żegnając gościa poradziła:
168
—  Zostaw swoje konie, królewiczu, a dosiądź mojego: on nieomylnie dowiezie cię do mojej siostry, która cię objaśni, co masz robić dalej. Dobrosław usłuchał jej rady. Gniadosz staruszki niósł go lotem szybszym niż wicher. Wiele do wieczora przebyli mil. Koń sam zatrzymał się przed chałupą w lesie. Tu czekała druga staruszka, siostra tamtej. U-dzieliła królewiczowi gościny i dała innego konia, kasztana, zatrzymując gniadosza.
—  Ten koń dowiezie cię nieomylnie do mojej siostry, która cię objaśni, co masz robić dalej.
Kasztan cwałował przez pola, góry i doliny tak szybko, że do wieczora przebył wiele mil i zatrzymał się dopiero przed chatą w lesie, należącą do trzeciej siostry-staruszki. Ta przyjęła go tak samo życzliwie, a gdy odjeżdżał nazajutrz, wymieniła mu kasztana na siwka i powiedziała przy pożegnaniu:
—  Mój siwek będzie mknął jeszcze prędzej. Kiedy się zatrzyma, zsiądź i udaj się do stojącego tam zamku. W trzeciej komnacie za rycerską sienią znajdziesz ptaka Złotopióra wśród innych ptaków. Schwytaj go i uciekaj, zagrożą ci bowiem śmiertelne niebezpieczeństwa. Gdy zdążysz dosiąść tam mojego siwka, będziesz u-ratowany i zawieziesz Złotopióra ojcu, by przywrócić mu zdrowie. Nadspodziewanie szybko znalazł się przed zaklętym zamkiem, piękną budowlą na skale nad jeziorem. Zamek nie był zamknięty ani strzeżony. Nikogo dokoła.
Dobrosław przebiegł rycerską sień i wpadł do pierwszej komnaty. Pełna była ślicznych kobiet. Nie zwracały
na przybysza uwagi, patrzyły przed siebie szklanymi oczami, poruszały się bardzo powoli, jakby senne, jakby zaczarowane. Atoli ptaki uwięzione w klatkach i siedzące swobodnie na sprzętach śpiewały urzekająco. W drugiej z kolei komnacie było podobnie.
Trzecia komnata stanowiła zaciszną sypialnię. Tu na złotym łożu spała najpiękniejsza ze wszystkich kobiet, królewna. Była tak ponętna, że Dobrosław, opętany jej urokiem, nie mogąc opanować miłości, wziął ją w ramiona... Aż ochłonąwszy wreszcie, chwycił jakąś kartkę ze stolika i napisał, że królewicz Dobrosław z Cudomirii, przybywszy po Złotopióra, pokochał śpiącą królewnę, do której niebawem powróci. Kartkę wetknął za listwę drewnianej wykładziny ściennej. Po czym w największym pośpiechu porwał Złotopióra, którego bez trudu rozpoznał wśród innych ptaków, i opuścił zaklęty zamek. Za progiem pogoniły go olbrzymie lwy, zerwawszy się z łańcuchów, ale on zdążył dopaść konia. Niebawem stanął przed domem trzeciej staruszki.
—  Spisałeś się   dzielnie,   królewiczu
—  pochwaliła. — Pojedziesz teraz do mojej siostry. Masz tu na drogę kromkę chleba. Posiada ona taką właściwość, że ugryziona odrasta. Jedz, ile ci potrzeba, a zawsze będzie cała.
Druga staruszka też go pochwaliła, a na pożegnanie poleciła:
—  Jedź teraz do mojej pierwszej siostry. Daję ci kawałek mydła. To osobliwe mydło. Gdybyś był najgorszym brudem pokryty, zarosły niby
169

zwierz, tym mydłem zmyjesz wszystko i wypiękniejesz. Tak prędka dotarł do pierwszej staruszki, że choć ostatnio żył wśród oszołamiających cudowności, zdumiała go szybkość dosiadanego rumaka. Staruszka zabrała mu jednak tego wierzchowca, a w zamian dała bieguna własnego. Przy pożegnaniu ostrzegła księcia:
—  Nie wstępuj do czerwonej gospody na rozstaju w puszczy. Tam u-więzieni twoi bracia. Na razie nie zajmuj się nimi, jeno kończ swoją sprawę. Im pomożesz kiedy indziej. Pamiętaj, co mówię!
—  Dobrze, matko. Serdeczne dzięki za wszystko! — odpowiedział.
Ale gdy dojechał do czerwonej gospody, pożałował uwięzionych braci i postanowił jakoś ich oswobodzić. W rozmowie z gospodnikiem dowiedział się, że uwięziono ich za długi i że za okup zostaną uwolnieni, a ich odzienie, sakwy i konie zwrócone. Złożył więc żądany okup, za czym powitał braci, szczęśliwy, że tyle dokonał.
Bracia prześcigali się w podziękowaniach. Był to jednak tylko pozór. Bo kiedy na chwilę znaleźli się sami, jęli spiskować.
—  Pokażemy się ojcu, tyle nabro-iwszy? — szepnął Almierz.
—  Strach, wstyd — dodał Chocim.
—  Chwała przypadnie jemu.
—  I wdzięczność ojca, i w przyszłości królestwo...
—  Więc co? Śmierć?
— Śmierć!
—  Ty go zabij, Almierzu: jesteś zręczniejszy.
—  Ale tyś mocniejszy, Chocimie.
Choć nikczemni, nie mogli dokonać zbrodni bratobójstwa. Gdy w podróży znaleźli się nad morzem, Chocim, wskazując gromadę rybaków na brzegu, szepnął do Al-mierza:
— Posłużmy się nimi.
—  Dobrze radzisz — pochwalił Almierz.
Napadli Dobrosława znienacka, ściągnęli z konia i związali. A rybaków okłamali.
—  To groźny zabójca i podpalacz — rzekł Almierz. — Wieziemy go na sąd do stolicy.
—  Tyle fatygi z łotrem! Jeszcze u-cieknie w drodze i napadnie rodziny nasze. Dajcie go nam: ukarzemy go przykładnie.
—  Zgoda! — ucieszyli się nikczemnicy. — Damy wam zapłatę za wy-rękę i zróbcie z nim porządek. Zabrawszy  ptaka   Złotopióra,   odjechali pełnym cwałem.
Naiwni prostaczkowie uwierzyli o-kazałym panom. W obawie o rodziny i w poczuciu sprawiedliwości chcieli ukarać łotra. Szykując stryczek, by go powiesić, pogrozili:
—  Okupisz teraz zbrodnie! Módl się za swą czarną duszę!
—  Ludzie! — zawołał, gdy gd od-kneblowano. — Jestem niewinny! Ci niegodziwcy obrabowali mnie, a was okłamali, by pozbyć się mnie i u-kryć własne występki. Uwolnijcie mnie, a wynagrodzę was! Zawahali się... Ponieważ stracili pewność co do winy więźnia, a nie zyskali przekonania co do jego niewinności, postanowili:
—  Nie chcemy uwolnić zbrodniarza, ale nie chcemy też straszną pomyłką splamić sumienia — rzekł najstar-
170
szy z rybaków. — Zostawimy cię przeto na bezludnej wyspie, gdzie wyżywisz się korzonkami i dzikimi owocami — wskazał pasemko lądu blisko brzegu.
Tymczasem nikczemni królewicze zażywali w stolicy pełnej chwały, jako bohaterowie, zwycięzcy złych mocy, zdobywcy ptaka-uzdrowiciela. W zamku radość z ich powrotu zapanowała nad żałobą po zaginięciu Dobrosława i nad zawodem, jaki sprawił Złotopiór. Siedział on niemy w klatce, nie chciał śpiewać. Stary król pozostawał więc nadal ślepy. A co się działo w zaklętym zamku, poprzedniej siedzibie ptaka Złotopióra?
Królewna po odwiedzinach Dobrosława poczęła i, uwolniona zaraz od zaklęcia wraz z całym dworem, we właściwym czasie urodziła syna. Nikt, nawet ona sama, nie wiedział, jak doszło do jej macierzyństwa i kto jest ojcem dziecka poczętego w zaczarowaniu.
Mijały lata. Rodzice królewny pomarli i ona została królową Kraju Wiecznego Lata. Królewicz doszedł do lat siedmiu.
Pewnego razu, bawiąc się w sypialni matki, znalazł zatknięty w niewidoczną szparę okładziny ściennej list Dobrosława. W liście tym wyznał on swą niepohamowaną miłość i zapowiedział powrót po ówczesną królewnę, a obecną królową, którą wtedy był posiadł.
Słowa listu wstrząsnęły królową. Nareszcie zrozumiała wszystko. Postanowiła przywrócić ojca dziecku za wszelką cenę. Zwołała radę dostojników, mędrców i wieszczów. Tymczasem Dobrosław żył na bez-
ludnej wyspie niby dzikie zwierzę. Zresztą tylko ze zwierzętami przestawał, rozmawiał z nimi, przywiązał je do siebie, sam przywiązał się do nich. Przez siedem lat pobytu na wyspie upodobnił się nawet do nich: miał długie pazury, a zarósł tak, że stał się kudłaty jak zwierz. Jednakże tęsknił do pięknej królewny z zaklętego zamku, którą pokochał, tęsknił do ludnego świata. A w tym ludnym świecie zagrały właśnie surmy wojenne. Królowa Kraju Wiecznego Lata — po naradach z otoczeniem i daremnych poselstwach do ślepego króla — na czele wielkich wojsk wyruszyła przeciw Królestwu Cudomirii, by siłą odzyskać Dobrosława i Złotopióra albo pomścić swą hańbę. Obiegłszy stolicę Cudomirii, wyprawiła do jej władcy jeszcze jednego posła.
—  Moja sławna władczyni żąda wydania królewicza, który porwał z jej zamku cudownego ptaka Złotopióra
—  przemówił poseł do ślepego króla. — Jeśli jej żądanie spełnione nie będzie, wojska nasze obrócą Cudo-mirię w perzynę.
Trwoga padła na starego monarchę i jego otoczenie.
Wystąpił jednak Almierz i, pewny swego uroku, którym chciał zdobyć królową Kraju Wiecznego Lata, rzekł chełpliwie do posła:
—  Ja porwałem Złotopióra. Chętnie odwiedzę twoją królową i sądzę, że będzie mi rada.
Chocim zagryzł wargi, on bowiem chciał pójść do królowej. Po odjeździe posła Almierz, wystrojony, z tęgą miną, na pysznym rumaku, udał się do obozu napastników szerokim   gościńcem.   Na   polecenie
171
królowej odcinek tegoż gościńca, wiodący do jej kwatery, został wyłożony złotog'owiem, tak że lśnił niby smuga szczerego złota. Zarówno ten niezasłużony zaszczyt, jak dojmujące wspomnienie o Dobrosławie, zachwiały butą Almierza. Tak nagle stracił głowę, że nie wjechał na złotą drogę, lecz tylko na pobocze. Oczekująca go wraz z synem w progu swej kwatery królowa już z dala dostrzegła jego zmieszanie.
—  Zali   to   mój   ojciec?   —   spytał siedmioletni królewicz.
—  Nie, mój synu. Twój   ojciec   jechałby tu z podniesionym czołem. To rzekłszy królowa odeszła na pokoje. Do Almierza zaś wysłała pouf-nika, który mu oznajmił:
—  Najjaśniejsza   pani   życzy   sobie zobaczyć waszego brata, panie. Almierz     odjechał     upokorzony   i wstrząśnięty.
Teraz Chocim udał się do zwyciężczyni.
Zachował się tak samo, jak Almierz, i tak samo potraktowała go królowa, żądając przybycia innego brata. Nagłe wyrzuty sumienia, skrucha i pragnienie poprawy zmusiły obu królewiczów do stanowczych działań. Wyznawszy prawdę ojcu, udali się nad morze w poszukiwaniu rybaków, którym zaprzedali kiedyś Dobrosława. Odnaleźli ich i dowiedzieli się prawdy.
Rybacką łodzią popłynęli na wyspę. Ujrzawszy zdziczałego Dobrosława wśród zwierząt, padli na kolana błagając go o przebaczenie. — Odpuszczam z całego serca — o-świadczył.
Zapłakali wszyscy trzej i przysięgli sobie prawdziwą miłość braterską. Dobrosław dał się namówić do powrotu, acz żałował samotni, do której przez lata przywykł. Samotni? Wszak pełna była zwierząt i ptaków, a u jej brzegów pląsały znajome ryby. Wszystko tu było z nim zaprzyjaźnione. Toteż gdy postanowił wrócić do ludzi, posmutniała wyspa, zwisnęły liście, znierucha-wiały stworzenia, nawet wiatr i morze zaszumiały żałośnie.
Ale nie mógł pokazać się ludziom jako kudłaty dzikus. Przypomniawszy sobie cudowne mydło, jakie dostał przed laty od jednej ze starych czarodziejek, umył się nim, po czym od razu przeistoczył się w strojnego i przystojnego mężczyznę. Kiedy wszyscy synowie wrócili do zamku cali, zdrowi i pogodzeni, radość zapanowała tam niewypowiedziana. Tym bardziej że ptak Złoto-piór na widok Dobrosława tak urzekająco zaśpiewał, iż król od tego śpiewu odzyskał wzrok, jak mu kie-
172
dyś przepowiedział był przygodny wróżbita.
Odpocząwszy Dobrosław, bogato przyodziany, udał się konno do królowej, której wojska oblegały nadal stolicę Cudomirii.
Gościniec do jej kwatery znów wyłożony został złotą tkaniną, a na domiar strzeżony przez szpaler rycerzy w srebrzystych zbrojach i zdobnych w pióropusze hełmach. Dobrosław z fantazją wjechał na złotą drogę.
Przed kwaterą zsiadł z konia. W niskim ukłonie zamiótł piórami kapelusza ziemię przed czekającą wraz z synem królową i rzekł:
—  Dzięki ci, pani, żeś tak pięknie ustroiła dla mnie drogę.
—  Oto twój ojciec, synu — powiedziała.
Pięknym słowom nie było końca, a szczęściu, jakie nastąpiło — miary. Miłość odżyła w sercu Dobrosława i ożywiła serce królowej, zakochane od pierwszego wejrzenia, a tak dotąd bolejące.
—  Jesteś tak urocza, że wówczas wszelkie straciłem pomiarkowanie i rozum — wyznał. — Gdybyś mi nie wybaczyła, błagałbym, abyś mnie kazała ściąć.
Między wrogimi dotychczas armiami nastąpiło zawieszenie broni, a rządy obu królestw przystąpiły do rokowań o przymierze. Królowa wraz z synem odwiedziła starego króla.
Wkrótce wyprawiono wielkie wesele, w którym brały udział obie armie i gromady ludu. Dobrosław chodził w słonecznej chwale. Jego bracia zaś zamieszkali w klasztorze dla pokuty za występ-
ki, które omal nie stały się zbrodnią, i dla ochrony przed ludem, który mógłby się dowiedzieć o ich nie-godziwościach i nie uznać skruchy za dostateczne odkupienie win. Królowa z mężem i synem powróciła do Kraju Wiecznego Lata. Żyli tam długo i szczęśliwie.
• Powiadają na Mazurach ludzie, że w swych wędrówkach Dobrosław przechodził nieraz wedle Węgoborka i Ni-borka, a karczma w Nakomiadach ma być ową czerwoną gospodą na rozstaju w ówczesnej puszczy. Powiadają także, iż w Kraju Wiecznego Lata wieczne panuje życie.

26. Zapłata
Chodził niegdyś po świecie władny a dobrotliwy czarnoksiężnik, który zacnych ludzi nagradzał, niecnych zaś karał.
Zaszedł kiedyś do królewskiej stolicy, wielkiego miasta. Król był zacnym człowiekiem. Natomiast królowa — istna piekielnica. Za byle co albo i bez powodu łajała, poszturgiwała służbę, rzucała ze złości naczyniami, darła odzienie, gdy
173
danego dnia nie miała na nie gustu. Nawet wobec króla okazywała fochy i dokuczała mu tak, że wprost bał się z nią rozmawiać. Całe miasto znało ją z tego i wyszydzało, porównując z osławionym szewcem na podzamczu, który miał tak samo nieznośny charakter i usposobienie, jak monarchi-ni. Małżonka szewca, męczennica jego humorów, była kobietą łagodną i poczciwą.
Pewnego dnia jakiś wędrowny rzemieślnik zakołatał do zamku i poprosił o robotę, a jeśli takowej nie ma, to bodaj o wsparcie drobnym datkiem. Służalcy go wyśmieli i wypędzili. Wynikło małe zamieszanie przy wejściu, bo rzemieślnik zaklął szpetnie, służalcy zaś nie zostali dłużni. Usłyszała to, przechodząc mimo, wścibska i zła królowa.
—  Co tam za hałas? — wrzasnęła.
Gdy jej wyjaśniono, sama zaczepiła owego rzemieślnika:
—  Jak śmiesz, włóczęgo, niepokoić rodzinę królewską! Robota! Wsparcie! Precz mi stąd, bo cię psami wyszczuję!
—  Zapłacisz mi za to! — mruknął rzemieślnik.
Pochodził sobie tu i ówdzie, aż wreszcie zaszedł do złego szewca. Nie zastał go jednak. Ale szewcowa widząc, że utrudzony, zaprosiła go, by odpoczął, poczęstowała nawet polewką i chlebem.
— Bóg wam zapłać, dobra kobieto — rzekł na odchodnym. — Szukam pracy, a szewstwo umiem. Może by u was znalazło się zajęcie?
—  Mąż ledwie sam ma co robić: brak zamówień — odparła. — No, a do tego... — zawahała się — mąż
samotnik... nie lubi z nikim pracować... chory... — oszczędziła złego męża, tając, że nieznośny.
—  To może jakowyś drobny datek?
Milczała chwilę zmieszana, zanim odpowiedziała:
—  Mam ino grosz, ale dam go wam, lubo mąż gniewał się będzie — a w myśli dodała: „Zbije mnie, ale wola boska. Nie mogę przecie odmówić biedakowi pomocy". Wetknęła mu pieniążek w rękę.
—  Bóg wam zapłać, przezacna niewiasto, dzięki — rzekł wzruszony. — Ale obejdę się bez tego grosika. A za waszą dobroć odwdzięczę się niebawem.
Uśmiechnęła się. Jaka tam odwdzię-ka u biedaka jeszcze uboższego od niej! Nie wiedziała bowiem, że wędrowny rzemieślnik to ów dobrotliwy i władny czarodziej, co lubił zacnych nagradzać, niecnych zaś karać. A potrafił on ludzi przemieniać wedle swej woli. Tak właśnie uczynił teraz, po przyjęciu w zamku i ruderze szewca.
Sobie tylko znanym sposobem sprawił o północy, że dobra szewcowa zmieniła się w królową, żonę dobrego króla, natomiast zła królowa została żoną złego szewca. Zaraz po zaklęciu wyrzeczonym wobec księżyca w pełni zła królowa znalazła się w barłogu szewca, a dobra szewcowa na puchowym posłaniu w złotym łożu królewskim. Sekutnica wierci się i przewraca z boku na bok w twardym, kostropa-tym legowisku z kłującej słomy i szorstkiego zgrzebnego płótna. Nawykła   do   pałacowych   wygód,   nie
174
może spać, złorzeczy, ale nie pojmuje, co zaszło.
—  Stul gębę, babo! Leż spokojnie, bo nie dasz mi spać! — woła złośnik, również nieświadom przemiany, a gdy ona mu pyskuje, grozi: — Zarazo, śpij, bo jak cię zdzielę, to ci się dziadek z babką przyśni!
Zlękła się, zapłakała... W końcu zasnęła, znużona do ostatka. Ledwie jednak pospała trochę, zbudził ją krzyk szewca:
—  Co, u czarta, „jaśnie pani" tak się wyleguje! Jazda do roboty! Pocięgiel i raszplę czyścić, dratwę przysposobić, śniadanie gotować, sprzątać! Rozpuszczona, jędza, jak dziadowski bicz!
A ponieważ ona ledwie żywa i ociąga się ze wstaniem z wyrka, spadają na nią razy pocięgla i kija.
—  Smolić mi dratwę, bo gnaty połamię!
Nie wiadomo, czy zaczęła pojmować, co znaczy złość ludzka. Tymczasem dobra szewcowa zażywała rozkoszy królewskich. Wytworne sprzęty, zaciszna sypialnia, wygodne i pachnące posłanie. Obudziwszy się rano, zobaczyła pokojówkę kornie przy drzwiach czekającą na polecenia. Przywołała ją, grzecznie uśmiechnięta. Dziewczyna, zdumiona taką łaskawością pani, zawsze wściekłej, gotowej do połaja-nek i nawet bicia, podeszła nieśmiało. Wówczas zauważyła brudną twarz „królowej", usmoloną przy smołowaniu dratwy i innych czynnościach w szewskiej ruderze.
—  Witam uniżenie waszą królewską mość — rzekła z niskim ukłonem. — Jaką suknię mam dzisiaj podać na poranne godziny?
Zmieszała się biedna szewcowa: nie wie, co odrzec, jak się zachować. Jaką suknię na rano? W domu szewca miała tylko jedną sukienczynę na wszystkie okazje. Ile sukien może mieć królowa?
—  Ten strój, co wczoraj, duszko — odparła zręcznie.
Pokojówka, choć rozbrojona dobrocią pani, pobiegła jednak do swych koleżanek, innych służebnic, i powiedziała złośliwie:
—  Królowa zapewne spędziła noc w piekle: taka usmolona, zwykły smo-truch... Ale jest jakaś odmieniona, łagodna...
Zanim wróciła do królewskiej sypialni na dalszą posługę, królowa już chodziła umyta, ubrana samodzielnie, bez codziennej pomocy, uśmiechnięta podziwiała pokoje i sprzęty. Pokojówce przyjaźnie pokiwała dłonią. „Tak dzisiaj wygląda, jakby tu była po raz pierwszy — pomyślała dziewczyna. — I ta łaskawość! Pewnie taka fantazja, widzimisię. Za chwilę da mi bobu!"
Podszedł do żony nieśmiało król, zagadnął ostrożnym słowem. A ona, miast zwykłej połajanki, oddała powitanie z uśmiechem pełnym czułości, miłym zwrotem. Zdumiony, rozanielony, rozpływał się w uprzejmościach względem niej i służby. Bojaźliwie podeszła do królowej kuchmistrzyni z kucharką i posłużni-kami podającymi do stołu. Spodziewali się nagany, wymyślań. A tu nagle „wściekła królowa" odezwała się słodko:
— Czego sobie życzycie, moje kochane dzieci?
Osłupieli ze zdumienia, aż musiała powtórzyć pytanie.
175
—  Co podać na śniadanie i obiad?
—  wykrztusiła kuchmistrzyni Świeżo upieczoną królową znów zaskoczyło to pytanie. Przecież nie miała pojęcia o jadłospisie królewskim. Ale wypaliła trafnie:
— Podajcie to samo, co wczoraj, moi mili.
Król, niezmiernie rad z nastroju żony, skwapliwie przytaknął, a służba nie mogła wprost uwierzyć w taką odmianę.
— Zaprowadźcie mnie, proszę, do kuchni i spiżarni — rzekła znów u-przejmie królowa. — Dojrzę wszystkiego, poradzę...
Nieprzemijające zdumienie! Bo przecież królowa zawsze gardziła pracą poddanych. A kiedy raz zajrzała do kuchni, bez powodu urządziła burdę i pobiła laską zajętych tam ludzi. Zlękli się, że i teraz pryśnie jej dobry humor.
Ale nie... Próbowała potraw i przetworów, chcąc poznać jadło, zapasy królewskie. Chwaliła, nagradzała pieniędzmi sumiennych pracowników, opieszałych   zachęcała   do   po-
prawy i obiecywała im nagrody. Słowem, była jak pogodne lato, od którego blasków wszyscy czuli się w siódmym niebie. Król przejął też natychmiast pieszczotliwą nazwę, jaką nadawała służbie i dworzanom: „kochanie".
— Kochanie, po śniadaniu udamy się na przejażdżkę. Dobrze?
—  Z największą ochotą, miły mężu
—  odważyła się.
—  Zda mi się chwilami, kochanie, żeśmy dopiero po ślubie. Taki dziś radosny dzień, kochanie, że kazałem do najpiękniejszego powozu zaprząc najpyszniejsze cuganty. A w sobotę urządzimy wielki bal. Dawno już nie było u nas balu. Wyglądasz zaś tak pięknie, że przyćmisz urodą wszystkie damy.
Kiedy wyjechali na miasto, przechodnie uciekali zrazu przed nimi, pomni, że nieraz królowa kazała żołnierzom rozpędzać ludzi na ulicach, bo rzekomo wadzili jej karecie. U-spokoili się jednak, widząc ją łaskawą, uśmiechniętą, a pachołków królewskich, na jej polecenie rozrzucających w tłum łakocie i monety. Na domiar konny herold dworski ogłaszał wszem wobec:
— Ktokolwiek ukrzywdzony, ktokolwiek chciałby o coś prosić czy skarżyć się na jakąś dolegliwość, niech zgłasza się do najjaśniejszej królowej pani, matki naszej miłościwej, a bez pomocy na pewno nie odejdzie! Zabrzmiały wiwaty... Objechawszy miasto królestwo mijali właśnie dom złego szewca, gdy wypadła zeń obecna szewcowa, a dawna królowa, wściekła baba.
—  Stój, królu! — wrzeszczała. — Tom ja przecie królowa,   a   nie   ta
176
dziewka, co przy tobie! Zawsześ był ciapa, a teraz cię podła niecnota o-siodłała całkiem! Wyrzuć ją i mnie daj należne miejsce!
—  Obłąkana! — szepnął król i zatrzymał powóz.
Wybiegł właśnie z domu zły szewc i dalej odciągać babę od królewskiego powozu, dalej okładać ją pięścią, nim wzięli się za nią towarzyszący królestwu gwardziści.
—  Błagam o przebaczenie! — wołał wściekły i przerażony na widok gwardzistów zatrzymanych jednak przez króla. — Baba mi do cna ogłupiała: wydaje się jej, że królowa! Poczciwej pani w karecie zrobiło się żal tych obojga. Już miała wyznać prawdę. Ale gdy szewc nadal ubliżał żonie, gdy „obłąkana" groziła śmiercią wielu osobom w razie powrotu na tron, gdy na domiar w tłumie gapiów dojrzała wędrownego rzemieślnika dającego zrozumiałe dla niej znaki, pojęła, że to, co zaszło od wczoraj, jest słuszną karą i nagrodą.
—  Oddaj żonę do domu obłąkanych
—  powiedział król do złego szewca.
—  A i tobie przydałaby się jakaś dobra nauczka, bo słyszę, żeś podlec. Lśniąca kareta   ruszyła   zostawiając obojętnie za sobą różne ludzkie nędze.
Jadąca nią   pani  rozpłakała   się  w głos.

27. Czarci Ostrów
Ludzie z Wejsun, Zdorów i innych nadśniardewskich miejscowości lubią spędzać majówki na wyspach południowej połaci jeziora Śniardwy. Lubią też popływać łodziami wedle Szerokiego Ostrowa, Wyspy Pajęczej, Kaczora. Atoli skrzętnie omijają Czarci Ostrów. Co prawda w południowych wodach jeziora niezliczone mnóstwo głazów, a wśród nich niemało takich, które kryją się zdradliwie tuż pod powierzchnią. Ale nie dlatego unikają Czarciego Ostrowa. Ludzie miejscowi, przeważnie rybacy, obeznani ze wszystkim tutaj od pokoleń, dają sobie radę z przeszkodami i nie zraża ich niebezpieczeństwo. Może zresztą myślą, że między skałami ukryte są skarby, dawno o-sierocone przez odeszłych w przeszłość przodków. Niektórzy, najśmielsi albo niedowiarkowie, ponoć nawet Ycfo, ??&?? ?? nocach. Atoli, jak się rzekło, ludzie na ogół unikają Czarciego Ostrowa. Albowiem cokolwiek stanie się złego — czy ktoś utonie, czy łódź się wywróci, czy sieci porwą się na korzeniach, wodorostach i skałach — mieszkańcy tutejszych okolic przypisują to złym duchom, zasiedlającym Czarci Ostrów. Bo kiedyś było tak... Nie zważając na osławę tej wyspy, pewnego razu wypłynął ku niej łodzią z sieciami rybak Trojan. Aż tu nagle z głębi wody wyłoniła się czarna łapa z pazurami, podarła sieci na strzępy, po czym chciała wywrócić i rozbić na podwodnych skałach łódź Trojana. Ale rybak, ochłonąwszy z pierwszego przerażenia, począł od-

177

mawiać litanię do Najświętszej Marii Panny i tym odstraszył czarną poczwarę, tak że z bolesnym kwikiem uciekła na Czarci Ostrów. Trojan był jednak niepoprawnym śmiałkiem i niedowiarkiem. Po tej przygodzie jął szykować się do wyprawy na unikaną przez innych wys-
Pe.-
Ludziom zaś tak rozpowiadał: — Skroś zarośli widziałem tam kiedyś skrzynie ze skarbami, które ktoś zakopywał w wiadomym mi miejscu. To jedno. Po drugie, przed pożarem mojej dawnej chałupy miałem na wyszce księgę zostawioną mi przez pradziada w spadku, że do mnie sprzed wieku doszła. W tej księdze jak wół stało napisane, że na Czarcim Ostrowie są zakopane skarby jakiegoś komtura krzyżackiego, co poległ w wojnie z królem polskim pamiętnego 1410 roku. Ja te skarby odzyskam! Aliścim nie żaden pażernik. Kto chce, niechaj idzie ze mną. Dla wszystkich dobra starczy.
Lubo tak po ludzku gadał i zachęcał, nikt nie odważył się zaczepiać diabła w jego własnym legowisku. Pewnego dnia, wcale nie w nocy, Trojan tęgą łodzią popłynął sam, zaopatrzony w broń i narzędzia na wszelki wypadek. Ludzie przyglądali mu się z brzegu, potem nawet łodzi kołysanej przez fale, gdy ją opuścił i zaszył się w zaroślach Ostrowa. Wszyscy ciekawi i przejęci zgrozą, bo przecie nie byle sprawa. Na wyspie Trojan oskardem rozbił jakąś skałę, jakiś mur odwieczny, zrujnowany i zapadły w ziemię, odkopał z piasku nieckowate zagłębienie...  I w tym zagłębieniu ukazała
się jego oczom zamczysta skrzynia. Podważył wieko — odskoczyło jak za naciśnięciem sprężyny. Wtedy we wnętrzu skrzyni zalśniły wypełniające ją do wierzchu klejnoty — ogromny, przeogromny skarb. Nachylił się, by wziąć cokolwiek ze skarbu w rękę i obejrzeć. Ale wieko zatrzasnęło się z hukiem. Nie zrażony, otworzył je powtórnie i znowu usiłował wyjąć jakiś klejnot. Cofnął jednak gwałtownie dłoń, skoczyła mu bowiem na nią mysz polna, hulnęła za skrzynię i tam w jego oczach przeistoczyła się w niedźwiedzia, który tak potężnie ryknął, że zatrzęsła się wyspa. Tego już Trojan nie zdzierżył. Skoczył do łodzi, ale jeszcze prędzej niedźwiedź roztrzaskał ją o skały. Rybak rzucił się w fale, by wpław dobić do wioskowego brzegu jeziora. Atoli czarna łapa, która kiedyś porwała mu sieci, wciągnęła go w głąb — na oczach zebranych nad wodą sąsiadów.
Czarci Ostrów długo rozbrzmiewał straszliwym hałasem. A ludzie widzieli, jak z całych Mazur zlatywały się na miotłach wiedźmy i znikały w zaroślach przeklętej wyspy. Podobno dopiero w tej dobie zaczęto wyspę ową nazywać Diablą Wyspą albo Czarcim Ostrowem. Słychać w tamtych stronach, że pomimo nieszczęsnej wyprawy Trojana znaleźli się śmiałkowie złaknieni przygód i bogactwa, którzy poszli w jego ślady. I ponoć obłowili się setnie.
/
28. Panna ze Złotych Gór
O Złotych Górach koło Nidzicy opowiadają cuda tamtejsi ludzie. Widywali tu skarby, duchy, pokutników, czarty, a słyszeli jeszcze więcej. Czasem nawet jakiś król zawitał tutaj, jakaś władna a dobrotliwa czarodziejka.
Gadki to gadki — może prawda, może nie...
Ale co się istotnie raz wydarzyło! Istnieli żywi świadkowie tego wydarzenia, a ponad wszystkich — jeden.
Na najwyższym szczycie Złotych Gór rosła ogromna pod niebo sosna, pamiętająca może jeszcze czasy Sa-sinów * żyjących tu przed Mazurami. Drzewo miało koronę w chmurach, aliści nieletnie ostroki wdrapywały się aż między jej gałęzie, żeby stamtąd patrzeć na nieprzebyte puszcze i lśniące jeziora północne, nad którymi przycupnęły rybackie osady. Koło sosny widniała prastara studnia, wyschła już i na poły zrujnowana. Niektórzy ględzili, że to wejście do podziemnego pałacu, który kiedyś królował nad puszczą, potem zaś nagle zapadł się w głąb góry wraz z mieszkańcami. Atoli w to mało kto wierzył.
Aż pewnej nocy młody rybak imieniem Uniewit, przechodząc tamtędy, widział, jak z tej studni wyszła przepiękna złotowłosa dziewoja w szacie zdobnej klejnotami,   po   czym   przy
1 Sasini — jedno z plemion Prusów, żyjące w południowo-zachodniej części Mazur; wyginęło do XIII wieku.
świetle księżyca jęła czesać się złotym grzebieniem. Nie dostrzegła Uniewita, chociaż długo stał nie o-podal, urzeczony jej niezwykłą urodą... Kiedy w pobliskich wioskach zapiały koguty, panna owa znikła w czeluściach studni. Uniewit po powrocie do wioski rozpowiedział o tym, co widział.
Ludzie odtąd bali się podchodzić do sosny i studni, ale wieczorami z daleka podglądali złotą pannę, zawsze przy księżycu czeszącą swoje włosy. Domyślali się oczywista, że jest zaklętą mieszkanką podziemnego pałacu. Niejeden młodzian marzył o niej, bo była kobietą olśniewającej urody. Niejeden udzieliłby jej pomocy, gdyby nie lęk przed złymi mocami, przed czarami.
Atoli Uniewit przezwyciężył trwogę, rozmiłowany w tajemniczej dziewczynie.
Pewnego razu zakradł się w pobliże sosny i, kiedy złotowłosa dziewoja wyszła z podziemnego pałacu, pokazał się jej i padł przed nią na kolana.
—  Miłuję cię, pani! — szepnął przejęty do głębi.
—  Jeżeli to prawda, to uczynisz dla mnie rzecz, która mnie uszczęśliwi
— odparła.
—  Uczynię, co rozkażesz, pani!
—  Żyję tu sama w zaklętym przez złe moce zamku podziemnym. Samotność stała mi się udręką. Gdybyś wybawił mnie z zaklęcia, otrzymałbyś nie tylko ogromne skarby, ale i moją rękę, skoro mnie miłujesz. A na te skarby składa się siedem złotych skrzyń pełnych klejnotów, z których każdą, dla wielkiego ich ciężaru, musiałoby   ciągnąć   siedem   wołów;
179
poza skrzyniami jest siedem kur znoszących diamentowe i złote jaja. Uniewit zerwał się z klęczek i zawołał w uniesieniu:
—  Wystarczy mi twoja ręka! Gdybyś nawet nic nie miała...
—  Nie kończ! I ratuj mnie! Chwycił ją w ramiona,   by   unieść stąd, nie czekając na jej pouczenia, co ma czynić, gdy nagle zaszumiała cała puszcza, zatętniła ziemia, a ze-

wsząd zbiegły się zwierzęta i ptaki ze Złotych Gór i chyba z całej nidzickiej ziemi, bo stada nieprzeliczone: dziki, niedźwiedzie, żbiki, orły, sowy i inne mnogie stworzenia. Złotowłosa dziewica wysunęła się z objęć Uniewita.
—  Nie tak łatwy ratunek dla mnie, jakby się zdawało — rzekła ze smutkiem. — Tylko w ten sposób mnie ocalisz, gdy każde z tych zwierząt pocałujesz bez odrazy i strachu.
—  Pocałuję samego czarta! — zakrzyknął chwacko.
— Zastanów się dobrze, bo jeśli ci się nie uda...
— Uda się na pewno! — przerwał jej niecierpliwie.
I dalej całować wyciągnięte gęby, pyski, ryje, dzioby... Nie tylko wyższe zwierzęta i ptaki, ale też płazy i gady, szczury i owady, żmije i węże... Ale kiedy na końcu przykicała doń ohydna ropucha o czerwonych ślepiach, pokryta strupami i błotem, nie zdzierżył wstrętu i krzyknął mimo woli:
— Ach, precz, paskudo! Zagrzmiało, zatrzęsła się góra, zwierzęta znikły w poszumie puszczy... A wraz zapadła się pod ziemię złotowłosa panna wołając rozpaczliwie:
—  I cóżeś uczynił! Pogardą dla stworzenia boskiego spowodowałeś, żem teraz już zaklęta na zawsze! Nie ma dla mnie ocalenia!
Umilkła pod ziemią. Zacichła też puszcza. Znikąd nie odezwał się żaden głos.
Uniewit stał długo, osłupiały, zrozpaczony, jeszcze nawet wówczas, gdy nastało rano...
Nie wiadomo czemu zebrała się koło niego wielka gromada ludzi. Kiedy jednak zadudniła ziemia i z puszczy wypadło na koniach trzech rycerzy z podniesionymi do góry mieczami, jakby do natarcia, wszyscy w popłochu rozpierzchli się i uciekli stamtąd, pociągając za sobą otępiałego Uniewita.
Złotowłosa panna już nigdy nikomu nie ukazała się na tej górze. Uniewit do końca życia chadzał codziennie wieczorem pod sasińską sosną i umarł tam kiedyś w późnej starości.
180
^?^???^^^????
29. Niedźwiedź
Miasto Mrągowo, zwane dawniej Ządzbork, leży obecnie na przesmyku między dwoma jeziorami — Juno i Czos. Kiedyś jednak otoczone było ze wszystkich stron jeziornymi wodami, zabezpieczone niejako nimi przed napadem złych ludzi i drapieżnych zwierząt. Usadowione zostało więc na wyspie.
Ma ono w herbie łapę niedźwiedzia. Ponoć jeszcze w czasach, gdy tutejsze ziemie należały do państewek pruskich plemion Bartów i Galin-dów czy Golędów, nadano miastu ów herb.
Pobliski Kętrzyn, czyli staropruski Rast w krainie średniowiecznych Bartów, później Rastemborkiem zwanym, ma dla odmiany w godle niedźwiedzia z uciętą łapą. Podanie ludowe tłumaczy, jak doszło do nadania tych herbów obu miastom.
Owóż w okolicach Rastemborka pokazał się czarny niedźwiedź, nie-zwyle groźny, zabłąkany snadź tutaj z głębi Puszczy Galindzkiej. Napadał na bydło i ludzi, siał postrach na drogach, wdzierał się do zagród. Rajcy Rastemborka wezwali ządzbor-czan na pomoc, nie mogąc sami dać sobie rady z potworem. Wezwani nie pozostali obojętni na ten rozpaczliwy głos, lecz uzbrojeni jak na wojnę, wsparli rastemborczan, kiedy ci wyruszyli na obławę. Wspólnymi siłami osaczono niedźwiedzia i zabito. W walce ządzborczanie ucięli zwierzowi łapę.
Na pamiątkę tego wydarzenia Ras-tembork   przyjął   do   swego   herbu
niedźwiedzia z uciętą łapą, natomiast Ządzbork — ową łapę niedźwiedzia.
Przeszły wieki i burze przez ziemie mazurskie, a godła obu miast pozostały te same.

&
30. Chobołd
Od wieków siedzą w Wielbarku, nie opodal dawnej strażnicy krzyżackiej, okazałego zamku, znane w olsztyńskiej ziemi rody o nazwiskach Sójka, Mazurek, Pakuła, Sikora, Leyko i wiele, wiele innych. Rody silnie rozgałęzione w niezliczone rodziny. Wszystko zamożne i zadzierżyste. A że właśnie takie, to Niemcom nie dawały panoszyć się zanadto. Niewielu obcych tu mieszkało. Bo i rzadko się osiedlali, i większość zaraz wsiąkała w rodziny polskie, jak dla przykładu Sęder, ze starej familii polskiej w Wielbarku, co z niemieckich ongiś wywodziła się Sanderów.
O, zamożni byli wielbarczanie, zamożni! Nie tylko bowiem na dobrych gospodarkach rolnych siedzieli, ale jeszcze zarobkowali na handlu, su-kiennictwie,   garncarstwie,   garbar-

stwie, warzeniu piwa. Wielkie miasta, jak Królewiec, Olsztyn, Toruń, Warszawa i inne — wszystko, co wytworzyły całe Mazury, nie tylko Wielbark, wchłaniały niczym nienasycone smoki.
Atoli pomimo wszystko — o wielbar-czanach mówiono, że swą zamożność zawdzięczają nieczystym siłom. W okolicy najlepiej, pomijając o-czywista wielkich panów, wiodło się Pakułom mieszkającym na skraju pobliskiej puszczy podchodzącej pod Wielbark. Ile gadania było wszędy o tym! Rozszczekali się zawistnicy wszelkiej maści niby jakie psiska. Takie bogactwo nie pochodzi z poczciwego źródła, i fertyk. Tak właśnie twierdzono od dawna, aż wreszcie znalazł się na to dowód. A dostarczył go rybak Mazurek, siedzący nad rzeką Sałwicą przy ujściu do Omulwi, sam zresztą bogal że bogal. Bywał on częstym gościem Pakułów mieszkających w dostatniej zagrodzie, rozsiadłej nie opodal zamku.
Pewnego razu przy gorzałce z miodem, jaką Pakuła, oprócz innych zajęć bartnik wożący miody aż do Warszawy i Królewca, poczęstował Mazurka, zgadało się o chobołdach. Znając od dawna dostatek wyglądający z każdego kąta, rybak pod-ochocony napitkiem palnął:
—  Wam to chyba jaki chobołd pieniądze workami znosi. Zaczerwienił się na gębie Pakuła — nie wiadomo, czy od tych słów, czy od gorzałki — i odpowiedział żywo:
—  Co wam za głupoty po łbie chodzą, kmotrze! Wierzycie wy w jako-weś chobołdy?   Sam   pastor   Sikora
mówił w kościele setki razy, żeby w takie gusła nie wierzyć. I ksiądz katolicki, Wiśniewski.
—  A ja wam mówię, że chobołdy są na świecie! — Mazurek huknął pięścią w stół, aż naczynia podskoczyły.
—  Wy gadacie o Sikorze, co dopiero nastał, a ja wam powiem o pastorze Leyce, który przed nim był w wiel-barskiej parafii, i o Ziółku, co nam proboszczował przed Kaczmarczykiem: oba oni na własne oczy widzieli chobołdy i mówili o nich nieraz.
—  A co to takiego chobołd? — udał Greka bartnik.
— Ano, taki ognisty smok fruwający na powietrzu. Chobołdy swoich wyznawców obdarzają bogactwami, wrogom zaś przez pomstę (bo okropnie mściwe) palą zagrody i różne na; nich zsyłają nieszczęścia... Wojtek Patoła co dzień widział, jak chobołd wieczorem wyfruwał od kogoś przez dymnik.
— A od kogóż to? Tu, u nas, w Wielbarku?
—  W Wielbarku.
—  Macie, kumie, napijcie się jeszcze na zdrowie. Przede mną, co się od kolibki znamy, nie potrzebujecie chyba taić.
— (Ano, nie potrzebuję.
Mazurek wypił, zakąsił, gębę utarł rękawem, popatrzył na Pakułę przeciągle, jakby badał, czy warto wyznać, czy nie, po czym rzekł bardzo powoli:
—  U Zabiegajów. Sam widziałem na własne oczy.
Pakuła jak gdyby się przeląkł, a już zaciekawił na pewno.
—  No, mówcież, Mazurek, na Boga! Wypijcie i mówcie, jak to było!

182
?????
„A, mam cię! — pomyślał Mazurek.
—  Sam z chobołdem masz zmowę, a franta udajesz. No, dobrze, powiem ci .
—  Jestem ja kiedyś u Zabiegajów, czekam, aż przestanie padać, bo plucha okrutna, a tu nagle do chałupy wpada czyjaś, nie Zabiegajów, czarna kura — opowiadał nie skąpiąc sobie przy tym ni napitku, ni jadła. — Zabiegajowa jęła ją niby wyganiać, ale tak jakoś niemrawo, jakby chciała oną kurę zatrzymać. I na mnie oczami łyp, łyp. Boi się, myślę... Nareszcie kura sama wyfrunęła niczym jaskółka (wyfrunęła, kumie! kura!) przez drzwi, potem nad zabudowaniami, aż nikła w chmurach, dostawszy przedtem takiego ognistego ogona, jak smok. Wszystko widzieliśmy, bośmy się rzucili na dwór patrzeć... Kiedy wróciliśmy do izby, to w miejscu, gdzie owa kura siedziała i chodziła, leżały kupy czyściutkiej pszenicy (kilka korcy!), której przó-dzi nie było. Zabiegajom tak głupio się zrobiło, tak nie wiedzieli, co rzec, tak dziwnie mnie zagadywali łżąc w żywe oczy, jak to im się pszenica rozsypała, iżem aż klął w duchu... Potem przez cały miesiąc śledziłem zagrodę Zabiegajów i ninie wiem, że ta czarna kura to chobołd i że cięgiem znosi im zboże: dlatego Zabie-gaje takie bogacze. Co chobołd zabierze ludziom, którzy w niego nie wierzą, to da swoim wyznawcom. W czasie, kiedy Mazurek opowiadał i cała rodzina Pakułów słuchała z rozdziawionymi gębami, nadszedł kumoter Miech, garncarz znad Omu-lwi, który zawsze nieomylnie wyczuwał,   gdzie   gorzałkę   piją.   Pakuła
przyjął go politycznie, bo i z nim przewodnie * trzymał.
— Słyszałem, coście mówili, kmotrze Mazurek, bom ździebko stał w progu — powiedział Miech. — Mój teść miał chobołda, co mu sprzyjał. Kiedy ów chobołd fruwał na powietrzu, zawdy ciągnęła się za nim smuga ognia. Do chałupy teścia wpadał jako ptak przez dymnik. Teść chował go potajemnie i dopiero przed śmiercią wyznał wszystko mnie i spowiednikowi, świętej pamięci księdzu Liszewskiemu. Trzymał tego chobołda w beczce na wyszce i dobrze go karmił. Chobołd mu za to dzień w dzień znosił pieniądze i dlatego staremu tak się bogacie wiodło.
—  Dzięki temu i zięciowi niezgorzej, he, he! — zaśmiał się Mazurek. — Ponoć...
Miech nie dał mu dokończyć, tylko zaraz ciągnął dalej:
—  Jak zobaczysz takiego chobołda na powietrzu, ciągnącego za sobą ognistą smugę, sypiącą nieraz iskrami, to chowaj się czym prędzej pod dach, bo gdyby na ciebie padły te iskry, nie uwolniłbyś się, bracie, od wszy czy innego robactwa. Bywa jednak, że ludzie posądzają kogoś niesłusznie
0  chowanie chobołda. Weźcie takiego Grymułę, tego spod zamku. Sąsiedzi zauważyli, że kiedy idzie do studni, zawdy coś świecącego niesie. Myśląc, iż dźwiga chobołda, podglądali go, podglądali, aż nareszcie stwierdzili, co tak nosi: owóż rozpalone żelazo! Dlatego tak świeciło. A nosił je dla naprawy pompy u studni, bo było potrzebne. Ot, i cała zagadka.
1  Przewodnia   —   porozumienie,    zmowa, konszachty.
183
Nagadali się goście, najedli, napili i odeszli.
Ledwie nogi przełożyli za próg, Pakuła rzecze do swej Pakuliny:
— Gadali tyle, he, he! — o czarnych kurach, ognistych ptakach i smokach, o rozpalonym żelazie, a o najważniejszym nie, głupcy: o sowie, hi, hi!
Po drabinie wspięli się oboje na strych z latarką i faską smakowitego mięsa, po kryjomu nawet przed dziećmi. Łóżko tam stało rozgrzebane, w pościeli nikogo...
—  Nie ma jej, lubo już prawie północ — zaniepokoił się Pakuła, rozejrzał. — Powinna już być w pościeli.
— Ino jej patrzyć — szepnęła Paku-lina.
Trafnie przewidziała, bo nagle miękko, ledwie dosłyszalnie, zaszumiały ptasie skrzydła i wielka sowa wpadła przez otwór dachu na wyszkę. Niosła w szponach długi złoty łańcuch. Dziobem zręcznie otworzyła ze skobla skrzynię koło łóżka i wrzuciła w jej wnętrze, pełne już drogocennych rzeczy, przyniesiony klejnot. Spełniwszy to, usiadła n& łóżku, okryła się do połowy pierzyną, całkiem jak baba, zahuczała swym posępnym sowim głosem:
Jeść mi dajcie, gospodarze, to sowicie was obdarzę. Jat mnie smacznie nakarmicie, to ozłocę wasze życie.
Nakarmili ją, nakarmili — jeszcze by nie... Odnosili się do sowy z taką rewerencją, jakby do wielce dostojnego człowieka. Po jedzeniu zapadła w krótki sen wśród puchów ło: Kiedy zaś w Wielbarku rozpiały
koguty, wstała i wyfrunęła na powietrze zawodząc:
Jeszcze noc, jeszcze noc — dla mnie pora, hoc, hoc, hoc! dla mnie pora, hoc, hoc, hoc!
Pakułowie pochylili się nad skrzynią i, zamiast iść spać, jęli obliczać swe skarby, choć znali je dobrze, gdyż co noc czynili to samo. Ale musieli się przecie porozkoszować ich widokiem.
A tymczasem sowa, ledwie odfrunęła od dachu, zmieniła się w ognistego ptaka i ciągnęła za sobą świetlisty ogon, widoczny chyba dla całego Wielbarka.
Ten chobołd nie wziął się u Pakułów ot tak sobie ni stąd, ni zowąd. Miała go kiedyś u siebie siostra Pakuliny, zamożna kupcowa z Rastemborka. Kupcową także zbogacił okrutnie. A kiedy umarła, wyleciał kominem z jej domu i — wedle czarodziejskiego prawa a obyczaju — udał się do najbliższej krewnej nieboszczki: do jej siostry.
Podobno takiemu złotodajnemu chc-bołdowi trzeba zaprzedać duszę, by odpłaci! bogactwami Atoli zarówno rastemborska kupcowa, jak wielbar-ska Pakulina, zostały zmarłszy po-grzebione po chrześcijańsku i żadne moce piekielne nie wadziły.










Spis
i. ???
2.
3.1
4. 5. Kffl

Spis treści
OPOWIEŚCI KASZUBSKIE
1.   Szołobułki księdza Augusta...............         7
2.   Czartowski głaz..................         9
3.   Pokusa....................       11
4.   Prawda....................       13
5.   Odmieniec..................     .       15
6.   Czary.....................       17
7.   Wyrok.....................       20
8.   Czarownice...................       21
9.   Wilki.....................       23
10.   Ceynowa   i   diabeł.................       27
11.   Matinka....................       28
12.   Krzysztof....................       30
13.   Bluźnierca...................       32
14.   Mądral....................       34
15.   Stolimi....................       37
16.   Pieniądze..................     .       39
17.   2mije.....................       41
18.   Tabakiera....................       43
19.   Ropucha.....................46
20.   Boża Stopka...................       47
21.   Narzeczona...................       48
22.   Dobrana   para..................       50
23.   Pan  i  sługa.......           ...........       51
24.   Zaczarowane   skrzypki................       55
25.   Miłosierdzie...................       60
26.   Nieboszczyk...................       64
27.   O Cyganach...................       67
28.   Skłód  nasz apostolsci................       69
29.   Sąd.....................       72
30.   Chłopik w piekle.................       78
OPOWIEŚCI MAZURSKIE
1.   Czarci   rejestr..................       87
2.   Kwiat  paproci..................       89
3.   Na  lekkim  chlebie.................       94
4.   Chłop  i czart..................       97
5.   Karczmarka...................       99
6.   Złota   Góra...................     102
7.   Biała  dziewica..................     105
8.   Złota  przędza..................      109
9.   Chciwiec....................      114
10.   Żaba.....................     118
11.   Zagadka....................     126
12.   Wróżba....................     129
13.   Grzesznicy...................     136
14.   Precz,  szatanie!..................     137
15.   Widziadło....................      139
16.   Siostry....................     142
17.   Złota jabioA...................      145
18.   Chłop i królewna.................      149
19.   Zjawa   i   pastuch.................      154
20.   Skarb Gilmy...................      155
21.   Zamek  Skumanda.................     157
22.   Panna,   róża   i   zwierz................     158
23.   Ciekawość...................     161
24.   Królewna i tkaczka.................     162
25.   Ptak  Złotopiór..................     167
26.   Zapłato....................     173
27.   Czarci   Ostrów..................     177
28.   Panna ze Złotych Gór................     179
29.   Niedźwiedź...................      181
30.   Chobołd....................     181


	
	
	
	
	
	
	
-	
	



Na uk dla
Teodor
?
Olr
Opo
Tytus
Balab
Szlaki" Tytan
Stefan"
Córka Karami






Hali
Heros Król' Syn Uczt

Nakładem Ludowej Spółdzielni Wydawniczej ukazały się m.in. następujące książki dla młodzieży:




Teodor Goździkiewicz
Fryckowe lato
Kniejówka
O koniach, psach i kotach
Opowieści krajobrazu
Wśród pożogi
Tytus Karpowicz
Bałabuszka — Złoty Lis Szlakiem czarnego zwierza Tytan — byk nad byki
Stefan Majchrowski
Córka księżyca Karczma na Moczydle
Bolesław Mrówczyński
Bartochowie t. I/II Cień Montezumy Miecz kagenowy t. I/II Plama na Złotej Puszczy
Halina Rudnicka
Heros w okowach Król Agis Syn Heraklesa  v Uczniowie Spartakusa

Krystyna Siesicka
Beethoven i dżinsy Czas Abrahama Jezioro osobliwości Zapałka na zakręcie
Halina Snopkiewicz
Słoneczniki
Klementyna Sołonowicz-Olbrychska
Anioł Gabriel z Paryża Cierpki owoc tarniny Zielona dziewczyna Majówka
Maria Ziółkowska
Ostatnie wagary Długi cień Gawędy o drzewach
Jan Ziółkowski
Kawaler złotej ostrogi




Redaktor
Jolanta Tutinas-Romenowska
Redaktor techniczny Aldona Malinowska
Korektor
Wanda Witkowska
K



Wyd.  I.  Nakład  50 000+330 egz. Pap.  druk.  mat.  ki.  III. 80 g.  B-l. Oddano do składania  4.07.1985 r. Podpisano do druku  w kwietniu  1986 r. Druk ukończono we  wrześniu 1986 r. Ark.   wyd.  13; ark.  druk.  12. Olsztyńskie  Zakłady  Graficzne im.  Seweryna  Pieniężnego Olsztyn, ul  .Towarowa 2. Zam.  nr  856.                  P-40/185
-#-.-¦-