współpraca autorska ARNOLD D. DUNCHOCK Z MIŁOŚCI DO DZIECKA Przełożyli: Bożena Kucharuk Maciej Hen PARNAS PARNAS PARNAS Jest to historia prawdziwa. Postacie są autentyczne, a opisa Jednakże nazwiska i charaktery* uchronić niektóre osoby i ich rod: i Miriam; Sary; Nelsona Balei i Kajwana, oraz Marilyn i Fen TYTUŁ ORYGINAŁU FOR THE LOVE OF A CHILD ILUSTRACJA NA OKŁADCE JANUSZ OBŁUCKI REDAKCJA JANINA OSKIERKO KOREKTA MAŁGORZATA SOBCZYK COPYRIGHT © 1992 BY BETTY MAHMOODY ALL RIGHTS RESERVED COPYRIGHT © 1993 FOR THE POLISH EDITION BY WYDAWNICTWO PARNAS ISBN 83-85656-07-3 SKŁAD I ŁAMANIE MARBIG ŁÓDŹ DRUK I OPRAWA DRUKARNIA W CIESZYNIE CZESKIM Dedykuję tę ksia:i które zostały , oraz tym, które :y/ 9S5 Jest to historia prawdziwa. Postacie są autentyczne, a opisane wydarzenia naprawdę miały miejsce. Jednakże nazwiska i charakterystyczne szczegóły zostały zmienione, aby uchronić niektóre osoby i ich rodziny przed represjami. Dotyczy to: Dona i Miriam; Sary; Nelsona Batesa, Beverły i Sabriny; Meg; Fereszte i Kajwana, oraz Marilyn i Feriduna. Dedykuję tę książkę wszystkim dzieciom, które zostały uprowadzone i wywiezione na obczyznę oraz tym, które żyją w strachu. SPIS TREŚCI Podziękowania CZĘŚĆ I 1. Nowe życie 2. Na światło dzienne CZĘŚĆ II 3. Stan krytyczny 4. Pakistański precedens 5. Rozbieżne systemy 6. Na granicy 7. Nadzieja CZĘŚĆ III 8. Matki Algieru 9. Spełniam Nasr 10. Mudi kontratakuje 11. Cdzew 12. Świat zjednoczony w obronie dziecka 5 21 41 59 102 121 149 187 201 221 245 251 Posłowie 259 PODZIĘKOM Miałam to szczęście, że w 1986 kontaktów z agencją Williama Moij współpracę dowiedli, że była ona obowiązkiem. Wywarli ogromny zaufaniu, którym mnie darzyli, pon mymi bliskimi przyjaciółmi. Michael Carlisle jest dla mnie prawdziwy przyjaciel, trwa przy zachodzi obawa o moje czy Mahti liczyć na Michaela, jego wsparcie jj nas i pomagał stawić czoło pro w interesach i menażerem w je Marcy Posner okazała się nie tów z rynkiem światowym. Ma ułatwiło nam wzajemne porozumie Randy Chaplin wprowadził mnie i Wierzył w moje zdolności i dzięki pą spotkań, które dały mi wiele sat; nowych, ciekawych ludzi. Antoine Adouard z Wydawnictwa ojcem duchowym tej książki. Szyt kich uprowadzeń za granicę i przybyła pracować nad książką rozpraszało. Właśnie przez AntoiS stały się prawdziwym natduuemo&j niony wkład w opracowanie te Anja Kleinlein z Wydawnictwa jest dla nas kimś więcej niż tylko i przekładów. Tak bardzo przyp;i zaliczyłyśmy ją w poczet naszej mnie wtzasMwae ^q vjka3a telewizji, Anja stanęła u mego V 1 PODZIĘKOWANIA Miałam to szczęście, że w 1986 roku umożliwiono mi nawiązanie kontaktów z agencją Williama Morrisa. Ludzie, z którymi podjęłam współpracę dowiedli, że była ona dla nich czymś więcej niż tylko obowiązkiem. Wywarli ogromny wpływ na moje życie, a dzięki zaufaniu, którym mnie darzyli, pomogli mi uwierzyć w siebie i zostali mymi bliskimi przyjaciółmi. Michael Carlisle jest dla mnie nie tylko agentem literackim. Jako prawdziwy przyjaciel, trwa przy mnie w doli i niedoli. Kiedykolwiek zachodzi obawa o moje czy Mahtab bezpieczeństwo, mogę zawsze liczyć na Michaela, jego wsparcie i poradę. Nie raz i nie dwa uspokajał nas i pomagał stawić czoło problemom. Jest mi obrońcą, doradcą w interesach i menażerem w jednej osobie. Marcy Posner okazała się nieoceniona w zorganizowaniu kontaktów z rynkiem światowym. Ma córkę w wieku Mahtab, co ogromnie ułatwiło nam wzajemne porozumienie. Randy Chaplin wprowadził mnie w dziedzinę publicznych prelekcji. Wierzył w moje zdolności i dzięki przyjaciołom zorganizował całą serię spotkań, które dały mi wiele satysfakcji i były okazją do poznania nowych, ciekawych ludzi. Antoine Adouard z Wydawnictwa Fixot Publishing jest właściwie ojcem duchowym tej książki. Szybko pojął wagę problemu rodzicielskich uprowadzeń za granicę i wsparł tę inicjatywę sugestią, abym przybyła pracować nad książką do Francji, gdzie nic mnie nie będzie rozpraszało. Właśnie przez Antoine'a poznałam Matki Algieru, które stały się prawdziwym natchnieniem mego życia. Antoine wniósł nioce-niony wkład w opracowanie redakcyjne niniejszej książki. Anja Kleinlein z Wydawnictwa Gustaw Liibbe Verlag w Niemczech jest dla nas kimś więcej niż tylko redaktorką moich niemieckich przekładów. Tak bardzo przypadła nam z Mahtab do serca, że zaliczyłyśmy ją w poczet naszej rodziny. Kiedy zewsząd atakowano mnie wrzaskliwie po ukazaniu się wywiadu Mudiego w niemieckiej telewizji, Anja stanęła u mego boku broniąc mnie z całym oddaniem. Ogromnie pomógł mi w wydaniu tej książki Tom Dunne z St. Martin's Press. Spędził niesłychanie wiele czasu na pracy redakcyjnej. Jego zainteresowanie dla idei wyrosłych z „Tylko razem z córką" jest dla mnie szczególnie inspirujące. Talenty, które objawił przy współpracy nad książką Jeff Coplon uczyniły z niej to, na co liczyłam. Pracując ze mną przy spisywaniu poszczególnych opowieści, wprowadził do nich swą dziennikarską dociekliwość i osobistą mądrość. Miałyśmy z Mahtab to szczęście, że przeżywszy koszmar opisany w „Tylko razem z córką" spotkałyśmy następnie ludzi, którzy przyjęli nas z otwartymi ramionami, dzięki czemu dane nam było obrócić to straszliwe doświadczenie w coś, co miało pozytywny wpływ na życie innych. CZĘŚĆ PI CZĘŚĆ PIERWSZA 1: ROZDZIAŁ 1 NOWE ŻYCIE Środa, 5 lutego 1986 roku. — Mamusiu, patrz, amerykańska flaga — wykrzyknęła Mahtab, gdy zbliżałyśmy się do ambasady amerykańskiej w Ankarze, w Turcji. Jej oddech zamieniał się w obłoczki pary w mroźnym powietrzu; nie czułam nóg. Z każdym krokiem obolałe mięśnie przypominały nam o naszej pięciodniowej, częściowo pieszej, częściowo konnej przeprawie przez góry dzielące Iran i Turcję, przeprawie trasą wybraną przez przemytników, którzy pomagali nam w ucieczce. Byłam czterdziestoletnią kobietą z sześcioletnią córką. Obie nie miałyśmy innego wyjścia. Uwięzione podstępnie w Iranie, od osiemnastu miesięcy mogłyśmy jedynie widywać tę flagę na zdjęciach, gdzie nieodmiennie pożerały ją płomienie — albo też niechlujnie wymalowaną na betonowych posadzkach szkolnych, by dzieci mogły po niej deptać i pluć na nią przed wejściem na lekcje. Tego dnia widok flagi powiewającej swobodnie nad naszymi głowami oznaczał dla mnie coś szczególnego. Flaga była symbolem naszego uwolnienia. Podczas minionych osiemnastu miesięcy wiele było dni, kiedy bałam się, że nigdy już nie ujrzę takiego widoku. W lipcu 1984 towarzyszyłyśmy z Mahtab mojemu mężowi, Sajjidowi Bozorgowi Mahmudiemu, Irańczykowi z pochodzenia, w podróży, która, jak obiecywał, miała być dwutygodniową wizytą w jego kraju ojczystym. Dopiero gdy przybyliśmy na miejsce, Mudi, jak go wszyscy nazywali, oświadczył, że żadna z nas nie wyjedzie — że zostajemy na stałe w Iranie. Zostałyśmy oderwane — córka i ja — od mych dwóch kilkunastoletnich synów z poprzedniego małżeństwa. Znalazłyśmy się o pół świata od moich rodziców, od przyjaciół, od wszystkiego, co było nam drogie i bliskie. Co gorsza, odkryłam, że straciłam kontrolę nad swym własnym losem. Zgodnie z fundamentalistycznym prawem islamskim obie z Mahtab uważane byłyśmy za obywatelki irańskie, a Mudi był naszym absolutnym panem. Nie mogłyśmy opuścić kraju bez jego pisemnego zezwolenia. Nie mając go, byłyśmy tam uwięzione do końca życia — bez względu na to, że zachowanie Mudiego stawało się coraz bardziej niepoczytalne, i że coraz częściej i coraz dotkliwiej bił Mahtab i mnie. Nie planowałam opuszczać Iranu w ten sposób, ale wszelkie próby dogadania się z Mudim spełzły na niczym. Trzy tygodnie wcześniej zaklinałam go, by rozważył jeszcze raz, czy rzeczywiście chce nas trzy- mać przemocą w Iranie. — Proszę cię, Mudi, powiedz: pięć lat, albo dziesięć, ale nie mów: nigdy; nie pozostawiasz mi niczego, dla czego mogłabym żyć! - Moja odpowiedź brzmi: nigdy! - odparł. - Nie chcę więcej nic słyszeć o Ameryce. Wiedziałam, że nie żartuje. W ciągu następnych kilku dni podjęłam najbardziej brzemienną w skutkach decyzję w mym życiu: musimy uciec od Mudiego za wszelką cenę. Zdawałam sobie sprawę, że ani Mahtab ani ja nie miałyśmy wielkich szans przetrwania przeprawy przez góry w lutym, w okresie gdy przemytnicy zwykle uważają je za nie do przebycia. Zagrożeń było wiele. Mogłyśmy zamarznąć na śmierć lub spaść w przepaść. Przewodnicy mogli nas ograbić lub porzucić, albo oddać w ręce władz irańskich - co było perspektywą najbardziej przerażającą, jako że mogłabym wówczas zostać stracona za uprowadzenie dziecka ojcu. A jednak byłam niesamowicie, absolutnie spokojna, o to, co miałyśmy zamiar zrobić. Przekonałam się, że bywają w życiu rzeczy gorsze niż śmierć. W dniu ucieczki Mudi z całym okrucieństwem powiedział Mahtab, że więcej mnie już nie zobaczy. Zarezerwował już lot do Stanów Zjednoczonych dla mnie samej — miałam odlecieć za dwa dni. Było dla mnie jasne, że nie miałyśmy innego wyjścia, jak tylko uciekać. Mahtab, widząc jak znów ujawnia się brutalność jej ojca, bardziej szaleńcza niż kiedykolwiek, przyznała mi rację. Osiem dni później, siedząc w holu ambasady, byłam już u kresu wytrzymałości. Spoglądałam zmęczonym wzrokiem na konsula amerykańskiego, który mówił mi: — Może będzie pani musiała pójść na policję, by wyjaśnić sprawę waszych paszportów. — Proszę, niech pan to za mnie załatwi; ja się boję iść na posterunek! — błagałam. Nasze nowe amerykańskie paszporty, otrzymane za pośrednictwem WA ^W^ TW VV tlae dla T\ixcy byłyśmy nielegalnymi imigrantkami. Jeśli Iran rozesłał za mną list gończy, policja mogłaby uwięzić mnie - a takiego rozstania nie zniosłaby ani Mahtab, ani ja. Być może nawet deportowano nas do Iranu na zasadzie ekstradycji. Konsul amerykański, zawczasu powiadomiony o naszej sytuacji przez Departament Stanu i wyraźnie przejęty naszym stanem fizycznym, powiedział: — Nie mogę niczego gwarantować, ale zobaczę co się da zrobić. Jako że doprowadzenie naszych dokumentów podróży do porządku wymagało nieco czasu, zasugerował, byśmy rzuciły tymczasem okiem na Ankarę. Nie, dziękuje! Przeżyłyśmy naloty na Teheran w czasie wojny irańsko-irackiej. Ominęły nas kutl wewnętrznym Ku dni niedosypiając i zamiaru dać memu i po tureckiej ulicy. I bezpieczna w cieniu naszej Miałam jeszcze jeden nic Na kilka dni przed się przekazać mi operacja na raka oVr dowiedzieć czy w odbyłam z nim w nego dnia. - Wracaj szybko ( na za wszelką cenę — Chcę odlecieć do i konsulowi. chać z Iranu bez pisemnego zezwc samej granicy nasz kierowca \>y\' we kontrole przez pasdarów, islams razem gdy strażnik zbliżał się do wo± rytmie. Kuliłam się pod czadorem, Z jakiegoś powodu nigdy nie pyt;iJi przemytnicy rozstali się z nami, wsiad! nas z górskiego miasta Wan do Anki Widziałam na poboczach wiek na zewnątrz i przedstawiali dok unia też regularnie zatrzymywany wsiadali, rozmawiali krótko z kier że możemy jechać datev N\VA \ae przybyłyśmy w środku nocy do . się w hotelu naprzeciw ambasai Nie istnieje wytłumaczenie teg łaska Boska. Zostałyśmy zaproszone na w ambasadzie amerykańskiej. które miały stanowić cfteesńu otworzyli ze zgrzytem ogn zespołu budynków ambasady w potrzasku wzaJCTrecssS,V>-L — Nie, pan pierwszy - Ominęły nas kule strzelców wyborowych w trawionym konfliktem wewnętrznym Kurdystanie. Przebyłyśmy te zdradliwe góry, przez pięć dni niedosypiając i niedojadając. Po tym wszystkim nie miałam zamiaru dać memu mężowi szansy pochwycenia nas wałęsających się po tureckiej ulicy. Bo byłam teraz właśnie tam, gdzie chciałam, bezpieczna w cieniu naszej flagi. Miałam jeszcze jeden nieodparty powód, by działać natychmiast. Na kilka dni przed opuszczeniem przez nas Iranu, mojej siostrze udało się przekazać mi wiadomość, że mojego ojca czeka niebezpieczna operacja na raka okrężnicy. W czasie ucieczki nie miałam jak się dowiedzieć czy w ogóle jeszcze żyje. Po rozmowie telefonicznej, którą odbyłam z nim w przeddzień, bałam się, że może nie przeżyć następnego dnia. — Wracaj szybko do domu — przynaglał mnie i byłam zdecydowana za wszelką cenę znaleźć się przy nim, zanim będzie za późno. — Chcę odlecieć do domu pierwszym samolotem — powiedziałam konsulowi. Ostatni próg do przebycia stanowiła policja turecka. Obie z Mahtab wiedziałyśmy, że według prawa irańskiego nie wolno nam było wyjechać z Iranu bez pisemnego zezwolenia Mudiego. Od Teheranu aż do samej granicy nasz kierowca był wielokrotnie zatrzymywany na rutynowe kontrole przez pasdarów, islamską policję obyczajową. Za każdym razem gdy strażnik zbliżał się do wozu, serce biło mi w przyśpieszonym rytmie. Kuliłam się pod czadorem, wiedząc, że to może być koniec. Z jakiegoś powodu nigdy nie pytali nas o papiery. Gdy już w Turcji przemytnicy rozstali się z nami, wsiadłyśmy do autobusu, który zawiózł nas z górskiego miasta Wan do Ankary. Szczęście nas nie opuszczało. Widziałam na poboczach wiele autobusów, których pasażerowie stali na zewnątrz i przedstawiali dokumenty do wglądu. Nasz autobus był też regularnie zatrzymywany przez ludzi w mundurach khaki, którzy wsiadali, rozmawiali krótko z kierowcą, ale za każdym razem machali, że możemy jechać dalej. Nikt nie żądał od nas okazania papierów, aż przybyłyśmy w środku nocy do Ankary i próbowałyśmy zameldować się w hotelu naprzeciw ambasady amerykańskiej. Nie istnieje wytłumaczenie tego co się stało; sądzę, że uratowała nas łaska Boska. Zostałyśmy zaproszone na lunch z konsulem i wicekonsulem w ambasadzie amerykańskiej. Byłyśmy wzruszone obiecanym menu, które miały stanowić cheesburgery i frytki. Gdy dwaj krzepcy marines otworzyli ze zgrzytem ogromne drewniane drzwi prowadzące do zespołu budynków ambasady, stanęliśmy wszyscy niezdecydowani, w potrzasku wzajemnej kurtuazji. — Pani pierwsza — powiedział konsul. — Nie, pan pierwszy — odrzekłam bez namysłu. — Pani pierwsza — wtrącił się wicekonsul. — Panowie pierwsi — nalegałam. Ta scenka jak z braci Marx skończyła się dopiero, gdy zdałam sobie sprawę, że w Iranie zwykle chodzifam za Mudim i wszystkimi innymi mężczyznami. Nikt wtedy nie musiał mi tego mówić; po prostu poszłam w ślady milionów innych tamtejszych kobiet. Miały upłynąć miesiące, zanim nauczyłam się bez oporu poprzedzać mężczyzn w drzwiach. Podczas gdy czekałyśmy w ambasadzie na wieści z komisariatu policji tureckiej, Mahtab narysowała statek na rzece Thunder Bay River, która płynęła za naszym domem w Michigan. W tle umieściła niekończące się łańcuchy gór i powiedziała: — Nigdy już nie chcę widzieć żadnej góry. Konsul powrócił wyraźnie zadowolony z odniesionego sukcesu — Wszystko załatwione. Może już pam jechać do domu. W sześć godzin później byłyśmy w samolocie, na który bilety ogaciłam iedyną z moich kart kredytowych, którei ważność leszcze nie wygasła. Ponieważ nie było bezpośredniego lotu do Nowego Jorku, linie lotnicze opłaciły nam pokój z wyżywieniem w monachijskim Sheratonie. Pomimo pokus zachodniej kuchni, napięcie w którym wciąż pozostawałyśmy — że nie wspomę o naszych skurczonych żołądkach — spowodowało, że nie byłyśmy w stanie jeść. Gdy chcąc sprawić Mahtab przyjemność zamówiłam maliny, zerknęła na miseczkę i rzekła z przebiegłym uśmiechem: — Mamusiu, ty ze mnie drwisz. Przecież wiem, że jesteśmy w Michigan, bo to są prawdziwe maliny. Z powodu opóźnienia przylotu na lotnisko Kennedy'ego spóźniłyśmy się na ostatnie połączenie do Detroit. Po odprawie celnej przeszłyś-my bezpośrednio do przejścia dla pasażerów pierwszego lotu porannego. Choć byłyśmy tak blisko domu, wciąż czułam się samotna i bezbronna wobec zagrożenia. Noc dawała Mudiemu szansę na skrócenie dzielącego nas dystansu. Spoglądałam podejrzliwie na każdego przechodzącego w pobliżu mężczyznę. Kiedy dotarłyśmy w okolice przejść dla pasażerów Northwest Airlines, lotnisko było prawie całkowicie wyludnione. Gdy już ułpżyłam Mahtab tak wygodnie jak się dało na plastykowych krzesłach, rozpoczęło się moje czuwanie. Przy całym zmęczeniu nie śmiałam zasnąć i pozostawić mojej córeczki niestrzeżonej. Także i Mahtab nie bardzo mogła się wyspać, ale nie skarżyła się. Kiedy tak przyglądałam się jej sennej twarzyczce, przypomniało mi się, jaka była wspaniała — dojrzała, cierpliwa, opanowana. Wielu rodziców mogłoby zrobić to, co ja uczyniłam dla swojego dziecka. Ale niewielu sześciolatków byłoby w stanie dokonać tego, czego dokonała Mahtab. Byłam dumna, że jestem jej matką — i wdzięczna, że dan® mi było dotrzymać obietnicy, iż nigdy nie wyjadę z Iranu bez niej. Gdy następnego ranka kapitan samolotu ogłaszał lądowanie na słyszała, nie było \jeszcre ^ — Czy nie powiedzieli". „Deti ność! Rodzina) Opieka) Przywitak z żonami i mężami. G&>> &nm?i frn\ spytali czego mi najbardziej brakom nic mnego mż.... sńickersy. Ciawdc niż jeden-dwa snickersy w roku, V mi w ręce całe. torby b&toaifoyK tXE wszytkie święta Halloween do k< Obdarowali Mahtab dwiema i drugą, ubraną na fioletowo - u( mówiła „jeśli"), to czy przed pójść mogłybyśmy, tjóiść. iia. tx.iH, <łsk A powrót stał się rzeczywistością, ni tylko zobaczyć wszystkich w dor Odczułam nagły zawód, że na {' i JoYina. Obaj zostaii powiadomię wylądowałyśmy w Detroit i nikt nie chciał robić o coś nawaliło. "Nasz kormiei pa»fCtL: szego wieczora, kiedy to planc wysiadłyśmy z samolotu tak, ja z moich sióstr uderzyła w płacz, strasznego. Kiedy wreszcie napra\ poranka, byłyśmy wyczerpane do o> ywało nas podniecenie. Podczas ja/ łam nowymi oczami znajome punk obramowywały drogę. Chociaż zawsa miejsce dla ojczystego stanu, to taki piękny. Dotarliśmy wreszcie < w wiejskim Bannister. Gdy dojeżf pewien wyznacznik naszej długiej Tacie sadzić dziesiątki sosen we codziennie, nie zauważa się, jaki strzeliły w górę odkąd tu wszystkiego, co mnie tu czekało:' "życia moich synów, a także wytr dzielić z nami ten dzień. Dom zbudowany był na trz potem wspięliśmy się po kilkunas fcie u, di :ąc N ny lawie s. się |Przy :czki : nie iypo-¦ana. peeo iie na lotnisku Detroit Metropolitan, Mahtab zbudziła się z nadzieją, że to, co słyszała, nie było jeszcze jednym marzeniem sennym. — Czy nie powiedzieli: „Detroit"? W podskokach zbiegałyśmy obie po schodkach. Michigan! Wolność! Rodzina! Opieka! Przywitało nas z pół tuzina mojego rodzeństwa z żonami i mężami. Gdy dwa dni wcześniej dzwoniłam z Monachium, spytali czego mi najbardziej brakowało. Nie przyszło mi wtedy na myśl nic innego niż.... snickersy. Prawdopodobnie jadałam dotąd nie więcej niż jeden-dwa snickersy w roku, lecz oto teraz moja rodzina wciskała mi w ręce całe torby batoników czekoladowych, zapas wystarczający na wszytkie święta Halloween do końca mojego życia. Obdarowali Mahtab dwiema lalkami: szmacianką-kapuścianką i drugą, ubraną na fioletowo - ulubiony kolor mojej córeczki. Jeszcze w Iranie Mahtab pytała: „Kiedy się już wydostaniemy (nigdy nie mówi\a „jeś\i"), to czy przed pójściem do domu babci i dziadka, nie mogłybyśmy pójść na trzy dni do McDonalda?" Teraz, gdy nasz powrót stał się rzeczywistością, nie pragnęła już McDonalda. Chciała tylko zobaczyć wszystkich w domu. Odczułam nagły zawód, że na lotnisku nie było mych synów, Joego i Johna. Obaj zostali powiadomieni o naszym przybyciu dopiero gdy wylądowałyśmy w Detroit. Nerwy całej rodziny były już stargane do ostateczności, tak że nikt nie śmiał wierzyć, iż naprawdę nam się udało, i nikt nie chciał robić chłopcom próżnych nadziei, na wypadek gdyby coś nawaliło. Nasz komitet powitalny oczekiwał na Detroit Metro od wczorajszego wieczora, kiedy to planowany był nasz przyjazd. Gdy nie wysiadłyśmy z samolotu tak, jak wynikało z rozkładu jazdy, jedna z moich sióstr uderzyła w płacz. Była pewna, że zdarzyło się coś strasznego. Kiedy wreszcie naprawdę przybyłyśmy tego piątkowego poranka, byłyśmy wyczerpane do ostatnich granic. Na nogach utrzymywało nas podniecenie. Podczas jazdy samochodem śliską szosą ujrzałam nowymi oczami znajome punkty terenu. Kopce świeżego śniegu obramowywały drogę. Chociaż zawsze miałam w sercu specjalne miejsce dla ojczystego stanu, to Michigan nigdy dotąd nie wydal mi się taki piękny. Dotarliśmy wreszcie do domu moich rodziców na ranczo w wiejskim Bannister. Gdy dojeżdżaliśmy krętą bitą drogą, ujrzałam pewien wyznacznik naszej długiej nieobecności. Przed laty pomagałam Tacie sadzić dziesiątki sosen wokół domu. Kiedy się widzi drzewo codziennie, nie zauważa się, jak rośnie — lecz te sosny tak bardzo strzeliły w górę odkąd tu byłam ostatnio! Były symbolem tego wszystkiego, co mnie tu czekało: tego, iak bardzo oderwałam sie od -życia moich synów, a także wytrwałej walki mego ojca o to, by móc dzielić z nami ten dzień. Dom zbudowany był na trzech poziomach; weszliśmy do sieni, potem wspięliśmy się po kilkunastu schodkach do kuchni. Na górze otrzymałyśmy najważniejszy z prezentów: słabe „Biiu!" dochodzące z łazienki po lewej stronie. Zajrzałyśmy przez lekko uchylone drzwi, a tam stał Tata, wsparty ciężko na umywalce. Przywitał Mahtab tym ,,Buu!", które niezmiennie od niemowlęctwa doprowadzało ją do wybuchów niepohamowanego śmiechu. Tata był zbyt chory, by chodzić. Potrzebował znacznej pomocy, by móc dotrzeć do łazienki, lecz nalegał na utrzymanie rytuału, który przewidywał, że musi zrobić coś niezwykłego dla wnuczki. Właściwie nie musiał — nie byłby w stanie na to się zdobyć, gdyby nie siła miłości — lecz Mahtab nigdy tego nie zapomni. Mama powitała nas w kuchni; upiekła placki z kremem jagodowym i bananowym, o co Mahtab prosiła jeszcze z Monachium. Rodzinie nie udało się jeszcze powiadomić Joego, ale przyjechał mój młodszy syn, John. Za dwa miesiące miał obchodzić swoje szesnaste urodziny. Urósł trzynaście centymetrów odkąd go ostatnio widziałam i teraz górował nade mną wzrostem. John przytulił mnie i ucałował — nie mógł powstrzymać łez. Przeszliśmy do podłużnego salonu, gdzie mój ojciec powrócił do szpitalnego łóżka, w którym stale leżał. Przed chorobą Tata był krzepkim mężczyzną, mierzył metr sześćdziesiąt i ważył prawie 90 kilogramów. Zawsze przepełniała go potężna, prawie niewyczerpana energia. Gdy wyjeżdżałam na „krótkie odwiedziny" do Iranu, jego rak okrężnicy był już zaawansowany, ale przebiegał bezobjawowo. Tata przeszedł na rentę z pracy w fabryce podzespołów samochodowych, ale był stale na nogach, pieląc ogród lub kosząc trawnik w swym roboczym ubraniu. Szczególnie lubił odpoczywać w foteliku ogrodowym i słuchać radiowych transmisji z meczów swych ukochanych Detroit Tigers. W chwili mojego wyjazdu w 1984 roku „Tygrysy" brały udział w rozgrywkach pucharowych. Przez następne półtora roku, za każdym razem, gdy ktoś z Iranu powracał ze Stanów, pytałam: „Co z Tygrysami? Kto zdobył Puchar Świata?" Nie wyglądało na to, aby ktokolwiek rozumiał, o czym mówię. Nigdy nie dotarł do mnie list Johna z wiadomością, że Detroit wygrało. Przez minione półtora roku rak pobrał od ojca straszliwą daninę. Zredukował go do ważącego niespełna 40 kilogramów szkieletu - Tata wyglądał jak ofiara głodu. Stracił większość włosów przez chemioterapię, a te, które mu pozostały, ze szpakowatych stały się kompletnie białe. Leżał płasko na wznak, w luźno zwisającej piżamie, mając ledwie tyle energii, by zwracać głowę w naszą stronę. Wdychał tlen z butli, wciąż sapiąc z wysiłku po tym, jak wstał, by nas powitać. Już bym wolała nigdy więcej nie zobaczyć go ubranego. Tata tak ciężko walczył, by dożyć tego dnia. Pobił wszystkie medyczne rekordy. Pożerany cal po calu przez raka, nie poddał się nigdy. Przez cały czas, w najcięższych momentach, był w całej rodzinie 10 jedynym, który szczerze «, z Mahtab. Spodziewa) się „ wspólne lata rzadko kiedy « Spojrzał na mnie i uśm« - Wiedziałem, że dasz n Przez następnych sześć lat] była najwyższa. Po wszystkim oprzc^. doznania. Straciłam chęć m l z członków mojej rodziny nie z Mahtab i ze mną w Iranie, z mego życia w czas. Jesteś ju- mając gdzie się podziać, wctov< rodziców. Cała rodzina wzięła n prostoduszni wieśniacy nigdy pri zasuwy pozostawały zaciągnięte p naładowana, a każdy z dorosłyc potrzeby użytek. Mudi dobrze z pierwsze miejsce, w którym by ochrony ze strony prawa w ta powstrzymać go przed zabranieir W ciągu pierwszego tygodnia ] i do federalnego biura szeryfa, żebj w kwestii bezpieczeństwa — i tu i ta agencjami interwencyjnymi. — Może się to wyda pani zimne — ale możemy coś zrobić dopiero ' popełnione. Wszyscy mieliśmy nerwy napięt my się w każdy nieznany odgłos. Pr na drodze. Każdy głuchy telefon kłopotów. Ani ja, ani Mahtab nie, mogąc wiedzieć kiedy to może byĄ Planując naszą ucieczkę z Iranuf z Mahtab będziemy się ukrywać pod ń my z nową tożsamością były nie do sprowadzona na ziemię w kilka dni w sprawie zmiany nazwiska u Tei sprawą w Departamencie Stanu. Tą nazywać córkę jak mi się tylko s imienia ani nazwiska pod nieo* osiemnastu lat. Ostrzegła mnie jedynym, który szczerze wierzył, że znajdę sposób, by uciec wraz z Mahtab. Spodziewał się tego po mnie — a przez wszystkie nasze wspólne lata rzadko kiedy go zawodziłam. Spojrzał na mnie i uśmiechnął się. — Wiedziałem, że dasz radę. Twarda z ciebie zawodniczka. Przez następnych sześć lat otrzymałam jeszcze wiele pochwał, ale ta była najwyższa. pa hę. lata Po wszystkim co przeszłam, musiałam teraz na nowo uporządkować doznania. Straciłam chęć na pogaduszki. Było zresztą jasne, że żaden z członków mojej rodziny nie chciał wcale słuchać tego, co się działo z Mahtab i ze mną w Iranie. Kiedy odwoływałam się do jakiegoś faktu z mego życia w Teheranie, grzecznie zmieniali temat, mówiąc: „To był zły czas. Jesteś już w domu — dlaczego po prostu o tym nie zapomnisz?" Nie mając gdzie się podziać, wprowadziłyśmy się z Mahtab do moich rodziców. Cała rodzina wzięła na siebie rolę naszych obrońców. Jako prostoduszni wieśniacy nigdy przedtem nie ryglowali drzwi, lecz teraz zasuwy pozostawały zaciągnięte przez cały czas. Strzelba Taty była stale naładowana, a każdy z dorosłych gotów był uczynić z niej w razie potrzeby użytek. Mudi dobrze znał dom moich rodziców; byłoby to pierwsze miejsce, w którym by nas ścigał. Biorąc pod uwagę brak ochrony ze strony prawa w takich sytuacjach, nie sposób byłoby powstrzymać go przed zabraniem Mahtab z powrotem do Iranu. W ciągu pierwszego tygodnia pobytu w domu zadzwoniłam do FBI i do federalnego biura szeryfa, żeby dowiedzieć się, jak mogą nam pomóc w kwestii bezpieczeństwa — i tu i tam otrzymałam tę samą odpowiedź: są agencjami interwencyjnymi. — Może się to wyda pani zimne i okrutne — powiedział mi agent FBI — ale możemy coś zrobić dopiero wtedy, gdy przestępstwo zostanie już popełnione. Wszyscy mieliśmy nerwy napięte do ostatnich granic. Wsłuchiwaliśmy się w każdy nieznany odgłos. Przypatrywaliśmy się obcym pojazdom na drodze. Każdy głuchy telefon rodzina traktowała jako zapowiedź kłopotów. Ani ja, ani Mahtab nie podnosiłyśmy nigdy słuchawki, nie mogąc wiedzieć kiedy to może być Mudi. Planując naszą ucieczkę z Iranu, zakładałam, że po powrocie obie z Mahtab będziemy się ukrywać pod zmienionymi nazwiskami, tak abyśmy z nową tożsamością były nie do wytropienia. Zostałam brutalnie sprowadzona na ziemię w kilka dni po powrocie, gdy zasięgnęłam porady w sprawie zmiany nazwiska u Teresy Hobgood, zajmującej się naszą sprawą w Departamencie Stanu. Teresa wyjaśniła mi, że chociaż mogę nazywać córkę jak mi się tylko spodoba, nie mogę prawnie zmieniać jej imienia ani nazwiska pod nieobecność Mudiego dopóki nie ukończy osiemnastu lat. Ostrzegła mnie także, że życie w ukryciu zmusi mnie do 11 zmiany miejsca zamieszkania i zerwania wszelkich kontaktów z rodziną i starymi przyjaciółmi. Nie będę mogła nawet dzwonić do synów. Dlaczego tak właściwie wyjechałam z Iranu? Mogłam znieść rac-jonowanie wody i paliwa, dwugodzinne kolejki po chleb i jajka, codzienne naloty irackie. Ale nie mogłam tolerować tego, że byłam zniewolona. Nie mogłam też pozwolić, by Mahtab wychowała się w społeczeństwie, w którym zaakceptowałaby swe zniewolenie jako coś normalnego. Mudi uwięził nas w Iranie. Nie mogłam dopuścić, by trzymał nas pod kluczem w Ameryce. Brałam jeszcze coś innego pod uwagę. W Iranie spotkałam kilka kobiet z dziećmi w sytuacji zbliżonej do naszej. W moim odczuciu sprawą najważniejszą było uczulić innych ludzi na możliwe skutki związków pomiędzy ludźmi należącymi do odrębnych kultur. Nie miałam na przykład pojęcia, że wychodząc za Mudiego, nawet we własnym kraju, automatycznie stałam się obywatelką irańską. Dowiedziałam się tego dopiero, gdy poszłam do ambasady szwajcarskiej w Teheranie i odkryłam, że nie mogą mi tam udzielić schronienia. Chciałam więc, by inni wypytywali się o wszystko zanim będzie za późno. Chciałam się podzielić mą ciężko wyuczoną lekcją, że nie można spakować swych praw do walizki i zabrać ich ze sobą gdziekolwiek się chce. Pod takim, czy innym nazwiskiem, jedno nie ulegało wątpliwości: potrzebowałam pieniędzy. Nie tylko uciekłam bez grosza przy duszy, ale znalazłam się w głębokim finansowym dołku. Na miesiąc przed naszym przybyciem do Teheranu, Mudi pobrał wszystkie nasze oszczędności w Michigan. Nigdy dotąd nie prosiłam nikogo o pomoc finansową i nie miałam zamiaru czynić tego teraz. Pobrałam niewielką sumę należną mi tytułem odprawy. Pieniędzy tych nie starczyłoby na długo, a już zupełnie nijak nie miały się one do 12.000 dolarów, których potrzebowałam na opłacenie kosztów naszej ucieczki, że nie wspomnę o podatku od wzbogacenia należnym za sprzedaż naszego domu. Miałam ujemne saldo, byłam bez pracy (zwolniłam się ze stanowiska szefa personelu tuż przed ślubem z Mudim) i bez żadnego zabez- i wypłacić się Amahlowi, irańskiemu biznesmenowi, który zorganizował naszą ucieczkę z Iranu. Wbrew radom przyjaciół, poszłam do National Bank of Detroit w Alpenie, ostatniej miejscowości, gdzie mieszkaliśmy na stałe przed wyjazdem do Iranu. W krótkiej rozmowie z wiceprezesem Francisem Flandersem powiedziałam: — Ten człowiek zaufał mi i zaryzykował za nas życiem. Wyszłam z banku ściskając w dłoni 12.000 dolarów gotówką i udałam się prosto do Western Union, by nadać je przekazem telegraficznym na pewien rachunek ,,gdzieś w świecie". Zaufanie okazane mi przez pana Flanders; życia jest czymś, czego nigdy ni Nigdy nie miałam wątpliwoś' pierwszego dnia, gdy zetknęłam usłyszałam chór piskliwych głos< kobiet spowitych w fałdziste czad nich tylko jedno oko. Przez całe d wyjechał ze swej ojczyzny za sza podlegającym wpływom kultury za mnie przygotować na to wstrząsają z Iranu sprzed rewolucji 1979 roi — łącznie z krewnymi Mudieg< i krótkich spódnicach — i przea dojściu ajatollaha Chomeiniego di Chociaż brak mi było formalnej dowałam z miejsca, że opiszę to Chciałam napisać o tym, jak kraj te ale również o tym co przetrwaio.^ rutynowych zachowaniach zwyk męża, miałabym niezmierzoną świat z okien pięciogwiazdkowi w Iranie miał trwać tylko przez i się wiele dowiedzieć, jeśli tylko Kiedy te dwa tygodnie rozmnóż miałam aż za wiele. Chociaż wcfl projekt na czas nieokreślony. Moje życie zaczęło toczyć się in? powrocie z Michigan, gdy zabnk kolację z Karen McGinn i Dougie z, A\peny. Nty Iranie nie mińisn pierwsze doświadczenie za kółkie^ i cudowne zarazem. Nasz granato^ "przcme me używany przed naszym< jego spokojną siłą i aksamitnym \ tych gruchotów — pakonów -Gdy odprężyłam się po koL miałam okazję otworzyć się i poi Mahtab i mnie. Szczegóły nas / ucieczki były zbyt bolesne d/a i oniemieli. — Musisz napisać o tym skończyłam. 12 )3 Y okazane mi przez pana Flandersa w tym rozpaczliwym okresie mego życia jest czymś, czego nigdy nie zapomnę. ¦ci: ;zę-Jioc llką Ina U aę ris-lez-Bcy N inie Nigdy nie miałam wątpliwości, że napiszę książkę o Iranie, od pierwszego dnia, gdy zetknęłam się z tym zbijającym z nóg upałem, usłyszałam chór piskliwych głosów i ujrzałam legiony posłusznych kobiet spowitych w fałdziste czadory tak szczelnie, że wyglądało spod nich tylko jedno oko. Przez całe dwanaście lat u boku Mudiego, który wyjechał ze swej ojczyzny za szacha, kiedy była ona jeszcze krajem podlegającym wpływom kultury zachodniej, nie zaszło nic, co mogłoby mnie przygotować na to wstrząsające wrażenie. Widywałam wiele zdjęć z Iranu sprzed rewolucji 1979 roku, także przedstawiających kobiety - łącznie z krewnymi Mudiego — we współczesnych fryzurach i krótkich spódnicach — i przemiana, jaka zaszła w tym kraju po dojściu ajatollaha Chomeiniego do władzy, zaszokowała mnie. Chociaż brak mi było formalnego wykształcenia literackiego, zdecydowałam z miejsca, że opiszę to społeczeństwo nie z tego świata. Chciałam napisać o tym, jak kraj ten zmienił się po rewolucji islamskiej, ale również o tym co przetrwało: o zwyczajach, kuchni, codziennych rutynowych zachowaniach zwykłych ludzi. Jako gość rodziny mego męża, miałabym niezmierzoną przewagę nad tymi, którzy oglądają świat z okien pięciogwiazdkowych hoteli. Co prawda mój pobyt w Iranie miał trwać tylko przez dwa tygodnie. Ale wiedziałam, że mogę się wiele dowiedzieć, jeśli tylko się na to nastawię. Kiedy te dwa tygodnie rozmnożyły się do osiemdziesięciu, materiału miałam aż za wiele. Chociaż wciąż myślałam o książce, odkładałam projekt na czas nieokreślony. Moje życie zaczęło toczyć się innym torem już drugiego wieczoru po powrocie z Michigan, gdy zabrałam Johna i Mahtab na wspólną kolację z Karen McGinn i Dougiem Wenzlem, naszymi przyjaciółmi z Alpeny. W Iranie nie mieliśmy samochodu, było to więc moje pierwsze doświadczenie za kółkiem od półtora roku, zbijające z tropu i cudowne zarazem. Nasz granatowy najnowszy model Forda LTD był prawie nie używany przed naszym wyjazdem i teraz rozkoszowałam się jego spokojną siłą i aksamitnym wnętrzem — tak różnym od krowias-tych gruchotów — pakonów — tłoczących się na ulicach Teheranu. Gdy odprężyłam się po kolacji z przyjaciółmi, po raz pierwszy miałam okazję otworzyć się i porozmawiać o tym, co przydarzyło się Mahtab i mnie. Szczegóły naszych przeżyć podczas pobytu w Iranie i ucieczki były zbyt bolesne dla mojej rodziny, ale przyjaciele wprost oniemieli. — Musisz napisać o tym książkę! — wykrzyknęła Karen, gdy skończyłam. 13 — Napiszę — powiedziałam — ale najpierw muszę znaleźć pracę. Jestem bez grosza. Karen nie miała zamiaru dopuścić, by pomysł rozpłynął się w powietrzu. — Mam brata w pewnym wydawnictwie w Chicago. Może zadzwonię do niego i dowiem się, jak się do tego zabrać? — Jasne — powiedziałam sennie. Mało co spałam przez ostatnie dwa tygodnie i w tym miłym otoczeniu, po kieliszku szampana, ogarnęła mnie fala zmęczenia. Myśl o książce wydawała się wciąż abstrakcyjna i odległa. W niedzielę, gdy wzruszona, że mogę być z moim starszym synem, Joe, w jego dwudzieste urodziny, pomagałam mamie w przygotowaniu lunchu i urodzinowego tortu, Tata nagle zaczął mieć trudności w oddychaniu. Wezwaliśmy lekarza Taty, Rogera Morrisa, a potem karetkę. — Nie wygląda to dobrze — powiedział Roger. — To cud, że udało mu się tak długo. Byłam zdruzgotana — czekałam zbyt długo i przybyłam ze zbyt daleka, by tak zaraz tracić Tatę. To niesprawiedliwe! Proszę, dobry Boże, nie pozwól mu jeszcze umierać! Potem wyrzucałam sobie swój egoizm. W Iranie zanosiłam do Boga niezliczone modlitwy, by Tata przeżył do naszego powrotu. Te modlitwy zostały wysłuchane — lecz im więcej Bóg dawał, o tym więcej Go prosiłam. W poniedziałek, gdy Tata zmagał się ze stanem krytycznym, zadzwonił Steven Starr z agencji Williama Morrisa w Nowym Jorku. Karen działała szybko. Steven jasno i dobitnie wyraził swój entuzjazm. — Ta pani historia jest niesłychana i chcemy porozmawiać z panią o ewentualnej książce. Nie doszłam jeszcze do siebie, prócz tego miałam świadomość, że muszę spędzić każdą wolną chwilę z Tatą, powiedziałam więc: — To by mnie interesowało gdzieś na przyszłość, ale nie w tej chwili. — To może przynieść duże pieniądze — ciągnął Steven. Byłam bez grosza, ale odmówiłam. We wtorek Steven znów zadzwonił, mówiąc: — Naprawdę chcemy z panią porozmawiać. To niesłychana historia. Dodał, że jest pewny, iż może udzielić mi znacznej zaliczki — i wtedy zdałam sobie sprawę, że dzięki książce będę mogła pozostać w domu przy Mahtab, jednocześnie pisząc, by zarobić trochę pieniędzy. To może być moja praca! Umówiliśmy się na spotkanie w Detroit w parę dni później. Chciaż podzielałam obawy mojej rodziny o nasze bezpieczeństwo, ostatecznie zgodziłam się ze Stevenem, że rozgłos wywołany przez książkę będzie najlepszą ochroną. Gdy przedstawię moją historię wystarczającej ilości ludzi i zjednam ich dla swojej sprawy, Mudi nie odważy się wykonać żadnego ruchu. W środę, szóstego dnia po noczonych, Tata miał być pod1 operacji udrożnienia jelita. Daw przeżyje. Po operacji lekarz spo; — Lepiej niech ją ktoś stąd Mój brat Jim odwiózł ją do i zadzwonił telefon. Mama podni głos: — Mówi Barbara Walters. G ody? Chciała, żebym opowiedziała i Kiedy dowiedziałam się o tym tek serce zdrowsze niż to oceniali lei W piątek, w tydzień po moim p młodszy syn, John, gra w koszyk śledzić jego sportowej kariery i ter by mu pokibicować. Byłam wdzię< móc jeszcze zobaczyć Johna w je Przed meczem wszyscy powsfa pierwszy od mego powrotu słyszała] dla mnie nowego znaczenia. Łzy śpiewać przez zaciśnięte gardło. Pośród tego wiru różnych zaję do warunków mtg$ gb %. gdy zebraliśmy się wszycy razem: _.. i nasi liczni goście. Nie było gdzie Ale, choć tak zajęte, nigdy nie tn najbardziej: byłyśmy u siebie. Niebsn portu nad jeziorem Huron, jedynego pamiętała. Powietrze jest tam fabryki boazerii. Kiedy wysia głęboki wdech i powiedziała: — Aaa, pachnie domem -Kiedy Mahtab była ma/a, sti nikach na naszym podwórzu. ła moja córka, były „pliszka1' było dla niej jak odwiedzie Wkrótce po telefonie od. jej realizator, aby wybrać o"t John i ja mieliśmy polecieć Joe, mój starszy syn. odir Gdy przvle,cvd\ŚH^ \k tak pięknie, jak nusdy r doceniałam \a^ c. 14 ze BS- po, cez pnę Inie W środę, szóstego dnia po mym powrocie do Stanów Zjednoczonych, Tata miał być poddany jedenastej w ciągu pięciu lat operacji udrożnienia jelita. Dawano nam nikłą nadzieję na to, że przeżyje. Po operacji lekarz spojrzał na mamę i powiedział: — Lepiej niech ją ktoś stąd na razie zabierze. Mój brat Jim odwiózł ją do domu. Zaledwie weszli w drzwi, gdy zadzwonił telefon. Mama podniosła słuchawkę i usłyszała znajomy głos: — Mówi Barbara Walters. Czy mogę prosić panią Betty Mahmo-ody? Chciała, żebym opowiedziała swoją historię w programie ,,20/20"! Kiedy dowiedziałam się o tym telefonie, uznałam, że mama musi mieć serce zdrowsze niż to oceniali lekarze. W piątek, w tydzień po moim powrocie, poszłam zobaczyć, jak mój młodszy syn, John, gra w koszykówkę. Będąc w Iranie nie mogłam śledzić jego sportowej kariery i teraz z radością korzystałam z okazji, by mu pokibicować. Byłam wdzięczna, że zdążyłam powrócić tak, by móc jeszcze zobaczyć Johna w jego szkolnej drużynie. Przed meczem wszyscy powstali do hymnu narodowego. Po raz pierwszy od mego powrotu słyszałam hymn, i nagle jego słowa nabrały dla mnie nowego znaczenia. Łzy popłynęły mi po twarzy; nie mogłam śpiewać przez zaciśnięte gardło. Pośród tego wiru różnych zajęć, starałam się ponownie dostosować do warunków mego dawnego życia. Dom rodziców pękał w szwach, gdy zebraliśmy się wszycy razem: Mahtab, ja, John, pielęgniarki Taty i nasi liczni goście. Nie było gdzie ani kiedy złapać oddechu. Ale, choć tak zajęte, nigdy nie traciłyśmy z oczu tego, co liczyło się najbardziej: byłyśmy u siebie. Niebawem wybierałyśmy się do Alpeny, portu nad jeziorem Huron, jedynego miasta rodzinnego, które Mahtab pamiętała. Powietrze jest tam przesycone zapachami z miejcowej fabryki boazerii. Kiedy wysiadłyśmy z samochodu, Mahtab zrobiła głęboki wdech i powiedziała: — Aaa, pachnie domem — a posłuchaj jak ptaki śpiewają! Kiedy Mahtab była mała, stadka ptaków zbierały się przy karmnikach na naszym podwórzu. Wśród pierwszych słów, które wymawiała moja córka, były „pliszka" i „sójka", więc usłyszeć znów ich śpiew było dla niej jak odwiedzić starych przyjaciół. Wkrótce po telefonie od Barbary Walters, do Michigan przyjechał jej realizator, aby wybrać obiekty do zdjęć. Po paru dniach Mahtab, John i ja mieliśmy polecieć do Nowego Jorku na spotkanie z Barbarą. Joe, mój starszy syn, odmówił; nie życzył sobie rozgłosu. Gdy przylecieliśmy do Nowego Jorku, Statua Wolności wyglądała tak pięknie, jak nigdy przedtem. Oto stała, dumna, a ja na nowo doceniałam to, co symbolizowała. 15 Zatrzymaliśmy się w hotelu Park Lane z widokiem na Central Park. Wywiad rejestrowaliśmy w hotelu Mayflower, parę kroków dalej. Kiedy weszłyśmy do pokoju, operator próbował czarować Mahtab, która kurczowo trzymała się mojej spódnicy, jakby od tego zależało jej życie. - Choć tu — kiwał na nią. - Mamusia niech tam zostanie. Chciał, żeby Mahtab popatrzyła na mnie przez kamerę, ale moja córka nie miała zamiaru pozwolić komukolwiek znów nas rozdzielić. Krzyczała i wczepiała się we mnie mocniej niż kiedykolwiek. Niełatwo przyszło nam z Johnem posadzić ją na tyle spokojnie, by można było przystąpić do rejestracji. Barbara spodobała nam się bardzo; była chyba autentycznie zainteresowana naszą historią. Pod koniec nagrania rozanielona Mahtab siedziała jej już na kolanach, raz po raz przytulając się i dając buzi. Barbara dała nam zaproszenia na musical „Cats" na Broadwayu; nasze miejsca były tak blisko sceny, że niektórzy aktorzy podchodzili i rozmawiali z Mahtab w czasie przedstawienia. Barbara zasugerowała nam także, byśmy wybrali się na kolację do „Benihana of Tokyo", ulubionej japońskiej restauracji jej córki. Wiele miesięcy później, gdy rozglądaliśmy się z dziećmi za własnym domem, Mahtab stwierdziła rzeczowo: — Och, mogłybyśmy przeprowadzić się do Nowego Jorku. Przecież mamy tam przyjaciół; Barbara Walters jest naszą przyjaciółką. Program został nadany 20 czerwca 1986 roku — w urodziny Mudiego. Doug i Karen wydali w Alpenie przyjęcie na naszą cześć. Zaprosili wielu starych przyjaciół, którzy oglądali program razem z nami. Tego samego wieczora Tatę trzeba było znów przewieźć do szpitala. Pielęgniarki nastawiły „20/20", gdy go wieziono szpitalnym korytarzem, ale był za słaby, by oglądać. Moje nowe nawyki, jeśli chodzi o jedzenie, były odbiciem zmian w moim życiu. Przez pierwsze dwa miesiące w Iranie, zmagając się z depresją i dyzenterią, straciłam dwadzieścia pięć kilo, aż stałam się szczuplejsza niż w czasach gimnazjalnych. Moja twarz była wychudzoną maską. Moja waga ustabilizowała się dopiero, gdy podjęłam świadomy wysiłek^ by przetrwać dla dobra Mahtab. Gdy powróciłam "do Stanów Zjednoczonych, znalazłam się naraz pośród tych wszystkich rzeczy do jedzenia i picia, których brakowało mi w Iranie: sera Colby, musztardy czy lampki wina od czasu do czasu, co było absolutnie zakazane prawem islamskim. Zwłaszcza pociągały mnie desery. Nigdy przedtem nie byłam łasuchem. Jako weteranka odchudzania wiedziałam, że mój metabolizm na to nie zezwala. Teraz mog-\am popuścić sobie cugli po długim okresie wymuszonego samozaparcia, a rodzina zachęcała mnie: „Jedz, nie krępuj się, tego tam me miałaś' . 16 Nie lepiej przysłużył mi się ' wszelkie rekordy i przeżył opera galaretek w cukrze. Nigdy nie cł\ po galaretce" — mawiał, a ja i przedłużać tej ponurej opowie — i jeszcze wiele następnych - 1 z nimi po dziś dzień. — To idiotyczne — powiec — Przybrałam na wadze ty)ek)X dość siły woli by się ich pozby Mahtab podniosła na mnit niewinnie: — Ależ mamo, już ci wy sta Moja reakcja na zrzucenie zni ny pomyślanej tak, by skrywała i co najmniej dziwaczna. W autobi w Turcji obowiązywał strój swo noszą tam ani czadoru, ani chu — Patrz — powiedziała. - fl chustę. Odmówiłam, bo od wielu dni n W ciągu osiemnastu miesięcy zrobi włosy, ciemne i zadbane, gdy opi powracałam były długie, proste ii' by na mnie patrzeć. — Mamo — powiedział, gdt — Wyglądasz jak rvk M&m. ', Drugiego dnia mojego pobyt! konsultantka firmy Mary Kay Cosij rodziców fryzjerkę. Os i maseczkę. Moja twarz' gdyby zrobiono mi zó)cL,r„~» je w swojej kampanii rekfcoiot. Mój Tata nigdy nie aprob córkom malować się, dopóki mie spodobało mu się to, co zot — No — powkdzia\ - Ale nawet po ^\m°t&. sie dziwnie, wychodząc z^pĄ odkrywać sie w Michigan, _, i czadoru sta\o svc gdy pasmo włosów , , tominutową przemowp ze I an I się łsię |zo-iam Nie lepiej przysłużył mi się Tata, który po tym, jak znów pobił wszelkie rekordy i przeżył operację, rozwinął w sobie namiętność do galaretek w cukrze. Nigdy nie chciał jeść sam. „Chodź tu, zjemy sobie po galaretce" — mawiał, a ja robiłam to dla niego. Zatem, by nie przedłużać tej ponurej opowieści, odzyskałam utracone kilogramy — i jeszcze wiele następnych — równie szybko jak je straciłam, i walczę z nimi po dziś dzień. — To idiotyczne — powiedziałam w zeszłym roku do Mahtab. - Przybrałam na wadze tyle kilogramów i wygląda na to, że nie mam dość siły woli by się ich pozbyć. Chyba wezmą mnie do tuczami. Mahtab podniosła na mnie swe wielkie piwne oczy i rzekła niewinnie: — Ależ mamo, już ci wystarczy. Więcej nie trzeba! Moja reakcja na zrzucenie znienawidzonego czadom, czarnej tkaniny pomyślanej tak, by skrywała irańską kobietę od stóp do głów, była co najmniej dziwaczna. W autobusie do Ankary Mahtab zauważyła, że w Turcji obowiązywał strój swobodniejszy i że niektóre kobiety nie noszą tam ani czadoru, ani chusty. — Patrz — powiedziała. — Nieokryte kobiety. Możesz już zdjąć chustę. Odmówiłam, bo od wielu dni nie myłam ani nie czesałam włosów. W ciągu osiemnastu miesięcy zrobiłam sobie tylko jedną trwałą. Moje włosy, ciemne i zadbane, gdy opuszczałam Stany Zjednoczone, kiedy powracałam były długie, proste i siwe. John z trudem mógł się przemóc, by na mnie patrzeć. — Mamo — powiedział, gdy uściskaliśmy się po raz pierwszy. - Wyglądasz jak nie Mama. Drugiego dnia mojego pobytu w domu, moja siostra Carolyn, konsultantka firmy Mary Kay Cosmetics, sprowadziła do domu moich rodziców fryzjerkę. Ostrzygły mnie, ufarbowały, zrobiły mi trwałą i maseczkę. Moja twarz była jak gąbka, a maseczka odjęła mi całe lata; gdyby zrobiono mi zdjęcie przed i po, Mary Kay mogłaby wykorzystać je w swojej kampanii reklamowej. Mój Tata nigdy nie aprobował makijażu — zabraniał swoim córkom malować się, dopóki mieszkały w jego domu — ale tym razem spodobało mu się to, co zobaczył. — No — powiedział — to już jakby bardziej to. Ale nawet po doprowadzeniu włosów do właściwej formy, czułam się dziwnie, wychodząc z gołą głową. Było dla mnie równie krępujące odkrywać się w Michigan, jak okrywać się w Iranie. Wkładanie chusty i czadoru stało się moją drugą naturą. Zbyt dobrze pamiętałam dni, gdy pasmo włosów wymykające się spod chusty wywoływało dwudzies-tomymtową przemowę ze strony wyposażonych w karabiny pasdarów, Hiia 17 oddziałów policji obyczajowej krążących po ulicach Teheranu w białych ciężarówkach nissan i pakonach. Gdy wypatrzyłam gdzieś amerykańskiego policjanta — czy kogokolwiek w mundurze, nawet listonosza — ramiona wzlatywały mi same w górę jakby chciały ukryć głowę, a serce waliło mi jak młotem jeszcze przez wiele minut. Trzeba było co najmniej roku, by odruch minął. Także w Mahtab pewne urazy odzywały się nagle i nieoczekiwanie. Większość ludzi nie zauważyłaby nawet samolotu, który przeleciał nisko nad domem moich rodziców w kilka tygodni po naszym powrocie. Jego nieszkodliwy warkot przypomniał Mahtab grozę irackich nalotów w Iranie, gdy nasza ozdobiona stiukami kamienica trzęsła się w posadach, a w powietrzu unosił się zapach palonego mięsa. Znalazłam mą córkę wciśniętą w kąt salonu, płaczącą i drżącą. Dała się namówić do wyjścia dopiero w wiele minut po przelocie samolotu. Tata nie poddawał się całą wiosnę i kontynuował walkę latem. Było więcej operacji i więcej bólu, niż ktokolwiek powinien znieść. Pewnego razu płuca wypełniły mu się wydzieliną oskrzelową. Oddech przeszedł w ciężkie rzężenie i byliśmy pewni, że się udusi. Gdy stałyśmy z moją siostrą Carolyn przy jego szpitalnym łóżku, Tata otworzył nagle oczy. Wyglądał jak odświeżony. Głos jego brzmiał silniej niż kiedykolwiek od mojego powrotu. Radosny i spokojny, zaczął mówić i mówił bez przerwy przez godzinę. Opisał to, co widział: jasne niebo i słońce, soczyste zielone doliny pokryte kwiatami. Był tam ze swym bra-tem-bliźniakiem , który zmarł sześć lat wcześniej. Opowiadając nam o tym wszystkim, uśmiechał się. Już trochę mniej trudno było pogodzić się z tymi ostatnimi chwilami, widząc i słysząc jakim spokojem emanuje umysł Taty — jego dusza. Dodawała nam otuchy nadzieja, że Tata umrze w spokoju i nasza umocniona wiara, że zbliża się nie do końca, lecz do początku tego, co będzie trwać wiecznie. Kiedy po raz pierwszy postawiono Tacie diagnozę raka okrężnicy, dawano mu od sześciu miesięcy do trzech lat życia. Od tej pory przeżył już pięć lat, a jego niezłomna wola ofiarowała nam najpiękniejsze wspólne chwile. Co noc spałam na kanapie przy jego łóżku, gotowa podać mu wody czy usłużyć w każdej innej potrzebie. Myślałam ile nocy przespał przy moim łóżeczku, gdy byłam niemowlęciem. Tata był jedyną osobą w rodzinie, z którą mogłam swobodnie pogadać, lecz był zbyt słaby na dłuższą rozmowę i nie chciałam go przeciążać. Mimo wszystko pozostał głową domu aż do swego ostatniego tchnienia. Wszyscy go szanowali i jego zdanie było ostateczne. Kiedy Barbara Walters poprosiła o zgodę na przysłanie do domu moich rodziców ekipy filmowej, by nakręciła materiał do wykorzystania 18 w „20/20", większość rodziny! może tylko zaszkodzić Mahtat — Nie wejdą do tego don Tata, który podsłuchał spó chrypiał: — Wejdą! I weszli. 3 sierpnia 1986 roku, doklai przyjazdu do Teheranu, prawtó Tata umarł w szpitalu miejskim \ lat. Kiedy zawiadomiłam o tyn — Dzięki Bogu, udało nam Tata należał do tych rzadkich przysparzają dodatkowych zaję< o innych pacjentów — o wszys bardzo cierpiał, nigdy się nie 3 pielęgniarek i kilku lekarzy, by słuchać opowieści o jego wpływ W okresie żałoby narastała w Skradł mi tyle pięknych chwil, k kiedy potrzebowałam mężowskie Z czasem doznałam pociechy 2 Dilts, chirurg i przyjaciel Taty. K całe lata po pogrzebie, Jack wń — Nie wiem, czy ci kiedyś mó najmniej pięć razy robiłem mu of mógłby przeżyć. Na kilka dni zanim opuściłyśn zadzwoniła do nas z wiadomoś operacja, rokowania co do jego S2 wykorzystał tę okazję, by porozma' że wszyscy przyjedziemy do krąji zupełnie inne zamiary. Chciał zati a mnie wysłać samą do kraju, a zwłaszcza należności za nasz dom: dolary przed moim powrotem. B] pieniądze, nigdy nie pozwoli mi i Z oszustwa mego męża wynik ono zdecydować, że muszę za/ ne, by uciec wraz z Mahtab Innym p że kiedy Tatę ¦ile w „20/20", większość rodziny sprzeciwiała się, dowodząc, że rozgłos może tylko zaszkodzić Mahtab i mnie. Mama powiedziała: — Nie wejdą do tego domu! Tata, który podsłuchał spór z łóżka, zbyt słaby by mówić, wychrypiał: — Wejdą! I weszli. 3 sierpnia 1986 roku, dokładnie w dwa lata od mojego i Mahtab przyjazdu do Teheranu, prawie sześć miesięcy po naszym powrocie, Tata umarł w szpitalu miejskim w Carson City. Miał sześćdziesiąt sześć lat. Kiedy zawiadomiłam o tym Mahtab, powiedziała: — Dzięki Bogu, udało nam się z nim zobaczyć. Tata należał do tych rzadkich pacjentów, którzy martwią się o to, że przysparzają dodatkowych zajęć personelowi szpitala, niepokoją się o innych pacjentów — o wszystkich oprócz siebie samych. Chociaż bardzo cierpiał, nigdy się nie skarżył. Na pogrzeb przyszło kilka pielęgniarek i kilku lekarzy, by oddać mu hołd. Latami mogłabym słuchać opowieści o jego wpływie na życie innych ludzi. W okresie żałoby narastała we mnie cicha wściekłość na Mudiego. Skradł mi tyle pięknych chwil, które mogłam spędzić z Tatą, a teraz, kiedy potrzebowałam mężowskiego wsparcia, nie było go. Z czasem doznałam pociechy ze strony ludzi takich, jak doktor Jack Dilts, chirurg i przyjaciel Taty. Kiedy spotkałam go na jakimś ślubie, całe lata po pogrzebie, Jack wziął mnie na stronę i powiedział: — Nie wiem, czy ci kiedyś mówiłem o woli życia twojego ojca. Co najmniej pięć razy robiłem mu operacje, których zwykły człowiek nie mógłby przeżyć. Na kilka dni zanim opuściłyśmy z Mahtab Iran, gdy moja siostra zadzwoniła do nas z wiadomością, że Tatę czeka kolejna nagła operacja, rokowania co do jego szans przeżycia były niewesołe. Mudi wykorzystał tę okazję, by porozmawiać z moim ojcem i powiedzieć mu, że wszyscy przyjedziemy do kraju. W rzeczywistości jednakże miał zupełnie inne zamiary. Chciał zatrzymać Mahtab jako zakładniczkę, a mnie wysłać samą do kraju, abym zlikwidowała nasze aktywa, zwłaszcza należności za nasz dom i dwa samochody. Chciał dostać te dolary przed moim powrotem. Byłam pewna, że gdy tylko otrzyma pieniądze, nigdy nie pozwoli mi na ponowny wyjazd do Iranu. Z oszustwa mego męża wynikło jednak coś dobrego. Pomogło mi ono zdecydować, że muszę zaryzykować i zrobić wszystko, co niezbędne, by uciec wraz z Mahtab. Innym pozytywnym efektem, według doktora Jacka Dilsa, było to, że kiedy Tatę wieziono na salę operacyjną, był zdecydowany za wszelką 19 cenę przeżyć. Wszystkim wokół mówił: — Przyjeżdżają! Rozmawiałem dziś z Mudim i powiedział mi, że przyjeżdżają całą trójką. — ...Było w nim to nieprawdopodobne pragnienie, by zobaczyć panią i Mahtab; ciągle opowiadał, że weźmie Mahtab na ryby — powiedział mi doktor Dilts. — Nigdy nie spotkałem się z tak silną miłością mędzy rodzicem a dzieckiem, jak ta, którą pani ojciec miał dla pani. Żona Jacka dodała, że w kościele, w Dniu Ojca, kiedy ludzie zazwyczaj opowiadają różne historie z życia o ojcach i dzieciach, doktor Dilts wstał, by mówić, jak przypuszczano, o swoim ojcu — lecz zamiast tego opowiedział o moim. Miałam szczęście, że wyrosłam w atmosferze niezwykłej miłości mojego Taty i dane mi było zakosztować jej raz jeszcze zanim odszedł. Tata umarł — lecz umierając miał swą córkę przy sobie. ROZD2 NA ŚWIATU Agencja Wi))'mma W)owsa . budynku MGM w centrum Munhutta i świetność Nowego Jorku i p\ wkrótce odmienić moje życie. Był marzec 1986 roku, mieshi. tydzień przed występem w „> z prezesem Agencji i z Michaelc^ v na mojego agenta literackiego i l- hliskim pr7\j;>cio)om Zost.ihu doczekać, by przystąpić do rzec, książki. Wiedziałam, kogo chcę-. Bil Express'\ dramatycznej re\ac\\ o w narkotyków z tureckiego wie/ieu o demonstracjach ifajd) nr;: książka i oparty na niej filw z człowiekiem, który wywarł tak g/ę Irańczykach - ludziach, którzy spn własnym życiem. — Wiesz - powiedział mój agor Może odmówić. Upierałam sie. \,edi\ak crcj Ł ś >J» llUllOSSltiS iłiilli. tranci w Iranie nigdy nie dovńedzvd\ decyzję. Jak się okazało, Bili przyiąi współpracy i nawec otikn spotkać slf vr — - ' było bardzo \ w nasicotwm u sJma\\iov. Z zaliczki spłaciłam poż\ \ od\oż\\am rje*v ROZDZIAŁ 2 NA ŚWIATŁO DZIENNE Agencja Williama Morrisa zajmuje górne trzy piętra w dawnym budynku MGM w centrum Manhattanu. Z jej okien widać całą potęgę i świetność Nowego Jorku i przemysłu wydawniczego, który miał wkrótce odmienić moje życie. Był marzec 1986 roku, miesiąc po moim powrocie z Iranu. Na tydzień przed występem w „20/20" u Barbary Walters, spotkałam się z prezesem Agencji i z Michaelem Carlisle'em, który został wyznaczony na mojego agenta literackiego i który miał wkrótce stać się moim bliskim przyjacielem. Zostałam zaproszona na lunch i nie mogłam się doczekać, by przystąpić do rzeczy. Pora była wybrać współautora mojej książki. Wiedziałam, kogo chcę: Billa Hoffera, współautora „Midnight Express", dramatycznej relacji o ucieczce amerykańskiego przemytnika narkotyków z tureckiego więzienia. Będąc w Teheranie słyszałam o demonstracjach ulicznych przeciw „Midnight Express", chociaż książka i oparty na niej film były tam zakazane. Chciałam pisać z człowiekiem, który wywarł tak głębokie wrażenie na prostych Irańczykach - ludziach, którzy sprawowali totalną kontrolę nad moim własnym życiem. — Wiesz — powiedział mój agent — Bili Hoffer to spore nazwisko. Moie odmćrwić. Upierałam się jednak przy tym autorze. Jeśli in absentia był w stanie tak silnie wzburzyć irańskich fundamentalistów, myślałam, to musi być bardzo skuteczny. Może odmówić, ale ja muszę spróbować. Ci demonstranci w Iranie nigdy nie dowiedzieli się, jak bardzo wpłynęli na moją decyzję. Jak się okazało, Bili przyjął z entuzjazmem moje zaproszenie do współpracy i nawet ofiarował się złapać samolot z Waszyngtonu, by spotkać się ze mną w Nowym Jorku jeszcze tego samego dnia — co było bardzo szarmanckie, zważywszy, że nie znosi latać samolotem. Kiedy w następnym tygodniu zabraliśmy się razem do pracy nad konspektem, z miejsca poczuliśmy, że pracuje nam się razem świetnie. W czerwcu sfinalizowany został mój kontrakt na książkę i film. Z zaliczki spłaciłam pożyczkę 12.000 dolarów otrzymaną od banku w Al-penie i odłożyłam pewną sumę na poczet przyszłych studiów Mahtab. 21 Biii przyjechał samochodem do Michigan i zabraliśmy się z zapałem do pracy. Miał umiejętność wydobywania ze mnie i z Mahtab naszych odczuć, nie stając się natręmym.^iuiThe drwurzyrysmy ^\^^VŚ^\^> pomogło nam odkrywać w sobie i wyrazić niektóre z naszych najskrytszych odczuć. Bili rozumiał żywotną rolę, jaką w naszej historii odgrywała Mahtab i cały mechanizm naszych wzajemnych powiązań. Moja córka zaakceptowała Billa jako niekrępującego mieszkańca naszego kokoniku^ jedynego mężczynę, któremu ufała, poza moim Tatą, Joem i Johnem. Mój nowy rozkład dnia polegał na tym, że Bili przyjeżdżał codziennie na ósmą rano do domu, który wynajęłam na biuro, i po wspólnym śniadaniu pogrążaliśmy się w pracy. Siedzieliśmy i gadaliśmy przez cały dzień do magnetofonu, a ja starałam się odtworzyć ten dziwny, koszmarny rozdział mego życia. Żona Billa, Marilyn, spisywała to z taśmy na drugim końcu linii kolejowej Federal Express w Virginii. Kiedy Marilyn odesłała nam gotowe zapisy, przystępowaliśmy do rozbudowywania każdego fragmentu. Pod wpływem pytań Billa odżywały w mej pamięci odgłosy, zapachy, smaki, pogoda — wszystko, co tylko mogłam przywołać z tego czy innego zdarzenia. Co parę Lodzuv Bili ogłaszał przerwę i wyciągał talię kart do partyjki bezika. Odpiciem pow&c&llśr^ do niezmordowanego magnetofonu, aż nad-chodził wieczór i zabierałam Mahtab do Taty. Była to benedyktyńska praca, ale opłaciła się. Po wydaniu „Tylko razem z córką" byłam dumna, gdy czytelnicy mówili, że zamarzali wraz , ze mną w górach, czuli na sobie pokłady brudu, pod którym żyliśmy, albo zapach przysmażonej cebuli w powietrzu. Czwartego lipca żona i syn Billa przyjechali, by świętować wspólnie z nami. Bili podsadził Mahtab, by mogła, co napawało ją dumą, powiesić amerykańską flagę nad wejściem do naszego domu. Mahtab była patriotycznie nastawioną sześciolatką, która autentycznie rozumiała czym jest wolność. Przepracowaliśmy z Billem dobrych siedem miesięcy. Robota posuwała się stale, ale by doprowadzić rzecz do końca, pozostały nam do pokonania jeszcze dwie przeszkody. Pierwsza była głównie kwestią warsztatu. Miałam kłopot z opisem irackiego nalotu, który zaskoczy} nas z Mahtab w kolejce po chleb. Na papierze scena wypadała blado. Pomimo wielokrotnych przeróbek nie oddawała przerażenia, które czułam pędząc w stronę domu krętymi uliczkami, uskakując przed śmiercionośnymi odłamkami pocisków przeciwlotniczych. Słowa po prostu nie niosły czytelnika wraz ze mną. Wtedy Bili wprowadził szereg dalszych zmian i zaszło coś cudownego. Scena nagle zaistniała, dokładnie taka jak w rzeczywistości. Do tego momentu miałam wątpliwości, czy moja opowieść może zainteresować ludzi, którzy mnie nie znają. Po czarodziejskich poprawkach Billa, już nie wątpiłam. 22 Druga przeszkoda okazała się \ postawiła pod znakiem zapytani;! i z Billem do jeszcze późniejszego wn w nocy. Czułam się do cna wyca samego początku angażowało mnie traktując uczucie jako sedno mego utraciłam nad sobą kontrolę. Uja' prezenty otrzymane przez wszy&tós z dedykacjami i pozytywka, którą gdy specjalnie dobrana figurka -j — obracała się z wolna. ] Te prezenty wyzwoliły we w sobie tłumiłam. Choćbym i taka, że... tęskniłam za Mudim. kochałam. Poczynając od okq był on mi najbliższym przyjz sama. Zaledwie zdałam sobie spra« poczucia winy i zwątpienia we coś do Mudiego - poza mściwi Z kim by tu porozmawiać? h Jak i reszta mojej rodzin konfliktów serca. Teraz puści|i w głąb samej siebie, a byfa chciałam ją przerwać, dać i co się z tym łączyło. Bywały I _ sesji z Biliem zrywałam sip Chwała wieczna niech mi co mam robić, Podczas b^ó powrócić do stołu. Gdyby próbowi może zarzuciłabym cały proj. było, może naprawdę zadzwoinka ciągnęło mnie do tego nieodparcie Przetrwałam ten miesiąc i w ten s w moim życiu. Zajmowałam się tyra rozmawiałam, pisałam o nim,pL zdjęło ze mnie ciężkie brzemię. 1 człowiekim. me k ab fcu- jsu- Ido stią :zył (do. ire :ed I po BW- JDo Druga przeszkoda okazała się poważniejsza, do tego stopnia, że postawiła pod znakiem zapytania ukończenie książki. We wrześniu, krótko po śmierci Taty, kiedy byłam najmniej odporna, pracowaliśmy z Billem do jeszcze późniejszego wieczora, czasami do drugiej, trzeciej w nocy. Czułam się do cna wyczerpana i wyjałowiona. Pisanie od samego początku angażowało mnie uczuciowo, ale godziłam się z tym, traktując uczucie jako sedno mego przesłania. Pod jednym względem utraciłam nad sobą kontrolę. Ujawniło się to, kiedy rozpakowałam prezenty otrzymane przez wszystkie lata od Mudiego. Były tam książki z dedykacjami i pozytywka, która grała kołysankę Bramhsa, podczas gdy specjalnie dobrana figurka — matka kołysząca dziecko w kołysce - obracała się z wolna. Te prezenty wyzwoliły we mnie zdumiewające uczucie, które dotąd w sobie tłumiłam. Choćbym się nie wiem jak zapierała, prawda była taka, że... tęskniłam za Mudim. Co więcej, w jakiejś mierze wciąż go kochałam. Poczynając od okresu poprzedzającego nasze małżeństwo był on mi najbliższym przyjacielem i powiernikiem. A teraz zostałam sama. Zaledwie zdałam sobie sprawę z tych uczuć, gdy wywołały one falę poczucia winy i zwątpienia we własne racje. Jak w ogóle mogłam czuć coś do Mudiego — poza mściwym gniewem — po tym co nam zrobił? Z kim by tu porozmawiać? Kto to zrozumie? Jak i reszta mojej rodziny, stałam się specjalistką w unikaniu konfliktów serca. Teraz puściłam się w drogę bez powrotu, w podróż w głąb samej siebie, a była to podróż rozdzierająca. Za wszelką cenę chciałam ją przerwać, dać sobie spokój z książką, filmem i wszystkim, co się z tym łączyło. Bywały tygodnie, gdy na początku każdej porannej sesji z Billem zrywałam się nagle i biegłam gdzieś się wypłakać. Chwała wieczna niech będzie Billowi i Marilyn, że nigdy nie mówili mi co mam robić, lecz zawsze byli na miejscu, gotowi mnie wesprzeć. Podczas gdy dochodziłam do siebie w łazience, Bili spokojnie pykał fajkę i pracował sam, dopóki nie uspokoiłam się na tyle, by móc powrócić do stołu. Gdyby próbował wywierać na mnie jakąś presję, być może zarzuciłabym cały projekt. Gdyby go natomiat przy mnie nie było, może naprawdę zadzwoniłabym do Mudiego — bo niekiedy ciągnęło mnie do tego nieodparcie — i zaprzepaściłabym wszystko. Przetrwałam ten miesiąc i w ten sposób przebyłam najgorszy wiraż w moim życiu. Zajmowałam się tym swoim konfliktem wewnętrznym, rozmawiałam, pisałam o nim, przeżywałam go ponownie. To katharsis zdjęło ze mnie ciężkie brzemię. Po raz pierwszy w życiu byłam wolnym człowiekim. 23 Pomysł nakręcenia wersji filmowej „Tylko razem z córką" wpłynął tuż po moim powrocie z Iranu. Agencja Williama Morrisa widziała w tym od początku część pakietu, a sprawa umowy filmowej z Met-ro-Goldwyn-Meyer została dogadana w cztery miesiące później, zaraz po tym, jak podpisałam kontrakt na książkę. Jak początkowo rozumiałam, miałam być „konsultantem" pary producentów z MGM, Harry'ego i Jane Uflandów. Uflandowie byli klasycznym małżeństwem łiollywodzkim. Harry był mężczyzną dobrze po pięćdziesiątce, wzrostu co najwyżej metr siedemdziesiąt, promieniującym nerwową energią. Mary Jane wyglądała na trzydzieści parę lat. Wyższa od Harry'ego, była bardzo szczupła i miała długie, proste, jasne włosy. Do pierwszego spotkania zawodowego pomiędzy mną a Uflandami doszło w kilka dni po podpisaniu naszego kontraktu. Spotkaliśmy się w restauracji hotelowej lotniska Detroit Metropolitan i spędziliśmy trzy godziny w oczekiwaniu na sławnego scenarzystę, mieszkańca Detroit. Harry był przez cały czas dla mnie bardzo miły, ale wiedziałam, że jest wściekły — nie ma zwyczaju czekać na nikogo. Scenarzysta pojawił się wreszcie, wślizgnął się do naszej loży i nawet nie racząc przeprosić, spojrzał na mnie i powiedział: — No to powiem pani, co ja myślę. Musimy zrobić z tego romans pomiędzy panią i tym człowiekiem, który pomógł pani wydostać się z Iranu. — Ale tak wcale nie było! — zaprotestowałam. — To bez znaczenia — odparł niewzruszony. — Chodzi nam o film, który będzie przemawiał do publiczności, a to jest właśnie to, co ludzie lubią. Harry i Mary Jane spoglądali na niego w kamiennym milczeniu. Przeraziłam się. Jeśli to ma być kino, ter to nie dla mnie — byłam skłonna wycofać się, pomimo że utraciłabym kontrolę nad scenariuszem, gdybym podpisała zrzeczenie się udziału w pracach nad nim. — Doprawdy nie chciałabym, żeby z tego wyszło coś takiego — odezwałam się. — W porządku — scenarzysta na to. — Jak nie chce pani romansu, to będziemy musieli zrobić tak, żeby CIA panią uratowała. Tak albo tak. Kiedy poszedł, Uflandowie starali się mnie pocieszyć. Ku mojej wielkiej uldze zapewnili mnie, że temat podoba im się taki, jaki jest i nie widzą potrzeby dorabiania do niego intrygi. Uflandowie pałali chęcią poznania Mahtab. W kilka dni pos pogrzebie Taty spotkaliśmy się w eleganckiej francuskiej restauracji w Waszyngtonie. Harry, który nagle uśwadomił sobie, że kolacja w takim lokalu może trwać zbyt długo jak na wytrzymałość sześcioletniego dziecka, był pełen zatroskania i poczucia winy. — Powinniśmy się wybrać do jakiegoś lokalu odpowiedniejszego dla dzieci. Na pewno nie będzie jej smakowało nic z tutejszego jadłospisu. 24 — O Mahtab mogę być spok< Kiedy wskazałam córce jed Mahtab zaczęła się wić i wykręi — No nie wiem, mamo... wy homarów? Właściwie mam dzisi* Początkowo po naszym powr< zamiaru posyłać Mahtab do szkol chciałam jej zwalać na głowę tylu i nauczyła się czytać i pisać po persk swymi równieśnikami.'Musiała sl utrata ojca i wszystkich kolegów i gorączowe życie codzienne w nov W pierwszych miesiącach po poddana nieco innego rodzaju e< detektyw, przychodził do nas do do się z widokiem policjanta. Uczył j kogoś, kto by próbował ją upn Powiedziałam: — Mahtab, nie chcę, żeby cig w naszej mocy, żeby to się nie stałoj wiedzieć, co masz robić. We wrześniu 1987 roku, kiedy I miałam już wyboru. Zapisałam ją branym nazwiskiem, które wymyśli nauki, nazwiskiem, którego też używ dni zaczynała swoje zadania pisem kawałku papieru, na którym je w Dyrektor i wszyscy nauczyciele byl — ale zabowiązani przysięgą do ut Mahtab bardzo poważnie podes Pewnego wieczoru, gdy zaprosiła jedr wieczór, wszedł do domu jej bra> ^ — Cześć, Tobby, się masz! Mahtab rzuciła się do nie, pralni. Katrinie. Tak jak w Iranie, moim \q tajemnicę. Jej nauczycielka z pierwszej kh było dla Mahtab przebywanie / otworzyć się i y } skupić się ponownie as. i li I k- az tze ¦u-lat. ¦t vet :S ,ę ie lam [riu-fcim. ego msu, Itak. Jojej linie po acji lacja iolet- pgo ku. — O Mahtab mogę być spokojna — odparłam. — Lubi wszystko. Kiedy wskazałam córce jedno z jej ulubionych dań, pstrąga, Mahtab zaczęła się wić i wykręcać: — No nie wiem, mamo... wykrztusiła wreszcie. — A nie mają tu homarów? Właściwie mam dzisiaj nastrój na homara ... Początkowo po naszym powrocie do Michigan nie miałam nawet zamiaru posyłać Mahtab do szkoły, by nadrobiła pierwszą klasę. Nie chciałam jej zwalać na głowę tylu obciążeń naraz. Jakkolwiek w Iranie nauczyła się czytać i pisać po persku, w angielskim była wciąż w tyle za swymi równieśnikami.'Musiała stawić czoło przeżyciom takim, jak utrata ojca i wszystkich kolegów i koleżanek z Iranu, śmierć dziadka, gorączowe życie codzienne w nowym domu. W pierwszych miesiącach po naszym powrocie Mahtab została poddana nieco innego rodzaju edukacji. Nelson Bates, miejscowy detektyw, przychodził do nas do domu w mundurze, aby mogła oswoić się z widokiem policjanta. Uczył ją, jak ma się zachowywać wobec kogoś, kto by próbował ją uprowadzić, w domu czy na ulicy. Powiedziałam: — Mahtab, nie chcę, żeby cię ktoś porwał. Zrobimy co tylko w naszej mocy, żeby to się nie stało, ale gdyby się tak zdarzyło, musisz wiedzieć, co masz robić. We wrześniu 1987 roku, kiedy Mahtab ukończyła siedem lat, nie miałam już wyboru. Zapisałam ją do szkoły prywatnej, pod przybranym nazwiskiem, które wymyśliłyśmy w przeddzień rozpoczęcia nauki, nazwiskiem, którego też używa do dziś. Przez pierwszych kilka dni zaczynała swoje zadania pisemne od sprawdzenia nazwiska na kawałku papieru, na którym je wypisałam drukowanym literami. Dyrektor i wszyscy nauczyciele byli zaznajomieni z jej przeszłością - ale zabowiązani przysięgą do utrzymania tajemnicy. Mahtab bardzo poważnie podeszła do swojej nowej tożsamości. Pewnego wieczoru, gdy zaprosiła jedną z koleżanek z klasy do nas na wieczór, wszedł do domu jej brat John i przywitał się jak zwykle: — Cześć, Tobby, się masz! Mahtab rzuciła się do niego, złapała go za rękę i zaciągnęła do pralni. — Cśś — powiedziała szybko. — Nie mów tak do mnie przy Katrinie. Tak jak w Iranie, można jej było bez obawy powierzyć każdą tajemnicę. Jej nauczycielka z pierwszej klasy, Ruth Hatzung, rozumiała czym było dla Mahtab przebywanie z dala ode mnie. Pomagała mojej córce otworzyć się i służyła jej życzliwą uwagą. Co ważniejsze, pomogła jej skupić się ponownie na naszym życiu w Ameryce i odsunąć przeszłość 25 na drugi plan. Udało jej się to tak dobrze, że żadne specjalne porady nie były już Mahtab potrzebne. Nasze pierwsze Święto Dziękczynienia po powrocie miało szczególny wymiar. Nasi pakistańscy przyjaciele, Tarik i Farzana Ali z dwojgiem dzieci, przybyli ze stanu Nowy Jork, by spędzić święto z nami. Poznałam ich przed laty, kiedy mieszkaliśmy z Mudim w Corpus Christi w Teksasie, mieście, w którym mieszkało wielu cudzoziemców z wyższym wykształceniem. Należeliśmy do nieformalnej grupy islamskiej, którą tworzyły też rodziny z Indii, Egiptu i Arabii Saudyjskiej. Zbieraliśmy się wszyscy na niedzielnych obiadach. Każdy przynosił wtedy jakąś swoją narodową potrawę. Zawsze bardzo lubiłam gotować — w szkole średniej zdobyłam nagrodę Gospodyni Roku imienia Betty Crocker — i właśnie w Teksasie rozszerzyłam swój repertuar. Po dziś dzień gotuję więcej potraw bliskowschodnich niż dań typowo amerykańskich. Ja i Mudi byliśmy szczególnie blisko z Tankiem i Farzaną; utrzymaliśmy z nimi kontakt także, gdy się stamtąd wyprowadzili. Gdy usłyszeli, co się przydarzyło mnie i Mahtab w Iranie, Ali'owie pojechali do Pakistanu i wynajęli tam kogoś, kto miał nas uwolnić z Teheranu. Przez Helen Balasanian, moją skrzynkę kontaktową w ambasadzie szwajcarskiej, otrzymałam miejscowy telefon tego człowieka i prosiłam jedną z nauczycielek Mahtab by do niego zadzwoniła. Niestety nie mówił po angielsku i był zbyt zdenerwowany, by porozumieć się za pośrednictwem nauczycielki po persku. Odłożył słuchawkę i plan spełzł na niczym. Specjalnymi gośćmi na Święto Dziękczynienia byli także Don i Miriam. Podczas naszego pobytu w Iranie moja rodzina skontaktowała się z nimi przez moją koleżankę z pracy, która wiedziała, że Miriam pochodzi z Iranu. Miriam natychmiast wciągnęła swoją siostrę Sarę, która mieszkała w Teheranie, do akcji pomocy dla nas. Helen ponownie wystąpiła jako pośredniczka i skontaktowała mnie z Sarą, która stała się moją cichą przyjaciółką. W dniu, w którym odeszłyśmy od Mudiego na dobre, to właśnie Sara czekała na nas w samochodzie na przystanku szkolnego autobusu Mahtab, by podwieźć nas błyskawicznie na samolot do Ziadonu w pobliżu granicy pakistańskiej. Plan upadł, jako że Mudi nabrał podejrzeń i odprowadził nas tego dnia do szkoły. Biorąc pod uwagę listę gości, przewodnim tematem podczas tego Święta Dziękczynienia było nasze życie w Iranie. Mogłam stwierdzić, że wymknęli się pod pretekstem odwiedzin u swego taty Później kiedy już wrócili, Joe wciąż powtarzał, że musi iść do domu, by napalić w piecu. - Tu już jest napalone - powiedziałam. - Dlaczego nie zostaniesz na zimę? Przenocował i został jeszcze dwa lata. 26 2 stycznia 1987 roku o godzin potrząsaniem za ramię, ku jej wieli że wreszcie skończyliśmy z Billem , miała już sredecznie dość magnei natychmiast tę chwilę, by wyciąga — Mamusiu, proszę cię, nie pis książek. Wkrótce potem, jeszcze w styczi być ochrzczona. W ki/ka dni pós wysłuchałam jej prośby, powlórz — Chcę być ochT2C2ona. mawiam z pastorem Scńa/fy Przez czysty nasza wędrówka ku wolności. wzruszającej ceremonii jako śv uczynili nam ten zaszczyt, że l Tymczasem byłam bardzo . długo pracowałam nad mą opov smak — myślałam, że nikt nie. Pewnego jasnego zimowego < korektę i pojechałam samochód się z drzwi szkoty, otoczona tó]L pożegnania przez całą drogę doj łowała mnie jak zwykle, pr — Kochami?, A moja mńa, gr2eczzL? ~ — Dobra, mam nadz/e/f, Zawisła między nami pet okazję słyszeć gniew Mahtab. „j powiedziała mi w Turcji, gdypoy rozumiałam, jak głęboka była jej^ Czy przyszłe nastawienie Mahti" chciałaby śmierci swego ojca?« tematyczne działania w celu irbi Mudiego. Wieczorem w domu wyciągana w Michigan, o weekendach, które! chodząc na basen, do sauny i na łam jej, że nigdy nie wstydziłam był oddanym mężem i ojcem i pemyc troszczącym się o pacjentów. Sfc ne nić [la. pikę f ze trę [len iara su nu irał (ego i, że nie już tcu. Izo- 2 stycznia 1987 roku o godzinie 2.47 w nocy obudziłam Mahtab potrząsaniem za ramię, ku jej wielkiemu niezadowoleniu, by oznajmić, że wreszcie skończyliśmy z Billem „Tylko razem z córką". Moja córka miała już sredecznie dość magnetofonu i papierzysk. Wykorzystała natychmiast tę chwilę, by wyciągnąć ze mnie nienaruszalną obietnicę: — Mamusiu, proszę cię, nie pisz już nigdy więcej żadnych głupich książek. Wkrótce potem, jeszcze w styczniu, Mahtab oświadczyła mi, że chce być ochrzczona. W kilka dni później, zorientowawszy się, że nie wysłuchałam jej prośby, powtórzyła twardo: — Chcę być ochrzczona. Jeśli się tym nie zajmiesz, sama porozmawiam z pastorem Schalleyem. Przez czysty przypadek pastor wybrał na datę chrztu dzień 29 stycznia 1987 roku, pierwszą rocznicę dnia, w którym rozpoczęła się nasza wędrówka ku wolności. Cała klasa Mahtab uczestniczyła w tej wzruszającej ceremonii jako świadkowie. Bili i Marilyn Hofferowie uczynili nam ten zaszczyt, że zostali rodzicami chrzestnymi Mahtab. Tymczasem byłam bardzo zajęta redakcją i korektą książki. Tak długo pracowałam nad mą opowieścią, że straciła ona dla mnie wszelki smak — myślałam, że nikt nie będzie chciał tego czytać. Pewnego jasnego zimowego dnia na początku 1987 roku odłożyłam korektę i pojechałam samochodem po Mahtab. Patrzyłam, jak wyłania się z drzwi szkoły, otoczona kipiącym kółkiem przyjaciół, wymieniając pożegnania przez całą drogę do samochodu. Kiedy już wsiadła i pocałowała mnie jak zwykle, przekazałam jej nowinę: — Kochanie, dziś była katastrofa samolotu w Iranie. Zginęło dwieście osób. A moja miła, grzeczna córeczka palnęła bez wahania: — Dobra, mam nadzieję, że mój tata w nim był! Zawisła między nami pełna urazy cisza. Już wcześniej miałam okazję słyszeć gniew Mahtab. „Nienawidzę taty za to, że nam to robi", powiedziała mi w Turcji, gdy powracałyśmy do domu. Do tej chwili nie rozumiałam, jak głęboka była jej gorycz i jak bardzo tłumiła ją w sobie. Czy przyszłe nastawienie Mahtab do świata może bydź zdrowe, skoro chciałaby śmierci swego ojca? Z miejsca zdecydowałam podjąć systematyczne działania w celu zrównoważenia jej uczuć w stosunku do Mudiego. Wieczorem w domu wyciągnęłam album fotograficzny z lepszych czasów naszej rodziny. Przypomniałam Mahtab jak fajnie było z tatą w Michigan, o weekendach, które spędzaliśmy w pobliskim Sheratonie, chodząc na basen, do sauny i na niedzielny wczesny lunch. Powiedziałam jej, że nigdy nie wstydziłam się tego, że wyszłam za jej tatusia, że był oddanym mężem i ojcem i pełnym poświęcenia lekarzem, szczerze troszczącym się o pacjentów. Szczególnie dużo ciepła okazał 27 Tacie, pomagając mu pokonać depresję po kolostomii i walczyć o życie. Problemy, które wynikły w Iranie, nie zatrą wcześniejszych dobrych czasów. Przez następnych parę tygodni rozmawiałyśmy regularnie na ten temat. - Mahtab, za kilka dni będą urodziny tatusia - powiedziałam któregoś razu. — Założę się, że myśli teraz o tobie, na pewno bardzo za tobą tęskni. Wiesz, dobrze jest za nim tęsknić - gdybym ja miała tatę gdzieś tam w świecie, też by za nim tęskniła. Musiałam udzielić mojej córce zezwolenia na serdeczne myślenie 0 człowieku tak bliskim nam obu. Mniej więcej w tym samym czasie rozpakowałam zapasy materiałów biurowych Mudiego. Znalazłam kilka wyschniętych mazaków 1 wyrzuciłam je. W kilka dni później znalazłam te mazaki w szufladzie komody Mahtab. Ocaliła je potajemnie i trzyma je po dziś dzień, chyba po to, by jakoś przy ich pomocy utrzymać więź z ojcem. W jakieś dwa miesiące po katastrofie samolotu w Iranie, Mahtab przyszła do domu ze szkoły i powiedziała: — Mamo, dziś wieczorem, jak będę się modlić, chcę poprosić Boga, by zatroszczył się o wszystkich ludzi na świecie, nawet naszych wrogów. Od tego wieczora zawsze wymieniała przy tym swojego tatusia. Dzięki Bogu, pomyślałam, rany się goją. Tak jak i ja, Mahtab stawała się wolnym człowiekiem. Pozostały jednak wyraźne blizny. Mahtab w dalszym ciągu bała się ojca, nawet pomiętajac, że go kochała. Mudi kojarzył jej się już stale z naszym pobytem w Iranie i krzywdami, których od niego doznałyśmy. Zgodnie z jej wielokrotnie powtarzanymi słowami: „Nie chcę już nigdy widzieć Teheranu na oczy!" Jeśli dziecko nosi w sobie uczucie wrogości, może to zdeformować jego poczucie własnej jaźni. Zawsze chciałam, żeby Mahtab była dumna z tego, że jest pół-Iranką i żeby starała się poznawać lepiej swą irańską spuściznę. W marcu 1987 roku, drugiej naszej wiosny w Michigan od ucieczki z Iranu, powróciłyśmy do zwyczaju obchodzenia No-ruz, perskiego Nowego Roku. Ubrałyśmy się w nasze najlepsze stroje wielkanocne i udekorowałyśmy stół przy pomocy haft sin, siedmiu symbolicznych potraw, których nazwy zaczynają się na „s". Wspólnie nasłuchiwałyśmy tykania zegara w oczekiwaniu na sekundę wyznaczającą wiosenne zrównanie dnia z nocą, kiedy to Słońce wchodzi w znak Barana, a Ziemia, według perskiej legendy, przenosi się z jednego rogu Byka na drugi. Dokładnie w tym momencie uściskałyśmy się i złożyłyśmy sobie noworoczne życzenia. Potem wyszłam z pokoju, by powrócić z nowiutkim błyszczącym, fioletowym rowerem. Po dwutygodniowych obchodach przyszedł czas, jak przypomniałam 28 Mahtab, ,.b\ wyrzucamy .w,...,,, rok bez wq^ Gdy Vy\\u) y. irańskie Y^to^. wszystko, b\ W^ , (kurczaka), kebab z :e wą zwaną osz i ?0 zielenina smażona cebulą i susz.ouą%^ „ Mahtab wybiera kasety ,. z Iranu, moja córka była < próbowała meiniego") Data publikacji mojej 1 Michaela przynosi!nowe i „Tylko razem z córką", w jesiennym kata.hqu.SiJ pierwszym pismem, które _ Ale największą radość spran. szy egzemplarz „TyJko raz naprawdę była książki Promocja ruszyła i kt z Mahtab na antenie gąL ,,Good Morning America". macierzyńskim i traf cte Walters, co było dla nas i™ reklamy, kiedy szykowaiyśr, o Mahtab. Wskazałam ca.fe — Ma się świetnie - pi\< Ku osłupieniu realizatora, fts — Dawać ją tu. i Mahtab nie była w charakte krzesła. — Może usiąść tu u ranie mikrofonu — stwierdziła Barban Odłożywszy na bok wszystkie wywiad zwracjąc się do Mar. — To moja przyjaciółką > Znamy się już od ponad rob Bili Hoffer sport*?/*j*ęv\...^t« pociągiem do siebie ód W?ąc.;.„ d ia I r' ¦ia. ała się tale lyś- |]UŻ l„s'. indę ńce i się Jlyś- am m. am Mahtab, „by zebrać wszystkie złe wspomnienia i wyrzucić je", tak jak wyrzucamy sabzi (świeże zielone gałązki) do rzeki — aby zacząć nowy rok bez wrogów i z pozytywnym nastawieniem do wszystkich. Gdy tylko przyjeżdżamy do jakiegoś miasta, gdzie mogą być irańskie restauracje, sprawdzamy to w informacji telefonicznej i robimy wszystko, by którąś wypróbować. Mahtab szczególnie lubi dżudże (kurczaka), kebab z zereszke pollo (ryżem z berberysem), zupę jarzynową zwaną osz i gorme sabzi, potrawę, w której drobno posiekana zielenina smażona jest z pokrojoną w kostkę jagnięciną, fasolką pinto, cebulą i suszoną limoną. Kiedy zaglądamy do orientalnych sklepików, Mahtab wybiera kasety z muzyką i bajki po persku (wyjeżdżając z Iranu, moja córka była dwujęzyczna, ale w Michigan początkowo próbowała zapomnieć perski, mówiąc: „Nie chcę słyszeć języka Cho-meiniego") Data publikacji mojej książki zbliżała się szybko. Każdy telefon od Michaela przynosił nowe dobre nowiny, które zbliżały nas do wydania „Tylko razem z córką". Książka otrzymała całostronicową reklamę w jesiennym katalogu St Martin's Press. ,,Ladies Home Journal" był pierwszym pismem, które miało zamieścić mą opowieść w odcinkach. Ale największą radość sprawił mi dzień, w którym otrzymałam pierwszy egzemplarz „Tylko razem z córką" w twardej oprawie. To naprawdę była książka! Promocja ruszyła z kopyta we wrześniu, gdy pojawiłyśmy się z Mahtab na antenie ogólnokrajowej sieci telewizyjnej w programie „Good Morning America". Joan Lunden przebywała na urlopie macierzyńskim i traf chciał, że zastępowała ją tego dnia Barbara Walters, co było dla nas miłą niespodzianką. Podczas przerwy na reklamy, kiedy szykowałyśmy się do wywiadu, Barbara zapytała o Mahtab. Wskazałam palcem w kąt studia i powiedziałam: — Ma się świetnie — prawdę mówiąc jest tutaj, o właśnie tam. Ku osłupieniu realizatora, Barbara powiedziała z miejsca: — Dawać ją tu. Mahtab nie była w charakteryzacji, a w studiu stały tylko dwa krzesła. — Może usiąść tu u mnie na kolanach i korzystać z mojego mikrofonu — stwierdziła Barbara. Odłożywszy na bok wszystkie przygotowane pytania, rozpoczęła wywiad zwracjąc się do Mahtab ze słowami: — To moja przyjaciółka, moja przyjaciółka Mahtab — prawda? Znamy się już od ponad roku. ' Bili Hoffer spotkał się z nami w Nowym Jorku i zabrał Mahtab pociągiem do siebie do Wirginii, gdzie miałam do nich dołączyć pod 29 koniec tygodnia. Mahtab z radością pojechała z Billem; traktowała go jak członka rodziny. Nie mogłam już pozostać anonimowa i porzuciłam przybrane nazwisko. Ku mojej wielkiej uldze, nowi przyjaciele zrozumieli, dlaczego zachowywałam incognito i pozostali mi wierni. Wybrałam się w trasę promocyjną książki, obejmującą osiemnaście miast. O ile pisanie książki było wyczerpujące, to trasa wymagała jeszcze większej kondycji. Przylatywałam do takiego miasta wieczorem, szłam prosto do hotelu, meldowałam się w recepcji, prasowałam rzeczy, kładłam się spać na parę godzin i wstawałam o świcie. Potem przez cały dzień biegałam po mieście udzielając wywiadów dla lokalnych stacji telewizyjnych, radiowych i dla gazet, co pozostawiało mi zaledwie tyle czasu, bym mogła zdążyć na samolot do następnego miasta. Pomiędzy jednym spotkaniem a drugim moje myśli błądziły stale wokół Mahtab, znajdującej się poza zasięgiem mojej opieki. Jesienią 1987, po przylocie z Miami do Los Angeles, udałam się prosto do Beverly Hills Country Club, gdzie miałam wygłosić pierwszą prelekcję. Na podium towarzyszyli mi dziennikarze Leonard Maltin, autor corocznego informatora o filmach telewizyjnych i wideo, i Clifton Daniels, który redaguje „Kronikę XX Wieku", montaż relacji z pierwszych stron gazet, dotyczących wydarzeń historycznych. Wówczas jeszcze wydawało się, że nieprędko mój film trafi do informatora Maltina. Rozmawiając z nim, zdałam sobie sprawę, że nic nie wiem o filmach, które pojawiły się pod moją nieobecność. Kiedy zaś otworzyłam książkę Cliftona Danielsa, zafascynowały mnie nagłówki wiadomości ze świata poczynając od 1 sierpnia 1984 roku aż po 7 lutego 1986 roku. Zdałam sobie sprawę, jak dalece byłam, tak jak i wszyscy Irańczycy, odcięta od tego, co naprawdę działo się na świacie. W Iranie mogłam przeczytać lub usłyszeć tylko to, co zaaprobowało Islamskie Ministerstwo Informacji. W kilka dni i kilka miast później przybyłam do Tuscon w Arizonie, aby tam wygłosić kolejną prelekcję. Oprócz mnie do cyklu wykładów zaproszonych zostało trzech innych autorów. Jednym z nich był Dave Barry, humorysta Miami Herald, który trzy lata później miał zdobyć nagrodę Pulitzera. Dave nie był już wówczas mi nieznany, gdyż od paru ¦ tygodni' spotykajmy sip w rożnycń garc&rófóefi fftf &&&yć uprowadzona do Iranu. Co mam robić? Z jej dalszych słów można było jasno wywnioskować, że Beverly już sama zdecydowa/a: będzie robić uniki w nadziei, że jakoś to się ułoży. — Chociaż Madżid staje się bm nie rozwiodę się z nim, dopóki Sabi by go to tylko rozwścieczyło i zara; — Ja to rozumiem proszę mi pewna, że gdybym nie pojechała sposób, by zabrać Mahtab. \ zapobiec. Nawet teraz nie jesti strachu, że on tu po nią przyj Przeprosiłam, że nie mogę i powiedziałam: — Gdybym mogła się pani; ze mną skontaktować przez ! Realizacja cyklu spotkań , wielka karuzela lotnisk i poi w sobotę o piątej rano, by z ^ Była siódma wieczór, kiedy doczekać, by resztką sił wp Kładąc rękę na klamce, »*_ wszystkich stron. W parę mir1" słowami: — O rany, mamo, jakiś nap. Zamknęli drogę, musiałem kaa Joe wziął prysznic i wyszedłij w drzwiach stanęli Jan i Zrozumiałam, że coś się *«. mawiali w pokoju, który słiL — John miał wypadek -Rzuciłam się pędem do ich, najdłuższe pięć przecznic w ; Widok w izbie przejęć był j tak stałam nad po/amanym cia John był zakuty w meta/owe kręgowy, na wypadek gdvbv s«<— zrobili mu jeszcze rentgena, aie| było widać kości sterczące --p_____T _ 1 1 ' ' stało, ciół stał przy nim trzymając mui działam się, dlaczego. Skalp Jol ręcznika zsvmąlb\ mu s\ą z c Później dowiedziatem się, c\vodem campingowym. Zakk samochodu, mój syn został specjalistycznego sprzętu. Jo^ złamaną. Złamane mid też o6a.< 30 lL0 ine ¦on Iciało tu pnu. !»¦ już oży. — Chociaż Madżid staje się brutalny i mamy z nim tyle problemów, nie rozwiodę się z nim, dopóki Sabrina nie dorośnie, ponieważ wiem, że by go to tylko rozwścieczyło i zaraz zabrałby mi córkę — powiedziała. — Ja to rozumiem proszę mi wierzyć — odparłam. — Jestem pewna, że gdybym nie pojechała z nim do Iranu, Mudi znalazłby sposób, by zabrać Mahtab. W żaden sposób nie mogłam temu zapobiec. Nawet teraz nie jesteśmy bezpieczne. Żyjemy w ciągłym strachu, że on tu po nią przyjedzie. Przeprosiłam, że nie mogę jej ofiarować nic więcej na pociechę i powiedziałam: — Gdybym mogła się pani na coś przydać w przyszłości, proszę się ze mną skontaktować przez St. Martin's Press. Realizacja cyklu spotkań trwała pięć tygodni — była to jedna wielka karuzela lotnisk i pokojów hotelowych. Opuściłam Tucson w sobotę o piątej rano, by z powodu opóźnienia utknąć w Chicago. Była siódma wieczór, kiedy dotarłam do domu i nie mogłam się doczekać, by resztką sił wpełznąć do łóżka i zasnąć. Kładąc rękę na klamce, usłyszałam wycie syren — wielu syren ze wszystkich stron. W parę minut później do domu wpadł Joe, ze słowami: — O rany, mamo, jakiś naprawdę straszny wypadek jest na szosie. Zamknęli drogę, musiałem kawał objechać, żeby się dostać do domu. Joe wziął prysznic i wyszedł. Miałam już udać się na spoczynek, gdy w drzwiach stanęli Jan i Gale, moi sąsiedzi i starzy przyjaciele. Zrozumiałam, że coś się stało, kiedy Jan poprosiła, byśmy porozmawiali w pokoju, który służył mi za gabinet. — John miał wypadek — powiedziała. — Jest w szpitalu. Rzuciłam się pędem do ich samochodu i ciemną nocą przejechałam najdłuższe pięć przecznic w moim życiu. Widok w izbie przyjęć był gorszy niż mogłam sobie wyobrazić. Gdy tak stałam nad połamanym ciałem mego syna, czułam się zdruzgotana. John był zakuty w metalowe klamry, które miały chronić jego rdzeń kręgowy, na wypadek gdyby się okazało, że ma złamany kręgosłup. Nie zrobili mu jeszcze rentgena, ale widzieliśmy, że ma kilka złamań, skoro było widać kości sterczące spod skóry. Twarz Johna była cała pocięta przez odłamki szkła. Jeden z przyjaciół stał przy nim trzymając mu ręcznik na głowie. Niebawem dowiedziałam się, dlaczego. Skalp Johna był odcięty tuż nad czołem, bez ręcznika zsunąłby mu się z czaszki. Później dowiedziałam się, że plymouth Johna zderzył się z samochodem campingowym. Zakleszczony pomiędzy kierownicą i drzwiami samochodu, mój syn został wyciągnięty przez strażaków przy użyciu specjalistycznego sprzętu. John miał zmiażdżone biodro, lewą nogę złamaną. Złamane miał też oba ramiona, a lewy bark rozcięty do kości. 31 Było z nim tak źle, że tylko dzięki autentycznemu szczęściu przeżył kraksę. Z braku chirurga ortopedy na miejscu, trzeba było przewieźć Johna do szpitala w Carson City. Było to miejsce, które najlepiej znałam i w którym pokładałam największe zaufanie, miejsce, gdzie jako pacjentka poznałam Mudiego, będącego tam wówczas na stażu, i gdzie tak dobrze opiekowano się Tatą. Jazda karetką - pierwszą z wielu, którymi miałam jeździć owego roku — była czystą męką. Siedziałam z przodu i bez przerwy poganiałam kierowcę, by jechał szybciej. Każdy, najmniejszy nawet podrzut na nierównościach drogi wywoływał nową serię jęków Johna. W izbie przyjęć czekał na nas Roger Morris, nasz lekarz domowy i długoletni przyjaciel. Podczas gdy zabrał się do zszywania ran Johna, ustawiła się kolejka specjalistów: internista, chirurg, ortopeda, kardiolog. Pomimo ich wysiłków stan Johna pogarszał się. Twarz mu zszarzała, oddychał ciężko — oznaki niewydolności serca. Zachodziła obawa, że ma uszkodzoną nerkę i wiele innych obrażeń wewnętrznych. Po paru godzinach lekarze w Carson City zdecydowali przerzucić Johna do szpitala Uniwersytetu Michigan w Ann Arbor, siedziby jednego z wielkich amerykańskich ośrodków terapii urazowej. Kiedy przenoszono mojego syna z łóżka na wózek, by przewieźć go do czekającego opodal helikoptera, krzyczał i jęczał bez przerwy — a były to przeszywające, ścinające krew w żyłach odgłosy. Gerald Brenton, chirurg ortopeda, dostrzegł trwogę na mojej twarzy. — Niech się pani nie martwi — powiedział — On tego nie będzie pamiętał. Potem położył dłoń na moim ramieniu i dodał: — Nie mam żadnych medycznych podstaw, by tak twierdzić, ale czuję przez skórę, że wyjdzie z tego. Jan zawiozła mnie do Ann Arbor — trzy godziny drogi. Zamknęłam oczy i modliłam się. Gdy odnalazłam Johna w rozległym centrum urazowym, oddychał już bardziej regularnie - dzięki tlenowi, który mu podano - i wyglądał dużo lepiej. W kilka godzin później, gdy jego stan ustabilizował się nieco, John został poddany dziewięciogodzinnej operacji. Lekarze zdołali zająć się tylko jego nogą i biodrem; lewe ramię zdecydowali pozostawić, by zrosło się samo - po dziś dzień jest krzywe. Operacja była sukcesem, choć John pozostawał w stanie krytycznym jeszcze przez ponad tydzień. Kiedy reszta rodziny odjechała do domu, wynajęłam pokój w szpitalnym hotelu dła rodzin pacjentów i odwołałam resztę trasy promocyj- przykro odwoływać występ w jej, szpitala, by ze mną porozmawiać | nie mogłam przyjechać do Noweg programu poświęcone mojej książc pozdrowienia" dla Johna. Przez pierwsze dni naszego p( przytłoczony bólem, że prawie a krewnych i przyjaciół. Szłam do jeg prostu wpatrywałam się w niego Pewnego dnia odwróciłam się i gois, dziennikarkę, która dopiero < spotkałyśmy się przedtem tylko raz cały długi okres pobytu Johna w szf moja bliska przyjaźń. Dziękowałam Bogu, że nie stało, Teraz mogłam towarzyszyć Johno trzebował matki, mogłam go podtrz jak bardzo go kocham. Gdy szok zaczął ustępować k ratunkowej. Śmiertelnie bal się zosti szłam do swojego pokoju by się zdn zaraz po mnie pielęgniarki. Na. ^Lh nim, szefem między naród owego < założone w roku mojego pierwszego było pierwszą prawidłową reakcją blem, potężnym karoieEkasp j: Od momentu, gfry śp pc czymś w sposób <ńif swń&ai całą kolację — o mojej książv i o rekonwalescencji Johna. Kie wiedziałam już, że coś się stało., i nigdy nie widziałam żeby w zanadrzu. Wyciągnęła rękę ponad stołem \ 35-1 powstało coś w rodzaju sieci. Moi korespondenci nie czuli się tak osamotnieni. Mieli siebie nawzajem — i teraz ośmielali się żywić nadzieję, że może kiedyś również odzyskają swoje dzieci. (lata ąd Wszystko zdawało się zapowiadać miły wieczór: pogodna atmosfera, sympatyczne otoczenie - cicha kawiarnia w Alexandrii w stanie Wirginia — ale wyczuwałam, że coś jest nie tak. Przyglądałam się z zaciekawieniem godnej zaufania osobie, z którą zasiadłam do kolacji, pracownicy Departamentu Stanu USA, Teresie Hobgood z Wydziału Obsługi Konsularnej Za Granicą. Zwykle wesoła i swobodna, tego dnia była jakaś rozstrojona. Było to 1 lutego 1988 roku, w pięć miesięcy po wydaniu „Tylko razem z córką" przez St. Martin's Press w Stanach Zjednoczonych. Moje życie pochłaniały trasy promocyjne książki i prelekcje, jak ta, którą wygłosiłam tego dnia w kongregacji żydowskiej w Waszyngtonie. Udałam się następnie do Departamentu Stanu, by dyskutować tam kwestię uprowadzeń rodzicielskich za granicę. Teresa prowadziła naszą sprawę, gdy byłyśmy z Mahtab uwięzione na antypodach. Przekazywała mojej rodzinie informacje otrzymane za pośrednictwem moich kontaktów w ambasadzie szwajcarskiej w Teheranie i stała się zaufaną powiernicą mojej matki. Według mamy, rodzina nie byłaby w stanie znieść niepewności, gdyby nie troska Teresy. Od czasu naszego powrotu Teresa pomagała mi ustalać miejsce pobytu Mudiego. Przez ten czas zostałyśmy bliskimi przyjaciółkami. Dowiedziałam się, że Teresa była już na granicy zawodowego załamania, gdy przydzielono jej moją sprawę. Dałyśmy jej z Mahtab coś bardzo w jej pracy rzadkiego — szczęśliwe zakończenie. Popołudnie w Departamencie Stanu minęło mi szybko. Odświeżyłam swój perski rozmawiając z Richardem Queenem, zakładnikiem z ambasady amerykańskiej, uwolnionym z Iranu kilka lat wcześniej. Dyskutowałam również o statystykach uprowadzeń z Fabiem Satur- nim, szefem międzynarodowego biura praw rodzicielskich. Biuro, założone w roku mojego pierwszego występu telewizyjnego w „20/20", było pierwszą prawidłową reakcją Departamentu Stanu na ten problem, potężnym kamieniem milowym. Od momentu, gdy się pojawiłam, Teresa wyglądała na bardzo czymś w sposób dla siebie nietypowy pochłoniętą. Gadałyśmy przez całą kolację — o mojej książce, o innych przypadkach uprowadzeń i o rekonwalescencji Johna. Kiedy moja towarzyszka zamówiła sernik, wiedziałam już, że coś się stało. Teresa była szczupła; dbała o zdrowie i nigdy nie widziałam żeby jadła desery. Niewątpliwie kryła coś w zanadrzu. Wyciągnęła rękę ponad stołem i położyła ją na mojej dłoni. 35 — Wiesz, Betty — powiedziała — cokolwiek zdarzy się w przyszłości, myślimy, że uczyniłaś słusznie opowiadając swoją historię. Mamy teraz tyle telefonów od ludzi zadających pytania zanim poślubią cudzoziemca czy też wybiorą się w podróż do innego kraju. Twoje przeżycia uczą ich, że nie mogą wziąć ze sobą konstytucji amerykańskiej. To zadziwiające, jak wielu ludziom pomogłaś nie znaleźć się w takiej samej sytuacji jak ty i Mahtab. Urwała, nadal przypatrując mi się uporczywie. Było to spojrzenie zapowiadające złe nowiny i nagle poczułam przypływ trwogi. — Dzwoniła do mnie dziś Annette z ambasady amerykańskiej w Bernie, w Szwajcarii — odezwała się znów Teresa i mocniej zacisnęła T.^V^ Y\a. TfrO^ d\ow\. — Doktor MaY\m\id\ opuścił Iran. Serce zabiło mi w wyścigowym tempie. Krew błyskawicznie odpłynęła z mózgu, aż zakręciło mi się w głowie. Nie wierzyłam własnym uszom. Głos Teresy docierał do mnie jak z głębi długiego tunelu. — Nie wiemy, gdzie jest. Wiemy tylko, że wyjechał. Wiadomość obudziła najgorszą z moich obaw - że pewnego dnia ojciec Mahtab objawi się nagle i w odwecie wykradnie ją z powrotem do Iranu. — Ale kiedy? — wybełkotałam. — Jak się tego dowiedzieli? — Właśnie dziś Annette otrzymała przesyłkę dyplomatyczną z sekcji interesów Stanów Zjednoczonych przy ambasadzie szwajcarskiej w Teheranie — wyjaśniła Teresa. — Stwierdzono tam, że odszedł z pracy i opuścił mieszkanie, ich zdaniem niedawno. — Zaczęła czytać z wydruku dalekopisowego. - „Jest w posiadaniu zielonej karty. Nie można wykluczyć, że powrócił do Ameryki aby odzyskać żonę i córkę". W ich odczuciu — powiedziała z naciskiem — wasze życie jest w niebezpieczeństwie. Widząc, jak jestem rozdygotana, Teresa robiła, co mogła, by mnie uspokoić. — Proszę cię, proszę, nie rób sobie o nic wyrzutów. Wszycy wiedzieliśmy, że kiedyś do tego dojdzie. Nie wiedzieliśmy tylko kiedy. Stałoby się tak niezależnie od tego czy nadałabyś rozgłos swojej historii, czy nie. Miała spróbować zdobyć nazajutrz więcej szczegółowych informacji. Moje myśli wirowały z prędkością miliona mil na godzinę. Co mam robić? Muszę zadzwonić do domu, żeby sprawdzić czy Mahtab bezpiecznie wróciła ze szkoły... lepiej zabezpieczyć dom... zadbać, żeby nikt nie miał dostępu do mojej ośmioletniej córeczki. Minuty upływały niepostrzeżenie i pozostało nam zaledwie tyle czasu, aby dojechać na lotnisko National Airport tak, by zdążyć na mój lot do Michigan — ostatni tego dnia. Musiałam zdążyć, musiałam znaleźć się w domu, żeby dotknąć Mahtab i wziąć ją w ramiona. 36 Właśnie po raz ostatni wzyi chodziłam do kasy biletowej -samolot poczekał na mnie przj świadoma tego, co działo się wystartowaliśmy. Nie by/am zdo rozpamiętywania przeszłości i sti Gdy dotarliśmy do Dayton, dowiedziałam się, źe z powodl o godzinę. Spróbowałam się opa Miała sie świetnie, oglądała telewh Potem porozmawiałam z mamą, c\NRvaXc> ^\ %\^ y w naszym życiu było utk mało akazów, jak tylko pozwalają na to okoliczności. Gdyby w Mahtab rozwinął się lęk przed podróżami, mógłby on następnie paraliżować ją przez całe życie. Jakkolwiek trudno mi było zebrać się na odwagę, by znów opuścić ojczyznę, czułam, że jest to niezbędny etap w procesie naszego ozdrowienia. Moja matka, pomimo że przekonywałam ją jak mogłam, 43 i żon oiz XM -rareuiop iuiAzsbu Azp ,Azp5iui AMWzad z3q Aui? 01 op 3tq9« op ipo *u - amooąo fofoui m nn oouiod Aą^p^ O§9AVOp azpoap bu sraApsf os^dBZ aofeSom 'x^3xdo fapjis muBuzAzjd o si oo 'ouibs oj ara oi sz 'urejmuinzoj 00140 '5§jn fe^piM o; o^tmo UBZp3TA\pO Op BA\TUd niU3ipnpM 3Ofef^lMBXUpO '303ldO BTUBZpp p O 3IU9Z39ZJO 91UUI B|p UO J^ fd fetom po mipo? (A. i ngfep oi AqApr) p oSaumzpoj 3? '3.rs 'OOlUOd TUBd 5§0U qp d 'uSszod sis mra^z -OBAvA;AdAA\ o§ p\ 3oA^ui3^qojd av raAuBMOzi^foadsAM. RnsA/W UIIOIU OJ -ą^HBH PBU l^dO pUZOB^AS. BMBJd B1UBUZ \ npOMZOJ BIUBUIAzJIO 9XA\Bjds jW lUB^B^OdBU 915{Bf 'llUBpSOU Z mjZBTMZ M. ipB^Snaj pUI ZBjAa\ UIBJBp 'UBSll^OlT/yl A\ pUZ09^0dS raBSao puM9dB\p ifo^gpid SBzapod 'noBis9ira o irara z IH bz puM9dB\p if °P 31U bz u3zpBA\oadn ą op p\Bp apBfod Bizp Ap 9\qos oAqopz 9A\ av p 90SpXUl O{BIUl - lU30]y p Z9Zjd /^bisoz pgizp noAaoi^ 'qox^snouBaj I9iqo5i muaiun m ui/a dS9Z m9X§W ^B^lBT/i Z 9XUB^ods 9ZSAU9Xd 9fOT/i Azp9XM BXU9ZJ9ZSOd ifZB^O Z pAo9pz niB^g -a OO z z OBpBqz XA\ Z09\ q 'UBZBX^ soad ;9xqO5l M Ao9pz ^ BZ U9ZpBA\0ldt\ l^O^ d fo; oq 9XX1 Oq 'UBZBX^OqO p^ d ;9xqO5l MoAzspim p tom ze pumie ls- a- się ine ad we ni. do za m ii hcji bd-•zy-niu |był law- r loc. ah-i, co dze [ojej tym ale Wraz z promocją książki nabierał rumieńców projekt realizacji filmu. Harry i Mary Jane poprosili, abym udała się do Kalifornii na spotkanie z Brianem Gilbertem, który był żywo zainteresowany wyreżyserowaniem filmu na podstawie mojej książki. — Ogromnie mi się podoba pani historia, ale scenariusz trzeba napisać na nowo — powiedział mi Brian. — Mogę zrobić ten film jedynie wówczas, gdy napiszemy wspólnie nową wersję. Mile połechtana propozycją i nie domyślając się co mnie czeka, zgodziłam się. Polubiłam Briana od samego początku, wyglądał jowialnie i bezpretensjonalnie i wykazywał wielką dbałość o maksymalną zgodność scenariusza z rzeczywistością. W ciągu następnych dwóch miesięcy kilkakrotnie przyjeżdżałam do Los Angeles, by pomagać Brianowi i Uflandom w dokumentacji tematu, w nasyceniu filmu realiami. Codziennie bywaliśmy w restauracjach irańskich i ośrodkach kultury perskiej. W kawiarniach, do których chodziliśmy na popołudniową herbatkę, nasłuchiwałam rozmów przy sąsiednich stolikach. Gdy pochwyciłam jakiś urywek zdania po persku, mówiłam o tym Brianowi. Przyglądał się wówczas jak ci ludzie jedzą, piją, mówią, chodzą - i jak kobiety stąpają o kilka kroków za mężczyznami. Latem Brian przybył do Michigan, by lepiej poznać Mahtab i moją rodzinę i poszperać w moich albumach ze zdjęciami. Nawet gdy już powrócił do siebie do Londynu, by zabrać się do pisania, okupowaliśmy bez przerwy międzynarodowe linie telefoniczne i faksowe pomiędzy naszymi domami. Wyglądało na to, że Brian doskonale rozumie, co chciałam wyrazić. Lecz kiedy w końcu nadszedł jego scenariusz, nie czuło się w nim smaku prawdy. Byłam bliska rozpaczy. Mimo całej włożonej pracy, byliśmy równie daleko od realizacji co dwa lata temu. Nie mając nic do stracenia pomyślałam że czas spróbować własnych sił. Zamiast zatem dzwonić do Uflandów po kondolencje, wzięłam opiekunkę do Mahtab, wprowadziłam się do miejscowego motelu i odręcznie napisałam od nowa początkowe sceny scenariusza Briana. Cyzelowałam każdy, pozornie błahy szczegół przeżyć w Iranie, niuanse znane tylko mnie. Chciaż nie byłam zawodową scenarzystką, pozostawałam przecież jedyną osobą (oprócz Mahtab), która przeżyła tę historię i starałam się przelać moje odczucia bezpośrednio na papier. Kiedy kończyłam jakąś scenę, Lori, sekretarka Arniego — najszybsza stenotypistka, jaką spotkałam w życiu — przyjeżdżała po nią, po czym wracała do swojego biura i przepisywała ją na komputerze. Po czterech dniach pracy od rana do wieczora, posłałam duży kawał scenariusza Harry'emu i Mary Jane. Nie mieli pojęcia, co robię i nigdy nie zapomnę wiadomości nagranej następnego dnia przez Harry'ego na moją automatyczną sekretarkę. „Zastrzeliłaś nas! To jest dokładnie to, o co chodziło!". Kiedy byłam w połowie pracy nad scenariuszem, zadzwonił dzwonek 45 u drzwi: listonosz z paczką. Od razu domyśliłam się, co było w środku. Mahtab, kiedy ją zawołałam, wymamrotała pod nosem: — To na pewno znów jakiś głupi scenariusz. Długo trzeba było ją namawiać, żeby otworzyła paczkę. Pochyliła się i zaczęła mocować się ze sznurkiem. W końcu rozdarła papier i sięgnęła do środka. — Ach, mój królik! — zawołała. — To mój króliczek! — Uśmiech przebiegł jej po twarzy. Objęła zielono-białego króliczka, wierną replikę ukochanego plu-szaka, którego musiała pozostawić w Iranie. — Taki jest mały... — wymknęło się jej, gdy trzymała przed sobą prawie metrowego królika, nie zdając sobie sprawy, że urosła. Ściskała go i całowała, kręciła się w kółko z królikiem Tobby'm w ramionach. Potem pochyliła się, by założyć elestyczne paseczki przyszyte do nóg królika na swoje stopy, a następnie tańczyła z Tobby'm, tak samo jak kiedyś. Ód dawna Mahtab nie była tak szczęśliwa. Siedziała z Tobby'm na kanapie. Nagle przestała się uśmiechać. Wiedziałam, że jej myśli wędrują znów do Iranu. Wyglądała tak smutno, po twarzy popłynęły strumyczki łez... Wiedziałam dobrze, że Tobby przywołał wspomnienie ojca, człowieka, który kiedyś dał jej tyle ciepła i poczucia bezpieczeństwa. Kilka osób po przeczytaniu w „Tylko razem z córką" o pozostawionym króliczku, napisało do mnie pytając czy udało nam się go odkupić. W istocie, szukałyśmy wszędzie, ale bez skutku. Aż kiedyś Mary, córka nauczycielki Mahtab z pierwszej klasy, zaofiarowała się zrobić nowego króliczka, jeśli dostarczymy jej wymiary i zdjęcie. Gdy go później powiesiłyśmy na gałce komody Mahtab, pasował dokładnie jak oryginał. I choć wywołuje on w Mahtab bardzo mieszane uczucia, zajmuje dziś poczesne miejsce w jej pokoju. Całe moje życie w Iranie nastawione było na jeden cel: powrócić do domu z Mahtab. Często, słysząc jak pochlipuje nocami, nie byłam w stanie uciec w sen. Rozpaczliwie poszukiwałam kogoś, kto pomógłby nam się stamtąd wydostać. To właśnie wtedy obiecałam sobie solennie, że nigdy nie odmówię komuś, kto będzie potrzebował pomocy. Od czasu powrotu z Iranu sen z powiek spędzało mi już nie tylko łkanie Mahtab, ale także płacz tysięcy dzieci, które wciąż cierpią ucisk, mikzęte sJf moja róste. O?cc Jjv teraz p/wagaĄ JaJf i^ 46 lier lała |ch. jog li na lyśli cły nie ist- do |am iiby nie, llko Łsk, inni Ido- mość o pilnym telefonie do mnie. Kiedy oddzwoniłam pod wskazany numer, odezwał się głos, w którym słychać było panikę: — Nie wiem czy pani mnie sobie przypomina, nazywam się Beverly. Poznałyśmy się trzy lata temu, kiedy była pani w Tucson. Mówiłam pani wtedy, że boję się, że moja córka zostanie wywieziona do Iranu. On to zrobił ! Nie ma jej! Mąż Beverly zabrał Sabrinę do Teheranu i nie pozwalał jej nawet na rozmowy z matką. Pierwszym odruchem Beverly było pojechać do córki do Iranu, lecz mąż odrzucił ten pomysł. Chciał rozwodu — a wiedział, że prawo islamskie w Iranie potraktuje go przychylniej niż sąd amerykański. — Nie wolno mi nawet przyjechać tam bez jego pisemnej zgody — dorzuciła z płaczem Beverly. Szalała z niepokoju na myśl o sytuacji córki. — Sabrina nie zna języka. Nie zna tych ludzi i będzie jej tak trudno zrozumieć samej tę kulturę! Został tu jej miś, ona nie umie bez niego zasnąć! Moje biedne dzieciątko... Jak mogę jej pomóc? Poradziłam Beverly nie zrywać więzi z Madżidem — podtrzymać kontakty bez względu na trudności. W kilka miesięcy później, po wielu błaganiach, mąż Beverly zgodził się na jej przyjazd do Iranu. Pozostawiła w Ameryce rodzinę, wiedząc, że może nigdy już jej nie zobaczy — i że Sabrinie prawie na pewno nigdy nie będzie wolno wyjechać z Iranu. Pozostały tam do dziś. Drugą skrajność stanowią rodzice, którzy imają się najrozpaczliw-szych środków, aby nie utracić dzieci, nie wyłączając ukrywania się. Ale, jak może zaświadczyć Kristine Uhlman, nie gwarantuje to bezpieczeństwa dziecka. Nawiązałam z nią kontakt w roku 1987, za pośrednictwem struktur mej stale rozwijającej się organizacji. Kristine poznała Mustafę Ukailego przed laty, gdy oboje kończyli szkołę średnią. Pobrali się w ośrodku duszpasterskim studen-tów-luteran przy uniwersytecie stanowym w Ohio w 1975 roku. Urodziło im się dwoje dzieci — córka, Maisoon, w 1977 roku, i syn Hani — w roku 1987. Kiedy Mustafa zaczął się znęcać fizycznie nad rodziną, Kristine postanowiła uwolnić od niego siebie i dzieci. — Zmieniłam nazwisko i ukrywałam się, wiedząc, że będzie chciał za wszelką cenę odzyskać dzieci. Jak mi opowiadała, porozumiewała się z rodzicami tylko za pośrednictwem osób trzecich, tak, że nawet nie wiedzieli w jakim mieszka stanie. W końcu uzyskała w sądzie w Denver prawo do tymczasowej wyłącznej opieki nad obojgiem dzieci. Jak to często bywa, rodzice Kristine nie mogli zrozumieć, dlaczego musiała porzucić przystojnego, inteligentnego, szczodrego męża. Podczas gdy Kristine się ukrywała, Mustafa mieszkał z jej rodzicami, wypłakując się na ich piersi i przekonując ich, że hołduje podobnym co oni wartościom. 47 W tym samym czasie wymykał się z domu, by likwidować wspólne konta bankowe, które miał z Kristine i przygotowywać dokumenty potrzebne mu do „wykradzenia" dzieci. 11 września 1981 Maisoon i Hani zostali brutalnie porwani sprzed domu. — W ciągu trzech dni — opowiadała Kristine — Mustafa rozwiódł się ze mną przed islamskim sądem w Arabii Saudyjskiej i otrzymał wyłączne prawo do opieki nad dziećmi i dysponowania wszelkimi naszymi aktywami. Wobec niemożności odwołania się do sądu we własnym kraju, Kristine zwróciła się do władz saudyjskich, lecz szybko przekonała się, że nie uznają one ani orzeczenia sądu amerykańskiego o opiece ani też zarzutu podwójnego zbrodniczego uprowadzenia ciążącego na Mustafie. Ambasador saudyjski obiecał pomóc jej zdobyć pozwolenie na widzenie z dziećmi — ale tylko jeśli Kristine odmówi wypowiedzi dla prasy. Kontaktowało się ze mną wówczas także kilkoro innych rodziców, którym powiedziano to samo. — Proszę siedzieć cicho, a może będziemy mogli coś dla państwa zrobić. Zdecydowana za wszelką cenę nawiązać kontakt z dziećmi i nie chcąc zaniedbać żadnej szansy, Kristine poszła za radą Departamentu Stanu U.S.A. i ambasady saudyjskiej. Miała zamiar załatwić sobie stały pobyt w Arabii Saudyjskiej, a następnie wnieść sprawę przed trybunał islamski. Prawie dwa lata zajęło władzom saudyjskim przyznanie jej specjalnego prawa stałego pobytu, pozwalającego na życie w tym kraju i pracę w charakterze inżyniera budowlanego. W tydzień po przybyciu do Królestwa, Kristine została aresztowana i umieszczona w więzieniu dla kobiet, gdzie niemal połowę stanu osobowego stanowiły niemowlęta i małe dzieci. — Islam do tego stopnia chroni więzi między matką a dzieckim, że jeśli matka zostaje uwięziona, dziecko pozostaje przy niej w celi — mówiła Kristine. — Pierwszej nocy zaatakowała mnie lesbijka. W więzieniu nie było nikogo, kto by mówił po angielsku. Nie było materacy ani prześcieradeł i nie karmiono nas regularnie, jako że jedzenie musiało być ofiarowane przez rodzinę lub przyjaciół. Tymczasem jakiś urzędnik ambasady saudyjskiej zadzwonił do jej rodziców w Kalifornii i powiedział, że można by pomóc Kristine — ale pod warunkiem, że obejdzie się bez prasy. Po pięciu długich dniach Kristine wypuszczono. Wciąż tylko nie wiedziała, za co ją aresztowano. Nadal odcięta od dzieci, Kristine przez następne trzy miesiące chodziła codziennie do saudyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Starała się o zezwolenie na wniesienie sprawy przed islamski trybunał, ponieważ prawo islamskie wyraźnie zapewnia matce prawo do opieki nad dziećmi, dopóki nie ukończą one siedmiu lat. Kristine, jako osoba 48 Idł k. łez (fflS- :na [dla liych istwa r I celi tka. 'ło że legalnie przebywająca na stałe w Arabii Saudyjskiej, miała nadzieję na równoprawne traktowanie przez sądownictwo tego kraju. 2 sierpnia 1983 roku, prawie w dwa lata po ich uprowadzeniu, Kristine zobaczyła swoje dzieci. Hani, wówczas czteroletni, wciąż umiał opisać ich porwanie z najrobniejszymi szczegółami, aż po zabawki, które dał mu ojciec, by przestał płakać. — Powiedział mi, że człowiek przebrany za Świętego Mikołaja pomógł tatusiowi „ukraść" ich mamusi — opowiadała Kristine. W tydzień później przekonała wreszcie sąd, by rozpatrzył jej sprawę — przez co stała się pierwszą niearabską kobietą kiedykolwiek wysłuchaną przez sąd Szaria (islamski) Arabii Saudyjskiej. Drugiego dania procesu adwokat oświadczył jej: „Ze spraw rozwodowych nie ma pieniędzy" i porzucił ją bez tłumacza w trakcie rozprawy prowadzonej wyłącznie po arabsku. Trzeciego dnia przedstawiono przeciw niej miażdżący dowód — zdjęcie, na którym widać było, jak wychodzi z dziećmi z kościoła. Sędzia oświadczył, że Kristina nie może sprawować opieki nad dziećmi, bo miałoby to „niekorzystny wpływ na ich religijność". Odmówiono jej regularnych widzeń. Przez kolejny rok, podczas gdy w dalszym ciągu mieszkała i pracowała w Królestwie, pozwolono jej spotkać się z dziećmi tylko pięć razy. Kristine uznała tę sytuację za nie do przyjęcia i wyjechała z Arabii Saudyjskiej. Odtąd musiała błagać eks-męża o widzenia z dziećmi. W 1986 roku pozwolił jej zobaczyć się z nimi, ale tylko w obecności jego nowej żony. Przez cały czas jej kontakty z dziećmi były kontrolowane. — Musiałam spać z jego aktualną żoną w jedym łóżku — mówiła mi Kristine. — Moje dzieci kłóciły się o to, przy kim które z nich ma spać — żadne nie chciało spać koło mnie. — Córka mówiła mi: „Ameryka to zły kraj. Ameryka nie ma meczetów. Ameryka daje paszporty Żydom". A syn powiedział: „Nie mam niebieskich oczu, tylko brązowe. Jestem Arabem". Ostatnie pragnienie matki Kristine - by zobaczyć jeszcze raz wnuki - nie zostało spełnione. Po raz kolejny zdałam sobie sprawę, jakie szczęście miałyśmy z Mahtab, że zdążyłyśmy powrócić z Iranu przed śmiercią mojego ojca. Wiedział przynajmniej że jesteśmy w domu. Po inwazji Iraku na Kuwejt w 1990 roku, Mustafa przywiózł dzieci do Holandii, gdzie Kristine miała z nimi najbardziej nieprzyjemne z dotychczasowych spotkań. Maisoon i Hani byli jej teraz zupełnie obcy. Trudno było zrozumieć ich łamaną angielszczyznę. Stali się głęboko religijnymi muzułmanami. Co najgorsze, byli przekonani, że Kristine ich nie kocha i wstydzi się ich. Ojciec Kristine miał tam dojechać, by spotkać się z wnukami, lecz w dniu jego przyjazdu Mustafa rozmyślił się i zostawił kartkę w recepcji hotelu: „Kiedy będziecie to czytać, my będziemy już z powrotem w Królestwie Arabii Saudyjskiej". 49 — Chciałabym ciągle spać, bo śnią mi się bez przerwy — mówiła Kristine. — Budzę się pocieszona. Śni mi się, że czuję ich zapach i dotyk loczków i skóry mojej córeczki. Niestety, sny to wszystko, na co może liczyć od 1981 roku. Może tylko mieć nadzieję, że Maisoon i Hani zechcą powrócić do U.S.A. na studia i że może wtedy podejmą znów wspólne życie we troje. Ale biorąc pod uwagę obecne wyobrażenia dzieci o matce i jej kraju, to też Po spędzeniu niezliczonych godzin na rozmowach telefonicznych spotkałyśmy się z Kristine w styczniu 1988 roku, kiedy wystąpiłyśmy T^m'0 Donahue Show"- Goście Programu, w tym pani profesor mieszkali w hotelu Drakę w Nowym Jorku.' Razem czekaliśmy wszyscy B& limuzynę która miate nas zawieźć do studia. Gdy podchodziliśmy do wozu, natknęłam się na męża pani profesor, Palestyńczyka. Człowiek ten trzymał przy drzwiach limuzyny Koran, abyśmy wsiadając mogły go ucałować. Odmówiłam co prawda, ale z miejsca poczułam się zastraszona przez tego człowieka. Nie mając zamiaru pospolitować się z babami, zajął miejsce koło kierowcy. Gdy wóz zanurzył się w ruchu ulicznym, on i jego żona zaczęli wyśpiewywać inkantacje z Koranu. Kiedy pani profesor przerwała na moment, żeby włączyć się do naszej rozmowy, została ostro skarcona przez męża za niewłaściwe zachowanie. — Muszę się modlić - powiedziała i powróciła do inkantacji. Po przybyciu do studia, jej mąż zażądał, by przebrała się w inną suknię — i uczyniła to bez szemrania. Kiedy czekaliśmy w garderobie, zajrzał tam Phil Donahue i przywitał się uprzejmie, wymieniając z każdym uścisk dłoni i kilka miłych słów. Gdy wyciągnął rękę do pani profesor, jej mąż powiedział głośno: — Niech pan nie dotyka mojej żony. Phil z miejsca wycofał się i skrócił wizytę. Zrobiło mi się niedobrze: czułam się, jakbym wróciła do Iranu. Przez chwilę nie byłam pewna czy będę w stanie wystąpić w programie, ale postanowiłam nie dopuścić, aby ten człowiek miał wpływ na to, co robię. Główna rada, jakiej Kristinie mi wówczas udzieliła, brzmiała: nie wolno się ukrywać. — Przeszłam przez to wszystko, zmieniłam nazwisko i tożsamość, wyniosłam się tam, gdzie nikt mnie nie znał — a i tak mnie znaleźli. To była tylko strata czasu i pieniędzy. Kiedy jej dzieci zostały uprowadzone, długo trwało, zanim Kristine udało się przekonać ludzi, co naprawdę się stało i kim naprawdę jest. Przez ostatnich dziesięć lat wycierpiała więcej niż większość z nas może sobie to wyobrazić. Nie żywi żalu do nikogo oprócz siebie samej o to, że zrabowano jej dzieci. Niedawno powiedziała mi: pocies: odbier; — Nie mogę nic zrobić, ale przynajmniej mogę rozmawiać z innymi. Kristine na własny koszt poświęciła wiele godzin swego czasu by pocieszać i służyć radą innym rodzicom w podobnych sytuacjach. .a, ny KV Jny 4 I się się hu tu. FJ mą Me, ,iąc .mi rzeź i ale I co Inie fctoe ¦Jest. )nas toej Kiedy po raz pierwszy zwierzyłam się z obaw o nasze bezpieczeństwo mojemu agentowi literackiemu Michaelowi Carlisle, potwierdził on radę, jaką już uprzednio otrzymałam, mówiąc: „rozgłos może stać się twoją ochroną". Teraz bardziej niż kiedykolwiek byłam pewna, że miał rację. Jeśli ludzie wokół mnie znają moją sytucję, są bardziej uczuleni na wszelkie podejrzane działania i skłonni, by mnie ostrzegać. Mama jednej z koleżanek szkolnych Mahtab powiedziała mi po ukazaniu się książki: — Tak się cieszę, że znam pani historię. Teraz, gdy codziennie odbieram swoje dzieci, patrzę z kim wychodzi Mahtab. Tak, podjęłam słuszną decyzję, że nie pozwoliłam, by Mudi uczynił z nas więźniów w naszym własnym kraju. W końcu właśnie po to opuściłam Iran — aby być ze swoją rodziną i aby cieszyć się wolnością. Niestety, w krajach męskiej dominacji przebywa prawdopodobnie więcej kobiet uwięzionych jak w pułapce, niż możemy sobie wyobrazić. Nie ujmują tego żadne statystyki, ponieważ większość z nich nawet nie próbuje się wydostać. Stają się kobietami o złamanym życiu, złożonym na ołtarzu ich własnej rozpaczy. Pewna Amerykanka ze środkowego Zachodu, imieniem Meg, pokazała, do jakich poświęceń zdolna jest matka, by chronić swoje dzieci. W 1982 roku Meg wystąpiła o rozwód, czym rozdrażniony jej mąż, Hosajn, porwał ich dzieci — syna Kajwana i córkę Fereszte - do Iranu. Zdesperowana Meg pojechała za nimi, by być z dziećmi. Przez osiem lat mieszkała z liczną rodziną męża w dwupokojowym mieszkaniu w Teheranie. Czuła się tam zupełnie tak, jakby była zamknięta w klatce. Przez cały czas nie miała ani jednej okazji do swobodnego kontaktu ż kimkolwiek z Zachodu. Nie pozwalano jej nawet stać bez dozoru w kolejce do sklepu spożywczego. W roku 1990 Hosajn udzielił Meg zezwolenia, aby udała się z trzecim dzieckiem, jeszcze wówczas niemowlęciem, w odwiedziny do swych starzejących się rodziców. Zadzwoniono do mnie wówczas z Departamentu Stanu i, przedstawiwszy z grubsza sytuację, zapytano: — Nie zechciałaby pani z nią porozmawiać? Bo my jesteśmy bezsilni, właściwie nic nie możemy dla niej zrobić. Może rozmowa z kimś takim jak pani byłaby dla niej pociechą. Rozmawiałam z nią wiele razy, ze wszystkich sił chciałam jej pomóc, ale, tak samo jak Departament Stanu, nic nie mogłam poradzić. 51 • Powiedziała mi: — Właśnie przeczytałam pani książkę. Gdybym ja miała w Iranie życie choć w połowie tak dobre jak pani, już by mnie to urządzało. Jej opis trybu życia rodziny w Teheranie był przerażający, ale dla mnie niewątpliwie realistyczny. Pamiętam tę południową część miasta z dwupokojowymi mieszkaniami bez wygód, w których gnieździło się po piętnastu lokatorów. Wprawdzie Meg przerażała myśl, że ma powrócić i dać się znów uwięzić w Iranie, nie mogła jednak opuścić dwojga swoich starszych dzieci. W dniu, w którym miała odlecieć, z powodu burzy śnieżnej lotnisko zostało zamknięte, a lot odwołany. Tego samego dnia otrzymała list, potajemnie wysłany przez Fereszte. Oto co pisała jej czternastoletnia córka: Mamusiu, proszę, przeczytaj to dwa razy! Mamo, nie wracaj. Jaka Ty głupia będziesz, Mamo, jeśli wrócisz. Mamo, ja mu zatruję życie, będę marudna, jak wtedy kiedy nas wykradł. Oboje z Kajwanem dużo krzyczeliśmy. Znowu będę tak robić. Teraz jestem już duża, wyjdzie mi to lepiej. Mamo, uwierz, my tu mamy dobrze. Mamy mięso, mamy jajka i owoce też mamy. Więc o nas się nie martw, Mamo. Dostałam dzisiaj Twój list i zdjęcia. Wszyscy bardzo mi się podobają tacy jacy są. Widziałam Twoje zdjęcia. Mogłam czytać w Twojej twarzy. Widziałam, jak ci jest źle samej, ałe... jeśłi wrócisz, będziesz naprawdę nieszczęśliwa. Napisałam to wszystko, ale nie wiem czy wysłuchasz, czy nie. Ałe Mamo, pomysł co robisz. Okej? Mamo, pozdrów wszystkich. Modlę się, żeby ten list szybko doszedł. Meg była głęboko rozdarta. Miałam nadzieję, że skoro burza wstrzymała wykonanie wyroku, ponownie przemyśli kwestię powrotu. Serce mi krwawiło na myśl o jej dwojgu kilkunastolatkach, tak bardzo chcących się wydostać z Iranu. Czułam tę desperację, z jaką Fereszte czepiała się każdego źdźbła nadziei, tak jak i ja sama, kiedy byłam w Iranie. Wydawało mi się niesprawiedliwe, aby dzieci musiały dźwigać takie brzemię. Podobnie jak Mahtab, tych dwoje musiało przedwcześnie dorosnąć. Poczucie winy i odpowiedzialności wzięły górę w sercu Meg. Nie mogła zapomnieć, jak podczas irackiego ataku rakietowego na Teheran Kajwan wybiegł ze schronu na poczcie, gdzie się znajdowali, by przynieść chleb — jedyne pożywienie tej rodziny — ryzykując dla nich swoim życiem. Nie mogła znieść myśli, że ma pozostawić jego i jego siostrę w Teheranie, nie wiedząc co może ich jeszcze spotkać. W dniu swego wyjazdu do Iranu opowiedziała mi, że Kajwan tak dawał się we znki gdy go tam przywieźli, że aż zamknęli go w piwnicy. Kiedy przyjechała do Teheranu, chełpił się swym sukcesem: Potem pom Nie mam j Po wyjeźdód owo wyrażał jej > Nie umiem inaczej ktoś będzie i zrozumieją - tylkol. kobietą w rodzinie.! wiem, kiedy to dzieci dzieckiem. Ale posta w rodzaju marzeń. Nie miałam jur Zajmując się tymi nie można nigdy y często wynika z uzale: stron może być wywii ko ze strony rodzin o\ nania jest tą ostatnią: i zmusza go do utr uprowadził. Chociaż pojednanie z niego nie wychodzi. B bez powodu. W 1988 roku skontj okolic Detroit, która v zaczynałam już rozpo: uprowadzenie. Marily włanym domu. Nagry krewnych. Zdaniem IV groził, że spali ją i i< samochodem na mos — Jeśli zwrócisz s Marilyn. Pełna obaw o k okazywanym przez 01 rządowych i pewneg czyniono przygotow; i zorganizowano dla r aż do pewnego dalek: tożsamości i zaczęła i co podbudowało jej j 52 tnie Wo. I dla tasta isię lnów łych fżnej zy-i jej — Mamusiu, musisz mieszkać z nami, bo byłem niedobry. Potem powiedziała mi jeszcze: — Nauczyłam się na pamięć pani książki. To daje mi nadzieję. Jadę. Nie mam wyboru. Może kiedyś?... Po wyjeździe Meg otrzymałam od niej list, który bardziej szczegółowo wyrażał jej odczucia: Nie umiem tego wyjaśnić, ale boję się rozdzielać dzieci. Tak czy inaczej ktoś będzie cierpiał. Rodzina i starzy przyjaciele nigdy tego nie zrozumieją — tylko ktoś, kto tam był. Fereszte próbuje być tą dorosłą kobietą w rodzinie. Stara się odgadnąć moje życzenia. Nie wiem, nie wiem, kiedy to dziecko stało się dorosłym człowiekiem, a dorosły człowiek dzieckiem. Ale postaram się, żeby dzieciaki były razem i żeby miały coś w rodzaju marzeń. Nie miałam już potem żadnych wiadomości o Meg. vn, itra. mo, am EŚ- fego tak icy. Zajmując się tymi przygnębiającymi sprawami, nauczyłam się, że nie można nigdy wykluczyć jednej możliwości: pojednania — które często wynika z uzależnienia kobiety od swego krzywdziciela. Z wielu stron może być wywierana presja na rzecz scalenia rodziny — nierzadko ze strony rodzin obojga współmałżonków. Często nadzieja pojednania jest tą ostatnią nicią łączącą rodzica z uprowadzonym dzieckiem i zmusza go do utrzymania kontaktu z partnerem, który dziecko uprowadził. Chociaż pojednanie jest w zasadzie zawsze pożądane, często nic z niego nie wychodzi. Bądź co bądź związek zazwyczaj rozpada się nie bez powodu. W 1988 roku skontaktowała się ze mną siostra Marilyn, mieszkanki okolic Detroit, która wyszła za Irańczyka imienien Feridun. Wówczas zaczynałam już rozpoznawać układ czynników zwiastujących rychłe uprowadzenie. Marilyn była praktycznie uwięziona przez męża we włanym domu. Nagrywał jej rozmowy telefoniczne i izolował ją od krewnych. Zdaniem Marilyn trzymał w domu benzynę i na przemian groził, że spali ją i ich czworo dzieci żywcem, albo że zawiezie ich samochodem na most i zjedzie w przepaść. — Jeśli zwrócisz się do władz, zabiję twoją rodzinę — oświadczył Marilyn. Pełna obaw o ich życie i rozczarowana brakiem zrozumienia okazywanym przez organa sprawiedliwości, zwróciłam się do instytucji rządowych i pewnego schroniska dla maltretowanych kobiet. Poczyniono przygotowania do ucieczki Marilyn z dziećmi z domu i zorganizowano dla nich sieć przerzutową od schroniska do schroniska, aż do pewnego dalekiego stanu. Tam załatwiła sobie nowe dokumenty tożsamości i zaczęła uczęszczać na wykłady miejscowego uniwersytetu, co podbudowało jej poczucie własnej wartości i przygotowywało ją do samodzielnego życia z dziećmi. W półtora roku później, gdy jej mąż zażądał prawa do widzeń z dziećmi, powiedziała mi, że raczej pójdzie do więzienia niż ujawni miejsce pobytu dzieci. Była tak ostrożna, że gdy musiała pojawiać się w sądzie w Michigan, parkowała samochód jeszcze w Ohio, a dalszą część drogi odbywała innym wozem. Sytuacja Marilyn miała wszelkie znamiona nadchodzącej katastrofy. Więzy Feriduna ze Stanami Zjednoczonymi były słabe, nie miał tu rodziny, niedawno odwiedził Iran. Wszystko to były elementy typowego scenariusza rodzicielskich uprowadzeń za granicę. Nadeszła wreszcie data ich rozprawy o prawo do opieki. Marilyn otrzymała nakaz stawienia się wraz z dziećmi - w przeciwnym razie groziło jej więzienie za obrazę sądu. Po zasięgnięciu wiełu opinii, dygnitarz zwany tu PrzyjacieJem Sądu opowiedział się przeciwko prawu do odwiedzin dla Feriduna - co było wielkim krokiem naprzód. Ja miałam być świadkiem-rzeczoznawcą na rozprawie, i ufałam, że ta sprawa zakończy się inaczej niż większość innych. Pod koniec wszystko było przygotowane do konfrontacji. Czekałam na korytarzu wraz z matką Marilyn, jej siostrą i adwokatem na przybycie Marilyn z dziećmi. Czekał również Feridun z rękami pełnymi spóźnionych prezentów gwiazdkowych dla dzieci. Winda otworzyła się i wyszła z niej Marilyn z dziećmi, minęła nas i podeszła do męża. Poprosili o pokój na osobności, żeby porozmawiać — i stało się jasne, że ma się ku zgodzie. W kilka miesięcy później dowiedziałam się, że Marilyn nadal spotyka się z mężem i zerwała wszelkie więzi z rodziną. Ta sprawa odzwierciedla pewien szczególnie zniechęcający aspekt syndromu maltretowanej kobiety: im mężczyzna ma gwałtowniejsze, bardziej skandaliczne, im dziwaczniejsze i bardziej niebezpieczne dla życia napady, tym większe prawdopodobieństwo, że strony się pogodzą. Typowe, że maltretowana, powracając do krzywdziciela, odpycha wszystkich, którzy jej pomagali. Po tym żałosnym widowisku w sądzie, adwokat zwrócił się do mnie ze słowami: — Co pani teraz zrobi, jak jakaś inna poprosi panią o pomoc? Dotknięta do żywego, czując się zdradzona, odparłam: — Nie pomogę. Nie tylko poświęciłam Marilyn dużo czasu, ale gościłam ją zawsze u siebie, kiedy przyjeżdżała do Michigan na rozprawy. Narażałam bezpieczeństwo swoje i Mahtab starając się jej pomóc. Wiedziałam jednak, że dla dobra wszystkich innych dzieci, muszę działać dalej. W czerwcu 1990 roku wraz z Arnie'im spotkałam się w Brukseli z Belgijką imieniem Patsy. Mówiła bardzo dobrze po angielsku - nauczyła się w Izraelu. Kołysząc w ramionach dziewięciodniową 54 4 ~ Choć v zgadza się ^ stanowiliśmy nieć ° moim poznała! i y zam w Brukseli, a ~ Dopóki europejską - opow Jednakże, kiedy ¦ jego zachowanie dr* w wielu przypadkad - Bił mnie, zaj zabrałam maluchy i o™ nie mówiłam dzieciom że ™T- Starszych a* a W daewieć miesięcy porwać dzieci. Najmłodsz je wziąć. Ben umieści! je „ stamtąd wyciągnąć, Ben p Pozostałe dzieci krzyczalyj i zmusiło Bena do odwrol Patsy otrzymała w bel] prawo do wyłącznej opiek systemu sprawiedliwości za szkoły w środku roku i nie rozstrojona wydawała się sd mawiać. Dopiero kiedy dziewe Patsy wyjaśniła dzieciom żel W listopadzie 1985 roku' samochodami, z jakimś osilkiei pierwszy incydent, powiedziała Jeszcze raz nie powiodła s Następny rok minął bez doniesień policyjnych, że Ben 1986 roku, kiedy dzieci miały, kolejna próba Bena powiodła si go od Brukseli, przez Amsten dokąd dotarła w lutym 1987 rój dziesięciokrotnie w ciągu ośmil pobytu dzieci. Współpracowała Zaginionych J Wj-Jratr^. ,.ul]cif, telewizyjnym „America 's V córeczkę, mówiła ze smutkiem: — Choć jesteśmy w separacji od ośmiu lat, mój mąż wciąż nie Sni zgadza się na rozwód. Od dawna już jestem z kimś innym i po-Isię stanowiliśmy mieć dziecko i zacząć nowe życie. Ale nie mogę zapom- Za nieć o moim pierwszym życiu. Patsy poznała Bena, niepraktykującego Żyda, w Izraelu, kraju, który z zamiłowaniem wielokrotnie zwiedzała. Wzięli ślub cywilny oiał w Brukseli, a Ben nawet poprosił księdza na świadka. Bty — Dopóki mieszkaliśmy w Belgii, zachowywał się na modłę europejską — opowiadała mi Patsy. Jednakże, kiedy powrócili do Izraela z synem i dwiema córkami, jego zachowanie drastycznie się zmieniło (jest to wątek występujący jnii, w wielu przypadkach uprowadzeń). — Bił mnie, zamykał w mieszkaniu, nie dawał jeść dzieciom, więc ja zabrałam maluchy i odeszłam od niego — tłumaczyła Patsy. — Nigdy : ta nie mówiłam dzieciom, że ich ojciec jest zły, a ja dobra; nie musiałam, lio bo dwoje starszych aż za dobrze pamiętało, jak mnie przy nich bił. raz W dziewięć miesięcy po przeprowadzce do Izraela, Ben próbował porwać dzieci. Najmłodsze nie umiało jeszcze chodzić i najłatwiej było je wziąć. Ben umieścił je w samochodzie, a gdy Patsy rzuciła się, by je miej stamtąd wyciągnąć, Ben próbował zatrzasnąć drzwi na jej plecach. ij na Pozostałe dzieci krzyczały wniebogłosy, co przyciągnęło uwagę ludzi :ie. i zmusiło Bena do odwrotu. Patsy otrzymała w belgijskim sądzie orzeczenie przyznające jej prawo do wyłącznej opieki. Lecz mając ograniczone zaufanie do ekt systemu sprawiedliwości, zaczęła się ukrywać. Dzieci musiały zmieniać szkoły w środku roku i nie bardzo rozumiały co się dzieje. Szczególnie ; dla rozstrojona wydawała się starsza córka, ale nie chciała o tym roz- ogo- mawiać. Dopiero kiedy dziewczynka zaczęła moczyć się w ciągu dnia, łycha Patsy wyjaśniła dzieciom, że Ben chce je uprowadzić. jdzie, W listopadzie 1985 roku Ben zajechał pod szkołę dzieci dwoma samochodami, z jakimś osiłkiem do pomocy. Starsza córka pamiętając koc? |. pierwszy incydent, powiedziała ojcu, że „nie chce jechać do Francji". Jeszcze raz nie powiodła się próba uprowadzenia. Następny rok minął bez incydentów, nie licząc sporadycznych ,vsze - doniesień policyjnych, że Ben był widziany w Belgii. Lecz w grudniu lałam T 1986 roku, kiedy dzieci miały odpowiednio siedem, pięć i cztery lata, jałam kolejna próba Bena powiodła się. Nie szczędząc wysiłków, Patsy tropiła jdalej. i go od Brukseli, przez Amsterdam i Londyn aż do Nowego Jorku, dokąd dotarła w lutym 1987 roku. Jeździła do Stanów Zjednoczonych dziesięciokrotnie w ciągu ośmiu miesięcy, próbując ustalić miejsce kseli T pobytu dzieci. Współpracowała z Państwowym Ośrodkiem do Spraw felsku Zaginionych i Wykorzystywanych Dzieci i wystąpiła w programie [iową ' telewizyjnym „America's Most Wanted" („Najbardziej po- 55 szukiwane osoby w Ameryce"). W styczniu 1989 roku mąż Patsy został zatrzymany w Nowym Jorku i osadzony w więzieniu za kindnaping. Oświadczył, że zabrał dzieci, bo nie chciał, żeby zostały wychowane na chrześcijan, a Patsy jest katoliczką. Ben nie zgodził się ujawnić miejsca pobytu dzieci (Patsy dowiedziała się później, że były ukrywane w jakiejś gminie chasydzkiej, gdzieś w U.S.A.). W siedem miesięcy później Ben na zasadzie ekstradycji został przewieziony do Brukseli — co było pierwszą ekstradycją w sprawie o rodzicielskie uprowadzenie w dziejach Belgii. Według prawa belgijskiego uprowadzenie takie jest przestępstwem zagrożonym karą od ośmiu dni do roku więzienia. Jeśli osoba, która dopuściła się uprowadzenia, odmawia współpracy, maksymalny wyrok może być przedłużany w nieskończoność — jak to ma miejsce w przypadku Bena, który już trzeci rok przebywa w belgijskim więzieniu. Rozmawiając z Patsy zorientowałam się, że nie szuka ona zemsty na swoim byłym mężu. Postarała się, żeby pozostał w więzieniu, ponieważ jest jedynym człowiekiem, który może zaprowadzić ją do dzieci. Patsy wybrała się do Stanów Zjednoczonych, gdzie wraz ze swym ojcem niestrudzenie podążali śladem dzieci. Odnaleźli dwie grupy chasydzkie, wśród których dzieci przebywały przez jakiś czas; w jednym wypadku spóźnili się tylko o sześć tygodni. Ale najwidoczniej wspólnicy Bena zwiedzieli się jakoś o postępach ich poszukiwań i dzieci zostały przeniesione do innej gminy. Patsy wie tyle, że mogą być w Paryżu, Amsterdamie, czy gdziekolwiek w świecie. Parsy połączyła siły z Anne-Marie Lizin, wysoką urzędniczką rządu belgijskiego, i razem utworzyły społeczne ciało o nazwie Missing Children International, które zaczęło działać we wrześniu 1989 roku. Organizacja udziela porad rodzinom zanim jeszcze ich dzieci zostaną uprowadzone, a także po fakcie, stara się też uświadomić władzom sądowym powagę tego przestępstwa. W Belgii, tak jak i w całym świecie, rozstrzygnięcie spraw problematycznych leży w rękach sędziów. Kit Bell z miejsca straciła głowę dla przystojnego Libijczyka imieniem Sabri Haszim, poznanego podczas studiów w college'u stanowym w Portland w Oregonie. Kiedy urodził im się Ahmed, Sabri namówił Kit na podróż do Libii. Znów, jak w innych podobnych sprawach, gdy tylko się tam znaleźli, odmówił Kit i Ahmedowi zgody na opuszczenie kraju. Córka Kit i Sabriego, Kamella, urodziła się już w Libii. Po trzech latach niedoli i uwięzienia w obcym kraju, Kit udało się namówić Sabriego, by pozwolił jej z dziećmi spędzić wakacje w Stanach Zjednoczonych. Podobnie jak Kristine Uhlman, natychmiast złożyła 56 kał lawie ttora (yrok irzy- liu. i wa tovaż swym upy iiym Ispól- Izieci być | rządu [issing Iraku, jstaną Idzom |całym sę- zyka !!lege'u I Sabri bnych | zgody |się już lalo się anach Izlożyła t wniosek o rozwód i zaczęła się ukrywać. Sabri podążył za nimi do Stanów Zjednoczonych, by sprzeciwić się rozwodowi. Sędzia zatrzymał libijskie i amerykańskie paszporty dzieci i orzekł odwiedziny pod nadzorem. Kiedy Kit sprzeciwiła się, argumentując, że boi się o bezpieczeństwo dzieci i własne życie, sędzia zagroził, że każe ją aresztować za obrazę sądu. Zdając sobie sprawę, że dzieci byłyby bardziej narażone gdyby znalazła się w więzieniu, Kit z ociąganiem wyszła z ukrycia. Podczas swych drugich odwiedzin, Sabri tak oczarował wyznaczonego przez sąd kuratora, że ten pozwolił mu bez nadzoru zabrać dzieci do sklepu z zabawkami. Cała trójka zniknęła bez śladu. W trzy tygodnie później Sabri przysłał do swego amerykańskiego adwokata teleks z wiadomością, że jest już z dziećmi w Libii. W trzy lata po uprowadzeniu, Stany Zjednoczone zbombardowały kwaterę główną Kadafiego w Trypolisie, o milę od domu rodziny Sabriego. Na dowód, że dzieci przeżyły, Sabri przesłał potem Kit fotografię Ahmeda, wówczas sześcioletniego i czteroletniej Kamelłi. Pomimo, że Kit umierała z ciekawości jak dzieci urosły i jak wyglądają, zdjęcia te „rozdarły jej serce", jak się wyraziła. Chociaż bardzo cierpi z powodu rozdzielenia z dziećmi, wie, że będą one otoczone miłością, dopóki żyje jej teściowa. Jednocześnie dodaje: — Wychowują się w społeczeństwie, które jest dla mnie nie do pojęcia. Wychowują się w systemie wartości, którymi nie umiem się posługiwać, a system oświaty jest tam zupełnie inny od naszego. Kit przestudiowała zagadnienie różnic kulturowych i rozumie teraz rolę ojca, tak jak ją pojmuje islam. Wciąż czuje się rozdarta przez straszliwy dylemat: — Urodziłam te dzieci, więc są moje. On je kocha i tam, w jego społeczeństwie, one są jego. Kit przyznaje, że miała więcej szczęścia niż wielu innych rodziców uprowadzonych dzieci. — Wiem, gdzie są moje dzieci i może pewnego dnia... — nie dokończyła, ściszając głos. Zapytana, czy nie myślała czasem o kontruprowadzeniu, odparła: — Teraz wzięłabym je tylko, gdyby doszło do ugody. Byłoby to dla nich zbyt ciężkim przeżyciem - nie mówią po angielsku i były tam tak długo... Z miłości do dzieci, Kit nie chce wprowadzać w ich życie kolejnego szoku. W dalszym ciągu pisuje do Ahmeda i Kamelli i posyła im prezenty, nie wiedząc czy je rzeczywiście otrzymują. Wciąż dzwoni, ale nigdy nie pozwolono jej z nimi porozmawiać. Po dziesięciu latach niewiarygodnych cierpień, jakoś się pozbierała, podtrzymywana na duchu nadzieją, że pewnego dnia będzie mogła odnowić znajomość z własnymi dziećmi. W sprawie tej sędzia kierował się powszechnie panującym błędnym 57 mniemaniem, że sąd zapewnia dzieciom bezpieczeństwo zatrzymując ich paszporty (są sędziowie, którzy stosują jeszcze naiwniejszą taktykę: grożą potencjalnemu sprawcy uprowadzenia aresztowaniem za obrazę sądu w razie naruszenia któregoś z nakazów sądowych — co jest pustą pogróżką dla kogoś, kto planuje wyjazd z kraju). Sąd nie wziął pod uwagę ewidentnej luki w międzynarodowym systemie paszportowym: tego, że każdy obcy obywatel może przeprowadzić dzieci przez granicę na paszport własnego kraju. Teresa Hobgood, pracownica Departamentu Stanu, która zajmowała się zarówno moją sprawą, jak i sprawą Kit, odnotowała, że „opiekun może dostarczyć nam poświadczoną kopię orzeczenia o opiece, a my możemy zapobiec wydaniu paszportu U.S.A. dzieciom. Oczywiście, drugi rodzic może udać się do własnej ambasady lub konsulatu i dostać tam paszport zagraniczny, tak że nie jest to niezawodne". W 1986 roku zaproponowałam, aby Departament Stanu zarządził kontrolne sprawdzanie paszportów wszystkim opuszczającym kraj dzieciom do szesnastego roku życia. Sugerowałam, aby wprowadzić do centralnego komputera nazwiska potencjalnych ofiar uprowadzenia, które następnie możnaby zidentyfikować na podstawie każdego paszportu. Departament Stanu odparł, że nie można zastosować mojego pomysłu, gdyż naruszałoby to prawa amerykańskich podróżnych. W odpowiedzi dowodziłam, że takie sprawdzenie nie zajęłoby więcej czasu niż pobranie karty pokładowej i że podróżni pogodzą się z tą drobną uciążliwością, tak jak zaakceptowali prześwietlanie bagażu ze względów bezpieczeństwa — jako wynikłe z oczywistej potrzeby. Czyż prawa naszych małych obywateli nie wymagają również ochrony? ląc od lyrcr. mice boże lie- fcm. Ilub to ził |traj ;do Inia, lego ROZDZIAŁ 4 PAKISTAŃSKI PRECEDENS W kwietniu 1989 roku miałam spotkanie z mieszkańcami małego miasteczka położonego w środkowej części stanu Michigan. Niewielką czytelnię miejskiej biblioteki szczelnie wypełniło pięćdziesiąt osób. Gdy poprosiłam o zadawanie pytań, wstała drobna, dwudziestokilkuletnia kobieta zajmująca miejsce w pierwszym rzędzie. Już wcześniej zwróciłam na nią uwagę, gdyż widać było, że bardzo intensywnie przeżywała to, co mówiłam. Teraz drżącym głosem powiedziała: — Przyjechałam tu ze schroniska dla maltretowanych kobiet odległego o około sto pięćdziesiąt kilometrów. Mój syn i ja ukrywamy się przed mężem. Mąż zagroził, że porwie syna i zabierze go do swojej ojczyzny, do Libanu. Co mam teraz robić? Dokąd się zwrócić? Mówiąc to, rozpłakała się. Wśród publiczności — małomiasteczkowego tłumu nie przywykłego do publicznego okazywania uczuć, zaległa cisza. Nieoczekiwanie z końca salki podniosła się atrakcyjna, elegancko ubrana kobieta. Przedstawiła się jako Chris Korest. — Przybyłam tu w imieniu senatora Donalda Riegle'a — oznajmiła. — Jestem głęboko poruszona tym, co przed chwilą usłyszałam. Nie wierzę, by nie istaniała żadna możliwość udzielenia pomocy. Powinniśmy to wspólnie zbadać. Chris spadła nam jak z nieba. Była osobą, o jaką nam chodziło: pełna poświęcenia, oddana sprawie, niezwykle energiczna i inteligentna. Jej entuzjazm udzielił się wszystkim pracownikom biura, nie wyłączjąc jej szefa. Już wkrótce senator Riegle nawiązał współpracę z senatorem ze stanu Illinois, Alanem Dixonem, który jako jeden z pierwszych przedstawiał te zagadnienia na forum Kongresu. Wcześniej często omawiałam tego rodzaju przypadki w Departamencie Stanu i z Sarą Pang, współpracownicą senatora Dixona w jego biurze w Chicago. Minęło wiele czasu, nim usłyszeliśmy o innych podobnych przypadkach w stanie Michigan, w którym do roku 1988 problem uważano za abstrakcyjny. Jednak kiedy moja książka stała się popularna, zaczęły napływać zgłoszenia również od mieszkańców tego stanu, a w Chris Korest, która stała się członkinią naszego „zespołu" znalazłam gorącą orędowniczkę sprawy. Kiedy jeździłam na spotkania albo musiałam wyjechać z kraju, Chris tkwiła na posterunku utrzymując stały kontakt z rodzicami, którym staraliśmy się pomóc. Pojawienie się Chris uwolniło mnie od ogromnego napięcia, które odczuwałam od momentu ukazania się książki, 59 wiele razy wyobrażała sobie nieszczęścia, jakie mogą przydarzyć się [ jej mężowi w czasie jego podróży. Co będzie, jeśli siądzie za kierownicą po pijanemu i spowoduje wypadek? (Islam zabrania spożywania alkoholu, tym lecz Riaz nigdy nie przestrzegał ściśle nakazów swojej religii). A jeśli odszuka swoją dawną kochankę i ucieknie z nią zostawiając Christy do z dziećmi na pastwę lasu? Albo jeśli tajemnicze interesy Riaza za- prowadzą go do więzienia? — Departament Policji — rozległ się w słuchawce głos kobiety, ¦po donośny i wyraźny, mimo że przebywał odległość ponad czternastu oty tysięcy kilometrów. — Dzień dobry, dzwonię w sprawie mojego męża, Riaza Khana - Christy przeliterowała imię i nazwisko. — Dostaliśmy wiadomość, i ze że został aresztowany. - Panie Boże, spraw, żeby wszystko było dobrze. — Pani mąż nie został aresztowany — powiedziała kobieta i zawie-zy, siła głos. lawi- .Christy odetchnęła z ulgą — a więc to pomyłka, ktoś źle zrozumiał anu angielski. Po chwili jednak usłyszała prawdziwą wiadomość, wypowie- nów | dzianą beznamiętnym głosem, a przekraczającą jej najczarniejsze wyob-i się ' rażenia: (tory | — Ciało zostało zidentyfikowane, obawiam się, że chodzi właśnie o pani męża. iaz , Christy w odrętwieniu powtórzyła głośno usłyszaną przed chwilą t do i wiadomość, na co jej szwagrowie wydali rozpaczliwe okrzyki, w któ-sj do i rych ból mieszał się z niedowierzaniem. Poczuła nagłą pustkę w głowie, zenie , wydawało jej się, że najgorsze przypuszczenia dotyczyły kogoś innego, nim Myślała w tej chwili jedynie o tym, co Riaz jej powiedział tuż przed wyjazdem, w typowej dla niego formie tajmniczej groźby dźwięczącej teraz metalicznie w jej uszach. — Módl się, żeby nic złego mi się nie stało, bo inaczej nigdy nie wyjedziesz z tego kraju. W czerwcu 1985 roku, po skończeniu trzeciego roku studiów |jego w Eastern Michigan University, Christy bardzo pragnęła jakiejś zmiany I miał w swoim życiu. Pojechała wtedy do Tulsy w stanie Oklahoma, aby laorm odwiedzić koleżankę ze szkoły średniej studiującą teraz w Orał Roberts |arań, University, uczelni założonej przez słynnego kaznodzieję. Christy, pobożnej prezbiteriance, bardzo podobała się atmosfera panująca na Imógł terenie miasteczka uniwersyteckiego. Szczególnie zaś przypadł jej do gustu Riaz Khan, wysoki, dobrze zbudowany student z Pakistanu ttoni- i o gęstych czarnych włosach i wyraźnie zarysowanym podbródku piętej z uroczym dołkiem. zwa- Od pierwszego spotkania na prywatce u przyjaciół, Riazowi wyraź- nie spodobała się żywiołowa, ciepła, dowcipna dziewczyna o świeżej ławce, urodzie.Miał wtedy dwadzieścia pięć lat i był o cztery lata starszy od pśniej Christy. Bardzo różnił się od nudnych, o ciasnych poglądach, interesu- 61 Jących siejilównie biznesem studentów, 2którvmj óoląć s)e Mówił, że pragnie zostać adwokatem, że odbył długą podróż po Europie, a teraz w Stanach Zjednoczonych chce skończyć studia prawnicze. Po latach, Christy powiedziała mi: — Sprawiał wrażenie bardzo uczciwego, pracowitego człowieka, głęboko zainteresowanego zdobywaniem wiedzy. Riaz miał też inne, rzadko dziś spotykane zalety. Potrafił być szarmancki, a nawet rycerski wobec kobiet. Zawsze otwierał przed nią drzwi i przepuszczał ją przodem. Przynosił kwiaty na każde spotkanie. Prawił Christy wiele komplementów. — Czułam się przy nim prawdziwą kobietą. Chociaż Riaz został wychowany w zupełnie innej kulturze, entuzjastycznie wychwalał Stany Zjednoczone. Twierdził, że bardzo podobają mu się mieszkańcy Ameryki, z uznaniem podkreślał, że w Stanach ludzie cieszą się znacznie większą wolnością niż w Pakistanie, w którym wprowadzono stan wyjątkowy tuż przed jego wyjazdem z kraju w 1982 roku. Niewiele mówił za to o swojej ojczyźnie i udzielał wymijających odpowiedzi na pytania o rodzinę. Oznajmił, że ,,nie interesują się tym, co robi" i że bardzo rzadko pisze do nich. Równie niejasno wypowiadał się na temat swojej religijności. Pomimo, iż w Pakistanie 97 procent ludności wyznaje islam, Riaz twierdził, że z przekonania jest chrześcijaninem i korzysta z każdej okazji, by pogłębić wiedzę o tej religii. Riaz zadzwonił do Christy zaraz po jej powrocie do Michigan, a jesienią zaczęli odwiedzać się w weekendy. W grudniu Christy przedstawiła go rodzicom. Już wtedy Riaz, nieledwie z natarczywością, proponował jej małżeństwo. — Nie mogę żyć bez ciebie; jeśli nie zostaniesz ze mną, życie przestanie mieć dla mnie sens — powtarzał. — Jesteś najmilszą osobą, jaką kiedykolwiek spotkałem. Wspominając te lata, Chris powiedziała: — Byłam bardzo naiwna. Doskonale nadawałam się na ofiarę, która będzie mu towarzyszyć, niezależnie od tego, co by zrobił. W styczniu 1986 roku Riaz wyznał Christy, że wygasła ważność jego studenckiej wizy. Miał zamiar wziąć urlop na jeden semestr, ponownie wystąpić o wizę w Pakistanie i wrócić do Stanów natychmiast po jej otrzymaniu. Mimo stale towarzyszącego jej wtedy przeczucia, że może to być decyzja przedwczesna, Christy przyjęła w końcu oświadczyny i postanowiła zawrzeć małżeństwo z Riazem zaraz po jego powrocie jesienią. Nie potrafiła jednak czekać aż tak długo na ponowne spotkanie; bardzo tęskniła. Pod wpływem nagłego przypływu romantycznych uczuć postanowiła pojechać do narzeczonego, rezygnując z uzyskania dyplomu. Było to z pewnością bardzo śmiałe posunięcie, lecz Christy wspat z męż Pe; osiemc Chajb( z Rosj podnó: krajob: żadnyn w bezdt drogi o: skrzyżo Jedr widoku, turystyc jednak i tanu, ki Nowopi nych ch& wa, szcz niedawn; spowityn w któryi i okolica przestrze Chris większoś terenie, c okazało, cukrowej Riaza. T pracował było żadi Jak ni której stL jednak, ż owoców , rodziców rozmiarów, Riaz by poważatuen szego życio z 62 ;ala. jpo India pęka, I być i nią tanie. bas-(obają mach lórym 11982 (cych |tym, ości. I Riaz |ażdej fgan, (hristy cią, życie sobą, fiarę, anie; nych [dania [hristy wyruszyła w podróż bez najmniejszych obaw. Wyobrażała sobie jak wspaniałym przeżyciem będzie dla niej pobyt w egzotycznym kraju z mężczyzną, któremu ufała. Peszawar znajduje się w północno-zachodnim Pakistanie, około osiemdziesiąt kilometrów od granicy z Afganistanem i przełęczy Chajber, która stanowi część dawnego szlaku lądowego łączącego Indie z Rosją. Chciaż góry znajdujące się w tym rejonie uchodzą jedynie za podnóże Himalajów, Christy nigdy nie widziała podobnie wspaniałych krajobrazów. Wąskie i kręte drogi w górach nie zabezpieczone były żadnymi poręczami; jeden nieostrożny krok wystarczyłby, żeby spaść w bezdenną przepaść ziejącą u stóp. Najbardziej niezbezpieczne odcinki drogi oznaczone były wymalowanymi na skałach trupimi czaszkami ze skrzyżowanymi piszczelami. Jednak samo miasto nie przedstawiało już tak imponującego widoku. W latach siedemdziesiątych Peszawar był ważnym ośrodkiem turystycznym, znanym przede wszystkim ze słynnego bazaru. Później jednak miasto wypełniło się dziesiątkami tysięcy uchodźców z Afganistanu, którzy opuścili swój kraj po inwazji radzieckiej w 1979 roku. Nowoprzybyli zamieszkali w najbiedniejszych, często naprędce skleconych chatach, mocno uszczuplając ograniczone możliwości społeczeństwa, szczególnie jeśli chodzi o zaopatrzenie w wodę i kanalizację. Do niedawna pozostający na uboczu Peszawar stał się naraz brudnym, spowitym brązową mgiełką zanieczyszczeń, przeludnionym miastem, w którym co chwila wybuchały choroby. Najliczniejsze w mieście i okolicach plemię Patanów słynęło w Pakistanie z bezwzględnego przestrzegania surowych obyczajów. Christy i Riaz zatrzymali się u jego ciotki w mieście, jednak większość rodziny mieszkała w rolniczej wiosce, położonej na płaskim terenie, o dwadzieścia pięć kilometrów w kierunku zachodnim.- Jak się okazało, wioska ta wraz z otaczającymi ją ogromnymi polami trzciny cukrowej, bawełny i sadami drzew mangowych była własnością rodziny Riaza. Tysiące mieszkańców wioski żyjących w skromnych chatach, pracowało na tych polach jak za najlepszych czasów kolonialnych. Nie było żadnej możliwości innego zatrudnienia. Jak na stosunki pakistańskie, ogromna rodzina Khanów, na czele której stali ojciec i wuj Riaza, była bardzo bogata. Riaz twierdził jednak, że należące do rodziny przedsiębiorstwo hurtowej sprzedaży owoców było prowadzone nieudolnie i podupadało. Zarówno dom rodziców jak i domy krewnych Riaza, jakkolwiek imponujących rozmiarów, znajdowały się w bardzo złym stanie. Riaz był drugim spośród ośmiorga dzieci i cieszył się wielkim poważaniem w wiosce. Uchodził za najambitniejszego i najodważniejszego życiowo z całej rodziny Khanów — to on przecież wyrwał się z ciasnych granic Peszawaru, by poznawać świat. Podziwiany przez 63 matkę cieszący się pobłażliwością ze strony ojca, słabego i wychudłego mężczyzny cierpiącego na chorobę wrzodową, Riaz „był przez nich ^tteu^i ^któr^^omlnała Christy. Nawet starszy brat spoglądał na niego z szacunkiem. Riaz był w tak wielu miejscach na świecie, \jidxkkk okia&k taki ^w, wizerunek. Christy ogromnie spodobała się rodzina Khanów; ich serdeczność i gościnność, chęć wyjścia naprzeciw obcej osobie, która wkrótce miała stać się członkiem rodziny. Spośród mężczyzn szczególnie przypadł jej do gustu Fiaz, trzeci pod względem starszeństwa brat. Był tak pełen taktu i wyczucia, że zajmował Christy rozmową nawet wtedy, gdy inni wyciągali broń: karabiny automatyczne, samopowtarzalne i karabiny maszynowe, i szli sobie postrzelać — dla przyjemności. Rodzina starała się robić wszystko, żeby Christy dobrze się czuła. Kiedy zapytała, czy może wyłamać się z praktykowanego w Peszawarze zwyczaju i nie okrywać głowy czadorem, gdyż w ten sposób łatwiej będzie jej znosić upał, spotkała się z poparciem kobiet. Riaz, co prawda, spojrzał na nią wymownie, jakby zdumiony jej brakiem poszanowania dla tradycji, lecz przeszedł nad tym do porządku dziennego, a Christy szczęśliwie mogła zarzucać czador na ramiona, niczym meksykańskie sarape. Rodzinie Riaza pochlebiała gorliwość, z jaką Christy chciała poznawać ich zwyczaje i szczegóły codziennego życia. — Słyszeliśmy, że Amerykanie źle traktują cudzoziemców — wyznał jeden z kuzynów. — Przecież Amerykę tworzą właśnie cudzoziemcy, ludzie z różnych krajów — odpowiedziała Christy ku powszechnej aprobacie. Była zaprzeczeniem utrwalonego w ich wyobraźni wizerunku amerykańskiej kobiety — „krzykliwej, agresywnej, źle traktującej męża". Gdy ojciec zobaczył, jak Christy podaje herbatę przyjaciołom Riaza, nie omieszkał wielokrotnie pochwalić jej za „posłuszeństwo". Jak dotąd, wszystko układało się pomyślnie. Lecz kilka incydentów sprawiło, że Christy zaczęła się poważnie zastanawiać nad tym, co ją czeka. Pewnego dnia przyszła z wizytą któraś z młodszych kuzynek i zwróciła się do Christy z pytaniem: — Nie boisz się humorów Riaza? — Jakich humorów? — spytała Christy. — Och, Riaz jest bardzo wybuchowy — odpowiedziała kuzynka — i wszyscy się go boimy. Zakłopotana Christy powiedziała nieco później Riazowi: — Nie wiedziałam, że masz tak żywiołowy temperament. Riaz uspokoił ją. — Oni po prostu źle odczytują mój sposób porozumiewania się. 64 jego ¦ich lżyła rój aych Była skiej ijciec izkał tatów |oją nek Nie i się. Kilka dni później inna kuzynka zapytała Christy wprost, czy Riaz kiedykolwiek ją uderzył. Christy była zaszokowana tym pytaniem. — Oczywiście, że nie! Gdyby mnie uderzył, dawno już by mnie tu nie było! Wspominając teraz tamte chwile, powiedziała: — Zastanawiały mnie te pytania, ale zachowanie Riaza wobec mnie było pod każdym względem bez zarzutu. Myślałam, że rodzina go nie rozumie. Wiedziałam, że są ludzie, którzy mają trudności w porozumiewaniu się z rodzinami, ale potrafią tworzyć udane małżeństwa. Przez cały czas Riaz uparcie nalegał na zawarcie małżeństwa. Wyraźnie zależało mu na tym, by ceremonia ślubna odbyła się jak najszybciej, jeszcze w Pakistanie. Christy wciąż się wahała. Wolałaby utrzymać znajomość na obecnym etapie, a później zawrzeć ślub kościelny w rodzinnym mieście. Zaniepokoiło ją odkrycie, że Riaz jest muzułmaninem. Nie chodziło tu o sam fakt, gdyż Christy twierdziła, że skoro ktoś posiada przymioty człowieka naprawdę religijnego, wyznanie nie ma dla niej znaczenia, lecz o zakłamanie Riaza. Chcąc przekonać Christy, Riaz przyrzekł jej, że po powrocie do Stanów Zjednoczonych wezmą ślub kościelny. Nie dotrzymał słowa, twierdząc później, że islam zabrania mu uczestnictwa w obrzędach chrześcijańskich. Wtedy jednak, po złożeniu obietnicy, przekazał Christy piorunującą wiadomość: władze odmówiły mu przedłużenia wizy studenckiej. Nie ma szans na powrót do Stanów, chyba że ożeni się z Amerykanką. — Jeśli mnie kochasz i zamierzasz mnie poślubić w Ameryce - nalegał — dlaczego nie możesz wyjść za mnie teraz? W ten sposób będziemy mogli być razem. Potem, będąc już w Stanach, Christy dowiedziała się, że Riaz stracił szansę studiowania w Orał Roberts University, gdyż opuścił zbyt wiele zajęć. Następnego ranka Riaz obudził Christy i przedstawił jej ultimatum. — Musisz się zdecydować — oznajmił. — Albo mnie zaraz poślubisz, albo wrócisz do Stanów beze mnie. Do domu przybył już imam — islamski duchowny. Nie było czasu do namysłu, Christy nie zdążyła nawet dokonać porannej toalety. Oszołomiona taktyką wywierania nacisku, odsunęła od siebie myśl, że być może całą sytuację powinna potraktować jako poważne ostrzeżenie. Lecz mimo iż Riaz był człowiekim pełnym sprzeczności, nie potrafiła sobie wyobrazić życia bez niego. Gdy udawali się do pomieszczenia, w którym czekał już imam, poprosiła przyszłego męża, żeby na chwilę wszedł z nią do jednego z mijanych pokoi i powiedziała: — Wyjdę za ciebie, ale musisz zrozumieć, że nie zostanę tu na stałe. Nasze dzieci nie mogą tu mieszkać. Zdążyła się już napatrzeć w Peszawarze na dzieci cierpiące na 65 malarię i umierające na tyfus. Przypadki tych chorób zdarzały się nawet w zamożnych rodzinach. — Oczywiście — zapewnił ją Riaz. — Proszę cię o zgodę na ślub teraz tylko po to, żebyśmy mogli wrócić razem do Ameryki i tam założyć prawdziwy dom. Chociaż Christy zgodziła się na ślub w porządku muzułmańskim, wyraźnie oświadczyła rodzinie, że nie zmieni wyznania. — Poślubiając naszego brata i tak staniesz się dla nas muzułmanką — odpowiedziała jedna z sióstr — Czy nie zamierzasz przybrać muzułmańskiego imienia? Christy wspominała potem: — Przebywając w Pakistanie poznałam zasady islamu i doszłam do wniosku, że jest to bardzo szlachetna religia. Jeszcze raz oświadczyłam z całą stanowczością, że nie mam zamiaru przejść na islam, zgodziłam się jednak przybrać imię muzułmańskie, mając nadzieję, że w ten sposób rodzina Riaza łatwiej mnie zaakceptuje. W akcie ślubu Christy została zapisano jako Miriam. Ceremonia zaślubin nie miała specjalnie podniosłego klimatu. Christy i Riaz złożyli przysięgę w obecności dwóch świadków i mężczyzny, który występował w zastępstwie ojca Christy. Imam nie znał angielskiego. Riaz pouczył Christy, aby na wszystkie pytania zadane przez imama odpowiadała „gz", które to słowo oznacza „tak" w języku urdu. — Potakuj i uśmiechaj się, i nie zadawaj żadnych pytań. Po zakończeniu ceremonii Riaz oznajmił, że dla uświetnienia uroczystości ma zamiar spożyć wraz z braćmi wystawny posiłek na mieście. Stwierdził, że tradycja nie przewiduje tu udziału kobiet — również obecność Christy byłaby niepożądana. Obiecał, że przyniesie jej z restauracji kawałek kurczaka. Christy spędziła noc poślubną samotnie w swoim pokoju. Było jej przykro, lecz starała się zrozumieć zaistniałą sytuację. — Nie byłam na tyle naiwna, żeby myśleć, że można całkowicie pogodzić dwie odrębne kultury — powiedziała. — Wiedziałam, że nasz związek będzie wymagał ustępstw z obu stron. Ustępstwo, na które zgodziłam się tej nocy, nie wydawało mi się zbyt wielkie. Nastęne dni pogłębiły dezorientację Chrsity. Przed ślubem zawsze wspólnie z Riazem przyjmowała jego kolegów. Teraz była wyłączona z towarzystwa. — Nie znasz języka, a oni czują się skrępowani twoją obecnością — tłumaczył z pewnym zniecierpliwieniem Riaz. — Nie są przyzwyczajeni do przebywania w towarzystwie obcych kobiet. — To wszystko — mówiła Christy — toczyło się jakby według koszmarnego scenariusza, w którym pan młody całkowicie zmienia się w dniu ślubu. Byłam boleśnie rozczarowana i zła, ale wiedziałam, że . 66 ¦wet jiub 1 tam [kim, aiką kbrać ido llam plam ten ¦atu. męż-znał dane ;zyku nema i na ;obiet jynie- ,io jej picie snasz I które t lawsze żona kością [przy- iedług |oia się a, że mój pobyt w Pakistanie dobiega końca i nie chciałam rozstawać się w niezgodzie. Milczałam — cóż innego mogłam zrobić? Kiedy Christy odjeżdżała w sierpniu — Riaz musiał czekać jeszcze kilka miesięcy na wizę — bardzo serdecznie żegnała się z mężem. Pamiętała szczęśliwe wspólnie przeżyte chwile i była pewna, że wszystko pomyślnie się ułoży, gdy wreszcie uda im się zamieszkać w Ameryce. Kochali się przecież. Cztery miesiące później, 24 grudnia 1986 roku, Riaz przyleciał do Detroit. Spędzili wtedy pierwszą wspólną Wigilię, wtedy też po raz pierwszy Riaz zobaczył maleńkiego syna, Johnathana. Atmosfera towarzysząca spotkaniu po rozłące przepełniona była czułością i wzruszeniem. Christy przypomniały się czasy, kiedy zabiegali o siebie. Twierdzi, że był to najszczęśliwszy okres ich małżeństwa. Wynajęli dom w Livonii, niedaleko rodziców Chrsity, a Riaz zaczął pracować na nocnej zmianie na stacji benzynowej koncernu Mobil. Pracował bardzo sumiennie, nie opuścił ani jednej nocy, lecz Christy wiedziała, że czuje się upokorzony swoją niską pozycją społeczną. Powiedział jej, że ma zamiar pracować tam tylko przez pewien czas, dopóki nie uda mu się rozkręcić interesu związanego z handlem wschodnimi dywanami. Był troskliwym i czułym ojcem. Sporadyczne nieporozumienia nie przesłaniały szczęścia pierwszych miesięcy wspólnego życia w Ameryce. Christy niepokoiło to, że mąż podawał się za pięć lat starszego niż był w rzeczywistości, a poza tym okłamywał rodzinę w Pakistanie twierdząc, że jest właścicielem stacji benzynowej. Tłumaczył jej wtedy, że gdyby wyznał prawdę, rodzina przestałaby go szanować. — Szanujesz mnie? — Ciągle zadawał jej to pytanie. — Oczywiście — odpowiadała. — Ważne jest tylko to, że pracujesz ciężko i uczciwie. Widać było, że nie satysfakcjonuje go taka odpowiedź. W miarę upływu czasu konliktów zaczęło przybywać. Mimo wsparcia finansowego ze strony ojca (któregoś razu z Peszawaru nadszedł czek na sumę 10.000 dolarów), Riazowi nie udało się założyć firmy. Twierdził, że nikt nie wydzierżawi mu lokalu, ponieważ Amerykanie są uprzedzeni do obcych. Cały czas martwił się o pieniądze i zmusił Christy do pójścia do pracy w charakterze sekretarki w firmie adwokackiej, mimo że uważała to za przedwczesne, gdyż John miał dopiero kilka miesięcy. Riaz przestał interesować się dzieckiem i nie pomagał jej w domu. — Mówił mi, że zajęcia domowe są poniżające dla mężczyzny i nie powinien ich wykonywać — opowiadała Christy. — Robił, co chciał. Nie obchodziły go żadne wcześniejsze ustalenia. Nie miałam już wątpliwości — nasze małżeństwo rozpadało się w błyskawicznym tempie. 67 Christy była z natury ustępliwa i umiała przystosować się do różnych warunków. — Aż za bardzo — stwierdziła potem. Nie zamierzała jednak tolerować bez końca nieuczciwości Riaza. Pomimo swych ciągłych obaw o pieniądze, kupował ubrania w najmodniejszym sklepie, jadał w drogich restauracjach, jeździł po mieście najnowszymi modelami wynajętych samochodów, które, jak twierdził, pożyczali mu przyjaciele, a co jakiś czas wracał do domu obnosząc się z nowym złotym pierścieniem, który rzekomo był podarunkiem od rodziny. Christy nie domyślała się skąd Riaz ma na to wszystko pieniądze, wiedziała jednak, że ona i John z pewnością nie otrzymują należnego im udziału. Riaz otworzył w banku własne konto, z którego pokrywał opłaty za benzynę i produkty spożywcze. Christy stawała na głowie, żeby zapłacić czynsz i załatwić wszystkie sprawunki. Napięcie spowodowane koniecznością łączenia pracy zawodowej z opieką nad dzieckiem sprawiło, że znalazła się na skraju wyczerpania nerwowego. Zaczęła głośno wyrażać swoje niezadowolenie — najczęściej użalała się Riazowi przez telefon, bo jedynie na takie rozmowy pozwalała im praca na różnych zmianach. Riaz nie znosił jej skarg twierdząc, że go „nie szanuje". Któregoś wieczoru wybuchnął: — Poczekaj, już ja cię uciszę, jak wrócę do domu! Christy nie wiedziała, co miał na myśli. Po godzinie mąż zatelefonował z przeprosinami: — Jestem zmęczony i martwię się ciągłym brakiem pieniędzy. Wiosną Christy miała poronienie. Szalejąc z rozpaczy, zatelefonowała do przyjaciółki, chcąc usłyszeć parę słów współczucia i pocieszenia. Zwierzyła się wtedy, że gdyby Riaz pomagał jej w domu i nie musiałaby tak dużo pracować, zapewne udałoby się utrzymać ciążę. Riaz podsłuchał tę rozmowę i wpadł w furię. Jak Christy śmie znieważać go przed jakąś kobietą? W czerwcu Christy ponownie zaszła w ciążę. Kiedy zatelefonowała z wiadomością do matki, ta radziła jej zrezygnować z pracy w pełnym wymiarze. — Nie mogę, po prostu nie mogę, bez tego nie damy sobie rady — odpowiedziała wtedy Christy. Następnego dnia Riaz wpadł w furię: — Po co mówiłaś matce, że nie damy sobie rady? Będzie teraz myślała, że jestem wałkoniem! Kiedy czynił jej dalsze wyrzuty, Christy powzięła podejrzenie, które później miało się potwierdzić: Mój mąż nagrywa moje rozmowy telefoniczne. Kłócili się coraz częściej, lecz nawet w chwilach wściekłości Riaz nie dopuszczał się rękoczynów i Christy prawie zupełnie zapomniała 68 do i od |dze, rał ivie, iwo-riec-ego. asie i im | go ftn lono- Ibno-lesze-nie :iążę. śmie rady teraz Iktóre :nie biała o niepokojącym pytaniu pakistańskiej kuzynki. Była więc zaszokowana, gdy któregoś wieczoru mąż chwycił ją za gardło i zaczął dusić, nie zważając na jej przerażenie i rozpaczliwe próby zaczerpnięcia tchu. Uwolnił ją dopiero wtedy, gdy straciła przytomność. — Za pierwszym razem nie chce się w to wierzyć — wyznała Christy. — Trudno uwierzyć, że ta najbliższa osoba zdolna jest do czegoś podobnego, nawet jeśli wie się o jej atakach szału. Tej nocy Riaz uderzył w ton skruchy: — Tak mi przykro, że to się stało, kochanie, przepraszam. To nie twoja wina, po prostu mam taki gwałtowny charakter. Obsypywał jej stopy pocałunkami. Długo jeszcze po jego wyjściu do pracy Christy nie mogła zasnąć. Miała ochotę wsiać rano w swój samochód i odjechać wraz z Johnem na zawsze. Jednak kiedy nadszedł ranek, zrezygnowała ze swego zamiaru. Była w ciąży i z radością oczekiwała narodzin drugiego dziecka. Nie potrafiła wyobrazić sobie, że mogłaby zostać z dwojgiem małych dzieci bez męża. Niestety, nie był to pierwszy i jedyny incydent tego rodzaju. Riaz coraz częściej wywoływał wściekłe awantury z błahych lub wyimaginowanych powodów, potem błagał o przebaczenie twierdząc, że czuje obrzydzenie do samego siebie, by po chwili znów grubiańsko oskarżać ją, że go lekceważy i upokarza. Dwa tygodnie później uderzył ją w twarz tak, że spuchła, a w następnym miesiącu znowu ją dusił. Była to najczęściej stosowana przez niego metoda maltretowania, nie zostawiająca żadnych śladów. Christy powiedziała kiedyś: — Przypominało to sytuację, kiedy człowiek okazuje psu, że się go boi. Im bardziej się go bałam, tym mocniej się wściekał. Christy opowiedziała, co przeżywa, ginekologowi, który prowadził jej ciążę. Lekarz ostrzegł, że takie postępowanie Riaza może zagrozić zdrowiu nienarodzonego dziecka i dał jej numery telefonów do domów samotnej matki. Christy wciąż łudziła się, że uda się uratować małżeństwo. — Kiedy ktoś staje mi się bliski, nie potrafię angażować się połowicznie. Szczerze żal jej było męża, który przeżywał stresy tak mocno, że całymi kępkami wypadały mu włosy z brody. Jakby w odpowiedzi na jej lojalność, Riaz uspokoił się. We wrześniu przeprowadzili się z wynajmowanego dotychczas domu do mieszkania w kamienicy czynszowej, co znacząco odciążyło ich budżet. Za radą Christy Riaz udał się do psychiatry, który stwierdził napadowe zaburzenia biochemiczne w mózgu i przepisał leki psychotropowe. Riaz przestał ulegać zmiennym nastrojom. Na kilka tygodni w domu zapanował spokój i wszystko zdawało się wracać do normy. Wystarczył jeden telefon, by pod koniec listopada 1987 roku załamała się z takim trudem odzyskana równowaga. 69 — Czy mogę prosić Riaza? — rozległ się w słuchawce kobiecy głos. Kiedy Christy zaproponowała, że przekaże nieobecnemu Riazowi wiadomość, kobieta zapytała: — A z kim rozmawiam? — Z jego żoną. Mam na imię Christy. — A ja jestem jego dziewczyną i nazywam się Nicole. Z początku Christy myślała, że to żart. Ilekroć dzwoniła nocą na stację benzynową, Riaz zawsze był w pracy, a popołudnia spędzali razem. Kiedy mógł znajdować czas na romans? Ze smutkiem pomyślała, że mąż musi mieć niespożyte siły witalne. Wybuch wściekłości, którym Nicole zareagowała, gdy dotarło do niej, że Riaz prowadzi podwójne życie, przekonał Christy, że dziewczyna nie kłamała. Riaz mówił Nicole, że mieszka u bogatego wuja. Numer telefonu znalazła na jednej z toreb, którą Riaz zostawił u niej w domu. Przysięgał, że nie ma ani żony, ani dzieci. To najbardziej zraniło Christy. Nie mogła pojąć, jak mógł zaprzeć się własnego syna. Nagle uderzyła ją bolesna świadomość, że ich małżeństwo od początku naznaczone jest oszustwem. Nie zamierzała z tym się dłużej godzić. Kiedy zaczęła czynić Riazowi wyrzuty, zachował się zgodnie z zasadą, że najlepszą obroną jest atak. Stwierdził, że Nicole jest schludniej-szą gospodynią i utrzymuje dom w większym porządku. Sprzykrzyły mu się poranne nudności Christy. Poza tym sypia z Nicole dlatego, że Christy ma romans w pracy. Był to śmieszny, wręcz absurdalny zarzut — zważywszy, że mężczyźni pracujący z nią w firmie byli po sześćdziesiątce. Po gwałtownej wymianie zdań Riaz przyznał w końcu, że jego podejrzenia są bezpodstawne i potulnym głosem zapytał: — To w takim razie mamy wziąć rozwód? Christy, będąca w szóstym miesiącu ciąży, zmieniła taktykę. Wyraziła gotowość ratowania małżeństwa, o ile Riaz przyrzeknie jej, że skończy romans i że nigdy więcej jej nie uderzy. Szlochając, Riaz bez wahania przystał na te warunki. Christy postanowiła kuć żelazo póki gorące. Oświadczyła; że gdyby kiedykolwiek w przyszłości doszło do rozwodu, zadba o ograniczenie do minimum kontaktów Riaza z dziećmi, „ponieważ zbyt wiele nasłuchała się o ojcach, którzy uprowadzają dzieci". Riaz zareagował zgorszeniem. Rzucił się na kolana i wykrzyknął: — Na Allacha, który jest moim Bogiem, przysięgam, że nigdy nie zabiorę ci dzieci! To nie ja przeżywam bóle porodowe. To ty nosisz dzieci w łonie, karmisz je, opiekujesz się nimi. Jesteś najlepszą matką na świecie. Choćbym miał wiele kobiet, nie znalazłbym wśród nich lepszej matki dla moich dzieci . Przysięga ta, choć utrzymana w melodramatycznym tonie, uspokoiła Christy. Pomyślała, że nawet Riazowi nie przyjdzie łatwo złamanie 70 nos. łowi ali myś- (ości, radzi Liaz ma ma ojąć, leśna oist- zasa- t izyły ;o, że arzut sześć- jego Wyra- k że jaz bez |gdyby zenie I wiele jyknął: idy nie | nosisz kąna |lepszej ipokoi-Imanie przyrzeczenia danego Bogu. Wolała w tym momencie nie myśleć o tym, że poślubiła człowieka, który nie potrafił uszanować świętości. Na początku 1988 roku Riaz zaczął bezustannie napomykać o swojej rodzinie i o Pakistanie, co było podejrzane, gdyż przez długi czas wypowiadał się niepochlebnie o własnym kraju. Zarezerwował bilet lotniczy — tylko dla siebie — na marzec, miesiąc przed terminem porodu. Kiedy przygotowywali się do wyjazdu na lotnisko, Christy poczuła nagły przypływ niepokoju. Stwierdziła, że lepiej będzie, jeśli zostawią Johna u jej rodziców. Riaz sprawiał wrażenie głęboko dotkniętego. — Boisz się, że wyrwę ci go z ramion na lotnisku i ucieknę? Christy, zrozum, że nigdy tego nie zrobię. Dziecko należy do matki. Nigdy nie potrafiłbym zapewnić mu tego, co ty. Christy łudziła się, że mąż wróci zanim ona urodzi. Riaz nie chciał jednak skracać pobytu w Pakistanie, nie miał też ochoty towarzyszyć Christy przy porodzie. — Sprawiłem ci tyle bólu, że nie mógłbym już patrzeć, jak cierpisz — tłumaczył. Adam urodził się 6 kwietnia 1988 roku. Riaz wrócił miesiąc później. Przyjrzał się podejrzliwie niemowlęciu i stwierdził: — To nie jest mój syn. I ty, i ja mamy brązowe oczy. To niemożliwe, żeby nasz syn miał niebieskie. Christy zwróciła uwagę, że zarówno jego brat, jak i dziadek mają niebieskie oczy, lecz Riaz nie dał się przekonać. Ojcem Adama musi być ktoś inny. Od tego momentu bardzo chłodno odnosił się do dziecka. Riaz przestał uciekać się do przemocy fizycznej, lecz Christy czuła, że dzieje się coś niedobrego. Mąż przestał zażywać lekarstwa, stawał się coraz bardziej przygnębiony. Zaczął pić. Kiedy Christy, zaledwie dwa miesiące po urodzeniu Adama, ponownie zaszła w ciążę, zareagował przerażeniem. — Jeszcze jedna osoba do wyżywienia? Już teraz ledwie wiążemy koniec z końcem — narzekał. Uderzające było, jak bardzo się ożywiał i pogodniał, gdy mówił o swoich krewnych, którzy telefonowali do niego coraz częściej i gorąco zachęcali do złożenia im kolejnej wizyty. — Muszę tam pojechać — oznajmił. Christy zaproponowała, żeby udali się całą rodziną do Pakistanu wiosną, już po urodzeniu dziecka. Tym razem nie najlepiej znosiła ciążę, odczuwała silne skurcze i nie była w stanie wybrać się w podróż. — Czuję, że muszę się przewietrzyć, uspokoić — tłumaczył Riaz. Miał zamiar wyjechać w marcu, tak jak przed rokiem. We wrześniu, kiedy wygasała ważność umowy o wynajęcie mieszkania, administrator budynku zatelefonował do Christy do pracy prosząc, żeby przyszła podpisać nową umowę. Riaz skontaktował się 71 z nim wcześniej, sugerując zawarcie umowy przedłużanej co miesiąc, gdyż, jak oznajmił, ma zamiar wyprowadzić się wraz z rodziną w grudniu. Zdumiona Cłiristy zadzwoniła do Riaza, który stwierdził, że administrator musiał go źle zrozumieć — po prostu chciał zmienić umowę tak, żeby była zawarta z początkową datą grudniową. Nieco później tej jesieni, gdy Christy przyznała się w pracy, że zamierza odwiedzić Pakistan, niektóre koleżanki głośno wyraziły swą obawę. Przeczytały ostatnio „Tylko razem z córką" i były bardzo poruszone opisaną w tej książce historią. — A jeżeli pojedzie tam z dziećmi bez ciebie? — zapytała jedna z nich. Uspokojona rocznym okresem względnej zgody w domu, Christy postanowiła nie zadręczać się wątpliwościami na ten temat. Nie potrafiła wyobrazić sobie Riaza — tak ostatnio obojętnego wobec synów — jako porywacza własnych dzieci. Jak mógłby uprowadzić dzieci mężczyzna, który nie potrafi nawet zmienić pieluszki? — Nie — zapewniła swoje koleżanki z pracy. — Na pewno nigdy tego nie zrobi. W środę, 28 grudnia 1988 roku, w jeden z tych przenikliwie zimnych dni w Michigan, Riaz przyszedł w południe do biura Christy. Powiedziała mu, że czuje się źle — była wtedy poważnie przeziębiona — i myśli o zwolnieniu się do domu. Riaz okazał jej niezwykle jak na niego serdeczne współczucie, lecz poradził, żeby została w pracy. — Wytrzymaj jakoś do końca, a kiedy przyjdziesz do domu, odpoczniesz sobie, nie będziesz musiała nic robić. Kiedy około osiemnastej, kaszląca i wyczerpana, wróciła do domu, zastała puste mieszkanie. Przy wejściu leżała kartka. Moja najsłodsza — pisał Riaz. — Jedziemy do Holly (miasto odległe 0 około osiemdziesiąt kilometrów). Jest 1500. Wrócimy przed 1830. Jedziemy do przyjaciela, dr S... . Nie martw się, wrócimy o czasie. Kocham Cię. Christy zaniepokoiła ta niespodziewana zmiana planu dnia. Riaz był ostatnio wyjątkowo roztargniony i obawiała się, że mógł na przykład odebrać ze żłobka tylko jednego z synów, a zostawić drugiego. Zatelefonowała do żłobka, gdzie powiedziano jej, że Riaz odebrał i Johna, i Adama. Położyła się na kanapie i czekała. Około dziewiątej wieczorem zaczęła się denerwować. A może Riaz zostawił chłopców z nieznajomymi ludźmi, a sam poszedł na drinka? A jeśli ktoś porwał synów, gdy Riaz nie uważał na nich? John miał dopiero dwa lata, a Adam zaledwie osiem miesięcy. Byli tacy uroczy 1 bezbronni, a Christy wiele nasłuchała się na temat uprowadzanych dzieci. Gdy nadeszła północ, odchodziła bez mała od zmysłów. Wyobraźnia podsuwała jej już tylko dwie możliwości: albo Riaz miał wypadek samochodowy, albo upił się i postanowił zostać na noc w Holly. Jej 72 Isiąc, llziną |l,że lienić że [swą jirdzo nich. iristy Nie obec adzić nigdy mych 'owie-biona k lecz Homu, pomu, dległe 'W30. tczasie. Riaz na jstawić Riaz Riaz Idrinka? miał | uroczy anych Ijobraź-jypadek llly. Jej matka przypuszczała, że wstydzi się zatelefonować. Christy chciała zgłosić zaginięcie dzieci, ale dowiedziała się, że policja nie może nic zrobić przed upływem dwudziestu czterech godzin od stwierdzenia zaginięcia. Następnego dnia wcześnie rano Christy udała się z ojcem na miejscowy posterunek policji. Przyjmujący zgłoszenie sierżant bezceremonialnie wysunął przypuszczenie, że Riaz uprowadził dzieci do rodziny w Pakistanie. — Gdzie indziej, do diabła, mógł pojechać mężczyzna z ośmiomiesięcznym dzieckiem? Spośród wszystkich możliwości, ta przerażała Christy najbardziej, chociaż przeczyły jej różne dowody. Z mieszkania nie zniknęła przecież ani jedna zabawka czy zmiana ubrania. Przerażona Christy przejechała wraz z ojcem wszystkie trasy, którymi Riaz mógł jechać z ich domu do Holly, szukając po drodze rozbitych czy porzuconych samochodów. Na wpół przytomna ze strachu, za każdym mijanym zakrętem spodziewała się okropnego widoku. Wieczorem, po przejechaniu wszystkich możliwych dróg, zatelefonowała do FBI, gdzie poinformowano ją, że Riaz ma prawo robić to, co uzna za stosowne. — Dopóki państwo jesteście małżeństwem, ma te same prawa do opieki nad dziećmi, co pani. Nie możemy przeszkodzić mu w zabraniu dzieci dokądkolwiek — stwierdził urzędnik. — Gdybyśmy nawet odnaleźli go na lotnisku, moglibyśmy jedynie poprosić, żeby zadzwonił do domu. Nie mamy podstaw, by go zatrzymać. — Urzędnik umożliwił Christy błyskawiczne połączenie z Chicago. Tam poinformowano ją, że obu synom wydano paszporty amerykańskie i przesłano je Riazowi na adres skrytki pocztowej. Paszport Adama został wystawiony przed miesiącem, lecz o wydanie paszportu dla Johna Riaz zwrócił się już w czerwcu 1987 roku - w czasie, kiedy ich małżeństwo przeżywało największy kryzys. Uprowadzenia synów nadal można się było tylko domyślać, ponieważ zarząd lotniska w Detroit odmówił ujawnienia listy pasażerów do Pakistanu. Potwierdzenie przyniósł dopiero telefon od Riaza o dziewiątej wieczorem. Riaz dzwonił z Karaczi, największego miasta w Pakistanie. Wraz z dziećmi czekał tam na pociąg do- Peszawaru. Próbował podle usprawiedliwić oczywisty fakt uprowadzenia. — Przepraszam, tak mi przykro, przepraszam — jęczał, słysząc gorzki szloch Christy. — Ale uspokój się, spokojnie, spokojnie. Nie chciałem zabrać ci dzieci. Zostawiłem dla ciebie bilet w tej komodzie, która stoi w jadalni. Uwierz mi, tutaj będzie nam lepiej. — Jak to lepiej? — załkała Christy. — Będę miał tu pieniądze i nie będziesz musiała pracować — wyjaśnił 73 Riaz, po czym szybko oddał słuchawkę Johnowi. Chłopczyk był wyraźnie zdezorientowany; nigdy dotąd nie spędzał tyle czasu z ojcem. — Mamusiu chcę, żebyś tu ze mną była - powiedział. - Kiedy przyjedziesz? — Najszybciej jak tylko będę mogła - zapewniła go Christy starając się ze wszystkich sił, żeby jej głos brzmiał naturalnie. Nie chciała, by dziecko usłyszało, jak bardzo jest przerażona. - Proszę, opiekuj się braciszkiem do mojego przyjazdu. Poczuła się ogłuszona prawdą. Riaz doskonale potrafił zamaskować swoje zamiary. Nawet w czasie kłótni i napadów szału nigdy nie wspominał o możliwości uprowadzenia dzieci — choć musiał wiedzieć, że sprawiłby jej tym największy ból. To, że zaplanował wszystko z zimną krwią czyniło jego postępek jeszcze okrutniej szym. Zatelefonowała do rodziny męża do Peszawaru. Telefon odebrał Tarik, starszy brat Riaza. Poinformował ją, że Riaz prosił, aby wyjść po niego na stację. — Nic mi nie mówił o dzieciach — oznajmił Tarik. — Skąd dzwonisz? Dlaczego nie przyjeżdżasz razem z nim? — Jestem w ciąży, a poza tym jestem chora — odrzekła Christy drżącym głosem. — Boję się też, że z ciążą jest coś nie w porządku. — Chyba oszalał... Co za dureń... — wyszeptał Tarik. — Nie martw się, Christy, wszystko się jakoś ułoży. Christy dobrze wiedziała, że nie przestanie się zamartwiać, dopóki ponownie nie będzie mogła przytulić obu synków. Wzięła w pracy urlop, zarezerwowała bilet na najbliższy lot do Karaczi, a następnie poszła na jedną noc do szpitala. Osłabiona i niewyspana, była na najlepszej drodze do zapadnięcia na zapalenie oskrzeli, a nawet zapalenie płuc. Lot, na który miała zarezerwowane miejsce, został odwołany z powodu złych warunków atmosferycznych i musiała czekać kilka dni, zanim znalazło się wolne miejsce do Karaczi; ludzie wracali po świętach do domu i samoloty miały komplety pasażerów. W czasie, który upłynął jej na oczekiwaniu, zorientowała się, że Riaz zabrał z sobą jej oszczędności — 2.000 dolarów i przekroczył stan ich konta czekowego o 10.000 dolarów. Już dużo później odkryła, że mąż uzyskał na jej nazwisko kilkanaście kart kredytowych, od American Express do Sears i dokonywał na nie bardzo kosztownych zakupów. 6 stycznia \9&9 toku wdaio jtj się w końcu odkcicć. Podczas, trwającego dwadzieścia sześć godzin lotu, z międzylądowaniami we Frankfurcie i Stambule, Christy kaszlała niemal bez przerwy. Kiedy rano wylądowała w stolicy Pakistanu, Islamabadzie, miasto powitało ją chłodem i wilgocią. Ogarnął ją wielki, przejmujący smutek. Jednakże złe samopoczucie minęło, gdy przeszła przez kontrolę celną. Zaraz też 74 fcał kzc, wać nie zięć, stko kał ,yjść Skąd Jiristy ku. lartw ze jstan że neri- nych pojawił się obok niej Riaz. Był przygnębiony i zły, jak zawsze, gdy coś jej dolegało. Miał do niej cichą pretensję, że naraża go na niewygody. Na lotnisku — tak, nie myliła się — były też jej śpiące dzieci. Siostra Riaza, Ambrin, podała Christy Adama. Johna trzymała na rękach kuzynka męża. Po raz pierwszy od dziesięciu dni Christy odetchnęła z ulgą. Gdy zameldowali się w miejscowym hotelu, gdzie mieli zamiar spędzić noc przed czekającą ich jazdą samochodem do Peszawaru, Christy zajęła się synami. Z przerażeniem odkryła, że przez te niecałe dwa tygodnie dzieci zostały okropnie zaniedbane. Pieluszkę Adama można było wyżymać. Kiedy Christy położyła go na łóżku, chcąc ją zmienić, ze zgrozą odkryła wielkie otwarte pęcherze na skórze syna. Gdy smarowała je maścią, dziecko płakało z bólu. Christy uśpiła Adama i położyła go w fotelu. John spał na łóżku. Sprawiał wrażenie zagłodzonego i niezdrowego. Kiedy lekko trąciła go łockiem, wolno otworzył swoje ogromne orzechowe oczy. Przed dziesięcioma dniami iskrzyły się wesołością, teraz John patrzył przed siebie tępym, matowym wzrokiem. Spojrzał na nią tak, jakby miał przed sobą zjawę. — Mamusiu, prosiłem, żebyś przyjechała, a ty nie przyjechałaś — wyszeptał. Przymknął powieki, lecz po chwili, już rozbudzony, położył jej głowę na kolanach. Wtedy dopiero Christy zauważyła ślady ukłuć na ramionach i stopach dziecka; pozostałości po kroplówkach. — Nie pozwalali mu pić tamtejszej wody, bo nie był do niej przyzwyczajony — mówiła później — a on nie chciał pić mleka. W Pakistanie pije się bardzo tłuste i gęste bawole mleko, które zupełnie inaczej smakuje. Nikt nie pomyślał o tym, żeby dać mu jakiś sok i organizm uległ odwodnieniu. Mój mąż nie wiedział, co robić w takiej sytuacji, zabrał więc syna do szpitala, a tam założono mu kroplówkę. Christy wyjęła dwie ulubione zabawki Johna — gumowego krokodyla i pluszowego misia. Dziecko nie miało czym się bawić, odkąd Riaz zabrał je z domu, i teraz tuliło mocno swoje zwierzaki, by po chwili zasnąć z nimi w objęciach. Christy nie była zaskoczona, że Riaz zupełnie nie potrafił poradzić sobie z opieką nad synami, ani też tym, że członkowie jego rodziny bardzo dorywczo zajmowali się chłopcami i nikt nie był za nich naprawdę odpowiedzialny. Przeraził ją jednak brak jakiejkolwiek reakcji Riaza na cierpienie dzieci. Wprawiło ją to we wściekłość, której wcale nie starała się ukrywać, nie bacząc na konsekwencje. Przez pierwsze dni pobytu w Peszawarze bez przerwy robiła o to awantury Riazowi. 75 — Przypominam ci, że jesteś w Pakistanie! - ryknął w końcu Riaz, a jego twarz przybrała groźny wyraz. - Pokażę ci, kto tutaj jest panem! Christy nie przestała jednak walczyć o swoje prawa, nawet po tym, jak Riaz pozbawił ją nadziei na jej rychły powrót z synami do Stanów. Wydanie wiz zależało od zgody męża; bez jego pisemnego, poświadczonego notarialnie pozwolenia ani ona, ani chłopcy nie mogli wyjechać z Pakistanu. Tę władzę nad żoną i dziećmi dawało mężczyźnie obowiązujące w Pakistanie prawo islamskie. Jak wkrótce dowiedziała się Christy, jakiekolwiek działania podjęte przez nią, a nawet przez Departament Stanu nie mogły tu niczego zmienić. Czas, który upłynął do przyjazdu Christy, Riaz wykorzystał na zdobywanie poparcia w rodzinie. — Udało mu się ich przekonać, że lepiej będzie nam się tam powodzić — wspominała Christy. — Naopowiadał im okropnych bzdur na temat naszego życia w Ameryce, mówił, że chodziłam ciągle smutna, że dzieci były zaniedbane, że moja rodzina go nienawidziła. Co więcej, Riaz twierdził, że Christy planowała rozwieść się z nim i ukraść mu dzieci. Jako dowód przedstawił rodzinie taśmę z nagraniem jednej z rozmów Christy. Zrozpaczona, że Riaz znowu zostawia ją samą na czas porodu, z płaczem zadzwoniła wtedy do matki. — Jak sobie sama poradzę z niemowlęciem i dwoma małymi chłopcami? — żaliła się. — Jeśli chodzi o mieszkanie — pocieszała ją matka — wiesz, że zawsze możesz przenieść się do nas. W tej rozmowie nie padło ani razu słowo „rozwód", lecz Riaz utrzymywał, że matka Christy namawiała ją do odejścia od niego. Znając angielski o niebo lepiej niż pozostali członkowie rodziny, mógł bez obaw „tłumaczyć" rozmowę tak, by służyło to jego celom. W miarę poznawania uwarunkowań społecznych w Pakistanie Christy coraz lepiej rozumiała, dlaczego Riaz uprowadził dzieci, mimo że wcale nie miał ochoty się nimi zajmować. Gdyby powrócił do domu bez synów, straciłby szacunek, jakim cieszył się w rodzinie i u Patanów, nie ceniliby go przyszli partnerzy w interesach. Nie uważano by go za prawdziwego mężczyznę. Mimo rygorów islamu wiele osób z rodziny Riaza otwarcie okazywało Christy współczucie i przyznawało, że znalazła się w trudnej sytuacji. Szczególnie wiele serdeczności okazywała jej dwudziesto-trzyletnia Ambrin, którą Christy określiła jako „przemiłą dziewczynę". Nikt, co prawda, nie miał odwagi otwarcie przeciwstawić się Riazowi, lecz bracia byli wyraźnie rozczarowani jego arogancją, ciągłym rozkazywaniem i nieprzyjemnym sposobem pouczania ich, jak mają prowadzić rodzinne przedsiębiorstwo, którym zajmowali się przecież od lat. Dla dobra stosunków w rodzinie, Riaza wraz z Christy i dziećmi 76 iRiaz, 1 jest Itym, EÓW. liad-¦wyje- na tam ych iągle dziła. !nim niem ia ją atymi tRiaz ze Riaz liego. mógł i, litanie mimo domu mów, ;o za |okazy- udnej kiesto- ynę". zowi, roz-prowa- lat. ziećmi niemalże wyeksmitowano z wioski do miejskiej dzielnicy Peszawaru, gdzie ciotka ofiarowała im swój dom. Mimo że mieszkali teraz z dala od rodziny, Riaz pozostawał w stanie wojny z braćmi. Kością niezgody była ziemia, główne źródło bogactwa Khanów. Gdy Riaz przebywał w Stanach, rodzina weszła w posiadanie dodatkowych gruntów, które zostały podzielone między braci. Najlepsze parcele, położone przy głównej drodze, przypadły w udziale Tarikowi i Fiazowi. Riaz uznał ten podział za bezprawny; zgodnie z tradycją jako drugi pod względem starszeństwa powinien był otrzymać jedną z tych działek. Kłótnie nasilały się aż do dnia, w którym Riaz chwyciwszy w przystępie szału karabin wyrzucił Fiaza z domu. — Przecież to twój brat. — Christy starała się uspokoić Riaza. — Co mnie to obchodzi — odrzekł Riaz. — Chodzi o pieniądze, a dla pieniędzy ludzie się zabijają. Od tej pory Christy niejednokrotnie była świadkiem, jak Riaz używa przemocy w stosunku do kolejnych członków rodziny, nie wyłączając matki i ciotki. Któregoś dnia posunął się tak daleko, że zaczął dusić i bić osiemdziesięcioletnią babkę. — Proszę, nie wtrącaj się — błagał Christy jej teść, syn staruszki. — To tylko pogorszy sprawę i bardziej go rozwścieczy. Kuzynka, z którą Christy rozmawiała przed trzema laty, mówiła prawdę: wszyscy bali się Riaza. W chwilach spokoju Christy starała się poznawać szczegóły codziennego życia w Pakistanie. Nie była już uznawana za gościa i musiała dostosować się do reguł życia w konserwatywnej społeczności Peszawaru, tak jak wszystkie tamtejsze kobiety. Zakrywała twarz czadorem, gdy pięć razy dziennie wzywano rodzinę do modlitwy, kiedy wychodziła z domu i kiedy przychodzili goście. Dużym problemem dla Christy było gotowanie. Za radą ojca Riaz starał się zadowolić Christy instalując w kuchni parę nowoczesnych urządzeń. Lecz kuchenka mikrofalowa nie działała, kuchenka elektryczna przepaliła się, a kuchenkę gazową zniszczył wybuch gazu i Christy ponownie zmuszona była gotować na stojącym na betonowej posadzce prymusie. Przybywało dni, w których nie bardzo miała co włożyć do garnka. Riaz zmuszał ją do jedzenia bardzo ostrych potraw, charakterystycznych dla tamtejszej kuchni. — Jesteś w moim kraju i musisz jeść to, co wszyscy — rozkazywał, a będąca w ciąży Christy cierpiała potem na dotkliwe bóle żołądka. Czasami teść przywoził marchew i melony, którymi zajadał się John. Riaz bardzo rzadko robił jakieś sprawunki - sporadycznie zdarzało mu się kupić na czarnym rynku jedzenie dla dzieci (które często okazywało się nieświeże), a Christy nie wolno było samej wychodzić z domu. Często Christy i chłopcy mieli do jedzenia tylko pieczywo pita i jajka, a niekiedy nie było niczego poza pieczywem. 77 Gdy u chłopców wystąpiły zmiany zapalne błony śluzowej w jamie ustnej, kilka osób z rodziny zwróciło Christy uwagę, że zbyt często myje dzieciom zęby, a szczoteczki do zębów są zupełnie niepotrzebnym wymysłem. Christy podejrzewała u dzieci niedobór witaminy C, lecz Riaz schował przywiezione przez nią witaminy twierdząc, że jeśli synowie będą je zażywać, stracą apetyt. Wszystkie trudności, które Christy przeżywała, potęgowała świadomość, że traktowana jest niemal jak więzień. Dom ciotki otoczony był wysokim kamiennym murem z metalową, stale zamkniętą bramą. Christy nie wolno było spacerować wzdłuż muru, nie mówiąc już 0 zbliżaniu się do bramy. Gdy Riaz wyruszał w jedną ze swoich częstych tajemniczych „podróży w interesach", zostawiał służącym wyraźne rozkazy, by podsłuchiwali rozmowy telefoniczne żony i nie pozwalali jej oddalać się od domu. Rozkazy były gorliwie wypełniane zarówno przez służączych, jak i przez ciotkę, serdeczną skądinąd kobietę, która, jak mogła, starała się podtrzymać Christy na duchu. — Wracaj do Ameryki! — mówiła, widząc Christy zatroskaną 1 smutną. W czasie rzadkich wspólnych wyjazdów na bazar po lody, Riaz zawsze nakazywał Christy pozostanie w samochodzie. Nie miała możliwości ucieczki. Choć uwielbiała lody, zaczęła unikać tych krótkich wypadów. Zetknięcie się z czymś miłym i znajomym uświadamiało jej o tym boleśniej, jak daleko znajduje się od domu. Mijały tygodnie, a Riaz pozostawał nieustępliwy. Christy poddała się w końcu i zdecydowała urodzić trzecie dziecko w Peszawarze. Pomna swoich przykrych doświadczeń w okresie ciąży, bardzo obawiała się, że dziecko mogło nie rozwinąć się prawidłowo i że w czasie porodu mogą wystąpić komplikacje. Stres zwiększała świadomość, że ciąży zagrażają również jej codzienne obowiązki, a szczególnie częste pranie, które wymagało noszenia ciężkich wiader z gorącą wodą z wanny do stojącej na zewnątrz budynku prymitywnej pralki. 15 marca, po przeniesieniu pięciu wiader wody, Christy poczuła bóle porodowe — trzy tygodnie przed terminem. Szpital bardzo różnił się od tych, w których leżała w Stanach. Nie przestrzegano w nim zasad higieny. Na sali porodowej znajdował się drewniany stół jak z ilustracji Normana Rockwella, który jedynie przecierano w przerwach pomiędzy kolejnymi pacjentkami. Zarządzający szpitalem lekarz przydzielił Christy dwie młode, niedoświadczone położne, które najpierw dały jej lekarstwa na powstrzymanie skurczów, a kiedy to nie pomogło, kazały zażyć środki na przyśpieszenie porodu. — Czułam się tak, jakby moje ciało rozrywano w trzech różnych kierunkach. Przeżyłam istne piekło - wspominała Christy. Mimo że dziecko nie pojawiło się jeszcze w kanale rodnym, położne wykonały nacięcie krocza. Kiedy Christy krzyknęła z bólu, nie okazały 78 łado-y był Jimą. ym .nie lianę Jinąd lichu. tkaną Riaz jmiała lkró-junia- Iddała harze. awia-isie że :ste Iwodą 15 bóle b.Nie ał się dynie iłode, po-dki na |óżnych ołożne kazały współczucia: — Wszystkie kobiety na świecie muszą znosić ten ból! Cłiristy i tak miała dużo szczęścia. Gdy kilka miesięcy później Ambrin bardzo cierpiała w czasie porodu, położne biły ją po twarzy za każdym razem, kiedy krzyknęła z bólu, karcąc ją za to, że straszy inne kobiety. Córeczka Ambrin urodziła się bardzo niedotleniona i mając dwa tygodnie zmarła na zapalenie płuc. W czasie, gdy Cłiristy rodziła, Riaz przebywał w interesach poza miastem, lecz jego brat Fiaz wstąpił do szpitala. Kiedy Ambrin powiedziała mu, że słyszała krzyki Christy, niemalże siłą skłonił lekarza, by pośpieszył jej z pomocą. Christy nie wiedziała, czy ma czuć się uspokojona czy zaalarmowana słowami lekarza ganiącego położne: — Co wy wyprawiacie?! To dziecko potrzebuje pomocy! Po trwającym osiem godzin porodzie kleszczowym urodził się Eric. Lekarz stwierdził, że syn jest okazem zdrowia, lecz Christy od razu rzuciło się w oczy , że nowonarodzony syn jest mniej żywotny niż dwaj pierwsi. Przeżyła chwile paniki, nim usłyszała jego pierwszy słaby krzyk. Trzy tygodnie później, gdy Ericowi nie udawało się wrócić do wagi 2,7 kilograma, którą miał przy urodzeniu, Christy wybrała się z nim do kuzynki Riaza, Szabiny, która odbywała praktykę lekarską w szpitalu. Szabina, podejrzewając poważny problem zdrowotny, skierowała Christy do opiekującego się praktykantami profesora, który w ciągu paru minut postawił diagnozę. Stwierdził, że dziecko ma poważną wadę serca — zamiast dwóch, ma tylko jedną zastawkę przedsionkowo-komorową i potrzebna jest szybka operacja, której najlepiej będzie poddać syna w Stanach Zjednoczonych, gdzie medycyna stoi na najwyższym światowym poziomie. Profesor powiedział też udręczonej Christy, że Eric cierpi również na łagodną odmianę zespołu Downa. — Proszę tylko nie wspominać o tym rodzinie — ostrzegł ją — bo nie pozwolą pani zabrać syna do Ameryki. Jeśli usłyszą że jest opóźniony w rozwoju, powiedzą, że widocznie Bóg chce, żeby umarł. Riaz powrócił do Peszawaru następnego dnia i udał się do profesora. Tak jak przypuszczała Christy, nie chciał zgodzić się na proponowany wyjazd do Michigan. — Nie wierzę, że nie ma innego miejsca na świecie, gdzie można byłoby przeprowadzić taką operację! Lekarz, uprzedzony już przez Szabinę, wygarnął Riazowi bez ogródek: — Co z pana za mężczyzna, jeśli nie obchodzi pana los własnego dziecka? Słysząc te słowa wypowiedziane przez człowieka o wyższym statusie, Riaz niechętnie wycofał swoje zastrzeżenia. Rodzice Christy kupili bilety na samolot dla całej rodziny. Mimo ciągłego lęku o Erica, 79 Christy nabrała otuchy. Nareszcie Riaz przekonał się, że miejsce jej i dzieci jest w Ameryce i poszedł za głosem rozsądku. Gdy już znajdą się w Stanach, w naturalny sposób ulegnie ograniczeniu jego władza nad nimi. "^ przecl&żieh wyjaz&u, gćly Chństy pakowała \sagaze, %az oznajmił, że zmienił decyzje. On, Adam i John zostają w Pakistanie. Christy jak burza wpadła do pokoju, w którym odbywało się właśnie zebranie rodzinne Na jej widok członkowie rodziny Riaza pochylili głowy starce się uniknąć jej wzroku. Znowu mu ustąpili, pomyślała Otruty. PO dłuższej ch^li teść "-tlf5Sl^^ i zemdlała. Kiedy doszła do siebie, zobaczyła, że pochyla się nad nią ze współczuciem młodsza szwagierka, Mahrin. — Christy, musisz zrozumieć, że nie możemy ci pomóc. Serca nam się krają, gdy myślimy o tobie i dzieciach, ale jeśli wspominamy o tym Riazowi, zaraz wpada w złość. Po raz pierwszy Christy wybuchnęła w obecności rodziny Riaza. — Boicie się, że o n będzie zły? Tu idzie o dzieci! Do diabła z nim, niech się wścieka! Podniosła kilka jabłek z koszyka i zaczęła ciskać nimi w kierunku Riaza, nie chcąc jednak trafić - ona też wciąż się go bała. Riaz usiadł na podłodze śmiejąc się z niej i złośliwie dopingując. — Obawiacie się mojego temperamentu? — zapytał kpiąco. — Widzicie teraz, co ja muszę znosić. Nie było sensu się z nim dalej spierać. Christy wiedziała, że musi jechać do Ameryki; Eric był tak słaby, że trzeba go było karmić przy pomocy zakraplacza do oczu. Głębokie przeświadczenie Christy o konieczności wyjazdu nie czyniło wcale łatwiejszym przekazania wiadomości dwuletniemu Johnowi, który mógł zareagować trwającym wiele godzin krzykiem, czy opuszczenie Adama, który zaledwie kilka dni temuv skończył roczek. Gdy Christy wsiadła do samochodu, którym miała pojechać do Karaczi, Adam próbował wyrwać się z ramion ciotki, był zupełnie oszołomiony. Riaz zachowywał się co najmniej dziwnie. Wiedząc o tym, że Christy ma bilet na pierwszą klasę westchnął: — Ale mi szkoda, że to nie ja lecę. Tak chciałbym się przekonać, jak podróżuje się pierwszą klasą. Dwa dni później, kiedy lekarze w Michigan potwierdzili diagnozę profesora z Peszawaru, Christy zatelefonowała do Riaza, aby powiadomić gp o stanie zdrowia syna. Mąż. nie wydawał się tym szczególnie zainteresowany, bardziej ciekawiło go coś innego. — Jak ci się leciało pierwszą klasą? — zapytał. To pytanie uświadomiło Christy, jak bardzo Riazowi musi brakować 80 i się I nad naj-risty j:anie [łowy risty. pną. :chu ize nam tym liaza. Inim, i inku na Wi- musi przy oko-.iado-wiele a dni ać do elnie że kjak Ignozę triado-Kolnie itowac wielu uroków Ameryki. Nieraz głowiła się nad rozwiązaniem tej sprzeczności. Riaz był zbyt samolubny na to, żeby znosić spartańskie warunki życia w Pakistanie dla bliższego związku z dziećmi czy nawet dla ratowania namiastki małżeństwa. Musiał istnieć jakiś inny powód, dla którego przebywał w Pakistanie i bał się wracać do Ameryki. Lecz jaki? Cztery miesiące później, w sierpniu 1989 roku, Eric przeszedł operację serca w dziecięcej klinice Michigan University. Operacja udała się, lecz mogła zajść konieczność przeprowadzenia następnych. Biorąc pod uwagę również i to, że Eric potrzebował szczególnej opieki jako dziecko z zespołem Downa, jego powrót do Pakistanu w ogóle nie wchodził w rachubę. Niedługo po operacji Christy wraz ze swoim ojcem poleciała na tydzień do Peszawaru. Wpływ rozłąki na synów okazał się aż nadto widoczny. John był przygnębiony, nerwowy, i tak chudy, że sterczały mu żebra. Przepełniony tęsknotą za matką nie chciał jeść. Szesnasto-miesięczny Adam miał włosy do ramion. Był strasznie niegrzeczny i bardzo mało mówił. Nikt z dorosłych nie troszczył się o to, żeby mówić do niego; zarówno on, jak i John pozostawali pod opieką zajmującego się nimi bez przekonania służącego. Nie mając żadnych zabawek, dzieci ciągały po podłodze puste pudła po pieluszkach. — A ja, widząc taką sytuację — opowiadała Christy — wiedziałam, że muszę wracać. Powierzywszy Erica opiece rodziców, Christy wróciła do Pakistanu w październiku 1989 roku i pozostała tam, z wyjątkiem krótkiego pobytu w Ameryce w okresie świąt Bożego Narodzenia, który poświęciła na leczenie dyzenterii, przez następne dziesięć miesięcy. Pozostawienie w Detroit Erica, który tak długo walczył ze śmiercią, było jeszcze trudniejsze niż pożegnania ze starszymi synami. — Strasznie za nim tęskniłam — wspominała Christy. — Nie potrafiłam ot, tak, wyjechać sobie i zapomnieć. Cały czas miałam go przed oczami. Podróżowanie tam i z powrotem pomiędzy potrzebującymi jej opieki dziećmi, brak jakiegokolwiek poczucia stabilizacji, doprowadzały Christy, jako matkę, do szaleństwa. W Peszawarze Christy próbowała stosować nową taktykę w postępowaniu z Riazem. Nie chcąc się z nim kłócić, starała się łagodnie, lecz przekonywająco zachęcić go do powrotu całą rodziną do Ameryki, gdzie wreszcie mogliby być wszycy razem. Nie liczyła, co prawda, na obudzenie ojcowskich uczuć Riaza, który traktował Erica jak „karę Bożą", widząc jednak rosnące zniecierpliwienie męża warunkami życia w Pakistanie, usiłowała podsycić jego tęsknotę za zachodnim stylem życia. Przekonywała go, że w Ameryce ich uczucie mogłoby się odrodzić. 81 Riaz sprawiał wrażenie skuszonego tą wizją, lecz do wyjazdu przymierzał się bardzo ostrożnie. — Na twoim miejscu — mówił — rozwiódłbym się. istopTiwwo Mach zaimeTesowariie wyjazbem. Zimą powróciły huśtawki nastrojów Riaza. Im łagodniej postępowała z nim Christy, w tym większą wpadał złość. Któregoś dnia, gdy nie potrafńa powstrzymać się od płaczu z tęskonoty za Edkiem, spytała Riaza wprost: — Czy kiedykolwiek chociaż zastanowisz się nad możliwością powrotu? — Nigdy więcej nie chcę słyszeć o powrocie — odrzekł chłodnym, sadystycznym tonem Riaz. — Zrozum wreszcie, że ty i dzieci będziecie żyli i umrzecie w Pakistanie. W takich chwilach Christy odwoływała się do wiary. — Szukałam w sobie źródła wewnętrznej siły prosząc Boga, żeby pomógł mi wytrwać... Odzyskiwałam wtedy spokój. Jest w człowieku coś, co mu mówi: „Albo pokonasz przeciwności losu, albo one pokonają ciebie". Zdarzały się dni, kiedy bała się, że nie wystarczy jej siła, którą zyskiwała dzięki modlitwie. Riaz pil coraz więcej i znowu bił ją i dusił — Czy wiesz — mówił, dobitnie akcentując słowa dla wywołania lepszego efektu — że najlepiej dla mnie byłoby, gdybym cię zabił i w ten sposób się ciebie pozbył? Pewnego wieczoru ta groźba zabrzmiała szczególnie złowieszcza Wyprowadzony z równowagi przez Christy, która uparcie twierdziła, że John jest za mały, żeby iść do przedszkola, Riaz wystąpił z wściekłą tyradą. Christy oznajmiła, że wychodzi z dziećmi z sypialni i poczeka, aż się uspokoi. Riaz natychmiast rzucił się do drzwi i zamknął je na klucz, ostrzegając żonę: — Jeśli stąd wyjdziesz, zabiję cię. Christy stanęła jak sparaliżowana ze skamieniałym z przerażenia Adamem, który ukrył twarz w jej ramionach. Riaz chwycił rewolwer i przyłożył jej lufę do głowy. — Wiesz dobrze, że mogę cię zabić w każdej chwili — oznajmi! — Jeśli zabiję cię teraz, nikt nie będzie wiedział, dlaczego. Powiem po prostu, że miałaś romans z facetem z Karaczi. Christy wbiła wzrok w jeden punkt, modląc się o wybawienie. Po chwili kątem oka dostrzegła coś, co rozdarło jej serce: oto John, który, jak myślała, śpi, stał w odległości nie większej niż dwa metry od niej, przerażony, nieruchomy jak głaz. — Zapomnijmy o tym na razie - rzekł zdegustowany Riaz. — Zrobię to we właściwym czasie i w inny sposób. Chłopcy marnieli w oczach. John z każdym dniem robił się coraz bardziej nerwowy. Adam, który był niegdyś uroczym pulchnym dziec- s s o p p E ko lał wij ZU{ Fia; odlc rasz. Najb nych w pr pozw Oświ. 82 Imie- icpo- gdy ytała gościa nym, Iziecie . żeby iwieku 0 one którą 1 dusił, ołania i w ten szczo. dla, że ciekłą czeka, tje na Jerażenia [rewolwer tiajmił. po jenie. Po i od niej, L Riaz. jsię coraz Im dziec- kiem, na stresy reagował pogłębiającą się z dnia na dzień apatią. — Stał się obojętny na wszystko, nic nie było w stanie go zainteresować — mówiła Christy. — Nie przypominam sobie, żeby uśmiechnął się chociaż raz w czasie naszych ostatnich dwóch lat w Pakistanie. Tryb życia Christy — do jej zajęć należało gotowanie, sprzątanie, pranie i wyłączna opieka nad dwoma nudzącymi się synami — doprowadził do jej skrajnego wyczerpania. Schudła prawie dziesięć kilo. Czasami wydawało jej się, że Riaz się nie myli, że rzeczywiście nigdy nie wyjedzie z tego kraju. Trudno wyrazić słowami to poczucie dominującego smutku i bezradności. Kiedy jest się odizolowanym tak jak Christy czy ja, bardzo trudno zachować nadzieję, że sytuacja zmieni się na lepsze. W czerwcu Christy poczuła, że zbliża się przełom. Eric musiał zostać poddany kolejemu zabiegowi w szpitalu. Pracownicy opieki socjalnej w Michigann starali się, żeby był leczony na koszt władz stanowych, dopóki rodzice Christy nie zostaną formalnie uznani jego opiekunami, lub dopóki Christy albo Riaz nie przybędą do Stanów poświadczyć, że są rodzicami, i Ericowi przywrócone zostanie ubezpieczenie chorobowe. Mimo iż Riaz od początku traktował chorobę Erica wyłącznie jako kłopot, jego duma została urażona; nie mógł przecież pozwolić, żeby ktoś inny odebrał mu prawa do własnego syna. Poza tym, jak stwierdził, ma w Stanch do załatwienia interesy, „które przyniosą mnóstwo pieniędzy". To on pojedzie do Michigan. W miarę zbliżania się wyjazdu, Riaz stawał się coraz bardziej niespokojny. Przestał odbierać telefony późnym wieczorem. Nie pozwalał służącemu wychodzić z Johnem na ulicę po cukierki. Cały czas martwił się „ludźmi" lub „tymi facetami", którzy mogą porwać jego dzieci. — Christy, daj mi spokój — prosił. — To są problemy, które ciebie zupełnie nie dotyczą. Kiedy indziej znowu przybierał lekko wojowniczy ton: — Módl się, żeby nic mi się nie stało — mówił wtedy — bo inaczej nigdy nie wyjedziesz z tego kraju. Christy skłonna była uznać to za paranoidalne urojenia, dopóki Fiaz nie wyraził się dosadniej: — Jeśli coś się stanie mojemu bratu, ty będziesz za to odpowiedzialna. Najstraszniejsze jednak było ponure pożegnanie z Riazem w dniu odlotu. — Przepraszam za wszystko zło, które ci wyrządziłem i przepraszam za to, co może się wydarzyć — powiedział. Mówił tak, jakby wiedział, że nie wróci. Christy była przerażona. Najbardziej obawiała się tego, że dostanie się pod władzę nieobliczalnych męskich krewnych Riaza, jak przewidywało prawo islamskie w przypadku śmierci lub zaginięcia męża. Błagała, żeby został i jej pozwolił lecieć do Michigan, lecz nie chciał nawet o tym słyszeć. Oświadczył, że jest gotowy wyjść na spotkanie przeznaczenia — chociaż 83 nie chciał powiedzieć Christy, co to oznacza. Trasa podróży Riaza prowadziła przez Niemcy, gdzie był umówiony z handlarzem klejnotów i Wielką Brytanię, gdzie spotkał się ze znajomym z Peszawaru. Przybył do Nowego Jorku w pierwszym tygodniu sierpnia, a kilka dni później odleciał do Detroit. Tam na lotnisku oczekiwał go ojciec Christy. Około dwudziestej dotarli obaj do domu jej rodziców. Kiedy Riaz zatelefonował do Peszawaru, Christy z uczuciem ulgi słuchała jego głosu, w którym jak zwykle pobrzmiewała drwiąca buta. — Co się dzieje z Erikiem? — dopytywał się. — Czemu nie nauczyłaś go chodzić? — Od dziesięciu miesięcy jestem w Pakistanie — zwróciła uwagę, na co Riaz zareagował śmiechem. Pewnie znowu się upił, pomyślała. Nie przypuszczała, że słyszy go po raz ostatni. Riaz zatrzymał się u rodziców na dwie godziny. Nie przyjął propozycji zostania na noc; zaplanował już, jak twierdził, nocleg u przyjaciół z Indii, którzy mieszkali niedaleko. O dwudziestej drugiej pod domem zatrzymał się jakiś samochód i dał sygnał klaksonem. Riaz stanowczo podziękował za pomoc przy przeniesieniu toreb podróżnych, szybko pożegnał się i wybiegł. Sześć godzin później jego ciało znaleziono w parku położonym niedaleko granicy stanu Indiana. Po zakończeniu rozmowy telefonicznej z urzędniczką z Departamentu Policji, Christy została zasypana gradem pytań, na które nie znała odpowiedzi. — W jaki sposób zabito Riaza? — dopytywali się szwagrowie. — Kiedy to się stało? Kogo podejrzewają? Zatelefonowała do ojca, który potwierdził straszną wiadomość. Detektywi trafili do domu jej rodziców znajdując adres na jednym z podań o wydanie karty kredytowej, jakie składał Riaz, i poprosili ojca Christy o fotografie, które pomogłyby zidentyfikować ciało. Dał im kilka zdjęć, i nagle poczuł silny, wywołany stresem ból w klatce piersiowej. Co prawda Riaz przetrzymywał Christy i synów, lecz byl zarazem jedyną osobą umożliwiającą rodzicom kontakt z córką i wnukami. To od niego zależało wydanie wiz wyjazdowych Christy i dzieciom, i tylko on mógł w końcu dać się przekonać, żeby uwolnić ją i synów. Gdy go zabrakło, musieli liczyć się z ewentualnością, że nigdy więcej nie zobaczą córki. Christy ponownie zadzwoniła na policję. Tym razem uzyskała połączenie ze śledczym prowadzącym sprawę. Poinformował ją, że Riaz „doznał śmiertelnych urazów". — Co to znaczy? — zapytała Christy starając się przekrzyczeć szwagrów. — Został uderzony — wyjaśnił detektyw. 84 — Kto go zastrzelił? Kto go zastrzelił? — wykrzykiwali szwagrowie. -Policja? Christy starała się przekazać im to, czego się przed chwilą dowiedziała, lecz nikt jej nie wierzył. Szwagrowie i tak byli przekonani, że Riaz został zastrzelony. Gdy wiadomość przekazano reszcie rodziny, zaczął się okres żałoby po stracie marnotrawnego syna. Większość członków rodziny chodziła z tępym wyrazem twarzy, ze wzrokiem utkwionym w ścianę, raz po raz bijąc się w piersi na znak smutku. — Miał takie dobre serce — zawodziła matka. — Królewskie serce nie — rozdałby wszystko, co miał. Opłakiwanie przybrało na sile w następnym tygodniu, gdy rodzina jje, na czekała na odebranie ciała. Opóźnienie spowodowane było między innymi tym, że zmarły posługiwał się brytyjskim paszportem, co stanowiło jedną z wielu zagadek w tej sprawie. Dalsi krewni Riaza byli w tym okresie bardzo serdeczni i pomocni, lecz członkowie najbliższej irzyjął rodziny sprawili wrażenie niedostępnych i całkowicie skupionych na !ocleg przeżywaniu swojej własnej tragedii. mgiej Młoda wdowa spotykała się raczej ze szczególnym rodzajem zainte- Riaz resowania niż współczuciem rodziny. Już kilka godzin po nadejściu dróż- wiadomości o morderstwie, siostry poprosiły Christy o zwrot złotej bransolety i naszyjników, które otrzymała od Riaza, twierdząc że są to ionym klejnoty rodzinne babki. Gdy Christy zaczynała płakać strofowały ją: — Tak nie wolno, musisz być silna, musisz nam pomóc znieść cios, Depar- który dotknął nas wszystkich. lóre nie Fiaz zachował się zupełnie inaczej. — Moja najmilsza siostro, nie martw się — zapewnił ją z namasz-irowie. czeniem. - Wszystkim się zajmę. Jesteś teraz moja, a to są moi synowie. Christy myślała, że Fiaz ucieka się do przenośni, dopóki nie lotność. przypomniała sobie, że zwyczajowe prawo nakazuje braciom poślubiać dnym i opiekować się owdowiałymi szwagierkami. Kiedy Fiaz zaczął się do [ ojca niej wyraźnie umizgać — ocierając się o nią biodrem, czy głaszcząc jej S)ał im policzek, natychmiast przywołała go do porządku. | klatce — Zrozum — powiedziała bez ogródek — że zaraz po uroczystoś- był ciach pogrzebowych wracam do Ameryki, do Erica. iwnu- Odrzucenie zalotów diamentralnie zmieniło stosunki między nią dzie- a Fiazem. W jego osobie miała teraz śmiertelnego wroga, jlnić ją i Mniej więcej w tym samym czasie John, mający wtedy trzy i pół ; nigdy roku, przybiegł do Christy krzycząc przeraźliwie: — Mamusiu, mamusiu, ktoś chce mnie zastrzelić, ktoś chce mnie izyskała , zastrzelić! I że Riaz Okazało się, że źle wytłumaczył sobie burzliwą dyskusję na temat I ., śmierci Riaza. Christy uspokoiła go, po czym, głęboko zaczerpnąwszy krzyczeć I tchu, wytłumaczyła synowi, co się stało. — Tatuś nie wróci do domu — powiedziała. — Pan Bóg zdecydował, że przyszedł już czas, żeby tatuś zamieszkał w niebie i teraz tam jest. 85 M&- Jest teraz szczęśliwy i naprawdę wolny. John, który wydawał się zdezorientowany, najpierw zareagował tylko krótkim: — Aha. Zaczął wycofywać się z pokoju, lecz po chwili wrócił, by stwierdzić: — Ale mamusiu, tatuś na pewno nie jest szczęśliwy. On jest ciągle o coś zły. O ile John szybko przeszedł nad wiadomością o śmierci ojca do porządku, to Adam nie zareagował na nią prawie wcale. Żaden z chłopców nie okazywał poruszenia, nawet w chwilach, gdy wujowie brali ich znienacka w ramiona i zawodzili: „Riaz Khan, Riaz Khan!", w ten sposób przypominając im ojca, który, łagodnie mówiąc, nie najlepiej czuł się w swojej roli. 16 sierpnia ciało Riaza dotarło do wioski w wykładanej jedwabiem trumnie, którą kupił ojciec Christy. Po raz pierwszy z ust teścia Christy podły wtedy złowróżbne słowa. Teść sprawiał wrażenie przejętego dalszymi losami Johna i Adama. — Nigdy nie zobaczę już tych dzieci — powtarzał zgaszonym głosem. Christy miała ochotę go uciszyć. Skoro Riaz nie żył, członkowie jego rodziny nie powinni już być zainteresowani jej pozostaniem w Pakistanie, nie mieli też prawa jej przetrzymywać. Sytuacja synów, którzy w świetle prawa obowiązującego w Pakistanie mieli podwójne obywatelstwo, była dużo trudniejsza. Gdyby rodzina Riaza zaczęła się ubiegać o przyznanie im prawa do opieki nad dziećmi w miejscowych sądach, Christy czekała trudna i długa walka. Do tej pory Christy traktowano z sympatią jako osobę złączoną z rodziną wspólnym nieszczęściem. Zachowanie rodziny zmieniło się jednak drastycznie po zapoznaniu się z świadectwem zgonu, które dostarczono wraz z ciałem. Akt zgonu stwierdzał, że Riaz zosta) zastrzelony (policja wcześniej nie podała szczegółowych informacji ze względu na dobro śledztwa; jak się okazało, Riaz rzeczywiście zostat „uderzony" — kula uderzyła w tył czaszki). Christy znalazła się w kłopotliwej sytuacji. — Okłamałaś nas! — wrzeszczeli na nią bracia. Wszelkie hamulce puściły, gdy rodzina przystąpiła do spełniania muzułmańskiego rytuału, zgodnie z którym ciało zmarłego zostaje obnażone, wykąpane i spowite w biały całun w ramach przygotowań do pogrzebu. Po przerażającej rozmowie telefonicznej, w czasie której przedsiębiorca pogrzebowy z Michigan ostrzegł, że wykonujący sekcję nie troszczą się potem o to, żeby porządnie poskładać ciało, Christy nalegała na odstąpienie od rytualnych czynności. Członkowie rodziny zignorowali jej uwagi. Kiedy zobaczyli, w jakim stanie jest ciało, zamarli z przerażenia. Jeden z wujów wpadł jak burza do saloniku Ri w domu Fiaza, gdzie zgromadziła się rodzina, brutalnie złapał Christy mówić ła Oskai zaniec W 86 ¦eagował hierdzić: : ciągle [ojca do Żaden •wujowie ihan!", iiąc, nie i łwabiem Christy zejętego iszonym ionkowie staniem i synów, odwójne iczęła się scowych | złączoną leniło się które został nacji ze został tlazła się :lniania zostaje gotowań |sie której sekcję , Christy i rodziny tst ciało, | saloniku ! Christy za ramię i wrzasnął: — Ty przeklęta, krwawa Amerykanko! (Uchodzące niegdyś za bliskiego sojusznika Stany Zjednoczone wypadły z łask w Pakistanie). Nieznajomi mężczyźni tłoczyli się wokół niej rzucając pełne głębokiej nienawiści spojrzenia. Jeszcze tego samego dnia, pod koniec pogrzebu, Christy traktowana była jak osoba zupełnie obca, wręcz podejrzana, ktoś, komu nie można ufać. Dlaczego Riaz był taki zdenerwowany i niespokojny przed wyjazdem z Pakistanu? Rodzina doszła do wniosku, że bał się rodziców Christy. Usłyszała: — Rozmawialiśmy z detektywami i dowiedzieliśmy się, że ograniczono liczbę podejrzanych do dwóch osób. Przeprowadziliśmy śledztwo na własną rękę i wiemy, że winny jest twój ojciec. Za kilka dni zostanie aresztowany. Christy, której zabroniono zatelefonować do domu lub na policję w Michigan, była bezradna wobec oskarżenia i nie miała żadnej możliwości bronienia się przed coraz straszniejszymi groźbami: — Mamy swoje sposoby postępowania w takich przypadkach — oznajmił jej tak łagodny niegdyś Fiaz. — Pewnie nie wiesz jeszcze, że kiedy zabito naszego dziadka, zabiliśmy dwanaście osób, żeby pomścić jego .śmierć? — Naprawdę wierzycie, że mój ojciec mógł to zrobić? — dopytywała się Christy. — To, czy wierzymy, nie ma tu żadnego znaczenia — rzekła Mahrin, dziewiętnastoletnia siostra Riaza, która szczególnie głęboko przeżywała jego śmierć. — Gdybyś nie poślubiła naszego brata, żyłby do tej pory. — Spojrzała wymownie na Christy i dodała lodowatym tonem: — Chciałabym sycić się teraz krwią twojej rodziny. — Próbujecie mnie przestraszyć? — Tak — stwierdziła Mahrin. — Właśnie to robimy. Trzeba przyznać, że udawało im się to, szczególnie kiedy za cel wzięli dzieci Christy. Byli przedświadczeni, że Eric „został zesłany przez szatana" i że on ponosi winę za śmierć Riaza. Skoro cierpią przez Erica, już postarają się o to, żeby John i Adam cierpieli przez nich - nie pozwolą im wrócić do Ameryki z matką. Wyszło na jaw to, czego Christy obawiała się najbardziej. Przerażona zareagowała oburzeniem: — Chcecie, żeby John i Adam cierpieli, bo jesteście źli na Erica? Oskarżacie osiemnastomiesięczne dziecko tylko dlatego, że ojciec je zaniedbywał? W tym momencie jeden z braci uderzył ją w twarz, krzycząc: — Był wspaniałym ojcem! Nie masz prawa tak o nim mówić! Riaz zaczął już być chroniony w myśl zasady, że o zmarłych należy mówić dobrze albo wcale. 87 Gdy żył Riaz, rodzina zapewniała Christy, że nigdy nie dopuści do jej rozłączenia z dziećmi. Dziesięć dni po jego śmierci ci sami ludzie zaczęli czynić wszystko, żeby do tego doprowadzić. — To jest kraj ich ojca — mówił Fiaz, który szczególnie zawzięcie nalegał na to, by Christy sama wyjechała z Pakistanu. — Ale ich ojciec nie żyje — odcięła się Christy — a Stany Zjednoczone są krajem ich matki. — Wykazaliśmy dużo dobrej woli przyjmując cię do naszej rodziny — przerwał groźnie Fiaz - więc nie przeciągaj struny. Jednak Christy nie ustępowała. Nie wyjedzie bez chłopców. Dzieci stały się tematem rozmów w wiosce, na każdym rogu wymieniano z ożywieniem ich imiona. John, który lepiej niż matka znał język urdii, przybiegł do niej któregoś dnia i ze wzburzeniem wyrzucił z siebie: — Nie zostawisz mnie nigdy, powiedz, że nie! Próbując go pocieszyć, Christy wypowiedziała słowa, których wkrótce miała pożałować: — Nie bój się, synku, nigdy się już nie rozstaniemy. 26 stycznia Christy wciąż tkwiła jak więzień w domu Fiaza, gdzie atmosfera była aż gęsta od wzajemnej niechęci. Domownicy wydawali się poruszać w zwolnionym tempie. Coś wisiało w powietrzu niczym nadciągająca burza. Rozszalała się po piątej po południu: dwudziestu mężczyzn, krewnych Riaza, wtargnęło na tylną werandę, otoczyło Christy i starało się wyrwać jej dzieci, które trzymała w objęciach. Udało im się chwycić Adama i szybko oddać służącemu. Kiedy służący oddalał się, dwuletni syn nie odrywał przerażonego wzroku od matki, a po chwili zwymiotował. John nie miał zamiaru łatwo się poddać. Piskliwie protestował w odpowiedzi na wrzaski i przekleństwa Fiaza i z całej siły uczepił się Christy. Dporowadzeni do szału mężczyźni brutalnie szarpali dziecko za ramiona i bili je po plecach, żeby rozluźniło uścisk. Christy odpychała ich starając się osłonić syna. — Nie próbuj walczyć z mężczyznami! — wrzasnął jeden z braci. — Nie dam wam moich dzieci! — odkrzyknęła. Doznała szoku, rozpoznając w tłumie napastników wuja Riaza, Hyatta. Z całej rodziny właśnie Hayatt traktował ją najserdeczniej, starał się być jej przyjacielem i opiekunem. Jak widać i on całkowicie zmienił do niej swój stosunek. Bez zastanowienia z całej siły uderzyła Hyatta kantem dłoni w szyję. — Nie mam się czym chwalić — opowiadała — ale oni potrzebowali otrzeźwienia, tracili panowanie nad sobą. Hyatt upadł wydając zduszony jęk. Jego wspólnicy oniemieli widząc niespodziewany atak ze strony kobiety i mamrocząc coś pod nosem wyszli z pokoju. Po niedługim czasie Christy przyprowadzono z powrotem Adama. 88 Izięcie I Stany dziny | Dzieci iano turdii, aebie: f^Btórych i. gdzie dawali niczym ;dziestu toczyło feriach. I służący I matki, :stował spił się Idziecko I Christy Riaza, [deczniej, kowicie lider żyła Po tym wydarzeniu rodzina podzieliła się według płci. Żona Hyatta stwierdziła, że jej mąż i krewni zupełnie nie mieli racji, co stanowiło akt dużej odwagi w zdominowanej przez mężczyzn kulturze. Ambrin była tak poruszona tym, co się stało, że krzyczała na męża - rzecz nie do pomyślenia w Peszawarze. Największym spośród nielicznych obecnie sprzymierzeńców Christy był kuzyn Szohab. — Cokolwiek się zdarzy — ostrzegł ją — nie wpuszczaj dziś wieczorem nikogo do swojego pokoju. Tego wieczoru Christy zamknęła drzwi sypialni na klucz, chociaż było to uważane za wielki afront. Około północy, gdy synowie pogrążeni już byli w głębokim śnie, Christy zauważyła, że poruszyła się klamka w drzwiach; najwyraźniej ktoś usiłował dostać się do pokoju. Na palcach, jak mogła najciszej, podeszła do drzwi i zerknęła przez znajdującą się w nich wąską szybę. To, co zobaczyła, pozbawiło ją tchu: na zewnątrz stał jakiś osobnik, w którym rozpoznała Fiaza, a towarzyszyli mu trzej nieznani jej mężczyźni. Mieli ze sobą gruby sznur i jutowy worek. Zza pasów sterczały noże, z którymi zresztą nie rozstawali się nigdy. Przerażona Christy usiadła na podłodze i zaczęła z całej siły stukać w ścianę scyzorykiem. Chwilę później dobiegł ją sprzed domu podniesiony głos Szohaba spierającego się o coś z mężczyznami. — Nie możecie tego zrobić z Amerykanką — ostrzegł ich Szohab. - W konsulacie amerykańskim wiedzą, że ona jest tutaj, i potem odpowiedzialność spadnie na rodzinę. — Chcąc zwiększyć siłę argumentacji, dodał: - Wiecie przecież, że rząd amerykański wysyła całe armie dla ratowania swoich obywateli. Po tych słowach Christy usłyszała już tylko stek wulgarnych przekleństw Fiaza i kompanów oraz odgłos oddalających się kroków. Później Szohab powiedział Christy, że mężczyźni nie mieli zamiaru jej zabić, chcieli ją tylko związać do czasu kiedy rodzina nie uzyska formalnych praw do opieki nad Johnem i Adamem. Następnego dnia rano Fiaz wręczył Christy pismo z sądu zakazujące jej opuszczenia Pakistanu wraz z dziećmi. „Jeśli zabierze synów - przeczytała w petycji skierowanej do sądu przez rodzinę Riaza — ich przyszłość będzie zrujnowana". W pierwszym odruchu Christy chciała zostać w Pakistanie i podjąć walkę. Jednak życzliwa kuzynka, Ronnie, gorąco jej to odradzała. — Wiem, że została ci wyrządzona krzywda — powiedziała — ale masz większą szansę wygranej, jeśli wyjedziesz do Ameryki i stamtąd będziesz walczyła o dzieci. Christy domyślała się, jakie mogły być konsekwencje jej dalszego oporu w Pakistanie. To, co wydarzyło się w nocy, nie miało na celu jedynie zastraszenia. Mężczyźni z pewnością przyszliby po nią jeszcze raz. 89 Podjęła decyzję. I tak nie pomoże synom, jeśli będzie związana lub przytrafi jej się coś jeszcze gorszego. Zatelefonowała do konsulatu amerykańskiego mówiąc, że następnego dnia przyjedzie do ambasady w Islamabadzie. Ostatniej nocy w Peszawarze Christy długo przyglądała się śpiącym synom. Cały czas łamała sobie głowę, jak uniknąć dokonania straszliwego wyboru, starała się znaleźć jakieś inne wyjście, którego przecież nie było. — Trudno opisać słowami, co czułam — stwierdziła. Wyjechała wcześnie rano następnego dnia, nie budząc ani Johna ani Adama; nie zniosłaby już kolejnego dramatycznego pożegnania. W ciągu minionych dwóch lat Christy miała niejedną okazję, by przekonać się, jak ograniczone są możliwości dyplomacji. Pracownicy konsulatu Stanów Zjednoczonych wyraźnie dali jej do zrozumienia, że nie będą w stanie udzielić schronienia jej dzieciom, nie mogli też gwarantować bezpiecznego ich dotarcia na lotnisko, gdyby Christy rozważała możliwość potejemnego wywiezienia synów z Pakistanu. Jednak tego dnia zapomniała o irytacji. Z wdzięcznością przyjęła pomoc pracownika ambasady, Mike'a Gayle'a, który zaprowadził ją do rozległego kompleksu nowoczesnych budynków i powiedział towarzyszącym jej członkom rodziny, że ambasada zapewni jej nocleg. Z jeszcze większą radością powitała umożliwienie jej przejazdu na lotnisko należącym do ambasady samochodem z maskującymi szybami i zapewnienie, że przedstawiciel ambasady będzie przy niej obecny aż do wejścia na pokład samolotu. Przed wyjazdem Christy odbyła dwie ważne rozmowy telefoniczne. Pierwszą — z detektywami z okręgu Berrien, którzy zapewnili ją, że jej ojciec ani przez chwilę nie był podejrzewany o zamordowanie Riaza; rodzina męża wymyśliła tę historię dla swoich własnych celów. Drugą rozmowę odbyła z kuzynką w Peszawarze, która poinformowała ją, że John odmawia przyjmowania posiłków. — Cały czas płacze i błaga o twój powrót — dodała kuzynka, a Christy zamarło serce. — Powiedz mu, że wrócę — błagała walcząc ze łzami. — Wrócę najszybciej jak tylko będzie możliwe. W tym momencie uświadomiła sobie, że choć z pewnością powiedziała prawdę, nie sposób było przewidzieć, kiedy to może nastąpić. Żaden z dotychczasowych okresów rozłąki nie był dla Christy tak bolesny jak właśnie ten, trwający przez następne sześć miesięcy. Dawniej mogła przynajmniej regularnie telefonować do Johna i Adama z Michigan. Teraz jednak rodzina Riaza traktowała ją jak przeciwnib i uniemożliwiała jej rozmowy z dziećmi, dopóki w listopadzie 1990 90 Hcym jstra- irego lam iził ją towa-iocleg. Ju na :vbami y aż liczne. i że jej jRiaza; Prugą ze ynka, |powie-istąpić. fety tak jiesięcy. lAdama Wnika 1990 roku, trzy miesiące po wyjeździe Christy, nie zmieniła tego interwencja konsulatu. Kiedy John podszedł do telefonu, nie rozpoznała jego głosu — z początku myślała, że rozmawia z jakimś innym dzieckiem, że to kolejny podstęp rodziny. Gdy wyjeżdżała, w angielszczyźnie Johna prawie nie było słychać charakterystycznego dla Pakistańczyków akcentu, teraz jednak był on bardzo wyraźny, a John mówił sztucznie wysokim tonem. — Mamusiu, jest mi dobrze i w ogóle nie płaczę — powiedział. Zaraz potem usłyszała głos jednej z ciotek: — Powiedz mamie, że chodzisz do szkoły. — Mamusiu, nie płaczę i chodzę do szkoły — powtórzył John. Christy wyczuła głębokie rozgoryczenie w głosie dziecka. — Nie słuchaj, jeśli mówią inaczej — powiedziała do synka. — Pamiętaj, że masz mamę, która cię bardzo kocha. John wybuchnął płaczem, a jego głos stał się nagle znajomy. — Mamusiu, chcę, żebyś tu była! — wykrztusił wśród łkań. — Przyjedź i mnie zabierz! W tym momencie słuchawkę przejęła ciotka: — Nie możesz rozmawiać z dziećmi, bo to je rozstraja. Po tych słowach ciotka przerwała połączenie; Adamowi odebrano nawet możliwość przywitania się z matką. Doskonale rozumiałam, co Christy musiała przeżywać w tym okresie i szczerze jej współczułam. Wymuszona siłą rozłąka z dziećmi jest najboleśniejszym przeżyciem, jakie może spotkać rodziców. Zdecydowałam się jechać do Iranu przede wszystkim dlatego, że obawiałam się, iż Mudi wykorzysta moją nieobecność, by uprowadzić Mahtab. Kiedy któregoś dnia, już w Teheranie, wyrwał mi córkę z objęć i rozdzielił nas na dwa tygodnie, czułam straszliwą bezradność i pustkę, zupełnie nie mogłam się odnaleźć w tej sytuacji — na te dwa tygodnie straciłam swoją tożsamość. Było to dla mnie pierwsze ostrzeżenie, że grozi nam rozłąka na stałe, co ostatecznie przekonało nas do podjęcia ryzykownej ucieczki. Christy nie mogła się doczekać, kiedy sprowadzi dzieci do Ameryki, jednak jej pakistański adwokat, Nasir Ul-Mulk, poważny młody człowiek, od razu uprzedził ją, że proces o przyznanie prawa do opieki nad dziećmi może potrwać około dwóch lat, a nawet dłużej. Nasir stwierdził, że w końcu Christy na pewno wygra. Nauki proroka Mahometa nie pozostawiały żadnych wątpliwości — dzieci w wieku do siedmiu lat powinny być wychowywane przez matkę, niezależnie od wyznawanej przez kobietę religii. To, że Christy była formalnie muzułmanką, dzięki przyjęciu muzułmańskiego imienia w dniu ślubu, dodatkowo umacniało jej pozycję. Te zapewnienia nie uspokoiły jednak Christy. Nie darzyła zaufaniem 91 ¦*, 'C*'s %i> E* " -1*^- *^ip pakistańskiego wymiaru sprawiedliwości. Miała przecież zamiar podjąć krok bez procedensu - odebrać dzieci z muzułmańskiej rodziny uciekając się do pomocy muzułmańskich sędziów. Ostatnio słyszałam o podobnym przypadku - pochodzącej z Ameryki matce przyznano prawo do opieki w Egipcie, pod warunkiem jednak, że pozostanie w tym kraju na stałe. Christy miała również wątpliwości, czy jej prawnik będzie w stanie, i czy będzie w ogóle miał ochotę przeciwstawić się wpływom Khanów w Peszawarze i doprowadzić do tego, żeby sąd rozpatrzył sprawę we właściwym czasie. Za dwa lata John miałby już prawie siedem lat, w którym to wieku muzułmańscy chłopcy automatycznie przechodzą pod opiekę ojca, czy jak w tym przypadku, rodziny ojca. W dodatku z dokumentów stwierdzających pakistańskie obywatelstwo Johna wynikało, że jest on o dziesięć miesięcy starszy niż w rzeczywistości - jeszcze jeden przemyślny fortel Riaza. Gdyby rodzinie udało się przeciągać sprawę, mogliby ją nawet wygrać. Istniało jeszcze inne wyjście: wynajęcie kogoś, kto uprowadziłby chłopców. Christy wiedziała, że Peszawar jest ośrodkiem afgańskiego ruchu oporu i nie brakuje tam uzbrojonych ludzi, którzy nie mają nic do stracenia. Zdawała sobie jednak sprawę, że pojawienie się nieznajomego w rodzinnej wiosce Khanów byłoby z pewnością zauważone, a przygraniczne tereny są górzyste i trudno dostępne. Gdyby próba porwania i ucieczki nie udała się, straciłaby dzieci na zawsze. Zdecydowała się więc rozstrzygnąć sprawę w sądzie. Chcąc umocnić swój status muzułmański, Christy złożyła rytualne przysięgi w obecności islamskiego duchownego mieszkającego w pobliżu Detroit. — Jeden jest Bóg — recytowała po angielsku, a potem po arabsku, — a Mahomet jest Jego prorokiem. W czasie tej ceremonii Christy nie miała poczucia, że czyni coś niewłaściwego. Wierzyła w Boga, a nauki Mahometa — szczególnie te nakazujące szacunek dla kobiet i dzieci — przyjmowała z uznaniem. Duchowny zgodził się z nią, że gdyby Mahomet żył, byłby przerażony postępowaniem rodziny Riaza. Doskonale potrafię zrozumieć dezyzję Christy. I ja podczas pobytu w Teheranie pilnie studiowałam islam. W moim przypadku było to wyrachowane posunięcie mające na celu zyskanie zaufania Mudiego i jego rodziny. Myślałam wówczas, że jeśli nabiorą przekonania, iż zaakceptowałam życie w Iranie, zyskam więcej swobody, niezbędnej przy planie ucieczki. Gdy Mudi zabrał Mahtab, modliłam się do Boga, do Jezusa, do Allacha — wszędzie szukałam pomocy i źródła siły, niezależnie od tego, gdzie się ono znajdowało. Doprowadziło mnie do tego moje położenie. Im lepiej poznawałam Christy, tym większą darzyłam ją sympatią. 92 odjąć W kilku przypadkach, którymi się zajmowałam, wcale nie miałam Lieka- pewności, czy to z rodziców, któremu zabrano dziecko, na pewno Ipodo- byłoby jego lepszym opiekunem. Uprowadzenie dzieci przez rodziców iro do jest bolesnym problemem i musi być zwalczane dla zasady, lecz parę Jaju na razy zastanawiałam się, czy istniało lepsze rozwiązanie. W przypadku Christy nie miałam żadnych wątpliwości. stanie, Od pierwszej chwili głęboko przejęłam się jej sprawą. Z pewnością nów miała na to wpływ sama Christy — była nadzwyczaj miła, serdeczna, we szczera i opiekuńcza. Poza tym śmierć jej męża uświadomiła, w jaką lat, pułapkę bez wyjścia mogą wpaść pozostały przy życiu współmałżonek lodzą i dzieci. Przypomniałam sobie, jak podczas pobytu w Iranie modliłam atku się o śmierć Mudiego i oczami wyobraźni widziałam go już pod kołami wyni- samochodu na którejś z ruchliwych ulic Teheranu. Podobnie jak inne jeszcze osoby znajdujące się w mojej sytuacji, sądziłam, że Mahtab i ja :ciągać będziemy wtedy mogły wyjechać do domu, że śmierć Mudiego oznacza- łaby koniec naszej niewoli. ..dziłby Myliłam się. Ku swemu przerażeniu dowiedziałam się, że po śmierci skiego Mudiego stałybyśmy się własnością jego rodziny. Rodzina Mudiego ają nic mogła pozwolić na mój wyjazd lub wręcz nań nalegać, byłam jednak ic nie- pewna, że nigdy nie dopuściłaby do wyjazdu Mahtab. Zatrzymaliby ją iważo- z próżności lub z czystej złośliwości, a może i dlatego, że byli głęboko przekonani, iż w Iranie pod każdym względem żyje się lepiej niż cydo- w znienawidzonej Ameryce. Przez cały czas byłam pełna podziwu dla bezgranicznego oddania lytualne , Christy dzieciom i jej głębokiej do nich miłości. Błagała wszystkich i w po- znajomych, żeby wysyłali w jej sprawie listy do ambasady Pakistanu w Waszyngtonie. W rezultacie ambasada została dosłownie zasypana absku, '•'' listami i petycjami. Chociaż pracownicy ambasady stwierdzili, że nie są w stanie wpłynąć, by sprawa o przyznanie praw do opieki nad dziećmi m cos odbyła się gdzie indziej niż w Peszawarze, zgodzili się poinformować linie te sędziego, że dokładnie zapoznają się z jego orzeczeniem, co nie było aniem. przecież bez znaczenia. rażony Niecałe trzy tygodnie po rozpoczęciu operacji Pustynnna Burza, adwokat Christy poinformował ja, że sprawie nadano tok i lada dzień jpobytu może wejść na wokandę. Nasir stwierdził, że jej obecność nie jest [było to konieczna, lecz z pewnością pozytywnie wpłynęłaby na decyzję sędzie- dudiego go. Christy była zdecydowana polecieć do Pakistanu, a żeby okazać ania, iż } dobrą wolę, postanowiła zjawić się tam sama. :zbędnej j Jej decyzja wywołała istną lawinę telefonów pomiędzy domem Boga, i Christy, biurem senatora Riegle'a, Departamentem Stanu i moim Ha siły, \ biurem. Pracująca w Departamencie Stanu Sally Light, kierowniczka Imnie do . Wydziału do spraw Opieki Nad Dziećmi w Biurze, Obsługi Obywateli Za Granicą była poważnie zatroskana o bezpieczeństwo Christy, Impatią. wiedząc o licznych antyamerykańskich demonstracjach w Pakistanie. 93 Sally uważała, że Christy nie ma szans na uzyskanie zgody na powrót do Ameryki wraz z synami i że niepotrzebnie podejmuje tak wielkie ryzyko. Przyznałam się Sally, że podzielam jej pogląd. Niepokoiłam się też 0 Chris Korest, która zaangażowała się w tę sprawę w sposób dalece przekraczający jej zawodowe obowiązki i bardzo mocno przeżywała problemy Christy. Chris wierzyła, że Christy uda się przyjechać do Ameryki wraz z dziećmi, obawiałam się więc, iż może się zniechęcić niepomyślnym z pewnością orzeczeniem sądu i ucierpi na tym jej praca. Jednak nawet ona z mieszanymi uczuciami przyjęła zamiar udania się Christy do Pakistanu. Któregoś dnia zatelefonowała do niej 1 z płaczem wyznała: — Boję się, że mogą cię tam zabić. 9 lutego 1991 roku, na godzinę przed wyjazdem Christy na lotnisko, ostatnią próbę powstrzymania Christy podjęła Sally Light. — Proszę, nie jedź — błagała. — Myślę, że pochopnie podjęłaś decyzję. Zrozum, że teraz rv\kt z rvas,zyc\\ \udx\ w Cakistame me b^dlAt Zaprzątał SObie głowy tobą i twoimi dziećmi. Teraz wszyscy myślą 0 wojnie! — To nie ma znaczenia — odparła Christy. — I tak pojadę. Odłożyła słuchawkę i zaniosła się łkaniem. Chwilę później, już opanowana, jechała na lotnisko. Była to jej piąta podróż do Pakistanu w ciągu niespełna dwóch i pól roku, jednak zasadniczo różniąca się od poprzednich: tym razem Christy była wolna. Bardzo ucieszyła ją prosta czynność zameldowania się w jednym z hoteli w Peszawarze, a także to, iż mogła przychodzić 1 wychodzić kiedy chciała. Nie oznaczało to jednak, że nikt jej nie obserwował. Okazało się, że Christy cały czas była śledzona przez dwóch mężczyzn — tajnych agentów pakistańskich, którzy na prośbę senatora Riegle'a skierowaną do ambasadora Stanów Zjednoczonych w Pakistanie zostali przydzieleni jako ochrona. Nawet wizyta w konsulacie Stanów Zjednoczonych nie zniechęciła Christy. — Ach, więc to pani jest tą Christy Khan, która spowodowała nadejście takiej ilości listów, jakiej w życiu nie widziałem — przywitał ją jeden z urzędników. — Myślę jednak, że nie jest to właściwa pora na staranie się o dzieci. Radziłbym pani wracać do Ameryki. Nasir twierdził, że przesłuchania w'sądzie przybrały korzystny dla Christy obrót. Rodzina Riaza uznała w końcu, że ojciec Christy nie jest winko, śsnterci lięoa. \ dawała. iTOT^mk-ińa, t& ^Aotitia }tst pójić ra ugodę. — Nie chcę żadnych ugod poza salą sądową — stwierdziła Christy. — Chcę mieć jasną sytuację — moje dzieci muszą oficjalnie odzyskać wolność. Kilka dni później Christy po raz pierwszy wystąpiła w sądzie 94 w, : też ¦dalece pała ać do fchęcić aca. idania niej isko, [idjełaś będzie myślą ;adę. i Juz :h i pół razem iwania lodzić nie przez prośbę >nych chęciła dowała itał ją ora na stny dla | nie jest lójść na |Christy. idzyskać sądzie w Peszawarze. Sala sądowa miała rozmiary garażu na dwa samochody, betonową posadzkę i wysoko sklepiony sufit. Sędzia zwrócony twarzą do sali zajmował miejsce za prymitywnie ciosaną ławą; przedstawiciele stron i ich adwokaci, skupieni przy dwóch małych stolikach, zwróceni byli do niego twarzą. Resztę sali wypełniali liczni gapie i uchodźcy, którzy, stojąc, ciekawie przypatrywali się wszystkiemu i plotkowali. Rozprawa toczyła się bez żadnego ustalonego porządku: przesłuchania rozpoczynały się z chwilą, gdy na sali znalazły się obie strony. Kiedy Christy i Nasir oczekiwali na przybycie rodziny Riaza, adwokat udzielił swej klientce wskazówek: — Niezależnie od tego, co tu się będzie działo, nie wolno pani się rozpłakać. Zostanie to odebrane jako oznaka słabości. Proszę nie spoglądać sędziemu prosto w oczy - byłoby to wyzywające. On i tak jest skonsternowany, ponieważ jest pani Amerykanką, i wcale nie chce, żeby pani myślała, że wyjedzie pani stąd nic nie wskórawszy. Christy zadecydowała, że będzie zachowywać się w sposób, który zawsze wyprowadzał z równowagi rodzinę Riaza — z szacunkiem, lecz bez uległości. W panującym na sali ścisku i temperaturze około 27°C, Christy pociła się pod obowiązkowym swetrem i czadorem. Wyciągała szyję wypatrując na sali Johna i Adama, i była zdruzgotana, kiedy okazało się, że rodzina Riaza nie przyprowadziła chłopców. Ponieważ Christy bała się pojawić w wiosce, tu, w sądzie miała jedyną szansę na spotkanie z synami. Sędzia przełożył rozprawę na następny tydzień i nakazał rodzinie stawienie się wraz z chłopcami. Fiaz wpadł w szał. — Nie myśl sobie, że masz jakąś władzę — wysyczał do Christy tuż po wyjściu z sali rozpraw. — Jak zechcę, tak to załatwię, że będzie wyglądało, że zniknęłaś. Po powrocie do hotelu Christy zadzwoniła do matki. — Tak się boję — wyznała. Trzymała się tylko dzięki rosnącemu zaufaniu do adwokata, którego na chybił trafił wybrała z listy dostarczonej przez konsulat amerykański. — Raz po raz zaskakiwał mnie swoją wyjątkową uczciwością i bezpośredniością. To niezwykle prawy człowiek — wspominała. - Myślałam, wtedy, że Bóg mi błogosławi, że zesłał mi do pomocy całe zastępy aniołów. Szczęście mnie nie opuszczało. W czasie drugiej rozprawy, w której brała udział, dziesięć dni po wylądowaniu w Pakistanie, Christy zobaczyła wreszcie swoich synów. Kiedy pojawili się na sali w towarzystwie adwokata rodziny Riaza, z zachwytem stwierdziła, że są bardzo urodziwi i że ogromnie wyrośli. Oddałaby wszystko, żeby móc ich przytulić. Z gardła wyrwało się jej przejmujące westchnienie. W pełnej gwaru sali zapadła nagła cisza. 95 Christy całą siłą woli starała się opanować i ukryć łzy pod czadorem. Nie wolno płakać, strofowała się w myślach. Gdy spojrzała na sędziego, zauważyła, że przygląda się jej z głębokim zrozumieniem. Na prośbę Nasira sędzia odroczył przesłuchanie, pozwalając Christy spotkać się z chłopcami w swoim gabinecie. Synom towarzyszył teść Christy, który ze wszystkich sił starał się wywrzeć na niej jak najkorzystniejsze wrażenie. — Chcę się z tobą pogodzić — powiedział. — Jesteś moją córką. Christy nie odwzajemniła uprzejmości. Cała jej uwaga zwrócona była na dwóch małych chłopców, których nie widziała od pięciu miesięcy. John od razu rzucił się jej w ramiona, lecz Adam trzymał się na uboczu. Nie chce do mnie podejść, zamartwiała się Christy. — Nie jestem mu potrzebna. Wręczyła Johnowi zabawkę przywiezioną z Ameryki i wyciągnęła rękę z drugą zabawką do Adama, modląc się w duchu, by zareagował. — Patrzyłam na Adama, a on na mnie — wspominała Christy — i nagle wyciągnął do mnie ręce. Chciałam mu dać zabawkę, lecz odepchnął ją i od tej pory nie schodził mi z kolan. Kiedy trzeba było wracać na salę rozpraw, teść musiał siłą oderwać od niej Adama. Wszystko szło gładko, lecz nagle pojawił się kolejny problem. Na początku marca Adam zapadł na wirusowe zapalenie opon mózgowych, zakaźną chorobę, która rokrocznie zbierała w Pakistanie śmiertelne żniwo. Chociaż zawsze był najbardziej odporny z całej trójki, wydawał się teraz zupełnie pokonany przez chorobę: pokryty wysypką, wstrząsany uporczywymi wymiotami, jego krzepkie ciało leżało sztywne, nękane przykurczami mięśni. Christy niemal siłą wywalczyła leczenie Adama: najpierw udało jej się umieścić syna w szpitalu w piątkowy wieczór, tradycyjny dzień wolny dla lekarzy, następnie załatwiła dla niego osobny pokój, gdzie nie groziło mu zarażenie się tyfusem czy gruźlicą, na które to choroby cierpiała większość pacjentów oddziału ogólnego, wreszcie zdobyła niezbędną dla prawidłowego leczenia penicylinę. Szabina, kuzynka, która w swoim czasie pomogła Christy ratować Erica, teraz już pediatra, nie dawała Adamowi dużych szans na przeżycie. — Będzie żył — stwierdziła Christy z pewnością, którą dawała jej intuicja. Cieszyła się, że Adam chętnie przyjmował dużo płynów, co było niezbędnym warunkiem pozbycia się infekcji z organizmu. Podtrzymywało ją też na duchu silne przekonanie, że zbyt wiele sił angażowała tak długo, żeby miała teraz dziecko utracić. Był to okres, w którym przeżywała największy stres, a uczucia macierzyńskie dały o sobie znać ze zdwojoną mocą. Powiedziała mi potem: 96 lestem ;rwac Na Imóz- istanie «o jej \ dzień i gdzie oroby obyła ynka, już a jej |co było zymy- Lała tak którym łbie znać — W sytuacjach krańcowych człowiek tak się mobilizuje i koncentruje na tym, co robi, że nie ma czasu na przeżywanie. Nie czuje zmęczenia, nie czuje niczego. Po prostu robi to, co powinien. Dwa dni później Adam szczęśliwie przeżył kryzys choroby i pozostałe tygodnie pobytu w Pakistanie Christy spędziła czuwając przy jego łóżku, powierzywszy Nasirowi prowadzenie swojej sprawy w sądzie. Adwokat doniósł jej, że rodzina Riaza nadal ostro walczy, choć teraz proponuje, żeby Christy zabrała z sobą Johna zostawiając Adama, który czuł się wśród nich lepiej. Któregoś dnia Nasir przyniósł wiadomość najlepszą z możliwych: sędzia wkroczył do akcji i stwierdził, że nie pozwoli już rodzinie przeciągać sprawy. — To jest niekorzystne dla dzieci — stwierdził — niekorzystne dla matki, niekorzystne dla wszystkich. Słysząc to, Fiaz stracił panowanie nad sobą. — Co wysoki sąd ma na myśli mówiąc, że to jest niekorzystne dla matki? — wydyszał. — Matka się w ogóle nie liczy! Sędzia popatrzył na niego przeciągle. — Jeśli matka się nie liczy, to jak mam rozumieć to, co jest napisane w dokumentach, które leżą przede mną? Fiaz palnął straszliwe głupstwo, rodzina twierdziła bowiem, że synowie Christy powinni pozostać w Pakistanie dla ich własnego dobra oraz dla dobra babki ze strony ojca, która potrzebowała pocieszenia po stracie syna. Teraz ujawniona została cała hipokryzja tego od początku niezbyt przekonywającego argumentu. Zdając sobie sprawę z przegranej oraz widząc, że sędzia jest zdecydowany oddać chłopców Christy, rodzina skupiła swą energię na wywalczaniu jak najkorzystniejszych warunków kapitulacji. Adwokaci zredagowali zatwierdzoną potem przez sąd ugodę zawierającą kilka warunków, w tym klauzulę zabraniającą Christy ponownego zamążpójścia pod groźbą utraty praw do opieki nad dziećmi. Walka była skończona. Christy i chłopcy zajęli miejsca na tylnych siedzeniach samochodu Fiaza, który miał ich odwieźć na lotnisko w Peszawarze. Kiedy, mamrocząc coś pod nosem, jej szwagier włączył silnik, przez otwarte okno samochodu zajrzała do wnętrza znajoma twarz. — Christy, zawsze byłaś moją ulubienicą! — zawołał wuj Hyatt, kiedy samochód ruszał. — Tak się cieszę, że wszystko ułożyło się pomyślnie! Pięć lat wcześniej Mahtab i ja schodziłyśmy po schodkach na płytę lotniska Detroit Metropolitan — z tego miejsca otwierała się przed nami droga do wolności! 26 marca 1991 roku Christy, Johnathan i Adam wysiedli z samolotu i na tym samym lotnisku John po raz pierwszy od dwóch lat zobaczył Erica. Czuł się w obowiązku należycie się przedstawić: 97 ¦< *., h — Cześć, mam na imię Johnny, jestem twoim starszym bratem — powiedział z komiczną powagą czteroletniego dziecka. — Będę się teraz tobą opiekować. Nareszcie razem, pomyślała Christy. Nie mając dochodów i oszczędności, zamieszkała w położonym w robotniczej dzielnicy na przedmieściu Detroit domu rodziców — domu, w którym się wychowała. Pomimo ciasnoty, rodzina cieszy się atmosferą miłości a przebyte cierpienia scementowały ich wzajemne więzi. Cztery miesiące po powrocie John i Adam wciąż byli nieco oszołomieni, lecz szybko wracali do równowagi. John przestał budzić się nocą zdyszany i oblany potem, nie prosił już Christy, żeby go nie opuszczała i nie krzyczał z powodu mężczyzn z karabinami. Adam nie moczył się już w nocy i przesypiał do rana nie domagając się butelki. Zasypiając, chłopcy nie obejmowali już kurczowo zabawek bojąc się, że ta cząstka nowej, szczęśliwej rzeczywistości może im rano zostać odebrana. Jako starszy, w momencie zamieszkania w Pakistanie John miał już ukształtowanych wiele cech takich jak wrażliwość, bystrość i reflekcyj-ność. Lecz Adam pod wpływem zaminy otoczenia stał się innym dzieckiem — używając słów Christy: „stał się histerykiem" — Po przeżyciu tak wielkich huśtawek nastrojów i chaosu uczuciowego w zwaśnionej rodzinie w Pakistanie, Adam nie może znieść bałaganu. Gdy widzi, że Eric wynosi szczotkę do włosów z łazienki, biega za nim po całym domu, dopóki nie odłoży jej na miejsce do szafki. Często siada w łazience, rozgląda się dookoła i z zadowoleniem krzyczy „Czysto, czysto, czysto". Tuż po powrocie, prawie każdego wieczoru tuż przed położeniem się do łóżka, Adam sennym głosem pytał matkę: — Nie zostawisz mnie? — Nie, na pewno nie — odpowiadała Christy. — Dobrze — mówił Adam z pakistańskim akcentem. — Razem! Mając w domu trzech chłopców, z których najstarszy nie skończy) jeszcze pięciu lat, Christy musiała przyzwyczaić się do nieuniknionych konfliktów. Na początku John i Adam szczególnie ostro rywalizowali ze sobą, co, jak tłumaczyła Christy, było pozostałością z czasów pobytu w Pakistanie, kiedy Riaz i jego rodzina często podpuszczali ich do współzawodnictwa. Rosnąca zazdrość Adama o Erica, który jako najmłodszy i najsłabszy najbardziej angażował matkę, często znajdowała ujście w agresji. Opieka nad dziećmi zajmowała Christy znacznie więcej czasu i była bardziej wyczerpująca niż praca na całym etacie. Chcąc wprowadzić harmonię i ład, ściśle przestrzegała rozkładu zajęć domowych. — Chodzimy spać, wstajemy, kąpiemy się o stałych porach. Przestrzegamy pewnych reguł. Mój mąż był bardzo zepsuty i nie chcę, żeby 98 latem : się ionym do-się me | nieco dzić i nie i nie iałjuż ekcyj-;anym lżeniem Razem! kończył ijionych izowali pobytu ich do jako znaj- IChristy całym izkładu | J>rze- x, żeby dzieci myślały, że mogą robić wszystko, na co mają tylko ochotę. Ku zaskoczeniu Christy najmniej uciążliwa okazała się opieka nad synem, który, zdawałoby się, będzie wymagał jej najwięcej. — Dzieci z zespołem Downa są jak podarunki miłości; Eric cały jest przepełniony miłością — mówiła Christy. — Ma w sobie tyle zwyczajnej dobroci, że trudno pojąć skąd się to bierze. Jest najmniej konfliktowy z całej trójki — może dlatego,- że w ogóle nie jest o nic zazdrosny. Płatki wszczepionej zastawki okazały się nieszczelne i lekarze uprzedzili Christy, że syn będzie musiał zostać poddany kolejnej operacji za rok lub dwa. Na razie Eric przyjmuje dwa rodzaje środków na odwodnienie i lekarstwa nasercowe; jeśli nie dostaje choćby jednej dawki lekarstw, słabnie i czuje zmęczenie. Nie musi jednak ograniczać swojej aktywności i bardzo lubi żywiołowe zabawy z braćmi. Eric jest również tym dzieckiem, które najmniej się niepokoi, kiedy Christy sama wychodzi z domu po zakupy. Wcześniej, aż do połowy czerwca, czyli przez dwa miesiące od przylotu, nawet nie próbowała tego robić. U Johna i Adama każda, nawet krótka jej nieobecność w domu, powodowała wielki niepokój. Jednak z upływem czasu chłopcy ozdrowieli i pod tym względem. Kiedy bratowa przyszła ich popilnować, chcąc umożliwić Christy pójście na wesele w któryś lipcowy wieczór, synowie znieśli to bardzo dobrze. Prawdę mówiąc chwile rozłąki są najtrudniejsze chyba dla samej Christy. Opiekuńcza z natury, martwi się, że rodzina Riaza zlekceważy niezadowalającą ich umowę i będzie się starała uprowadzić chłopców. — Na samą myśl o tym zamiera mi serce. Moje dzieci są dla mnie wszystkim, nie potrafię wyrazić, jak się cieszę mogąc dzień po dniu obserwować jak się rozwijają i rosną — mają w sobie tyle życia i fantazji — mówiła. — Odetchnę dopiero gdy dorosną. Wtedy będę mogła rozluźnić się i cieszyć nimi widząc, że potrafią już zadbać o siebie. Teraz są tacy bezbronni. Wiem, że czują, co przeżywam, mimo iż staram się to ukryć przed nimi. Czasami staję przy oknie i zamyślam się sądząc, że mam doskonale opanowany wyraz twarzy, a John pyta: — Co się stało, mamusiu? Mimo że od batalii sądowej upłynęło już kilka miesięcy, Christy wciąż nie potrafi wspominać kraju zmarłego męża bez negatywnych emocji. Nadal ma nieprzyjemne skojarzenia nosząc wygodne pakistańskie bluzki i spodnie, które przywiozła z Peszawaru. Zdaje sobie sprawę, że będzie musiała zaznajomić synów z dziedzictwem kulturowym kraju ojca, szczególnie gdy dorosną, lecz przyznaje, że nie będzie to dla niej łatwe. Na razie sami chłopcy nie mają na to ochoty. John, który nauczył się bardzo płynnie posługiwać urdu, nie chce wymówić ani jednego słowa w tym jeżyku. Wymazał z pamięci wszelkie obrazy z rysunkowego filmu Pajęczyna Charlotte, mimo że przez dwa lata pobytu 99 w Pakistanie mógł korzystać tylko z tej jednej kasety wideo. Jest to znamienne u dziecka, które odziedziczyło po Riazie fotograficzną pamięć. Ani John, ani Adam nie przejawiają szczególnego zainteresowania osobą ojca. Rzadko poruszają ten temat. Jednak któregoś dnia John zauważył spacerującą parę i wyraźnie odczuł, że czegoś mu brakuje. — Nie martw się, mamusiu — powiedział wtedy. — Pan Bóg da nam drugiego tatusia. Christy jednak wciąż jeszcze jest pochłonięta myślami o ich nieżyjącym ojcu; często zastanawia się dlaczego zginął. Detektywi twierdzą, że nie grozi jej żadne niezbezpieczeństwo. — Proszę się nie niepokoić. Nie ma powodów do obaw — usłyszała. Ten, kto szukał Riaza, najwyraźniej załatwił już swoje z nim porachunki. Sprawa morderstwa wciąż pozostaje nie wyjaśniona. Christy wie, że policja celowo, dla jej bezpieczeństwa, nie podaje wszystkich posiadanych informacji. Jest jej przykro, że nawet po śmierci Riaz pozostał dla niej równie tajemniczy jak za życia, że tak mało wie o człowieku, którego żoną była przez pięć lat. Detektywi ujawnili, że Riaz był winien pieniądze „dosłownie wszystkim" i że został zastrzelony w parku leżącym w połowie drogi między Chicago a Detroit, osławionym miejscu spotkań przemytników narkotyków i przestępców. Christy ze zdumieniem przyjęła wiadomość, że w krwi Riaza nie wykryto alkoholu, co było dziwne u człowieka stojącego na krawędzi alkoholizmu. — Kiedy idą wymienić towar — wyjaśnił jeden z detektywów — zazwyczaj są trzeźwi. Czyżby Riaz był zamieszany w handel narkotykami? Christy wiedziała, że Peszawar stal się ośrodkiem przerzutu opium z Afganistanu i doszły ją słuchy, że sprawą zainteresowała się amerykańska Agencja do spraw Zwalczania Narkotyków. Nikt jednak nie potwierdził tej teorii. Najbardziej męczy Christy przekonanie, że krewni Riaza znają prawdę, lecz ukrywają ją dbając o jego reputację. Mimo wielokrotnych próśb amerykańskiej policji, odmówili ujawnienia treści rozmów telefonicznych Riaza z ostatnich tygodni przed podróżą. Christy jest przekonana, że lista osób, z którymi rozmawiał, mogłaby wiele wyjaśnić. Chociaż rozumiała jedynie poszczególne słowa męża z prowadzonych nerwowym tonem rozmów telefonicznych z tego okresu, słyszała, jak kilka razy wspominał o afgańskim ruchu oporu. Może tutaj znajdowało się jakieś ogniwo? Często odtwarza sobie w pamięci słowa wypowiedziane przez Riaza tuż przed jego odlotem z Pakistanu: „Christy, daj mi spokój. To 100 ;to |;zną bia (ohn |kuje. »da m- ą, że Jtała. L, że :ada-.il dla leku, nie wędzi vów dzia- istanu iencja tej j znają lotnych ftelefo-irzeko-yjaśnić. jzonych |ala, jak znaj- zRiaza łój- To są problemy, które ciebie zupełnie nie dotyczą". Riaz miał bardzo wielu wrogów i każdy z nich mógł go zabić. Jesienią 1991 roku Christy radziła sobie coraz lepiej. Zaczęła uczęszczać na kursy przygotowawcze dla dyplomowanych protokólantek sądowych. Miała zamiar podjąć pracę za trzy lata, kiedy synowie będą już uczęszczać do szkoły. Wciąż jeszcze żyła bolesnymi przeżyciami z przyszłości. W Pakistanie nie miała czasu ani sił, by pogrążyć się w żałobie po śmierci Riaza — nawet na pogrzebie, czy przy jego grobie. Jak wyryto na kamieniu nagrobnym, w chwili śmierci Riaz miał trzydzieści pięć lat — o pięć więcej niż w rzeczywistości, tak jak zapewne życzyłby sobie tego nieboszczyk. Kilka miesięcy po śmierci męża Christy wzięła udział w nabożeństwie żałobnym za jego duszę w jednym z kościołów w Michigan. Nadszedł w końcu jej czas na żałobę. — Przyjaciele mówią mi: „Nie powinnaś go żałować, jest tam, gdzie sobie zasłużył" — wyznała Christy. — Ale przecież był moim mężem. Kochałam go kiedyś i mieliśmy razem dzieci. Nie był jakimś potworem, mimo swoich wad pozostawał przecież człowiekiem. Nie, to wszystko nie powinno się tak skończyć. — Owszem, były takie chwile, że źle mu życzyłam. Ale wiara pomogła mi to zwalczyć. W Pakistanie zdałam sobie sprawę, jak dalece nie rozumiem osobowości mojego męża. Ale myślę, że Bóg zna nas najlepiej i głęboko wierzę, że jest miłosierny. Mam nadzieję, że Riaz odnalazł spokój, ponieważ tu, na ziemi, jego niespokojny umysł nie zaznał go na pewno. Christy mieszka teraz w swoim kraju i w swoim domu, lecz stale towarzyszy jej lęk. Tak jak mnie w jednej chwili może wyprowadzić z równowagi wiadomość o kolejnych posunięciach Mudiego, tak Christy ciągle zastanawia się, kiedy jej szwagrowie spróbują na ulicy odebrać to, co stracili w sądzie: jej synów. Mimo ciągłych obaw, Christy i tak może być uważana za szczęśliwą. Ogromna większość osób, którym współmałżonek uprowadził dzieci, próbując je odzyskać w zagranicznych sądach, na każdym kroku napotyka trudności nie do pokonania. Pozostaje im rozpacz po stracie i dręcząca wizja przyszłości. Są ludzie tacy jak Ramez Szteih, Libań-czyk mieszkający w New Jersey, który w 1986 roku utracił trzy córki przebywające teraz w Republice Południowej Afryki. I właśnie sytuacja tych ludzi, często przekraczająca najczarniejsze wyobrażenia, nie daje mi spokoju. 101 ROZDZIAŁ 5 ROZBIEŻNE SYSTEMY Ramez Szteih otrzymał obywatelstwo amerykańskie w 1980 roku, czternaście lat po przyjeździe z Bejrutu do Nowego Jorku, gdzie podjął pracę księgowego w biurze linii lotniczych Pan American. Oprócz mnycn zćftei, praca ta dawaia wspaniale możliwości człowiekowi kochającemu podróże: darmowe przeloty na wszystkich liniach Pan Am na świecie. W 1977 roku w czasie podróży po południowej Szkocji, Ramez wstąpił na lunch do przydrożnej restaruacji malowniczo położonej wśród wzgórz. Jego wzrok przyciągnęła jedna z kelnerek — i tak zaczął się romans jego życia. Muriel Dunlop była tuż przed swoimi dziewiętnastymi urodzinami, a Ramez miał trzydzieści osiem lat, lecz było to dla nich bez znaczenia. Wymienili adresy i wkrótce rozpoczęli czułą korespondencję. Kiedy po sześciu miesiącach Ramez złożył ponowną wizytę w Szkocji, wzajemna fascynacja przerodziła się w gorącą miłość. — Różnica wieku nigdy nie miała dla mnie znaczenia — mówił Ramez. — Byliśmy sobie bardzo bliscy i rozumieliśmy się doskonale, niemalże bez słów, tak jak byśmy czytali sobie w myślach. Nie musieliśmy sobie niczego wyjaśniać. Wszystko układało się cudownie. Cieszyli się każdą wspólnie spędzoną chwilą: piknikami na wsi czy nad morzem, wieczornymi wypadami do kawiarni, wizytami u przyjaciół Muriel. Ramez został przedstawiony rodzicom Muriel i spotkał się z miłym przyjęciem. David Dunlop pracował jako ślusarz narzędziowy, a jego żona Isobell była recepcjonistką w hotelu. Sprawiali wrażenie bardzo rozsądnych ludzi, nie mających uprzedzeń związanych z różnicą wieku, narodowości, czy wyznania Muriel i jej narzeczonego — Ramez był grekokatolikiem, a Muriel niepraktykującą prezbiterianką. Państwo Dunlop również uwielbiali podróże. Dzieciństwo i wiek młodzieńczy Muriel spędziła w Rodezji, dokąd rodzice wyjechali w poszukiwaniu lepiej płatnej pracy, i dopiero wybuch walk wyzwoleńczych w 1975 roku zmusił ich do powrotu do Szkocji. W lutym 1978 roku Muriel i Ramez zawarli związek małżeński w małym kościółku w Szkocji. Gdy Muriel otrzymała zieloną kartę, wynajęli mieszkanie w Brooklynie, po czym przenieśli się do jednej z podmiejskich dzielnic w stanie New Jersey, właściwego, jak sądzili, miejsca na założenie rodziny. Świeżo upieczonej małżonce, która dopiero co przestała być nastolatką, trudno było przystosować się do zmienionych warunków życia. Planując jak najszybciej urodzić dziecko, nie zatroszczyła się o znalezienie pracy. Osamotniona, wyizolowana 102 liOWl IPan :ocji, ożo- ]i tak Umi 1 lecz oczęli .łożył ¦¦x go- IRamez Państ-dzień- mkiwa-1975 lżeński I kartę, (jednej | sądzili, która : się do Iziecko, llowana z otoczenia, czuła się nie na swoim miejscu. Nie użalała się jednak mężowi. Jak mówił Ramez, była typem osoby „która wszystko tłumi w sobie i potem nagle wybucha jak wulkan". Miał nadzieję, że niezadowolenie żony minie z czasem. W lutym 1979 roku oczekująca narodzin pierwszego dziecka Muriel poleciała do Szkocji. Tam w kwietniu przyszła na świat Victoria, a Muriel pozostała w Szkocji przez następne trzy miesiące. Ramez przylatywał do żony i córeczki w weekendy. Sześć miesięcy po narodzinach drugiej córki, Mayi, Isobell przyleciała z Zimbabwe do New Jersey w odwiedziny. Państwo Dunlop na nowo osiedlili się w Afryce, żeby być blisko dwóch młodszych synów, którzy wyjechali tam w poszukiwaniu pracy. Drugiego dnia pobytu w domu Muriel i Rameza Isobell zapytała zięcia, gdzie przechowuje paszporty córek i ze zdumieniem dowiedziała się, że trzyma je w sejfie bankowym. Następnego dnia Isobell poprosiła Rameza na rozmowę do swojego pokoju. Od razu przeszła do rzeczy: — Chcę, żeby moja córka i wnuczki pojechały ze mną odwiedzić rodzinę w Zimbabwe. Zaskoczony i podrażniony apodyktycznym tonem teściowej, Ramez zaoponował: — Muszę przedyskutować to z moją żoną. — Och, przecież ona ma swój własny rozum — oznajmiła chłodnym tonem Isobell, jak gdyby zapadła już decyzja w tej sprawie. Nigdy nie podnosiła głosu; wiedziała, że nie jest to konieczne. Ramez upierał się, że musi porozumieć się z Muriel, lecz ku swemu przerażeniu odkrył, że żona w ogóle nie chce z nim rozmawiać. Kiedy wchodził do pokoju, demonstracyjnie wychodziła wraz z matką. Nocą w łóżku odwracała się do niego plecami, milcząc jak głaz. Zaledwie przed czterema dniami potrafiła telefonować do Rameza do pracy trzy razy dziennie, zapewniając go o swej miłości, o tym, że pragnie mieć z nim trzecie dziecko. Teraz ich rozmowy ograniczały się do ustalania kto pójdzie po zakupy do supermarketu. — Powiedz, o co ci chodzi — błagał Ramez. — Jeśli sam się nie domyślasz, to po co mam ci mówić? — odpowiadała Muriel. Jej milczenie trwało do końca pobytu matki. — Byliśmy zawsze lojalni i szczerzy wobec siebie — wspominał Ramez. — Dotąd nie dochodziło do poważniejszych konfliktów. Ale gdy żona przebywała w towarzystwie matki, zmieniała się natychmiast. Całkowicie traciła swoją osobowość. — Na poparcie ze strony teścia nie mam co liczyć — mówił Ramez. - Jest zupełnie bezwolny, robi to, co każe mu żona. Nie ma nic do powiedzenia. Teściowa chciałaby mieć taką władzę nad córką i nad całą 103 naszą rodziną, jaką ma nad mężem. Skoro nie udało jej się nami rządzić, postanowiła zniszczyć nasz związek. Ramez opisał Muriel jako osobę całkowicie zdominowaną przez matkę; zazwyczaj dolewała do kawy świeże mleko, lecz pod wpływem Isobell zaczęła dodawać mleko w proszku, zawsze paliła papierosy Merit, ale przerzuciła się na Malboro, ulubiony gatunek papierosów matki; najgorsza jednak była zauważalna zmiana w wyrazie twarzy Muriel. Jej delikatna, zazwyczaj wesoła i otwarta twarz teraz stała się napięta, coraz częściej gościł na niej wyraz pogardliwej drwiny i wrogości. — Nigdy jeszcze nie doświadczyłem od nikogo takiej nienawiści — powiedział Ramez. Zdał sobie sprawę, że wydarzenia wymykają mu się spod kontroli, gdy znalazł w kieszeni szlafroka Muriel wizytówkę adwokata zajmującego się sprawami rozwodowymi. O ile dni mijały w smutnym nastroju, to wspólne wieczory przyprawiały Rameza o wściekłość. Isobell chodziła po domu popijając kawę i paląc papierosy jednen po drugim. Nie przestawała coraz natarczywiej nalegać na wyjazd Muriel do Afryki. — Twoja żona cię nie kocha — oznajmiła Ramezowi. — Mam zamiar zabrać ją i dzieci do Zimbabwe, a jeśli dojdzie do wniosku, że cię jednak kocha, wróci. Ramez odmówił wydania paszportów i w grudniu, dwa miesiące od daty przyjazdu, zrezygnowana Isobell opuściła w końcu ich dom. — I wtedy — zauważył osaczony zięć — wszystko zmieniło się jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Muriel z powrotem stała się sobą, jak gdyby budząc się ze złego snu. Siedem miesięcy później, w czerwcu 1982 roku, nastąpił kolejny wstrząs. Okazało się, że po wyjeździe, w tajemnicy przed Ramezem, Isobell zasypywała Muriel mnóstwem listów, za pomocą których starała się wpłynąć na córkę. Przysłała jej też czek na 500 dolarów, żeby Muriel miała czym opłacić adwokata. Którejś soboty niespodziewanie Muriel oznajmiła mężowi: — Będziesz musiał pogodzić się z tym, co cię czeka. — Co masz na myśli? — spytał Ramez. — Chcę się z tobą rozwieść — odpowiedziała lodowatym tonem Muriel. Nie podała żadnych powodów, a Ramez przez kolejne dwa miesiące musiał znosić jej pełne wrogości milczenie. Przełom nastąpił któregoś późnego wieczoru, gdy zatelefonowała przyjaciółka Muriel. Kiedy Ramez oznajmił, że żona już śpi, przyjaciółka zdecydowała się na szczere wyznanie. — Uważaj, Ramez. Wiele dzieje się za twoimi plecami — powiedziała. — Twoja teściowa podburza Muriel przeciwko tobie. 104 W nami przez lywem ipierosy Herosów -arzy /a się jwrogO- cnawiści Ibntroli, tata zaj- \) przybijając coraz Mam ku, że Lee od Idom. ]aę jak >snu. 'tolejny gzem, Ir, isby iewanie Ta wiadomość nie zaskoczyła Rameza, lecz utwierdziła go w przekonaniu, że Muriel jest bezbronną ofiarą presji osobowości dużo silniejszej niż jej własna. Rano Ramez nie wspomniał ani słówkiem o telefonie. Powiedział tylko żonie, że rozumie, co się dzieje, i stwierdził, że niektórzy ludzie osiągają zadowolenie jedynie wtedy, gdy unieszczęśliwiają innych. — Te słowa podziałały tak, jakby miały magiczną moc — opowiadał Ramez. — Żona objęła mnie, uściskała i ucałowała, mówiąc: „Kocham cię". Zadzwoniła do mnie do pracy trzy czy cztery razy, a kiedy wróciłem wieczorem do domu, powiedziała: „Stęskniłam się za tobą. Nigdy już nie pozwolę, żeby moja matka mną rządziła." Na cztery lata zapanował spokój. Muriel dotrzymywała słowa. Isobell wciąż słała listy — Ramez wspomniał z goryczą, że pozdrawiając Muriel i córeczki nigdy nie wymieniła jego imienia — lecz nie robiły już one wrażenia na Muriel. Ignorowała ciągłe błagania o przyjazd do Zimbabwe. W rozmowie telefonicznej potrafiła nawet przerwać matce: — Mam dość dwoich intryg. Nie życzę sobie, żebyś niszczyła nasze małżeństwo. W liście do męża pochodzącym z tego okresu napisała: ,,Chcę, żebyś wiedziała, że nikogo nie kocham tak jak ciebie. Nawet moi rodzice zeszli na drugi plan". W grudniu 1983 roku przyszła na świat ich trzecia córka, Monica. Chociaż w domu panowała atmosfera spokoju, Muriel nie porafiła zaaklimatyzować się w Ameryce. Każdego roku wraz z dziewczynkami wyjeżdżała na dwa lub trzy miesiące do rodziny Rameza do Libanu. We wrześniu 1984 roku wyjechała z dziećmi na cały rok, a Vicky zaczęła uczęszczać do brytyjskiej szkoły w Libanie. Ramez składał im krótkie wizyty i z trudem znosił rozłąkę, wiedział jednak, że zmierzające fo loibitia \ch małżeństwa w^site IsobeW będą spelzafy na niczym <ź2"&\ W czasie poprzednich okresów rozłąki Ramez utrzymywał ciągły kontakt z córkami. Telefonował do nich co kilka tygodni i przesyłał im taśmy, na które nagrywał opowiadane przez siebie bajki na dobranoc. Słuchając tych nagrań, córki rozmawiały z ojcem, tak jakby był obecny w pokoju. Teraz i ta możliwość obcowania z dziećmi została mu odebrana. — W rozmowach telefonicznych Muriel traktowała mnie obelżywie, wręcz nienawistnie, była bardzo nerwowa, wybuchowa. Potrafiła powiedzieć: „A cierp sobie!" i rzucić słuchawkę. Kiedy do telefonu dopuszczano dziewczynki, Ramez słyszał Isobell podpowiadającą, co mają mówić. — Mówiłem: „Kocham was" albo „Bardzo za wami tęsknię", a w odpowiedzi słyszałem: „Uhm" albo lakoniczne: „Ja też". Pytałem wtedy: „Boicie się powiedzieć, że mnie kochacie?", a córki na to: „Aha". Zaraz po wyjeździe Ramez otrzymał od dziewczynek kilka listów, lecz potem korespondencja ustała — nie dostał nawet kartki na Boże Narodzenie. 9 stycznia 1987 roku postanowieniem sądu w Union w stanie New Jersey Ramezowi przyznane zostało prawo do okresowej opieki nad dziećmi. Jego adwokat z New Jersey skontaktował się z nowym adwokatem Rameza z Pietermaritzburga, pracującym w firmie wybranej przez Rameza z listy dostarczonej przez konsulat Republiki Południowej Afryki w Nowym Jorku. Prawnik z Republiki Południowej Afryki odpowiedział telegramem, w którym zapewnił, że postanowienie amerykańskiego sądu „będzie stanowiło podstawę działania dla Sądu Najwyższego w Republice Południowej Afryki... pod warunkiem, że zarówno postanowienie jak i załączone dokumenty zostaną uwierzytelnione przez odnośne władze". W Rameza wstąpiła nadzieja. Wziął trzymiesięczny urlop w biurze linii lotniczych Pan Am, poleciał do Republiki Południowej Afryki, wynajął pokój w hotelu w Pietermaritzburgu i szykował się do walki. Poczuł zaniepokojenie, gdy okazało się, że przyznano mu jednego z najmłodszych adwokatów w firmie, „kogoś, kto zupełnie nie miał doświadczenia w prowadzeniu spraw dotyczących małżeństw mieszkających w różnych krajach". Ramez domagał sie. bv jeeo sprawa zajął «c ^cparcamem spraw Zagranicznych,^ a nie sądy. 'jego zdaniem ^oblSfh, Kto "ma zostać opiekunem dzieci zosta) już wyjaśniony przez sąd w New Jersey; pozostawały tylko zabiegi dyplomatyczne i wymiana dokumentów. Adwokat uświadomił jednak Ramezowi, że sprawa musi zostać' rozpatrzona w sądzie południowoafrykańskim celem rozstrzygnij dlaczego Muriel odmawia powrotu do Stanów Zjednoczonych. Dwa tygodnie później adwokat stwierdził, że należy wycofać sprawę. Tłumaczył: 110 liągły lial im anoc. cny mu obell mię", talem laa to: |stów, iBoże eNew u nad ;owym :.:e wy-?ubliki Połu-:iit, że e dzia-.... pod raienty i biurze Afryki, ! walki, ednego ie miał miesz-ą zajął laniem y przez \ miana zostać dygnięcia Dwa iTłuma- — Tutejsze sądy zawsze stają po stronie matki. Jeżeli będziemy się upierać, straci pan wszystkie pieniądze, paszport, a do tego będzie pan musiał zapłacić za adwokata żony. Zdaniem Nathaniela Blocha, adwokata z Pretorii, który został doradcą prawnym Rameza, jego problem wynikał z braku jakichkolwiek uregulowań międzynarodowych pozo walających odpowiedzieć na podstawowe pytanie: w którym z krajów sądy mają decydujący głos w orzekaniu praw do opieki nad dzieckiem. Chociaż oficjalnie w Republice Południowej Afryki respektowane są postanowienia sądów innych państw, w tym Stanów Zjednoczonych, to jednak nie ma szczegółowych ustaleń zobowiązujących sądy do przestrzegania tej reguły. Bloch powiedział, że na przykład już choćby zadeklarowanie chęci uzyskania prawa stałego pobytu w Republice Południowej Afryki — niezależnie od posiadanego obywatelstwa — może prowadzić do zajęcia się sprawą przez sąd południowoafrykański, nawet jeśli postępowanie rozpoczęło się w innym kraju. W przypadku państwa Szteih, pozwalał na to fakt posiadania przez Muriel statusu stałego mieszkańca. Poza tym, zauważył Bloch, sądy w Republice Południowej Afryki, podobnie jak w wielu innych państwach, wyraźnie faworyzują matki w procesach o przyznanie praw do opieki nad dziećmi. Bezradny i pozbawiony nadziei Ramez postanowił chwycić się ostatniej deski ratunku. W Departamencie Spraw Wewnętrznych powiedziano mu, że jeśli rząd Stanów Zjednoczonych wystąpi z formalnym żądaniem powrotu dzieci, wniosek ten będzie honorowany. Ramez zwrócił się do Departamentu Stanu, lecz spotkał się z odmową. Bez formalnego porozumienia rodziców Departament Stanu nie znalazł podstaw do wystąpienia z takim żądaniem. — Jeździłem do Johannesburga, do Pretorii, Durbanu — i nic nie wskórałem — westchnął Ramez. 9 marca konsulat w Durbanie powiadomił go, że „rząd Stanów Zjednoczonych nie ma zastrzeżeń co do powrotu do Stanów Zjednoczonych obywatelek amerykańskich Mayi i Moniki Szteih, oraz Victorii Szteih posiadającej prawo stałego pobytu w Stanach Zjednoczonych". Vicky miała obywatelstwo brytyjskie, gdyż urodziła się w Szkocji. Dokument ten nie zadowolił jednak Departamentu Spraw Wewnętrznych. Co gorsza, władze w Pretorii orzekły, że sprawa Rameza musi znaleźć rozwiązanie w sądach Republiki Południowej Afryki, gdyż jego adwokat tu nadał jej bieg. 12 marca 1987 roku wyrokiem Sądu Najwyższego Republiki Południowej Afryki przyznano prawa do opieki Muriel, a Ramezowi nakazano płacić 450 randów (około 220 dolarów) miesięcznie na utrzymanie dzieci. Zignorowano orzeczenie sądu w New Jersey. 111 ś Mimo że wyrok gwarantował mu prawo do odwiedzin dzieci, Ramez czuł się zdruzgotany. Do tej pory spotkania Rameza z córkami odbywały się pod ścisłą kontrolą rodziny Muriel. — Zupełnie jak w więzieniu - stwierdził. Kiedy pierwszy raz przyjechał na leżącą przy wiejskiej drodze farmę, wszystkie trzy córki rzuciły mu się na powitanie w ramiona. — Staliśmy tak chyba ze dwadzieścia minut, ciasno objęci. Moja żona i jej rodzice stali z boku, przy drzwiach, cały czas nas obserwując. Nawet się nie poruszyli. Gdy wszedłem do domu, nie odzywali się do mnie. Siedziałem z córkami w salonie, a w tym czasie żona i teściowie przebywali w kuchni - wspominał zduszonym głosem Ramez. — W pewnym momencie moja najstarsza córka spojrzała na mnie i zapytała: „Chcesz kawy?" Poszła do kuchni, nalała kawę do filiżanki i przyniosła mi ją do salonu. Jednakże w czasie drugiej wizyty Vicky traktowała ojca chłodno, nie chciała nawet usiąść obok niego. Nie, to niemożliwe, urobili ją, pomyślał Ramez. Gdy sąd przyznał mu prawo do widywania się z dziećmi, Maya i Monica były zachwycone perspektywą spędzenia weekendu z ojcem, lecz Vicky nie chciała z nimi jechać. Mówiła, że jest zmęczona, że źle się czuje. W końcu jednak wsiadła do samochodu i tam natychmiast odzyskała swobodę, tak jakby swoim zachowaniem w domu chciała przypo-chlebić się rodzinie matki. Kiedy wyjechali na drogę, zaczęła wypytywać o przyjaciółki z New Jersey. Zaraz potem młodsze córki zasypały ojca pytaniami; okazało się, że też bardzo tęskniły za dawnym otoczeniem. Maya nie mogła zapomnieć o pysznym miodzie w plastykowych pojemnikach w kształcie niedźwiadka. Monice brakowało masła orzechowego. Victoria chciałaby mieć pozostawioną w Ameryce szmacianą lakę. Wszystkie dziewczynki gwałtownie dopraszały się wiadomości o starszej sąsiadce, którą nazywały „Babcią". Często bywały u niej, objadając się tam ciasteczkami i śpiewając piosenki dla dzieci. Powiedziały Ramezowi, że teraz nie mogłyby już mówić do niej „Babciu". — Dlaczego? — spytał Ramez. — Teraz mamy już babcię — wyjaśniła Vicky, a Ramez z goryczą pomyślał o ogromnym wpływie, jaki wywierała na nje Isobell. Najbardziej jednak brakowało dziewczynkom ojca. Żałowały, że nie mogą spędzać z nim więcej czasu. Tego wieczoru, w swoim przyznanym mu na czas wizyty pokoju, do którego wstawiono trzy dodatkowe łóżka podarowane przez zaprzyjaźnionego właściciela zajazdu, Ramez po raz pierwszy od dłuższego czasu opowiedział córkom ulubioną 112 k lamez I ścisłą lodzę liona. f Moja yując. I się do :iowie IWpe-jpytała: niosła nki dla do niej [goryczą ell. ly, że nie |znanym atkowe \ Ramez ulubioną historię o Anansi, młodej dziewczynie, która dzięki umiejętności porozumiewania się z ptakami i mrówkami przeżywała mnóstwo najbardziej nieprawdopodobnych przygód i na skrzydłach przenosiła się do najodleglejszych miejsc. — Jest to opowiadanie, w którym rzeczywistość miesza się z fantazją - wyjaśnił Ramez. — Dzieci lubią to najbardziej. Następnego dnia Ramez powiedział córkom: — Pamiętajcie, że bardzo was kocham. — Wiemy — odpowiedziała Maya — ale to jest nasz sekret, twoja i nasza tajemnica. Bały się wyrażać spontanicznie swoje uczucia do niego w obecności babki. Tego samego dnia, kiedy podróżowali w czwórkę mikrobusem, który Ramez pożyczył od przyjaciela, Vicky zaczęła śpiewać słysząc dźwięki nagranej na taśmie libańskiej muzyki. — Wiesz, tato — powiedziała. — Domy w Pietermaritzburgu przypominają mi Liban. A więc nie straciłem jeszcze swoich córek, pomyślał uszczęśliwony Ramez. — Doskonale rozumiały, co się dzieje, wiedziały, że znajdują się tam wbrew mojej woli — stwierdził z dumą cztery lata później. — Nie musiałem im niczego wyjaśniać. To naprawdę bardzo dzielne dziewczynki jak na ich wiek. Weekend dobiegał końca. Gdy Ramez wjechał na drogę prowadzącą na farmę, Vicky poprosiła: — Zatrzymaj się. Z płaczem rzuciła się ojcu na szyję, całowała go i ściskała powtarzając: — Kocham cię, kocham cię. Po dłuższej chwili opanowała się i oznajmiła: — Teraz możemy już jechać. Nim dojechały do domu, serdecznie przytuliła się do niego Monica. — Chcę z tobą wyjechać na zawsze — błagała. — Nie jedźmy do babci, pojedziemy na lotnisko. Zabierz nas do Ameryki. Była to bardzo przejmująca chwila dla Rameza, który cały czas pokładał nadzieję w sądowym rozstrzygnięciu sprawy i teraz poczuł się bezradny wobec bólu córek. Czuł, że najlepszym wyjściem byłoby przekonanie Muriel do wspólnego wyjazdu, choćby na krótko — tak aby znalazła się o tysiące kilometrów od swojej matki. Niestety, o kontakt z żoną było jeszcze trudniej niż o kontakt z córkami. Na przyjęciu urodzinowym Mayi w lutym, Ramezowi udało się dopaść Muriel na ogromnym dziedzińcu przed domem. Nie kryjąc smutku i ogromnej tęsknoty przypomniał jej o wszystkim, czego się wyrzekła. Muriel zaczęła się jąkać, wyglądała na zakłopotaną, jak gdyby przyłapano ja na kłamstwie. Ramez dostrzegł w jej zachowaniu cień dawnej miękkości i oddania. 113 W tym momencie nadszedł jej brat, Gordon. Położył ręce na ramionach Muriel i pchnął ją w stronę domu. — Niech o wszystkim zdecyduje sąd — warknął. — Ona z tobą nie pojedzie. Jeszcze raz udało się Ramezowi dłużej porozmawiać z Muriel. Czterogodzinna dyskusja w salonie miała miejsce w marcu. Ramezowi wydawało się, że Muriel jest już bardzo bliska wyrażenia zgody na powrót do domu, że w końcu ożywają jej cieplejsze uczucia do niego, Gdy wyszedł z salonu, Isobell, która stała w kuchni z ręką opartą 0 bufet, spiorunowała go wzrokiem. Następnego dnia Muriel nie odezwała się do niego ani słowem i jego usiłowania spełzły na niczym. Po powrocie do Ameryki Ramez na nowo podjął kroki mające na celu skłonienie południowoafrykańskiego wymiaru sprawiedliwości do uznania wyroku sądu z New Jersey. Zebrał wiele pisemnych oświadczeń złożonych pod przysięgą: od angielskiej przyjaciółki Muriel, której Muriel wyznała ,,że matka ma trudny charakter i wiecznie wtrąca się do jej małżeństwa"; od przyjaciela z Brooklynu, który oznajmił, że państwo Szteih prowadzili „udane życie rodzinne", od właściciela domu w New Jersey, który pamiętał, że Vicky ,,zawsze serdecznie witała Rameza, gdy wracał z pracy" i że ,,po kolacji Ramez zabierał rodzinę na spacery do parku". Wszyscy troje potwierdzali, że Ramez „ma bardzo rodzinne usposobienie", jak ujął to właściciel domu, a „córki za nim przepadały". W tym czasie Ramez dotarł także do starszego brata Muriel, Davida, który poróżniwszy się z rodziną mieszkał teraz w Botswanie. David potwierdził, iż Isobell starała się rozbić także i jego małeństwo 1 że ma ogromny wpływ na członków swojej rodziny. — Szczerze ci współczuję — powiedział Ramezowi David w nagrywanej na taśmę rozmowie telefonicznej — ale dopóki Muriel jest pod wpływem matki, nie masz żadnej szansy. Tymczasem władze obu państw coraz obojętniej traktowały kolejne zabiegi Rameza. — Kiedy idę do tych urzędników, widzę, że moja sprawa mało ich przejmuje. Cóż, nie o ich dzieci tu chodzi — żalił się Ramez, który odnosił wrażenie, że w urzędach traktowano go po prostu jak nieudacznika mającego kłopoty z teściową. Ramez złożył swą ostatnią wizytę w Afryce w sierpniu 1987 roku, poświęcając trzytygodniowe wakacje na ostatnie próby przekonania Muriel. Wielokrotnie zapraszał ją wtedy na kolację, namawiał na wspólny wyjazd na piknik z dziećmi, lecz żona ani razu nie potrafiła się zdobyć na przyjęcie propozycji. Czuł się tym potwornie zawiedziony, ponieważ jedyną szansą przekonania żony była wspólna szczera rozmowa. Któregoś dnia znalazł się sam w jej sypialni i z zaskoczeniem przyjrzał się zawieszonym na ścianach fotografiom. Było ich ponad 114 V Inie BWl na ego. irtą i na i do :eń rej edo że cielą :znie ierał ioso- ly."' iriel, pnie. stwo ma-If jest [olejne i ich ! który acz- piętnaście, a wszyskie pochodziły z okresu, gdy Muriel czuła, że znajduje się w prawdziwym domu. Wszystkie przedstawiały kobietę, która ofiarowała jej najcieplejsze rodzinne uczucia i najgłębsze zrozumienie: były to zrobione w Bejrucie zdjęcia matki Rameza. Ramez nie poddał się, lecz w miarę jak upływały kolejne miesiące, a jego rodzina pozostawała w odległości ponad jedenastu tysięcy kilometrów, kontakty stawały się rzadsze. Mimo jego prośby, szkoły, do których uczęszczały córki nie wysłały mu odpisów ich świadectw. W czerwcu 1988 roku Maya przeszła zabieg wycięcia migdałków, lecz Ramez dowiedział się o tym dopiero w przeddzień pójścia córki do szpitala, w rozmowie z jedną ze współpracownic Muriel. Miał coraz bardziej marginesowy wpływ na ich codzienne życie i, co najgorsze, nic na to nie mógł poradzić. Ostatni raz rozmawiał z dziećmi przez telefon w 1989 roku, po tym jak państwo Dunlop wyprowadzili się do położonego nad Oceanem Indyjskim miasta Margate. Muriel i córki zajęły mieszkanie przylegające do mieszkania rodziców. Muriel nie miała telefonu, co oznaczało dla Rameza konieczność porozumiewania się z rodziną za pośrednictwem teściów. Kiedy proszono do telefonu córki, rozmawiały z nim chłodno i ostrożnie, a Ramez słyszał, jak Isobell dyktuje im, co mają mówić. Czasami Isobell informowała, że córek nie ma w domu. Ramez nie potrafił dłużej znosić tego odtrącania jego rodzicielskich uczuć. — Nie chciałem rozmawiać z córkami w tych warunkach — powiedział. Jego telefoniczny kontakt stał jeszcze bardziej ograniczony przez nieporozumienia z Muriel dotyczące łożenia na utrzymanie dzieci. Przez jakiś czas Ramez wysyłał jej 220 dolarów miesięcznie, lecz później zmniejszył tę sumę. Jego podróż i koszty sądowe pochłonęły rodzinne oszczędności (10.000 dolarów) i zmusiły go do zadłużenia się na 20.000 dolarów. Kłopoty finansowe uniemożliwiły mu podróże do Republiki Południowej Afryki w ramach uzyskanego przez sąd zezwolenia na odwiedziny dzieci. Jednak nadal wytrwale działał w swojej sprawie. Rozesłał listy do Departamentu Stanu, do kongresmenów i do senatora Donalda Rieg-le'a ze stanu Michigan, który gorliwie zajmował się problemami międzynarodowych uprowadzeń rodzicielskich. Starał się wyjaśnić sprawę amerykańskiego obywatelstwa Vicky i dowiedział się, że obywatelstwo córki nie będzie stanowiło przeszkody w jej powrocie do Stanów. Utrzymywał zażyły kontakt z człowiekiem, którego ojciec zasiadał w Parlamencie Republiki Południowej Afryki. — Wiem, że muszę stale trzymać rękę na pulsie, nie zaniedbywać sprawy, nie dać o niej zapomnieć, nawet jeśli mogę posługiwać się 775 u? tylko metodą małych kroczków — rzekł Ramez. — Jeśli otrzymam odmowę, spróbuję znowu. Wierzę, że w końcu zapukam do właściwych drzwi. Klucz do wygranej, zdaniem Rameza, leżał w ponownym powierzeniu sprawy sądowi w New Jersey. Najbardziej obawiał się tego, że córki pomyślą, iż je opuścił. — Mogą powiedzieć: „Nasz tatuś był ciągle z nami, robił dla nas wszystko i nagle nie chce z nami rozmawiać". Staną się nieufne, nikomu nie będą wierzyć gdy dorosną. A przecież nie ma nic dalszego od prawdy — żarliwie zapewniał Ramez. Wciąż pisuje do rodziny listy dwa razy w miesiącu i wysyła córkom prezenty na urodziny, mimo że nie otrzymuje od nich żadnych odpowiedzi i nie wie nawet, czy jego przesyłki do nich docierają. Dziewczynki są stale obecne w jego myślach. Stają mu przed oczami za każdym razem, gdy patrzy na żółty budnek szkoły podstawowej znajdującej się naprzeciwko domu, za każdym razem, kiedy słyszy melodię oznaczającą przyjazd samochodu z lodami. — Siedzimy sobie, dziewczynki w coś się bawią, i nagle widzę moją najstarszą córkę stojącą przede mną jak zajączek z postawionymi uszkami. „Tatusiu, lody, lody, czy mogę zjeść lody?" I wtedy słyszę, jak nadjeżdża samochód, a dziewczynki biegną na ulicę po lody. Ostatni list od Muriel Ramez otrzymał w sierpniu 1990 roku. Żona czyniła mu wyrzuty, że nie odwiedza dzieci i przysyła za mało pieniędzy na ich utrzymanie. Do listu Muriel dołączyła aktualną fotografię trzech córek mających wtedy dwanaście, dziesięć i osiem lat. Ramez był bliski płaczu widząc jak wyrosły podczas jego nieobecności. — Brak mi najważniejszej rzeczy w życiu. Słodki uśmiech Victorii był teraz lekko zabarwiony młodzieńczą pewnością siebie. Maya spoglądała śmiałym wzrokiem, jak zawsze odważna i przebojowa. Ostrzyżona na pazia Monica, która przestała już być dzieckiem, zdawała się z ufnością patrzeć w przyszłość. Fotografia przechowywana jest w kopercie i nie zajęła miejsca na ścianie w saloniku. Ramez stara się zatrzymać szczęśliwe chwile zachowując w domu wszystko tak jak dawniej, zanim złamano mu serce. W jego domu córki są wciąż małymi dziewczynkami, wciąż mają loczki i noszą „ogrodniczki". Takimi chce je pamiętać. Opowiada anegdoty z ich dziecięcych lat w czasie teraźniejszym, tak jakby zdarzyły się wczoraj albo mogły powtórzyć się nazajutrz. Mam wrażenie, że choć bardzo tęskni, broni się przed odwiedzinami córek, bojąc się, że nie mieszczą się już teraz w jego wspomnieniach. Ramez wciąż też tęskni do Muriel, mimo że od czasu gdy go opuściła, upłynęło już pięć lat. Nie uczynił żadnego. kroku, żeby otrzymać rozwód. 116 mam |iwych iierze-łcórki Irkom :rają. ni za rowej Słyszy moją ionymi i. Żona między | trzech ii bliski enczą Izawsze :estała na | chwile ino mu imają iowiada jakby iwraże- , bojąc gdy go ni, żeby —- Nie chcę źle mówić o moje żonie — oznajmił. — Czuję, że jest ofiarą, tak samo jak i moje trzy córeczki. Tak, na pewno ponosi odpowiedzialność za to, co się stało, ale co robić, niektóre nasze stany i emocje biorą górę nad naszą wolą. Mówił, że przyjąłby żonę z powrotem bez chwili wahania, gdyby zdecydowała się poddać terapii, która pozwoliłaby jej całkowicie uwolnić się od wpływu Isobell. Mieszkanie Rameza zajmuje jedną część domu dla trzech rodzin, który znajduje się na terenie stanu New Jersey na podmiejskim osiedlu o szeregowej zabudowie odległym o trzydzieści kilometrów na południowy zachód od Nowego Jorku, i nie wydaje się dość okazałym miejscem na świątynię. A jednak dom ten jest świątynią, miejscem, w którym zatrzymał się miniony szczęśliwy czas. Przed domem rośnie drzewo, z którego kiedyś córki Rameza zrywały jabłka na szarlotki, które piekła żona. Odwiedziłam Rameza w czerwcu, kilka miesięcy przed porą zbioru, i zobaczyłam, że drzewo wydało inny, gorzki owoc: przybite do pnia cztery żółte kokardy. Pod kokardami na żółtej wstążce kilkakrotnie owiniętej wokół drzewa Ramez napisał czarnymi literami: „11 sierpnia 1986" — datę wyjazdu Muriel i córek do Republiki Południowej Afryki, w której pozostają do dziś. Jeszcze niżej widnieje napis: „Modlę się o ich szczęśliwy powrót do domu". Co sześć miesięcy, gdy litery blakną, Ramez zmienia wstążkę i umieszcza na niej napis. Zawsze ten sam. W mieszkaniu czas stanął w dniu wyjazdu, przed ponad pięcioma laty. Ściany saloniku całe obwieszone są pamiątkami rodzinnymi: są tam portretowe zdjęcia Muriel i córek, przyozdobione w górnych prawych rogach żółtymi kokardami, ślubna fotografia Rameza i Muriel przywieziona ze Szkocji: młoda żona o okrągłych policzkach uśmiecha się niewinnie spod jasnej grzywki, biały tren jej sukni ślubnej rozpościera się na chodniku. Jest tam i wykonany kredkami kolorowy rysunek przedstawiający krawat — prezent, który otrzymał od najstarszej córki, Vicky, na Dzień Ojca: maleńkie zdjęcie Mayi, średniej córki, trzymającej dziecięcy plastykowy kij golfowy, i zrobioną z bliska fotografię Moniki jako niemowlęcia, spoglądającego teraz szeroko otwartymi oczami ze swego miejsca nad telewiorem. Ramez myślał kiedyś o profesjonalnym zajęciu się fotografią — każde ze zdjęć jest bardzo wyraźne, dobrze zakomponowane. Na sąsiedniej ścianie Ramez powiesił oprawioną kartkę z opowiadaniem napisanym w pierwszej klasie przez Vicky. Niezdarne, pisane ołówkiem litery z trudem mieszczą się pomiędzy liniami. Nad tytułem opowiadania: „Mój kwiatek" — znajduje się rysunek przedstawiający uśmiechniętą dziewczynkę z rozłożonymi szeroko rękami. Prawa ręka wskazuje huśtawkę, taką samą jak ta, którą Ramez zbudował na podwórku za domem, lewa zaś — drzewo, podobne do palm, które Vicky widziała w czasie wizyty w rodzinnym kraju Rameza, Libanie. 117 „Pewnego dnia poszłam się bawić — rozpoczyna się opowiadanie. — Zobaczyłam mój kwiatek. Rósł koło drzewa i był bardzo piękny. Potem przybiegł pies. Nadepnął na kwiatek i tak zginął mój kwiatek". — Napisała to kilka miesięcy przed wyjazdem — zaznaczył Ramez. — Przepowiedziała wyjazd od Afryki. Bez przerwy jego myśli krążą wokół rodziny, trzech tak różniących., się od siebie córeczek, które kocha ponad życie. — Vicky miała wtedy siedem lat, ale była bardzo delikatna, bardzo rozumna, jak dojrzała kobieta — wspominał Ramez, a w jego głosie pobrzmiewał coraz cieplejszy ton. — Nie chciała nigdy sprawiać kłopotu, dbała, by nikogo nie urazić słowami. Kiedy miała trzy latka, poszliśmy do kościoła, ale spóźniliśmy się i wszyscy już wychodzili. Nie chciałem sprawić jej zawodu, więc weszliśmy do środka. Usiedliśmy w pustym kościele, a ona spojrzała na mnie i powiedziała: „Tatusiu, Pan Jezus dzisiaj nie pracuje!" Miała ogromną wyobraźnię. Pięcioletnia Maya z jasnorudymi loczkami była bardzo podobna do ojca. „Moja kopia", stwierdził z dumą Ramez pokazując swoją fotografię z dzieciństwa. Maya była dobrze zbudowana, krzepka, tryskająca energią. Dorównywała chłopakom w zabawach. — Jest bardzo wrażliwa, skora do wzruszeń, czulą, kochająca. Kiedy jeździłem do nich w odwiedziny, Victoria siadała mi na kolanach i godzinami opowiadała mi o wszystkim, co się zdarzyło. A Maya siadała na kolanach i tylko patrzyła na mnie, szukając w ciszy porozumienia ze mną. Niespełna trzyletnia Monika jest „połączeniem tamtych dwóch", ostrożna i odważna zarazem. — Można ją posadzić w grupie dorosłych, a ona czuje się wśród nich jak wśród rówieśników — mówił Ramez. — Gdy czegoś potrzebuje, mówi o tym bardzo głośno, żeby być pewną, że jest słyszana... Kiedy już dostanie to, o co prosiła, natychmiast opanowuje się, jest spokojna, zadowolona i odprężona. — Wyobrażam sobie, że jestem na polu bitwy i wszytkie działa skierowane są we mnie, a ja trwam — kontynuował. — Jeśli człowiek czuje się przegrany, nikomu nie może pomóc. Ramez rozgrywa swą bitwę przy białym stoliku stojącym w salonie. Tam do późna w nocy porządkuje fakty i domysły, wprowadzając je do komputera. Jak to księgowy, jest bardzo dokładny z natury. Wypełnił sekretarzyk dokumentami dotyczącymi jego starań. Są tam niezliczone streszczenia sprawy dla adwokata, oświadczenia różnych osób, dwa pisemne orzeczenia sądów: tego z New Jersey, przyznające mu prawo do opieki nad córkami, i z Republiki Południowej Afryki, rozstrzygające sprawę na korzyść Muriel; listy od żony, kopie własnych listów wysyłanych do niej; artykuły z gazet opisujące podobne przypadki uprowadzeń; dokładne rekonstrukcje domowych wydarzeń; z których 118 Die. (ny. iez. -ch. ido woja pka, iąca. ach iMaya I ciszy fetr", t wśród po- :ana... biała 'i! V wiele najpierw wydaje się nie mieć znaczenia, lecz nabiera go z czasem. Wszystko jest skatalogowane w proządku alfabetycznym, według dat i tematów, i opatrzone odsyłaczami. Chcąc pochwalić się swoim morale, wyznał z charakterystycznym dla Libańczyków akcentem: — Nie trwonię czasu na rozmyślania o samym problemie, myślę o sposobach jego rozwiązania... nie myślę o przegranej, żyję nadzieją. Ramez nie ustaje w swojej pracy. Jego życie przypomina błądzenie po labiryncie, z którego wyjście uzależnione jest od rozwiązania sprawy. Niczym urodzony teoretyk konspiracji, do każdego detalu przywiązują obsesyjną wagę. Czasami jednak ogarnia go zniechęcenie. — Jestem sam i moja walka przypomina szamotanie się w błocie - wzdycha ciężko. — Potrzebuję poparcia ze strony dużej organizacji. Sam jeden nie mam szans... biję głową w mur. Najtrudniejsze chwile przeżywa wieczorami i w weekendy — w czasie, który przeznacza się dla rodziny. Wtedy sięga po papierosy, choć udało mu się pozbyć tego nałogu zanim spotkało go nieszczęście. Lecz nigdy nie pozwala sobie na długie pozostawanie w pesymistycznym nastroju. Musi przecież wrócić do swoich akt, musi zasilać nowymi dokumentami trzy opasłe teczki. Zachowuje się tak, jakby jeszcze jeden fakt, jeszcze jeden dostrzeżony szczegół, jeszcze jedna pogłębiona analiza sytuacji mogła zapewnić mu sukces i sprowadzić rodzinę do domu. — Jest to dla mnie bardzo trudne — mówił Ramez — ale wiem, że muszę bardzo szczegółowo opisać swoją sytuację, nawet gdybym pisząc miał odczuwać wielki ból. Nie wolno mi pisać tego w smutnym nastroju... może to być dla mnie terapia, ale przede wszystkim chcę uporządkować fakty. Muszę być silny i nie załamywać się. Muszę pchać moją sprawę, do przodu, ciągle do przodu. Lecz nie ma nikogo, kto pchnąłby czerwono-brązową huśtawkę, która rdzewieje na podwórzu. Fotografie na ścianie nie zestarzeją się, lecz za oceanem dorastają trzy córki i coraz bardziej różnią się od swoich wizerunków na zdjęciach. Któregoś, niezbyt odległego już dnia, będą za duże na huśtawki i lody z samochodu, a zapewne też i na opowiadania o dziewczynkach, którym wyrastały skrzydła. Ramez po raz pierwszy napisał do mnie w lutym 1991 roku, po przeczytaniu „Tylko razem z córką". Nasze historie wydały mu się podobne w tym sensie, że oboje zostaliśmy oszukani w czasie wakacji rodzinnych i że nasi współmałżonkowie w jednej chwili potrafili całkowicie zmienić swe zachowanie. Ten człowiek opuścił swój rodzin- 119 ny kraj, by stać się obywatelem Stanów Zjednoczonych, a teraz jest zupełnie sam, zaś jego dzieci przebywają w jeszcze innym kraju. Widziałam podobne reakcje u innych rodziców, którym uprowadzono dzieci. Reagowali na szok po stracie tak jak Ramez. Tak pochłaniały ich przygotowania do wniesienia sprawy do sądu, że tracili z oczu cel najważniejszy: utrzymanie kontaktu z dziećmi niezależnie od tego, co się stanie. W rozmowach z tymi rodzicami doradzam ich częste wizyty, regulanie łożenie na utrzymanie, wysyłanie prezentów na urodziny — robienie wszystkiego, co w ich mocy, by nie stracić więzi z dzieckiem. Fizyczne odzyskanie dzieci często okazuje się, niestety, niemożliwe. Lecz oznaki miłości mogą pomóc im i dzieciom znieść tragedię rozłąki. LV 120 [jest "wa- jich cel co yty, dny Idziec-:moż-gedię ROZDZIAŁ 6 NA GRANICY Wielu rodziców, którym uprowadzono dzieci, dochodzi do wniosku, że kierowanie sprawy do sądu, obojętnie czy mającego swą siedzibę w ich własnym kraju, czy za granicą, jest bezcelowe. Są przeświadczeni, że powinni wziąć sprawę we własne ręce, nawet jeśli oznacza to naruszenie prawa. Jako osoba, która zmuszona była tak właśnie postąpić w czasie ucieczki z Mahtab z Iranu, rozumiem ich determinację. W lutym 1988 roku, kilka dni po powrocie z Waszyngtonu, gdzie dotarła do mnie przerażająca wiadomość, iż Mudi opuścił Iran, zatelefonowała do mnie mieszkanka Dallas, Cathy Mahone. — Dziękuję! Dziękuję! — zawołała drżącym z emocji głosem. — Gdyby nie pani, nie miłabym mojej córki! W 1976 roku Cathy wyszła za Alego Bayana. Wzięli cichy ślub kościelny. Zamieszkali w Dallas w Teksasie i wszystko układało się tak cudownie, że nie wierzyli swemu szczęściu. Cathy pracowała w agencji handlu nieruchomościami, a Ali w restauracji. Kiedy razem odwiedzili rodzinne miasto Alego, Dżarasz w Jordanii, jego rodzina od razu zaakceptowała Cathy, z równą zresztą życzliwością jej rodzina przyjęła Alego. Gdy Cathy była w ciąży, Ali ponownie odwiedził swój kraj. Tym razem wrócił bardzo zmieniony, zachowywał się zupełnie inaczej niż dotąd. Była to ta charakterystyczna „zmiana zachowania", z którą spotykałam się już wiele razy. Chciał, żeby rodzina przeniosła się do Jordanii, lecz Cathy zdecydowanie się temu sprzeciwiła. Od tej pory ich małżeństwo zaczęło się rozpadać, a po narodzinach córki Lauren zakończyło się rozwodem. Ali nie wyjechał do Jordanii, lecz wraz z bratem zaczął prowadzić jakiś interes i wkótce ożenił się ponownie. Wciąż jednak spędzał wiele czasu z Lauren. Cathy uważała go za wspaniałego ojca. Kiedy w Teksasie pogorszyły się warunki ekonomiczne, Ali stracił pracę. 1 listopada 1987 roku, w dniu, w którym w ramach spotkań z córką miał zabrać ją do siebie na noc, odleciał z dzieckiem do Jordanii. Tego podstępu Cathy nigdy by się nie spodziewała. W Departamencie Stanu udostępniono jej listę jordańskich adwokatów i doradzono, aby wniosła sprawę do sądu w Jordanii. Lecz Cathy zbyt wiele słyszała o nie kończących się procesach i upokorzeniach, które muszą znosić rodzice starający się o odzyskanie dziecka 121 na drodze sądowej i nie zamierzała czekać na werdykt z założonymi rękami. Bez Lauren życie nie miało dla niej sensu. Gotowa była na każde ryzyko, byle odzyskać córkę. Wybrała więc inną drogę: wynajęła zawodowca, który wysłał do Jordanii grupę komandosów, aby odnaleźli Lauren. Cathy poleciała na Cypr, gdzie czekała pod telefonem na wiadomość o wyniku akcji. Powiedziała mi: — Wzięłam na Cypr „Tylko razem z córką" i za każdym razem, gdy ogarniały mnie wątpliwości, czy mi się powiedzie, sięgałam po pani książkę i nabierałam otuchy. Po otrzymaniu wiadomości, że udało się ustalić miejsce pobytu Lauren, Cathy dołączyła do komandosów udających turystów odwiedzających Ziemię Świętą. Komandosi zatrzymali autobus szkolny, którym jechała Lauren i rzucili kluczyki w piasek. Cathy wbiegła do autobusu, chwyciła dziecko, po czym wszyscy oddalili się oczekującym na nich samochodem. Przez całą drogę matka i córka trzymały się w objęciach. Komandosi przewieźli je przez granicę z Izraelem, skąd odleciały do Ameryki. — Gdyby nie pani odważna decyzja o wydaniu książki, nie miałabym teraz córki — powiedziała łkając. Lecz problemy Cathy wcale się nie skończyły: — Teraz czuję się jak więzień we własnym mieszkaniu, a dziecko siedzi skulone w kącie i za każdym razem, gdy ktoś podchodzi do drzwi, z płaczem prosi: „Mamusiu, nie pozwól im mnie zabrać!" Skradam się wtedy do drzwi z pistoletem w ręku. Boję się. Jak będzie wyglądało nasze dalsze życie? Doskonale rozumiałam, co się z nią działo. Ileż to razy sama przeżywałam podobne chwile, bezskutecznie starając się odsunąć od siebie poczucie zagrożenia. Niestety, nie potrafiłam dać Cathy satysfakcjonującej odpowiedzi. Dopóki świat nie będzie respektował praw dzieci, spokój Cathy i jej córki — czy Mahtab i mój — będzie tylko pozorny. Cathy wydała wszystkie swoje oszczędności, około 200.000 dolarów na kontruprowadzenie córki. Obie żyją teraz w ukryciu, pod zmienionymi nazwiskami. Od wielu miesięcy nie miałam żadnej wiadomości od Cathy. Po usłyszeniu mojej historii w programie „20/20", skontaktował się ze mną pewien mężczyzna, były komandos. Kiedyś spędził z nami weekend i opowiedział nieprawdopodobną historię swego życia. Wyznał, że wiele lat pracował dla CIA i teraz doszedł do wniosku, że to, co wtedy robił, nie przynosi mu chwały. W kontruprowadzaniu dzieci z zagranicy widzi dla siebie szansę odpokutowania dawnych win. Gdy pożegnałyśmy się z nim, zapytałam Mahtab, co o nim myśli. — Nie wyglądał na supermena — odpowiedziała moja córka. 122 mymi na o pani lobytu do ;ym się skąd nie Iziecko dzi do bbrać!" [będzie sama |mąć od wędzi. thy i jej liolarów '¦mienio-aiości od taktował 1 z nami |:ia. Wy-Iże to, co L.i dzieci min. Gdy Najwyraźniej spodziewała się, że komandos musi mieć konstytucję fizyczną Rambo. Na byłych komandosach nie zawsze można polegać. Zdarzają się wśród nich ludzie bez skrupułów, wręcz niebezpieczni. W 1990 roku spotkałam Marokankę, która poślubiła w Belgii Tunezyjczyka. Oboje byli muzułmanami. Mieli dwie córki. Gdy ojciec porwał dzieci do Tunezji, matka wynajęła człowieka, który podjął się odebrania córek. Zaufała mu i zapłaciła ,800.000 franków belgijskich. Zainkasowawszy pieniądze zniknął. Oszukana kobieta zrobiła wszystko, żeby ustalić miejsce jego pobytu, lecz kiedy go znalazła, zagroził użyciem broni. Dziękując losowi, że nie została zabita, pogodziła się z ogromną finansową stratą i ze zdwojoną energią poświęciła się szukaniu dzieci. Rodzice, którzy nie chcą narażać się na nie satysfakcjonuące ich działania sądów, ograniczenia wynikłe z niespójności prawa międzynarodowego, wysokie koszty i ogromne ryzyko związane z wynajęciem kogoś trzeciego, zdani na własne siły zdobywają się niekiedy na bardzo przemyślne fortele. Jedną z takich osób jest Gretchen, Niemka, która skończywszy czytać „Tylko razem z córką", natychmiast spróbowała się ze mną skontaktować za pośrednictwem lekarza Taty, Rogera Morrisa, którego numer znalazła w książce telefonicznej. Zadzwoniła wczesnym rankiem czasu europejskiego, co oznaczało dla dr Morrisa pobudkę w środku nocy. Wkrótce mieliśmy się przekonać, że skłonność do natychmiastowego działania była bardzo charakterystyczna dla impulsywnej natury Gretchen. Kiedy zadzwoniłam do niej, usłyszałam historię, która mnie za-frapowała. W wieku piętnastu lat Gretchen znalazła się w Paryżu i podjęła naukę języka na Sorbonie. W tym czasie spotkała starszego od siebie o kilka lat dyplomatę z Tunezji. — Wyglądał jak Rock Hudson — bardzo wysoki, ciemnowłosy, romantyczny, a na dodatek troskliwy i opiekuńczy — mówiła Gretchen. Kiedy poprosił ją o rękę, bez namysłu odpowiedziała: „tak". Wkrótce byli już małżeństwem. Gdy po jakimś czasie dyplomatę odwołano do Tunisu, jego zachowanie zmieniło się diametralnie, zupełnie jak u Mudiego. Gretchen z coraz większym trudem znosiła wybuchy wściekłości męża. Żądał, by dostosowała się do zwyczajów panujących w Tunezji, ubierała się skromniej, a nawet zasłaniała twarz. Gretchen natychmiast zaczęła mówić o rozwodzie, na co jej mąż dał niewzruszoną odpowiedź — może w tej sprawie robić, co chce, ale nigdy nie dostanie dzieci. Gretchen wysłuchała go z pozornym spokojem, lecz w środku cała się gotowała. Pewnego ranka przepełnił się kielich goryczy: mąż oskarżył ją, jakoby całowała się z mleczarzem. Tego już za wiele, pomyślała Gretchen. Tym razem nie kłóciła się, lecz szybko opracowała plan 123 działania. Poprosiła szofera o zawiezienie jej z dziećmi na plażę. Po drodze kazała mu zatrzymać samochód przy budynku lotniska i poczekać, dopóki nie wyśle listu do rodziców. Mając na sobie jedynie bikini, Gretchen zaprowadziła dzieci do terminalu... i kupiła trzy bilety na lot do Niemiec. Prawo tunezyjskie wymaga, co prawda, wyrażenia zgody męża na wyjazd żony z kraju, lecz Gretchen została przez pracowników lotniska rozpoznana jako żona dyplomaty i pozwolono jej wsiąść do samolotu. — Kiedy wylądowałam w Niemczech, ubrana w strój plażowy, wszyscy gapili się na mnie jak na wariatkę - wspominała Gretchen. — Tego dnia było bardzo chłodno. A szofer? Prawdopodobnie wciąż czeka na mnie przed wejściem na lotnisko. Gretchen szczerze niepokoiła się, jakie uczucia w stosunku do ojca będzie miała Mathab, gdy dorośnie. Kiedy córka Gretchen skończy/a osiemnaście lat, poczuła nagłą potrzebę poznania swego ojca i miejsc, w których spędziła dzieciństwo. Poleciała więc do Tunezji nie mówiąc o niczym matce. Podróż ta pozwoliła jej odpowiedzieć sobie na dręczące ją wątpliwości, a ojciec szczęśliwe nie próbował jej zatrzymać, gdy chciała już wracać do Niemiec. • • • Większość kontruprowadzeń ma jednak bardziej dramatyczny przebieg niż w przypadku Gretchen. W 1981 roku Craig DeMarr stacjonował w Fuldzie, w Republice Federalnej Niemiec. Fulda to niewielkie, pięćdziesięciotysięczne miasto, malowniczo położone nad rzeką, między górami Vogelsberg i Rhón. Jest oddalone o o około osiemdziesiąt kilometrów na wschód od Frankfurtu, a około trzydzieści od dawnej granicy z Niemiecką Republiką Demokratyczną. Zadaniem Craiga było dozorowanie rozmieszczania trzydziestokilogramowych plastykowych ładunków wybuchowych pod głównymi drogami i mostami Fuldy. Miały one stanowić zabezpieczenie na wypadek inwazji radzieckiej i przejścia radzieckich wojsk przez pobliską przełęcz. Miasteczko ofiarowało niewiele interesujących możliwości spędzenia wolnego czasu po pracy dziewiętnastoletniemu mężczyźnie. Zdąży) już zwiedzić wszystkie zabytkowe kościoły i pozostawało mu jedynie odwiedzanie klubów w centrum miasta. W zamian za opłatę członkowską samotny żołnierz mógł tam wypić z kolegami, wysłuchać rockowych przebojów sprzed dziesięciu lat i nawiązać romans z młodymi Niemkami. Wiele tych związków miało bardzo krótki żywot, lecz niejeden skończył się małżeństwem, a panny młode jeździły potem za swoimi żołnierzami wszędzie tam, gdzie wysyłało ich dowództwo, by w końcu osiąść w Ameryce. 124 ic. Po jipo-idynie ! bilety .lżenia I przez folono iżowy, Kchen. i wciąż lio ojca pńczyła niejsc, ówiąc na nać, lny prze- ublice miasto, i Rhón. iód od iecką ne roz- wybu-tonowić Izieckich i spędze-Zdążył jedynie inkow-,;ać roc-'mlodymi ot, lecz potem za :two, by Po około sześciu miesiącach służby wojskowej Craig spotkał Verę Hoffman w przestronnym, nastrojowo oświetlonym klubie samotnych. Od razu przyciągnęła jego wzrok trzymająca się na uboczu efektowna brunetka. Craig poprosił ją do tańca i ze zdumieniem stwierdził, że dziewczyna porusza się w rytm amerykańskiej muzyki jak rodowita Amerykanka. Miała również duży talent do nauki amerykańskiego slangu i wyraźną słabość do żołnierzy, którzy się nim posługiwali. Craig postawił jej kilka drinków. Był oczarowany: — Sprawiała wrażenie idealnej partnerki dla mnie. Rozmawiałam z Craigiem w jego domu, w wyłożonym boazerią salonie, miejscu pełnym pamiątek i rodzinnych fotografii. Jest eleganckim młodym mężczyzną o ciemnoblond włosach, które zdążyły już odrosnąć od wyjścia z wojska. W szczerym spojrzeniu orzechowych oczu Craiga i jego szerokim uśmiechu kryje się figlarność, lecz i wielka delikatność zarazem. Craig nie czuł się dobrze w wojsku i nie zamierzał wiązać się z nim na stałe. Kiedy skończył służbę wojskową w 1983 roku, powiedział Verze, że po nią wróci. — Wszyscy tak mówili — zauważył — lecz nikt im nie wierzył, ponieważ nigdy nie wracali. Okazało się jednak, że Craig jest inny. Pracował dwa miesiące, żeby uzbierać pieniądze na bilet lotniczy do Frankfurtu i wkrótce potem młodzi kochankowie witali się gorąco w tym samym miejscu, które było scenerią ich czułego pożegnania. Następny rok spędzili podróżując autostopem po Europie, nie mając żadnej ustalonej trasy czy planu podróży, tak jak to Vera lubiła najbardziej. — Pojedziemy dziś do Hiszpanii — mówiła, i jechali. Któregoś ranka Vera obudziła Craiga poklepując go gwałtownie, co było jednym z jej mniej sympatycznych zwyczajów. — Czego chcesz? — jęknął żałośnie. — Pobierzmy się — zaproponowała z entuzjazmem. — Oszalałaś? — Nie. Weźmy ślub. Craig przez chwilę rozważał ten pomysł. — W takim razie jedziesz ze mną do Stanów — postawił warunek. Miał dość wędrówek, tęsknił za domem. — W porządku — zgodziła się Vera. Już od dawna marzyła o przeniesieniu do Ameryki — przysłowiowego eldorado. Oczywiście, że pojedzie. Wybrali się. autostopem do Danii, gdzie ślubu udzielił im sędzia pokoju. Noc poślubną spędzili w opuszczonym wiatraku. Kiedy wrócili do Niemiec, pojawił się jednak problem —' Vera nie chciała opuścić kraju rodzinnego, cierpieć rozłąki z przyjaciółmi i ojcem, owdowiałym operatorem maszyn ciężkich. Ze wszystkich sił 125 starała się odwlec wyjazd. Wreszcie, gdy mijał już prawie rok od powrotu Craiga do Niemiec, tuż przed wygaśnięciem ważności jego biletu powrotnego, Vera zdecydowała się wyjechać do Ameryki. W Muskegon, mieście tak dużym jak Fulda, położonym nad Jeziorem Michigan, w ich małżeństwie coś zaczęło się psuć. Z początku Vera starała się być troskliwą gospodynią prowadzącą mężowi dom. Dzień w dzień przygotowywała mężowi lunch do pracy. Craig pracował w miejscowej kręgielni. — Do pewnego czasu była nawet przekonywająca w tej roli — wspominał kwaśno. Lecz Vera nie mogła się oprzeć urokom otwartych do późna w nocy miejscowych barów. Jeśli Craig pracował i nie mógł jej towarzyszyć, znajdowała sobie inne towarzystwo. — Vera doskonale, naprawdę doskonale odnalazła się w Stanach — mówił. — Ot tak, z dnia na dzień zamerykanizowała się. — Pstryknął palcami. — W jej mowie nie było słychać żadnego obcego akcentu, tak że nowi znajomi przypuszczali, że jest rodowitą Amerykanką. Przebąkiwała coś na temat przyjęcia obywatelstwa amerykańskiego, lecz nie poczyniła żadnych kroków tej sprawie. Mówiła: „Jestem i zawsze będę Niemką". Latem 1984, mimo iż ich małżeństwo wciąż nie było ustabilizowane, Vera zaszła w ciążę. Craig był zachwycony i miał nadzieję, że dziecko ich zbliży, lecz żona czuła się jak schwytana w pułapkę, uwięziona. Verę wychowywały liczne „ciocie" — przyjaciółki ojca, które opiekowały się nią w tygodniu, podczas gdy ojciec przebywał w pracy. Tradycyjny model rodziny był jej zupełnie nieznany. Vera chciała poddać się zabiegowi przerwania ciąży, lecz Craig zdecydowanie się temu sprzeciwił. Wtedy znowu zaczęła się starać, żeby wszystko ułożyło się jak najlepiej. Rzuciła palenie, nie piła, przestrzegała diety, zażywała witaminy. W kwietniu 1985 roku przyszła na świat Stephanie, a Craig postanowił za wszelką cenę ratować małżeństwo. — Bardzo kochałem Verę i zrobiłbym wszystko, żeby była szczęśliwa — wspominał. Kiedy Stephanie miała trzy tygodnie, polecieli do Niemiec, do ojca Very, z dwutygodniową wizytą. Już pierwszego wiczoru w Fuldzie Vera powróciła do starych przyzwyczajeń. Zniknęła gdzieś sama i wróciła do domu o trzeciej nad ranem, kompletnie pijana. Wprawiło to Craiga w ogromne zakłopotanie, jako że jego rodzice towarzyszyli im w podróży do Niemiec. — Wciąż ją usprawiedliwiałem — powiedział — ale i tak było coraz gorzej. Gdy wrócili do Ameryki, sprawili sobie średnią wersję czegoś, o czym marzy każdy Amerykanin — kupili mały dom z dachem krytym 126 od i jego roli anach Pstryk- centu, kanką. kiego, Jestem wane, dziecko . Verę rały się ycyjny Craig ć, żeby , prze- ła na ałżeńst- do ojca ie Vera óciła do Craiga w po- czegos, krytym niebieskim gontem przy jednej z ruchliwych ulic Muskegon. Craig nie ukrywał dumy z racji posiadania własnego domu, lecz Vera bywała w nim coraz rzadszym gościem. Spędzała poza domem dwie lub trzy noce w tygodniu i wcale nie zmieniła tego zwyczaju, gdy zaszła ponownie w ciążę na początku 1987 roku. Tym razem zupełnie nie dbała o siebie, pomimo nacisków Craiga, a witaminy zastępował jej rum z Coca-Colą. Craig czekał do rana, dopóki Vera nie przychodziła do domu „doglądnąć" Stephanie i rzucić się na łóżko, by odespać noc. Notorycznie spóźniała się do pracy, w rezultacie czego kilkakrotnie zwalniano ją za brak dyscypliny. —. Groziłem, że ją zostawię, ale nie mogłem nawet sobie tego wyobrazić — odpowiadał. — Traciłem posady. Zachorowałem na chorobę wrzodową. To wszystko było straszne... i robiło się jeszcze straszniejsze. Gdy na świat przyszła druga córka, Samantha, Craig niemalże przestał widywać żonę. Zaledwie przychodził z pracy do domu i wchodził tylnymi drzwiami, dobiegał go odgłos zamykanej furtki: zaczynała się pora zabawy dla Very. Craig karmił i kąpał córki, kładł się do łóżka sam, rano pilnował, żeby dziewczynki zjadły śniadanie nim wyjdzie do pracy. W tych rzadkich przypadkach, gdy Vera wracała przed świtem, cierpiał najbardziej. Rzucała się na łóżko, mrucząc przez sen: „Dave, przestań..." albo „Pete, nie, och, nie..." — Wszystko sie we mnie gotowało — wyznał Craig. Po narodzinach Samanthy jeszcze raz wybrali się całą rodziną do Fuldy. Podczas pierwszej wizyty Vera ciągle straszyła Craiga twierdząc, że chce zostać w Niemczech, lecz w końcu zmieniła zdanie. — W czasie drugiej wizyty — wspominał Craig — mówiła: „Zostaję tutaj. Jestem zdecydowana". Trzeba ją było dosłownie siłą wciągnąć do samolotu. W listopadzie 1987 roku Craig podjął ostatnią próbę ratowania małżeństwa. Spędzili wówczas całą noc w mieście, tańcząc i pijąc szampana. Bawili się wspaniale, a kiedy wrócili do domu, Vera oznajmiła, że wychodzi do swego ulubionego baru. ,,Chcę się jeszcze trochę zabawić", stwierdziła. Craig zrozumiał, że poniósł klęskę. Następnego dnia wyprowadził się z domu, a kiedy wyjeżdżał z garażu na ulicę, minął się na podjeździe z przyjacielem Very, „numerem jeden" wśród jej licznych wielbicieli. Vera wystąpiła o rozwód. — Przyznano jej prawie wszystko, co posiadałem — powiedział Craig uśmiechając się blado. — Zle to wszystko rozegrałem. No cóż, nie miałem żadnego doświadczenia w rozwodzeniu się. Po zebraniu informacji na temat Very, adwokat Craiga radził mu złożenie wniosku o przyznanie opieki nad córkami. Craig wahał się, odpowiedzialność wydawała mu się zbyt wielka. 127 '* t — Mówiłem wtedy: „Vera jest kobietą, a chodzi o dwie małe, bardzo małe dziewczynki. Jeśli weźmie się w garść, poradzi sobie z dziećmi lepiej niż ja". A mój adwokat dodał: „Niech pan ją ma na oku, a jeśli się okaże, że zaniedbuje dzieci, a pan zmieni zdanie, wrócimy do sprawy i załatwimy przyznanie opieku panu". Craig wziął tę radę głęboko do serca. Z pomocą członków swojej rodziny zorganizował całodobowe obserwacje domu. — Mama nastawiała budzik na drugą w nocy, a tata — na czwartą. Przyjaciel ojca, szef miejscowego oddziału policji, zarządził spisywanie numerów rejestracyjnych samochodów gości odwiedzających dom i sprawdzanie, do kogo one należą. Wkrótce stało się jasne, że Vera nie stosuje się do postanowienia sądu, które zabraniało jej zamieszkiwania pod jednym dachem z nie spokrewnionymi z nią mężczyznami. Co gorsza, jak ze szczegółami opowiadała trzyletnia Stephanie w czasie odwiedzin ojca w weekendy, Vera i mieszkający z nią przyjaciel awanturowali się niemal codziennie. Pewnego razu w czasie bójki powstała w boazerii dziura wielkości męskiej pięści. Wiosną 1988 roku Craig uzyskał rewizję orzeczenia o opiece, zabraniającą przyjacielowi wstępu do domu, a Verze — wywiezienia dzieci z kraju. Nic to jednak nie dało. Latem i jesienią 1988 roku miejscowa policja była wzywana do domu co najmniej dziesięć razy — zazwyczaj wtedy, gdy przyjaciel atakował Verę w obecności dzieci. Niepokój Craiga przeszedł w zgrozę i bezsilną wściekłość, gdy nastoletnia opiekunka do dzieci poinformowała go, że przyjaciel Very seksualnie napastował Stephanie. — Kupiłem wtedy pistolet — opowiadał Craig. — Miałem zamiar usiąść na tylnym siedzeniu jego samochodu i poczekać na niego. Ale powiedziałem sobie: „Nie, to zaprowadzi cię donikąd. On zginie, ty pójdziesz do więzienia, a dzieci zostaną z nią". Craig zdecydował się wygrać z Verą na drodze sądowej — odebrać jej prawo do opieki nad dziećmi. Nie bał się już odpowiedzialności, wiedział, że musi ochronić córki przed doznaniem krzywdy i że nikt inny za niego tego nie zrobi. Pracownik opieki społecznej zajmujący się sprawą ochrony prawnej dzieci powiedział mu, że „dowody fizyczne" w tej sprawie niewystarczająco uzasadniają skierowanie wniosku do sądu. W listopadzie 1988 roku policja ponownie została wezwana z powodu bójki Very i przyjaciela. Tym razem w trakcie awantury użyto broni. Vera dwukrotnie nacisnęła spust zdobytego gdzieś pistoletu, lecz nie trafiła przyjaciela - po pijanemu była kiepskim strzelcem. Dwa naboje zostały w ścianie obok drzwi do sypialni. Sąd zadecydował, że Stephanie i Samantha mają w nocy pozostawać pod opieką ojca. 128 małe, Isobie na lanie, artą. isywa-tdom tienia iz nie Igółami tkendy, feiennie. lielkości jeżenia |- wy- 1988 |dziesięć cności IVery i zamiar ). Ale łiginie, ty [ odebrać alności, nikt ący się [fizyczne" iosku do nowo-ńo broni. , lecz nie i naboje Iował, że ojca. Jednak gdy Vera zobowiązała się nie wpuścić więcej przyjaciela do domu i wnieść przeciwko niemu sprawę do sądu (wkrótce złamała tę przysięgę), przywrócono jej prawo do opieki. Craig był bezradny. — Policja mówiła: „Nic pan nie może zrobić". Przyjaciel Sądu powtarzał: „Jest pan mężczyzną, ma pan pracę, dzieli pan mieszkanie z kolegą. A dzieci mieszkają w swoim domu. Nie możemy wyrzucić stamtąd pańskiej byłej małżonki, a wprowadzić pana". Craig złożył w sądzie pisemny wniosek o przyznanie mu opieki nad dziećmi. Jego sprawa nie została jeszcze rozstrzygnięta, kiedy otrzymał nakaz stawienia się w sądzie, gdzie poproszono go o wydanie paszportu Samanthy Verze i wyrażenie zgody na jej dwutygodniowy wyjazd z dziećmi do Republiki Federalnej Niemiec w grudniu. Vera miała już paszport dla Stephanie. Craig oszalał z niepokoju. Doszły go słuchy, że Verą i jej przyjacielem interesuje się brygada do walki z narkotykami i obawiał się, iż w tej sytuacji była żona nie wróci do Ameryki. Lecz sąd nie podzielał jego wątpliwości. — Przyjaciel Sądu powiedział: „Zawsze może istnieć taka możliwość i ma pan prawo się niepokoić, ale dopóki to się nie stanie, nic nie może pan na to poradzić". Zaś sędzia dodał: „Nie ma pan niczego na poparcie swoich domysłów. Pana żona przyszła tu przez nikogo nie zmuszona. Proszę oddać paszport córki". Ton jego głosu mówił: „Ty kretynie! Skąd ci to wszystko przyszło do głowy?!" Co prawda sąd zadecydował, że jeśli Vera pozostanie w Niemczech dłużej niż dwa tygodnie, prawo do opieki nad dziećmi przejdzie automatycznie na ojca, lecz to zastrzeżenie nie pocieszyło Craiga. Wysłał „około trzydziestu listów" do senatora ze swojego okręgu, Guya Vander Jagta. Otrzymał niepomyślną wiadomość: Nie istnieje prawo, które zabraniałoby Verze opuszczania kraju. — Bardzo szybko doszedłem donikąd — rzekł Craig. A jednak Vera wróciła, i to o czasie. Zatelefonowała do Craiga w środę, 28 grudnia, i poprosiła go, żeby nie przyjedżdżał do dziewczynek w tym dniu, gdyż wybierają się na przyjęcie urodzinowe do przyjaciółki. Czy mógłby zobaczyć się z nimi dopiero podczas weekendu? Craig niechętnie przystał na tę propozycję, choć rozmowa wzbudziła w jego sercu niejasne podejrzenia. Podjechał pod znany adres i ujrzawszy, że w oknach sypialni córek pali się światło, odetchnął z ulgą - a więc jednak były w domu. Pomyślał, że Vera kładzie dziewczynki do łóżek i że wszystko jest w porządku. Przez dwa następne dni nikt nie odbierał telefonu. W sobotę, 31 grudnia, matka Craiga podjechała pod dom i natychmiast, przerażona, zadzwoniła do syna. Na ziemi wokół domu leżał świeży śnieg, lecz nie było na nim żadnych śladów. — Przyjeżdżaj natychmiast — poradziła. 129 Po kilku minutach Craig był już przy tylnym wejściu do domu Za pomocą łomu wyważył zamek i wszedł do środka. Wszystko stało sie jasne: w tym domu nikt nie mieszkał. Gołe druty zwisały z sufitu tam, gdzie jeszcze niedawno kręciły się ytentytetoiy. Urzeczenia kuchenne, aparatura stereo, serwis kupiony niedano przez Craiga - wszystko zniknęło. Nieliczne pozostałe meble upstrzone były czarnymi dziurami wypalonymi przez papierosy. To, co nie zostało zabrane lub sprzedane, znajdowało się w opłakanym stanie. Na podłodze w sypialni, pomiędzy stertą papierzysk i zużytych strzykawek, Craig znalazł niedbale porzuconą kartkę, w której była żona sugerowała, że może odwiedzić ją i córki „któregoś dnia", jeśli będzie miał pieniądze. Zrozumiał, że może to oznaczać potwierdzenie najgorszych domysłów: Vera zamierzała wywieźć dzieci za ocean, o ile już tego nie uczyniła. Udał się do starszego sąsiada znanego z upodobania do dokładnej obserwacji okolicznych domów. Sąsiad zeznał, że Vera i jej przyjaciel załadowali co większe sprzęty do furgonetki już przed kilkoma dniami, zaś w czwartek przewieźli pozostałe rzeczy w potężnych rozmiarów bagażniku umieszczonym na samochodzie. W ciągu następnych dni Craig żył słabą nadzieją, że Vera i jej przyjaciel przyczaili się gdzieś w pobliżu Muskegon, a do Niemiec polecą dopiero gdy wszystko przycichnie. Wziął urlop i rozpoczął poszukiwania dzieci na własną rękę. W tym czasie prawie nie kładł się spać. obserwować swój były dom i cztery inne miejsca, w których lubili przebywać Vera i jej przyjaciel. — Jeździłem od domu do domu, i tak dwadzieścia cztery godziny na dobę. Kiedy nadszedł rachunek telefoniczny Very, Craig otworzył go, mając nadzieję, że znajdzie w nim jakieś wskazówki co do miejsca jej pobytu. — Wiele można było zarzucić Verze — mówił potem Craig — ale na pewno nie brak sprytu. Starała się zatrzeć ślady dzwoniąc w setki odległych miejsc — poczynając od agencji usługowych w różnych miastach, a na telefonicznych agencjach towarzyskich kończąc. Craig wykluczył wszystkie numery rozpoczynające się od 900, a następnie te, w których po układzie cyfr poznał, że są to numery automatów wrzutowych. Wśród pozostałych numerów szukał powtarzających się i odkrył, że czternaście razy z mieszkania Very uzyskiwano połączenie z tym samym numerem w Colorado Springs. Craig najął prywatnego detektywa, który ustalił, że jest to numer telefonu Cecila Blackburna - poznanego przez Verę jeszcze w Fuldzie amerykańskiego żołnierza. W biurze pomocy drogowej dowiedział się, że uciekinierzy porzucili samochód w Colorado Springs. — Domyśliłem się, że dalszą podróż mieli zamiar odbyć samolotem — stwierdził Craig. 130 li. Za i się się pony heble 3 io, co marow i jej ISiemiec począł Ikladł się Ich lubili anyna :zyl go, Miejsca jej - ale cw setki [różnych [od 900, i numery t powta-'ery uzys- nngs. l to numer Fuldzie ział się, nolotem 2 stycznia zatelefonował na lotnisko, gdzie podano mu druzgocącą wiadomość: Vera, jej przyjaciel, Stephanie i Samantha poprzedniego dnia odlecieli do Niemiec. Craig był pewien, że mieli zamiar zatrzymać się w znanych Verze miejscach. Podejrzenie to przerodziło się w pewność, gdy przyjaciel Very nadesłał list do swojej matki podając adres zwrotny w Fuldzie. Jak powiedziano Craigowi w Departamencie Stanu, wykrycie miejsca pobytu dziewczynek niewiele dawało, gdyż Republika Federalna Niemiec nie było sygnatariuszem Konwencji Haskiej, porozumienia międzynarodowego z 1980 roku stanowiącego prawną gwarancję powrotu uprowadzonych dzieci do ich rodzinnych krajów (zjednoczone Niemcy podpisały porozumienie w grudniu 1990 roku). Jak poinformowano go w Departamencie Stanu, pozostawało mu jedynie „wyjechać do Niemiec, wynająć tam adwokata, udowodnić, że była żona przebywa z dziećmi w Niemczech bez uzgodnienia z ich ojcem, i mieć nadzieję na wygranie sprawy sądowej w ciągu dwóch, trzech lat". Craigowi nie starczało jednak na to cierpliwości i pieniędzy, nie miał też zaufania do niemieckiego wymiaru sprawiedliwości. Nawet w Ameryce mimo ciągłych starań nie uzyskał dotąd praw do opieki. Jaką więc szansę na wygraną mógł mieć w Niemczech, w sprawie przeciwko obywatelce tego kraju? Dwa tygodnie później, 13 stycznia 1989 roku, sąd w Michigan przyznał Craigowi tymczasowe prawo do opieki nad dziećmi. — Miałem więc to, o co walczyłem — powiedział z goryczą - z wyjątkiem dzieci. Przez trzy miesiące Craig nie miał kontaktu z córkami. Vera nie uznała za stosowne przekazać mu jakiejkolwiek wiadomości. Był to najgorszy okres jego życia. — Odchodziłem od zmysłów — powiedział, a oczy zaszkliły mu się na wspomnienie tych chwil. — Często płakałem, nie mogłem jeść ani spać. Byłem zupełnie załamany. Znikąd pomocy, sam na sam z nieszczęściem, które przekraczało granice mojej wytrzymałości. Craig chodził wtedy bez grosza przy duszy. Musiał opłacać czynsz za wynajmowanie mieszkania, a także regulować płatności związane' z domem, w którym mieszkał z Verą i dziećmi, nie chcąc, żeby zostało wniesione zastrzeżenie hipoteczne. Złożył wniosek o przyznanie mu prawa do wprowadzenia się do domu, lecz sąd prośbę odrzucił, gdyż Craig podpisał w swoim czasie akt zrzeczenia się własności domu na rzecz Very. Nie mógł więc tam sypiać, lecz często wślizgiwał się do wnętrza i przechadzał po pokojach, wspominając kąpiele dzieci, wspólne śniadania i tysiące dziecięcych zabaw. Zostawił wszystko tak jak zastał, oczami wyobraźni widząc Verę powracającą któregoś dnia z dziećmi. — Wiedziałem, że to nie ma sensu, ale było mi z tym lżej. Musiałem to robić, żeby nie oszaleć. 131 Kiedy nie udawało mu się zmobilizować do opuszczenia domu, siadał na szczycie schodów, przed drzwiami do sypialni dzieci, i tak potrafił przesiedzieć całą noc. Rodzice Craiga nie mogli już patrzeć na to, co się dzieje z synem i postanowili uciec się do radykalnego rozwiązania: wynajmą ludzi, którzy porwą dziewczynki i przywiozą je do domu. Słali listy do każdego rzekomego byłego komandosa, którego stać było na zamieszczenie ogłoszenia w „Soldier of Fortune". Bezskutecznie czekali jednak na czyjąś pozytywną odpowiedź. Nikt za żadną cenę nie chciał podejmować takiego ryzyka w Republice Federalnej Niemiec, która słynęła z dobrze strzeżonych granic. W końcu skontaktował sie z nimi telefonicznie człowiek, który przedstawił się jako „Gruby". — Jestem gotów wykonać zadanie, jeśli na początek otrzymam 10.000 dolarów, a oprócz tego pokryją państwo koszty przelotu, opłat za hotele, wyżywienie i samochód — i to już wszystko. — To brzmi rozsądnie — rzekł ojciec Craiga. — Pan Craig musi jechać ze mną — dodał „Gruby". — Być może będzie musiał dać jej w łeb, czy coś w tym rodzaju, jeśli będzie tego wymagała sytuacja. Ja będę czekał w samochodzie i przewiozę go z dziećmi przez granicę. Na tym moja rola się skończy. Craig odrzucił tę ofertę nazywając ją „przejażdżką taksówką za 15.000 dolarów". Doszedł do wniosku, że jedyną osobą, na którą może liczyć, jest on sam. Mniej więcej w tym samym czasie, w kwietniu 1988 roku Craig odszukał przez biuro adresowe brata Very i zatelefonował do niego do Niemiec. Po odwołaniu się do jego uczuć ojcowskich, otrzymał od niego informację, że Stephanie i Samantha przebywają w Niemczech, są całe i zdrowe. Brat obiecał poprosić Verę, aby skontaktowała się z byłym mężem. Po godzinie zatelefonowała Vera z krótką wiadomością. — Mieszkamy w Niemczech i jest nam tu dobrze. Mamy zamiar zostać tu do końca życia, i nic na to nie możesz poradzić. Craig opanował się z najwyższym trudem. — Jeśli jest wam dobrze, to w porządku. Potem przez krótką chwilę ze ściśniętym ze wzruszenia gardłem rozmawiał z córkami. Zesztywniał słysząc strach w głosie Stephanie. — Tatusiu, kiedy po nas przyjedziesz? — spytała błagalnie. — Nie chcemy tutaj być, tutaj jest brzydko i ten wujek jest brzydki. — Przykro mi, kochanie — odpowiedział Craig. — Nie mogę po was przyjechać. Wiedział, że Vera przysłuchuje się rozmowie i bał się wydać najmniejszym choćby słówkiem: zamierzał bowiem porwać dzieci w następnym miesiącu. 132 Imu. Stak rinak Lhciał jttóra "nimi nam [opłat ćmoze tego go iwką za I może wydać ać dzieci Plan Craiga powstawał bardzo długo, lecz teraz zaczynał się krystalizować dzięki dwóm osobom — jednej pomagającej bardzo ochoczo, i drugiej, zdecydowanie mniej chętnej. Tą drugą był przyjaciel Very, któremu znudziło się życie w Fuldzie i postanowił wrócić do Muskegon, niewielkiego miasta, w którym plotki rozchodziły się szybko. Craig dowiedział się, kiedy ma on przylecieć do Ameryki i w dniu przylotu zaczaił się w pobliżu domu jego rodziców, który znajdował się bardzo blisko jego własnego domu (sąd w końcu ustąpił i pozwolił mu z powrotem tam się wprowadzić). Kiedy przyjaciel Very zauważył Craiga, wyszedł przed dom trzymając w ręce napoczętą butelkę whisky. Być może mógłby zastraszyć kogoś mniej zdecydowanego niż Craig. Był obnażony do pasa, a jego twarz i klatka piersiowa nosiły wyraźnie ślady głębokich blizn, pozostałości po walce na noże w jednym z miejscowych barów. Sprawiał wrażenie człowieka, który ma wielką ochotę rzucić się na Craiga. — Nie chcę się bić — rzekł Craig. — Chcę tylko porozmawiać. Zdawał sobie sprawę, że przyjaciel Very będzie najlepszym źródłem informacji i był przygotowany wycisnąć je z niego za wszelką cenę. — Współpraca ułożyła nam się całkiem dobrze — wspominał Craig. — Wiedział, że byłem gotów go nawet zabić. Rozpoczęło się przesłuchiwanie: Jaki jest adres Very w Fuldzie? Jak wchodzi się do jej mieszkania? Na którym piętrze mieszka Vera i dziewczynki? Jaki jest rozkład mieszkania — gdzie kto śpi? Czy Vera zostawia córki same, czy zatrudnia opiekunkę do dzieci? Jak nazywa się jej ulubiony bar? Craig otrzymał wyczerpujące odpowiedzi na wszystkie pytania, lecz nie był z nich zadowolony. Przyjaciel Very twierdził, że Vera prawie nie rusza się z mieszkania, często natomiast zaprasza licznych znajomych. Co drugi weekend wychodzi zabawić się, a wtedy zostawia dzieci pod opieką swego ojca. Przez kilka dni Craig opracowywał różne warianty działania, głowiąc się nad pokonaniem trudności. Na duchu podtrzymywał go drugi współpracownik — muskularny, pełen energii były marinę, Frank Corbin, którego Craig poznał rok wcześniej. Często razem grali w koszywkówkę czy w karty, lecz Craig nie podejrzewał nigdy, że Frank może stać się jego pomocnikiem. Któregoś kwietniowego popołudnia zakładali razem wał napędowy do starego (rocznik 1967) cutlassa Franka. Craig opowiadał o swoich córkach, gdy Frank, który miał syna, a oczekiwał drugiego dziecka — jak się później okazało, również chłopca, spojrzał na Craiga i powiedział: — Myślę, że powinieneś tam jechać i zabrać dzieci. — Właśnie mam zamiar to zrobić — odparł Craig. Frank nie wahał się ani przez moment. — Jadę z tobą. 133 1 Craig próbował odwieść kolegę od tego zamiaru. Mówił, że jeśli w czasie porwania coś się stanie — na przykład zostanie zabita Vera — czeka ich krzesło elektryczne. A jeśli samo uprowadzenie pójdzie gładko, lecz nie uda im się przewieźć dzieci przez granicę, trafią do więzenia. Nie miał też pieniędzy na opłacenie wyjazdu partnera. Nie chciał, by Frank podejmował tak olbrzymie ryzyko bez jakiegokolwiek wynagrodzenia. — Forsa mnie nie obchodzi — odpowiedział Frank. — Jedziemy. Po naradzie rodzice Craiga zgodzili się finansować cały plan ofiarując 20.000 dolarów ze swoich oszczędności. Ojciec sprzeciwiał się najpierw decyzji Craiga, bojąc się, że syn naraża się na zbyt wielkie niebezpieczeństwo, lecz prawdę mówiąc, nie widział innego wyjścia, a zdecydowana postawa syna nie pozwalała mu dłużej oponować. Craig nie uchodził za człowieka twardego, lecz teraz biła od niego silą płynąca z głębokiego wewnętrznego przekonania. Nigdy jeszcze nie był tak pewny, że podejmuje właściwą decyzję. — Rzuciłem pracę — opowiadał — odzyskałem dom, ale w ogóle o niego nie dbałem, skoro nie było w nim dzieci. Córki były całym moim życiem, a kiedy mi je odebrano, nie zostało mi już nic — dosłownie nic. Byłem tak udręczony psychicznie, że nic do mnie nie docierało poza tym jednym: wyrwać dzieci z bagna, w jakim się znalazły i zapewnić im wreszcie godne życie. Zaczęli opracowywać poważny plan. Craig zatelefonował do urzędniczki z konsulatu amerykańskiego w Amsterdamie, przez który miała prowadzić trasa ich ucieczki. Wyjaśnił sytuację i zapytał, czy w Holandii będzie mógł otrzymać nowe paszporty dla córek. — Nie mamy prawa ingerować w spór o prawo do opieki — odrzekła urzędniczka — ale jeśli przyprowadzi pan dzieci, przyniesie decyzję z sądu o przyznaniu panu prawa do opieki, odpisy aktów urodzenia córek i ich polisy ubezpieczeniowe, wydamy panu paszporty. — Po chwili zapytała: — A jak ma pan zamiar przekroczyć niemiecką granicę? — Tego nie mogę powiedzieć — odparł Craig. — Radzę panu nawet nie próbować — stwierdziła urzędniczka. — To się nikomu jeszcze nie udało. Nie zniechęceni tym Craig i Frank zdecydowali, jakie będą ich fałszywe nazwiska i przebrania. Frank miał występować pod nazwiskiem Brad Madison i ubierać się w mundur żołnierza armii amerykaóf-kiej, żeby lepiej pasować do środowiska, w którym tak lubiła obracać się Vera. Craig miał uchodzić za Boba Servo i nosić luźny amerykański strój i lustrzane okulary przeciwsłoneczne. Cywilny ubiór miał mu umożliwić zatrzymanie się w hotelu w Fuldzie bez wzbudzania podejrzeń. Obaj ostrzygli się na jeża, a Craig miał dodatkowo przefarbować swoje ciemnoblond włosy na czarno. 134 (jeśli iVera de do la. Nie ,viek .omy. [plan I się fiielkie lyjścia, ' nvać. i o siła ,ie był |( ogóle I całym nż nic nie nie kim się ourzęd- / miała iHolan- opieki tzyniesie ¦• aktów porty. niecką tfniczka. |będą ich i nazwis- 'erykańs- obracać ykański I miał mu W pode- Barbować 30 kwietnia odlecieli do Amsterdamu, gdzie kupili bilety na pociąg. Craig wiedział, że ich bezpośredni lot do Niemiec nie wchodzi w rachubę. Przyjaciel Very poinformował go, że jej ojciec zawiadomił władze imigracyjne, żeby nie wpuszczały Craiga do kraju. Pociąg wydawał się bezpieczniejszy, lecz tak czy owak czekała ich kontrola paszportów po obu stronach granicy. Jeśli celnicy wprowadziliby numer paszportu Craiga do swoich podręcznych komputerów, cały plan spaliłby na panewce. Żeby tego uniknąć, Craig trzymał paszport na kolanach i udawał, że śpi, mając nadzieję, że uda mu się uniknąć kontroli. Za pierwszym razem podstęp się udał. — Kolega śpi — pośpieszył z wyjaśnieniem Frank. — Od dwudziestu ośmiu godzin nie zmrużyliśmy oka. Lecz na następnej stacji strażnicy znowu się pojawili, żeby przeprowadzić kolejną kontrolę dokumentów. — Pociły mi się dłonie — wspominał Craig. — Przyszli, a ja udawałem, że wciąż śpię. Jeden ze strażników potrząsnął mną. Naprzeciwko siedziały starsze panie i grały w karty. Jedna z nich powiedziała: „Zostawcie go, musi być strasznie zmęczony. Ma paszport, wasi koledzy już go sprawdzali". Craig był uratowany. Po spędzeniu nocy we Frankfurcie, Craig przefarbował włosy i wraz z Frankiem udał się wynajętym peugeotem w osiemdziesięciokilomet-rową trasę do Fuldy. Tam znaleźli sympatyczny hotel, o co nie jest łatwo w Niemczech, gdzie żołnierze amerykańscy postrzegani są jako banda niszczących wszystko darmozjadów. Złapali taksówkę i podjechali pod mieszkanie Very na Berthold Strasse, żeby umożliwić Frankowi zorientowanie się w terenie. W drodze powrotnej do hotelu minęli „Zieloną Gęś", ulubiony bar Very. Następnie Craig wysłał Franka po zakupy, „na wszelki wypadek", gdyby napotkali opór w krytycznym momencie: dwa noże sprężynowe, drewniany młotek, trzydzieści metrów sznura i kilka rolek mocnej plastykowej linki. Drugiego dnia pobytu w Niemczech pojechali peugeotem w pobliże granicy holenderskiej, odległej od Fuldy o około osiemset kilometrów, czyli cztery godziny jazdy autobahnem — państwową autostradą, na której nie ma ograniczeń prędkości. Ich celem było znalezienie słabo strzeżonego przejścia granicznego, lecz gdy dzień zbliżał się ku końcowi, a poszukiwania nie dały żadnego efektu, zaczęli tracić nadzieję. — Wysiedliśmy z samochodu, chodziliśmy po lasach i wzdłuż torów kolejowych, lecz ścieżki zawsze się urywały i nie można było iść dalej - opowiadał Craig. — A wszędzie napotykaliśmy pełno patroli na motocyklach, koniach, czy spacerujących z psami. W końcu zabrali młodego autostopowicza i zapytali go, którędy by się udał, gdyby chciał wywieźć coś nielegalnie z kraju. To żaden problem, stwierdził młody człowiek i dodał, że dziesięć kilometrów stąd 135 znajduje się przejście graniczne strzeżone tylko dwanaście godzin na dobę. Jest tylko jedna pułapka - nie wiadomo z góry, o której godzinie rozpoczyna się danego dnia dyżur na granicy. Craig i Frank pojechali we wskazane miejsce; zamierzali przejechać przez granicę „dla nabrania wprawy". — Kiedy przyjechaliśmy, przejście było strzeżone, ale po prostu przejechaliśmy sobie - rzekł Craig. - Pomachaliśmy do strażnika, a on odpowiedział tym samym gestem. Siedział w małej budce przy wąskiej drodze brukowanej kocimi łbami. Trudno był uwierzyć, że to przejście graniczne. Z rosnącym podnieceniem odszukali na mapie drogę do tego przejścia. A więc nie będzie to takie trudne. Trzeciego dnia pobytu w Fuldzie — w piątek — przyszła pora na działanie. Po prześlęczeniu całego ranka i popołudnia nad mapami i rozpatrzeniu wszystkich możliwych wariantów wydarzeń, o dziewiętnastej podjechali pod „Zieloną Gęs". Frank, mający na sobie jask-rawoczerwoną wiatrówkę łatwo wyróżniającą go w tłumie, wszedł do środka. Craig czekał w pobliżu w peugeocie, wpatrzony w wejście do baru. Plan oparty był na założeniu, że Vera lubi sobie wypić, a alkohol zmieszany ze środkiem przeciwbólowym o nazwie Tylox, który ojciec Franka zażywał na artretyzm, ma obezwładniające działanie. Przed wyjazdem zadzwonili do zaprzyjaźnionego aptekarza, podali mu orientacyjną wagę Very i zapytali ile kapsułek Tyloxu wystarczy do jej uśpienia. Tego wieczoru w „Zielonej Gęsi" z początku wszystko układało się pomyślnie. Vera pojawiła się o dwudziestej. Frank przedstawił się, nawiązał rozmowę i zaczął stawiać Verze brandy i colę. Po około godzinie wyjął Tylox przesypany do dwóch nieoznakowanych kapsułek od leków przeciwhistaminowych i powiedział, że mają one podobne działanie do mało dostępnej w Niemczech kokainy. Vera ochoczo połknęła kapsułki i nie przestawała pić - lecz lek wydawał się na nią nie działać. Frank i Vera wyszli z „Zielonej Gęsi" i zaczęli odwiedzać kolejne bary. Po dwudziestu ośmiu szklaneczkach brandy z colą była żona Craiga wciąż trzymała się na nogach; co prawda chwiała się lekko, lecz pozostawała całkiem przytomna. — Była twarda jak skała — skomentował nie bez pewnego podziwu Craig. Przed świtem Frank odprowadził Verę na Berthold Strasse. Towarzyszyli im trzej inni Amerykanie, dwaj Niemcy i dwie Niemki. Najwyraźniej mieszkanie Very, w którym znajdowały się dwie sypialnie, służyło im za dom noclegowy. Wypito jeszcze pięć skrzynek piwa i bawiono się przez całą sobotę i niedzielny poranek, dopóki Vera nie zasnęła. 136 Jan na ¦której [jechać tego ora na Imapami kiewięt-|iie jask- szedł do lejście do i alkohol pry ojciec ie. Przed lnu orien-do jej ladało się Istawił się, około kapsułek [podobne ! ochoczo łsię na nią [odwiedzać | colą była lała się nodziwu e. Towa- Niemki. e sypialnie, ynek piwa ii Vera nie Craig odchodził od zmysłów. Stracił z oczu Franka i Verę, gdy wyszli z „Zielonej Gęsi" (Frank schował gdziś swoją czerwoną wiatrówkę), a potem przez dwie doby nie miał żadnej wiadomości od kolegi. Zbyt zdenerwowany, żeby zasnąć, chodził cały czas po pokoju hotelowym i czekał, spodziewając się najgorszego. Żona Franka przyrzekła, że go opuści, jeśli wda się w tę historię; jego kolega nie mógł liczyć na wyrozumiałość w swoim domu. Czyżby zaczął się awanturować i został aresztowany? A może próbował przechytrzyć Craiga, powiedział o wszystkim Verze i został godziwie wynagrodzony przez ojca Very? W końcu Craig nie znał Franka zbyt dobrze. Około osiemnastej cierpliwość Craiga wyczerpała się. Podjechał pod dom, w którym mieszkała Vera, zadzwonił do drzwi i czekał z bijącym sercem, ściskając w ręku torbę z drewnianym młotkiem i zwojem liny. Był gotów ogłuszyć Verę lub kogokolwiek, kto zagrodzi mu drogę. Z okna wychylił się jakiś mężczyzna. — Kto tam? — Bob Servo — odpowiedział Craig. — Czy jest tam u was Brad Madison? Po chwili w oknie pojawił się Frank. — O Boże — jęknął, a zaraz potem Craig usłyszał, jak Frank przeskakuje przez poręcz zbiegając na dół z drugiego piętra. Gdy stanął w otwartych drzwiach, wysyczał: — Co tu robisz? — Chyba cię zatłukę — wypalił Craig. — Gdzie się podziewasz? — Uspokój się, czuwam nad całą sprawą. Dała mi klucze do domu i chce, żebym przyszedł na noc. Craig odszedł, nieco uspokojony, lecz gdy po godzinie kolega wrócił do hotelu, żeby się przebrać, wszystko mu wygarnął. Ponieważ wzięli ze sobą bardzo mało bagaży i ubrań, Frank włożył koszulę Craiga, żeby pójść do Very bez munduru i sprawić wrażenie, że mieszka tu na co dzień i dysponuje odpowiednią ilością ubrań. Frank obiecał, że będzie regularnie kontaktował się z Craigiem. Wspólnie obmyślili nowy plan. Największą przeszkodę stanowiło to, że Vera prawie nigdy nie zostawała sama — jej towarzysze przemieszkiwali u niej całymi tygodniami, wychodząc tylko w celu uzupełnienia zapasu alkoholu. Ojciec Very przyprowadził Stephanie i Samanthę w niedzielę wieczorem. Dziewczynki wyglądały na zdrowe, ale w tygodniu spędzonym u Very, Frank nigdy nie widział, żeby wychodziły na powietrze, kąpały się, czy jadały regularne posiłki. Co jakiś czas Vera kroiła chleb, mięso i ser i zostawiała na ladzie w kuchni, a gdy dziewczynki odczuwały głód, brały to, na co miały ochotę. Mimo tego zaniedbywania córek, Vera nie spuszczała ich z oka, jak gdyby bojąc się, że coś się może zdarzyć. — Nigdy nie nawiązała kontaktu z dziećmi — zauważył Craig. — Nawet nie dlatego, że nie chciała — po prostu nie wiedziała, jak to zrobić. Mówiła: ,,Tu macie jedzenie, musicie coś zjeść, tu są ubrania, trzeba się ubrać". Reszta jej nie obchodziła. 137 vT—/ Libacje alkoholowe trwały dwa, trzy, cztery dni. Od zmierzchu do świtu Craig przesiadywał w wynajętym samochodzie z holenderskimi tablicami rejstracyjnymi w pobliżu domu, w którym mieszkała Vera. Zaczął napotykać nieprzychylny wzrok sąsiadów. Dwie osoby spisały numer rejestracyjny, ktoś zrobił mu zdjęcie. W czwartek Frankowi udało się w końcu przekonać Verę, żeby pozbyła się przyjaciółki i poświęciła mu trochę czasu. Mieli zostać na weekend w domu z dziewczynkami. W hotelu Craig nalegał, żeby Frank pozbył się też Very i w ten sposób umożliwił uprowadzenie dzieci oszczędzając mu konfrontacji z byłą żoną. — Daj jej trochę pieniędzy i wyślij do baru — radził. — Natychmiast tam poleci. Vera jednak nie śpieszyła się z podjęciem propozycji. Od czterech miesięcy przestrzegała pewnego porządku i nie zamierzała go zmieniać. Craig przeniósł swój punkt obserwacyjny do pobliskiej greckiej restauracji. Niepokoił się coraz bardziej. Odrastały mu włosy i bał się, że może zostać rozpoznany. Domyślał się, że Vera i Frank sypiają ze sobą i że Vera jest bardzo zadwolona z obecności w jej domu amerykańskiego wojskowego z wypchanym portfelem. Craig obawiał się, że chociaż Frank nic na ten temat nie mówi, zaczyna się coraz lepiej czuć w towarzystwie Very. — Zwlekał, ciągle przekładał termin akcji. Zaczynałem się zastanawiać, czy przypadkiem nie spodobała mu się tak, że planował pozostanie w Niemczech... Zatrzymałem jego paszport i bilet lotniczy, ponieważ tak naprawdę nie do końca byłem go pewien. 4 maja, w piątek, Craig przedstawił wspólnikowi ultimatum: zabiera dziewczynki w niedzielę i nic go nie obchodzi, czy Frank jest na to gotowy, czy nie. Kilka dni wcześniej, gdy siedzieli w hotelu, Craig wspomniał czasy, kiedy był skautem. Jego drużyna przyjęła zwyczaj jednego z plemion indiańskich, którego wojownicy budząc się co rana powtarzali: „Dziś jest dobry dzień na to, by umrzeć". Około dwudziestej w sobotę Craiga przywołano do telefonu w restauracji. Z drugiej strony słuchawki dobiegł go pełen napięcia głos, w którym pobrzmiewała buta dawnego marinę. — Mówi Brad — usłyszał. — Dziś jest dobry dzień na to, by umrzeć. Craig roześmiał się; poczuł, jak pocą mu się dłonie. Natychmiast rzucił się w stronę domu Very. Przeskakując po kilka schodów naraz znalazł się na drugim piętrze i wbiegł do mieszkania. Tam czekał już Frank, który delikatnie położył mu rękę na ramieniu. — Uspokój się — powiedział. — Są tutaj, wszystko w porządku. Craig głęboko zaczerpnął tchu, wszedł do łazienki, umył twarz i ręce. Nie trzeba ich straszyć, strofował sam siebie. Potem udał się za 138 ido bkimi |Vera. (pisały .żeby ;ać na żeby (edzieci [latych- terech miąć. aej re-się, że sobą kańs-się, że ńej czuć się za- jplanował lotniczy, i: zabiera it na to czasy, plemion li: „Dziś w re-ia głos, to, by o kilka :szkania. ramieniu, porządku. twarz udał się za Frankiem do salonu, gdzie dzieci ogłądały niemieckie filmy rysunkowe. Dziewczynki były szczupłe i miały drobne buzie. Czteroletnia, zawsze uśmiechnięta Stephanie była jasną blondynką o prostych włosach, a dwuletnia Samantha wciąż miała bardzo dziecinną twarzyczkę i jasnobrązowe loczki. — Dziewczynki — odezwał się Frank. — Mój przyjaciel chce się z wami przywitać. Stephanie odwróciła się i przez chwilę, która dla Craiga dłużyła się w nieskończoność, w milczeniu wpatrywała się w czarnowłosego mężczyznę w luźnym ubraniu. — Tatuś! — pisnęła i nagle z oczu pociekły jej łzy, wyciągnęła ręce i rzuciła się do niego. Craig przykucnął, żeby przytulić ją do siebie i o mały włos nie został przewrócony. Samantha niezupełnie orientowała się, co się dzieje, lecz poszła śladem siostry i po chwili Craig trzymał w ramionach dwie dziewczynki, dla których zaryzykował wszystko. Wydawało mu się, że schudły. Ich różowo-białe koszulki nocne były już mocno zniszczone. Włosy wymagały mycia i strzyżenia. lecz dla Craiga były to najpiękniejsze dzieci na świecie. Nagle poczuł się lekko, jak gdyby ktoś zdjął mu z ramion wielki ciężar. — Czułem się jak podczas jazdy diabelską kolejką w wesołym miasteczku. — Tatusiu, pojedziemy do domu? — spytała Stephanie. Craig już wcześniej wiele razy powtarzał w myślach odpowiedź: — Tak, kochanie. Wakacje się skończyły. Czas wracać do domu. Śpieszyli się. Co prawda nie należało się spodziewać nadejścia Very przed północą, Craig nie chciał jednak kusić losu. Frank polecił dziewczynkom zabrać z sobą po jednej ulubionej zabawce. Samantha wybrała wypchanego królika w czerwonej kamizelce - prezent, który otrzymała od matki, gdy chorowała na zapalenie płuc. Stephanie wzięła swój zielony niemowlęcy kocyk, zrobiony dla niej na drutach przez matkę Craiga. Do tych rzeczy Craig dołożył też dużego pluszowego misia; mógł się w drodze przydać jako poduszka. Frank zostawił u Very swoją wiatrówkę, paczkę amerykańskich papierosów, zapalniczkę i kartkę: „Zabrałem dziewczynki do przyjaciela, Boba Servo. Gdyby zasnęły, zostaniemy na noc i przyprowadzę je jutro". Wzięli ze sobą dwie jednorazowe pieluszki, które oczywiście mogły wystarczyć Samancie tylko na pewien czas, nie chcieli jednak zabierać więcej, by nie wzbudzić podejrzeń Very. Potem znieśli dziewczynki do peugeota. Craig zajął miejsce na tylnym siedzeniu, żeby zabawiać dziewczynki, a Frank usiadł za kierownicą. Wyruszyli o dwudziestej pierwszej - czekała ich Holandia... lub kłopoty na granicy. Kiedy wjechali na autobahn, Frank wrzucił piąty bieg i wcisnął gaz do deski, zmuszając czterocylindrowy silnik do pracy na najwyższych obrotach. 139 ^0 \ Tej nocy jechali ze średnią prędkością ponad 200 kilometrów na godzinę. Zaplanowali tę podróż z najdrobniejszymi detalami. Zamierzali nie pozwolić dziewczynkom spać aż do mniej więcej sto pięćdziesiątego kilometra przed granicą, a potem ułożyć je do snu. Tuż przed granicą Craig i dziewczynki mieli ukryć się w przestronnym bagażniku peugeo-ta, zawczasu wyłożonym gąbką i kocami. Przy odrobinie szczęścia córki mogłyby spać aż do Holandii. Dla bezpieczeństwa Frank miał nacisnąć pedał hamulca, kiedy funkcjonariusz straży granicznej zbliży się do samochodu — dając tym sygnał Craigowi, który zobaczywszy światło stopu z wnętrza bagażnika przysłoniłby dłonią usta córek, gdyby któraś z nich się obudziła. Mieli również plan na wypadek innego rozwoju sytuacji. Gdyby zostali zatrzymani, Craig miał uderzyć stojącego najbliżej strażnika i wciągnąć do bójki jak największą liczbę jego kolegów, a w tym czasie Frank oddaliłby się samochodem, uwożąc dziewczynki. Miał za wszelką cenę dotrzeć do konsulatu amerykańskiego w Amsterdamie i schronić się tam do czasu przybycia rodziców Craiga z adwokatem. Chodziło 0 to, by nie dopuścić do powrotu dzieci do Very. Podróż przebiegała szybko i przez pierwsze trzy godziny nic nieprzewidzianego się nie wydarzyło. Craig był bardzo niespokojny — odczuwał strach, podekscytowanie i ulgę zarazem. Dla zabicia czasu zabawiał się z córkami wyklaskiwaniem rytmu do dziecięcych wierszyków. Dał dziewczynkom lizaki, mając nadzieję, że cukier pomoże im przez jakiś czas zwalczać senność. Córki, choć zmęczone, były w bardzo dobrym humorach; cieszyły się, że wkrótce zobaczą rodziców Craiga 1 kuzynkę, z którą lubiły bawić się w Muskegon. Niespełna dwuletnia Samantha wciąż uczyła się mówić i paplała coś z ożywieniem po niemiecku. Czteroletnia Stephanie nie zapomniała angielskigo. W pewnym momencie spojrzała na ojca i oznajmiła: — Wiedziałam, że przyjedziesz po mnie. Nie chcąc, by się rozpłakała, odpowiedział po prostu: — Jak mógłbym was tak zostawić. Po krótkim odpoczynku na parkingu, gdzie Craig zmienił Samancie pieluszkę, dziewczynki zdrzemnęły się, a Craig przesiadł się na siedzie-nie obok Franka. Zrobiło się chłodno. Pookrywali więc leżące dziewczynki swoimi kurtkami i flanelowymi koszulami, pozostając w samych podkoszulkach. Mieli jeszcze około pół godziny jazdy do granicy. Teraz, gdy dziewczynki nie rozpraszały już uwagi, dały o sobie znać nerwy. Czy uda się przejechać granicę bez żadnych kłopotów? Co ich czeka w Holandii? Jechali wzdłuż zarośniętych bagnistych terenów, rzadko odzywając się do siebie, pod maską pozrnego spokoju kryjąc natłok dręczących myśli. 140 iow na ali nie Esiątego I granicą jpeugeo- [częścia ink miał j zbliży iczywszy córek, .Gdyby Istrażnika im czasie i wszel-eischro-IChodziło nic okojny i czasu wier-noże im |v bardzo ; Craiga Idwuletnia liem po i W pew- - Jak ISamancie i siedzie-jce dziewic samych granicy, iobie znać V. Co ich i terenów, łoju kryjąc To wtedy nagle dotarło do nich, że zgubili drogę. Zbłądzili. Jechali według mapy opracowanej drugiego dnia pobytu w Niemczech i powinni byli zjechać z autostrady tuż przed miejscem, gdzie kończyła się, przechodząc w zwykłą szosę. Musieli skręcić za wcześnie lub za późno. Droga zaczęła piąć się pod górę. Gdy zbliżali się do szczytu wzniesienia, ujrzeli znak, którego na pewno nie mijali w czasie rekonesansu: GRENZEN ZOLL, 1 KM. Serce Craiga zaczęło walić jak oszalałe. Wiedzieli już, że zbliżają się do miejsca nieporównanie bardziej groźnego niż przejazd swojską drogą z kocimi łbami. — Wjedź na to wzniesienie i zatrzymaj się — polecił Craig. Miał zamiar ukryć się z córkami w bagażniku, jak przewidywał plan. Zanim Frank zdążył wyhamować samochód jadący teraz z prędkością dziewięćdziesęciu kilometrów na godzinę, peugeot został nagle oślepiony blaskiem świateł. Znak mówił nieprawdę. Do granicy było znacznie bliżej. Znajdowali się teraz najwyżej siedemdziesiąt metrów od dużego przejścia granicznego. Było tam osiem czy dziesięć posterunków funkcjonariuszy służb celnych i tyleż przejść doskonale oświetlonych przez lampy wiszące pomiędzy poszczególnymi stanowiskami odprawy. Peugeot był jedynym pojazdem zbliżającym się do granicy i z pewnością wszyscy mu się teraz przyglądali, W jednej chwili plan z wykorzystaniem bagażnika stał się nieaktualny. Co gorsza, mieli odcięty odwrót - droga, którą przyjechali, była jednokierunkowa. Craig czuł, jak krew omal nie rozsadza mu skroni. Wskazał koledze parking obok stanowiska odprawy ciężarówek i kazał mu zatrzymać samochód. Równie zdenerowany Frank stanął na środku parkingu, wyłączył światła i silnik - co mogło jedynie sprawić, że strażnicy mocniej zacisnęli dłonie na kolbach pistoletów. Craig wypatrzył budkę telefoniczną w pobliżu stanowisk odprawy. — Idź tam i udawaj, że gdziś dzwonisz — polecił Frankowi. Spróbuję coś wymyślić. Nie mieli jednak zbyt wiele możliwości. Byli w potrzasku. Mimo to Craig nie zamierzał się poddawać. Frank wrócił i zajął miejsce za kierownicą. — Co teraz robimy? — zapytał. — Strach się obleciał? — odrzekł Craig z kwaśnym uśmiechem. - Jedziemy. Frank zastanowił się chwilę. — Chesz, żebym wrzucił bieg i po prostu przedarł się? — Nie. Zaczęliby strzelać i mogliby trafić dziewczynki. Podjedź do nich, nie gaś silnika, pomachaj im paszportem — i zobaczymy, może dadzą znak, że mamy jechać dalej. Do tej chwili Craig nie mógł się opanować. Trząsł się na całym ciele, nawet wargi mu drżały. Gdy zdecydował, co mają robić, obaj poczuli ulgę, mimo że plan miał małe szansę powodzenia. 141 Craig często przekraczał granicę tak, jak teraz polecił koledze — zawsze z dobrym skutkiem. Jednakże tym razem zachowywali się wcześniej zbyt nietypowo, żeby ta metoda mogła chwycić. — Haiti — rozległy się okrzyki funkcjonariuszy, wybiegających z budek z bronią gotową do strzału. Było ich chyba sześciu. Znajdowali się teraz najwyżej pięć metrów od samochodu. Dwaj strażnicy podeszli z obu stron do peugeota i zażądali okazania paszportów. Frank szybko zastosował się do polecenia, lecz Craig cały zdrętwiał; zostawił swoje dokumenty w bagażniku. — Rausl Rausl — pokrzywki wał funkcjonariusz. Modląc się, żeby córki się nie obudziły, i mając nadzieję na to, że strażnicy nie zauważą ich pod stertą kurtek i koszul na tylnym siedzeniu, Craig wziął kluczyki, chwilę pogrzebał w bagażniku i niedbałym gestem podał strażnikowi paszport. Z przerażeniem zauważył, że jeden z funkcjonariuszy ma przy sobie przenośny komputer, który o mały włos nie stał się przyczyną nieszczęścia już w pociągu do Frankfurtu. Gdy zobaczył, że trzeci strażnik pochyla się nad samochodem, pomyślał, że wszystko przepadło. W środku nocy w samochodzie zajaśniało pasmo blond włosów Stephanie. Funkcjonariusz już otwierał usta, żeby o coś zapytać... gdy wtem dla odwrócenia jego uwagi Craig zrobił trzy szybkie kroki w tył. — Halt, haltl Dwaj strażnicy wyszarpnęli z kabury pistolety kaliber 9, równie skuteczne jak kolty czterdziestki piątki. Craig starał się zachować kamienny spokój. — Nie, nie, w porządku — powiedział jak gdyby nigdy nic — proszę, przeszukajcie bagażnik. — Czy macie panowie coś do zadeklarowania? — Nie — odpowiedział Craig. Z wyjątkiem dwóch dziewczynek bez dokumentów, śpiących na tylnym siedzieniu. Strażnik oddał oba paszporty Frankowi, lecz wyraźnie coś go jeszcze nurtowało: ci mężczyźni nie odpowiadali jego wyobrażeniom o typowych turystach. — Macie panowie jakieś pamiątki? Aparat fotograficzny? Craig zbył mileczeniem to pytanie. Zajął miejsce obok Franka, włożył kluczyki z powrotem do stacyjki i szepnął koledze: — Jedź powoli, nie śpiesz się, żadnego pisku opon, po prostu odjedź. Gdy Frank uruchomił silnik, strażnicy rozstąpili się powoli i peuge-ot ruszył. Wszystko trwało najwyżej kilka minut. Craig nie chciał jeszcze fetować sukcesu. Obawiał się, że coś ich jeszcze może spotkać zanim wjadą do Holandii, że być może jest gdzieś jeszcze drugi posterunek graniczny. Jechali dalej — wkrótce zachodnio- 142 loledze się iących Iłowali lizania ; cały ito, że (wtem tył. równie dv nic niemieckie białe tablice rejestracyjne ustąpiły miejsca żółtym, holenderskim, lecz zajęło im jeszcze około dwóch godzin, nim w niedzielny poranek dotarli na obrzeża Amsterdamu. Tam zdrzemnęli się na parkingu, a potem znaleźli hotel w pobliżu konsulatu amerykańskiego, w którym do poniedziałku trwała przerwa w przyjmowaniu interesantów. — Chcieliśmy być jak najbliżej — wyjaśnił Craig. — Nie byliśmy pewni, czy Holendrzy nie każą nam wrócić do Niemiec i woleliśmy zejść im z ocu. Musieli również zaoszczędzić trochę pieniędzy, ponieważ z 20.000 dolarów zostało im 80. Wynajęli jednoosobowy pokój w skromnym hoteliku i żywili się kanapkami z serem, popijając je ciepłą Coca-Colą. W poniedziałek zrobili dziewczynkom zdjęcia paszportowe i udali się do konsulatu. Ponieważ przybyli z małymi dziećmi, zostali przepuszczeni na początek długiej kolejki. Craig pomyślał, że nareszcie będą traktowani z szacunkiem. Po niedługim czasie stanęli przed obliczem urzędniczki, do której Craig miesiąc temu dzwonił ze Stanów. — Jak udało się panom przekroczyć granicę bez paszportów? — surowo domagała się odpowiedzi. — To nie ma znaczenia, grunt, że tu dotarliśmy — odparł Craig. — Tu są zdjęcia, tu odpisy aktów urodzenia córek, tu polisy ubezpiecz-niowe, a to pismo z sądu, potwierdzające przyznanie mi wyłącznej opieki nad dziećmi. Urzędniczka nie dawała jednak za wygraną. — Czy pan je przeszmuglował? Czy zranił pan kogoś na granicy? Czy pan porwał te dzieci? — Proszę posłuchać — rzekł zniecierpliwiony Craig. — Dziewczynki są tutaj, i są obywatelkami amerykańskimi. Przedłożyłem dokumenty i proszę o wydanie paszportów. To, w jaki sposób tu się znaleźliśmy, naprawdę nie ma znaczenia. Stracili dobre piętnaście minut nim urzędniczka złagodniała; spełniła swój obowiązek zadając pytania, i mogła się przekonać, że córki są szczęśliwe będąc z ojcem. Kilkanaście minut później wręczyła Craigowi paszporty. — Gratuluję — powiedziała. Inni pracownicy konsulatu zareagowali entuzjastycznie — wstali i zaczęli klaskać. Jeden z urzędników głośno przekazał wiadomość czekającym interesantom, na co zerwał się istny huragan braw. Klaskali wszyscy. Dla Craiga brzmiało to jak najpiękniejsza muzyka. Spotkali się też z innymi dowodami sympatii — pracownicy linii lotniczych Northwest oddali im swoje własne miejsca w odlatującym następnego dnia do Ameryki samolocie, który miał już komplet pasażerów. Były też i nieprzyjemne incydenty, jak ten na lotnisku w Bostonie, gdzie celnik odwołał Craiga na bok, wybebeszył bagaże, 143 a urzędnik imigracyjny domagał się dokładnych informacji na temat miejsca pobytu matki dziewczynek i dopiero, gdy Craig powiedział, że była żona przebywa u swojej rodziny w Niemczech i pozostanie tam jeszcze tydzień lub dwa, pozwolono mu przejść. Craig zbyt wiele przeżył w ciągu ostatnich miesięcy, żeby od razu się rozluźnić. W czasie lotu z Amsterdamu milczeli z Frankiem przez całą drogę, popijając Budweisera, którym poczęstowano pasażerów, i obserwując jak dziewczynki zajadają się orzeszkami ziemnymi. Nawet kiedy wylądowali w Detroit i czekali przed budynkiem lotniska na rodzinę Craiga, zachowali czujność. — Zawiązywałem bucik Stephanie — wspominał Craig — i nie widziałem, co się za mną dzieje. Usłyszałem tylko odgłos szybko zbliżających się kroków i czyjś krzyk. Wiedziałem, że chodzi o mnie, a miałem tak napięte nerwy, że odwróciłem się szybko z zamiarem uderzenia tej osoby — nie po to przejechałem taki kawał drogi, żeby teraz ktoś miał mnie zatrzymać. Kroki należały do przyjaciółki Craiga, która rzuciła mu się w ramiona, zanim zdążył zareagować. Stephanie natychmiast podbiegła do matki Craiga i uwiesiła się na niej niczym niedźwiadek koala, a Saman-tha w tym czasie czule witała się z dziadkiem. Wśród łez i wzajemnych uścisków, którym nie było końca, obu wyczerpanym przejściami bohaterom wręczono nagrody, które miały umilić im jazdę mikrobusem do domu: dwa kartony Cameli, dwa sześciopuszkowe opakowania amerykańskiego piwa, i dwa podkoszulki. Na podkoszulku Craiga z przodu widniał napis: „Supertata", a z tyłu imiona córek. Napis na takim samym prezencie dla Franka Corbina głosił: „Najlepszy przyjaciel". aa: W Muskegon nadeszła pora powrotu do codzienności. Był to czas oswajania się dzieci z normalnym życiem bez lęku i poczucia zagrożenia. Każdego ranka, idąc robić porządki w zaniedbanym mieszkaniu Craig zabierał ze sobą dziewczynki. Podczas gdy dzieci bawiły się ich ojciec wykonywał niezbędne naprawy i odnawiał ściany. Matka i przyjaciółka Craiga położyły nowe tapety w sypialni Stephanie i Samanthy, kupiły nowe dywaniki i uszyły marszczone firanki na okno, chcąc ułatwić dziewczynkom wymazanie z pamięci ponurej przeszłości. Craig wymienił okna i drzwi - frontowe i tylne, zaopatrując je w solidne zamki oraz stalowe ościeżnice. Często prosił córki, by zostawiły na chwilę zabawki i przyszły mu pomóc. - Dawałem im wtedy do potrzymania młotki i gwoździe i mówiłem: „Patrzcie, nikt nie da rady takim drzwiom. Nikomu nie uda się was stąd zabrać". 144 lemat lal, że i tam azu się z całą lobser- 11 nie ,\:ybko 1 mnie, jiiarem |, żeby ;w ra- tegta do iSaman- emnych jsjściami robusem Iłowania i Craiga lapis na przyja- jto czas rucia za-i miesz-Jci bawiły I Matka ;-onhanie li na i ponurej itrując je lorki, by : i mówi-się Mimo wysiłków Craiga, stare rany goiły się powoli. Gdy już przeprowadzili się do ich dawnego domu, Stephanie często budziła się w nocy z krzykiem: — Okropny David mnie zabierze! Okropny David tu idzie! Rozbija okno, zabierze mnie, pobije mnie! Craig biegł wtedy na górę, zapałał światło i uspokajał córeczkę. Jeśli koszmary senne były wyjątkowo dokuczliwe, znosił ją na dół i pokazywał, że wszystkie drzwi i okna są zamknięte, że jest bezpieczna w swoim domu. W czasie pierwszych miesięcy po powrocie, dziewczynki nie chciały zostawać same choćby na chwilę. Nie odstępowały ojca ani na krok. Kiedy brał prysznic w łazience, siadywały pod drzwiami i cały czas pytały: — Jesteś tam? Wstydziły się gości, a szczególnie mężczyzn. Nawet codzienne domowe problemy wpływały na nie deprymująco, tak że Craig starał się załatwiać wszystko „łagodnie, bez pośpiechu, bez gwałtownych ruchów". Reagowały przerażeniem na ludzi podnoszących głos, bojąc się, że jest to wstęp do awantury i bicia. Craig postawił przyjaciołom warunek: żadnych głośnych dyskusji w jego domu. Po dwóch latach Stephanie i Samantha odzyskały już całą dziecięcą radość i pogodę ducha. Są teraz towarzyskie, układne i ufne — psycholog dziecięcy powiedział Craigowi, że absolutnie nie potrzebują żadnej terapii, przynajmniej na razie. A jednak nigdy już nie będą miały normalnego dzieciństwa. Craig jest świadom, że ich bezpieczeństwo zależy od jego ciągłej czujności — przeżywa to samo, co ja, gdy myślę o Mahtab. Dyrektor szkoły Stephanie zgodził się, by w budynku zamykano wszystkie okna i drzwi. Gdy kończą się lekcje, Stephanie pozostaje z nauczycielką w klasie i czeka na jedną z trzech osób, które mają prawo ją odbierać — Craiga, jego matkę lub szwagierkę. Gdyby w pobliżu pojawiła się Vera, personel szkoły, dysponujący jej zdjęciami i dokładnym opisem, ma wezwać policję. Chociaż szkolny budynek oddalony jest zaledwie o parę domów, pierwszoklasistka Stephanie nigdy nie wraca do domu z koleżankami i kolegami z klasy, nigdy nawet nie wychodzi z nimi poza budynek bez nadzoru dorosłych. W domu obowiązują te same reguły. Córki mogą chodzić tylko do jednej, mieskającej w sąsiednim domu przyjaciółki, której rodzina zna całą historię. — Otwieram wtedy okna w pokojach, z których widać dom sąsiadów i obserwuję córki przez cały czas — powiedział Craig. Pozwala Stephanie jeździć na rowerze z koleżankami i kolegami - ale tylko po spokojnej drodze za domem, i tak, żeby cały czas mógł je widzieć. Uważa też, że dziewczynki są bezpieczne w domu jego rodzi- 145 ców, gdzie główną atrakcję stanowi basen w ogrodzie. To są granice ich wolnego od trosk świata. Kiedy wychodzi z córkami po zakupy, zabiera z sobą broń. W każdym z pomieszczeń w domu, w miejscu niedostępnym dla córek, trzyma nabity pistolet. Trzy razy w tygodniu dzwoni do Very, do Fuldy. Jeśli Vera się zgłasza, Craig odkłada słuchawkę, pocieszony, że byłą żonę dzieli • w danej chwili od niego sześć stref czasowych. Bywają chwile, kiedy Craig zastanawia się, czy nie przesadza ze środkami ostrożności. — Aż nie chce mi się wierzyć, że to wszystko robię. Czasami myślę, że nie muszę tu siedzieć i bez przerwy doglądać córek... Ale boję się tego, co mogłoby się zdarzyć, gdyby Vera przyleciała do Ameryki. Albo gdyby siedziała w pobliskim parku, czy obserwowała mnie z jakiegoś wynajętego samochodu, a ja bym wszedł do domu i zostawił dzieci na dworze. Przecież w razie czego wystarczyłaby minuta. Nie chce niczego zostawiać przypadkowi. Kiedy ktoś rozbije na chodniku butelkę od napoju gazowanego, nawet w nocy zrywa się z łóżka, żeby sprawdzić, co się stało. Gdy jakiś samochód podejrzanie długo stoi przed domem, Craig wybiera numer 911 — numer policji. — To nigdy się nie skończy — stwierdził ze smutkiem. — Nigdy już nie będę całkiem spokojny. Pozostaje jednak faktem, że Vera jest matką jego córek i nie może zniknąć z ich życia. Ostatnio pracowała w kiosku w Fuldzie, sprzedając papierosy i piwo. Mniej więcej co dwa tygodnie telefonuje do dziewczynek. Stephanie przeważnie odmawia podejścia do telefonu, lecz Craigowi zazwyczaj udaje się ją namówić na krótką rozmowę z matką. — Pamiętam, jak się czułem, kiedy byłem pozbawiony jakiegokolwiek kontaktu z córkami — to straszne, potworne uczucie. Kiedy o tym myślę, łzy cisną mi się do oczu. Wyobrażam sobie, jak może się czuć rodzic, któremu dziecko mówi: „Nie chcę z tobą rozmawiać". Radzę więc Stephanie: ,,Po prostu przywitaj się z mamą i powiedz, że oglądasz film - ona to zrozumie". Chociaż w ciągu ostatnich dwóch lat Vera nie raz i nie dwa straszyfa Craiga, że go zabije, Craig wciąż w pewien sposób żałuje, że nie są razem. Lecz nie chce kultywować tego uczucia. Stephanie prawie zupełnie zapomniała już języka niemieckiego, z wyjątkiem wierszyka dla dzieci ,,Augen, Nase, undMund" („Oczy, nos i usta"). Wciąż jeszcze boi się wracać do Niemiec, lecz jednocześnie bardzo tęskni za matką. Podczas lunchu w miejscowym barze Burger King, gdzie dziewczynki zamówiły nuggetsy, Craig zapytał, czy chciałaby, żeby Vera je odwiedziła, a wtedy córki skinęły głowami potakująco. — Chcecie, żeby tu przyjechała i została z nami? — dopytywał się, Stephanie lekko wykrzywiła buzię. — Trochę tak, a trochę nie. Trochę się boję. 146 i ; ich I broń. (córek, ly, do my, że ze [myślę, się li. Albo Jakiegoś ":';eci na bije na n się lejrzanie \ policji, [igdyjuż :może edając ) dziew-¦nu, lecz |z matką, legokol-xiy o tym e się czuć I". Radzę I oglądasz [ straszyła I że nie są lieckiego, nos Inocześnie : Burger ychciała- akująco. Itywal się. ^ **? « — Bałabyś się, że spróbuje zabrać cię do Niemiec? Córka zaprzeczyła potrząśnięciem głowy. — Dlaczego się nie boisz? — Bo ty tu jesteś — odpowiedziała sześcioletnia dziewczynka — i mamie nigdy nie uda się mnie zabrać. — A co mógłbym zrobić, gdyby jacyś źli ludzie weszli do domu? — Zabiłbyś ich! — krzyknęła Stephanie z niezachwianą wiarą w ojca. Samantha zaś wtrąciła się do rozmowy, śmiesznie modulowanym głosem dodając: — I nigdy, nigdy nie zobaczymy już paskudnego Davida. — Nigdy, kochanie — zapewnił ją Craig, ocierając jej keczup z buzi. Życie samotnego rodzica bywa zazwyczaj trudne i Craig nie jest tu żadnym wyjątkiem. Chcąc spędzać jak najwięcej czasu z córkami, zrezygnował na razie z szukania stałej pracy. W Muskegon w ogóle trudno jest o pracę, zważywszy, że liczba bezrobotnych oscyluje w granicach 12 procent. Craig zdobywa pienądze na opłacanie rachunków podejmując się dorywczych napraw samochodów, prac dla agencji detektywistycznej Bayview, którą założył jego ojciec w następstwie ciężkich przejść syna, jak też dzięki pomocy otrzymanej od rodziny i z kościoła. Kiedy czuje, że nerwy zaczynają odmawiać mu posłuszeństwa, czeka aż nadejdzie pora drzemki dziewczynek, starannie zamyka wszystkie drzwi i okna i idzie do przyjaciela zagrać w bilard. Po godzinie wraca odprężony, rozluźniony i gotowy do podjęcia nowych obowiązków. — Czasami jest mi ciężko, lecz widzę sens moich wyrzeczeń. Nie potrafiłbym ułatwić sobie życia kosztem innych. W najtrudniejszych momentach Craig wspomina przedziwny spokój, który ogarnął go na niemieckiej granicy, kiedy wraz z Frankiem Corbinem siedzieli w samochodzie mając niewielkie szansę na to, że ich plan się powiedzie i uda im się bezpiecznie przekroczyć granicę. — Zawsze wierzyłem w Boga — rzekł Craig — ale teraz bardziej niż kiedykolwiek jestem pewien, że mam anioła stróża. Wtedy, na granicy poczułem coś niezwykłego. Nie wynikało to z napięcia nerwów. Czułem dotknięcie Bożej ręki i słyszałem słowa: „Wszystko jest w porządku. Postępujesz właściwie. Nie bój się, jestem przy tobie". Pomimo stale towarzyszącego nam lęku, ludzie tacy, jak Craig i ja są wybrańcami losu. Ogromnej większości rodziców, którym uprowadzono dzieci, nie dane jest zaznać naszego szczęścia. Kolejne dni, misiące, lata, mijają im w pustych domach, w których towarzyszą im jedynie wspomnienia, stare fotografie i zakurzone zabawki. Zazwyczaj nie mają pieniędzy ani możliwości kontruprowadzenia, a kiedy starają się odzyskać dzieci za pośrednictwem sądów innych krajów, są najzwyczajniej w świecie odsyłani z kwitkiem. 147 W Iranie żyłam w społeczeństwie, które nie dawało mi żadnych praw do wystąpienia do sądu. Po prostu kobieta i dzieci stanowiły własność męża. Nawet gdyby udało mi się nakłonić Mudiego do rozwodu (co było mało prawdopodobne), z pewnością jemu a nie mnie przyznanoby prawo do opieki nad Mahtab. Chociaż prawo islamskie stanowi, że dzieci do lat siedmiu powinny pozostawać pod opieką matki, wszyscy, do których zwracałam się w Teheranie z prośbą o pomoc twierdzili, że nie dają mi żadnych szans w tamtejszych sądach. Miałam zbyt wiele „słabych punktów" — nie byłam muzułmanką, a na domiar złego przyjechałam z Ameryki. Wiedziałam, że nie mam szans na wygraną z pochodzącym z Iranu lekarzem (do tej pory spośród znanych mi przypadków tylko jednej kobiecie z Zachodu — Christy Khan — udało się uzyskać korzystny dla siebie wyrok islamskiego sądu, pozwalający jej wywieźć dzieci). Kiedy rodzicem, któremu uprowadzono dzieci, jest ojciec, /może pojawić się jeszcze inna przeszkoda — nieprzychylne nastawienie do ojców w procesach o przyznawanie praw do opieki nad dziećmi, niezależnie od tego, czy postępowanie sądowe toczy się w jego rodzinnym kraju, czy za granicą. W jednym na pięć przypadków uprowadzeń dzieci osobą porywającą jest matka, co oznacza, że jednym na pięcioro rodziców, którym zabrano dzieci zostaje ojciec. Przypadki takie jak Craiga DeMarra i Rameza Szteiha dowodzą, że sprawa porwań nie jest problemem matek czy ojców — jest problemem obojga rodziców. Uświadamiają nam również, że płeć nie może być jedynym czynnikiem pozwalającym określić, które z rodziców będzie lepszym opiekunem - i że przede wszystkim należy kierować się prawem dziecka do poczucia stałości i bezpieczeństwa. 148 ROZDZIAŁ 7 NADZIEJA liećmi, jego dków Isprawa [obojga rfynym [lepszym 1 dziecka Po wielu rozmowach Chris Korest, Arnie i ja doszliśmy do wniosku, że nie ma takiego regionu, krjau czy grupy społecznej, która nie zetknęłaby się z problemem uprowadzeń rodzicielskich za granicę. W dodatku był to problem poważniejszy i bardziej powszechny niż początkowo przypuszczaliśmy. Celem zwrócenia większej uwagi na skalę zjawiska, Chris zaproponowała serię otwartych spotkań, na które ^ zapraszani byliby na przykład sędziowie i adwokaci. szego kółka sympatyków dołączyła Kori Hansen Riegle, żona senaVH przeżywająca mocno jako kobieta i matka sytuację roz-PR rodzin. W śnieżny wieczór w listopadzie 1990 roku przyjechała do Lansing, gdzie odbywało się nasze pierwsze spotkanie. Zaproszonymi gośćmi byli pracownicy Państwowego Ośrodka do spraw Zaginionych i Wyzyskiwanych Dzieci oraz przedstawiciele Departamentu Stanu. Oprócz nich na podium zasiadły dwie matki, którym mężowie uprowadzili dzieci — Christy Khan i Jessie Pars. Mówiłam o swoich przeżyciach, a pochodząca z Filadelfii Jessie Pars opowiadała, jak przekonała swego męża, by przywiózł dzieci z Iranu do Turcji na spotkanie z nią, a tam udało jej się je odzyskać. Potem Christy Khan mówiła o swoich dwóch synach, którzy wtedy jeszcze przebywali w Pakistanie. Tylko nieliczne osoby na sali nie miały mokrych oczu po jej wystąpieniu. Publiczność była wyraźnie poruszona odkryciem, że problem jest tak powszechny również na naszym terenie. Zyskaliśmy nową grupę gorących sympatyków. Ponownie spotkaliśmy się w sierpniu 1991 roku, kiedy to pani Riegle i członkowie organizacji Świat dla Dzieci (założonej przez mnie wspólnie z Arnie'im i zajmującej się problemem uprowadzeń rodzicielskich) przyznali specjalne fundusze Christy, która wcześniej tego roku poniosła ogromne wydatki w związku z procesem sądowym o odzyskanie dzieci. Bardzo zaangażowałam się w jej sprawę i uznałam za ogromną nagrodę to, że mogłam wreszcie ujrzeć ją z jej dziećmi, tym razem, jak wszyscy mieliśmy nadzieję, już na zawsze. Przemawiając krótko tego wieczoru poczułam się w obowiązku przypomnieć wszystkim życzliwym Christy osobom, że jej przypadek jest, niestety, zupełnie nietypowy. — Christy i ja naprawdę mamy szczęście — odzyskałyśmy nasze dzieci — powiedziałam. — Lecz większość takich spraw nie kończy się happy endem. 149 Niestety, ogromna większość rodziców, którym współmałżonek uprowadził dzieci, nic na to nie może poradzić. Niektórym nie jest nawet dane znać miejsca pobytu porwanego dziecka, albo też nie otrzymują prawa wjazdu do kraju porywacza. Inni — z powodu różnic narodowościowych czy religijnych — nie mają szans walki o dzieci w zagranicznych sądach. Bardzo niewielu udaje się uzyskać prawo do opieki, lecz w takich przypadkach najczęściej zabrania im się wyjazdu z kraju współmałżonka. Za należne im prawa rodzicielskie płacą wolnością. Gdy przemawiałam, mój wzrok zatrzymał się na jeszcze innej matce, której uprowadzono dzieci. — Mariann Sajjid — zwróciłam się do publiczności — tydzień temu wróciła z Iraku, zostawiając tam dwoje dzieci z ojcem, który je porwał. Najpierw obiecał, że pozwoli Mariann zabrać syna, któn^aiął już nawet spakowane bagaże, i nagle zmienił zdanie i sprz^^jj się wyjazdowi dziecka. Mariann wykazała się wielką dzielnością przychodząc n? tego wieczoru, by wspólnie z naszymi sympatykami obserwować beztrosko figlujących snów Christy, podczas gdy jej własne dzieci pozostawały w odległym kraju. Tego roku giełda staroci w Ohio przyniosła Mariann Sajjid same rozczarowania. Zazwyczaj udawało jej się dobrze zarobić na sprzedaży zabawek, gier, lalek i książek sprzed 1970 roku. „U mnie możesz kupić swoje dzieciństwo" — reklamowała swoją kolekcję i wiele osób chętnie w ten sposób wracało do wspomnień. Lecz nie tej pogodnej czerwcowej soboty w 1990 roku. Około dziewiętnastej Mariann poważnie się zaniepokoiła. Zatelefonowała do domu, niewielkiego mieszkania na przedmieściach Detroit, gdzie poprzedniego dnia zostawiła męża, Chalida, z ośmioletnim synem i czteroletnią córeczką. Nikt nie podnosił słuchawki. W innych rodzinach mogłoby to oznaczać na przykład wyjście z dziećmi na lody albo do kina. Lecz regularne dźwięki w słuchawce, świadczące o tym, że w mieszkaniu nie ma nikogo, zwiastowały nieszczęście. Chalid nigdy nigdzie nie zabierał dzieci, a już z pewnością nie zdarzyłoby mu się to wieczorem. Odkładając słuchawkę przeczuwała już, że mąż zabrał dzieci do Iraku. Mariann długo jeszcze usiłowała dodzwonić się do domu, a jej niepokój wzrastał z każdą kolejną nieudaną próbą. Nie byłaby wcale zdziwiona, gdyby Chalid zostawił ją i wyjechał bez uprzedzenia; w ciągu minionych dziesięciu lat miało to miejsce już wiele razy, zaś ostatnio wzmogła się jego tęsknota za Irakiem — krajem, z którego pochodził. Mariann myślała jednak, że w takim wypadku pojechałby sam, jak czynił to dotąd, zawsze bowiem chadzał własnymi ścieżkami. Nigdy nie przyszłoby jej do głowy, że mógłby zabrać ze sobą dzieci. 150 ilżonek |«e jest Iz nie I różnic r dzieci FJrawo do l%yjazdu 3 wolno- innej ień temu t porwał. ||ął już się ianie irwować dzieci liajjid same Ji sprzedaży :sz kupić )chętnie Czerwcowej (ważnie się kania na męża, [nogloby to li kina. Lecz Islamu nie ; zabierał :orem. 1 dzieci do [mm, a jej laby wcale [uprzedzenia; ¦razy, zaś . z którego ii pojechałby mi ścieżkami. tsobą dzieci. Następnego dnia Mariann wyruszyła w długą drogę do domu, zmuszając się do spokojnej jazdy i opanowania paniki, która mogła doprowadzić do wypadku. Nie mogła przestać myśleć o podejrzanym zachowaniu męża w ostatnich dniach. Chalid zawsze czuł się dotknięty do żywego jej wyjazdami w interesach i lekceważył jej pasje kolekcjonowania staroci. Za pierwszym razem, gdy została na noc w Ohio, odmówił przyjęcia rozmowy telefonicznej, którą Mariann zamówiła na koszt domu. Po jej drugim pobycie na targach staroci, obnosił głęboką urazę przez cały tydzień. Tym jednak razem był niezwykle pomocny i sympatyczny. — Proszę, jedź, jeśli ci to sprawia przyjemność. A gdybyś była zmęczona, to zostań w Ohio na poniedziałek. Kiedy Mariann wróciła tego wieczoru do mieszkania, zastała wszystko, tak, jak zostawiła — z wyjątkiem pustej walizki na środku salonj^Kopnęła ją z rozpaczy. fa walizka przekonała mnie ostatecznie, że wyjechali. Ipłe w jadalni znalazła wiadomość, niedbale nagryzmoloną na skrawku papieru z wydrukiem komputerowym: „Pojechaliśmy na wakacje. Do zobaczenia po powrocie". Nie brakowało ani jednego dziecięcego ubranka, ani jednej zabawki. — Chalid zrobił wszystko, żeby dzieci pozbyły się wspomnień z domu, żeby jak najszybciej przyzwyczaiły się do nowej rzeczywistości nim uda mi się z nimi skontaktować — stwierdziła Mariann. Kiedy w następnym miesiącu zaczęły przychodzić ogromne ilości wyciągów z konta — Chalid w sekrecie przed nią wydał 30.000 dolarów, okazując karty kredytowe przy dokonywaniu licznych zakupów, pobierając zaliczki gotówkowe i zaciągając pożyczki w banku — stało się jasne, że kupił dzieciom nowe ubrania w przeddzień wyjazdu. Obawy Mariann potwierdziły się, gdy, ślęcząc nad stertą papierów, które Chalid wyrzucił do kosza na śmieci, mozolnie złożyła kartkę z planem podróży. Były na niej zapisane numery lotów i rezerwacji. Udało jej się odtworzyć trasę podróży: najpierw mieli pojechać samochodem do Toronto, stamtąd lecieć do Londynu, dalej do Wiednia i w końcu do Bagdadu. Po spędzeniu bezsennej nocy Mariann zatelefonowała do Wydziału do spraw Młodzieży miejscowego Departamentu Policji. Tam skierowano ją do Państwowego Ośrodka do spraw Zaginionych i Wyzyskiwanych Dzieci. — Spisali moje dane — wspominała — i skierowali mnie do Departamentu Stanu. Zatelefonowała do Wydziału Konsularnego, do Biura Obsługi Obywateli i otrzymała stamtąd „obszerną broszurę na temat międzynarodowych uprowadzeń rodzicielskich, która informowała głównie o tym, że w tej sprawie nic się nie da zrobić". 151 Najgorsze jednak miało dopiero nadejść. Dwa miesiące po porwaniu dzieci Irak dokonał inwazji na Kuwejt. Pięć miesięcy później kraj dzieci Mariann był bezlitośnie bombardowany przez siły zbrojne jej własnego kraju. Minęło wiele tygodni nim Mariannn udało się dowiedzieć, czy Adam i Adora żyją. Mariann i Chalid poznali się w czasie studiów w college'u niedaleko Detroit w 1980 roku. Po półrocznej znajomości byli już małżeństwem. Ona miała wtedy dwadzieścia lat, on dwadzieścia trzy. Chalid, który przyjechał do Stanów Zjednoczonych dwa lata wcześniej, aby skończyć studia politechniczne, był mężczyzną bez nałogów: nie palił, nie pił i nie uprawiał hazardu. Z usposobienia samotnik, całymi dniami przesiadywał w bibliotece college'u. Mariann, która niedawno zerwała znajomość z hałaśliwym młodym człowiekiem, z ulgą przystała na towarzystwo spokojnego Chalida. — Sama nie wiem, co mi się w nim najbardziej spodobało - rn4>viła. Mariann jest wysoką zielonoką brunetką o wyrazistych* tysach twarzy i prostych luźno opadających na ramiona włosach, ma bardzo przyjemny głos i sugestywny sposób mówienia. — Spodobał mi się od pierwszego wejrzenia. Od razu pomyślałam, że jest mi przeznaczony. Pierwszy poważny problem pojawił się w ich małżeństwie po pół roku, kiedy Chalid wrócił do Ameryki z sześciotygodniowego pobytu w Iraku, a Mariannn oznajmiła mu, że jest w ciąży. Chalid wpadł w szał. Oskarżał Mariann o naruszenie ich ,,umowy", że nie będą mieli dzieci przez co najmniej pięć lat, dopóki nie skończy studiów. — Zrobiłaś to celowo! — oskarżał ją gwałtownie. — Chcesz zniszczyć mi życie! Wkrótce Chalid wyprowadził się do wynajętego mieszkania, zostawiając Mariann bez samochodu i pieniędzy choćby na opłacenie rachunków. — Były dni, że dosłownie nie miałam co jeść, albo jadłam tylko jeden cukierek — wspominała. Na trzy tygodnie przed przyjściem na świat Adama, Chalid przeniósł się na uczelnię w Teksasie. Gdy po kilku miesiącach wrócił do Mariann, zupełnie nie zainteresował się dzieckiem. Nigdy nie przebierał i nie kąpał Adama, nie mówiąc już o karmieniu. Ciężar wszystkich domowych zajęć spoczywał na barkach Mariann, która podjęła również pełnoetatową pracę listonoszki. — Zanosiłam Adama do opiekunki do dziecka, zabierałam go po pracy, robiłam wszystko w domu, i płaciłam rachunki, a Chalid się uczył — opowiadała Mariann. Jej stresy zwiększała jeszcze świadomość, że nie może ufać mężowi, szczególnie po tym, gdy z dnia na dzień bez żadnego uprzedzenia opuścił ją po raz drugi. Adam miał wtedy osiemnaście miesięcy. 152 aleko ¦\em. L który lończyć [pil i nie Ksiady- mlodym |alida. piliła. lasach l bardzo l tyślałam, i tpo pół [pobytu I wpadł idą mieli lów. Chcesz ua, zo-[oplacenie lam tylko ilid przewrócił do przebierał ystkich Ijęła ró- go po . ilid się mężowi, edzenia liesięcy. W czasie drugiego okresu separacji matka Mariann zaniepokoiła się, że któregoś dnia Chalid może wyjechać z kraju zabierając Adama. Mariann pocieszyła wtedy matkę: — Nie bój się. Nigdy by tego nie zrobił. Sytuacja w rodzinie pogorszyła się jeszcze, gdy na świat miała przyjść Adora. Mariann czuła, że czekają ją wielkie kłopoty. Kiedy Chalid dowiedział się o drugiej ciąży Mariann, zareagował jeszcze większą wściekłością niż za pierwszym razem. Zdawał sobie sprawę, że będzie musiał zrezygnować z dyplomu i zacząć zarabiać na utrzymanie rodziny. Będąc specjalistą od „cichych dni", nie odzywał się do Mariann przez wiele tygodni. W maju 1986 roku, gdy Adora miała trzy miesiące, mąż zniknął. Tym razem zapisał się na studia w Kalifornii. Dzieląc czas między pracę i opiekowanie się chorymi dziećmi — ijsyn, i córka mieli astmę — Mariann doprowadziła się do stanu skrajnego wyczerpania. Postawiła Chalidowi ultimatum przez telefon: — Jeśli w najbliższym czasie nie wrócisz, nie będziesz już miał dokąd wracać. Rad nierad Chalid wrócił. Znalazł pracę w firmie elektronicznej „Perceptron". Mariann przestała pracować na poczcie. Przez następne trzy miesiące była gospodynią domową w pełnym tego słowa znaczeniu. Jednak konflikty nie ustawały. W czasie najostrzejszych kłótni Chalid i Mariann wzajemnie grozili sobie odejściem. Często padało wtedy słowo „rozwód", chociaż Mariann wątpiła, czy kiedykolwiek zdobyłaby się na odwagę, żeby spełnić groźbę. Jej przeczucia, że narodziny Adory pogłębią kryzys w małżeństwie, okazały się niestety trafne. Gdy tylko córeczka wyszła z okresu niemowlęcego, Chalid ujawnił purytańskie zapędy. Przerażały go opowieści o wczesnym podejmowaniu życia seksualnego i zażywaniu narkotyków przez nastolatki amerykańskie. Odkąd Adora skończyła trzy latka, okazywał wielkie niezadowolenie, gdy miała na sobie kostium kąpielowy czy inny strój odsłaniający brzuch. W czasie rodzinnych wyjść na miasto robił problemy z najbardziej niewinnych zdarzeń. — Adora jest bardzo szczera i towarzyska — stwierdziła Mariann. - Kiedy tylko nauczyła się mówić, zaczepiała dosłownie wszystkich. Mając półtora roczku podchodziła do nieznajomych w sklepie spożywczym i zaczynała z nimi rozmowę: „Jak się nazywasz?" — Pewnego dnia poszliśmy do restauracji, gdzie moja córka zaczęła rozmawiać z pomocnikiem kelnera — młodym chłopakiem, chyba nie miał nawet osiemnastu lat. Chalid dosłownie się wściekł i skarcił ją ostro: „Odwróć mi się natychmiast i siedź cicho!". Dokładnie wiedziałam, o co mu chodzi — nie chciał, żeby rozmawiała z nieznajomymi. Patrzył na nią wymownym wzrokiem, którego ona oczywiście nie rozumiała. Ale ja rozumiałam aż za dobrze. 153 Zainteresowanie Chalida jego krajem rodzinnym było minimalne, prawie żadne. Raz na miesiąc telefonował do swojej rodziny. Nie widział ich od 1980 roku. Mimo że był muzułmaninem, nie odznaczał się pobożnością i nie przestrzegał nakazów swojej religii. Rzadko też nawiązywał do kultury, w której został wychowany. W roku 1988, gdy kończyła się wojna irańsko-iracka, kilka razy próbował namówić Mariann, aby przenieśli się do Iraku — ,,na rok" — żeby dzieci poznały jego rodzinę, chciał także zorientować się, czy nie będą tam mieli łatwiejszego życia. Mariann zdawała sobie sprawę, że Chalid czuje się „wyobcowany" w Ameryce, nie mając przy sobie przyjaciół i licznej rodziny. Odrzuciła jednak propozycję wspólnego wyjazdu do Iraku. Postanowili przecież już dawno temu, że wychowają dzieci w Ameryce. Bała się też, że po przyjeździe do Iraku mąż nie pozwoli wrócić jej i dzieciom. Nie ufała mu w wystarczającym stopniu. — Zachęcałam go, żeby pojechał sam, albo zaprosił do nas swoją rodzinę. Jego brat już, już miał przylecieć do nas w odwiedziny, ale rozmyślił się w ostatniej chwili. Myślę, że to właśnie wtedy Chalid zdecydował, że musi wyjechać. Rzadko okazywał jakieś emocje, ale widziałam wtedy, jak bardzo było mu żal, że brat nie przyjechał. W marcu 1990 roku Chalid utracił pracę w „Perceptron". Był to kolejny wstrząs dla nich i tak wiszącego na włosku związku. Później, kiedy Mariann dokładnie przejrzała papiery i telefoniczne rachunki męża (z których większość kierowano na adres skrytki pocztowej), zdała sobie sprawę, że Chalid planował ucieczkę od co najmniej dwóch lat — odkąd pierwszy raz zaproponował jej wyjazd, a ona odmówiła. W miejscowej bibliotece przestudiowała mnóstwo artykułów na temat uprowadzeń dzieci za granicę. W 1988 roku Chalid otrzymał od irackiej ambasady pozwolenie na pracę w Iraku. Do ostatniej chwili zwlekał z załatwieniem jednej tylko sprawy: dopiero tuż przed wyjazdem dzieci zostały wpisane do jego paszportu. — Kiedy ostatnio wrócił — Adora była wtedy jeszcze bardzo maleńka — powtarzał wiele razy: „Nigdy już nie opuszczę dzieci" — wspominała Mariann. — To było mocne postanowienie. Czułam, że niezależnie od tego, co by się zdarzyło, czy kogo miałby zranić, nie miał zamiaru zostawić dzieci. Zapewne sądzi, że postąpił właściwie. Łatwo było rozumieć wszystko po fakcie. — Kiedy myślę o tym wszystkim, dostrzegam różne wcześniejsze sygnały. Ale nikt, kto go znał, nie przypuszczałby, że może porwać dzieci. Utrata dzieci była ogromnym szokiem dla Mariann, pogrążyła ją w depresji na wiele miesięcy. — Ludzie mówili mi, że wprost nie mogą wyobrazić sobie, jak trudna musi być moja sytuacja, jak muszę się czuć, a ja odpowiadałam: 154 palne, ty. Nie :naczał też «, gdy kamówić dzieci 'da tam awany" Wrzuciła | przecież e, że po ufała > swoją |kiny, ale i Chalid pcje, ale [jechał. f. Był to fctoniczne i skrytki |tc od co S wyjazd, Imnóstwo i Chalid ku. Do piero tuż bardzo dzieci" ułam, że :, nie miał wie. „csiiiejsze f porwać krążyła ją ¦sobie, jak luiadałam: „Proszę sobie nawet nie próbować tego wyobrazić. To tak wielki ból, że lepiej go nie doświadczać, to jedna z najgorszych rzeczy, jaka może spotkać człowieka". — Było to podobne do uczucia przeżywanego tuż przed katastrofą samochodu, którym jedziemy. Towarzyszy temu to samo ściskanie w żołądku i niejasne przeczucie, że za chwilę stanie się coś strasznego. A ja czułam to codziennie. Mariann zaczęła wymiotować po każdym posiłku. Wychodząc z mieszkania, płakała. Kiedy wyjeżdżała samochodem, miała przed oczami Adorę, która zawsze towarzyszyła jej w samochodowych wyprawach za miasto — i niemy szloch ściskał jej gardło. Gdy wracała do domu, z trudem dostrzegała drogę zaszklonymi od łez oczami. Czasami zdarzało się, że zaledwie odjechała trochę od domu, ogarniało ją irracjonalne przekonanie, że Chalid wrócił. — Myślałam wtedy: „Co będzie, jeśli wrócą do domu i mnie nie zastaną?" Pędziłam z powrotem jak mogłam najszybciej i oczywiście zastawałam puste mieszkanie. Zupełnie przestała interesować się starociami i nie zależało jej na powiększaniu kolekcji. Zdawała sobie sprawę, że powinna iść do pracy, lecz nie potrafiła zmobilizować się psychicznie i pójść na wstępną rozmowę. Jej życie, które dotąd toczyło się wokół dzieci, było teraz zupełnie pozbawione sensu. Doprowadziła się do takiego stanu, że jej najlepsza przyjaciółka, Lee Ballas, telefonowała do niej codziennie, żeby upewnić się, że Mariann przynajmniej wstała z łóżka. — Lee pytała: „Co masz zamiar dzisiaj robić?" A ja odpowiadałam: „Nic". Na to Lee: „O nie, moja droga, tak nie będzie. Najpierw zadzwonisz do Departamentu Stanu, a potem weźmiesz prysznic i ubierzesz się. Potem pójdziesz odebrać korespondencję ze skrytki pocztowej (którą Mariann założyła dla oficjalnej korespondencji), a później przyjedziesz do mnie i wspólnie zadecydujemy, co dalej. Przynajmniej raz dziennie Mariann starała się dodzwonić do dzieci. Telefonowała do domu brata Chalida w Mosulu, dużym mieście położonym w północnym Iraku. Stało się oczywiste, że Chalid jej unikał. Zazwyczaj nikt nie odbierał telefonu, czasami słuchawkę podnosiło jakieś dziecko, lecz po chwili połączenie przerywano. Mariann bardzo często kontaktowała się także z urzędniczką zajmującą się sprawami rodzinnymi w Departamencie Stanu, Dawn McGlynn, prosząc ją o telefony do Mosulu, lecz i ona nie miała szczęścia. W końcu, 31 lipca 1990 roku, przy wydatnej pomocy urzędników irackich, udało się namówić poirytowanego Chalida do skontaktowania się z przedstawicielem ambasady amerykańskiej w Bagdadzie. W sześć tygodni po uprowadzeniu Mariann otrzymała nareszcie pierwszą wiadomość: dzieci były całe i zdrowe. 155 Chociaż żadna siła i żadne prawo nie mogło zmusić Chalida do oddania Adama i Adory, w Mariann wstąpiła otucha. Joe Wilson, charge d'affaires ambasady, niższy rangą tylko od pani ambasador USA April Glaspie, zainteresował się sprawą osobiście i sprawiał wrażenie kogoś, kto zrobi wszystko, aby pomóc Mariann. Dwa dni później, 2 sierpnia, Irak dokonał inwazji na Kuwejt i Wilson, tak jak i pozostali urzędnicy, musieli zająć się zupełnie innymi problemami. Mariann jeszcze dotkliwej niż dotąd zaczęła odczuwać brak kontaktu z dziećmi, w dodatku została zupełnie pozbawiona możliwości dodzwonienia się do Mosulu. — Myślałam, że już nigdy nie będzie mogło być gorzej, ale oczywiście okazało się, że mogło. Odrętwiała, zamykała się w swoim mieszkaniu i oglądała programy amerykańskiej sieci telewizyjnej CNN (Cable News Network). Stało się to jej głównym zajęciem przez następne pół roku. Kiedy wiadomość o jej sytuacji przedostała się do opinii publicznej, zaczęli do niej telefonować przedstawiciele mass mediów z Detroit, a potem nawet zgłosili się ludzie z CNN. Początkowo Mariann niechętnie przyjmowała te dowody zainteresowania jej osobą, lecz Lee mobilizowała ją do współpracy. — Potrzebujesz pomocy, Mariann — mówiła. — Może znajdzie się wśród nich ktoś, kto po wysłuchaniu twojej historii będzie mógł ci pomóc. Program CNN rzeczywiście okazał się pomocny. Dzięki niemu Mariann nawiązała kontakt z grupą wspierających się wzajemnie matek, które znalazły się w podobnej sytuacji. Kiedy CNN przerwało jedno z antyamerykańskich przemówień Saddama Husajna, spragniona jakichkolwiek wiadomości Mariann zatelefonowała do ośrodka CNN w Atlancie protestując: — Chcemy wiedzie wszystko, niezależnie od tego, co mówią, chyba mamy prawo wiedzieć, co myśli się po tamtej stronie. Joe Wilson nie zapomniał o Mariann. We wrześniu, kiedy wybierał się do Mosulu, rodzinnego miasta Chalida, obiecał, że postara się na własną rękę nawiązać z nim kontakt. — Wcale nie musiał tego robić — wyjaśniła Mariann. — Nigdy dotąd nie angażował się w sprawy rodzinne. Czułam jednak, że traktował to wręcz jako misję humanitarną. Jednakże Chalid, mimo iż zrobiła na nim wrażenie uprzejmość Wilsona i jego wysokie stanowisko, nie chciał się z nim spotkać. Postawił warunek, że spotkanie musiałoby zostać zorganizowane przez irackie „oficjalne" kanały urzędowe, co w owym czasie było niemożliwe do zrealizowania. Nieco później w tym samym miesiącu nastąpił przełom. Chalid zamierzał zapisać dzieci do szkoły w Mosulu i potrzebne mu były 156 t - \y Ja do liilson, Lsador nrawiał I Kuwejt } innymi iczuwać kawiona !ej. ale logramy IStało się Iblicznej, 1 Detroit, (Mariann 1 lecz Lee Łjdzie się Imógł ci niemu ąjemnie rzerwało agniona CNN La. chyba I wybierał się na I- Nigdy fidnak, że iprzejmość i spotkać. ?ane przez liemożliwe Chalid :mu były ich akty urodzenia, poświadczone przez Departament Stanu. Wilson postanowił zawrzeć układ: ambasada dostarczy dokumenty, o ile Chalid skontaktuje się telefonicznie z Mariann. Kilka dni później Mariann usłyszała w słuchawce głos Wilsona: — Pani mąż stoi obok mnie i chce z panią rozmawiać. Ton głosu Chalida mógł doprowadzić do szału swoją obojętnością: „Cześć, jak się masz?", lecz Mariann powściągnęła gniew. W Departamencie Stanu udzielono jej dokładnych wskazówek: „Proszę rozmawiać miło i swobodnie. Jeśli pani go rozzłości, gotów nie zadzwonić ponownie". Dowiedziawszy się, że dzieci są zdrowe i chodzą do szkoły, Mariann zapytała, czy może dojechać do nich do Mosulu. — Oczywiście — odpowiedział Chalid; o to mu przecież cały czas chodziło. Postanowili, że Mariann rozpocznie starania o wizę w czynnej wciąż ambasadzie Iraku w Waszyngtonie, a Chalid pomoże jej w swoim kraju, gdyby miała jakieś kłopoty. Mariann odzyskała cel w życiu. Żeby zdobyć pieniądze na podróż sprzedała cały swój dobytek, udało jej się też uzyskać na aukcji 5.000 dolarów za swoje starocie. Wyprowadziła się z mieszkania i zamieszkała u brata i szwagierki, Toma i Mary Ann Smithów. Kupiła bilet lotniczy do Bagdadu, lecz w październiku jej plany legły w gruzach. Ambasada Iraku poinformowała, że aby otrzymać wizę potrzebuje „oficjalnego zaproszenia z Bagdadu". Jak się niebawem okazało, z powodu kryzysu nie przyznawano żadnych wiz, o ile wniosku nie poparł iracki obywatel - w jej przypadku musiał to zrobić mąż. Pod koniec października Chalid zadzwonił do Mariann z ambasady amerykańskiej w Bagdadzie i zapewnił, że zrobi wszystko, co w jego mocy, aby jej pomóc. Prosił ją o ciepliwość, obiecał, że wkrótce skontaktuje się ponownie, i prosił, żeby szykowała się do przyjazdu. Czekała więc i czekała... lecz mijały tygodnie, a nie było żadnej wiadomości od Chalida. Gdy Stany Zjednoczone zaczęły szykować się do wojny i zbliżał się ustalony przez prezydenta Busha ostateczny termin wycofania się wojsk irackich z Kuwejtu, Mariann przeżyła kolejne załamanie psychiczne. — Zbliżały się święta Bożego Narodzenia, w telewizji bez przerwy pokazywano uśmiechnięte dzieci i przypominano cudowną atmosferę tych świąt. Ja, która ciężko przeżywałam wszystkie świąteczne dni bez dzieci, poczułam się tak strasznie, że nie wiedziałam, jak długo będę w stanie to znosić. WT końcu, 21 grudnia, Chalid zatelefonował z dobrymi wiadomościami: stwierdzono zasadność jej starań o wizę. Mariann zapytała, czy może rozmawiać z dziećmi, na co jej mąż oznajmił, że Adam właśnie poszedł się bawić. 157 v^: — Zaczęłam krzyczeć: „Idź po niego! Proszę, daj mi z nim porozmawiać!" Nie rozmawiałam z dziećmi od ich wyjazdu, przez sześć miesięcy. Adam podszedł do telefonu i powiedział: „Cześć, mamo." Rozpłakałam się. Synek powiedział mi, że jest zdrowy i czuje się dobrze, że Adora też czuje się dobrze, że nie mają żadnych kłopotów z astmą — słyszałam, jak Chalid podpowiada mu, co ma mówić - że mnie bardzo kocha, bardzo do mnie tęskni i chciałby, żebym przyjechała jak najszybciej. Rozmawiałam z nim chyba z dziesięć minut zanim nas rozłączono. 25 grudnia Mariann została o trzeciej nad ranem obudzona telefonem irackiego urzędnika z Bagdadu. — Wesołych świąt - powiedział urzędnik. — Otrzymała pani wizę. Kiedy podawał jej numer teleksu w Waszyngtonie, Mariann w osłupieniu wpatrywała się w aparat telefoniczny myśląc: „To na pewno jakiś żart". Była to jednak najprawdziwsza rzeczywistość — lecz nie zmieniająca faktu, że Mariann stała na bardzo niepewnym gruncie. Wykupiła bilet na najbliższy wolny lot do Ammanu w Jordanii na 12 grudnia. Miała jednak tak mało pieniędzy, że bała się znaleźć w obcym państwie, osiemset kilometrów od Bagdadu, bez grosza przy duszy. Tym bardziej, że bilety na trasie Amman-Bagdad mogła wykupić dopiero w Jordanii, jako że w Ameryce wstrzymano sprzedaż biletów lotniczych do Iraku. Zdawała też sobie sprawę, że jej podróż niemal zbiega się datą 15 grudnia, kiedy to upływał ustalony przez Radę Bezpieczeństwa ONZ ostateczny termin wycofania się wojsk irackich z Kuwejtu. W dniu, w którym Mariann miała odlecieć do Jordanii, Stany Zjednoczone zamknęły swoją ambasadę w Bagdadzie. W takiej sytuacji wyjazd nie miał żadnego sensu, zawieszono wszystkie pasażerskie loty do Iraku. Chalid, który telefonował teraz znaczenie częściej, powiedział: — Poczekaj do końca wojny. To potrwa najwyżej kilka tygodni. Nie martw się, dzieci umieściłem w najbezpieczniejszym miejscu z możliwych. Mariann nie wierzyła własnym uszom. — Mówi, że są bezpieczne, a przecież znajdują się strefie działań wojennych, myślała. Chalid nie poinformował jej, że Adam i Adora, wraz z pięćdziesięcioma jego krewnymi przenieśli się na czas wojny na wieś. Co prawda ta wiadomość też nie rozwiałaby obaw Mariann. Przez czterdzieści trzy dni w gospodarstwie nie było światła, bieżącej wody czy choćby nafty do świecenia i ogrzewania - tymczasem temperatura spadła zimą do około 5°C. Siedząc w sypialni przed dziewiętnastocalowym odbiornikiem telewizyjnym firmy Hitachi, Mariann czuła się bardziej bezradna niż kiedykolwiek. Przy obecnym braku stosunków dyplomatycznych żaden 158 * I ^ Iz nim z sześć lamo." ^ije się otów - że Izyjecha-:! zanim kadzona i wizę. / osłu-| pewno Jiieniają-lykupiła Ipdnia. aństwie, [bardziej, |)ordanii, > Iraku. [datą 15 i ONZ Stany ij sytuacji iskie loty powie- dni. Nie i z moż- Izpieczne, Łćdziesię-lo prawda "'¦-cści trzy . nafty Ezimą do Ikiem tele-Iradna niż łych żaden » urzędnik nie mógł już jej pomóc — nawet Joe Wilson, który musiał razem z innymi opuścić Bagdad. Mariann pozostało wpatrywanie się w migoczący ekran i czekanie. Nerwy nie pozwalały jej zasnąć na dłużej niż trzy-cztery godziny na dobę. Wczesnym wieczorem 16 grudnia Mariann włączyła odbiornik telewizyjny, który zgasiła przed zaledwie pół godziną, udając się na krótką drzemkę. Powitał ją widok i odgłosy pierwszego nalotu samolotów wojsk sprzymierzonych na Bagdad. Natychmiast pobiegła do przyjaciółki Lee i we dwójkę przez całą noc oglądały przekaz z Iraku. Od tego dnia Mariann starała się być w pobliżu telewizora dwadzieścia cztery godziny na dobę. — Musiałam wszystko wiedzieć — mówiła. — Nie miałam wyboru. Ponieważ nie byłam tam, na miejscu, wyobrażałam sobie jeszcze gorsze rzeczy i cały czas myślałam o swoich dzieciach i o wszystkich okrucieństwach, które mogą je spotkać. Nie mając kontaktu z Chalidem, Mariann postanowiła zdobyć jak najwięcej informacji o Iraku — chociaż, jak się wkrótce zorientowała, wcale nie było na ten temat wielu dostępnych źródeł. Mimo iż Detroit skupia największą ilość arabsko-amerykańskiej populacji, miejscowa Biblioteka Publiczna nie miała żadnych książek o Iraku wydanych po 1972 roku — po dojściu Saddama Husajna do władzy. Mariann znalazła tam tylko szczegółową mapę, którą powieliła i powiesiła w swojej sypialni razem z informacjami z gazet i czasopism. — Prowadziłam swoje własne centrum informacyjne — mówiła — tak, żeby cały czas być ze wszystkim na bieżąco. Nie udało jej się znaleźć dokładnych informacji o Mosulu, chociaż jest to trzecie pod względem wielkości miasto w Iraku. Ten brak wiadomości stał się szczególnie dokuczliwy na wiosnę, gdy powstanie Kurdów ogarnęło tereny położone około osiemdziesiąt kilometrów od miejsca pobytu dzieci. Któregoś dnia natrafiła na program organizacji religijnej Christian Science o ruinach leżącej w pobliżu Mosulu Niniwy. Wtedy też po raz pierwszy zobaczyła Mosul: miasto niskich budynków nieregularnie rozrzuconych nad Tygrysem, bez żadnego wyodrębnionego centrum. — Wyglądało jak kolebka cywilizacji. Poczuła się bardziej związana ze swoimi dziećmi. Chociaż nadal nie mogła ich wziąć w ramiona, czy choćby porozmawiać, potrafiła już sobie wyobrazić ich codzienne życie. W swoje najlepsze dni Mariann odczuwała przygnębienie, lecz w najgorsze wpadała w rozpacz. Kiedy Irak zaatakował Izrael rakietami SCUD, przeraziła się, że Izrael może odpowiedzieć atakiem na ludność cywilną, że może rozpętać się III wojna światowa. 30 stycznia Adam skończył dziewięć lat i w tym dniu samoloty wojsk sprzymierzonych nadal dokonywały bombardowań. Adora obchodziła swe piąte 159 urodziny 24 lutego, w dniu, w którym alianci rozpoczęli atak lądowy na Kuwejt i Irak. — To był chyba najgorszy dzień — wspominała Mariann. — Nie wiedziałam, czy dzieci są bezpieczne, czy przeżyły bombardowania. Chodziłam jak ogłuszona, za wszelką cenę wynajdywałam sobie jakieś W marcu minęło sześć miesięcy jej „czasowego" pobytu w domu brata. Nie miała dzieci, pracy, ani własnego domu. Co gorsza, czuła się obco w swoim własnym kraju, a widok wszechobecnych amerykańskich flag i żółtych kokard wydawał się jej odrażający. — Chociaż byłam daleka od wyrażania poparcia dla Saddama Husajna widziałam się „po stronie irackiej", ponieważ w tym kraju przebywały moje dzieci. Czułam się wtedy bardzo, bardzo samotnie. Wszyscy uważali, że Ameryka postępuje słusznie, a ja myślałam: „Co z tego, jeśli moje dzieci mogą w każdej chwili zginąć od amerykańskich bomb?" Od dnia uprowadzenia życie Marianny znaczyły niemal same ciosy. Wkroczenie wojsk irackich do Kuwejtu, problemy z wizą, kłopoty finansowe, bombardowania, ofensywa lądowa, walki wojsk irackich z partyzantami kurdyjskimi, wszystko to mogło doprowadzić do jej całkowitego załamania. Kilka razy dziennie, gdy telewizja CNN pokazywała kolejne relacje z frontu obrazujące zniszczenia wojenne, Mariann obawiała się, że za chwilę zobaczy, jak spod gruzów ktoś wynosi ciała jej dzieci. Doprowadziło ją to do takiego stanu, że któregoś dnia wyznała Lee: — W pewien sposób życzyłam sobie, żeby tak się stało. Czułam wtedy obrzydzenie do samej siebie. Myślałam: „Gdyby zginęły, cierpiałabym, ale musiałabym pogodzić się z nieodwracalnym i jakoś' to przeżyć. A tak, skoro w ogóle nie wiedziałam co się z nimi dzieje, niepewność doprowadzała mnie do szaleństwa". Mimo życia w ciągłym lęku o przyszłość, było też na szczęście kilka wydarzeń, które pomogły jej przetrwać ten ciężki okres. W listopadzie 1990 roku Mariann wzięła udział w seminarium na temat uprowadzeń rodzicielskich za granicę, zorganizowanym przez senatora Riegle'a. Przysłuchując się wystąpieniom, zdała sobie sprawę, że problem ten jest bardziej powszechny niż się spodziewała. Największe wrażenie wywarła na niej Christy Khan, która podkreślała, jak ważne jest zwrócenie się o pomoc do samych muzułmanów w takich przypadkach. Był to bardzo trudny dzień dla Mariann, która płakała prawie przez cały czas wystąpienia Christy. Po swojej wypowiedzi. Christy podeszła do niej i powiedziała: — Chciałam podejść do pani, uścisnąć serdecznie i powiedzieć, żeby nie przeżywała pani tak strasznie tego, co mówię. 160 I1 i A» u«« :>y ^ wy na I-Nie iwania. It jakieś I domu .się bliskich iddama kraju motnie. n: „Co iańskich ; ciosy. | kłopoty | irackich : do jej CNN |wojenne, !ÓW ktOŚ że i Czułam ęly, cier- |jakoś' to dzieje, icie kilka Btopadzie ¦owadzeń |Riegle'a. i ten jest je wywarła fócenie się iwie przez [podeszła Izieć, żeby Wymieniły numery telefonów, a w tydzień później Christy zaprowadziła Mariann do imama Mardiniego, duchownego islamskiego działającego w regionie Detroit, w obecności którego Christy złożyła rytualne przysięgi. — Bałam się pójść do niego sama; nigdy wcześniej nie rozmawiałam z imamem — powiedziała Mariann. — Ale okazał się bardzo miłym, rozsądnym i łagodnym człowiekiem. Imam miał swoje własne poważne problemy, związane z budzeniem się antyarabskich resentymentów — ostatnio już drugi raz włamano się do prowadzonego przez niego ośrodka muzułmańskiego. W skupieniu wysłuchał Mariann i obiecał skontaktować się w jej sprawie ze znajomymi w Iraku. Podkreślił, że postępowanie Chalida jest niegodne muzułmanina, że ich kultura nade wszystko ceni ustabilizowane życie rodzinne. W styczniu reporterzy CNN przyprowadzili Mariann do mnie do domu, chcąc przeprowadzić z nami wspólny wywiad. Mariann przeczytała „Tylko razem z córką" tuż po uprowadzeniu dzieci przez męża, opuszczając jednak fragmenty, które mogły ją załamać psychicznie. — Kiedy spotkałam Betty, powiedziałam jej, że czuję się tak jakbym ją już poznała. Wszyscy nas łączyli, ponieważ nasze historie były w pewien sposób podobne; poza tym ludzie często mylą Irak z Iranem. Gdy zaczęłam brać udział w lokalnych programach telewizyjnych, wszyscy pytali: „Słyszała pani o Betty Mahmoody? Mariann zauważyła, że zarówno Christy, jak i ja starałyśmy się zawsze znajdować jaśniejsze strony naszej ciężkiej sytuacji. Podkreś-, lałam zawsze, jak ogromne znaczenie miało dla mnie to, że mogłam zaufać wielu rodakom męża, ludziom, którzy pomogli mnie i Mahtab w ucieczce. Nigdy nie uważałam, że wszyscy Irańczycy są tacy sami, nigdy też nie próbowałam lekceważyć irańskiej spuścizny Mahtab. — Wszystko to miało bardzo wyraźny wpływ na sposób, w jaki radziłam sobie z moimi problemami - zwierzyła się Mariann. — Można przecież wszystko przeżywać na wiele różnych sposobów - złościć się, walczyć, stać się nieprzyjemnym i złośliwym, można też zobojętnieć na wszystko. Kiedy Chalid zabrał dzieci, byłam oczywiście wściekła i mogłam naopowiadać mass mediom strasznych rzeczy na jego temat. Powstrzymywałam się jednak, ponieważ spotkałam Betty i Christy, które mówiły mi, że pomstowanie na męża i obelgi nie pomogą mi odzyskać dzieci. Starałam się dodać Mariann otuchy w czasie naszego wywiadu dla CNN. Kiedy reporter zapytał mnie, czy mam dla niej jakąś radę, odpowiedziałam: „Gdyby chodziło o Mahtab, pojechałabym do Iraku". To moje wsparcie zachęciło Mariann do działania. Ogromne wrażenie zrobiła również na niej światowa premiera filmu „Tylko razem z córką" — zwłaszcza szczęśliwe zakończenie i przerażający obraz sytuacji dziewczynek w rządzonym przez fundamentalistów Iranie. 161 ' 1 • M m - Najbardziej przeraziło mnie to, że w niektórych rejonach Iranu dziewczynki uważa się za dojrzałe do małżeństwa w wieku dziewięciu, dziesięciu lat. Byłam jak sparaliżowana. Myślałam ciągle o Adorze,' ponieważ nie wiedziałam nawet kto i jak ją wychowuje. Później powiedziano mi, że w Iraku nie ma takiego zwyczaju, ale wiedziałam. że nie uspokoję się, dopóki tam nie pojadę i sama się o tym nie przekonam. Mariann trudno byio opanować gniew, lecz jeszcze trudniejsze okaza/o się nawiązanie kontaktów z Irakijczykami mieszkającymi w Ameryce. — Byli ostatnią grupą ludzi, z którymi chciałabym mieć kontakt, ponieważ przypominali mi o istnieniu Chalida. W marcu 1991 roku, gdy zakończyła się operacja Pustynna Burza, a Mariann nie mogła już dłużej patrzeć na pokazywane w telewizji CNN irackie dzieci proszące żołnierzy o jedzenie, postanowiła jednak spróbować. — Musiałam coś zrobić, nie wytrzymywałam już bezczynnego siedzenia i czekania na wiadomość. Kiedy obejrzała w telewizji program o Irakijczykach, którzy utworzyli w Ameryce grupę „Ofiary Wojny" (VOW) i zaangażowali się w zbiórkę pieniędzy na żywność i lekarstwa, zgłosiła się na ochotnika do pomocy. Powitano ją z wdzięcznością, gdyż w grupie było za mało ludzi do pracy, trzech ochotników wyjechało ostatnio do Iraku zabierając z sobą artykuły spożywcze i listy od krewnych w Ameryce. Zaproponowano jej przyjmowanie telefonów w biurze. Na początku przychodziła do biura raz lub dwa razy w tygodniu, lecz w kwietniu zaczęła dyżurować pod telefonem od poniedziałku do piątku, przez siedem godzin dziennie. Istniało ogromne zapotrzebowanie na informacje, a Mariann była bardzo zadowolona, że znajduje się w centrum wydarzeń, że docierają do niej najnowsze wiadomości o życiu w Iraku. Praca ta łączyła się także z pewnymi niedogodnościami. Chociaż Irakijczycy znali angielski, porozumiewali się między sobą po arabsku albo w jednym ze wschodnich dialektów nowoaramej-skich, którym posługują się iraccy katolicy, i Mariann czuła się wyobcowana z ich grona. — Pamiętam jednak, co radziły mi Betty i Christy, i zmuszałam się do przychodzenia do pracy co rano. Z czasem Mariann poczuła, że pomimo barier językowych wiele łączy ją ze współpracownikami: wszyscy byli zgodni, że Chalid postąpił niegodziwie zabierając jej dzieci, podobnie jak ona martwili się o żyjące w niepewności i niedostatku rodziny, z przerażeniem wysłuchiwali komunikatów o skutkach bombardowań i żywili obawę przed głośnym wyrażaniem potępienia niedawno zakończonej wojny, lękając się potraktowania ich jako nielojalnych obywateli Stanów Zjednoczonych. 162 I Iranu pięciu, Idorze, 'óźniej ialam, Im nie 'niejsze pąiącymi Itontakt, i Burza, | telewizji a jednak Jzynnego 1 UtWO- vali się Ichotnika p ludzi do bbierając w. Za- tygodniu, jałku do bowa-ijduje się liadomości igodnoś- między 'oaramej-czuła się iszałam się ,vych wiele postąpił iię o żyjące vsluchiwali głośnym jąc się po-loczonych. W miarę upływu tygodni dobrowolna praca Mariann stała się dla obu stron źródłem wzajemnej fascynacji odmiennością. Gdy Irakijczycy zorientowali się, że Mariann nie żywi wrogości do ich rodaków, zaakceptowali ją jako jedną z nich; kiedy ona przestała podświadomie obarczać ich współodpowiedzialnością za postępek Chalida, polubiła ich szczerze. W jednej z rozmów Wala Kachaco, kobieta pracująca w mającej swą siedzibę po drugiej stronie korytarza Federacji Chaldejczyków, powiedziała: — Gdybym w czasie wojny traktowała panią jak Amerykankę, kazałabym pani zejść z drogi. — Przed wojną czułam to samo w stosunku do Arabów — odparła Mariann. — Lecz na szczęście udało nam się pokonać wzajemne uprzedzenia i stałyśmy się serdecznymi przyjaciółkami - wspominała. Jednym z najlepszych przyjaciół Mariann został wiceprezes grupy, Szakir Al-Chafadżi, spokojny architekt, który niestrudzenie organizował i nadzorował wyjazdy członków VOW do Iraku. W maju Mariann otrzymała od Chalida nadany w marcu list, w którym mąż informował ją, że on i dzieci szczęśliwie przeżyli wojnę i cieszą się dobrym zdrowiem. Było to za mało, zdecydowanie za mało. Mariann chciała połączyć się z dziećmi i była gotowa w tym celu spędzić resztę życia w Iraku, jeśli postawionoby jej taki warunek. Poprosiła Szakira, żeby umożliwił jej wyjazd do Iraku, na co chętnie przystał. — Pojedziesz tam, nie ma sprawy. Włączono ją w skład delegacji, która miała wyjechać do Iraku pod koniec czerwca. Adwokat z Departamentu Stanu zrobił wszystko, żeby ją zniechęcić: — Nie może pani pojechać do Iraku, to szalony pomysł. A jeśli już pani pojedzie, to kaktus mi na dłoni wyrośnie, jeśli uda się pani wrócić. Po tej rozmowie Mariann przestała zasięgać porad w Departamencie Stanu. — Nie chciałam słuchać żadnych przestróg — wyjaśniła. — Wystarczająco trudne było już dla mnie samo podjęcie decyzji o wyjeździe. Nie miałam pojęcia, czy rzeczywiście trwa tam nagonka na Amerykanów i czy mój mąż zmienił zdanie na temat mojego przyjazdu, czy będę tak więziona jak Betty, i czy zobaczę dzieci. Gdybym słuchała sceptyków, nie zdecydowałabym się na wyjazd. 26 marca do Ameryki wróciła Christy Khan, której sąd pakistański przyznał prawo opieki nad dwoma synami. A więc można wygrać, wbrew temu, co mówią prawnicy w Departamencie Stanu, pomyślała. Mimo to codziennie staczała ciężką walkę ze swoimi obawami i niepewnością. 163 «^1 1C — Telewizja i prasa chciały zrobić z tego historię jak z bajki: „Matka kocha swoje dzieci tak bardzo, że gotowa jest dla nich zaryzykować wszystko i zamieszkać w Iraku". A to wcale nie było tak. Zostałam do tego w pewien sposób zmuszona — między innymi przez to, że moja sprawa nabrała rozgłosu. Na początku mówiłam, że chcę jechać; a teraz, kiedy miałam na to realną szansę, czułam, że powinnam jechać, ponieważ wszyscy tego ode mnie oczekiwali. — Przez cały rok zupełnie nie wiedziałam, co mam robić, albo czy to, na co się zdecydowałam jest właściwe. Było mi naprawdę bardzo ciężko, ponieważ zostałam wychowana w zdrowej, silnej rodzinie. Dla mnie to nie było zakończenie jak z bajki, to był zdecydowanie koszmar. Szakir dotrzymał słowa. Nie tylko załatwił Mariann wizę poprzez Iracki Czerwony Półksiężyc, oddział Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, lecz zebrał również 300 dolarów, żeby miała z czego żyć w czasie pięciodniowej przerwy w podróży w Ammanie. Po siedemnastogodzinnej jeździe autobusem, włączając w to czterogodzinne oczekiwanie na odprawę na granicy jordańskiej, grupa V0W dotarła do Bagdadu w poniedziałek, 1 czerwca. We wtorek Mariann zaczęła czynić starania o ustalenie miejsca pobytu rodziny. Dysponowała jedynie adresem domu, w którym Chalid często wynajmował apartament w czasie swoich podróży służbowych. Portier przypomniał sobie Chalida i obiecał, że spróbuje przekazać mu przez znajomych wiadomość do Mosulu. W czasie wędrówek po mieście, wymieniając wrażenia z innymi członkami delegacji VOW, Mariann zaczęła dostrzegać we właściwych proporcjach skutki operacji Pustynna Burza w stolicy Iraku. Cztery z pięciu mostów na rzece Tygrys były zniszczone i wyłączone z ruchu, co powodowało straszliwe korki na ulicach nękanych morderczym upałem. Zbombardowane zostały wszystkie ważniejsze budynki w pobliżu hotelu, w którym mieszkała, słynnym Al Raszid, z którego w czasie wojny amerykańska sieć telewizyjna CNN przekazywała wiadomości. Niezliczone domy w dalszym sąsiedztwie nosiły na sobie ślady ataków powietrznych. Jeden z kwartałów zamienił się w morze gruzów, gdy spadła nań rakieta, która miała zniszczyć pobliski most. Szakir twierdził, że zginęło wtedy około pięciuset osób. Podobny los spotkał szpitale leżące nad rzeką. W całym mieście spotykało się ruiny sklepów i restauracji. Później tego wieczoru Mariann udała się wraz z przyjaciółmi na posiłek do położonej w centrum miasta restauracji. Salę oświetlały świece, ponieważ była akurat przerwa w dostawie prądu. Po dwudziestej trzeciej do stolika podszedł jakiś mężczyzna i zapytał o Mariann. Mówiący po arabsku tajemniczy posłaniec powiedział jej: — Udało nam się skontaktować z pani mężem. Przyjedzie jutro z dziećmi po panią. 164 (bajki: nich ) tak. irzez |;; chcę jiinnam to czy | bardzo te. Dla Bszmar. loprzez honego rco żyć fccztero-aVOW llariann 1. Dys- (ajmował omniał górnych ; innymi laściwych , Cztery Iz ruchu, derczym w po-[ którego zywała na sobie I w morze lii most. tiobny los I się ruiny Ulmi na yietlały Jjwudzies-I Mariann. Izie jutro Najwyraźniej do Chalida dotarła wiadomość zostawiona u portiera. Mariann nie mogła się uspokoić, myślała tylko o tym, że wkrótce ujrzy dzieci. Zaczęła płakać, a jej irakijscy przyjaciele — nawet mężczyźni, którzy rzadko okazywali uczucia publicznie — ukradkiem ocierali łzy z oczu. W środę o dziesiątej rano Mariann drżąc z podniecenia czekała w olbrzymim holu hotelu Al Raszid. Nagle odwróciła się... i zobaczyła stojącą tuż za nią rodzinę. Chwyciła dzieci w ramiona — po raz pierwszy od roku. W gwarnym hotelu zapadła cisza. Wszyscy przyglądali się powitalnej scenie. Adora, urodziwa dziewczynka o delikatnym owalu twarzy i gęstych czarnych włosach, sprawiała wrażenie trochę onieśmielonej, lecz z radością odwzajemniła matczyny uścisk. Adam, chudy chłopiec o słodkim uśmiechu, w którym ukazywał nowe stałe zęby wpatrywał się w Mariann z zachwytem. Mariann ze zdumieniem patrzyła, jak bardzo dzieci zdążyły się zmienić. Mimo że oboje byli starannie ubrani i zadbani, żywy zazwyczaj Adam wydawał się wyciszony, Adora zaś zapomniała już prawie mówić po angielsku, a na pytania wzruszonej Mariann: ,,Co słychać? Jak się czujesz?" odpowiadała wyrażającym bezradność spojrzeniem. — Nie mówi po angielsku — wyjaśnił usprawiedliwiającym tonem Chalid. — Starałem się z nią rozmawiać po angielsku, ale tutaj wszyscy mówią po arabsku. — Zajmę się jej angielskim — oznajmiła zdecydowanie Mariann. Nie była zbyt serdeczna w stosunku do męża. Nie minęła jej jeszcze złość na niego, ale musiała przyznać, że cieszy się, iż go znowu widzi. Miło jej było ujrzeć w nieznanym jej świecie jego znajomą twarz, przypominającą dom i minione szczęśliwe chwile. Trudno było powiedzieć, co teraz przeżywał — nigdy nie był zbyt wylewny, a Mariann nie spodziewała się wcale, że się zmienił, lecz miała pewną nadzieję, że ich małżeństwo da się jeszcze odbudować. — Gdybym chciał, dawno wysłałbym ci pocztą papiery rozwodowe, a wtedy nie zobaczyłabyś już dzieci — powiedział jej na wstępie. — Nie chciałem jednak tego robić. Wiedziałem, że ciebie potrzebują i chciałem, żebyś tu przyjechała. Udali się do pokoju hotelowego Mariann, gdzie dzieci bawiły się, a Chalid uciął sobie drzemkę. Potem całą czwórką wcisnęli się do toyoty corolli razem z bagażem oraz bratem i siostrzenicą Chalida, którzy także przyjechali do Bagdadu na powitanie Mariann. Adora, która urosła dziesięć centymetrów i ważyła co najmniej dwadzieścia kilogramów, usiadła na kolanach Mariann i spała przez całą podróż. Po czterech godzinach jazdy wypalonymi przez słońce i opustoszałymi drogami dotarli do Mosulu. Miasto nie wywarło na Mariann korzystnego wrażenia; było pozbawione zieleni — rośliny zwiędły od upałów, gdy minęła pora deszczów wiosennych. W Bagdadzie można 165 się było teraz roztopić w temperaturze około 45°C, a w dusznym Mosulu, położonym wyżej i bardziej wysuniętym na północ temperatura dochodziła do 37°C. Z przerażeniem pomyślała o przywiezionych czarnych spodniach i bluzkach. Kiedy Chalid dojeżdżał do domu, który wynajmował wraz z rodziną, dookoła panowały już egipskie ciemności. Tylko w kilku domach, dzięki prywatnym generatorom, paliło się światło. — Cholera — zaklął Chalid. — Znowu nie ma światła. Zatrzymał samochód przy metalowej bramie. Mariann przeszła na małe podwórze znajdujące się za pobielanym domem, który Chalid i dzieci dzielili z jego matką, i została serdecznie powitana przez dziesięć czy dwanaście osób z rodziny. Usiadła na macie i starała się przyzwyczaić do słabego światła lampy naftowej. Po dziesięciu minutach Chalid wstał i oznajmił, że zaraz wróci. Zniknął na półtorej godziny, zostawiając żonę ze swoimi krewnymi, którzy zasypywali ją gradem pytań po arabsku, zadawanych zbyt szybko, by Adam dał radę tłumaczyć. Znowu mnie opuścił, pomyślała z goryczą Mariann. Była zmęczona i spocona, poprosiła więc Adama o wskazanie jej drogi do łazienki. — Mamusiu — powiedział Adam, gdy oświetlając drogę lampą naftową szli w stronę domu —. tutaj łazienki są inne niż u nas w Ameryce. — Co to znaczy? — zapytała Mariann. — Są inne niż w Ameryce — powtórzył Adam. ' Nic jednak nie byłoby w stanie przygotować Mariann na to, co zobaczyła: obrzydliwie cuchnącą dziurę w ziemi, bez jakiejkolwiek spłuczki, która nie była przecież czymś niecodziennym w domach średniej warstwy mieszkańców Mosulu. Wybiegła stamtąd nie korzystając z urządzenia. Gdy w końcu wrócił Chalid, Mariann nie potrafiła już opanować wściekłości. Poprosiła męża, żeby zaprowadził ją do domu i tam wybuchnęła: — Nie rozumiem, jak możesz w czymś takim mieszkać! Jak możesz to znosić? Jak mogłeś przenieść się tutaj z Michigan, gdzie potrafiłeś narzekać, że za mało sprzątam? Chalid zapłakał. Nie tak wyobrażał sobie pierwsze wpólne chwile po rozłące. Bolał nad tym, że dzieci mieszkają w tak prymitywnych warunkach i w ostatnim miesiącu szukał czegoś lepszego, lecz brakowało mu pieniędzy. Embargo nałożone przez ONZ przekreśliło jego plany założenia firmy handlowej. Toyotę pożyczył, nie stać go było na samochód. Dawniej pomagali mu bracia i siostry, lecz i oni bardzo zubożeli po dziesięciu latach wojny — najpierw z Iranem, później w Zatoce. Chcąc zarobić na utrzymanie, Chalid poświęcił cały swój 166 nym tem- Iwiezio-mtiu, iskie rom, szła na [Chalid (dziesięć przy-liinutach lodziny, [gradem radę i. :anie jej lampą u nas 133 tO, CO iejkolwiek i domach : korzys- anować i tam ; możesz [potrafiłeś lolne chwile mitywnych z brakowanego plany było na |oni bardzo później i cały swój czas staraniom o ponowne otwarcie sklepu ze sprzętem wideo, który kupił za bezcen. Następnego ranka Mariann zbudziła się pod zamglonym bezchmurnym niebem, które nie zmieniało swego wylądu przez cały okres jej pobytu. Po raz pierwszy miała możność przyjrzeć się miastu dokładniej. W przeciwieństwie do Bagdadu, Mosul nie ucierpiał na skutek amerykańskich ataków powietrznych, chociaż bomba zniszczyła jeden z domów przy ulicy, przy której mieszkał brat Chalida. Kilkunastoletnia siostrzenica Chalida, obserwując z innymi dziećmi błyski na nocnym niebie, została ranna odłamkiem szrapnela. Mimo że walki już się skończyły, wojna nadal dawała się we znaki mieszkańcom Mosulu. Dostawy prądu wstrzymywano dwa lub trzy razy dziennie, czasami aż na sześć godzin. Na trzy do czterech godzin dziennie pozbawiano mieszkańców dopływu wody, co było szczególnie uciążliwe przy panujących upałach. Któregoś razu niezwykle długiej przerwie w dostawie prądu towarzyszyła przerwa w dostawie wody, co spowodowało wyłączenie hydraulicznych urządzeń klimatyzacyjnych na cały dzień i całą noc. — Polewaliśmy podwórze zimną wodą, a potem kładliśmy tam materace dla dzieci — wspominała Mariann. — Było tam mnóstwo dzieci, panowały ciemności, dzieci były przerażone i wyły ze strachu — to było najżałośniejszy dźwięk, jaki zdarzyło mi się słyszeć. Wojna spraraliżowała usługi miejskich służb oczyszczania. W rezultacie ścieki z przepełnionych zbiorników wylewały się na ulice cuchnącą zieloną strugą, którą mieszkańcy za wszelką cenę starali się omijać. Mariann dotkliwie dokuczało również poczucie osamotnienia. Jej przyjaciele z VOW przebywali w Bagdadzie. Nie było sensu wysyłać listów, poczta działała bardzo niesprawnie, a łącza telekomunikacyjne zostały zniszczone. Mariann nie miała możliwości skontaktowania się z rodziną w Ameryce. Dzienniki telewizyjne nadawano oczywiście w języku arabskim. Mariann bardzo ubolewała nad tym, że nie może już odbierać programów amerykańskiej sieci telewizyjnej CNN. W programach rozgłośni radiowej interesująca była tylko nadawana regularnie w różnych aranżacjach piosenka Franka Sinatry „My Way" — ulubiony utwór Saddama Husajna. Nie było dostępu do zachodnich gazet i Mariann nie mogła dowiedzieć się, na ile prawdziwe są pogłoski o tym, że działania wojenne zostaną wznowione. Godziny pracy męża też nie ułatwiały sytuacji. Interesy pochłaniały teraz Chalida równie mocno jak dawniej nauka. Szedł do sklepu ze sprzętem wideo na ósmą rano, zaglądał do domu w czasie dwugodzinnej przerwy na lunch — zazwyczaj nie było wtedy prądu, po czym wracał do pracy i pozostawał poza domem do współ do jednenastej wieczorem. Zjawiał się w domu zmęczony i bez humoru, milczący jak 167 ^1/ v*B^ zwykle. Pracował tak przez siedem dni w tygodniu. W Iraku nie stał się ani odrobinę bardziej religijny i nie zamykał sklepu w muzułmańskie święta. Mariann myślała ze smutkiem, że ich wspólne życie w Mosulu pod wieloma wzlędami przypominało jej to, które zdążyła znienawidzić w Ameryce. Trzeciego dnia pobytu Mariann w Mosulu, Chalid powiedział jej, że wróci na lunch i przyniesie coś do jedzenia. Nadeszło popołudnie, lecz Chalid nie pojawił się. W domu była jedynie mrożona pizza i liście winogron, których dzieci nie chciały jeść. Mariann wiedziała, że Chalid nigdy nie gotował i że Adam i Adora do jej przyjazdu jadali posiłki poza domem, najczęściej u Sadżety, szwagierki Chalida. Nie wiedziała jednak, gdzie mieszka Sadżeta, a ostrzeżono ją przed samotnym wychodzeniem do miasta. Po wojnie bardzo wzrosła liczba przestępstw i rozbojów, a zachodni sposób ubierania się Mariann (wprawdzie zakrywanie twarzy było w Iraku nieobowiązkowe, ale widziała dotąd tylko jedną kobietę w spodniach) mógł niepotrzebnie zwrócić czyjąś uwagę. — Położyliśmy się na łóżku — odpowiedziała Mariann. — Żadne z nas w tym dniu jeszcze niczego nie miało w ustach. Płakałam razem z dziećmi. W końcu usnęliśmy. Gdy późnym wieczorem Chalid wrócił do domu, a Mariann zrobiła mu awanturę, zaczął przepraszać i obiecał poprawę. Nigdy nie zaopatrywał domu w żywność, tymczasem jego krewni, w liczbie od dziesięciu do piętnastu osób naraz, zaczęli odwiedzać ich codziennie, przesiadując w domu od rana do północy. Przygotowywanie posiłków sprawiało sporo kłopotu — trudno było coś zaplanować, a racjonowanie żywności zorganizowano tak, że pod koniec miesiąca zabrakło ryżu i mąki. Lecz na szczęście zawsze znajdowało się coś do jedzenia dla Adama i Adory. Mariann była skrępowana i rozdrażniona ciągłymi wizytami rodziny męża. W promieniu dziesięciu kilometrów mieszkało około dwustu krewnych Chalida i rzadko miała okazję przebywać z nim sam na sam. — Powinniśmy znaleźć trochę czasu dla naszej rodziny, pobyć sami z dziećmi, żeby znowu przyzwyczaić się do siebie — perswadowała mężowi. — Przecież ich nie zapraszam — odparł. — I nie mogę im powiedzieć, żeby nas nie odwiedzali, to by było niegrzeczne z mojej strony. Wyjątek stanowiła Sadżeta, która odznaczała się dużym taktem i wyczuciem i jej wizyty nigdy nie trwały dłużej niz godzinę. Jako jedyna spośród krewnych Chalida znała angielski. Sadżeta chętnie oglądała rodzinne zdjęcia Mariann z Michigan i starała się ją pocieszyć mówiąc: — Wiem, że tęsknisz do rodziny, ale teraz ja będą twoją siostrą. Lecz nawet tej znajomości towarzyszył odcień goryczy. Przed przyjazdem Mariann to głównie Sadżeta zajmowała się Adamem 168 ^ e stal się irańskie ilu pod widzie f:;at jej, że ilnie, lecz i i liście : Chalid jlki poza a jednak, dzeniem Irozbojów, }ie twarzy i kobietę I- Żadne razem i zrobiła : zaopat- \ dziesięciu siadując [sprawiało : żywno-i i mąki. Adama lami rodzi-) dwustu i na sam. obyć sami radowała fmogę im ; z mojej taktem lako jedyna lic oglądała pć mówiąc: DJą siostrą. Przed Adamem \v i Adorą, gdy Chalid szedł do pracy. Adam nie zapomniał Mariann, lecz Adora była tak mała w chwili uprowadzenia, że wszystko jej się pomieszało i zaczęła nazywać Sadżetę „mamą". — Kiedy rozmawiałyśmy po raz pierwszy, Sadżeta powiedziała: „Adora ma teraz mamę w Iraku i mamę w Ameryce" — opowiadała Mariann. — A ja powiedziałam: „Nie. Moim zdaniem ma tylko jedną matkę". Ale Adora naprawdę kocha Sażetę, która troszczyła się o nią jak o własną córkę. Oczywiście jest to korzystne dla Adory. Lecz bardzo mnie to boli. Pod koniec pierwszego tygodnia pobytu Mariann w Iraku, Chalid obwieścił z dumą, że wynajął na tydzień mieszkanie w „turystycznym ośrodku" położonym o dwadzieścia pięć kilometrów na północ od Mosulu w pobliżu zapory na rzece Tygrys nazwanej ostatnio imieniem Saddama Husajna. Mariann była zachwycona nowoczesnym wnętrzem, zachodnimi urządzeniami, a przede wszystkim bieżącą wodą i prysznicem — dopóki nie usłyszała jednostajnego dudnienia myśliwców bombardujących, przelatujących tuż nad zaporą w ramach misji zwiadowczej z Turcji. Samoloty leciały tak nisko, że można było odczytać ich numery umieszczone na bokach. Wszyscy, nawet dzieci w basenie, stanęli jak wryci i obserwowali myśliwce. Takie wydarzenia robiły szczególnie duże wrażenie na Adorze, która tak bała się samolotów, że zamykała oczy widząc je na ekranie telewizora. Adam wyjaśnił, że przed przyjazdem Mariann bombowce amerykańskie codziennie przelatywały nad ich domem. — Co wtedy robiłeś? — zapytała Mariann. — Liczyłem je — odpowiedział syn. W tym czasie w Iraku panowała powszechna obawa, że Stany Zjednoczone mogą wznowić bombardowania. Gdy na niebie, o kilkaset metrów od okien mieszkania pojawiły się śmigłowce bojowe, państwo Sajjid zdecydowali się wracać do Mosulu. Po powrocie dni Mariann stały się znów podobne jeden do drugiego. Nudziła się do tego stopnia, że dwukrotnie przeczytała 500-stronicową powieść, jedyną książkę, jaką zabrała z Ameryki. Żeby skrócić dzień, starała się spać z dziećmi jak najdłużej. Wstawała zazwyczaj około jedenastej. W dziecinnym pokoju nie było urządzeń klimatyzacyjnych, więc Adam i Adora spali na materacach rozłożonych przy łóżku rodziców. Nie mając do dyspozycji zbyt wielu zabawek, dzieci śpiewały z Mariann piosenki i bawiły się w wymyślone na poczekaniu gry, jak na przykład rzucanie do celu — wiadra — żabek do bielizny. Inną strakcję stanowiło oglądanie zdjęć z Ameryki, które Mariann pokazywała bardzo rzadko, nie chcąc denerwować Chalida. Na Adamie szczególne wrażenie zrobiła fotografia sześcioletniej kuzynki And-rei, ulubionej towarzyszki zabaw. 169 \ V S — Mamusiu, ona jest taka ładna — mówił. — Bardzo chciałbym ją zobaczyć. Nie mógł się też nadziwić, jak bardzo urosła młodsza siostra Andrei, Christina. Amerykańskie kuzynki odwzajemniały zresztą serdeczne uczucia w stosunku do Adama. Jeszcze rok po uprowadzeniu Andrea potrafiła z płaczem przytulać się do matki mówiąc, że bardzo tęskni za Adamem i Adorą. Mariann z bólem odkrywała, że jej dzieci chowano tu w zupełnie inny sposób niż ona robiła to w Ameryce. — Jak obeszliście urodziny? — spytała któregoś dnia Adama. — Nie wiem, kiedy mam urodziny, mamusiu — odpowiedział. A więc dzieciom nie powiedziano nawet, kiedy obchodzą urodziny. Gdy Mariann uczyniła z tego zarzut mężowi, odparł: — Nie widzę żadnego powodu do świętowania. Popołudniami, kiedy odcinano dopływ prądu i przestawała działać klimatyzacja, opuszczali duszne pomieszczenia, szukając wytchnienia w słabym cieniu na podwórzu. Tam miało też miejsce główne wydarzenie dnia: ręczne pranie. Mariann wystawiała przez okno wąż gumowy przytwierdzony do kranu nad zlewem i nalewała wodę do ogromnej balii. Adora zajmowała się w tym czasie praniem w wiadrze, a do obowiązków Adama należało płukanie. Ponieważ dzieci miały tylko kilka zmian ubrania, pranie odbywało się codziennie i trwało półtorej godziny, a czasem nawet dłużej. Bywało jednak, że nie mogło się odbyć. Działo się to zazwyczaj pod koniec miesiąca, gdy wyczerpaniu ulegała comiesięczna racja mydła. Innym ważnym punktem dnia był dla dzieci powrót ojca z pracy na lunch i późną kolację, chociaż Chalid rzadko okazywał im cierpliwość. 0 ile potrafił być pobłażliwy w stosunku do Adory, to zawsze surowo traktował Adama i często obwiniał go za niewłaściwe zachowanie młodszej siostry. — Masz jej pilnować — warczał. Adam powiedział kiedyś Mariann: — Mamusiu, pamiętasz, jak byliśmy w Ameryce? Tatuś nigdy nie dawał mi klapsa. A teraz ciągle mnie bije. Jeśli niecierpliwy Chalid musiał dwa razy nacisnąć dzwonek przy furtce, ostro karcił Adama za to, że nie zdążył otworzyć mu po pierwszym dzwonku. Tak więc kiedy tylko dzwonił dzwonek, Adam podrywał się natychmiast, szybko wkładał klapki i biegł oworzyć ojcu. — Sama go poganiałam, nie chcąc narażać go na gniew Chalida. Mówiłam: „Biegnij prędko". Niezależnie od specyficznego sposobu uczenia dyscypliny przez Chalida, doglądanie dzieci spoczywało wyłącznie na barkach Mariann 1 nie było zadaniem łatwym. Podekscytowana obecnością matki Adora 170 V < vm ją ostra .żucia i potrafiła lAdamem | v zupełnie dama. dział. Łrodziny. , działać Wytchnienia \wydarze-: gumowy ^ogromnej <2e, a do .;;eci miały tylko ; i trwało półtorej «mogło się odbyć. Jiyczerpaniu ulegała ¦ot ojca z pracy na ) im cierpliwość. ^ lawsze surowo k,« zachowanie oś nigdy nie \ dzwonek przy yć mu po wonek, Adam ioworzyć ojcu. [piew Chalida. cypliny przez ach Mariann .atki Adora stała się nadpobudliwa i bardzo ruchliwa — wspinała się na regały z książkami, zawisała na futrynie drzwi, często upadając i kalecząc się. Tymczasem Adam miewał piskliwe wybuchy złego humoru i otwarcie buntował się z byle powodu. Mariann nie potrafiła temu zaradzić. Gdy starała się przywoływać dzieci do porządku, Chalid rugał ją za to, że na nie krzyczy. Kiedy okazywała dzieciom serdeczność i tuliła do siebie, mąż wydawał się równie niezadowolony. — Widzę, że przyjechałaś tu tylko dla dzieci — sarkał. — Ja już nic cię nie obchodzę. Chociaż Mariann postrzegała Mosul jako obce, pełne niewygód miasto, wzbogaciła się w nim o nowe doświadczenie: rosnący podziw i sympatię dla ludzi, których niegdyś nie darzyła zaufaniem, a wręcz się ich bała. — Irakijczycy są najserdeczniejszymi ludźmi pod słońcem — powiedziała. — Zrobią dla ciebie wszystko. Jeśli odwiedzisz ich, a będą mieli mało jedzenia — oddadzą wszystko tobie, albo natychmiast pobiegną do sklepu, żeby mieć cię czym ugościć. Są sto razy bardziej serdeczni i hojni niż Amerykanie. Prawdę mówiąc, trudno było mi się przyzwyczaić do Ameryki po powrocie. Gościnność rodziny Chalida nie mogła się jednak w pełni objawić, skoro Mariann nie miała apetytu — stało się to jej problemem numer jeden w czasie pobytu w Mosulu. Nie wiadomo, czy z powodu stresu, czy odmiennej kuchni („Wszystkie warzywa miały dla mnie gorzki smak") nie miała ochoty na jedzenie potraw przyrządzonych przez Sadżetę. Jeśli zmuszała się do jedzenia, zwracała je natychmiast. Udawało jej się tylko czasami zjeść kawałek melona, które Chalid sporadycznie kupował w drodze z pracy do domu. Jednakże melony często bywały niedojrzałe. Z powodu wynikłego z sankcji ONZ drastycznego ograniczenia importu żywności, chłopi starali się sprostać ogromnemu na nią zapotrzebowaniu dokonując przedwczesnych zbiorów. W trzecim tygodniu pobytu Mariann w Iraku doszło do tego, że nie mogła już niczego przełknąć. — Poszłam do lekarza, który stwierdził, że moj problem na podłoże psychiczne. Skutki tej przypadłości były aż nadto widoczne: w ciągu niewiele dłuższego niż miesiąc pobytu na Bliskim Wschodzie, Mariann schudła osiemnaście kilogramów. Pod koniec lipca z trudem wstawała z łóżka. — Ponieważ nie jadłam, nie miałam sił i nie mogłam nawet zebrać myśli. Z trudem docierało do mnie, co się dzieje. Chalid, jak zwykle, nie okazał współczucia: — Czy wiesz, ile zaproszeń musiałem odrzucić z twojego powodu? Przez to, że nie chce ci się nigdzie ruszyć? 171 Pewnego ranka Mariann obudziła się i, jeszcze półprzytomna, doszła do straszliwego wniosku: musi opuścić Irak, bo inaczej tutaj umrze. Była zbyt słaba, żeby gotować, a nawet bawić się z dziećmi. Jestem dla wszystkim ciężarem, na nic nie mogę się przydać, pomyślała. Tak, musi wyjechać. Pozostawało tylko jedno pytanie: czy będzie mogła zabrać z sobą Adama? Przed wyjazdem z Ameryki Mariann nie chciała nawet dopuszczać do siebie myśli, że Chalid może pozwolić jej wrócić tylko z jednym dzieckiem. Czuła jednak, że w razie konieczności dokonania wyboru zabrałaby, jako młodszą, Adorę. Teraz, widząc zaciętość Chalida zmieniła zdanie. Podczas gdy Adora całkiem dobrze czuła się w Iraku, Adam chodził markotny. Powiedział Mariann, że przyjazd do Iraku był „najgorszą niespodzianką w jego życiu". Pod nieobecność Mariann, zapomniał jak wygląda jego matka. — Chciałem mieć chociaż twoje zdjęcie — powiedział zanosząc się szlochem. Adam tęsknił do wszystkich i wszystkiego co zostawił w Ameryce: do dziadków, przyjaciół z sąsiedztwa i do swoich zabawek. — Czemu nie przywiozłaś mi roweru? — pytał z wyrzutem. — I mojego amerykańskiego żołnierza, G.I. Joe? — Adam - przypomniała mu Mariann — myślę, że taka zabawka w Iraku to nie jest dobry pomysł. Zapewniła syna, że zrobi wszystko, co w jej mocy, żeby zabrać go do domu i wydawało się, że może mieć na to nadzieję. Przede wszystkim Chalid zawsze bardziej interesował się Adorą. Poza tym kilka razy wspomniał, że chciałby wysłać Adama z powrotem do szkoły w Stanach. Mówił, żeby Mariann „przygowała się i spakowała" a on i Adam będą jej towarzyszyć w drodze do Ammanu, gdzie ambasada amerykańska mogła wydać synowi paszport. Dawał też do zrozumienia, że w nieokreślonej przyszłości, po sprzedaniu sklepu ze sprzętem wideo, zamierza przyjechać z Adorą na stałe do Ameryki. Przez resztę tygodnia Adam żył wyłącznie myślą o wyjeździe. Mariann obsesyjnie planowała już, co poda na powitalne przyjęcie po powrocie do domu: hamburgery, klopsiki, hot dogi, mielone mięso z sosem pomidorowym na bułce i gotowaną kukurydzę. — Kiedy nie można jeść, myśli się tylko o jedzeniu — mówiła. Śpieszyło jej się do powrotu, gdyż w dniu jej planowanego wyjazdu z Iraku upływał ostateczny termin wyznaczony przez pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ Saddamowi Husajnowi na ujawnienie wszystkich irackich urządzeń nuklearnych. (Później Mariann dowiedziała się, że 300.000 wystraszonych Irakijczyków w tygodniu poprzedzającym ten termin uciekło ze swego kraju do Jordanii). 172 K *, tomna, i tutaj riećmi. klała. będzie iszcząc ym jyboru gdy )tny. ^ jzian- vV Maąc się ^eryce: ^rzutem. xiwka [abrać go Przede foza tym po szkoły a on nbasada ozumie-| sprzętem [wyjeździe. cie po mięso ¦ mówiła, o wyjazdu stałych &fc I Mariann i tygodniu — Co sądzisz o tym wszystkim? — pytała Chalida, mając na myśli groźbę ponownego rozpoczęcia działań wojennych. Odpowiadał: — Nie wygląda to dobrze. — Albo: — Wczoraj wyglądało, że będzie gorzej. Nie był zbyt rozmowny i Mariann pozostawało gubienie się w domysłach co.do możliwości rozwoju sytuacji. Gdy jakiś przelatujący myśliwiec amerykański przekroczył barierę dźwięku, wyobraźnia podsuwała jej najgorsze scenariusze. Kilka dni przed planowanym wyjazdem Chalid zmienił zdanie: Adam zostaje w Iraku. Bliska załamania Mariann zatelefonowała do Bagdadu do Szakira, prosząc go, aby wstawił się za nią przed mężem. Okazało się, że Chalid i Szakir znali się ze studenckiej demonstracji w Waszyngtonie. Szakir zapewnił Chalida, że dostarczy pismo z organizacji Czerwonego Półksiężyca, które pozwoli uniknąć ewentualnych kłopotów na granicy. Chalid przystał na to. W czwartek 25 lipca, w dniu, w którym mieli wyjechać do Ammanu, Chalid wrócił z pracy do domu i przełożył wyjazd na piątek. W piątek oznajmił, że wyjadą w sobotę. — Wiedziałam, że zwodzi mnie i czułam, że nie oznacza to nic dobrego — wspominała Mariann. — Kiedy w sobotę przyszedł do domu, zapytałam: ,,Co się dzieje? Kiedy wyjeżdżamy? A on odpowiedział: „Musimy o tym porozmawiać". Aż za dobrze domyślałam się, co mi powie. Przeszliśmy do drugiego pokoju, gdzie usiadł i stwierdził: „Podjąłem decyzję. Nie pozwolę na rozbicie rodziny. Jeśli chcesz tu zostać i być dobrą matką, proszę, zostań. Jeśli chcesz wyjechać — wyjedź. Wybór należy do ciebie". Twierdził, że nigdy nie obiecywał jej, że na pewno zgodzi się na wyjazd Adama. Poza tym, dodał, Mariann nie ma pieniędzy na utrzymanie syna. — Wpadłam w histerię — mówiła Mariann. — Jak mógł być tak podły? Zaczęłam krzyczeć, chciałam w niego rzucić poduszką, lecz w tym momencie wstał i zagroził: „Nie śmiej tego robić" i ruszył w moim kierunku, więc przerażona usiadłam. Okładałam się pięściami, gdzie popadnie — byłam tak wściekła, że musiałam kogoś bić, a nie było w pobliżu nikogo oprócz niego i mnie. Adam i Adora, którzy bawili się na zewnątrz i usłyszeli odgłosy dochodzące z pokoju, byli przerażeni tym, że ich matka nie panuje nad sobą. Nigdy nie widzieli jej w takim stanie. Gdy ucichł płacz Mariann, Adora weszła do pokoju i zapytała, czy mama wyjeżdża. — Myślałam, że serce mi pęknie. Zaczęłam powtarzać, z całej siły opanowując łzy: „Kocham cię, kocham cię, nawet nie wiesz jak bardzo cię kocham. Ale teraz idź się bawić". A zaraz potem do pokoju wszedł Adam, ucałował mnie w policzek i powiedział: „Nie martw się, mamusiu, kiedy dorosnę, przyjadę do ciebie". Powiedział to spokojnym, rzeczowym tonem i wyszedł. 173 i Rozważając te wydarzenia, Mariann doszła do wniosku, że Chalid szukał ostatniej szansy skłonienia jej do pozostania w Iraku i tak kierował całą sytuacją, by ją do tego zmusić — że nigdy nie miał zamiaru pozwolić na wyjazd Adama. — Chciał, żebym stała się tradycyjną iracką panią domu, żebym siedziała w domu z dziećmi, słuchała go we wszystkim i prowadziła takie życie jak on chce. Ale nie nadaję się na typową gospodynię, i on o tym dobrze wie. Wtedy jednak, mimo rozdzielającego żalu, że Adam zostaje w Iraku, Mariann poczuła, iż odkładanie wyjazdu nie ma żadnego sensu, -wszyscy jej przyjaciele z grupy VOW opuścili już Irak, a wahvość \t\ wizy miała wygasnąć lada dzień. Obawiała się, że gdyby została po terminie, Chalid mógł uniemożliwić jej wyjazd, tak jak Mudi uczynił to ze mną siedem lat wcześniej. Próba ucieczki z dziećmi też nie miała sensu. Północna granica Iraku była usiana minami i otoczona drutem kolczastym, a poza tym Mariann nie miała przecież paszportów dla Adama i Adory. Nie wahała się dłużej. -Mmk^^SS^^^^-ck^atecf'- wyjdsmła - i'prawdopodobnie ty)ko dlatego mogłam bez nich wrócić - ponieważ nauczyłam się żyć nie mając ich przy sobie. Wciąż płakała, gdy w niedzielę o czwartej rano wsiadała z Chalidem do taksówki, którą pojechali do Bagdadu. Tam mąż wycofał się jeszcze raz. Stwierdził, że nie pojedzie z nią do Ammanu. Ale niech Mariann się nie boi, kierowca taksówki to zaufany człowiek. Na pewno znowu chodzi o interesy, musi być dzisiaj w sklepie, pomyślała Mariann. Po chwili Chalid po raz ostatni próbował ją przekonać: — Przestań wreszcie być taka uparta i zostań, tak jak planowałaś. Kiedy Marian odmówiła, mąż przypomniał jej ostrzejszym tonem: — To ty pytałaś mnie, czy możesz tu przyjechać, ja cię nigdy tu nie prosiłem. Nie doczekawszy się odpowiedzi, odwrócił się i odszedł, a jego sztywno wyprostowana sylwetka w jasnym świetle popołudniowego słońca stawała się coraz mniejsza i mniejsza, aż Mariann straciła ją z oczu. W czasie trzynastogodzinnej jazdy do Ammanu przez głowę Mariann przelatywały różne myśli: Jak dzieci zniosą jej zniknięcie? A może udałoby się przeprowadzić dzieci przez jordańskie posterunki graniczne? Jak przyjaciele z VOW zareagują na jej wyjazd? Okazało się, że Szakir był nieco rozczarowany. Uważał, że Mariann powinna była „przetrzymać trudny okres" i zostać jeszcze miesiąc, przedłużając wizę za pośrednictwem męża, żeby się przekonać, czy Chalid nie zmięknie przed początkiem roku szkolnego. 174 iChalid i tak miał . żebym wadziła ię, i on j w Ira- i sensu. uość jej (została po 1 uczynił to p granica [poza tym bry. I- i praw-1 ponieważ iChalidem (się jeszcze i Mariann znowu iiriann. Po anowałaś. Im tonem: pędy tu nie dl. a jego dniowego aciła ją owę Malt? A może i granicz-alo się, że linna była :ając wizę : zmięknie — Lepiej smucić się przez kilka najbliższych tygodni niż przez całe życie — podsumował swój punkt widzenia. Jednakże pozostali jego rodacy serdecznie ją przywitali, tak jak uczyniła to rodzina i przyjaciele z Michigan. Szczególną sympatię okazały jej dwie niezamężne Irakijki w jej wieku, mieszkające w Ameryce, Kawkub Daoud i Nadia Sukkar. — Nadia była dla mnie bardzo dobra — stwierdziła Mariann. — Odtworzyłam przed nią serce, a ona wszystkiego cierpliwie słuchała. Powiedziała mi: „Wiem, że cierpisz, i wiem, że na to nie zasłużyłaś". — Kawkub dała mi doskonałe rady. Mówiła: „Mariann, wiem, że to wszystko nie wyszło ci tak jak chciałaś. Ale nie ma sensu, żebyś zamartwiała się i obwiniała za wszystkich. Powinnaś myśleć przede wszystkim o tym, że ten wyjazd umożliwił ci przebywanie przez miesiąc z twoimi dziećmi — takiej szansy inaczej byś nie miała". To bardzo podniosło mnie na duchu, udało mi się trochę odprężyć. Trzy kobiety nie rozstawały się w czasie podróży do tego stopnia, że w Jordanii Nadia i Kawkub spały w jednym łóżku w swoim pokoju, żeby Mariann, która nie miała zbyt wielu pieniędzy, mogła zajmować drugie. Nadia też miała swoje powody do zmartwienia. Jej ojciec z ciężką chorobą serca leżał w szpitalu w Ameryce, a jej rodzinna Basra, drugie co do wielkości miasto w Iraku ogromnie ucierpiało w czasie nalotów. Sytuacja w Basrze przedstawiała się tak tragicznie — ludzie mieszkali tam na ulicach, starożytne meczety legły w gruzach, że taksówkarze odmawiali zawiezienia Nadii do miasta jej dzieciństwa. Kobiety miały dwie możliwości wyboru: mogły siedzieć w pokoju hotelowym licząc pozostające do odlotu godziny, mogły też skorzystać z uroków Ammanu i spróbować na chwilę zapomnieć o zmartwieniach. Wybrały to drugie rozwiązanie i Mariann była z tego powodu bardzo zadowolona. Spędzały trochę czasu na basenie hotelowym, potem szły do najlepszych arabskich restauracji. Chalid nigdy nie zapewniał jej takich rozrywek, a Mariann odkryła, że bardzo jej to odpowiada: jedzenie w miłych lokalach, muzyka, atmosfera odmiennej kultury. Wróciła do Michigan tak jak wyjeżdżała, bez dzieci. Jednak w pewien sposób nie wracała z pustymi rękami. Zmienił się jej sposób patrzenia na niektóre sprawy. Nigdy już nie będzie potrafiła obojętnie myśleć o cierpieniach ludzi odległych krajów; stała się obywatelką świata. — Wszyscy ludzie, których spotkałam w Iraku stracili kogoś z rodziny w czasie wojny — powiedziała. — Ale nie to jest największym problemem Irakijczyków. Martwią się głównie o to, że ich cała gospodarka upada z powodu sankcji. Ludzie od dłuższego czasu nie mają pracy, a zdają sobie sprawę, że kryzys się pogłębia. Kobiety wyprzedają swoją złotą biżuterię, a dziewczyny sprzedają się, żeby móc kupić coś do zjedzenia. 175 — Nie mają mleka, żywności, lekarstw. Siedemdziesiąt procent leków sprowadzali z Zachodu, teraz otrzymują tylko dziesięć procent, a potrzebują trzy razy tyle. Anestezjolodzy rezygnują z pracy, gdyż nie mają żadnych środków znieczulających dla pacjentów. Szczepionki, które muszą być przechowywane w niskich temperaturach psują się, a noworodki umierają w inkubatorach, ponieważ w nocy wyłączany jest prąd. Ludzie z VOW chodzili do szpitali i trzymali umierające noworodki w ramionach. Pomimo zniszczeń będących skutkiem operacji Pustynna Burza, Mariann nie spotkała się z objawami wrogości. — Ci ludzie potrafią rozgraniczyć pomiędzy rządem amerykańskim a Amerykanami. Liczy się dla nich człowiek, a nie przedstawiciel nacji. Starali się mnie przekonać, że nie są naszymi wrogami — mówiła Mariann. — Obecne sankcje z żaden sposób nie dotkną Saddama Husajna, cierpią z ich powodu zwykli ludzie. Klasa średnia zbiedniała, biedni ludzie stali się nędzarzami. Wszyscy znajdują się na równi pochyłej i zastanawiają dlaczego. Nie odpowiadają przecież za poczynania ich rządu, nie zrobili niczego, czym mogliby zasłużyć na ten los. Chcą po prostu wrócić do normalnego życia, ale sankcje na to nie pozwalają. I tak cierpią za nie swoje winy. 31 sierpnia, miesiąc po wyjeździe z Iraku, Mariann zatelefonowała do sklepu odzieżowego znajdującego się obok sklepu Chalida i, o dziwo, właściciel zgłosił się natychmiast. Wreszcie uruchomiono łącza dla rozmów z zagranicy. Już po chwili rozmawiała z mężem. Mówili głównie o interesach. Chalid dopytywał się o będącą w toku sprawę przyznania mu amerykańskiego obywatelstwa (uznano, że spełniał wszystkie kryteria, ale nie zdążył złożyć przysięgi przed wyjazdem do USA) i o amerykańskie paszporty dzieci. Załatwienie tego umożliwiłoby przyjazd całej trójki do Ameryki. Mariann zapewniła go, że chodzi wokół tych spraw w Departamencie Stanu. Po dziesięciu minutach rozmowy połączenie zostało przerwane. Chociaż Chalid nadal nie mógł uzyskiwać z Iraku połączeń międzynarodowych, Mariann nie miała kłopotu z dodzwonieniem się do męża — a przede wszystkim do dzieci — w każdej chwili, po raz pierwszy od czternastu miesięcy. Przed rokiem czułaby się szczęśliwa z tego powodu. Teraz jednak ogarnęło ją dziwne przygnębienie. — Muszę się pilnować, żeby nie dzwonić do nich zbyt często — mogłabym to robić codziennie, a i tak byłoby za mało — wyznała. — Ale rozmowy są strasznie drogie i stać mnie tylko na jedną w mi.esiai.cvL. Teraz, kied^ wiem., ts mo^ą w każdej cKwiU v«raxttva.w\ać z dziećmi i z mężem, nie przestaję o nich myśleć i to mnie zupełnie rozbija. Jedyny sposób na spokojne przeżycie dnia to niemyślenie o nich - a przecież oni są teraz tutaj, na drugim końcu telefonu. 176 kocent ent, nie .onki, się, iczany pjące Zanim połączenie zostało przerwane, Chalid zaprosił ją do ponownego odwiedzenia Iraku na jego koszt. — Boję się jednak jechać tam na jego warunkach — stwierdziła Mariann. — Wyobrażam sobie, że jeśli to zrobię, nie będę miała wyboru czy mam zostać, czy wyjechać. Sama zbiera więc fundusze na wyjazd. Postępuje to wolno, jako że jest „zadłużona po uszy". Żeby mieć więcej pieniędzy, w połowie września przyjęła dwie pełnoetatowe posady: płatną pracę w biurze VOW i pracę kasjerki w sklepie ze sprzętem wideo, którego właścicielem jest urodzony w Iraku biznesmen. Przyszłość jednak wciąż jest niepewna. Mariann ma nadzieję na spotkanie w przyszłym roku z Chalidem i dziećmi w Iraku lub na neutralnym gruncie w Jordanii lub Austrii. Istnieje szansa, o ile wierzyć słowom Chalida, że przywiezie do Ameryki Adama i Adorę, być może nawet na stałe. Nie powiedział jednak kiedy to może nastąpić, a Mariann nauczyła się już nie robić sobie zbyt wielkich nadziei. W pewien sposób jej życie jest trudniejsze niż przed wyjazdem. Są dni, kiedy ogarnia ja poczucie winy i ogromnie dokucza samotność. — Wciąż muszę walczyć z depresją — powiedziała. — To czasem wraca, chciałabym się wtedy gdzieś ukryć, leżeć i nie podejmować więcej żadnych wysiłków. Lecz wydarzenia ubiegłego roku zahartowały Mariann, która nie poddaje się już apatii. W najtrudniejszych momentach przypomina sobie, co powiedziała Adamowi i Adorze w Mosulu: „Jeśli będzie się wam działo coś złego, a ja będę daleko, przyjadę i będę o was walczyć. Mama kocha was i zawsze będzie was kochać. Wrócę do was". Mariann dotrzyma słowa — wie to na pewno. Wie również, że jej historia nigdy nie będzie miała typowego szczęśliwego zakończenia. — Niezależnie od tego, co się zdarzy — powiedziała — znajdę w sobie dość siły, by dźwigać ten ciężar — do końca moich dni. 777 \po AOO 1BU iod TU !UZ IUI AV izp tui IM [V ROZDZIAŁ 8 MATKI ALGIERU W czasie pobytu w Europie w roku 1988 poznałam Matki Algieru, Francuzki, których dzieci zostały uprawadzone przez ich ojców do Algierii. Potem uznałam, że należy napisać książkę, by zwrócić uwagę świata na rozmiary tego naprawdę globalnego problemu. Mój projekt zyskał ogromne poparcie Arnie Dunchocka, który już wcześniej wyraził wielkie zainteresowanie sprawą rodzicielskich uprowadzeń dzieci za granicę. Kiedy znajdował coś, co naprawdę warte było opisania, chciał mieć w tym swój udział. W ciągu następnych trzech lat poświęcił niezliczone godziny na to, aby powstała ta książka. Widziałam już Arniego pochłoniętego pracą, na której mu zależało. W swoim czasie prosił mnie, abym mu pomogła w procesie Franka Garcii, Amerykanina meksykańskiego pochodzenia, którego, jak twierdził Arnie, niesłusznie skazano za morderstwo i uwięziono w roku 1985. W miarę poznawania bliższych szczegółów tej sprawy, coraz bardziej mnie ona pociągała. Doskonale rozumiałam Franka i wiedziałam, co to znaczy być niesprawiedliwie uwięzionym. Wzrósł również mój podziw dla wytrwałej i bezinteresownej pracy Arniego. W listopadzie 1988 roku wyrażono zgodę na rewizję procesu Franka. W 1990 roku Arnie i jego siostra Joan towarzyszyli Mahtab i mnie w podróży do Paryża, gdzie, w dwa lata po moim pierwszym spotkaniu z Matkami Algieru, mieliśmy się z nimi zobaczyć ponownie. Przekonani byliśmy, że ich historia stanie się ważną częścią nowej książki. Na krótko przed wyjazdem do Paryża, Mahtab zaproponowała: — Ty zamierzasz pracować, więc moża ja bym się tymczasem pouczyła francuskiego. Była to całkiem ambitna prośba jak na dziesięciolatkę w czasie letnich wakacji. Antoine Audouard, mój francuski redaktor, znalazł nauczyciela dla Mahtab i Joan. Joan zresztą sama uczyła cudzoziemców angielskiego na kursach dla początkujących. Mój agent literacki, Michael Carlisle, miał przyjaciela filmowca, skłonnego wynająć nam swoje paryskie mieszkanie na czas swego wyjazdu w plener. Przyjęłyśmy tę propozycję z entuzjazmem. Paryż odwiedziłyśmy cztery razy, ale zawsze mieszkałyśmy w hotelu i zawsze woził nas kierowca wynajęty przez mojego francuskiego wydawcę, Fixota. Tym razem miałyśmy poznać miasto od innej strony poruszając się po nim swobodnie sprawnym paryskim metrem. 181 To nowe doświadczenie napawało dumą — nas, mieszkanki absolutnie zmotoryzowanego stanu Michigan. Kiedy przyjechałyśmy do Paryża w niedzielę wieczorem, nie znalazłyśmy planu miasta, ale Mahtab wcale nie była tym zmartwiona. — Po prostu chodźmy jutro rano do Hotelu Balzac — powiedziała. — Tam jest taki pan, który mówi po angielsku i na pewno da nam mapę. — A wiesz, jak się dostać do Hotelu Balzac? — spytała Joan. — Jak mnie zaprowadzisz na Pola Elizejskie, to go znajdę — odpowiedziała Mahtab. W ciągu tych dwóch tygodni lepiej poznały Paryż, niż ja w ciągu sześciu pobytów. Tymczasem Arnie i ja spotykaliśmy się z gronem kobiet, których postawa zainspirowała całą moją późniejszą działałność na rzecz ofiar uprowadzeń rodzicielskich. Tak nawiązałam współpracę z francuską organizacją Matek Algieru. Kiedy w sierpniu 1980 roku Amar i Farid Houache opuszczali swój dom rodzinny we Francji, aby odwiedzić rodzinę ojca w Algierii, miała to być krótka przygoda. Zgrabnie zbudowani, szczupli chłopcy byli w Ghardai — mieście oddalonym o 400 kilometrów na północ od Algieru — już wcześniej, w roku 1976. W czasie tej pierwszej podróży czuli się trochę niepewnie. Teraz jednak podrośli — Amar miał trzynaście lat, a Farid prawie dwanaście, i wiedzieli, co ich czeka. Cieszyli się na spotkanie z dziadkami i innymi krewnymi, a szczególnie z licznymi kuzynami, z którymi bawili się cztery lata wcześniej. A poza tym miał być z nimi ojciec, którego zawsze darzyli szacunkiem i zaufaniem. Byli przekonani, że wrócą za kilka tygodni, przed rozpoczęciem szkoły, a wakacje jak zawsze skończą się za szybko. We wrześniu, kiedy Brahim Houache powiedział synom, że jest „chory" i że będą musieli odłożyć powrót do Francji, Amar i Farid cieszyli się, że wakacje jeszcze się nie skończyły. Jednak po pewnym czasie zaczęli się zastanawiać, dlaczego nie widać u ojca objawów choroby. Kiedy „rekonwalescent" Brahim zapisał chłopców do islamskiej szkoły, zaniepokoili się na dobre. Nie znali ani słowa po arabsku. Niektórzy z nauczycieli tłumaczyli im to, co mówili, innym nie chciało się wysilać. Chłopcy nie interesowali się zresztą zbytnio nauką nowego języka. Przecież lada dzień mieli wrócić do swojej szkoły we Francji. Marie-Annę, matka chłopców, mieszkająca na paryskim przedmieściu Massy, również sceptycznie przyjęła wiadomość o rzekomej chorobie Brahima, która miała tłumaczyć przedłużającą się nieobecność synów. Jej małżeństwo wisiało na włosku od lat, szczególnie odkąd rzuciła pracę w prowadzonym wspólnie z mężem sklepie i została 182 I absolutnie „.iieznalaz- yiona. -powiedziała. rao da nam lata Joan. dę - od- i w ciągu których cz ofiar i francuską szczali swój Igierii, miała )cy byli północ od [rczej podróży Amar miał I co ich czeka. La szczególnie ześniej. A poza szacunkiem ni, przed ; szybko. M\\, że jest I Amar i Farid i po pewnym Tojca objawów :ów do islams-arabsku. i nie chciało i nowego ;n)ly we Francji. ^mprzedmieś-Iffikomej choro-ę nieobecność ¦icególnie odkąd ilepie i została sekretarką w administracji państwowej. Brahim poczuł się zagrożony jej samodzielnością. Nie mógł znieść myśli, że będzie pracowała z dala od niego. Jego uraza pogłębiła się, kiedy sklep został wykupiony przez firmę, która zamierzała otworzyć supermarket. Na pozór wydawało się, że Brahim całkowicie dostosował się do życia we Francji. Ślub wzięli w kościele katolickim, tu też później ochrzcili synów. Brahim zawsze mówił po francusku, nigdy po arabsku. Cały swój czas spędzał wśród rodowitych Francuzów. Czuł się jednak dyskryminowany, wyizolowany i nie na swoim miejscu, podobnie jak Mudi, który musiał znosić ciągłe zniewagi amerykańskich lekarzy. Brahim zaczął gorzko uskarżać się na kraj, który wybrał w 1962 roku. Francję nazywał „śmietnikiem". Tak jak Mudi czy Khalid Sajid był przekonany, że kultura zachodnia psuje dzieci, a Amar i Farid wyrosną na narkomanów i przestępców. Bał się, że straci kontrolę nad synami, tak jak stracił kontrolę nad żoną. Cztery dni później Marie-Anne dostała drugi list: Brahim nie wyjeżdża z Algierii, a chłopcy zostają z nim. Wiadomość ta spadła na nią jak grom z jasnego nieba. Nie mogła w to uwierzyć. Kolejną reakcją był sprzeciw - była przekonana, że nie ujdzie to Brahimowi płazem. Nie wątpiła, że sąd francuski zażąda natychmiastowego powrotu jej synów. To przekonanie nie opuściło jej nawet po telefonie do Ministerstwa Sprawiedliwości, które nie miało jej nic krzepiącego do powiedzenia, - chyba, że za takie uznamy stwierdzenie, iż ministerstwo jest zawalone podobnymi przypadkami. Marie-Anne była zdumiona. Nigdy przedtem nie słyszała o porwaniach dzieci przez jedno z rodziców. Na początku października pojechała do Algieru, gdzie ambasada francuska zorganizowała jej spotkanie z Brahimem. Oznajmiła mu, że przyjechała, aby z nim porozmawiać, ale najpierw chce się dowiedzieć, co o całej sprawie myślą dzieci. Do mieszkania Brahima pojechali taksówką, ale Marie-Anne musiała czekać jeszcze kilka godzin na rozmowę z synami, mieszkającymi w domu babci, odległym o 190 kilometrów. Kiedy Amar i Farid zobaczyli matkę, byli równie podnieceni co pełni obaw. Dlaczego tu przyjechała? Czy stało się coś złego? Bolesny wyraz jej twarzy mówił wszystko. Zrozumieli, nim zdążyła im cokolwiek wyjaśnić. — Wasz ojciec chce, żebyście tu zostali na zawsze — zaczęła Marie-Anne. — Ależ mamusiu, chcemy jechać do domu — zaprotestował Amar, — Musimy iść do szkoły. Uspokajała ich jak mogła. — Na razie jeszcze nie możecie jechać, ale zrobię wszystko, żebyście wrócili do domu. Była to jedynie obietnica, ale, jak miały pokazać przyszłe wydarze-nią^ta matka nie rzucała słów na wiatr. 183 Chłopcy spytali Brahima co się dzieje: dlaczego chce ich tu zatrzymać i jakie są jego plany. Amar, który na ogół odważniej i głośniej przeciwstawiał się ojcu, powiedział: — Tato, my chcemy wracać do Francji. — Zamknij się! — warknął ojciec. — Nie masz tu nic do gadania! Odkąd przyjechali do Algierii, Brahim stał się opryskliwy i przejawiał dytkatorskie zapędy w stosunku do synów. Był też wyraźnie sfrustrowany. Przekonywał sam siebie, że jego postępowanie wobec Amara i Farida jest właściwe, i że wkrótce chłopcy to zrozumieją i mu podziękują. Bardzo się przeliczył. W duszach chłopców rozpętała się istna burza nieprzyjaznych ojcu uczuć. Wyrzucali sobie wcześniejszą radość z przedłużającego się pobytu, która uczyniła z nich nieświadomych sprzymierzeńców ojca w jego intrydze. Teraz płonęli gwałtownym młodzieńczym gniewem. Ojciec ich okłamał. Podstępem oderwał od domu, przyjaciół, francuskiej rodziny. Nawet po ich przyjeździe do Ghardai kłamał, symulując chorobę. Odwlekał w ten sposób szczerą rozmowę na temat swoich prawdziwych zamiarów. Chłopcy zrozumieli, że wmieszana w to była cała rodzina. Od chwili przyjazdu przewożono ich z jednego domu krewnych do następnego, a oni cieszyli się z możliwości ciągłego przebywania w towarzystwie kuzynów. Dopiero teraz zrozumieli, że wszyscy ci ludzie ich pilnowali. Doszli też do wniosku, że Brahim zaplanował porwanie już w czasie ich poprzedniej wizyty w kwietniu. — Może byś tu wrócił — nakłaniali go wtedy krewni. — Tu zawsze świeci słońce. Będziesz miał swój dom, chłopców i łatwiejsze życie. Fakt, że Amar i Farid nie zostali zmuszeni do przyjazdu do Algierii oraz że dobrowolnie, a nawet ochoczo dołączyli do ojca, powodował, że czuli się jeszcze gorzej. Porwania dzieci przez rodziców, podobnie jak kazirodztwo i napastowanie seksualne, zakłócają rozwój osobowości dziecka. Amar i Farid ufali ojcu, a nawet więcej, uwielbiali go, chcieli go naśladować, być takimi jak on. Zabierając ich bez pytania, łamiąc ich wolę, okaleczał ich kształtującą się właśnie osobowość. Marie-Anne została w Ghardai przez dwa tygodnie. W pierwszym odruchu zamierzała zostać w Algierii, aby pilnować synów, ale szybko z tego pomysłu zrezygnowała, ponieważ w takim przypadku musiałaby przejść na islam. Brahim pokazał jej miejsce, gdzie musiałaby mieszkać — sama, bez dzieci. — One muszą przyzwyczaić się od nowego życia — wyjaśnił. Zdawała sobie sprawę, że nie ma szansy odzyskania synów poprzez algierskie sądy. Miała jednak nadzieję, że zwycięży w sądzie francuskim. Rozstając się z matką, zapłakani Amar i Farid łudzili się, że wkrótce, być może już w przyszłym miesiącu, do niej dołączą. Tak 184 ich tu , odważniej gadania! I i przeja-¦^ icyraźnie aie wobec : wieją i mu zk istna burza [iiadość z prze-fch sprzymie-piodziericzym [przyjaciół, ai kłamał, : na temat ia. Od chwili astępnego, warzystwie \ pilnowali. |»' czasie ich - Tu zawsze iejsze życie. u do Algierii [powodował, Iztwo i napas-l.taiar i Far id iladować, być bkaleczał ich i pierwszym )», ale szybko tu musiałaby itaby mieszkać ¦ wyjaśnił, lów poprzez izie francus-iizili się, że Itóączą. Tak rozpoczął się dla nich okres, w którym każdy dzień był oczekiwaniem wyjazdu. Zastanawiali się nawet, jakie pamiątki algierskie wezmą ze sobą. Musiało upłynąć sporo czasu, zanim Marie-Annę zrozumiała, że ani Francja ani Algieria nie chroniły ofiar uprowadzeń rodzicielskich. Tylko nowe ustawy, uznane przez obie strony, mogłyby zmienić tę sytuację. Francję od Algierii oddziela zaledwie 640 kilometrów Morza Śródziemego — jest to godzina lotu samolotem. Przez wieki obie kultury dramatycznie, często gwałtownie ścierały się ze sobą. Częściowo podbita przez muzułmanów Algieria znajdowała się pod rządami Francji od roku 1834 do 1962, kiedy to Algierczycy wygrali swą walkę 0 wolność, a rząd francuski proklamował niezawisłość Algierii. Dla Francji ta wojna — długa, krwawa i bez wyraźnego celu — stała się takim samym problemem jak dla Ameryki wojna z Wietnamem. Zwycięzcom i pokonanym pozostawiła ona trwałe uczucia niepokoju 1 urazy. W ostatnich latach do Francji napływa coraz większa liczba imigrantów. Wśród nich najliczniejszą, ośmiusettysięczną grupę stanowią Algierczycy. Są to w większości młodzi ludzie, którzy muszą borykać się z nękającym tę grupę szacowanym na 40 procent bezrobociem — i z napaściami rasistowskich polityków rozbudzających antyimigranckie resentymenty. Ludzie po obu stronach kulturowej bariery nie ufają sobie. Przepaść staje się szczególnie wyraźna w domach małżeństw pomiędzy Algierczykami a Francuzkami. Rzadko zdarza się układ odwrotny. Muzuł-mankom wolno poślubić tylko muzułmanina, inaczej grozi im odrzucenie przez rodzinę. Według francuskiego prawa cywilnego pozycja społeczna męża i żony jest taka sama. Oboje są współodpowiedzialni za wychowanie dzieci i ich przyszłość. Ten stan trwa nawet po rozwodzie. Natomiast algierski kodes rodzinny przyjęty w 1984 roku stoi na straży patriarchatu i zasady islamu podnosi do rangi prawa państwowego. Dozwolone jest wielożeństwo, jednak kobiecie wolno wyjść za mąż tylko za zgodą opiekuna, a po ślubie winna być we wszystkim posłuszna woli męża. Zgodnie z kodeksem matka dba o ciała dzieci karmiąc je i ubierając, a ojciec troszczy się o ich umysły przekazując im tradycję i wychowując je na dobrych mahometan. Podejmowane przez Algierczyków próby przeszczepiania zasad patriarchatu na grunt francuski napotykają na mniejszy lub większy opór. Koliduje to z mahometańskim ideałem trwałej i zgodnej rodziny. Potępiając falę uprowadzeń dzieci przez rodziców do Algierii (w połowie lat osiemdziesiątych zanotowano aż 3000 takich przypadków), szejk Abbas, rektor Wielkiego Meczetu w Paryżu, oświadczył: 185 — Martwi mnie niezmiernie fakt, że te dzieci nie są wychowywane przez matki. Nikt nie zastąpi dziecku matki, wszyscy chyba jesteśmy co do tego zgodni. Jednak trzeba zrozumieć, że ojciec jako głowa rodziny ponosi odpowiedzialność za przyszłość dziecka. Dziecko nosi jego nazwisko i jest tego samego co on wyznania. W Algierii po rozwodzie ojciec pozostaje jedynym opiekunem dzieci. Chociaż matka może nadal się nimi opiekować, nie ma prawa podejmować decyzji i musi wychowywać je zgodnie z wiarą ojca. We Francji (gdzie jedno małżeństwo na trzy — te liczby dotyczą nie tylko małżeństw mieszanych — kończy się rozwodem) Algierczycy przekonują się, że sędziowie zazwyczaj przyznają opiekę matce i to wraz ze wszystkimi prawami rodzicielskimi. To stawia ojców w niemożliwym do przyjęcia położeniu. Odrzuceni przez społeczeństwo francuskie, obolali po utracie żon, często z niespotykaną dotąd gorliwością szukają oparcia w zasadach religii mahometańskiej. Wielu uważa, że pozostało im tylko jedno wyjście z sytuacji: porwać dzieci do Algierii. Pozbywają się moralnych .skrupułów, a kiedy już znajdą się w kraju, mogą liczyć na poparcie hierarchii islamskiej i państwa. W świetle powyższego Brahim Houache jawi się jako przypadek typowy dla takich uprowadzeń. We Francji był niewątpliwie rozgoryczony i czuł, że się z nim źle obchodzono. Kiedy jego małżeństwo zaczęło się rozpadać, prawie nic już go tam nie trzymało. Dla Brahima było zupełnie naturalne to, że ucieka pod bezpieczną osłonę rodzimej kultury, trzyma się jej bardziej kurczowo niż przed wyjazdem i że przywozi ze sobą dwóch chłopców, za których czuje się odpowiedzialny. Jednakże Amar i Farid nie mogli lekko i bezboleśnie przystosować się do nowego życia w Algierii. Nawet w sprzyjających okolicznościach takie przeniesienie byłoby dla nich trudne. Wszystko tu było obce: język, tradycyjny strój (w tym czapeczka do szkoły), religia i mechanizmy społeczne. Jedyne nie zakryte twarze kobiece, jakie tam widzieli, należały do ich babki i ciotek. Znajdowali się w niewesołym położeniu i stale towarzyszyło im uczucie alienacji. Żyli rozpaczliwą nadzieją, że uciekną z Algierii, i tak mijał im rok za rokiem. Marie-Annę przyjeżdżała mniej więcej co sześć miesięcy, a oni nie mogli się doczekać kolejnej wizyty, łudząc się, że tym razem matka już na pewno zabierze ich do Francji. Dlaczego mieli więc przystosowywać się do czegoś tymczasowego? Każdego dnia dawano Amarowi i Faridowi odczuć, że są „inni". W szkole byli pod ścisłym nadzorem dyrektora spokrewnionego z ich ojcem. Chociaż zostali zaakceptowani przez kolegów, mówiło się o nich jako o „tych, którzy przybyli zza morza", pochodzących z innych stron. Z wyjątkiem arabskiego, którym władali coraz płynniej, inne przedmioty, takie jak angielski, francuski i Koran nauczane głównie 186 J >L :v* nywane [Bieśmy co I.! rodziny nosi jego piekunem prawa (ojca. We tylko ekonu-vraz ze lożliwym lancuskie, ją szukają ozostało lozbywają logą liczyć [przypadek jpliwie roz-Imatżeristwo i Brahima ; rodzimej ,dem i że owiedzial- znościach I było obce: limechaniz- 1 widzieli, yszyło im jtógierii, i tak I co sześć : się, że tym » mieli więc : są „inni". Honego z ich ii!o się o nich z innych miej, inne ane głównie metodą pamięciową, były dla nich nudne i rozwlekłe. Bracia czuli, że zostają w tyle za swoimi francuskimi kolegami. W styczniu 1981 roku Marie-Anne zobaczyła program telewizyjny o kontruprowadzeniach. Skontaktowała się z dwiema kobietami biorącymi udział w tym programie: Gabrielle Barton, która odzyskała dwójkę dzieci porwanych do Arabii Saudyjskiej i Jocelyne Bany, której siedmioletni syn został uprowadzony przez ojca do Algierii. Chociaż nadal miała nadzieję na załatwienie sprawy drogą sądową, Marie-Anne zaczęła myśleć o czymś, co ją jednocześnie ekscytowało i przerażało: 0 ucieczce synów. W marcu pojechała do Ghardai zobaczyć chłopców. Wymyśliła szyfr, aby się z nimi komunikować i ostrzegła, by byli na wszystko przygotowani. Zrobiła chłopcom zdjęcia do fałszywych paszportów 1 dopiero wtedy zdała sobie sprawę, że nie ma szans na sukces. Po pierwsze, Brahim był ogromnie podejrzliwy, kontrolował niemalże każdy jej ruch i uniemożliwiał pozostanie sam na sam z Amarem i Faridem. Po drugie zorientowała się, że oprócz podrabianych paszportów będzie potrzebowała pisemnej zgody Brahima na wyjazd chłopców z kraju. W dodatku Ghardąję dzieliło od leżącego nad morzem Algieru 400 kilometrów trudnej do przebycia Sahary. Chłopcy oburzali się, że ograniczano im dostęp do matki, ingerowano w ich najbardziej intymny związek. Raniła ich również świadomość bardzo niskiego statusu Marie-Anne w rodzinie Brahima. Traktowana była jako osoba gorsza, jako ktoś „nieczysty", ponieważ była chrześcijanką i utraciła swoje dzieci. To ostatnie uzasadnienie było szczególnie okrutne. Brahim posunął się tak daleko, że zabronił jej dotykać czegokolwiek w domu. Matka i synowie grali bez końca w scrabble jedynie po to, aby móc siedzieć blisko siebie i przekazywać sobie nieme znaki. Zaczęli wymykać się na podwórko, aby spędzić kilka chwil z dala od groźnego spojrzenia Brahima... aby wymienić uściski, pocałunki i wyszeptać marzenia o ucieczce i ponownym połączeniu, się. Po dwóch tygodniach Marie-Anne powróciła do Francji. Wkrótce potem otrzymała list, który udało się przemycić jej synom. Ostrzegali ją w nim, aby była ostrożna i uważała, ponieważ ojciec zamierza się ponownie ożenić. Wówczas zrobiła to, co robi wiele osób, którym współmałżonek uprowadził dzieci: podjęła działania prawne. Uzyskała rozwód i wróciła do swojego panieńskiego nazwiska Pinel. Sąd francuski przyznał jej opiekę nad Amarem i Faridem; jak wielu przed nią, szybko odkryła, że ten kawałek papieru jest bez znaczenia. Pomimo dawnych związków obu krajów, a być może właśnie z ich powodu, orzeczenie sądu francuskiego nie miało mocy w Algierii. Kiedy Marie-Anne próbowała odzyskać prawo opieki nad dziećmi w sądzie algierskim, została odprawiona z kwitkiem. Islamskie prawo tego kraju stanowiło wyraźnie: chłopcy należeli do ojca. Sąd orzekł 187 jednak, że Brahim musi zapewnić Marie-Anne finansową rekompensatę. Pieniądze te pomogły jej pokryć opłaty sądowe. Gdy w roku 1982 Brahim ponownie ożenił się, chłopcy przestali mieszkać z krewnymi i przeprowadzili się do domu ojca. Tam znaleźli się pod pantoflem macochy. Jak łatwo było przewidzieć, wkrótce pojawiły się konflikty, które nasiliły się szczególnie w czasie, gdy ich ojciec przez dwa miesiące siedział w więzieniu za działalność polityczną. Pewnego wieczoru, gdy Amar wrócił do domu o wpół do jedenastej, przekraczając surowo wyznaczoną porę, macocha zakończyła dyskusję wymierzeniem policzka. Słuchając rozkazów Brahima, Amar i Farid bez entuzjazmu poddawali się głównym rytuałom islamskim, włącznie z postem od wschodu do zachodu słońca w czasie Ramadanu. Nie interesowało ich przesłanie religii, wszystko to było dla nich bezsensowną szopką. Patrząc, jak ojciec odprawia swoje codzinne modlitwy, chłopcy stawali się coraz bardziej cyniczni. Brahim zniszczył swoją rodzinę, okłamał synów i zmusił ich do pozostania w miejscu, którego nienawidzili. Czy on albo jego krewni, którzy go popierali, mieli prawo uważać się za dobrych muzułmanów? Chłopcy żyli z coraz głębszym przeświadczeniem, że ludzie mówią jedno, a robią drugie. Postawa chłopców wobec otaczającego ich świata wynikała z emocjonalnego dystansu, jaki dzielił ich od ojca. Z czasem Amar i Farid przestali bać się Brahima, ale również przestali go szanować, podobnie jak Mahtab straciła szacunek dla ojca w dniu, kiedy Mudi powiedział, że nie jedziemy do domu. Uwielbiany dawniej ojciec nie był już ich idolem. Czuli jedynie pogardę i listość dla człowieka, który utrzymywał, że jest prawy, a żył w ciągłym zakłamaniu. Od samego początku Brahim sprzeciwiał się jakiemukolwiek kontaktowi synów z matką. Z jego polecenia pracownicy miejscowej poczty (którymi byli jego przyjaciele albo krewni) przechwytywali całą korespondencję w obie strony, nawet prezenty urodzinowe od Marie-Anne i kartki na Boże Narodzenie. Posunął się nawet tak daleko, że kaza/ macosze przeglądać książki szkolne chłopców w poszukiwaniu ukrytych zdjęć Marie-Anne: gdyby je znalazła, miała je natychmiast podrzeć. Na szczęście Brahim nie mógł powstrzymać matki starającej się o odzyskanie dzieci. Po spotkaniu z Marie-Anne byłam zaskoczona podobieństwem naszych historii — początkowych uczuć bezsilności, zawiedzionych nadziei co do systemu prawnego, oraz niskiego statusu w świecie muzułmańskim. Dostrzegałyśmy też oczywiście znaczące różnice. Miałam to szczęście, że nie rozdzielono mnie z córką po porwaniu, udało mi się doprowadzić do ucieczki i rozwiązać tę sytuację w stosunkowo krótkim czasie. Nic z tego nie okazało się możliwe dla Marie-Anne. Mogła liczyć jedynie na wsparcie duchowe w postaci wyrazów sympatii 188 L ¦ekompen- przestali n znaleźli wkrótce isie, gdy ich Apolityczną, ido jedenastej, pylą dyskusję u podli od wscho-Isowało ich szopką. cy stawali okłamał Jwidzili. Czy frażać się za przeświad- raikała z emoc-i Farid ć, podobnie i powiedział, 1 był już ich iry utrzymy- ikolwiek kon-jwej poczty całą kore-kod Marie-Annę ¦daleko, że kazał ikiwaniu ukry-natychmiast li matki starającej . podobieństwem \t zawiedzionych w świecie t różnice. Mia-¦waniu, udało stosunkowo \'arie-Annę. \ sympatii ze strony wielu osób z jej rodzinnego kraju. Jej niezaprzeczalną zasługą było to, że prędzej ode mnie zrozumiała potrzebę współpracy. Annie Sugier miała sto sześćdziesiąt dwa centymetry wzrostu i niespożytą energię, a ponadto obdarzona była niezwykle silną wolą. Miała delikatny, wysoki głos, w którym jednak zawsze było słychać pewność i determinację. Annie pracowała jako inżynier we Francuskiej Komisji do Spraw Energii Atomowej. Mieszkała za granicą i wykazywała wiele zrozumienia dla innych kultur. Pasjonowały ją sprawy feminizmu i dzięki swej działalności na tym polu poznała w 1981 roku Jocelyne Bany. Poruszona kłopotami Jocelyne, której dziecko zostało uwięzione w odległym kraju, a ona nie była w stanie mu pomóc, skierowała ją do swojej przyjaciółki, prawniczki i feministki, Lindy Weil-Couriel. Odkrywszy, że przypadek Jocelyne jest jednym z wielu, Annie i Linda założyły „Wspólnotę Solidarnościową Matek Uprowadzonych Dzieci", nazwały się Matkami Algieru. Do pomocy wciągnęły trzy inne przyjaciółki: Chantal Hanoteau, zajmującą się gromadzeniem informacji w wydawnictwie, Odette Brun, emerytowaną lekarkę, oraz Anne-Marie Lizin, posłankę do belgijskiego parlamentu. Kobiety te nie nazywały siebie przywódczyniami, ale raczej opiekunkami duchowymi rodziców, którzy zostali sami bez dzieci. Być może należałoby je nazywać matkami chrzestnymi. Żadna z nich nie miała własnych dzieci. Mimo to wszystkie z ogromnym zapałem pragnęły zapobiegać uprowadzeniom rodzicielskim. Były feministkami, ale sprawę widziały przez pryzmat szerszej tradycj wywodzącej się od Woltera i Rewolucji Francuskiej, a opierającej się na pojęciu równości i uniwersalnych praw człowieka. W listopadzie 1983 roku, w czasie wizyty państwowej prezydenta Algierii Szadli Bendżedida w Paryżu, matki chrzestne urządziły demonstrację protestacyjną przed ambasadą, gdzie zostały brutalnie zatrzymane przez policję. Kilka kobiet aresztowano i wsadzono do wozu policyjnego; tam Annie spotkała po raz pierwszy Marie-Anne Pinel. Demonstracja ta stanowić będzie oficjalny początek istnienia Matek Algieru. Nie zastraszone aresztowaniami przedstawicielki Wspólnoty postanowiły zaryzykować jeszcze bardziej. Zapowiedziały, że ich następna akcja przyciągnie uwagę szerokiej opinii publicznej: matki popłyną do Algierii statkiem o nazwie „Liberte", spróbują spotkać się z przedstawicielami rządu i ze swoimi córkami i synami. „Łódź do Algieru", jak nazywały ją środki masowego przekazu, w dniu 6 lipca 1984 roku miała na liście pasażerów około trzydziestu matek (włączając w to kilka emigrantek z Magrebu mieszkających we Francji). 189 Kiedy matki zgromadziły się przy dokach w porcie w Marsylii, cieszyły się na myśl o spotkaniu z dziećmi, towarzyszyło temu jednak zdenerwowanie. Marie-Anne nadal odwiedzała swoich synów co pół roku, ale inne matki nie widziały swoich dzieci od dawna. Dlatego też zastanawiały się, co będzie, gdy je zaaresztują w Algierii, czy dzieci mają co jeść, czy płaczą w nocy, czy zaakceptowały swoje nowe warunki życia i czy ich przyjazd nie spowoduje zbyt wielkiego zamieszania. Zastanawiały się też, czy zostaną rozpoznane przez dzieci i z czego będą je utrzymywać, jeżeli uda im się zabrać je z powrotem. W dniach poprzedzających przygotowania do podróży, oba rządy, francuski i algierski, czując rosnące napięcie, zwróciły się do matek chrzestnych z propozycją otwartych negocjacji, o ile protest zostanie odwołany. Annie nie była zdecydowana, jaką obrać drogę. Martwiła się, że grupa jest za duża, aby ją dobrze zorganizować. Bała się, by się nie rozpadła, gdy dotrze do Algierii, gdzie może jej grozić aresztowanie. Matki miały właśnie wchodzić na pokład „Liberte", kiedy Annie krzyknęła: — Nie wsiadamy! „Łódź do Algieru" jest odwołana! Pomimo zaskoczenia, matki, szanując autorytet Annie, podporządkowały się jej decyzji. Lecz wkrótce Annie pożałowała swoich słów. — Popełniłam wtedy, w 1984 roku, błąd zatrzymując statek — przyznała się później. — Trudno było mi się pogodzić z tą pomyłką. Były tam te wszystkie kobiety, których nadzieje rozbudziła, które jedynie wiara w odzyskanie dzieci powstrzymywała od rozpaczy — a ona je zawiodła. Zaufała przedstawicielom rządów, grających na zwłokę i mydlących oczy obietnicami przyszłych negocjacji. — To była wielka pomyłka i dlatego też spadła na mnie wielka odpowiedzialność — powiedziała Annie. Od tego momentu podwoiła wysiłki w celu wywalczenia dla tych kobiet najważniejszego: możliwości wznowienia kontaktów z dziećmi. Pierwszą rzeczą, którą należało zrobić, było wybranie przedstawicielek grupy, pięciu matek, na których można by polegać w każdych okolicznościach. Annie zdecydowała, że godnymi zaufania mogą być tylko takie kobiety, które nie zawahają się przed podjęciem walki. Muszą mieć nieskazitelny charakter, być całkowicie lojalne, oddane pracy w grupie i gotowe poświęcić wszystko, aby osiągnąć wspólny cel. — Nie można od ludzi wymagać, aby byli idealni — zauważyła Linda Weil. — Ale skoro miałyśmy zwyciężyć, one musiały być idealne. Annie nigdy nie wątpiła, że Marie-Anne Pinel powinna być jedną z pięciu. — Polubiłam Marie-Anne od początku — powiedziała. Zawsze była punkutalna, robiła to, o co ją proszono i nie mówiła za dużo. Właśnie takiej osoby szukałam. 190 i V Marsylii, u jednak a co pół ¦Litego też i czy dzieci | swoje nowe :go zamie-:ez dzieci owrotem. rządy, matek ! zostanie f Martwiła | się, by się ztowanie. dy Annie :, podporząd-Iswoich słów. latek - przy-i pomyłką, ikdzila, które jod rozpaczy rających na imnie wielka nia dla tych (z dziećmi. : przedstawi-i w każdych mogą być .Yiem walki, oddane cwspólny cel. u - zauważyła [.-A1 być idealne, być jedną k Zawsze była o. Właśnie Matki chrzestne, obdarzone instynktem politycznym, wiedziały, że żadnej walki o wielką sprawę nie wygrywa się szybko — to była sprawa na dłuższy dystans. Przez następnych siedem lat w ogromnym stopniu poświęcały jej swój prywatny czas i pieniądze (dosyć długo utrzymywały organizację prawie wyłącznie z własnych kieszeni). Rozumiały również potrzebę współdziałania w grupie, tak ze względów zasadniczych jak i praktycznych. Były całkowicie bezinteresowne, lojalne, oddane sprawie, a nie pojedynczym osobom. Annie, ich przywódczyni, nie pochwalała rozmów o poszczególnych przypadkach. Wiedziała, że jeżeli miały osiągnąć swój cel, muszą pozostać zjednoczone i nie mogą się rozpraszać. Kiedy rozeszły się wieści o działalności matek chrzestnych, skupiły się wokół nich dziesiątki matek dzieci pozostawionych w Algierii. Dla tych kobiet praca była najlepszą terapią, koncetrującą energię, rozładowującą napięcia i dźwigającą z załamania. — Po fiasku wyprawy statkiem zdecydowałyśmy się robić wszystko razem, tylko takie działania wydawały się mieć sens — powiedziała Jocelyne Bany, inna wybrana przedstawicielka grupy. — Jesteśmy świadome tego, że nie możemy żądać powrotu naszych dzieci. Więc próbujemy negocjować i prosić o to, co jest możliwe. — Chciałyśmy ukarać rząd i wskazać jego niedociągnięcia — powiedziała Annie. — Kiedy udałyśmy się do Komisji Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych i spotkałyśmy się z przedstawicielem Francji, powiedział nam, że nie jest to odpowiedni moment i miejsce na omawianie takich spraw. Nie mogłam tego słuchać. Podstawowym żądaniem było przyznanie prawa do odwiedzin wraz z przepisami wykonawczymi. Machiny rządowe, zarówno francuska jak i algierska, były irytująco powolne. Matki Algieru ponownie podjęły ryzykowną walkę. Przedstawicielki grupy pojechały do Algierii 17 czerwca 1985 roku, prawie pięć lat po tym, jak Amar i Farid zostali zabrani do Ghardai. Zaskoczyły sekretarza ambasady francuskiej w Algierze, wtargnęły na teren ambasady, rozsiadły się z plecakami na trawie i odmówiły ruszenia się z miejsca. Początkowo pracownicy ambasady usiłowali nakłonić je perswazją do opuszczenia placówki. Pytali, o co im właściwie chodzi i czy zdają sobie sprawę, że to jest ambasada. Mimo to pozostały na miejscu. Wtedy urzędnicy próbowali je przestraszyć. Powiedzieli, że kiedy nadejdzie noc, teren będzie strzeżony przez psy. Nie wywarło to wrażenia na Matkach Algieru. — Nie ruszymy się stąd — powiedziała jedna z nich — dopóki nie załatwicie naszej sprawy. Ambasador francuski był w niezręcznej sytuacji. Nie chciał ośmielać tych kobiet i popierać ich kłopotliwego protestu. Jednocześnie nie mógł pozwolić, aby spędziły noc pod gołym niebem. Skoro zmuszony był dać 191 I im schronienie, niechętnie zarządził, aby otwarto dla nich mały jednopiętrowy budynek, w którym kiedyś mieścił się snack-bar. Rozpoczęło się okupowanie ambasady. Matki, które dla sprawy porzuciły swoją pracę zarobkową, nie miały pojęcia jak długo tu zostaną i czy ich odważny krok przybliży je do celu. Mimo to czuły się zobowiązane przeprowadzić sprawę do końca. Rząd francuski miał małe możliwości manewru. Jakakolwiek próba usunięcia kobiet z terenu ambasady byłaby publiczną katastrofą. Na szczęście dla matek w tym samym czasie wylądował w Algierze porwany samolot, który przyciągnął za sobą międzynarodową prasę. Kiedy po kilku godzinach było już po wszystkim, reporterom nie zostało nic innego do relacjonowania poza tematem, który wkrótce miał stać się sławny, a mianowicie okupowaniem ambasady przez matki. Mieszkały w warunkach, które trudno nazwać luksusowymi. W jednym dużym pokoju kobiety spały w śpiworach na gołej terakocie. W sąsiednim małym pomieszczeniu znajdowały się urządzenia kuchenne, w tym kuchenka gazowa i mała lodówka. Była też łazienka ź zimnym prysznicem. Pierwszych kilka nocy miało charakter przyjęcia w piżamach. Każda kobieta opowiadała swoją historię, wzbudzając ogólne podniecenie i współczucie. Później, kiedy anegdoty zaczęły się powtarzać, a podniecenie minęło, zdały sobie sprawę z tego, że ich opowieści były przygnębiająco podobne. Dni mijały spokojnie i monotonnie. Nie było tam telewizji, nikt do nich nie dzwonił, a ich radio odbierało tylko jedną stację — i to nie zawsze. Annie, Linda i kilka innych osób — wśród nich ksiądz — pracowali jako kurierzy, porzynosząc wszystko, począwszy od zup i przekąsek, a na książkach i paście do zębów kończąc. Marie-Anne miała jedną radosną przerwę w szarej codzienności, kiedy Amarowi, który był w Algierze na zawodach sportowych, udało się wyrwać na krótką wizytę do ambasady. Nie ruszymy się stąd — napisały przedstawicielki grupy do Annie 21 czerwca. Morale jest świetne i nawet gdyby przyszło nam tu tkwić i pół roku... jesteśmy przygotowane na, najgorsze. Wytrwamy! Wiemy, że możemy na ciebie liczyć. W czwartym miesiącu okupowania placówki jedna z matek załamała się. Helenę Montetagaud uznała, że nie zniesie ani jednego dnia więcej w ambasadzie. Nie chąc, aby ucierpiał na tym image grupy, pozostałe kobiety ogłosiły, że Helenę wyjeżdża do Paryża jako ich „ambasador". Helenę miała wystąpienie w parlamencie francuskim mówiąc o poświęceniu matek i o ich życiu na terenie ambasady. Poczynając od tego dnia Helenę w każdą środę wręczała czterdzieści białych róż prezydentowi Francji, premierowi, ministrowi sprawied- 192 mały d-bar. |Ij sprawy ) tu I czuły się Na i Algierze pą prasę. erom nie wkrótce pdy przez (ni. W jed- kocie. ądzenia i łazienka amach. jplne pod-larzać, ¦i, nikt do |- i to nie ksiądz ' od zup |Marie-Anne pAmarowi, l wyrwać na kto Annie 21 ithfić i pół Wiemy, że t;:k zalama-lego dnia nage grupy, ha jako ich |i francuskim f ambasady. zterdzieści sprawied- liwości i członkom obu izb Zgromadzenia. Na początku kwiaty były świeże, po pewnym czasie Helenę przerzuciła się na uschnięte płatki róż, które miały symbolizować słabnące nadzieje matek. Dzięki zainteresowaniu środków masowego przekazu z wielu krajów, okupowanie ambasady stało się sławne. Zardzewiała machina rządowa zaczęła się kręcić we właściwym kierunku. Przedstawiciele francuskiego i algierskiego rządu zaproponowali układ: jeżeli matki zakończą swój protest, każdy z rządów wyznaczy męża zaufania, który ułatwiłby widzenia z dziećmi. Wydadzą też pewne „regulacje prawne" mające ułatwić rozwiązanie problemu i zapewniające wizyty dzieci na Boże Narodzenie. Dwudziestego czwartego listopada, po pięciu miesiącach od rozpoczęcia protestu, cztery pozostałe matki opuściły ambasadę. Ich przygody bynajmniej nie były zakończone, ale to spartańskie doświadczenie w Algierze wspominać miały jako najlepszy okres wspólnej pracy. Matki były zmęczone czekaniem. Nadeszły wakacje, a dzieci wciąż pozostawały w Algierii, tak samo niedostępne jak przedtem. Rząd Szadliego warunkowo wyraził zgodę na wakacyjne odwiedziny za granicą, ale czekał jeszcze na oficjalną gwarancję rządu francuskiego, że dzieci powrócą. Dwudziestego piątego listopada 1985 roku Marie-Annę Pinel napisała do prezydenta Francji Mitteranda: Po pięciu miesiącach pokojowej okupacji ambasady francuskiej w Algierze, powracamy do domu — ale bez naszych dzieci. Jesteśmy w przededniu świąt Bożego Narodzenia i myśl, że moje dzieci, Amar i Farid Houache, będą ponownie pozbawione radości przebywania ze swoją francuską rodziną, jest dla mnie nie do zniesienia. Jeżeli skontaktuje się Pan z Prezydentem Szadlim, Amar i Farid będą mogli przyjechać do Francji na ferie Bożego Narodzenia, trwające od 20 grudnia do 3 stycznia. Uroczyście obiecuję, że zwrócę dzieci pod koniec tego okresu i nie wykorzystam tej okazji, aby z pomocą prawa francuskigo zatrzymać je przy sobie... Rodzice Marie-Anne, jej szef w Narodowym Biurze Żeglugi Morskiej oraz mer Massy wysłali podobne prośby do Mitteranda. Prezydent odpowiedział, że nie może nic zagwarantować bez zawarcia oficjalnego porozumienia. Nie zniechęcone tym Matki Algieru zjednały sobie szeroki krąg przedstawicieli władz politycznych i kościelnych — od działaczy Francuskiej Partii Komunistycznej i Federacji Protestantów do przywódcy muzułmańskiego, szejka Abbasa — którzy za nie poręczyli. Annie zobowiązała się osobiście odprowadzić dzieci na samolot powrotny do Algieru, „tak, aby odleciały bez problemów". 193 W końcu, aby uniknąć dalszych zastrzeżeń, matki przysięgły w obecności sędziego francuskiego, że oddadzą dzieci pod koniec wakacji. Kiedy już wszystkie warunki zostały spełnione, rząd algierski przystąpił do działania. Gdy ojcowe sprzeciwiali się wydaniu dzieci na wakacje, przysyłano policjantów, którzy wskazując dzieci palcem mówili: „Ty — pójdziesz z nami!" W pierwszych odwiedzinach uczestniczyło niewiele dzieci. Popłynęło tylko sześcioro, w tym Amar i Farid. Nawet wtedy, kiedy świętowano ich powrót, nikt nie potrafił się całkowicie- odprężyć. Wszyscy wiedzieli, że te wakacje były jedynie krótką przerwą w bolesnej rozłące. Dwa tygodnie później matki stanęły w obliczu najcięższej próby — trudniejszej niż ryzyko aresztowania w czasie demonstracji, trudniejszej niż spanie na podłodze przez pięć miesięcy. Miały udowodnić, że nie nadużyją władzy rodzicielskiej dzielonej z ojcami dzieci oraz dotrzymają danego „słowa honoru", w co powątpiewał rząd algierski. Przez solidarność z innymi, każda bez wyjątku oddzała dziecko w terminie. Żadne słowa nie opiszą udręki matek (jedno z dzieci powiedziało, że wolałoby zginąć niż wrócić do ojca). Gdyby złamały obietnicę i zatrzymały dzieci, Algierczycy nie byliby w stanie zmusić ich do rozstania się z nimi. Te silne kobiety stłumiły jednak w sobie instynkt macierzyński i, zadając gwałt swej naturze, oddały synów i córki. Szczególny był przypadek Amara Houache. W wieku osiemnastu lat we Francji był już w świetle prawa dorosły, ale w Algierii, gdzie pełnoletność osiąga się w wieku dziewiętnastu lat, uchodził jeszsze za niepełnoletniego. Swój powrót musiał zaręczyć w Ghardai słowem honoru. Mimo to, gdyby tylko zechciał, mógłby zostać we Francji. Nigdy jednak nie przyszło mu do głowy złamać danego słowa. — Był bardzo odważny i dojrzały — zauważyła Linda. — Wiedział, że jego pozostanie we Francji zagrażałoby negocjacjom, więc wrócił do Algierii. Poświęcił się dla innych. Gdzieś około stycznia 1986 roku jedna z matek chrzestnych podjęła się misji zagrażającej jej przyszłości zawodowej, a nawet wolności. Anne-Marie Lizin, nie będąca obywatelką francuską, została zaufaną pośredniczką w rozmowach pomiędzy matkami a rządem algierskim. W rodzinnej Belgii jej własny rząd nie zwracał uwagi na sprawę matek; był to fakt, z którym Anne-Marie, belgijska deputowana do Palamentu Europejskiego, nie mogła się pogodzić. Ginny, asystentka Anne-Marie, dowiedziała się o Belgijce, której historia podobna była zarówno do mojej, jak i do przypadku Ma-rie-Anne Pinel. Przed rokiem mąż tej kobiety zwabił ich nastoletnie dzieci, dwóch chłopców i dziewczynkę do Algierii, pod pretekstem spędzenia weekendu na weselu. Po przyjeździe zostawił je z kewnymi w miasteczku niedaleko Algieru i zerwał wszelki kontakt z ich matką. : 194 %¦* « \ obecno-ikacji. Kiedy tąpił do i na wakacje, i mówili: „Ty ^dzieci. Popłynę- ¦:Ą świętowa-Wszyscy Miej rozłące. zej próby fkji. trudniej-owodnić, że .dzieci oraz 5[d algierski. ala dziecko [wiedziało, że wetnicę i za-i rozstania ikt macierzyń- i osiemnastu ^erii, gdzie Wjeszsze za lardai słowem >e Francji. ' słowa. . - Wiedział, ; wrócił do sinych podjęła I i nawet wolności. I została zaufaną i algierskim. awę matek; Palamentu ficd jjce, której dku Ma-nastoletnie )d pretekstem je z kewnymi akt z ich matką. Kiedy powrócił do Belgii po szkolne dokumenty dzieci, został aresztowany i osadzony w więzieniu. Sytuacja wyglądała następująco: ojciec siedział w więzeniu, a dzieci pozostawione bez pieniędzy przebywały z babką w Algierii. Kiedy rodzeństwo udało się do swojej ambasady, by prosić o pomoc w powrocie do kraju, powiedziano im, że władze belgijskie mają w tej sprawie związane ręce. Anne-Marie otrzymała bardzo podobną odpowiedź od urządników w Brukseli. — Naprawdę nie mogę nic zrobić — powiedział jej minister spraw zagranicznych — ponieważ nie mamy umowy z Algierią. Rząd belgijski, nie posiadający odpowiedniego układu z Algierią, nie chciał zbytnio naciskać, tym bardziej, że między dwoma krajami finalizowano właśnie kontrakt na dostawy gazu ziemnego. Jednocześnie prywatnie przekazano Anne-Marie zupełenie inną informację. — Musimy coś zrobić — powiedział jeden z wysoko postawionych urzędników państwowych — ale nie możemy tego ucznić oficjalnie. Anne-Marie miała już dosyć biurokratycznych korowodów. — Jeżeli zdasz się na działanie urzędowe, możesz czekać latami — użalała się. A przecież te dzieci nie mogły czekać. Jedno z nich już straciło rok na uniwersytecie. Anne-Marie postanowiła działać na własną rękę. Zdecydowała się pojechać incognito wraz z pewnym dziennikarzem do algierskiego miasta Annabas, niedaleko granicy tunezyjskiej. Dzieci miały być zabrane z domu przez tunezyjskiego kierowcę i przywiezione do niej. Anne-Marie i dziennikarz udając rodziców, przewieźliby je przez granicę, gdzie czekałby już jej mąż, a następnie wspólnie odlecieliby do Belgii. Plan spalił na panewce. Ktoś poinformował Algierczyków o zamiarach Anne-Marie i aresztowano ją podczas opuszczania samolotu w Annabasie. Kilka minut po zabraniu dzieci przez tunezyjskiego kierowcę samochód został zatrzymany. Trójka nastolatków wróciła do krewnych. Dzieci nie miały pojęcia o tym co się działo, i dowiedziały się o tym dużo później. Anne-Marie i dziennikarz zostali uwięzieni na jedną noc, a później przewiezieni do hotelu, gdzie pozostawali w areszcie domowym przez sześć dni. Traktowano ich tam łagodnie, ale nie mieli łączności ze światem zewnętrznym. — Nie bijcie tej kobiety! — błagał ambasador belgijski. Anne-Marie obawiała się, że wynikły z tego skandal zrujnuje jej karierę polityczną i że może być zatrzymana na bardzo długi czas. W trakcie przesłuchania ciągle pytała przedstawicieli władz algierskich o dzieci, domagając się ich uwolnienia i powrotu do Belgii. Algierczycy byli gotowi negocjować tę sprawę, ale dopiero po wypusz- 195 czeniu ojca z więzienia w Brukseli. Obie strony doszły do porozumienia. Wycofano oskarżenia przeciwko Anne-Marie i dziennikarzowi, zwolniono ojca dzieci i cała rodzina zebrała się w Algierze, aby przedyskutować pojednanie. Matka, która mimo wszystko kochała męża, zgodziła się przyjąć go z powrotem. Usiłując zachować twarz, Algierczycy domagali się, aby matka wróciła do Belgii sama, a za nią w tydzień później podążyć miał ojciec z dziećmi. Miało to zostać sfilmowane przez telewizję. Anne-Marie była zachwycona, że dzieci jadą do domu. Podczas lotu do Belgii myślała ze smutkiem, że była to ostatnia akcja w jej karierze politycznej. Kiedy wysiadła z samolotu w Brukseli, spytała witającą ją przyjaciółkę: — Czy idę natychmiast do więzenia? — Chyba żartujesz — odpowiedziała tamta. — Jesteś bohaterką dnia. Było to prawdą. Aresztowanie Anne-Marie trafiło na pierwsze strony gazet w całej Europie. Jej sprawa stała się „głośna". Podziwiano ją jak jakieś niezwykłe zjawisko: polityk posiadający serce. Nie zanosiło się też wcale na koniec kariery. Jej pozaprawna próba uwoleniania dzieci wyniosła ją wysoko. Wkrótce potem została mianowana belgijskim sekretarzem stanu do ,,Europy 1992", gremium, które miało sformułować zasady zjednoczenia kontynentu. Kiedy zapytałam repatriowanych nastolatków, co sądzą o śmiałym działaniu pani Lizin, odpowiedzieli krótko: — W porządku. We Francji Matki Algieru ponownie znalazły się w impasie. Wydawało się, że nadszedł właściwy dla Francji czas, aby wynegocjować dwustronny układ z Algerią w sprawie rodzicielskich uprowadzeń dzieci. Ale w marcu 1986 roku socjaliści francuscy utracili władzę, oddając rządy w ręce neogaullistów i sprawa znów utknęła w martwym punkcie. „ W pierwszą rocznicę okupowania ambasady Marie-Anne Pinel dołączyła do pozostałych matek, aby uczcić ten dzień w Paryżu. Kiedy reporter zapytał wprost, czy Amar naprawdę chce opuścić Algierię, Marie-Anne połączyła go ze sklepem muzycznym, w którym pracował jej starszy syn. Telefon odebrał Amar, który jednym tchem powiedział: — Wyjeżdżamy. Amar zawsze mówił matce, że on i Farid wyjadą razem. Kiedy skończył dziewiętnaście lat, zakupił bilety lotnicze do Algieru. Po dotarciu do stolicy, Amar i Farid próbowali wejść do ambasady francuskiej. Teraz oni z kolei chcieli ją okupować, szukając tu azylu, sprawiedliwości i domu. Młodzieńcy nie mieli potrzebnych dokumentów i zostali odprawieni spod drzwi. Odmówiono uznania ich francus- 196 j do porozumieli dziennikarzowi, |k * Algierze, aby p wszystko kochała ę, aby matka jyć miał ojciec i. Podczas lotu w jej karierze [lata witającą ją bohaterką pierwsze odziwiano fie zanosiło woleniania ana belgijs- które miało i o śmiałym w impasie. ah wynegoc-tich uprowa-acili władzę, ' martwym ie-Anne Pinel x. Kiedy lopuścić Algierię, [tklórym pracował '!ikm powiedział: i razem. Kiedy Algieru. Po kć do ambasady ^szukając tu azylu, i dokumen-i ich francus- kiego obywatelstwa. Dla ambasady pozostali Algierczykami. Nie było tam dla nich miejsca. Przeżyli bolesny zawód, podobny do tego, jaki spotkał Mahtab i mnie, kiedy ambasada szwajcarska odmówiła nam schronienia w Teheranie. Przez następne dwa tygodnie Amar i Farid pozostali w stolicy, mieszkając w nadmorskich domach należących do ich przyjaciół. Wkrótce nadeszły wieści, że ich ojciec uzyskał nakazy aresztowania chłopców - dla siedemnastoletniego Farida za ucieczkę z domu, a dla Amara, który był już pełnoletni, za demoralizowanie nieletniego, co było znacznie poważniejszym zarzutem. W pewnym momencie policja przyszła przed drzwi domu, w którym mieszkali, i bracia musieli schować się w łazience, podczas gdy ich przyjaciele zaprzeczali, jakoby ich widzieli. — Jeżeli zostaną tutaj złapani, będą poważne kłopoty — ostrzegła policja. Wtedy bracia, najbliżsi sprzymierzeńcy przez tyle lat, podjęli bolesną decyzję. Postanowili się rozstać, aby ochronić swych przyjaciół. Amar, unikając aresztowania, poleciał do Francji z pomocą opiekuna z ambasady francuskiej i Lindy Weil-Curiel, która przypadkiem była wtedy w Algierze. W tym czasie Farid wrócił autobusem do Ghardai, gdzie Brahim zabrał go na komisariat na przesłuchanie. Kiedy spytano Farida gdzie był, odpowiedział: — Gdzie mi się podobało. Amar nie mógł pozybć się uczucia, ze zdradził brata, który miał skłonność do ukrywania uczuć i znoszenia bólu w skrytości. W rzeczywistości jednak życie Farida w Ghardai poprawiło się. Brahim, być może czując, że czas mu ucieka, przestał kontrolować młodszego syna. Farid mógł spotykać się z kim chciał i zazwyczaj robił to, na co miał ochotę. Między Brahimem a nim nastąpił spóźniony rozejm. Żył odliczając miesiące, które mu pozostały do osiągnięcia pełnoletności - było ich jeszcze osiemnaście. Pewnego dnia macocha Farida poprosiła Brahima, by pozwolił jej odwiedzić na jedną noc rodziców. Brahim nie pozwolił jej wziąć ze sobą dzieci, a następnego dnia nie chciał przyjąć żony z powrotem. Rozwiódł się z nią i zatrzymał dzieci, które nigdy już nie zobaczyły matki. Farid usiłował wstawić się za macochą. Wiedział dokładnie, jak bolesna jest taka rozłąka i nie mógł znieść myśli, że przyrodnie rodzeństwo podzieli smutny los jego i Amara. Pomimo próśb Farida, Brahim nie ustąpił — już nigdy nie wolno jej było widywać dzieci. W zimie 1986 roku nie doszły do skutku zbiorowe wizyty dzieci za granicą: ponadto szejk Abbas zasugerował, że matki powinny zaprzestać nazywania ich „wizytami bożnonarodzeniowymi", aby nie urażać 197 « uczuć religijnych muzułmanów. Ojcowie Algierczycy nie pozwolili swoim dzieciom wyjechać, więc tym razem niepisana umowa nie została dotrzymana. Matki Algieru były załamane i wściekłe. Zrobiły wszystko, czego od nich oczekiwano, a mimo to nie dopuszczono ich do własnych dzieci. Matki chrzestne wymyśliły nowy plan; trzytygodniowy marsz protestacyjny z Paryża do Genewy. Matki stanowiące trzon organizacji przeszły 600 kilometrów w najgorszą pogodę. — To gniew skłonił mnie do udziału w tym marszu — wyznała jedna z uczestniczek. — Przez długi czas nie miałyśmy nadziei — dodała Margaret Hughes, Brytyjka, która dołączyła do grupy. — Ale teraz jesteśmy przekonane, że to możliwe. Maszerujemy po to, by wymóc negocjacje. Na konferencji prasowej w Paryżu, Anne-Marie Lizin wyjaśniła: — Pomysł tego marszu zrodził się z rozpaczy, ale ma on służyć również temu, by inne narody nie przykładały ręki do gwałtu zadawanego dzieciom. I temu, by dzieci mogły widywać się ze swoimi matkami i ojcami za granicą. W oficjalnym komunikacie matki chrzestne zamieściły apel: „W sytuacji, gdy rodzice wydzierają sobie dzieci przez granicę, uczestnicy marszu pragną wykazać, że porwanie nigdy nie jest dowodem miłości, lecz zawsze aktem przemocy, niekorzystnie odbijającym się na dziecku... Prawo silniejszego nie może rządzić stosunkami wewnątrz rodziny". Matki wysunęły ambitny zestaw żądań — domagały się: swobody poruszania się dzieci i prawa do odwiedzin dla obojga rodziców; powołania mediatora europejskiego; obsadzenia wakującego stanowiska mediatora francuskiego; oficjalnego rozpatrzenia sprawy przez Komisję Praw Człowieka przy ONZ; wreszcie stałego, oficjalnego układu pomiędzy Francją i Algierią. Rząd algierski, narażony na kolejne ataki światowej opinii publicznej, zrobił wszystko, co mógł, by powstrzymać marsz. Za radą pouczonej doświadczeniem Annie, matki odrzuciły zaproszenie do Algieru na rozmowy. Otrzymały słowa zachęty od francuskiego prezydenta Francois Mitteranda, który w końcu przyjął do wiadomości to, co wszyscy powtarzali i obiecał „osobiście porozumieć się w tej sprawie z prezydentem Szadlim". Dziesiątego lutego 1987 eskortowane batalionem kamer telewizyjnych matki wyruszyły z Paryża. Sześć dni później dotarły do Strasbtir-ga, gdzie Algierczycy zaimprowizowali spotkanie, przywożąc kilkoro dzieci na dwudniową wizytę. Kiedy matki spotkały się z dziećmi na lotnisku, zaskoczyła je niemiła niespodzianka; ojcowie zjawili się także, i to w towarzystwie innych mężczyzn, których matki uznały za ochronę osobistą. 198 [nie pozwolili manie została ;o, czego od ch dzieci. If marsz protes-i organizacji [- wyznała [Margaret : jesteśmy 1 negocjacje. i wyjaśniła: on służyć Itu zadawa- ti matkami apel: „W uczestnicy \miloki, lecz dziecku... \ rodziny". ic: swobody rodziców; i stanowis-jrawy przez oficjalnego nii publicz-2. Za radą proszenie do iskiego prezy-Iwadomości to, \tt\\\i) sprawie telewizyj-) Strasbur-'^ J ic kilkoro \ i dziećmi na ' iii się także, za ochronę Spotkanie matek z dziećmi stanowiło wzruszający, choć nie pozbawiony goryczy widok. Niektóre matki i dzieci nie widziały się od lat... i nie bardzo potrafiły się nawet rozpoznać. Powitanie było trudne, ponieważ nie mówiły już tym samym językiem. Matki rozpaczliwie pragnęły uściskać i ucałować swoje córki i synów, ale musiały się powstrzymać, ponieważ dzieci były wystraszone. Algierski mediator miał nadzieję, że rodzice pogodzą się między sobą, lub przynajmniej rozwiążą nieporozumienia, spędzając razem noc, co było niemożliwością dla większości kobiet — rozwiedzionych, lyb żyjących od lat w separacji. Ojcowie nie zgodzili się, by dzieci pozostały na noc z matkami. — Czujemy się tak samo jak przedtem — oświadczyła Jocelyne Bany. — Problem polega na tym, że ojcowie uważają, iż w momencie, gdy dzieci znajdą się we Francji, nie wrócą do Algierii. Matki obawiają się, że jeśli pozwolą im wyjechać, dzieci już nie wrócą. To błędne koło — dodała Helenę Montetagaud, której córki nie było w samolocie. Jej słowa okazały się prororcze. Zanim grupa opuściła Strasburg, raz jeszcze z bólem rozstawszy się z dziećmi, Annie oznajmiła, że rodzice spisali prywatne porozumienia na temat wizyt za granicą. Chociaż te porozumienia nie mogły stanowić podstawy do działań prawnych, rząd algierski obiecał, że będą respektowane. Annie podkreśliła, że protest jeszcze się nie skończył. — Matki walczą nie tylko o siebie, ale także o wszystkich innych, 0 podpisanie układu, który pozwoli dzieciom zachować prawdziwą 1 stała więź z obojgiem rodziców. Grupa podążyła w dalszą drogę, do Szwajcarii. Kiedy matki dotarły do Genewy, burza rozpętana w środkach masowego przekazu osiągnęła stan grożący starciem wszelkiego oporu. W pełnej sympatii mowie powitalnej Leonid Emenow, przewodniczący Komisji Praw Człowieka, oświadczył: — Cierpienia matek są cierpieniami ludzkości, ponieważ matki są źródłem życia, źródłem pokoju... Wierzymy, że społeczność międzynarodowa rozwiąże w końcu wiele problemów, w tym także wasz. Ambasador Algierii przy ONZ wygłosił słowa będące dość specyficznym rodzajem zachęty: — Istnieje smutny problem i wszyscy zdajemy sobie z niego sprawę. W Algierii mówi się, że każdy medal ma dwie strony, więc proszę mi wybaczyć, ale uważamy, że ojcowie mają serca tak samo jak matki. Mówiąc to, nie mam zamiaru pomniejszać waszego problemu i wierzę, że może zostać rozwiązany. Matki Algieru uzyskały akceptację większości zwych żądań: oficjalne uznanie przez ONZ, zgodę Algierii na wznowienie odwiedzin dzieci za granicą, podjęcie negocjacji zmierzających do zawarcia układu dwu- 199 2® stronnego. Mimo to, pomne tak wielu porażek, pozostały nieufne. — Dzieci są traktowane jak pionki szachowe — stwierdziła Ma-Yit-C-j^^^eiWm, MC2.es\TiiczVd marszu. — Wszyscy mówią o prawach, ale nikt nawet nie wspomni o cierpieniach dzieci. W Genewie trwały negocjacje. Sprawą kluczową, jak zauważyła Annie, było ustalenie „kompetencji sądowniczych", zadecydowanie, który kraj ma decydować o przyznaniu w danym przypadku praw opiekuńczych. Stwierdziła, że sformułowanie tej zasady nie może nosić śladu nacjonalizmu — twierdzenia, że Francja lub Algieria jest sama z siebie miejscem bardziej odpowiednim dla dorastania dzieci — lecz musi być inspirowane wyłącznie dobrem dziecka. Musi odzwierciedlać prawo dziecka do spokojnego życia bez zakłóceń i chronić je przed gwałtem, jakim jest porwanie. Strona francuska z całą ostrożnością podkreślała, iż nie zakłada wyższości kulturowej swego kraju, na co, ze zrozumiałych względów, uczuleni byli Algierczycy. Jak zauważył przedstawiciel Francji w Komisji ONZ: — Te dzieci mają prawo do miłości zarówno swoich matek jak i ojców, do miłości rodziny ze strony ojca i miłości krewnych matki, jak również do korzystania z bogactwa dwóch różnych kultur. W powietrzu zapachniało nadzieją, a matki pozwoliły sobie wreszcie na chwilę odprężenia. — Dwoje humanistów zawsze potrafi dojść do porozumienia — stwierdził Claude Allaer, nowy mediator strony francuskiej. W lipcu 1987 dwudziestosześcioosobowa grupa dzieci odbyła drugą zagraniczną wizytę, która do końca przebiegła bez zakłóceń. W grudniu następnych czterdzieści czworo wyjechało w odwiedziny do Francji. Te wydarzenia były połączeniem radości i druzgocącego rozczarowania. Z zimową wizytą przybyło jedno dziecko, które nie widziało matki od dziesięciu lat; 'ich spotkanie głęboko poruszyło wszystkich, którzy byli przy nim obecni. Jednakże wiele innych matek przybyło na lotnisko Orły oczekując powitania swoich dzieci, tylko po to, by dowiedzieć się, że ojcowie w ostatniej chwili złamali umowę. Niektórzy przysłali synów, ale zatrzymali córki; inni w ogóle zabronili dzieciom wyjazdu. Dziesięć matek natychmiast rozpoczęło strajk głodowy na lotnisku. Dla reszty wizyta minęła stanowczo zbyt szybko... i wówczas zdarzyła się rzecz nie do pomyślenia. Jedna z francuskich matek odmówiła odesłania szesnastoletniego syna z powrotem do Algierii. Kiedy Annie usłyszała wiadomość, wykrzyknęła: — Opłaca się być nieuczciwym! W marcu 1988 nastąpiła kolejna zdrada... tym razem jeszcze bardziej demoralizująca. Po specjalnie zorganizowanych odwiedzinach 200 . pozostały nie- - stwierdziła Mawia o prawach, '.jak zauważyła zadecydowanie, przypadku praw nie może nosić ia jest sama 'dzieci - lecz Izwierciedlać inić je przed hk zakłada i względów, ¦ancji w Komi- icti matek jak Łych matki, jak ultur. y sobie wreszcie | porozumienia icuskiej. ii odbyła drugą teń. W grudniu ¦' do Francji. 1 rozczaro-sk nie widziało 1 wszystkich, rzybyło na po to, by Niektórzy ii dzieciom głodowy na ..... i wówczas lamiskich matek :..4o Algierii. •» ^m <^^:i razem jeszcze ____ndi odwiedzinach nieletniej córki, pierwszych odkąd dziewczynka została porwana przed kilku laty, następna matka postanowiła złamać słowo i zatrzymać dziecko. Inne matki wiedziały, że ta osoba jest najsłabszym ogniwem w grupie i że jej historia jest wyjątkowo tragiczna. Ojciec Algierczyk pracował w Arabii Saudyjskiej, a mieszkał we Francji, córkę ukrywał u swojej rodziny. Te dwa przypadki niedotrzymania słowa groziły katastrofą. Od samego początku negocjacji Algierczycy podkreślali, jak ważna jest w tej sprawie odpowiedzialność i przestrzeganie zobowiązań. Zważywszy na różnice kulturowe pomiędzy tymi dwoma krajami i brak jakichkolwiek podstaw prawnych, na których możnaby się oprzeć, słowo honoru matek było jedyną dźwignią, mogącą poruszyć przeciwną stronę. Algierczycy uważali, że i tak poszli już na ogromne ustępstwa. Według obowiązujących u nich reguł społecznych, to ojcowie sprawowali rzeczywistą władzę nad dziećmi. Dlaczegóż Algierczycy mieliby wyzbywać się części tej władzy, gdyby nie mogli ufać słowu matek? To słowo okazało się wiarygodne w przytłaczającej większości przypadków. Ale dwa razy zawiodło i matki obawiały się, że te dwa przypadki mogą podważyć wiarygodność całej grupy. Bały się, że może to storpedować ich akcję, w chwili gdy były dosłownie o krok od osiągnięcia ostatecznego celu; dwustronnego układu, który przede wszystkim chroniłby prawa dzieci. Mimo złamanych serc, matki chrzestne pozostały niestrudzone. Szczególnie Annie, która nie tylko się nie poddała, ale nie zgodziła wycofać nawet o krok. Przeciwnie, postanowiła wykorzystać to niepowodzenie dla dobra sprawy. (Jak powiedziała kiedyś Anne-Marie Lizin: „Annie jest chyba najmądrzejszą osobą, z jaką się kiedykolwiek zetknęłam"). Opierając się na publicznym uznaniu, jakie Matki Algieru zyskały sobie przez lata, obie z Lindą wróciły w kwietniu do Algierii, aby spotkać się z wysoko postawionym urzędnikiem państwowym. Po pierwsze, jak stwierdziły matki chrzestne, dążenia matek były szlachetne i świat domagał się od Algierii, by odpowiedziała na nie równie honorowo, podpisując układ. Po drugie, wizyty dzieci za granicą w dotychczasowej formie były nienaturalne i na dłuższą metę niepraktyczne. Za rok matki mogłyby poprosić o przyjazd dwustu dzieci, w jeszcze następnym roku o czterysta. Po trzecie, te dwa przypadki niedotrzymania umowy były bolesnym przypomnieniem, że ludzie są ułomni i że nie jest uczciwe zmuszanie matek czy ojców do dokonywania wyboru pomiędzy potrzebą własnego serca a interesem ogółu. Prywatne zobowiązania są niewystarczające. Potrzebny jest układ mający moc prawną i społeczne poparcie. Żadna ze stron nie może pozwolić, by osoby o słabszym morale zniweczyły osiągnięcie celu. 201 l\ — Ten kryzys, tak naprawdę, bardzo nam pomógł — stwierdziła Linda. — Cały czas dążyłyśmy do zawarcia konwencji. Kryzys udowodnił, że nie rozwiążemy tego problemu bez odwołania się do środków prawnych. Linda przypomniała sobie, że kiedy wychodziły już z Annie, algierski urzędnik powiedział coś w rodzaju: „Musimy doprowadzić to do końca". — Po powrocie do Francji rozmawiałyśmy z doradcą premiera — ciągnęła — i on nam powiedział, że te słowa mają w języku dyplomatycznym specjalne znaczenie i są bardzo ważne. „Może od nowa rozpoczniemy rozmowy", dodał. Tak więc negocjacje zmierzające do zawarcia układu zostały podjęte potwornie i toczyły się nawet żywiej niż poprzednie. Była jednak ofiara: ogólnie szanowany Claude Allaer, mediator strony francuskiej, który poręczył własnym słowem, że dzieci powrócą do Algierii; został zmuszony do dymisji po pierwszym przypadku niedotrzymania umowy. Warto przedstawić, na zasadzie kontrastu, zachowanie Farida Houache'a w tym czasie. Podczas trzeciej wizyty za granicą miał prawie dziewiętnaście lat — był więc dorosły według francuskiego prawa i niewiele brakowała mu do pełnoletności w Algierii. Gdyby tylko zechciał, mógł pozostać we Francji i nikt nie byłby w stanie zmusić go do powrotu. Farid uczynił jednak coś wręcz przeciwnego; zrobił to, czego życzyłby sobie od swego dziecka każdy rodzic. Utożsamił się z wartościami wyznawanymi przez matkę i grupę, w której odgrywała tak istotną rolę. Zrozumiał wartość i znaczenie poświęcenia. Podobnie jak brat, chciał pomóc w uwolnieniu wszystkich dzieci, nie tylko siebie. Matki wiedziały, że nie mogą zaprzestać swych wysiłków. Po wyeliminowaniu z gry Claude Allaera i z ustawą pozostającą wciąż w sferze planów miały niewielką nadzieję na spędzenie z dziećmi letnich wakacji. Aby przypomnieć światu o swych przedłużających się cierpieniach, sześć spośród nich rozpoczęło w Dniu Matki kolejny strajk głodowy na lotnisku Orły. Tym razem strajk trwał ponad miesiąc i zakończył się poważną chorobą jednej z matek. Miarą rosnącego wpływu akcji był fakt, że prezydent Mitterand przyleciał helikopterem odwiedzić strakujące. Gdy negocjacje weszły w decydującą fazę, grupa przekazała pałeczkę Georginie DuFoix, ministrowi do spraw imigracji w rządzie Mit-teranda; pierwszej osobie na wysokim stanowisku, która nadała sprawie matek odpowiednią rangę. Georgina zorganizowała w 1985 roku czarterowy przelot dzieci na pierwsze odwiedziny za granicę. Podobnie jak Annie Sugier i Anne-Marie Lizin, zyskała sobie zaufanie Algier- 202 stwierdziła /yzys udowo-ifdo środków i już z Annie, owadzie to premiera w języku [„Może od *'dly podjęte dnak ofiara: Bej, który został I umowy. Farida nial prawie go prawa tylko i zmusić go to, czego ; z wartoś-vała tak ie jak kalko siebie. I milko w. Po ;acą wciąż mi letnich się cier-jny strajk f'"":id miesiąc .. rosnącego ..ikopterem ¦17:tla pałecz-,Jzie Mit-i nadała spra-¦¦ 1985 roku ce. Podobnie nie Algier- czyków, udowadniając im wyższość osobistej odpowiedzialności nad protokołem. — Nie chcę, aby dawał mi pan słowo jako dyplomata — powiedziała kiedyś, chcąc skłonić wysokiego urzędnika państwowego do wspaniałomyślności. — Pragnę, by dał mi pan słowo jako człowiek. Algierczycy obdarzyli Georginę najwyższym komplementem: — Ona jest tak uparta, że musi być mężczyzną. Chociaż nie było już Allaera, jego myśli żyły w projekcie układu, którego był autorem. Pozostało jeszcze dopracowanie szczegółów i wykłócenie się o drobne nieścisłości. Negocjatorzy mieli świadomość, że ostateczną formę dokumentu musi cechować niezwykła dokładność, po to, by układ mógł być zatwierdzony, a jego pozostawienia uznawane jako prawo przez obydwie strony. Przede wszystkim, układ musiał być zgodny z zasadami kulturowymi Algierczyków. Jak zauważyła Linda: — Nie można powiedzieć ojcu-Algierczykowi, że nie jest głową rodziny i że nie będzie miał władzy nad swoimi dziećmi. Czy — jak określają to Algierczycy: — Nie można zmusić posiadającego godność ojca do porzucenia swego dziecka. Mając to na uwadze, twierdziła dalej Linda, układ nie powinien zawierać słów: „ojciec" i „matka". Zapewne żadne porozumienie nie mogłoby w pełni pogodzić tradycji prawnych tych dwóch krajów. Układ miał sobie poradzić z tym problemem używając określenia: „rodzic sprawujący opiekę" i koncentrując się na tym, co jest najlepsze dla dziecka. Realizm miał wziąć górę nad legalizmem. Dwie główne zasady zawarte w układzie nie mogły podlegać dyskusji, ani tym bardziej jakimkolwiek sprzeciwom. Pierwsza głosiła, że dzieci mają prawo przebywać w miejscu, które uważają za swój dom i żadne z rodziców nie może zabierać dziecka z tego miejsca. Druga zapewniała dzieciom prawo kontaktu z obojgiem rodziców, włączając w to regularne odwiedziny u rodzica nie posiadającego praw opiekuńczych. Matki były przekonane, że wszystko to razem wzięte, zapobiegnie porwaniom dzieci za granicę. Jeżeli rodzice zrozumieją, że porwane dziecko zostanie niezwłocznie odesłane z powrotem, zniechęci ich to do tego rodzaju przedsięwzięć. A skoro ci sami rodzice uwierzą, że ich rodzicielstwo nie jest w żaden sposób zagrożone, niezależnie od ich sytuacji małżeńskiej, nie będą widzieli powodu do podejmowania tak desperackiego kroku. Gdy dzieci będą mogły poruszać się swobodnie pomiędzy rodzicami, obszarami kulturowymi i kontynentami, nie będzie powodu, aby ktokolwiek je przed tym powstrzymywał. Po pewnych przeobrażeniach, ustawa ujrzała wreszcie światło dzienne. Opinia światowa stała się czynnikiem wydatnie pomocnych 203 *-*rJ przy jej narodzinach. Grupowe przywożenie dzieci na wizyty za granicę okazało się wyjściem zbyt skomplikowanym i niedoskonałym. Co najważniejsze jednak, układ został sformułowany tak, że uspokajał obawy Algierczyków; Francuzi nie chcieli podstępnie wydrzeć ojcom całej rodzicielskiej władzy. Przeciwnie, układ dbał o to, by rodzice dzielili między sobą władzę nad dzieckiem, poprzez sprawowanie bezpośredniej opieki i odwiedziny, oraz podkreślał ich współodpowiedzialność za zapewnienie dzieku wszystkich jego praw. Po siedmiu latach postępującego w żółwim tempie procesu, nagle nastąpił przełom. — Przyjeżdżaj — wezwano Georginę DuFoix w lipcu 1988. — Teraz jest odpowiedni moment do podpisania. Nie ma na co czekać. Przyjeżdżaj do Algierii jak najszybciej. Trzy dni później, 21 czerwca, układ francusko-algierski został podpisany, przypieczętowany i wprowadzony w życie. Powołano tymczasową dwupaństwową komisję do rozpatrzenia wszystkich zaistniałych przypadków porwań, łącznie z tymi, dokonanymi przez Matki Algieru. Następne przypadki miały już trafić wprost do sądów. Jestem przekonana, iż było to wydarzenie znaczące w historii stosunków międzyludzkich. Stanowiło najwspanialszy rodzaj zwycięstwa, zwycięstwa bez przegranych. Matki chrzestne spełniły swą misję do końca. Matki Algieru nie były już odcięte od swoich dzieci. Algierczycy zdobyli szacunek w oczach świata, przerywając łańcuch wzajemnej nieufności i uznając wartości innej kultury. Nikt odtąd nie mógłby patrzeć na nich jak na barbarzyńców. Najważniejsze jednak, że zwyciężyły dzieci, wszystkie dzieci, które mają teraz dwoje rodziców zamiast jednego; wszystkie dzieci, które unikną w przyszłości grozy porwania. Dzięki tak wyraźnemu podkreśleniu przysługujących im praw, osiągniętemu mimo tylu przeszkód, zwyciężyły wszystkie dzieci świata. Definiując „kompetencje sądownicze", układ francusko-algierski przezwyciężył nacjonalizm prawny, jaki obecnie, w większości krajów świata, chroni rodziców porywających dzieci. Ojciec-Algierczyk nie może już zakładać, że będzie korzystał z przywilejów w algierskim sądzie, podobnie jak matka-Francuzka nie może automatycznie liczyć na specjalne traktowanie w sądzie francuskim. Zgodnie z układem, ty został związek małżeński pomędzy rodzicami, gdzie mieszkali razem i ws.cb.ow^wa.lY dx\eL\v krótka y&ów&c. ^ Tstó^c^klćrca &tiLKy\wja2s% za swój dom. W praktyce, ogromna większość przypadków podlegających rozpatrywaniu w oparciu o konwencję, dotyczyła dzieci zwróconych przez 204 j na wizyty za granicę i i niedoskonałym. Co iny tak. że uspokajał pnie wydrzeć ojcom to, by rodzice zez sprawowanie ich współodpowie-Łraw. ppie procesu, nagle lipcu 1988. ba co czekać. Igierski został Zwołano tym-\\stkich zaist-f 1111 przez Matki I do sądów. tace w historii [rodzaj zwycięst-łnily swą misję do ¦dzieci. Algierczycy łańcuch wzajemnej [odtąd nie mógłby lystkie dzieci, które dzieci, które lyraźnemu podkreś-tylu przeszkód, I francusko-algierski t w większości krajów ciec-Algierczyk nie w algierskim automatycznie liczyć ¦ Zgodnie z układem, ¦j kraju, gdzie zawar-lik mieszkali razem : dzieci uważają suących rozpat- przez ojca z Algierii matce we Francji. Jednakże zdarzało się również, że na mocy układu zatrzymywano dzieci w Algierii, w wypadku gdy ich wiek lub czas przebywania w tym kraju przemawiał za takim rozwiązaniem. W momencie ustalenia kompetencji prawnych, sąd nakazuje odesłanie dzieci do ich ojczystego kraju. Równocześnie przyznaje prawo do odwiedzin rodzicowi nie pełniącemu funkcji opiekuńczych. Zgodnie z konwencją, siła wykonawcza należy do ministerstw sprawiedliwości obydwu krajów. Wyroki sądowe traktowane są poważnie i to po obu stronach Morza Śródziemnego. Zarówno francuscy jak i algierscy urzędnicy mają prawo przeprowadzać dochodzenie i odnajdywać poszukiwane dzieci; zbierać wszelkie informacje mogące mieć wpływ na decyzję sędziego, a także zwracać dzieci rodzicom posiadającym prawa opiekuńcze przyznane przez sąd. Nie dopuszcza się grania na zwłokę. Dzieci zazwyczaj wracają w ciągu miesiąca, od momentu gdy sąd zadecyduje o prawach opiekuńczych. Konwencja uzbrojona jest w pewne środki przymusu — są konieczne w przypadku algierskich ojców, stawiających ciągły opór, szczególnie zapamiętałych fanatyków muzułmańskich z ośrodków takich jak Konstantyna. Każdy sprawujący opiekę rodzic nie zezwalający na odwiedziny podlega ściganiu przez prawo. Jeśli z kolei rodzic nie posiadający praw opiekuńczych nie zwróci dzieci w odpowiednim czasie, lokalne władze przejmują je i odsyłają do domu. Chociaż matki-Francuzki wiele zyskały dzięki układowi, nie znaczy to, że mają zupełną swobodę działania. Chcąc zapobiec kolejnej, gwałtownej zmianie w środowisku dziecka (syndrom ,,ping-ponga"), matka musi skorzystać z praw zawartych w konwencji w ciągu roku od momentu porwania. Jeśli czeka zbyt długo, sąd orzeka przeniesienie kompetencji sądowniczych do Algierii. Jeżeli matka została zwabiona przez swego męża do Algierii pod fałszywym pozorem, musi najpierw wrócić do Francji, rozwieść się z mężem i dopiero wystąpić o oddanie jej dzieci. Jeśli odwiedza dzieci w tym czasie, musi zatrzymywać się w hotelu lub jakimś innym neutralnym miejscu; podjęcie współżycia z mężem może spowodować przeniesienie kompetencji prawnych do Algierii. Konwencja francusko-algierska jest daleka od doskonałości. Aby mogła być ratyfikowana przez Algierię, wyłącza z zasięgu swego działania kilka znaczących grup społecznych, nieślubne dzieci, rodziców, którzy pobrali się we Francji, ale są obywatelami innego państwa, urodzone we Francji matki mające ojców Algierczyków (według algierskiego prawa, obywatelstwo dziedziczy się po ojcu, a podwójne obywatelstwo nie istnieje; kobieta, której ojciec jest Algierczykiem, jest także Algierką i nie może wystąpić przeciwko mężowi — Algierczykowi z zarzutem międzynarodowego porwania). Żadne niedociągnięcia, nie mogą jednak przyćmić fenomanalnego, bezprecedensowego sukcesu Matek Algieru. Osiągnęły to, czego nie 205 dokonała wcześniej żadna organizacja ani żaden rząd; skuteczne porozumienie dotyczące opieki nad dzieckiem, zawarte pomiędzy chrześcijańskim i muzułmańskim państwem. Dzięki swemu poświęceniu, odwadze ryzykowania duszą i ciałem i umiejętnościom przekonywania do sprawy wpływowych ludzi, udało im się przenieść przysłowiowe góry. Od czasu ratyfikowania konwencji przez Algierię, porwania dzieci przez rodziców zdarzają się między tymi krajami sporadycznie. Sukces tego przedsięwzięcia może służyć jako zachęta do nowych porozumień między islamskimi i nieislamskimi krajami oraz innymi państwami Amar i Farid są dzisiaj młodymi mężczyznami, mają odpowiednio dwadzieścia cztery i dwadzieścia trzy lata. Już zawsze będą na sobie nosić piętno trudnych lat spędzonych w Algierii, są chłodniejsi w obejściu, bardziej nieufni niż kiedyś. — Czuję, że pozbawiono mnie okresu dojrzewania — powiedział mi Farid, kiedy odwiedziłam jego rodzinę w 1990 roku. Ich historia mówi o triumfie, ale także o tragedii. Brahim Houache miał zapewne dobre intencje, zwabiając synów do Algierii w 1980 roku. Z pewnością czuł się zmuszony, z wielu różnych powodów, sprowadzić dzieci w miejsce, które znał najlepiej. Niewątpliwie miał nadzieję, że uda mu się wzbudzić w synach uznanie dla dziedzictwa, kultury i religii swego kraju. Lecz taktyka Brahima obróciła się przeciwko niemu. Przemoc zastosowana przez ojca wywołała niepożądane następstwa; synowie natychmiast stracili dla niego cały szacunek i chęć lepszego poznania jego kraju. W istocie, nienawidzili wszystkiego w swoim nowym domu, tak jak więźniowie z reguły nienawidzą swojego więzienia. U starszych dzieci, które zostały porwane, jest to powszechny i szczególnie smutny objaw. Jednocześnie tracą oboje rodziców — tego, który pozostaje opuszczony i drugiego, któremu nie mogą wybaczyć. Ale choć w chłopcach wciąż tli się uczucie niechęci, a rozdźwięk pomędzy nimi i ojcem może nigdy nie wygasnąć, trudno powiedzieć, że Amar i Farid są nieszczęśliwi. Spędzają cały wolny czas z Marie-Anne, jakby chcieli nadrobić stracone lata. Niądv_ nie widziałam. «scjśs»ł^ którzy tak wyraźnie podziwialiby i troszczyli się o matkę. Podobnie jak nigdy nie widziałam braci tak bardzo do siebie przywiązanych; mimo normalnych u każdego rodzeństwa kłótni i rywalizacji. Pomyślałam sobie, że są to ludzie, którzy nigdy nie będą się wzajemnie lekceważyć. Udało im się rozpiąć most pomiędzy pokoleniami; wartości wyznawane przez matkę przetrwają w życiu jej synów. Ze wszystkich opowieści, jakich słuchałam w różnych stronach świata, ta ma dla mnie szczególna znaczenie.. Co. t^*Ł, ifłk sjj^&aJasŁ Amara i Farida, żywię nadzieję, że moi synowie będą tak samo bliscy sobie nawzajem i mnie. Nie istnieje nic ważniejszego niż więzy rodzinne, a my, którzy widzieliśmy, jak mogą być zagrożone, wiemy to najlepiej. 206 poro-chrześ-jeniu, od-pania do fwe góry. Jnia dzieci h. Sukces rozumień państwami wiednio | na sobie bw obejś- dział mi kHouache i roku. powadzić idzieję, że (liry i religii Przemoc ; synowie o poznania i domu, J starszych nie smutny •i pozostaje ozdźwięk jdzieć, że synów, 'Mobnie jak mych; mimo pomyślałam lekceważyć. owyznawane stronach i spotkałam famo bliscy j rodzinne, 1 najlepiej. ROZDZIAŁ 9 SPEŁNIAM NASR W marcu 1990 roku wybrałyśmy się z Mathab w podróż do Tel Awiwu, gdzie trwały zdjęcia do naszego filmu „Tylko razem z córką". Było to dla nas przeżyciem nowym i ekscytującym. Po wylądowaniu na lotnisku Ben-Guriona udałyśmy się obie bezpośrednio na plan, gdzie właśnie odtwarzano przed kamerą nasze przybycie do Teheranu pięć lat temu. Gdy podeszłyśmy do filmowej rodziny Mudiego, wszyscy aktorzy powstali na nasze powitanie. W pierwszej chwili wydało mi się, że mam przywidzenia — do tego stopnia niektórzy z nich byli podobni do swych pierwowzorów. Z miejsca zaczęli wyrażać nam swoje ubolewanie z powodu tego, co nas spotkało w Iranie. Sheila Rosenthal, sześcioletnia odtwórczyni roli Mahtab, była zachwycająca — obie z Mahtab pokochałyśmy ją od pierwszej chwili. Stropiła się mocno na nasz widok; myślała, że uciekłyśmy dopiero co. Cieszyła się, że nam się udało, ale nie wiedziała czy nie jesteśmy czasem zmęczone „przez tę jazdę na koniu". Zanim zdążyłyśmy złapać oddech, przedstawiono nas Sally Field, która grała mnie samą. Nie miałam czasu, by zastanowić się, co chcę jej powiedzieć. Wyraziłam jej tylko wdzięczność za przyjęcie tej roli — odpowiedziała, że „urzekła ją ta nieprawdopodobna historia". Spędziłyśmy trzy tygodnie na planie w Izraelu, a Mahtab nawet sama otrzymała rolę — statystowała w scenie w szkole. W Iranie konieczność codziennego rozstania ze mną, by uczęszczać do tej obcej, przejmującej lękiem szkoły, była dla niej wciąż na nowo szokiem. Teraz, kiedy działo się tylko na niby, bardzo bawiło ją codzienne nakładanie mankaj czyli chusty, czy też workowatej opończy zwanej manto. Pewnego dnia trzysta małych statystek w irańskich strojach stało na tarasie szkoły skandując: „Mahtab, Mahtab!" na nasz widok. Wszystkie paliły się do rozmowy z prawdziwą Mahtab. Sheila była świetna. Niczym profesjonalistka, udzielała Mahtab wskazówek aktorskich. Po każdej scenie mówiła: — Byłaś naprawdę dobra, Mahtab. Sheila na tyle opanowała już hebrajski, że mogła służyć za tłumacza, co napawało ją dumą. Przedstawiała moją córkę jako „prawdziwą Mahtab", dodając zaraz: — Ja jestem tylko taką udawaną Mahtab. 207 Mahtab zaprzyjaźniła się również z Lee Harmonem, charakteryza-torem Sally. Lee spędzał całe godziny na planie z Mahtab i Sheilą, wciąż robiąc dla nich papierowe samolociki. Przypominał Mahtab jej dziadka: był kawalarzem i uwielbiał łowić ryby. Mahtab wspominała go jeszcze długo po zakończeniu zdjęć. Pewnego dnia Lee powiedział: — Chodź do przyczepy, podbiję ci oko. I tak właśnie zrobił. Wyglądało to bardzo realistycznie i makabrycznie zarazem. Potem dołożył jej jeszcze wielką „bliznę po oparzeniu". Jaffę, starą arabską dzielnicę Tel Awiwu, cechowało uderzające podobieństwo do Teheranu. Specjalnie do filmu sprowadzono z Iranu plakaty z perskimi napisami. Zmieniono tabliczki z nazwami ulic. Ze ścian szczytowych domów spoglądały ogromne wizerunki AjatoUaha Chomeiniego. Samochody były pomalowane na biało na wzór irańskich pakonów, albo na pomarańczowo, jak teherańskie taksówki, i miały niby-irańskie tablice rejestracyjne. Zaangażowano irańskich konsultantów, by pomogli kostiumografom w stworzeniu wrażenia autentyczności ubioru. Izraelczycy byli tak zaciekawieni co się dzieje, a w okolicach planu gromadziły się takie tłumy, że aż zainteresowała się tym policja. Uflandowie wydali wówczas oświadczenie dla prasy, w którym stwierdzali: ,,To tylko film. Duch AjatoUaha nie nawiedził Tel Awiwu". To podobieństwo przypomniało mi, że znajdujemy się zaledwie o czterysta kilometrów od Iranu, zbyt blisko Mudiego jak na mój gust. Z powodu właśnie tej bliskości, a także zastarzałych problemów izraelsko-palestyńskich, miałam pewne obawy przed naszą podróżą do Izraela. Uflandowie, Michael Carlisle i Departament Stanu zapewnili mnie, że system bezpieczeństwa w Izraelu jest naj szczelniej szy na świecie. Uwierzyłam w to, gdy wzięto mnie do kontroli osobistej przed lotem linią El Al z Chicago, bo pracownikom linii dało do myślenia irańskie nazwisko. Nie przyjmowali do wiadomości mojego celu podróży, dopóki nie skontaktowali się telefonicznie z producentami w Izraelu. Ci ludzie z El Al-u przepraszali mnie później, aleja właściwie z ulgą przyjęłam ten dowód ich skrupulatności. Tak czy owak wkrótce pochłonęły mnie codzienne zajęcia na planie. Było to fascynujące i trochę niesamowite tak oglądać z pozycji widza fragmenty własnego życia. Zazwyczaj sprawiało mi to przyjemność, ale na pewne sceny z trudem mogłam patrzeć. Kiedy Sheila wrzeszczała z przerażenia, że po raz pierwszy ma zostać sama w szkole, czułam się jakby mi ktoś wyrywał wnętrzności — jakiś wewnętrzny przymus domagał się, bym ją czym prędzej 208 ¦~JL* iteryza-i Sheilą, JMtab jej spominała kabrycz- wrzeniu uderzające !ono z Iranu ulic. Ze i Ajatollaha I wzór irańs-taksówki, irańskich i wrażenia ) się dzieje, sowała się prasy, : nawiedził zaledwie Ina mój gust. ] problemów Ipodróżą do i zapewnili liejszy na fetej przed i myślenia ) celu ducentami Ija właściwie u na planie. cji widza ność, ale / ma Imętrzności p prędzej pocieszyła. Najcięższe do zniesienia były iscenizacje znęcania się Mudie-go nad nami. Były tak realistyczne, że przeżywałam na nowo piekło, które przeszłyśmy w Iranie. Kilka miesięcy wcześniej spędziłam parę godzin z Johnem Goldwynem i Chrisem Bombą nad scenariuszem. Po tej sesji obdarzyli mnie bardzo miłym komplementem. — Teraz znając panią, widzimy, że ktokolwiek będzie grał pani rolę, powinien sprawiać wrażenie kogoś rzeczywistego — kogoś zwykłego, z kim każdy może się porozumieć. Od początku stawiałam na Sally Field w roli głównej. W filmach, w których ją widziałam, była wzruszająca i przekonywająca. Jak się okazało, Sally doskonale wypadła w tej roli. Nie konsultowała się ze mną budując postać, ale czułam, że i tak byłyśmy w twórczym kontakcie poprzez scenariusz, nad którym pracowałam wspólnie z reżyserem Brianem Gilbertem. Fascynujące były dla mnie codzienne przeglądy materiałów zdjęciowych — wpatrując się w oczy Sally, znajdowałam w nich wyraz tego, co sama czułam w danej chwili. Zwłaszcza uderzyła mnie wymowna scena, w której mówię Mudiemu, że chcę, aby nasze życie w Iranie jakoś się ułożyło — co było zagrywką obliczoną na zyskanie na czasie, po to, aby móc przygotować ucieczkę. Kiedy Sally w geście fałszywego pojednania objęła Alfreda Molinę, aktora grającego Mudiego, kamera dojechała do detalu jej oczu — i widać było, że co innego mówi, a co innego myśli, że tylko udaje przypływ uczuć. Sally zaskoczyła mnie już pierwszego dnia mego pobytu na planie. Gdy przechodziłyśmy na drugą stronę ulicy, podczas gdy ekipa czyniła przygotowania do kolejnej sceny, Sally pochyliła się, podniosła z asfaltu jakiś śmieć, bodajże styropianowy kubek, i wrzuciła go do kosza. Krzepiący był ten odruch świadczący o tym, że gwieździe nie przewróciło się jeszcze w głowie. W wolnych chwilach Sally wyszywała z wprawą zawodowej hafciarki. Od chwili gdy zeszłyśmy z Mahtab po stopniach samolotu, nieustannie zajmowali się nami Uflandowie. Ich limuzyna przewoziła nas codziennie z hotelu na plan i z powrotem. Zasiadali z nami do obiadu, zapraszali co wieczór na kolację. Harry bez przerwy gadał z Mahtab o ukochanej drużynie mojej córki, Detroit Pistons, typowanych na faworytów finałów playoff u NBA. Harry kibicował Pistonsom nawet wtedy, gdy przyszło im się zmierzyć z Los Angeles Lakers, reprezentami jego rodzinnego miasta. Spędzając tyle czasu z parą producentów, zaprzyjaźniałyśmy się z nimi coraz bardziej. Uflandowie byli dla nas opiekuńczy i pełni zrozumienia — utrzymywaliśmy potem kontakty jeszcze długo po ukończeniu filmu. 209 Po jakimś tygodniu zdjęć Uflandowie oświadczyli, że trzeba będzie wyrzucić ze scenariusza scenę ucieczki. Liczyli na śnieg w górach Ejlat w południowym Izraelu, lecz zima była tam akurat bezśnieżna. Bez śniegu, dowodzili producenci, scena utraci dramatyczną siłę. Najprościej i najtaniej będzie ją skreślić. Alan Ladd, Jr., dyrektor MGM-Pathe, od początku niepokoił się tą sceną ze śniegiem — ze względów bezpieczeństwa. Brian oponował, że ucieczka jest zasadniczym elementem fabuły i zaproponował, by przenieść scenę do Hiszpanii, gdzie spadł śnieg — który to pomysł Uflandowie odrzucili jako zbyt ekstrawagancki i czasochłonny. Ekipa w Altancie czekała już w pełnej gotowości na kręcenie scen amerykańskich; po prostu nie było już czasu na poszukiwanie nowych plenerów. Sally była jeszcze bardziej niezadowolona niż Brian — w pewnym momencie nawet zagroziła odejściem. Chcąc zapobiec katastrofie, Harry wysunął rozwiązanie kompromisowe: przywrócenie ucieczki, ale z realizacją na terenie Izraela — bez śniegu. Sally zgodziła się pozostać. Bfian pośpiesznie przerobił scenariusz — filmowa ja miałam teraz zmagać się z upałem zamiast mrozu — i machina poszła w ruch. • • • Jeszcze kiedy byłyśmy uwięzione w Teheranie, złożyłam Bogu obietnicę — nasr. Takie śluby są powszechne wśród Irańczyków. Na przykład Mehdi, syn siostrzeńca Mudiego, Rezy, urodził się ze zdeformowanymi stopami. Był operowany i musiał nosić specjalne buty i klamry ortopedyczne. Jego rodzice złożyli więc nasr, że jeśli Mehdi będzie chodzić, udadzą się do Meschedu na pielgrzymkę. Treścią mojego nasr było to, że jeśli uda nam się uciec, zabiorę Mahtab do Jerozolimy, by tam chodzić śladami Jezusa. Uflandowie oddali nam do dyspozycji na okres zdjęć wóz z kierowcą, z którym mogłyśmy jeździć gdzie tylko chciałyśmy. Mahtab prawie codziennie była zajęta na planie, ale jednak udało nam się odbyć parę wycieczek. Pierwszą z nich była wycieczka do Jerycha, Masady i nad Morze Martwe. Pojechała tam z nami Mony Rae, aktorka grająca w filmie siostrę Mudiego. Miałyśmy dziwne uczucie, że podróżujemy z naszymi irańskimi krewnymi. Chociaż bardzo lubiłyśmy Mony Rae, musiały to być dla niej trudne chwile, bo przecież odgrywała w filmie rolę bardzo nieprzychylnej mi osoby. Cały czas była tym zażenowana, ale i tak bardzo się zaprzyjaźniłyśmy. Obu nam z Mahtab zaparło dech na widok miejsca, gdzie zwaliły się mury Jerycha. Wstąpiłyśmy do pałacu króla Heroda na szczycie Masady, gdzie przypomniano nam o wielkich ofiarach poniesionych w tym właśnie miejscu. Morze Martwe było niepowtarzalne: bardzo 210 p będzie i Ejlat Bez fiajproś-I-Pathe, :!ędów fabuły I śnieg ancki ;ci na po- pewnym .uastrofie, pęczki, ale (.pozostać. teraz ruch. Bogu (łów. Na c zdefor-jik buty i Mebdi Treścią łahtab do hkierow-pb prawie plbyć parę idy i nad i grająca (różujemy Rae, la w filmie nowana, waliły się szczycie isionych bardzo piękne i bardzo śmierdzące. Woda jest tam tak ciężka od rozpuszczonych minerałów, że nawet ja nie tonęłam, pływając w nim. Często dany kraj kojarzy się Mahtab z jakimś konkretnym uprowadzonym dzieckiem. Stojąc nad Jordanem, spoglądała na drugi brzeg i myśląc w szczególności o pewnym chłopczyku, biadała: — Że też nie możemy tam do niego pojechać i zabrać go stamtąd. Jadąc szosą widziałyśmy plemiona Beduinów mieszkające w namiotach i sylwetki wielbłądów na szczytach gór. Czułyśmy się jakbyśmy odbywały podróż w czasie. Przed namiotami widać było tylko kobiety. Według naszego kierowcy, wykonywały one wszystkie domowe roboty i nieustannie czekały na mężczyzn. W strukturze społecznej Beduinów mężczyzna musi oszczędzać siły na walkę w obronie rodziny. Wręcz niewiarygodny był widok tych ludzi żyjących wciąż jak przed wiekami. Ja, dla której wszystkie wygody cywilizacji współczesnej są czymś oczywistym, chyba nie potrafię sobie nawet wyobrazić ich życia. Widziałyśmy też porzucone wzdłuż szosy pamiątki po wojnie sześciodniowej — zardzewiałe ciężarówki i czołgi znaczące miejsca dawnych walk. Wojna i jej pozostałości nie są w Izraelu traktowane jak odległa przeszłość. W powietrzu czuje się napięcie wojen minionych i przyszłych. Współczułam rodzicom, którzy wychowują dzieci ze świadomością, że w każdej chwili mogą one zostać wezwane do walki — może na śmierć. A cóż dopiero mówić o dzieciach, których przyszłość jest tak niepewna? W kilka dni później pojechałyśmy do Jerozolimy, by spełnić nasz nasr. Pierwszym etapem była Góra Oliwna. Trudno wyobrazić sobie bardziej skłaniającą do refleksji porę na odwiedzenie tego miejsca — przybyłyśmy tam w Wielką Sobotę. Nasz kierowca, Uri, doskonale mówiący po angielsku archeolog, pokazał nam, jak miasta z jednej epoki budowano na miastach z epoki poprzedniej. Mahtab była autentycznie zafrapowana tym, co zobaczyła i do dziś wyjątkowo interesuje się archeologią. Uri napomknął, że gdy ostatnio wiózł kogoś tymi ulicami, obrzucono mu samochód kamieniami i wybito szyby. Bojąc się powtórzenia takiego ataku rozstał się z nami przy grobie Jezusa i pojechał na stację benzynową. Piechotą poszłyśmy z Mahtab w miejsce, gdzie Jezus nauczał apostołów, skąd po raz pierwszy rozbrzmiały słowa Modlitwy Pańskiej. Zobaczyłyśmy ogród i grób, w którym złożone zostało ciało Jezusa. Niestety, według naszego przewodnika, w miejscu Ukrzyżowania jest teraz przystanek autobusowy. Kłębiły się tam tłumy zwiedzających pomimo trwającego na tym terenie konfliktu. Jedna z dzielnic Starego Miasta była niedostępna z powodu demonstracji palestyńskich. Przeczytałyśmy później, że następnego dnia zginęły tam trzy osoby. 211 I Gdy udałyśmy się na Zachodni Brzeg, ze względów bezpieczeństwa mogłyśmy dotrzeć tylko do obrzeży Betlejem. Weszłyśmy tam do pewnego dużego sklepu, gdzie powiedziałam Mahtab, że chcę jej kupić bransoletkę ze złota. Mahtab wolała jednak przepiękną szopkę bożonarodzeniową, podczas gdy ja wybrałam sobie Ostatnią Wieczerzę wy-rzeźbioną w drzewie oliwnym — jedno i drugie pozostanie dla naszych wnuków i prawnuków. Po powrocie do Jaffy zostałyśmy zaproszone na rodzinny seder paschalny przez izraelską sekretarkę planu. Kilku członków jej rodziny mówiło po angielsku, zorganizowali też dla nas angielskojęzyczne hagady, czyli modlitewniki paschalne, tak abyśmy mogły śledzić przebieg modłów. W wyjątkowo miły sposób wszystko nam objaśniali. Wizyta ta była dla mnie szczęśliwą okazją — nie tylko, by uczestniczyć w sederze, ale też by rzucić okiem na tutejsze życie poza murami hotelu. W połowie naszego pobytu w Izraelu mama Sheili urządziła w swym apartamencie hotelowym przyjęcie urodzinowe trzyletniej siostry Sheili, Nicole. Była Sally z mężem i dwuletnim synem Samem, niania Sama, Mahtab i ja. Tort na zamówienie, przyniesiony przez obsługę hotelu, sprawił wszystkim piękną niespodziankę. Pozornie wyglądał na typowy tort czekoladowy, lecz okazało się, że jest zrobiony z mąki macowej, jak przystało w święta Pesach. Szczególnie miło było mi poznać Alfreda Molinę. Alfred miał do mnie wiele pytań na temat Mudiego i jego odnoszenia się do Mahtab i do mnie. ,,Co by Mudi zrobił w tej sytuacji?. Jak by się poruszał? Co by powiedział? Co zwykł robić z Mahtab przed waszym domem w Ameryce? Czy rozmawiał z nią jak z dzieckiem, czy jak z kimś dorosłym?" Alfred nie był ani trochę podobny do mojego eks-męża — byl wyższy i szczuplejszy, poza tym miał brodę i znacznie więcej włosów. Rolę swoją potraktował bardzo poważnie. Jego huśtawka nastrojów była ogromnie przekonywająca; uchwycił intonację i sposób bycia Mudiego do tego stopnia, że aż mnie to onieśmielało — zaczęłam*nawet żartem dopytywać się, czy nie jest przypadkiem jakimś bliskim znajomym Mudiego. Alfred jest człowiekiem serdecznym i kontaktowym. Wolał jadać w namiocie ogólnym dla ekipy, niż w swojej przyczepie. Często z powodzeniem wypróbowywał na otoczeniu swoje numery komediowe i kalambury, ale na planie podchodził do swej roli bardzo poważnie. Była tam także jego żona, również aktorka. Opowiedziała mi jak po raz pierwszy usłyszeli o mojej historii. Właśnie jedli obiad w kuchni, gdy w radio nadano mój wywiad dla BBC (było to w czasie mojej trasy promocyjnej po Anglii w 1988). Alfred powiedział wówczas żonie: 212 ™ieczeństwa tam do lej kupić : bożona-erzę wy- edla naszych fonny seder Tej rodziny łojęzyczne 'dzić prze-ł objaśniali. czestniczyć jmi hotelu. Iii urządziła te trzyletniej ¦nem Samem, iesiony przez fenke. Pozornie zrobiony miał do Mahtab poruszał? Co domem jak z kimś lęża - był rwięcej włosów, nastrojów osób bycia ^•zaczclarrTnawet Mskim znajo- . Wolał jadać repie. Często v komediowe Upoważnię. ;ai jak po raz j w kuchni, gdy : mojej trasy żonie: „Z tego byłby świetny film" — nie podejrzewając, że sam kiedyś zagra w nim główną rolę męską. Po ekipie krążyło mnóstwo docinków pod adresem Alfreda, w związku z tym, że był taki przekonywający w rękoczynach wobec filmowej mnie. Jego żona zażartowała kiedyś: — No bo on stale ćwiczy w domu. Oczywiście, nie daliśmy wszyscy mu o tym zapomnieć do końca zdjęć. Po „skręceniu" sceny ucieczki, kolej była na sceny „sprzed Iranu", „amerykańskie", w Atlancie w stanie Georgia. Jak większość filmów, „Tylko razem z córką" było kręcone niechronologicznie. W drodze powrotnej z Izraeła zatrzymałyśmy się z Mahtab w Paryżu, aby odwiedzić naszego francuskiego wydawcę, Bernarda Fixota. Właśnie wysokość obrotów książki przekroczyła półtora miliona marek. — Kiedy ma się coś wspaniałego do uczczenia, idzie się do „Maxima" — stwierdził Bernard. Gdy mój redaktor, Antoine Audouard przybył z żoną, po nas do hotelu, oboje nie mogli wyjść z podziwu nad tym, jak Mahtab urosła i jak jej ślicznie w bawełnianej sukience w paski. W słynnej restauracji moją córkę spotkało jeszcze więcej komplementów. — Mahtab, twoja sukienka jest przepiękna — powiedziała Michel-le, nasza agentka we Francji — Gdzie ją dostałaś? Zazwyczaj nieśmiała przy ludziach, Mahtab normalnie odpowiedziałaby nieokreślonym wzruszeniem ramion. Ale nie tym razem. Zaskakująco donośnym głosem zapiszczała rzeczowo: — W „K marcie"! Nabyłam tę sukienkę na wyprzedaży w znanej amerykańskiej sieci sklepów z przeceną. Zachwyty trwały, wyglądało więc na to, że nikt z naszych współbiesiadników nie podzielał mojego rozbawienia. Sądzili zapewne że, „K mart" to jakiś elegancki sklep z odzieżą dziecięcą. Nie było mnie długo i w Michigan czekało już na mnie wiele pilnych spraw, w tym stos poczty wyższy niż mogłam sobie wyobrazić. Zaledwie od paru godzin byłyśmy w domu, gdy zadzwonił Bili Hoffer z wiadomością, że przyjaciółce jednego z jego współautorów „właśnie porwano i wywieziono do Iranu dwoje dzieci". — Zadzwonisz do niej? Z miejsca zadzwoniłam do Jessie Pars, która opowiedziała mi jak w ubiegłym tygodniu porwano jej sześcioletniego synka i ośmioletnią 213 córeczkę. Była w rozpaczy; nie wiedziała do kogo ma się zwrócić. Umówiliśmy się z Arnie'im, że za dwa dni polecimy do Filadelfii, żeby zobaczyć, czy możemy w czymś pomóc. Jessie, z siostrą i szwagrem, odebrała nas z lotniska i zawiozła do siebie. Kiedy weszliśmy, na stole stały jeszcze koszyczki wielkanocne, a w sąsiedniej bawialni pełno było zabawek dzieci. — Kiedy dzieci wychodziły na to widzenie ze swym ojcem — opowiadała Jessie — mój synek pomachał mi z podjazdu i zawołał: „Mamo, nie zapomnij zaprosić Bobby'ego na moje urodziny!" — Nie mogła powstrzymać łez. — A to właśnie dziś są jego szóste urodziny... Jessie nagrała swe ostatnie rozmowy telefoniczne z eks-mężem. Przesłuchaliśmy parę taśm, w tym jedną z krótką wypowiedzią jej ośmioletniej córki, Sary. „Mamusiu przyjedź po mnie", szlochała Sara, „Przyjedź po mnie!" Łzy cisnęły się do oczu zgromadzonym wokół stołu słuchaczom. Wiedzieliśmy wszyscy, że coś jak najprędzej trzeba zrobić, by pomóc tym dzieciom uwięzionyn w północnoirańskiej wsi. Tego popołudnia powróciłyśmy do domu, gdyż musiałam nazajutrz jechać do Atlanty na dokończenie zdjęć do „Tylko razem z córką". Ale pozostałyśmy z Jessie w kontakcie. Zachęcałyśmy ją z Arnie'im, by podtrzymywała kontakty z eks-mężem, a może uda jej się przekonać go, by wyjechał wraz z dziećmi z Iranu. Po prostu nie było innego sposobu odzyskania córki i syna. Do Atlanty pojechała ze mną i Mahtab moja przyjaciółka Mary Ann Morris, żona naszego lekarza domowego. Później dołączyli do nas Arnie i Michael Carlisle. Cudownie było przebywać w otoczeniu ludzi, którzy tyle dla mnie znaczą i którzy przeżywali zdjęcia do tego filmu na Znów zdumiał mnie pietyzm, z jakim Uflandowie i Brian odtworzyli nasz nadrzeczny dom w Alpenie w stanie Michigan. Od strony rzeki dom był przeszklony, z widokiem na skarpę brzegową. Wyglądało to tak podobnie, że wiele osób z Alpeny myślało, że sceny te rzeczywiście kręcono właśnie tam. (Liczyłam na zdjęcia w samej Alpenie, ale pogoda w początkach maja nie dawała tam tego efektu lata, o który nam chodziło). Dostarczyłam na plan swoje irańskie pamiątki, takie jak kołyska Mahtab i trochę jej starych zabawek i lalek, które ubraliśmy w niemowlęce ubranka Mahtab. Państwo Brooks, prawdziwi właściciele domu, opowiedzieli nam, jak pewnego dnia w ich drzwiach stanął jakiś nieznajomy i zapytał: — Czy można by nakręcić film w państwa domu? 214 p sie zwrocie. [Filadelfii, żeby i zawiozła do li wielkanocne, icem - opo-u i zawołał: ziny!" — Nie : urodziny... t z eks-mężem. spowiedzią jej ichała Sara, hluchaczom. jć. hy pomóc i nazajutrz ^córką". Ale Arnie'im, by : przekonać k było innego pólka Mary lyli do nas niu ludzi, ) filmu na b odtworzyli J strony rzeki |Wyglądało to U rzeczywiście tale pogoda |? który nam kołyska I w niemo w- sdzieli nam, b i zapytał: Nie wahali się ani przez chwilę, z miejsca się zapalili. Po podpisaniu umowy, ekipa wyniosła z domu wszystkie ich ruchomości, a wniosła zupełnie inne meble i przedmioty. Uszyto i powieszono nowe zasłony, a potem przyszedł Brian i nakazał: — Zdejmijcie je. Są niedobre. Natychmiast uszyto nowe. Po zakończeniu prac, wnętrze było niemal idealną kopią mojego mieszkania sprzed sześciu lat. Te dni zdjęciowe w Atlancie były wyjątkowe trudne. Ekipa przybyła z dnia na dzień odrzutowcem z drugiej półkuli, mając za sobą ciężkie zdjęcia po siedem dni w tygodniu w Izraelu, skrajnie wyczerpana — zwłaszcza Sally, której dwulatek wciąż nie mógł się przystosować do nowej strefy czasu. Wszyscy byli u kresu wytrzymałości nerwowej. Wreszcie, po pięciu dniach, zdjęcia miały się ku końcowi. Kiedy nakręcono sceny plenerowe, przyjechała wielka ciężarówka, na którą załadowano krzewy i kwiaty upiększające zejście nad rzekę. Po sfilmowaniu scen wnętrzowych wszystko zapakowano i wywieziono. Zmieniono znów tapety na takie, jakie były przedtem i odmalowano ściany. Ekipa wyniosła się równie szybko, jak się pojawiła. Gdy szykowałyśmy się do mającej się odbyć w styczniu 1991 roku premiery filmu, MGM zaprosiło mnie z Mahtab na pokaz w Nowym Jorku w grudniu — w moim ulubionym okresie na odwiedziny w tym mieście, kiedy jest całe przepełnione odświętną atmosferą Bożego Narodzenia. Była to dla,nas dogodna sposobność, aby najpierw przetrawić film w spokoju, zanim trzeba będzie dzielić swe uczucia z całym światem. Projekcja odbyła się piętro niżej od biura agencji Williama Morrisa. Choć byłyśmy całe w nerwach na myśl o tym, że oto zobaczymy na ekranie nasze własne życie, otuchy dodawała nam obecność grupy wspierającej w osobach Michaela, Sally i jego pasierbicy, Holly, którą poznałyśmy już w 1988 roku w Paryżu, gdzie Mathab upodobała ją sobie do tego stopnia, że teraz specjalnie nalegała, aby ją zaprosić. W naszej grupie wspierającej był również Arnie. Pomimo stałej obecności na planie, była to dla nas pierwsza okazja, by zobaczyć film w całości. Już po kilkunastu minutach, przy scenie, w której Mudi mówi mi, że nie pozwoli nam opuścić Iranu, zaczęłam płakać. Nie byłam pewna, czy będę w stanie oglądać resztę. Był to przecież właśnie ten moment mojego życia, kiedy utraciłam męża, który był mi do tej pory najbliższym przyjacielem, a Mahtab utraciła ojca — nie mówiąc już o kontakcie z naszą rodziną w Ameryce. Wciąż przyglądałam się Mahtab, która trzymała się niesłychanie dzielnie. Trochę nawet byłam zatroskana, że nie daje po sobie poznać 215 «*<* ,-^^^^^Bt ¦ u wzruszenia. Pomyślałam, że to może dlatego, iż Alfred Molina nie był właściwie podobny do jej ojca. Lecz w końcu nie była już w stanie dłużej skrywać swoich uczuć. Przy scenie, w której Mudi mówi jej, że ja wyjadę z Iranu i ona już mnie więcej nie zobaczy, Mahtab zaczęła płakać i drżeć. Wzięłam ją za rękę, ale nie chciałam tłumić jej uczuć. Uważałam za ważne, aby mogła się wypłakać, skoro tego potrzebuje. Ale gdy trzęsła się coraz bardziej, zaczęłam się zastanawiać czy nie powinnyśmy wyjść z sali. Ta scena sprawiła, że na nowo przeżyłam dzień, którego nigdy nie zapomnę. Dnia tego Mahtab poszła do gabinetu Mudiego w naszym domu w Teheranie. Wyszła stamtąd z wyrazem twarzy osoby zdradzonej. Stanęła przed mną, pełna nienawiści, i zuchwale wykrzyknęła: — Chcesz mnie tu zostawić! Próbowałam tłumaczyć, że to nieprawda — że to jej ojciec stara się zmusić mnie do wyjazdu, ale ona wciąż może polegać na mojej obietnicy: „Nigdy nie wyjadę z Iranu bez ciebie". Teraz, po blisko pięciu latach, stało się jasne, że wciąż zadawała sobie pytania o tamten dzień — pytania, na które odpowiedź znalazła dopiero w filmie. Kiedy na ekranie zaczęły się przesuwać napisy końcowe, Mahtab spojrzała na mnie, błysnęła uśmiechem przez łzy i szepnęła: — Dziękuję, mamuś. Choć nigdy nie wątpiłam, że uczyniłam słusznie, wtedy właśnie zostało to potwierdzone przez tę, która liczyła się najbardziej. Choćbyśmy nie sprzedali ani jednego biletu na ten film, dla tej jednej chwili już warto go było zrobić. Nazajutrz poszłyśmy kupić dla Mahtab sukienkę na premierę. Kiedy wyszła z przymierzalni, zdałam sobie sprawę, że nie jest już tą małą dziewczynką, która z taką determinacją wspinała się górskim szlakiem ku wolności. Była teraz piękną młodą damą, której tamte przeżycia pomogły kształtować charakter i silną wolę. A ja byłam bardzo dumna, że mogę nazwać tę młodą damę swoją córką. • • • Przez cały czas pragnęłam, aby nasza premiera odbyła się w moim rodzinnym wiejskim regionie stanu Michigan. Zawsze byłam dumna z miejsca, z którego pochodzę. Wciąż mieszka tam moja rodzina, jak też większość moich przyjaciół. Nie chciałam jakiejś szpanerskiej, pełnej blichtru premiery w Los Angeles czy Nowym Jorku, w której nie mogłoby uczestniczyć wiele spośród osób, na których najbardziej mi zależy. Kiedy miejscowa organizacja społeczna zaofiarowała swą pomoc w przygotowaniu premiery, o ile odbędzie się ona w naszym regionie, zebrałam, się aa odwagę, by zwrócić się w tej sprawie do MGM. W wyt- 216 F r na nie był j. w stanie ówijej, że ja r. Mahtab zaczęła mićjej uczuć. igo potrzebuje. toawiać czy nie pręgo nigdy nie :go w naszym by zdradzo-Ikrzyknęła: :iee stara się na mojej po blisko nia o tamten fcilmie. Kiedy b spojrzała na wtedy właśnie Iziej. Choćbyś-nej chwili już premierę. |nie jest już tą się górskim , której tamte A ja byłam . córką. i się w moim : byłam dumna boja rodzina, jak :?anerskiej, pełnej . w której nie ;;.;j najbardziej mi ¦va!a swą pomoc «naszym regionie, itoMGM. W wyt- wórni początkowo powiedziano nam, iż premiera powinna stać się prawdziwym wydarzeniem, a trudno przypuszczać, by małe miasteczko było w stanie zgotować godne przyjęcie gwiazdom tej miary, co Sally Field i Alfred Molina. Lecz kiedy przedstawiciele działu promocji wytwórni spotkali się z miejscowymi działaczami społecznymi, byli ogromnie zadowoleni z poczynionych przez nich przygotowań. Zbliżała się więc premiera, mająca podbudować patriotyzm lokalny tutejszej społeczności. Ze względu na wzrastające właśnie wówczas wrzenie w Zatoce Perskiej, jak też i to, że kojarzyłam się ogólnie z tą częścią świata, promocja filmu ruszyła jeszcze zanim byłam do tego gotowa. Nagle wszystkie stacje telewizyjne i radiowe w promieniu wielu kilometrów chciały rejestrować wywiady u mnie w domu. CNN sprowadziła do studia Mariann Sajid, którą poznałam w listopadzie w naszym kole — miała dwoje dzieci uprowadzonych do Iraku. Wobec wiszącej w powietrzu wojny w rejonie Zatoki Perskiej, reporterzy chcieli usłyszeć moje rady dla Mariann. Była ona tak zdruzgotana zniknięciem dzieci, że życie tutaj nie miało dla niej żadnej wartości. Chociaż nie było to łatwe i z pewnością nikt nie mógł zagwarantować, że kiedykolwiek wydostanie się z Iraku, wiedziałam, że będąc na jej miejscu, nie miałabym wyboru. Gdyby była tam Mahtab, z pewnością pojechałabym do niej. Pośród przedświątecznej gorączki, nie byłam w stanie zapomnieć o tysiącach pozbawionych swych dzieci rodziców i tysiącach dzieci poddanych szokowi rodzicielskiego uprowadzenia za granicę. W samych Stanach Zjednoczonych Departament Stanu otrzymuje doniesienia o około ośmiu takich przypadkach w tygodniu, a ponad czterystu rocznie. Rozgłos wokół mnie trwał bez przerwy. Pośród całej krzątaniny, będąc w trakcie porządkowania domu po remoncie, zostałam zaskoczona przez decyzję moich synów, którzy oświadczyli, że nie chcą uczestniczyć w premierze. Uważałam ich udział za oczywisty, chciałam, żeby jako część naszej rodziny byli tam ze mną i Mahtab. Zapytałam ich, jakie mają plany na ten wieczór — obaj odpowiedzieli coś zdawkowo i czułam, że jest im głupio. Nie zdołali oswoić się z naszym rodzinnym dramatem tak jak Mahtab. Skłonni byli raczej unikać tematu niż dawać otwarcie wyraz swoim odczuciom — podobnie zresztą jak ja sama radziłam sobie z bolesnymi konfliktami uczuciowymi. Nie przeczytali „Tylko razem z córką" i unikali dyskusji o naszym pobycie w Iranie. — Mamo, ty tego po prostu nie rozumiesz — powiedział mi John ze łzami w oczach. — Kiedy tam byłaś, kładłem się spać i nie mogłem zasnąć, bo nie wiedziałem czy w ogóle żyjesz. 217 / ' 1 W tym momencie wszyscy troje rozpłakaliśmy się, a Joe wyrzucił z siebie: — Nie wiedzieliśmy czy kiedykolwiek wrócisz! Nigdy nie wątpiłam, że Joe i John wycierpieli więcej niż Mahtab i ja — że najgorszą torturą jest brak wiadomości. W Iranie najgorszym okresem był dla mnie ten, kiedy byłyśmy z Mahtab rozdzielone. To, że nic nie wiedziałam, bolało bardziej niż najcięższe razy Mudiego. Ostatecznie Joe i John wzięli udział w premierze. Przyjaciele z Teksasu, Nowego Jorku, Kalifornii i Zachodniej Wirginii dołączyli z tej okazji do naszej rodziny i miejscowych przyjaciół. Wreszcie miałam szansę dzielenia emocji z wszystkimi ludźmi, którzy byli naszym oparciem od czasu powrotu z Iranu. Dla Mahtab punkt kulminacyjny stanowiło przybycie z Kalifornii Sheili z rodzicami. Sheila jest pięknym, tryskającym radością dzieckiem, duszą towarzystwa — czy to na planie, czy poza nim. W przeddzień premiery zaprosiłam parę osób do domu na perską kolację. Michael zaproponował wówczas wzruszający, skłaniający do refleksji toast — za Mahtab, za Sheilę i za mnie — jako dzielne kobiety, bohaterki tej całej historii. Kiedy wszyscy zasiedli do kolacji, nagłe stuknięcie widelcem o szklankę skierowało ogólną uwagę na Sheilę siedzącą po turecku na sofraju (perskim obrusie) rozłożonym na podłodze. Z wdziękiem wygłosiła pełen ciepła toast, który wszystkich oczarował. Widziałam, że jej ojcu łzy spływają po twarzy. Przyjaźń Mahtab i Sheili rozwinęła się tak, że chyba przetrwa jeszcze wiele lat. 5 stycznia 1991 po południu, tuż przed premierą, do mego domu przybyły setki przyjaciół i krewnych na cocktail party. Najlepsze od pierwszej klasy koleżanki Mahtab - Angie, Jamie i Cathie były trochę zazdrosne, że muszą dzielić się Mahtab z ekipą „Entertainment Tonight" rejestrującą tam materiały do reportażu i z wszystkimi innymi gośćmi. Christy Khan przybyła na cocktail z najmłodszym synem, Erikiem, rodzicami i kilkorgiem krewnych. Wiedziałam, że Christy zanadto crzeŻYwała. JJMka ta^sm^T^cćsk^^J^^^^^g^s^si^^^s^ttite^, (Początkowo otrzymała moją książkę jeszcze przed uprowadzeniem jej synów, lecz mąż niezwłocznie wyrzucił ją do śmieci). Pomimo całego podniecenia błyskami fleszy i uwijającymi się wokół ekipami telewizyjnymi, jedyne co do mnie docierało, to widok Christy z Erikiem na ręku. Serce mi się ściskało na myśl o Johnathanie i Adamie, wciąż jeszcze przetrzymywanych w Pakistanie. Christy nie była w stanie się przemóc, by pozostać na projekcji. Wystarczyło, że spojrzała na plakat, na którym Sally Field, żywy obraz niezłomnej matki, niesie małą Mahtab 218 u ix wyrzucił ahtab i ja ijgorszym iclone. To, że -Mudiego. Przyjaciele |łipii dołączyli ciól. Wreszcie którzy byli i z Kalifornii ością dziec-W przed-ą kolację. [\ do refleksji ielne kobiety, I kolacji, nagłe |agę na Sheilę 'ożonym na ry wszystkich przetrwa |io mego domu psze od e były trochę intertainment timi innymi n, Erikiem, sty zanadto Ifje w całości. wadzeniem jej całego mi telewizyj-kiem na ręku. t wciąż jeszcze e się przemóc, Ina plakat, na I małą M ahtab ku wolności, na tle panoramy tureckiego miasta — i mało brakowało, a już wtedy opuściłaby salę. — Och, to było rozdzierające — wspominała potem. — Na twarzy Sally Field malowało się to wszystko, co czułam ja sama. Przypominało mi to, jak trzymałam małych, a oni mi ich wyrwali. Przez cały ten rok, kiedy byłam w Pakistanie, wszystkie moje wysiłki zmierzały tylko do tego — żeby uciec z nimi i mieć to wszystko za sobą. Dzieliłam z Christy jej ból, zarazem jednak odnowiło to moją nadzieję, że film może rzucić trochę światła na ten palący problem i pomóc zapobiegać przyszłym uprowadzeniom. Był to dla mnie trudny dzień. W premierze uczestniczyło tysiąc osób, które przyjęły film entuzjastycznie. Ale tym jedynym człowiekiem, który byłby najbardziej dumny, któremu zawdzięczałam zwycięstwo, był Tata. To on wpoił mi determinację i przekonanie, że „dla chcącego nic trudnego". Choć straszliwie mi go brakowało tego dnia, w jakiś sposób wiedziałam, że jest obecny duchem. Nazajutrz wczesnym rankiem wyjechałam do Kalifornii, gdzie zaczynała się moja trasa promocyjna. Zadzwoniłam stamtąd do Mah-tab. — Podobał się film twoim koleżankom? — Najbardziej podobała im się przejażdżka limuzyną — brzmiała odpowiedź. Koleżanki znały Mahtab pod innym nazwiskiem, a Sheila grała rolę dziewczynki o pięć lat młodszej; najwyraźniej nie kojarzyły mojej córki z postacią na ekranie. W trzy dni po premierze poleciałyśmy z Sally do Chicago na „Oprah Winfrey Show". Sally potraktowała mnie jak dawno nie widzianą przyjaciółkę, szczebiotała bez przerwy od startu do lądowania, szczodrze częstując mnie ploteczkami ze świata filmu. Uczestniczyła kiedyś w katastrofie samolotowej — rozmowa pozwalała jej zwalczyć strach przed lataniem. Oprah odniosła się do mnie cudownie — ciepło i serdecznie. Przyszła do garderoby i powiedziała mi, że obejrzała film „Tylko razem z córką" poprzedniego wieczoru. Pomimo że śledziła moją historię począwszy od pierwszego mojego wywiadu dla Barbary Walters, że wiedziała, iż wystąpię nazajutrz w jej programie, przeżyła trudne chwile podczas projekcji. Cały czas denerwowała się, że nie uda się nam z Mahtab wydostać z Iranu. Oprah była szczerze zachwycona filmem, i w tym programie przeszła samą siebie. Lecz inni nie byli już dla naszego filmu tak łaskawi. Spodziewałam się, że film spotka się od początku z krytyką, ale zaszokowała mnie wściekła napaść Rogera Eberta. Recenzja Eberta została nadana 5 stycznia, w dniu premiery filmu w Michigan i na tydzień przed wejściem na ekrany w całym kraju. W swej wypowiedzi, rozpowszechnionej przez agencje informacyjne po całych Stanach, atakował film za 219 ton „rasistowski" — czyli dokładnie za to, czego uniknięcie nas wszystkich, zaangażowanych w pracę nad tym filmem, kosztowało tyle wysiłku. Kiedy pisaliśmy z Biłem Hofferem książkę, chcieliśmy po prostu opowiedzieć co się zdarzyło. Nie zważaliśmy wcale na to, jak zareagują odbiorcy — nieliczne wtedy były zarzuty, jakobyśmy niesprawiedliwie potraktowali Irańczyków. Jeśli chodzi o film, byliśmy już wyczuleni na kwestię bezstronności i z całą premedytacją stuszowaliśmy znacznie scenariusz, nawet za cenę częściowej rezygnacji z atmosfery książki. Jak powiedziałam od samego początku producentom i reżyserowi: „To bardzo ważne, żeby ludzie nie wychodzili z kina z przekonaniem, że wszyscy Irańczycy są tacy jak rodzina Mudiego". W tym celu zredukowaliśmy liczbę scen zawierających akty fizycznej przemocy ze strony Mudiego. Zadbaliśmy także o to, by nie zabrakło paru postaci sympatycznych Irańczyków, takich jak Hamid, życzliwy sklepikarz, i Amahl, niezwykły i bezinteresowny człowiek, dzięki któremu wydostałyśmy się z tego kraju. Wszystkie te nasze wysiłki nie miały jednak żadnego wpływu na pośpieszny osąd krytyków filmowych. Roger Ebert swą wstępną cenzurką nadał ton i postawiony przez niego zarzut powtarzał się jak echo w recenzjach na całym świecie (jak na ironię, pełna recenzja Eberta, nadana w programie telewizyjnym w kilka dni po jego pierwszej wypowiedzi, okazała się dużo bardziej umiarkowana). Było w filmie parę godnych pożałowania błędów — szczególnie potraktowanie sceny ucieczki. Miała ona stać się sceną kulminacyjną, jak w książce, tymczasem w filmie wypadła najsłabiej. Odpadł śnieg — był to cios; gorzej, że odpadło to wszystko, co rzeczywiście przeżyłyśmy w czasie ucieczki. Byłam autentycznie przekonana, że w tych górach czeka mnie śmierć. W pewnym momencie, na wpół zamarznięta, prawie bez tchu, poprosiłam Mosehna, herszta przemytników, aby wziął Mahtab i szedł z nią dalej beze mnie. Ta rezygnacja tuż przed dojściem do celu, to krańcowe znużenie gdzieś się w przeniesieniu na ekran zagubiło. Mogłam się tylko pocieszyć tym, że do filmu weszła, po początkowych obiekcjach, końcowa scena w Ankarze w Turcji, jak trafiłyśmy z Mahtab do ambasady USA idąc za dźwiękiem łopocącej na wietrze flagi amerykańskiej. — Widzowi chodzi o to, żebyś wydostała się z Iranu — dowodzili producenci i reżyser. — Nie wysiedzi na twojej podróży do Ankary. Uparłam się jednak, że przekroczenie granicy irańskiej nie było dla nas wcale jeszcze żadnym progiem ocalenia, że poczułyśmy się bezpieczne dopiero na widok symbolu wolności — naszej flagi. Wielu widzów mówiło mi potem, jak bardzo wzruszyła ich końcowa scena. 220 iięcie nas iztowało tyle ^' po prostu k zareagują rawiedliwie istronności t za cenę 1 samego ludzie nie tacy jak |zawierają-ny także fow, takich interesowny [wpływu na wstępną (iiarzal się jak . recenzja po jego ńowana). I- szczególnie Kulminacyjną, [Odpadł śnieg i rzeczywiście :konana, że Kie, na wpół i przemyt-fi rezygnacja ewprzenie- i, po początek trafiłyśmy j na wietrze i - dowodzili a do Ankary, mnie było d\a ly się bezpiecz-:, Wielu widzów t scena. Wi ROZDZIAŁ 10 MUDI KONTRATAKUJE Kiedy książka „Tylko razem z córką" ukazała się w Stanach Zjednoczonych po raz pierwszy nakładem St. Martin's Press, uzyskała przychylne recenzje i od samego początku sprzedawała się doskonale. Od tamtej chwili zainteresowanie rosło i docierało do nas falami. Pierwsza z nich spoza angielskiego obszaru językowego nadeszła z Francji, gdzie sprzedano więcej egzemplarzy niż jakiejkolwiek innej niebeletrystycznej książki w dziejach języka francuskiego, o czym świadczy zapis w Księdze rekordów Guinessa z roku 1990. Następnym krajem, w którym książka wzbudziła olbrzymi odzew, była Szwecja; jeden zakupiony na własność egzemplarz przypadał tam na dwa i pół domu, a książkę przeczytała ponad jedna trzecia obywateli. Największą falę zainteresowania wywołała jednak w Niemczech, gdzie wykupiono ponad cztery miliony egzemplarzy, a książka utrzymywała się na pierwszym miejscu listy bestsellerów przez ponad dwa lata (w wyniku czego zostałam wybrana Kobietą Roku 1990 w Niemczech, co na zawsze pozostanie dla mnie wielkim zaszczytem). Jak już wspominałam, książka została przetłumaczona na ponad dwadzieścia języków i sprzedana w niemal dwunastu milionach egzemplarzy. Dlaczego „Tylko razem z córką" stało się bestsellerem na trzech kontynentach (poza Ameryką Północną i Europą podbiło również Australię)? Patrząc z perspektywy czasu, sądzę, że wynikało to z jej uniwersalnego tematu, jakim jest więź pomiędzy rodzicem i dzieckiem, oraz granica ludzkich możliwości w sytuacji zagrożenia tej więzi. Poza dramatem osobistym, książka przedstawiała także zwyczajne życie. Od samego początku, jeszcze zanim się zorientowałam, że jestem uwięziona w Iranie, chciałam pokazać światu jak ludzie tam żyją — jak robią zakupy, gotują ryż, zmywają naczynia, piorą, a nawet to, w jaki sposób korzystają z łazienek. Niezależnie od pozycji społecznej , każdy z nas ma swoje codzienne, domowe życie i jest ciekawy jak żyją inni. Mimo że „Tylko razem z córką" jest historią Amerykanki, tak typowej, jak tylko można to sobie wyobrazić przedstawicielki klasy średniej, opisane wypadki mogły się zdarzać — i zdarzają się — innym ludziom. Szczególnie dotyczy to Europy Zachodniej, gdzie zwiększony w ostatnich latach napływ imigrantów doprowadził do wzrostu ilości tak zwanych małżeństw mieszanych i co za tym idzie, liczby dzieci o podwójnym pochodzeniu narodowościowym. Francuzi i Algierczycy, Niemcy i Turcy, Belgowie i Marokańczycy — wszyscy oni żyją obecnie i pracują 221 obok siebie. Każde z nich ma wpojone inne zapatrywania na temat ról i zobowiązań poszczególnych członków rodziny, a różnice te mogą się nie ujawniać aż do momentu, gdy na świat przychodzi dziecko. Chociaż zdawaliśmy sobie sprawę z szerokiego rozgłosu, jaki wywołała moja historia, nikt nie przypuszczał, że „Tylko razem z córką" stanie się zjawiskiem na skalę światową. Tak samo, jak byłam nowicjuszką w literaturze, niewielkie miałam pojęcie o publicznym zabieraniu głosu. Nim zdążyłam opanować swój niepokój, związany z niedostateczną wiedzą o pewnych sprawach, zostałam rzucona na głęboką wodę: do Beverly Hills Country Club. Okazało się jednak, iż wystarczyło przypomnieć sobie, że jestem jedyną osobą znającą dokładnie swą własną historię, bym od razu poczuła się swobodnie w obliczu publiczności. Po tym jak książka ukazała się drukiem, często zapraszano mnie na różne spotkania, na których miałam mówić o swoich przeżyciach. Ten pomysł szybko się rozprzestrzenił i wkrótce stałam się bardzo zajęta. Przemawiałam do różnych grup, większych i mniejszych, ale przeżyciem, które chyba najmocniej zapadło mi w pamięć, było przyznanie mnie i Mahtab Amerykańskiej Nagrody Wolności w Provo w stanie Utah, z okazji święta 4 lipca 1991 roku. Mahtab (najmłodsza laureatka w historii tej nagrody) i ja dzieliłyśmy ten zaszczyt z Teddy'm Kollekiem, długoletnim burmistrzem Jerozolimy, oraz Nathanielem Howellem, ambasadorem Stanów Zjednoczonych w Kuwejcie, który ryzykował wlanym życiem pozostając tam ze swoim personelem po irackiej inwazji. Co więcej, poproszono mnie, bym w zastępstwie byłej pani premier Wielkiej Brytanii, Margaret Thatcher, która w ostatniej chwili odwołała swoje przybycie, wygłosiła mowę do ponad dwustutysięcznej rzeszy ludzi zagromadzonych na stadionie Brigham Young University. Pomimo tak licznego audytorium, wyjątkowo szybko znalazłam wspólny język ze słuchaczami. Po zakończeniu części oficjalnej wzięłyśmy z Mahtab udział w przyjęciu wydanym w domu Ałana Osmonda, ojca utalentowanych „Czterech Braci Osmond", którzy specjalnie dla nas zaśpiewali piosenkę „Danny Boy". Uwieńczeniem całej uroczystości było pasowanie mnie na aero-nautę, po przelocie balonem wypełnionym rozgrzanym powietrzem. Gdy przelatywaliśmy nad Provo, gospodarze zaproponowali mi poddanie się specjalnemu rytuałowi: aby zostać prawdziwym aeronautą, musiałam przykucnąć z założonymi do tyłu rękami, schylić się i podnieść w zębach kieliszek ,„szampana" (w tym wypadku zastąpionego sokiem z winogron), a następnie wypić go, nie roniąc ani kropli. Zdałam ten egzamin śpiewająco i nabrałam pewności, że każde następne lądowanie będzie miękkie. Choć serie spotkań i wykładów były męczące, to następujące zawsze po nich chwile pytań i odpowiedzi utwierdzały mnie w przekonaniu, że 222 *=¦«L 2 na temat ról ale mogą się nie do, su. jaki wywożą"' stanie : miałam jinować swój sprawach, tountry Club. | jedyną czuła się . } mnie na lach. Ten Izo zajęta. ¦zeżyciem, lie mnie nie Utah, i laureatka iKollekiem, I Howellem, fc ryzykował j inwazji. [pani premier tai odwołała pszy ludzi j. Pomimo tak y język ze ii w przyjęli „Czterech f„Danny aero-rzem. Gdy danie się [musiałam |bć w zębach 1 a z winog-..a egzamin mie będzie pujące zawsze ;konaniu, że nie powinnam rezygnować. Opowiadając moją historię w obcych krajach, uderzałam w czułą strunę. Wiele osób, które znosiły dotąd w milczeniu podobne cierpienia, przełamywało się słysząc moją opowieść. Długo czekali na możliwość wyjawienia własnych przeżyć, ale nie odważyli się na to przede mną. Wiele spośród osób zgromadzonych na widowni podczas moich wystąpień było ofiarami nieudanych związków, które czasami, choć nie zawsze, łączyły ludzi pochodzących z odmiennych kultur. Kiedyś, na samym początku mojej kariery prelegentki, atrakcyjna, elegancko ubrana kobieta wyznała mi: — Jestem Amerykanką, wyszłam za Amerykanina, mieszkam w Ameryce... a pani opisała moje życie. Byłam więźniem we własnym domu. Pani była kobietą, nie-muzułmanką i Amerykanką. Przeczytawszy pani opowieść zdałam sobie sprawę z tego, że jeśli pani potrafiła przezwyciężyć te wszystkie problemy, to i ja mogłabym zmienić swoje życie. I zrobiłam to. Nie uważałam się za kobietę maltretowaną, może dlatego, że nigdy się całkiem nie poddałam. Cały czas walczyłam o to, by się uwolnić. Jednakże otrzymawszy wiele podobnych w tonie uwag, zdecydowałam się rozszerzyć moje wykłady o problem maltretowanych kobiet, oraz przysługujących kobietom praw. Wiele osób pytało mnie o Ellen Rafaie, o której pisałam w „Tylko razem z córką". Była ona Amerykanką, pochodziła z miejscowości położonej w środkowej części stanu Michigan. Poznałam ją podczas lekcji Koranu w Teheranie i szybko się zaprzyjaźniłyśmy. W 1987 roku zatelefonowała do mojego brata Jima kuzynka Ellen, Florence, która działała w schronisku dla kobiet. Zadzwoniłam do Florence i dowiedziałam się, że Ellen, jej mąż Hormoz i ich dwoje dzieci, Jessica i Ali, są na Florydzie z wizytą u jej rodziców. Florence powiedziała mi, że Hormoz jest brutalny w stosunku do żony i dzieci, i że Ellen nie chce wracać do Iranu. Dzwoniłam kilkakrotnie do Ellen, jako że nie ufałam jej na tyle, by zdradzić swój numer telefonu. Pochwaliła się, że osiągnęła poziom piątej klasy w czytaniu i pisaniu po persku. Ellen potwierdziła to, co usłyszałam od Florence i dodała: — Betty, mam nadzieję, że potrafisz mnie zrozumieć. Kiedy zdarzały mi się przebłyski samodzielnści, tam w Iranie, chciałam ci pomóc, ale przez cały czas starałam się uchronić nas przed Hormozem. Dwa lub trzy razy w roku wścieka się na nas i na każdego, kto stanie mu na drodze. Powiedziała, że zazwyczaj dostaje w skórę z własnej winy, ponieważ kiedy Hormoz bije dzieci: — ... złości się na mnie, że się wtrącam. Ostatnio zaczął bić Jessikę tak mocno, że nie można tego już nazwać 223 wymierzaniem kary. To się staje naprawdę poważne". Pewnego razu, jak mówiła, Hormoz uderzył córkę drewnianym wieszakiem. — Wieszak połamał się na trzy kawałki, a Jessica płakała; kiedy to zobaczyłam, omal nie zemdlałam. Jessica opowiedziała matce, jak Hormoz bił ją po plecach, a kiedy wieszak się połamał, pozbierał kawałki i bił nimi dalej, aż i one się połamały. — Nie mogłam tego znieść i zaczęłam krzyczeć, wtedy zaczął bić mnie. Myślę, że to on uszkodził mi bębenek słuchowy, jeszcze zanim cię poznałam — wyznała Ellen. — To było najgorsze okaleczenie, ale on się przechwala, że potrafi bić tak, by nie pozostawiać widocznych śladów. Zna te wszystkie chwyty. To się stało na jakiś miesiąc przed naszym przybyciem do Iranu. Zaczął być Jessikę, a ja się wtrąciłam, więc zabrał się za mnie. Miałam siniaki w tych miejscach, gdzie ścisnął zbyt mocno wykręcając mi ręce do tyłu. Następnego dnia rano nie mogłam ruszać szyją. A kręgosłup dokucza mi do dzisiaj. Ellen oznajmiła, że Florence zaproponowała jej pracę w schronisku d"ia maltretowanych "kobiet. — Powiedziałam jej, że chyba lepiej się nadaje na pacjentkę, niż członka personelu. Wcześniej o niczym jej nie mówiłam. Tym razem zdradziłam się z tym wszystkim przed rodzicami, bo naprawdę potrzebowałam wsparcia, aby tu. pozostać. Aie tato wciąż mi powtarza, że powinnam zostać w Iranie, bo Hormoz to porządny człowiek, i według ojca może się jeszcze zmienić. W Teheranie Hormoz powiedział w obecności Mudiego i mojej, że miał problemy z Ellen, kiedy po raz pierwszy przybyli do Iranu. Twierdził, iż nie podobało jej się tamtejsze życie, ale zbił ją i zamknął w domu. W końcu przeszła na islam i stała się „dobrą żoną". Kiedy to usłyszałam, zdałam sobie sprawę, że dokładnie tego samego Mudi oczekuje ode mnie. Mudi lubił Ellen, ponieważ się „przystosowała". Powiedziałam Ellen: — Oni się nie zmieniają, bo są przekonani, że wszystko jest w porządku. Nie widzą nic złego w swoim postępowaniu. Ellen bardzo się starała uwierzyć, że jej ojciec może mieć rację. — On (Hormoz) wciąż przysięga, że już nigdy mnie nie uderzy — twierdziła. — A gdyby się to zdarzyło, to będziemy mogli opuścić Iran i wrócić do Ameryki. Ellen powiedziała, że czytała „Tylko razem z córką" drukowane w odcinkach w jednym z czasopism kobiecych. Podobno Florence nie chciała wierzyć, że to wszystko jest prawdą, ale Ellen „przeczytała wszystko od deski do deski" i oznajmiła: — Nie ma tam ani słowa, które nie byłoby prawdą. Mogę to 224 manym k kiedy to cach, a kiedy \ i one się f zaczął bić t zanim cię , że potrafi . wszystkie do j za mnie. i schronisku kjentkę, niż |fym razem awdę po- ptarza, że , i według bi mojej, że 1 do Iranu, (i zamknął lżoną", dnie tego ivaż się jest Imieć rację. t nie uderzy i opuścić t taikowane iFlorence nie zytała Uogę to potwierdzić, bo byłam z nią wtedy. Niektóre z opisanych wydarzeń pamiętam bardzo dokładnie, jakby zdarzyły się wczoraj. Mówiła dalej o tym, jak oboje z Hormozem sądzili, że poczułam się lepiej i pogodziłam się z życiem w Iranie. Wyraziła żal, że nie wyjawiłam jej swoich zamiarów. No cóż, doskonale wiedziałam wówczas, że nie mogę zaufać Ellen, po tym, jak mi oznajmiła, na parę miesięcy przed naszą ucieczką, iż było jej „islamską powinnością" donieść Mudiemu o moich planach. Wyjawiła mi, w jaki sposób dowiedziała się o tym, że obie z Mathab wyjechałyśmy. — Byłam przesłuchiwana jako pierwsza. Detektywi zjawili się u mnie przed upływem dwudziestu czterech- godzin. Mudi przyszedł ze swoim siostrzeńcem Mammalem, sprawdzić czy cię u mnie nie ma. Nie ufał nikomu. Dowiedziałam się od niej, że pewne Amerykanki, które spotkałam w Iranie, były mocno podejrzane o udzielenie mi pomocy. — Mudi YY\kaViotme uas^\a\ na me detektywów, to&eiy&aiiika mieszkająca w sąsiedztwie siostry Mudiego została zabrana na posterunek policji wraz z mężem. — Ona o niczym nie wiedziała! — wykrzyknęłam. — Żadna z nich nie wiedziała! — Ciążyło m niej podejrzenie - ciągnęła EJlen. - Mudi był pewien, że ona kłamie i chciał przeszukać jej dom, bo myślał, że się tam ukrywacie. Miała za swoje. — To dlatego nie powiedziałam nikomu, co mam zamiar zrobić; nie chciałam, aby kiedykolwiek ponosił winę — wyjaśniłam ze smutkiem. Informacje Ellen pasowały dokładnie do tego, co usłyszałam w czasie rozmowy telefonicznej z Departamentem Stanu wkrótce po powrocie do domu. — Pewni Amerykanie mają kłopoty — mówił mój rozmówca. — Mudi myśli, że wciąż jeszcze ukrywasz się w Teheranie. Musisz do niego zadzwonić i powiedzieć mu, że jesteś poza granicami kraju, aby uratować tamtych ludzi. Wtedy nie potrafiłam się jeszcze zdobyć na rozmowę z Mudim, więc poprosiłam moją siostrę Carolyn, aby to ona zadzwoniła. Nie chcąc mu zdradzić, że jesteśmy w Ameryce, ale równocześnie pragnąc wybawić z kłopotów tamtych niewinnych Amerykanów, Carolyn powiedziała Mudiemu, że jesteśmy w innym kraju, poza granicami Iranu. — Czułam, że robię to, co należało zrobić, a to Mudi zniszczył nasze życie — powiedziałam Ellen. — Zgadzam się z tobą - odparła Ellen. - Myślę, że nie masz żadnego powodu, by czuć się winną. Betty, przecież mogli cię zabić! To często zdarza się na tamtej granicy. Nie mogę wyjść z podziwu, że byłaś tak odważna. Ja nigdy bym tego nie dokonała. 225 Nie mogłam się powstrzymać, by w rozmowie o ucieczce nie wspomnieć jak dzielna była Mahtab. — Nie miałyśmy nic do jedzenia przez pięć dni, a ona tylko raz powiedziała „mamusiu, jestem głodna". Nigdy nie narzekała, choć była zmarznięta, zmęczona i głodna... nie mówiąc już o tym jak bardzo się bała. Chciała jedynie znaleźć się w domu. Wydawało mi się, że umrę. Powiedziałam jej: „Wybacz, ale to takie trudne, chyba tego nie zniosę. Odparła: „Ja zniosę, jestem silna, zrobię wszystko, żeby dotrzeć do Ameryki". I dotarła. — Mój Boże, ja tak się czułam, gdy wysiadłam z samolotu w Niemczech. Musieliśmy pójść do ambasady we Frankfurcie odebrać mój paszport. Czułam się taka wolna. Czułam, że nogi tańczą mi z radości — przyznała się do tęsknoty za wolnością Ellen. Ellen i Hormoz spotkali Mudiego w maju 1987 roku. Na ich pytanie o rodzinę odrzekł: — Nie widuję się obecnie z nikim z rodziny. Prowadzę wykłady, utrzymuję kontakty z innymi lekarzami, a w ogóle to jestem bardzo zajęty. Podobno siostra znalazła mu nową narzeczoną, ale Mudi nie rozmawiał z nią przez pół roku. Od naszego wyjazdu bardzo dużo pracował, często przez całą dobę. Ellen stwierdziła, że Mudi ma poważne zaburzenia umysłowe. Wydaje mu się, że wszycy na niego czyhają. Jest przekonany, że CIA spiskowała przeciwko niemu jeszcze kiedy był w Ameryce; posunął się nawet do stwierdzenia, że ja jestem agentką. — On naprawdę ma urojenia — zapewniła mnie Ellen. Przypomniałam sobie, że Mudi istotnie wyrażał w stosunku do mnie tego typu podejrzenia, kiedy byliśmy w Iranie i że pytałam go dlaczego sądzi, iż jest tak ważny, by ścigała go CIA. Według relacji Ellen, Mudi dawał upust swej złości i nienawiści do mnie, ale czasami popadał również w sentymentalizm. Mówił: — Myślę, że ona wróci przed rozpoczęciem zajęć w szkole. — Potem, gdy zbliżało się Boże Narodzenie, zmieniał wersję: — Może wróci na Gwiazdkę. — Następnie podawał kolejny, termin. — Jak on może myśleć, że wrócimy, po tym co nam tutaj zrobił! - zdziwiłam się. — Nie wiem — odparła Ellen. — Trudno mi w to uwierzyć. Jedyne wytłumaczenie, jakie przychodzi mi do głowy, jest takie, że on cierpi na rozdwojenie jaźni. Kiedy się rozzłości, traci panowanie nad sobą, a kiedy jest spokojny, nie pamięta złych rzeczy. Wyznałam Ellen, że wciąż obawiamy się zemsty Mudiego. — Nie jest to łatwe, ale próbujemy żyć normalnie. — Na twoim miejscu nie rezygnowałabym ze środków ostrożności 226 .eczce nie tylko raz [.choć była \irdzo się że umrę. je zniosę. s dotrzeć do i samolotu :ie odebrać tańczą mi a. Na ich : wykłady, bardzo Mudi nie terdzo dużo umysłowe. my, że CIA t; posunął się łu do mnie i M dlaczego Iraawiści do iMówił: w szkole. tsje: - Może aj zrobił! iyć. Jedyne r on cierpi na : nad sobą, ąo. rzekła Ellen. kw ostrożności tylko dlatego, że on mi nic nie powiedział. Jest wiele rzeczy, o jakich nigdy nam nie mówił. Spytałam Ellen o plany na przyszłość. Przypomniałam jej to, co zawsze mi powtarzała jej córka: że kiedy dorośnie, ucieknie, zamieszka ze swoją babką i będzie chrześcijanką. — Mnie też jest żal Jessiki — przyznała Ellen. — Mam trzydzieści lat i mogę zrezygnować z pewnych rzeczy uznając, że inne są ważniejsze. Ale ona otrzymuje wszystko, co mogę jej dać, zanim dorośnie na tyle, by mieć własne życie. — Ale masz świadomość, że w Iranie nigdy nie będzie miała szansy podejmowania własnych decyzji — nie ustępowałam. — Wiesz o tym, że jeśli Hormoz postanowi nagle, że ma wyjść za kogoś za mąż, nie będzie miała wyboru. A wtedy pozostanie w Iranie na resztę życia. Ellen przyznała, że Jessica błaga ją o pozostanie na Florydzie. — Nie masz pojęcia jaki mam zamęt w głowie. Dzieci cieszą się z wakacji, nawet mój mąż bawi się tu lepiej niż ja. Betty, męczę się okropnie. Boję się nieznanego. Mam problemy emocjonalne, może nawet psychiczne. Spędziłam tam osiem lat, to musiało przecież wywrzeć na mnie jakiś wpływ. To jest jak kompleks niższości. Ja po prostu nie mam tyle pewności siebie, co ty. Ty panujesz nad swoim losem, ja tego nie potrafię — mówiła dalej. - Nienawidzę życia w Iranie, ale nie wiem, czy potrafię porzucić męża. Czuję się zbyt niepewnie, by to zrobić. Nie należę do osób, które umieją żyć w pojedynkę. Spytałam ją, czy Hormoz mógłby wziąć pod uwagę pozostanie w Stanach. — Nie, to nie wchodzi w rachubę — zapewniła mnie Ellen. — Błagałam go. Tak naprawdę to musiałam bardzo nalegać, żeby nas tu przywiózł i modlę się o coś, co by nas zmusiło do pozostania. Zapewniłam Ellen, że nie chcę jej namawiać, ale nie żałuję swojej decyzji i jestem przekonana, że i ona mogłaby podjąć podobną. Pięć tygodni po naszej pierwszej rozmowie dowiedziałam się, że Ellen wyjeżdża. — Jestem z dziećmi w drodze na lotnisko — zawiadomiła mnie. — Zbliża się rozpoczęcie roku szkolnego, dzieci muszą iść do szkoły. Hormoz zostaje jeszcze na jakiś czas u moich rodziców, żeby zarobić trochę dolarów i zabrać ze sobą. On nas bije, ale równocześnie troszczy się o nas. Historia Ellen wcale nie jest wyjątkowa. Kiedy mąż powiedział jej, że nie może opuści Iranu, doszła do wniosku, że musi się z tym pogodzić — typowa reakcja. Będąc w Iranie spotkałam wiele kobiet, które miały o wiele gorsze życie niż ja, ale nie było wśród nich ani jednej, która próbowałaby się stamtąd wydostać. Skoro powiedziano, że jest to niemożliwe, poddawały się swojemu losowi. Gdy spoglądam wstecz i usiłuję sobie wyobrazić jak inaczej 227 mogłoby wyglądać moje życie, myślę o dniu, kiedy Mudi powiedział mi, że nigdy nie wyjedziemy z Iranu. Gdybym wówczas zaakceptowała bez sprzeciwu jego decyzję, pewnie nigdy by mnie nie bił. Ale też nigdy nie znalazłabym się w domu, gdzie mogę swobodnie opowiadać tę historię. Wciąż byłybyśmy uwięzione. Zachowanie Mudiego wywarło niezatarty wpływ na członków mojej rodziny. Lubili mojego byłego męża i ufali mu, do czasu naszej nieszczęsnej wyprawy. Tata chętnie rozmawiał z nim o Iranie, który znał ze służby wojskowej podczas II wojny światowej. Mama ceniła Mudiego za osiągnięcia zawodowe, jak również za to, że był doskonałym ojcem dla Mahtab. Jednak na skutek cierpień, jakie musieli znosić, kiedy Mudi więził Mahtab i mnie w Iranie, ich serdeczność zmieniła się w niechęć. Moi bliscy poczuli się zdradzeni i oszukani, a nagromadzone w nich gorzkie uczucia zwrócili w stronę wszystkich „cudzoziemców". Ojciec pozostał w zasadzie otwarty i tolerancyjny do końca życia, ale mama cierpiała bardziej niż ktokolwiek inny i nie potrafiła przełknąć swej goryczy. W 1985, przeszło rok po tym jak wyjechaliśmy do Iranu, mama pojechała do Alpeny, aby stawić się przed sądem, jako osoba zajmująca się należącą do mnie nieruchomością. Jakież bolesne musiało być dla niej zarządzanie majątkiem córki, której, jak się obawiała, nie miała już nigdy zobaczyć. Będąc w Alpenie, mama poszła do naszych dobrych przyjaciół, zamerykanizowanej od trzech pokoleń rodziny Parseghów, składającej się z Nany, uroczej matki rodu, która straciła rodziców podczas rzezi Ormian przed siedemdziesięciu laty, dwóch sióstr — Vergine i Anahid (która straciła męża w czasie wojny domowej w Libanie) i ich rodzin. Parseghowie musieli przezwyciężyć niezliczone trudności, zanim udało im się odnieść sukces w przybranej ojczyźnie. Mudi darzył ich szczególnym uczuciem, mimo że nie byli muzułmanami. Podobnie jak Tarik i Farzana, nasi przyjaciele z Pakistanu , którzy próbowali pomóc mnie i Mahtab w ucieczce, Parseghowie włączyli się do akcji, gdy tylko dowiedzieli się o naszej dramatycznej sytuacji w Teheranie. Nękali Mudiego listami i telefonami, błagając go, by pozwolił mnie i Mahtab wrócić do domu. Często przysyłali paczki z żywnością i prezentami. Tak samo jak Tata, nigdy nie stracili nadziei, że któregoś dnia wrócimy. Przez cały czas naszej nieobecności pomagali spłacać nasze zaległe rachunki i po wynajęciu domu oddali meble na przechowanie do magazynu. Kiedy wróciłyśmy z Mahtab, dali mi pieniądze i nalegali, abyśmy u nich zamieszkały. Zrobiliby dla nas wszystko, niczego nie żądając w zamian. Niepewność i troska przepełniające serce mojej mamy znalazły w końcu ujście w nienawiści, którą skierowała przeciw rodzinie Parseghów. 228 .dział mi, A>\vała bez 1 leteż nigdy nie bić tę historię. lonków mojej |tzasu naszej , który Uama ceniła fcył dosko- ludi więził (chęć. Moi ich gorzkie f końca życia, potrafiła [wąchaliśmy j sądem, jako Jakież bolesne rej, jak się , przyjaciół, , składającej dczas rzezi ine i Anahid je) i ich rodzin. i,anim udało fłich szczegól- mu, którzy włączyli się lej sytuacji ijąc go, by ';' paczki nadziei, pomagali meble na ib, dali mi iby dla nas znalazły iw rodzinie 7 4. — To wasza wina, że Betty jest w Iranie - wybuchnęła. - Gdyby nie zadawała się się z cudzoziemcami, nigdy by do tego nie doszło. Mama nie wyzbyła się gniewu nawet wówczas, gdy razem z Mahtab zamieszkałyśmy z nią i z Tatą. Pewnego dnia Mahtab spytała niewinnie: — Mamusiu, ugotujesz mi jakąś perską potrawę? Moja matka wtrąciła się w wściekłością: — Myślałam, że najadłaś się tam tego świństwa za wszystkie czasy. Tata nie podzielał tych uczuć i wiedział, jak często reszta rodziny wyprowadza mnie z równowagi. — Nie przejmuj się — mawiał. — Oni tego nie rozumieją. Z przyjemnością muszę stwierdzić, że Mahtab nie nabrała żadnych uprzedzeń. W małym miasteczku, gdzie obecnie mieszkamy, niewielu jest ludzi innych narodowości. Pewnego razu moja córka zaskoczyła mnie, kiedy jadąc ulicą zauważyła kobietę w sari. — Mamusiu, popatrz — odezwała się. — To Hinduska. Jak myślisz, czy mogłybyśmy się z nią zaprzyjaźnić i poprosić, by zrobiła dla nas puri (hinduskie pieczywo)? Od chwili mojego powrotu do Ameryki życie stało się wyczerpujące i pełne napięć. Odkryłam, że podróże, oprócz tej przyjemnej, mają jeszcze drugą stronę. Nie miałam czasu porządnie się wyspać, żadnych dni wolnych, żadnych wakacji. Mnóstwo czasu spędzałam na lotniskach, stałam się ofiarą bezsenności i koszmarnych snów. Miałam tyle do zrobienia, że wręcz przekraczało to moje możliwości. Presja stała się trudna do zniesienia na początku 1991 roku, kiedy usiłowałam dopasować napięty program odczytów do obowiązków związanych z promocją filmu. W styczniu wystąpiłam również w sądzie jako świadek-ekspert w sprawie rozwodowej. Było to szczególnie stresujące przeżycie, ponieważ musiałam stawić czoło mężowi powódki, pochodzącemu z Bliskiego Wschodu i poradzić sobie z jego adwokatem, który dokładał wszelkich starań, by zdyskredytować mnie w oczach sądu. Punkt kulminacyjny nastąpił w sobotę, 16 marca. Przyleciałam prosto z dwudniowego cyklu wykładów w Dayton, w stanie Ohio, na zgromadzenie CEO w Waszyngtonie, gdzie także wygłaszałam mowę. Tego wieczoru w samolocie, którym wracałam do Michigan, poraził mnie silny ból, promieniujący od prawego ramienia do klatki piersiowej. Oddychanie sprawiało mi trudność, więc na początku sądziłam, że mam zapalenie płuc. Kiedy leżałam już w łóżku, a ból rozprzestrzeniał się aż na kark, przestraszyłam się, że może to być choroba wieńcowa. 229 W niedzielę Arnie zawiózł mnie do Carson City Hospital, gdzie przyjęto mnie na oddział intensywnej terapii. Po serii badań i prześwietleń, niemal z ulgą przyjęłam diagnozę: możliwe wrzody na dwunastnicy i zapalenie pęcherzyka żółciowego na tle przemęczenia. Zostałam w szpitalu na pięć dni, nie mówiąc nikomu oprócz Mahtab gdzie jestem. Od miesięcy marzyłam o choćby jednym wolnym dniu na złapanie oddechu i odpoczynek, o dniu, w którym nie musiałabym z nikim rozmawiać. Tak więc leżałam sobie w pojedynczym pokoju, oddychałam głęboko i myślałam: „Mam zamiar wykorzystać każdą sekundę". Nie były to wprawdzie wczasy, ale w końcu miałam tak potrzebną chwilę wytchnienia. Obawiałam się tylko, że Mahtab, wówczas dziesięcioletnia, może się przestraszyć, widząc mnie w tak marnej kondycji. Ale ona potrafiła stanąć na wysokości zadania, tak samo jak po wypadku Johna. Zajęła się gotowaniem, praniem i prasowaniem. Przygotowywała nawet sama , przyjęcia z okazji perskiego Nowego Roku — No-ruz. — Powiedz mi tylko, co ma się znaleźć na stole na haft sin — zarządziła z kartką i ołówkiem w ręku. — Wszystko będzie gotowe, kiedy wrócisz do domu. Ucieszyłam się, że No-ruz stał się częścią jej kulturowego dziedzictwa. Mahtab sprawiła mi również przyjemność tym, że dzwoniąc do mnie do szpitala powiedziała kilka słów po persku; traktowała to jako wyraz łączącej nas szczególnej więzi, ale nie lubiła robić tego przy ludziach. Byłam poważnie chora jeszcze przez dwa tygodnie po opuszczeniu szpitala, czułam na karku każdy rok z moich czterdziestu pięciu lat. Przypomniało mi to niedawną rozmowę z Mahtab. — Mamusiu, urodziłaś się w latach pięćdziesiątych czy sześćdziesiątych? — Pewnie trudno ci będzie uwierzyć, ale w czterdziestych — odparłam, nie mogąc powstrzymać uśmiechu. Mahtab spojrzała na mnie oczami jak spodki. Przyszedłszy do siebie, pocałowała mnie i zadeklarowała z młodzieńczą wspaniałomyślnością: — Mimo to bardzo cię kocham. Nie poddawałam się więc... i • • • • Pytania świadczą o zainteresowaniu, a wiele osób pytało mnie o te same rzeczy, związane z postaciami występującymi w „Tylko razem z córką". „Co się stało z Amahlem, tym człowiekiem, który pomógł pani w ucieczce?" 230 f- ii, gdzie ii przeświet-(idwunastnicy Zostałam ihtab gdzie dniu na |musiałabym . pokoju, lać każdą ialam tak ). może się I potrafiła roa. Zajęła lawet sama i haft sin Izie gotowe, jo dziedzict- iwoniąc do a to jako Itego przy puszczeniu !u pięciu lat. ¦ sześćdziesiąci - odpar- —jdfezy do pafomyśl- omme o te razem mógł pani naszą ucieczką. w jakimś kraju Mam poza Utrzymuję kontakt z Amahlem za pośrednictwem osoby trzeciej. Przebywa wciąż w Iranie, wierny temu, co kilkakrotnie mi powtarzał: — Nie wyjadę stąd, dopóki moja żona i dzieci nie będą mogły wyjechać razem ze mną. Na szczęście nie wiązano jego osoby z nadzieję, że kiedyś spotkam go z rodziną granicami Iranu. „Co słychać u Helen Balasanian, kobiety z ambasady szwajcarskiej w Iranie, która uświadomiła pani, jak beznadziejna jest pani sytacja?" Ilekroć Helen Balasanian wyjeżdżała z Iranu na urlop, dzwoniła do mnie, by sprawdzić czy wszystko jest w porządku. Pokochała Mahtab do tego stopnia, że dzwoniąc, zawsze chciała porozmawiać z nią osobiście i upewnić się, że moja córka ma się dobrze. Pewnego wieczoru usłyszałam w słuchawce telefonu obcy męski głos. — Proszę się nie niepokoić, Helen dala mi pani numer. — Mężczyzna przedstawił się i oznajmił, iż jest pochodzenia persko-ormiańskiego i mieszka w Kalifornii. — Jestem wdowcem i chcę się ożenić z Helen — wyjaśnił. Okazało się, że Helen nakazała swemu narzeczonemu: — Zadzwoń do Betty Mahmoody po pozwolenie. Czułam się wielce zaszczycona. Od tego czasu Helen zrezygnowała z pracy w ambasadzie szwajcarskiej i obecnie jest szczęśliwą mężatką mieszkającą w Stanach Zjednoczonych. „A pani synowie?" Joe i John bardzo cierpieli z powodu przejść, które były i dla nich ciężką próbą. Choć nie doszli jeszcze całkowicie do siebie, są wspaniałymi młodymi mężczyznami i jestem z nich bardzo dumna. John miał czternaście lat, kiedy wyjechałam do Iranu i zapewne on cierpiał najbardziej, ponieważ był ze mną najsilniej związany. Podczas mojej nieobecności mieszkał ze swoim ojcem i odwiedzał moich rodziców; często nie mógł w nocy spać, martwiąc się o mnie i Mahtab. Musiał dojrzewać w przyśpieszonym tempie i czuje się jakby mu skradziono kawałek dzieciństwa. Był bardzo przywiązany do mojego ojca. John godzinami rozmawiał z dziadkiem, a nawet czyścił torebkę na odchody, której Tata używał z powodu kolostomii. Kiedyś Tata powiedział do mnie ze łzami w oczach: — Niewiele dzieci zdobyłoby się na to, co on robi. Wraz ze śmiercią dziadka, John stracił najlepszego przyjaciela. Wypadek samochodowy i późniejszy okres rekonwalescencji także były dla niego ciężkim doświadczeniem. Po śmierci Taty mama nie chciała mieszkać sama, więc wieczorami John przywoził ją do naszego domu. Wróciwszy do zdrowia po wypadku, zaczął coraz częściej zostawać u niej, bo to było dla niej 231 dogodniejsze. Mama uwielbia rozpieszczać Johna, a jemu podoba się rozpieszczająca babcia. Kiedy wyjeżdżałam do Iranu, Joe właśnie zaczynał dziewiętnasty rok życia i był świeżo upieczonym absolwentem szkoły średniej. Po moim powrocie do Michigan, Joe na jakiś czas wprowadził się do nas, pracując na drugą zmianę przy taśmie montażowej w fabryce samochodów. Co wieczór przygotowywałam mu jedzenie i wkładałam do lodówki. Kiedy wracał do domu i słyszałam odgłos zamykanych drzwiczek kuchenki mikrofalowej, miałam błogą pewność, że moje dzieci są bezpieczne w domu. Inaczej niż John, który zawsze miał jakąś sympatię, Joe spotykał się z kolegami, ale nigdy nie przyprowadził do domu żadnej dziewczyny. Jego zachowanie zmieniło się gwałtownie, gdy skończył dwadzieścia trzy lata. Nawet Mahtab to zauważyła i powiedziała żartem: — Mamo, lepiej miej się na baczności. Joe coś knuje. Nagle nie musiałam już prosić o wykonanie różnych czynności w domu — byf wręcz nadskakujący. Pewnego dnia odebrałam telefon i usłyszałam kobiecy głos: — Czy Joe jest w domu? — O ile wiem, była to pierwsza dziewczyna, jaka kiedykolwiek zadzwoniła do Joe'go. Dwa lata później Joe ożenił się z Peggy. Wydoroślał, ustatkował się sprawia wrażenie bardzo szczęśliwego. Osiemnastego września 1991 roku, o godzinie 8.10 rano, ściany Carson City Hospital zatrzęsły się od krzyku prawie czterokilog-ramowego chłopca, który ogłaszał swe przyjście na świat. Dumny Joe stał przy łóżku żony. W tym samym miejscu, o jedno pokolenie wcześniej, urodzili się Joe i John. Tutaj poznałam Mudiego i straciłam Tatę. A teraz w tym miejscu miałam powitać nowe życie — tym razem z poczekalni. Wcześniej niż się spodziewałam, zobaczyłam Joe'go — był blady, zdenerwowany i wyglądał, jakby zaraz miał się przewrócić. Opadł bezwładnie na krzesło. Bałam się o cokolwiek zapytać, dopóki się nie odezwał ze słabym uśmiechem: — To chłopiec. Za rogiem korytarza spotkaliśmy Rogera Morrisa, który natychmiast rozwiał wszelkie nasze obawy, mówiąc: ; — Wszystko poszło świetnie. Brandon Michael Smith leżał na stole, poddawany dokładnym badaniom. Kolor jego ciałka zmieniał się już z fioletowego na normalny. Płuca pracowały prawidłowo. Byłam dumna z mojego syna; widać było, iż jest gotów z radością podjąć ojcowskie obowiązki. Wujek John stał obok z podobnym wyrazem dumy na twarzy. Ciotka Mahtab była w szkole i z niecierpliwością oczekiwała na telefon. 232 s podoba się piętnasty \średniej. Po I się do nas, ¦yce samo-dalam do | zamykanych że moje btykał się TCzyny. kdzieścia \ czynności lam telefon pierwsza |lata później i wrażenie ino. ściany zterokilog-nny Joe I pokolenie | i straciłam Ltjm razem [był blady, tt Opadł wki się nie ry natych- I dokładnym onanormal-isyna; widać i Wujek John UMahtab była Dzieci szybko dorastają. Życie wciąż płynie naprzód. Najczęściej zadawanym pytaniem jest: „Jak się miewa Mahtab?" Właściwie to pod wieloma względami jest po prostu pogodną dwunastolatką. Nie jest już małym dzieckiem, wyrosła na przyciągającą wzrok młodą osobę z falującymi, kasztanowymi włosami i wielkimi zielonobrązowymi oczami. Uwielbia łowienie ryb, drużynę futbolową Michigan State, koszykarzy Detroit Pistons i (ku niezadowoleniu swojej matki) telewizję. Gra w dziewczęcej drużynie koszykówki i próbuje swoich sił w dyrygowaniu okrzykami kibiców w czasie meczów. Bierze lekcje gry na fortepianie, tylko dlatego, że nie pozostawiłam jej wyboru. Lubi się ubierać w luźne bluzy i dżinsy — ten strój w niczym nie przypomina falbaniastych sukienek i odpowiednio dobranych bucików, przy jakich upierał się Mudi przed wyjazdem do Iranu. Mahtab jest bardzo dojrzała jak na swój wiek i posiada specyficzne poczucie humoru. Niezwykle żywo interesuje się wydarzeniami na świecie, co można chyba tłumaczyć jej przeżyciami. Pewnego dnia wróciła ze szkoły i powiedziała: — Mamusiu, wyobraź sobie, co zdarzyło mi się na lekcji. Nauczycielka mówiła o Muhammadzie (Mahomecie), więc myślałam, że chodzi 0 islam. Inne dzieci mówiły o boksie. Spytałam nauczycielkę i okazało się, że rzeczywiście mówiła o islamie. Wyjaśniłam jej, że koledzy z klasy myśleli o Muhammadzie Alim; Mahtab miała zupełnie inny punkt odniesienia. Podróżując tak intensywnie, Mahtab świetnie zna geografię. Kiedy była jeszcze całkiem mała, zaczęliśmy z Mudim zbierać lalki z krajów, które odwiedzała. Jej kolekcja tak się rozrosła, że prawie nie mieści się w pokoju. Ma miłe wspomnienia z poznanych krajów, ale zawsze chętnie wraca do domu. Po jednej z długich podróży przycisnęła dłonie do policzków, rozluźniła mięśnie twarzy i westchnęła: — Jak to dobrze, że nie muszę się już uśmiechać. Ma odpowiednią skalę wartości i wie co najbardziej liczy się w życiu. Jak przystało na kogoś, czyje modlitwy zostały wysłuchane w obliczu rozgrywającej się tragedii, jest bardzo religijna. Mahtab ma również silne poczucie etyki i niełatwo namówić ją na zrobienie czegoś, co według niej jest niewłaściwe. W szkole, gdzie jest świetną uczennicą, nauczyciele wysuwają tylko jedno zastrzeżenie: zbyt rygorystycznie trzyma się zasad, nie uznając najmniejszego odstępstwa od reguły. Wiem dokładnie, o co im chodzi. W Anglii, pod koniec naszej wyczerpującej podróży związanej z promocją książki, Mahtab 1 ja udzielałyśmy wywiadu australijskiemu czasopismu. Po pstryknięciu 233 rY kilku zdjęć w hotelu, nasi rozmówcy chcieli zrobić jeszcze parę na zewnątrz, więc wyszliśmy na pobliski skwer. — Wejdźcie na trawnik — poprosił fotograf. Spełniłam jego życzenie, spodziewając się, że Mahtab pójdzie za mną, ale ona stała w miejscu. Wróciłam do niej i kazałam do siebie dołączyć, lecz odmówiła — było to u niej niespotykane zachowanie, gdyż z reguły jest bardzo posłuszna. — Chodźże już — powiedziałam trochę ostrzejszym głosem. — Pośpieszmy się i miejmy to już za sobą. — Nie pójdę, bo na tabliczce jest napisane „Nie deptać trawników" — uparła się Mahtab. Pozostała nieugięta, mimo że prosiły ją trzy zdenerwowane dorosłe osoby. Upór córki przypomniał mi Mudiego. Jeszcze do niedawna Mahtab bardzo uważała, by zawsze ściągać skarpetki prawą stroną na zewnątrz, tak jak jej ojciec. Pewnego dnia spytała mnie: — Czy to prawda, że pójdę do piekła, jeśli wywrócę je na lewą stronę? — Skąd ci to przyszło do głowy? — spytałam zdumiona. — Bo tatuś mi powiedział, że jeśli będę zdejmować ubranie na lewą stronę, to pójdę do piekła. Czułam się w obowiązku uwolnić ją od tego przesądu, ale teraz ilekroć zabieram się do prania, mam wątpliwości czy dobrze zrobiłam. Przez większość czasu nasze domowe życie płynie spokojnym, przyjemnym rytmem. Razem gotujemy, pomagam Mahtab w odrabianiu lekcji. Są jednak chwile, kiedy nasz spokój zostaje gwałtownie zakłócony. Jako uchodźcy ze strefy wojny, obie z Mahtab cierpimy na powracające koszmary. Każda burza z piorunami, których odgłos przypomina nam irackie bomby, wciąż przyprawia nas o dreszcz strachu. Niestety, Mahtab potrafi mówić otwarcie o Mudim i Iranie wyłącz- Mudim (co jest faktem, mimo wszystkich popełnionych przez Mudiego niegodziwości), Mahtab odpowiedziałaby: — Nie, w ogóle. Jest zmuszona ukrywać swoje prawdziwe uczucia w ich obecności, ze względu na tkwiące w nich uprzedzenia. Kiedy szwedzki dziennikarz spytał ją, czy chciałaby zobaczyć się z ojcem, Mahtab odparła: — Tak, chciałabym go odwiedzić, ale w więzieniu, tak aby nie mógł mnie skrzywdzić. W tym stwierdzaniu, nie było nienawiści ani żądzy zemsty. Wytażaio ono po prostu tęsknotę małej dziewczynki, aby mieć ojca, będąc równocześnie bezpieczną — niemożliwe do spełnienia marzenie Mahtab. 234 parę na [pójdzie za ¦ siebie | schowanie, n. - Po- ików" ją trzy Mahtab Anątrz, na lewą ma. ile na lewą ale teraz zrobiłam, kojnym, w od-iltownie imy na odgłos o dreszcz wyłącznie chce tęskni za Mudiego obecności, ¦zobaczyć się nie mógł Wyrażało ta, będąc ¦enie Mah- Dokładnie jedenaście dni po premierze naszego filmu (i zaledwie pięć dni po jego wejściu na ekrany), wojska sił sprzymierzonych zaczęły bombardować Irak. Kiedy ekran telewizora rozświetlił się ogniem dział przeciwlotniczych, Mahtab spojrzała na mnie ze strachem. — Chyba powinnyśmy wyłączyć światła i położyć się na ziemi — zauważyła. Przez następne dwa tygodnie siedziała wpatrzona w telewizor, śledząc wszystkie wiadomości aż do jedenastej w nocy, rezygnując nawet ze swoich ulubionych programów rozrywkowych. Dla wielu Amerykanów wojna w Zatoce była abstrakcją na szczytowym poziomie techniki, grą komputerowaą polegającą na weyliminowaniu zbędnych elementów. Mahtab wiedziała, co kryje się za mapami i planami. Widziała śmierć i zniszczenie z bliska, była na linii frontu. Trudno jej było uwierzyć, że wojna się nie rozprzestrzeni, że jesteśmy zbyt daleko, by mogła nas bezpośredno dosięgnąć. Ojciec powiedział jej, że irackie bomby nie dotrą do Teheranu, ale dotarły. Jak miałam ją przekonać, że tym razem jesteśmy bezpieczne? Irackie naloty mocno wbiły się w pamięć Mahtab. Obie przypominałyśmy sobie te straszne chwile, gdy słychać było samoloty, krzyki, wycie syren, gdy czuło się zapach prochu i palących się ciał. Współczułyśmy wszystkim cierpiącym w tej nowej wojnie. Mahtab szczególnie martwiła się o łudzi, których znałyśmy w Iranie, a przede wszystkim o to, że coś złego może stać się jej ojcu. Nawet kiedy próbowałam ją uspokoić, wzruszała mnie jej troska o ojca. Dowodziła, jak dalece zbliżała się do rozwiązania najtrudniejszego dylematu w swym młodym życiu. Zawsze byłyśmy z Mahtab sobie bliskie, już od momentu jej narodzin. W dniu, kiedy Mudi oznajmił, że nie możemy wrócić do Ameryki, stałyśmy się sobie jeszcze bliższe. Przez następne osiemnaście miesięcy byłyśmy partnerkami, mogącymi w pełni na sobie polegać i ta więź przetrwała do dzisiaj. Każdy dzień spędzony z Mahtab jest dla mnie bezcenny. Mimo napiętego programu, staram się tak planować podróże, by jak najczęściej zabierać ją ze sobą. Co wieczór z jednakową radością układam ją do łóżka i razem odmawiamy naszą modlitwę: - Dobry Boże, dziękujemy ci, że jesteśmy razem i jesteśmy wolne. Nasze rozstania są zawsze bolesne, chyba nawet bardziej dla mnie niż dla Mahtab. Ona przywiązała się do „starszej siostry", Lori, która zostaje z nią podczas moich wyjazdów. Kiedyś zadzwoniłam do domu z Niemiec, aby zawiadomoć je, że wracam następnego dnia, o trzy dni wcześniej niż było w planie. 235 sr -I&^M^-** .^¦gm — Dlaczego wracasz wcześniej? — zdziwiła się Mahtab. Dała mi do zrozumienia, że ma się dobrze. Prawie zawsze słyszę pytanie: „Nie boi się pani, że Mudi wróci, by zabrać Mahtab?" Odpowiadam, że nigdy nie przestaję się bać. Opuściłyśmy Iran przeszło 2000 dni temu i ani jeden z tych dni nie minął bez zachowania pewnych, mniej lub bardziej uciążliwych, środków ostrożności. Mahtab jest pozbawiona niektórych przywilejów, jakie dla innych dziewcząt w jej wieku są oczywiste. Nie może znaleźć się sama na ulicy. Została nauczona, by zawsze rozglądać się dookoła. Zgodziłam się, choć z ociąganiem, na to, by Mahtab wzięła udział w weekendowych biwakach w czasie tego i zeszłorocznego lata; potem byłam na siebie wściekła. Uświadomiłam sobie, jaka to głupota — tak bardzo dbać o bezpieczeństwo we własnym domu, a potem zostawić Mahtab na dzień lub dwa bez żadnej ochrony. Ostatnio posunęła się jeszcze dalej; po raz pierwszy poprosiła, by mogła sama chodzić do szkoły. Nie jestem jeszcze na to przygotowana, ale mam świadomość, że nie będę mogła chronić jej wiecznie. — Zawsze ktoś mnie pilnuje - narzeka moja córka. — Chciałabym być taka sama, jak inne dzieci. Jakże niewinne, zupełnie zrozumiałe pragnienie. A jednak nabiera innego, groźnego wymiaru, od kiedy Mudi przysiągł, zanim opuściłyśmy Iran, że zabierze Mahtab, a mnie zabije. Mimo młodzieńczej niecierpliwości, Mahtab rozumie nieustanne zagrożenie. Po obejrzeniu programu „20/20" o matce, która porwała dzieci ojcu, gdy ten zabrał je i przystąpił do jakiejś sekty religijnej, zapytałam ją, co o tym myśli. — Gdyby się to kiedyś mnie zdarzyło — rzekła z powagą — czekałabym, aż przyjedziesz mnie zabrać. Mahtab zaangażowała się uczuciowo w wiele przypadków, gdy komuś działa się krzywda. W jednym z wywiadów prasowych stwierdziła: — Jestem dumna z mojej mamy, bo ona pomaga innym dzieciom. Kiedy patrzę jak moja córka rozkwita, myślę o tym, ile stracił Mudi i ile jeszcze straci w nadchodzących latach. Tylko ja znam pełny wymiar jego straty i siłę wiary i miłości Mahtab. Jak każdy człowiek, miewam chwile zwątpienia w siebie i w kierunek obranej przeze mnie drogi. Na szczęście moja córka jest zawsze obok, by podnieść mnie na duchu. Na Dzień Matki w 1989 roku, będąc w drugiej klasie, napisała słowa, które na zawsze pozostaną dla mnie najsłodszą nagrodą: Kochana Mamusiu, Jesteś najwspanialszą Mamą na świecie! Kocham cię tak bardzo, że 236 i fab. \róci, by lyśmy Iran ^zachowania mości. . innych i ulicy. udział !a: potem ka - tak ' zostawić kunęła się Lodzić do fiadomość, kiałabym lak nabiera | opuściły ś- Inieustanne i porwała Y religijnej, i - czeka- Ików, gdy i stwier- adzieciom. cii Mudi :a\ wymiar :i miewam gi. Na tchu. Na .«. które r.o, ze gdybym mogła wybierać we wszystkich mamach na świecie, wybrałabym Ciebie. Zrobiłaś dla mnie tyle wspaniałych rzeczy, że nawet nie umiem ich policzyć. Mamusiu, nieważne czy masz dwa lata czy sto dwa, ja i tak Cię kocham. Nic bym w Tobie nie zmieniła, bo jesteś doskonała taka jaka jesteś. Nie wiem, co bym zrobiła bez Ciebie, Mamusiu, bo tyle dla mnie znaczysz. Kocham cię, Mamusiu!!! Twoja Mahtab Podobnie jak mój ojciec, Mahtab zawsze oczekiwała ode mnie, że znajdę sposób na rozwiązanie każdego problemu. — Mamusiu — powtarzała ciągle w Iranie — znajdź jakiś sposób, żebyśmy wróciły do Ameryki. Nigdy nie pozwoliła mi się poddać. Kiedy przyszedł czas, by zaryzykować wszystko, stawić czoło niedostępnym górom i przemytnikom o niezbadanych zamiarach, Mathab wykazała niezwykłą odwagę. „Tylko razem z córką" ma jeszcze inne znaczenie. Prawdą jest, przynajmiej teoretycznie, że mogłabym uciec z Iranu wcześniej, gdybym się zgodziła wyjechać bez Mahtab, tak jak nie bez bólu uczyniło to wiele osób w podobnej sytuacji. Jestem jednak głęboko przekonana, że gdyby nie Mahtab, spoczywałabym teraz pochowana w irańskiej ziemi. Mahtab była moim natchnieniem. Pamiętam dzień, po kilku miesiącach spędzonych w Teheranie, kiedy wzięłam do ręki ołówek i próbowałam pisać. Byłam tak wycieńczona biegunką i rozpaczą, że nie mogłam napisać ani słowa. Czułam wtedy, że jestem bliska śmierci, naprawdę w to uwierzyłam. Ale zrozumiałam równocześnie, że jeśli umrę, Mahtab już na zawsze pozostanie uwięziona w Iranie. Tego dnia poszłam do Mudiego i oświadczyłam; — Będę tu mieszkać i zrobię co zechcesz. Chcę, żeby się wszystko jakoś ułożyło. Wkrótce potem wyzdrowiałam. Był to mój pierwszy dzień na drodze do ocalenia. Nie widziałam Mudiego od czasu opuszczenia Iranu... ale nie zdołałam się pozbyć piętna, jakie wywarł na moim życiu. Dwudziestego siódmego grudnia 1990 roku Mahtab przebywała u swojej babci, spędzając tam część ferii świątecznych. Byłam sama w domu. Po pracowitym dniu spotkań z różnymi ludźmi i innych przygotowaniach do premiery filmu, zasnęłam jak kamień, ledwie przyłożywszy głowę do poduszki... i wkrótce potem obudziłam się z krzykiem. To był Mudi — stał przy moim łóżku, pochylał się nade 237 mną; jego ręce błądziły wokół mojej szyi, usta rozchylał mu uśmiech zemsty... Obudziłam się drżąca i przerażona, zlana zimnym potem; serce waliło mi w piersi. Widok był tak żywy, bardziej realny niż ma prawo być w jakimkolwiek śnie. Czy był to zły omen? Nie mogłam o tym zapomnieć. Cieszyłam się, że Mudi nie zdołał jeszcze spełnić swych gróźb powrotu do naszego życia.... by je zniszczyć. Nie mogłam się jednak oprzeć pytaniu, jak długo potrwa nasze szczęście. Od momentu naszej ucieczki nie było dnia, bym nie myślała o Mudim i o wszystkich krzywdach, jakie może wyrządzić. Kiedy się tu zjawi? Jak uderzy? Jakiej broni użyje przeciwko mnie.... i w jaki sposób będzie próbował wyrwać Mahtab z jej obecnego życia? Wyobrażałam sobie różne, niezliczone scenariusze, ale nigdy nie przyszło mi do głowy, że Mudi pojawi się na horyzoncie, kiedy moja córka i ja będziemy w połowie drogi dookoła świata i że skieruje swój atak nie na moją osobę, ale na istotę mojego jestestwa. Siedemnastego lipca 1991 roku wyruszyłyśmy z Mahtab w podróż, podczas której moja córka miała po raz pierwszy przekroczyć międzynarodową linię zmiany czasu. Z okazji promocji filmu „Tylko razem z córką" musiałyśmy się znaleźć na drugiej półkuli, w Perth, na zachodnim wybrzeżu Australii. Kiedy późnym wieczorem dotarłyśmy do hotelu, ze zdumieniem znalazłam tam wiadomość od Mitry i Dżala-la, dalekich krewnych Mudiego, których znaliśmy w Iranie i którzy przenieśli się do Australii. Po raz ostatni widziałam ich na kilka tygodni przed naszą ucieczką, którą zresztą oni sami próbowali zorganizować parę miesięcy wcześniej. Dżalal namówił pracownika pobliskiej piekarni na zawarcie ze mną fikcyjnego małżeństwa. Po moim ,,ślubie" z tym człowiekiem, miałyśmy obie z Mahtab opuścić kraj korzystając z jego paszportu. Na pozór sprawa wyglądała obiecująco, ale ambasada szwajcarska ostrzegła mnie przed podjęciem takiej próby. Gdyby schwytały mnie irańskie władze, mogłabym zostać stracona za bigamię. Mitra kilka razy towarzyszyła mi w wyprawach do ambasady, skąd odbierałam wszelkie wiadomości od rodziny, zawsze łudząc się nadzieją, iż stanie się cud. Chociaż Mitra i Dżalal należeli do najbardziej przyjaznych i pomocnych ludzi, jakich znałam w Iranie, ich rodzinne więzy z Mudim powstrzymały mnie na chwilę, zanim zadzwoniłam do nich pierwszego ranka naszego pobytu w Perth. Jednak usłyszawszy ciepły głos Mitry, wyzbyłam się obaw. Poinformowała mnie, że osiedlili się w Australii przed ośmioma miesiącami. Dżalal znalazł pracę w swoim zawodzie, a Mitra studiowała informatykę. — Spotkamy się z tobą, kiedy i gdzie zechcesz — zaproponowała. Umówiłyśmy się na ósmą wieczorem tego samego dnia. W ciągu całego dnia wypełnionego wywiadami moje myśli wciąż 238 »- \ uśmiech •potem; serce 1 ni ma prawo o tym swych oglam się myślała tliedy się tu jaki sposób (obrażałam jdo głowy, I będziemy i na moją p podróż, ]i między-razem Perth, na i dotarłyśmy i i Dżala-i i którzy a ucieczką, :y wcześniej. •jrcie ze mną alyśmy pozór la mnie władze, dy, skąd się nad- pomoc-Mudim ii pierwszego i glos Mitry, : w Australii i zawodzie, proponowała. ia. iyś\i wciąż krążyły wokół starych wspomnień z Iranu. W przeciwieństwie do rodziny Mudiego, rodzina Mitry była dość liberalna, do tego stopnia, że mieli odwagę wyświetlać na wideo zakazane przez cenzurę zachodnie filmy — oglądaliśmy z Mahtab u nich „EX" — Czasem zbieraliśmy się w ich kuchni i z nadzieją omawialiśmy szeptem plany naszej ucieczki. Dżalal był bratem Essej, żony siostrzeńca Mudiego, Rezy. Choć jego krewni byli bardziej religijni niż rodzina Mitry, również sympatyzowali ze mną i Mahtab. Obyczaje nie pozwalały im zwrócić uwagi Mudiemu, ale okazywali nam swoje ciepłe uczucia zapraszając nas do siebie do domu. Pani Alemohamed, matka Dżalala, zawsze przyrządzała moje ulubione potrawy, między innymi rybę z owocami tama-ryndy. Mitra i Dżalal często zabierali nas do swoich pokoi i włączali amerykańską muzykę, co podsycało naszą tęsknotę za domem. Kiedy Mitra i Dżalal pojawili się tego wieczora w naszym hotelu w Perth, zeszłam przywitać się z nimi w holu, pozostawiwszy Mahtab w pokoju. Po tych wszystkich latach, zachowywanie środów ostrożności weszło mi w krew — musiałam się upewnić, czy są sami. Gdy nasze spojrzenia się spotkały, odniosłam wrażenie, jakby cofnął się czas — tyle, że obie z Mitrą zrzuciłyśmy czadory. Objęłyśmy się serdecznie; Mitra wyglądała bardzo ładnie z makijażem i ułożonymi przez fryzjera włosami. Dżalal również uściskał mnie i pocałował. Przedstawili mi swoją córkę Idę, uroczą dziewczynkę, która miała niewiele ponad rok, kiedy widziałam ją poprzednio. Kiedy zmierzaliśmy do mojego pokoju, podszedł do nas mój australijski wydawca i wręczył mi kopertę. Zajrzałam do środka i stwierdziłam, iż zawiera fax z redakcji czasopisma „Quick" z Niemiec. Przejęta spotkaniem, odłożyłam kopertę by wiadomość przeczytać później. Mitra wciąż nie miogła uwierzyć, że jesteśmy wolne: — W Iranie rozmawiałyśmy wprawdzie o twojej ucieczce, ale ty naprawdę tego dokonałaś. To było niebezpieczne! Dodała jeszcze, że jeden z jej przyjaciół próbował uciec kilka miesięcy po nas i został zastrzelony, prawdopodobnie przez pasdarów. Ciało było tak posiekane kulami, że rodzina nie mogła sobie pozwolić na sprowadzenie go z powrotem (w Iranie rodzina, chcąc odzyskać zwłoki od policji, musi zapłacić za każdy ślad po kuli). — Pamiętasz, jak pojechaliśmy nad Morze Kaspijskie? — spytał Dżalal zmieniając temat. — Właśnie! — rzekła Mitra. — Pamiętam, jak patrząc na morze powiedziałaś, że chciałabyś móc popłynąć do Związku Radzieckiego. — A ja pamiętam, że podczas tej wycieczki powiedziałaś: „Mam zamiar napisać kiedyś książkę..." I zrobiłaś to! — dodał Dżalal z uznaniem. Mitra, która znosiła wiele nieprzyjemności ze strony krewnych 239 I'. Dżalala i od dawna chciała opuścić Iran, przeczytała „Tylko razem z córką" w czasie pobytu w Irlandii. Wyznała, iż ta książka pomogła uratować jej małżeństwo. Dała ją do przeczytania Dżalalowi, który dostrzegł podobieństwo zachowania krewnych Mudiego do swego własnego i postanowił się zmienić. Teraz oczekiwali drugiego dziecka i byli szczęśliwsi niż kiedykolwiek. — Nigdy wcześniej o tym nie myślałem — przyznał Dżalal. — Nie byłem tego świadomy. Dopiero po przeczytaniu twojej książki, zdałem sobie sprawę, że jestem winien. Przepisywał książkę po kawałku i wysyłał swojej rodzinie. Był pewien, że Mudi ją przeczytał. Mitra i Dżalal potwierdzili większość tego, co Ellen Rafaie powiedziała mi cztery lata wcześniej — że Mudi stał się bardzo zamknięty w sobie, odkąd opuściłyśmy go z Mahtab. Zerwał stosunki ze wszystkimi, oprócz swojej siostry, szwagra i ich dzieci. Podobno praca Zamieszkał tam nawet, pozbywając się wszystkich naszych rzeczy. Zastanawiałam się, co się stało z królikiem Mahtab. Były również wieści o siostrzeńcach Mudiego, w większości niepomyślne. Madżid został dwukrotnie aresztowany i zamknięty w więzieniu za produkcję niedozwolonych kosmetyków. Hosejn, farmaceuta z Araku, również był uwięziony za rozprowadzanie nielegalnych leków. Reza i Mammal porzucili swoje zawody i wdali się w interesy z Madżidem. Trzy lata wcześniej Mitra i Dżałal odwiedzili swoich krewnych w Iranie. Baba Hadżidżi, szwagier Mudiego i zarazem patriarcha rodziny, zaprosił ich na obiad i kąpiel w swoim basenie. Kiedy wizyta zbliżała się do kónca, nie wytrzymał: — No dobrze, a co Betty napisała o nas w swojej książce? Spędziłam parę godzin ze starymi przyjaciółmi, unosząc się na fali wspomnień. Żegnając się, obiecali przyjść na mój poranny wykład, a potem posiedzieć ze mną i Mahtab do chwili odlotu naszego samolotu do Adelajdy. Po tak męczącym dniu, marzyłam tylko o położeniu się spać... i wtedy przypomniałam sobie o kopercie. Zaczęłam czytać przefak-sowany list i ze strachem uświadomiłam siebie problem, jaki wyłaniał się z trzymanej przed oczami kartki. Donoszono mi, że dzień wcześniej niemiecka telewizja nadał wywiad z Mudim. Twierdził w nim między innymi, że wcale nie uciekłyśmy z Mahtab z Iranu — nigdy nie trzymał nas tam wbrew naszej woli, że odleciałyśmy wygodnie do Zurychu, a 01 zapłacił nawet za nasze bilety lotnicze! Redakcja „Quick'a" nie wierzyła mu, ale prosiła o odpowiedź do ich wyłącznej wiadomości i podanie świadka mogącego potwierdzić moje słowa. 240 ko razem pomogła -vi, który do swego kjo dziecka , - Nie zdałem Był uaie powie-nknięty 1 ze wszyst-praca i Talaghani. rzeczy. toosci niepo-n więzie-. larmaceuta lnych leków, interesy krewnych patriarcha dy wizyta ążce? c się na fali my wykład, naszego i się spać... przetak-iki wyłaniał i wcześniej i między : trzymał ^Zurychu, a 01 "nie wierzyła i i podanie :.\:/\wdzona, zaszokowana i wściekła. Wiedziałam, że Mudi jest zdolny niemal do wszystkiego. Był najzręczniejszym kłamcą, jakiego kiedykolwiek znałam. Ale nie przypuszczałam, że spróbuje zaprzeczyć prawdzie znanej milionom czytelników, nie mówiąc już o urzędnikach Departamentu Stanu zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Turcji. Jak zwykle, Mudi z precyzyjnym okrucieństwem wybrał czas na atak. Jeszcze raz wyprowadził mnie w pole. Pięć miesięcy temu, gdy straciłam ojca, bardzo brakowało mi wsparcia, jakiego udzielić może jedynie współmałżonek. Teraz miałam stawić czoło temu oskarżeniu, samotna, oddalona od domu i przyjaciół o pół świata. Nie zmrużyłam oka, spędziwszy całą noc przy telefonie. Jeszcze nigdy nie czułam takiej wdzięczności dla nowoczesnej techniki, jak wówczas. Oto byłam w Australii, zmuszona tłumaczyć się z wydarzeń, które miały miejsce w Iranie, a mogłam natychmiast połączyć się z Nowym Jorkiem, Michigan i Niemcami; ze wszystkimi miejscami, gdzie nie panował w tej chwili środek nocy. Pierwszą rozmowę odbyłam ze swoim agentem, Michaelem Carlisle. Doniósł mi, że Anja, moja bliska przyjaciółka, a zarazem redaktorka w firmie Gustav Liibbe Verlag, która wydawała moją książkę w Niemczech, jest zasypywana pytaniami od dziennikarzy. Koniecznie chce się ze mną skontaktować. Michael uważał, że muszę jak najszybciej wyjaśnić sprawę. Poprosiłam go o przesłanie faxem przetłumaczonego wywiadu do mojego domu, tak aby Arnie mógł tam pojechać i zapoznać się z jego treścią. Mogłam zaufać opinii Arniego, zawsze potrafił odpowiednio naświetlić problem. Poza błyskotliwą inteligencją i niespożytą energią, Arnie posiadał także dar uspokajania moich skołatanych nerwów. — Posłuchaj — zaczął, po zapoznaniu się z wypowiedzią Mudiego. — Uspokój się i pomyśl. Gdyby dopadło cię pięciu uzbrojonych w karabiny maszynowe facetów, nie mógłbym nic zrobić, żeby ci pomóc. Ale nie jest tak źle. Obydwaj z Michaelem jesteśmy prawnikami. Mudi działa w taki sposób, że potrafimy sobie z nim poradzić. Zaczął szybko przygotowywać odpowiednie oświadczenie. Udało mi się wreszcie, w środku nocy, połączyć z Anją. — To okropne! — wykrzyknęła. Uodafa, że wywiad z JYluilim nagrano we wspaniałym domu z pięknymi meblami i perskimi dywanami... w domu, który, jak twierdził, kupił dla mnie i dla Mahtab przed naszym wyjazdem. To miejsce niewiele miało wspólnego z pokojem przy szpitalu, o którym mówili Mitra i Dżalal. Mudi twierdził, że nigdy mnie nie bił i że obie '{ Mahtab miałyśmy pełną swobodę poruszania się. — Mudi kłamał... wiemy, że kłamał — pocieszała mnie Anja. — Ale musisz udzielić wyjaśnień. Jeśli nie zrobisz tego natychmiast, będzie za późno. Błagałam Anję, by zrozumiała, że nie mam dostępu do wielu doku 241 mentów, między innymi biletu autobusowego z Wan do Ankary, który przechowywałam w domu. Miałam przy sobie paszport, ostemplowany w komendzie policji w Ankarze. Powiedziałam Anji, że prześlę jej odbitkę, razem z moim oświadczeniem, przez Michaela. Wkrótce dzięki wynalazkowi faksu informacje zaczęły przepływać między trzema kontynentami. W ciągu paru minut odbitka mojego paszportu okrążyła świat. Zanim miasto Perth obudziło się do życia, Arnie i Michael skończyli przygotowywać moje oświadczenie. Zdecydowałam się podać je do wiadomości publicznej, nie udzielając zgody na wyłączność publikacji, nie chciałam, by ludzie myśleli, że zapłacono mi za moje wystąpienie, tak jak Mudiemu. Oświadczenie brzmiało następująco. Okazało się, że dr Mahmudi odczekał ponad pięć lat, by podać w wątpliwość moją historię. Próbuje tego dokonać, nie przedstawiając żadnych dowodów, ani nie wykazując żadnych sprzeczności w mojej książce. Życie z moim mężem i naszą córką wyglądało dokładnie tak jak opisałam je w mojej książce. Biorę odpowiedzialność za każde napisane przeze mnie słowo. Czekało mnie nieuchronnie wygłoszenie porannnego odczytu. Choć w pierwszym odruchu chciałam złapać najbliższy samolot do domu, nie mogłam zawieść tych wszystkich ludzi, którzy wykupili bilety. Arnie i Michael poradzili mi otwarcie podjąć temat, skrócić normalny wykład i odczytać oświadczenie. Dotychczas, gdy ktoś pytał mnie: „Czy miała pani jakieś wiadomości od Mudiego?", moja odpowiedź była prosta: „Nie, żadnych". Teraz sytuacja się zmieniła, miałam wiadomość od Mudiego, choć nie bezpośrednio. Nie chciałam, aby kiedykolwiek sądził, że coś ukrywam. Po krótkiej chwili snu, musiałam podjąć próbę wyjaśnienia Mahtab tego, co się stało ostatniej nocy. — Czy pamiętasz przechodzenie przez góry? — zaczęłam. — Tak — potwierdziła, zdumiona moim pytaniem. — Pamiętasz, by tatuś kiedyś nas uderzył, albo nie pozwolił nam wrócić do domu? — Tak, pamiętam. Dlaczego pytasz? — zdziwiła się, nie rozumiejąc 0 co chodzi. — Tatuś udzielił wywiadu. — Przystąpiłam do sedna sprawy 1 wytłumaczyłam jej na czym polega kłopot. Mahtab była wyraźnie wstrząśnięta i nieszczęśliwa, ale objęła mnie mocno i powiedziała: — Kocham cię, mamusiu. Przeprosiłam ją za postępowanie ojca i powiedziałam; 242 L , który plowany jej przepływać mojego Taci iłoriczyli ać je do publikacji, wystąpienie, i pod ii. by podać wiając w mojej tak jak napisane żytu. Choć domu, nie ilety. Arnie .Czy miała była prosta: iiidiego, choć . że coś Mahtab :pozwolił nam p« rozumiejąc bsedna sprawy lale objęła mnie lam; — I ja cię bardzo kocham, Mahtab i jestem z ciebie bardzo dumna. Skąd ja miałam tyle szczęścia, że trafiła mi się taka wspaniała córka? W czasie wykładu cała się trzęsłam i miałam mdłości. Wiadomość 0 incydencie już się rozniosła i kiedy weszłam na podium, ujrzałam przed sobą rząd zaciekawionych twarzy. Szczelnie wypełniona sala zamilkła w oczekiwaniu. Zaczęłam wygłaszać moje oświadzenie na temat Mudiego i głos mi się załamał. Dosłownie nie mogłam wydusić słowa przez zaciśnięte gardło. Widziałam tylko, że nie mogę przerwać w tym momencie - nikt by nie wiedział dlaczego płaczę. Odetchnęłam głęboko, wypiłam łyk wody i jakoś udało mi się mówić dalej. Kierując moje słowa do słuchaczy, czułam ich poparcie 1 współczucie. Jeśli reakcja w Niemczech miała być taka sama, nie było powodu do obaw. Co jednak myśleli Mitra i Dżalal, siedzący na widowni? Musieli być zupełnie zdezorientowani. A może doszli do wniosku, że poprzedniego wieczoru nie byłam z nimi szczera? Gdy wykład dobiegł wreszcie końca i rozeszła się długa kolejka osób pragnących dodać mi otuchy, Dżalal zwrócił się do mnie: — Jak on może tak mówić? On kłamie! Znalazłszy się w moim pokoju, zaczęliśmy rozmawiać o tym jakie powinno być moje następne posunięcie. Dżalal zapewnił, że on i Mitra mogą poświadczyć, że Mudi przetrzymywał nas w Iranie wbrew naszej woli. Chociaż sami nigdy nie widzieli, jak Mudi mnie bił, często rozmawiale z innymi członkami rodziny, którzy nie kryli wzburzenia jego zachowaniem. Mitra szczególnie dobrze pamiętała rozmowę z Mahtab, wkrótce po tym, jak Mudi mnie pobił, i nie mogła zapomnieć bólu w głosie mojej córki, gdy opowiadała jej o tym zdarzeniu. Dżalal doszedł do wniosku, iż najlepiej będzie, jeśli napiszą popierające mnie oświadczenie i podpiszą je, co też uczynili. Dokument głosił: Jesteśmy dobrymi przyjaciółmi pani Betty Mahmoody i byliśmy świadkami cierpień, jakie przeżywała razem ze swoją córką Mahtab. Były zmuszone przebywać w Iranie wbrew swojej woli i nie pozwolono im wyjechać. Należymy do rodziny Mudiego, utrzymujemy bliski kontakt z krewnymi i wiedzieliśmy, jakie wysiłki podejmowała Betty, by wydostać się z Iranu. Doktor Sajjid Bozorg Mahmudi (Mudi) znęcał się nad Betty fizycznie i psychicznie i więził ją przez osiemnaście miesięcy. Jest to oburzające, że Mudi traktował Betty i Mahtab w tak nieludzki sposób, a teraz zaprzecza temu, w oczywisty sposób kłamiąc. Mamy nadzieję, że nie będzie dłużej sprawiał przykrości Betty i Mahtab, a sobie kłopotów, ponieważ wiemy, iż jest wiele innych osób, które mogą zaświadczyć to samo co my. Dżalal był szczególnie zgorszony wymysłami Mudiego. — Jeśli ukradniesz, obetną ci rękę — rzekł. — Ale jeśli skłamiesz, nie jesteś muzułmaninem. 243 W miarę upływu czasu od ataku Mudiego, moja wściekłość zmieniła się w rozgoryczenie. Zawsze byłam dla niego dobra... zbyt dobra. Po pierwsze, to właśnie ja zachęcałam go, by odnowił kontakt z rodziną. Ja dbałam o to, by Mahtab zachowała w pamięci obraz ojca widziany w złagodzonym świetle. Teraz wszystko wzięło w łeb. Mudi ignorował istnienie Mahtab przez pięć lat, a teraz, kiedy przerwał milczenie, zrobił to tylko po to, by znowu ją zranić. Straciłam resztki szacunku dla Mudiego i nie mogłam mieć za złe córce, że czuje to samo. Parę dni po tym wydarzeniu, kiedy przeniosłyśmy się już z Mahtab do Adelajdy, w hotelowej telewizji pokazano reklamowy urywek naszego filmu. Zestawiono ze sobą dwie sceny. Pierwsza pokazywała Mudiego w Michigan, przysięgającego na Koran, że nie zatrzyma nas w Iranie. Następna miała miejsce w Teheranie — przysięgał, że nigdy nie ujrzę już swego domu. — Mamo, popatrz! — wykrzyknęła Mahtab z ogniem w oczach. — Podoba mi się ten fragment, kiedy mówią, że pojechałyśmy do Iranu, a on kłamał. Bo właśnie tak tatuś zrobił! Obie z Mahtab straciłyśmy złudzenia co do Mudiego. Pozbawił nas wszystkiego, poza strachem — nerwowym oczekiwaniem, kiedy znowu uderzy. Mudi naprawdę okłamał mnie i Mahtab przed wyjazdem do Iranu. Popełnił krzywoprzysięstwo w obliczu islamskiego Boga. Już w Iranie, pytałam go wielokrotnie, czy planował zatrzymać nas tutaj, jeszcze zanim wyjechaliśmy z Michigan, Zawsze zaprzeczał, ale teraz jego kłamstwo wyszło na jaw. W wywiadzie dla niemieckiej telewizji przyznał, że od dawna nosił się z zamiarem pozostania w Iranie, a wiedział, że ja nigdy bym się na to nie zgodziła. Byłyśmy zakładniczkami. Ile razy kontaktowałam się z ambasadą szwajcarską, natychmiast wysyłano depeszę do Departamentu Stanu. Było w nich jasno powiedziane, że jesteśmy przetrzymywane siłą, bite i narażone na śmiertelne niebezpieczeństwo. W odpowiedzi na oświadczenie Mudiego, że wsadził nas do samolotu lecącego z Teheranu do Zurychu, mam depeszę z Departamentu Stanu na temat listu, jaki Mudi wysłał do ambasady. List donosi, że Mahtab i ja „zniknęłyśmy" z jego domu 29 stycznia 1986 roku. „Do tej pory nie powróciły... — pisał Mudi. — Jestem bardzo niespokojny i obawiam się o ich bezpieczeństwo". Myślę, że gdybyśmy nie uciekły, Mudi trzymałby mnie jako dożywotniego więźnia... z dala od mojej córki. Wiem, że Mudi żyje i przebywa w Iranie. Wiem, że potrafi być bezwzględny; jego groźby zabicia mnie wciąż dźwięczą mi w uszach. ,1 relacji jego krewnych wiem też, że obecnie aktywnie oddaje się islamskim praktykom religijnym. Jak zauważył w swoim niemieckim wywiadzie, Mahtab jest niestety — choć z konieczności — pozbawiona drugiego rodzica i połowy dziedzictwa. To dzieci zawsze najdrożej płacą za grzechy rodziców.... i za obojętność świata. 244 Ogromna1 roku zwi książki, przypadł fakt, i doznając Wraz ze spraw. Zaczę stawiając ku zrozumia/am s, Przy brakm sobie rodź". kto ich rozuimj udało się nadziei. Było to porwaniem «k< ciół, w Otrzymałam liwie potrzeb] ca, który przei nikogo, kto mi wysłuchać. ja - jak osobv Coraz więcej moc, a ja byłam zaoferować. G lecz mogłam 'ysfa podpowiedHawd Potrzebowałam była się „buta sędziów, adwo1 Iktr. Na v - W! - O; s mieniła >ta. Po ..::ną. Ja ta widziany :;:"iorował .. zrobił szacunku dla samo. szego Iranie. Ujrzę już | w oczach. fcv do Iranu, igo. Pozba-śaniem, kiedy do Iranu. Iranie, pnu zanim $ kłamstwo że od I. ze ja nigdy kontak-depeszę do w jesteśmy -..aeastwo. do samolotu u Stanu Mahtab 1 me obawiam się atfkodożywot- : potrafi być i w uszach, oddaje się , aiemieckim • pozbawiona ej płacą ROZDZIAŁ 11 ODZEW Ogromna fala zaintertesowania towarzysząca mojej podróży w 1987 roku związanej z promocją kolejnego amerykańskiego wydania mojej książki, tym razem w twardej oprawie, uświadomiła mi, że mój przypadek bynajmniej nie był odosobniony. Tym bardziej bolesny był fakt, iż tak wiele dzieci znosiło los podobny do Mahtab i mojego, nie doznając znikąd pomocy. Najwcześniej zainteresował się tym problemem senator Alan Dixon. Wraz ze swoją asystentką, Sarą Pang, prześledził setki podobnych spraw. Zaczęłyśmy z Sarą odbywać częste rozmowy, a ja, przedstawiając każdy nowy przypadek w Departamencie Stanu, szybko zrozumiałam, że wszystkie te sprawy mają jeszcze jeden aspekt. Przy braku rowiązań prawnych, dla wielu pozostawionych samym sobie rodziców pomocna była już choćby możliwość rozmowy z kimś, kto ich rozumie, gdyż przeżył to samo. Świadomość, że Mahtab i mnie udało się uciec, dodawała otuchy tym, którym kazano się wyzbyć nadziei. Było to tym bardziej istotne, że często cierpienie spowodowane porwaniem szło w parze z bezlitosnymi wymówkami krewnych i przyjaciół, w rodzaju: „A nie mówiłem?" Otrzymałam wiele telefonów od zmartwionych rodziców, rozpaczliwie potrzebujących współczucia. Potrafiłam zrozumieć udrękę- rodzica, który przerażony spodziewanym porwaniem, czuje, że nie ma nikogo, kto mógłby dzielić z nim rozpacz i strach, czy choćby go wysłuchać. Jakże często niektórzy z nich byli traktowani podobnie jak ja — jak osoby rozhisteryzowane, czy wręcz obłąkane. Coraz więcej opuszczonych rodziców zwracało się do mnie o pomoc, a ja byłam coraz bardziej zgnębiona tym, iż tak niewiele mogę im zaoferować. Czułam, że spoczywa na mnie wielka odpowiedzialność, lecz mogłam jedynie wysłuchać ich ze zrozumieniem i udzielić paru rad, podpowiedzianych przez zdrowy rozsądek. Potrzebowałam pomocy. Zorganizowano sesję, podczas której odbyła się „burza mózgów" z udziałem władz stanowych i federalnych, sędziów, adwokatów, urzędników do spraw imigracji i personelu schroniska dla maltretowanych kobiet. Na samym początku sesji jeden z prokuratorów odchylił się na oparcie krzesła, założył ręce i spytał: — Właściwie o jakiej liczbie dzieci mówimy? — O około dziesięciu tysiącach — odparłam. 245 — Chce pani powiedzieć, że siedzimy tu i tracimy czas dla dziesięciu tysięcy dzieci? — prychnął zniecierpliwiony. — Wie pani, ile dzieci jest w tym kraju? — A ilu zakładników mamy w Libanie? - odpowiedziałam pytaniem. Ten prawnik nie wziął pod uwagę tego, że wszystkie te dzieci są obywatelami, którzy utracili prawo przynależne im w ojczyźnie. Ponieważ wszystkie te ofiary były dziećmi i zostały porwane przez jednego z rodziców, nie poświęcono im tyle uwagi co zakładnikom. Po dwóch godzinach duskusji mój rozmówca nie trzymał już rąk założonych na piersi. Tak samo jak inni, dostrzegł wagę problemu i był gotów do pomocy. Właściwie sposób zachowania tej grupy ludzi był dość typowy i zbliżony do tego, z czym się spotykałam pracując później z innymi. Wszyscy, którym przedstawiano sprawę, byli zgodni, że stanowi ona poważny problem, ale zamiast podawać jakieś propozycje rozwiązań, oczekiwali ich ode mnie. Jedyny konsensus, jaki osiągnęli uczestnicy tej konferencji, która odbyła się w biurze senatora Carla Levina, był taki, że jakkolwiek nikłe były szansę na rozwiązanie problemu, rzecz powinna wyglądać lepiej na szczeblu stanowym. Wynikało to z faktu, iż w naszym systemie zarządzania tego rodzaju przypadki uznawane były za sprawy wewnętrzne, podległe władzom stanowym, nie federalnym. Nieco później tego samego roku miałam okazję uczestniczyć w konferencji Towarzystwa Przyjaciół Praworządności odbywającej się w Houghton Lakę, w stanie Michigan. Po tym, jak omówiłam kilka przypadków porwań za granicę, którymi się w tym czasie zajmowałam, jakaś kobieta wstała i rzekła: — W moim okręgu mam klientkę, która uprzedziła mnie, że coś takiego może się zdarzyć. A ja jej nie wierzyłam. — U nas mamy dwa takie przypadki — dodała inna. Okazało się, iż do kilku innych-osób znajdujących się na sali również zwrócili się rodzice, obawiający się, że ich dziecko może zostać porwane za granicę. Przyznali, iż nie traktowali tych obaw całkiem poważnie. Po raz pierwszy ujrzeli teraz jasno, że problem naprawdę istnieje i to nawet tu, w Michigan. Większa część następnego roku upłynęła mi na spotkaniach i seminariach. Właśnie wtedy po raz pierwszy wyrażono zgodę, bym zeznawała jako ekspert w toczącej się na Florydzie sprawie o przyznanie opieki. Reprezentant stanu, Francis „Bus" Spaniola, przedstawił projekt ustawy dotyczącej całego zagadnienia i zaprosił mnie do złożenia zeznań przed Izbą Reprezentantów stanu Michigan. Odetchnęliśmy z pewną ulgą 29 listopada 1989 roku, gdy nasza ustawa została zatwierdzona i wprowadzona w życie, o ile wiem, jako pierwsze tego rodzaju prawo w naszym kraju. Ustawa umożliwia mieszkańcowi stanu Michigan, związanemu małżeństwem z obywate- 246 lem innej narodowmuj pozwu o rozwód pozaj wprowadzenia tej zabrania siłą dzidę To nowe praw własnego życia. Do4 się zyskać na. csssJ czasowej opieki nad Ma1 przedłużenia, które on Mudiego. Mając do dyspoK^ w w sądzie oddalonym od i znania mi stałej opieki i zarówno na nasz ostatni i szwagra Mudiego, Baby] uzyskała rozwód 191 drugimi urodzinami Odczuwałam vk M nie miałam poczucia peta rozwód będzie stanowi f już tę część życia za sobą.^ W sensie emocjonalnym, i kolejnego porwania ] mocno, by pozwolić jej i dziecka nadzieję, że jego Mahtab nie może już w rozgrywkach między Oboje z jeszcze końca, nawet i zupełnie niewystarczającą' stępca Spanioli, zgadza.%'d ustaw. Orzekając dziećmi, sądy w od fizycznych jednak Stanowczo zbyt wykorzystują Skrobią użytek by porwać dziecka. Gdy stał-3 zaczęliśmy ^r^ nego środts. &ą karnych. ¦dziesięciu fctóecijest ftłim pyta- ozieci są k. Ponie-iednego dwóch na iłów do nnymi. lnowi ona ąiań, Wy tej ity\ taki, mu, rzecz cych się na sali może zostać ,w całkiem naprawdę i semina-zeznawała nie opieki. ,wil projekt do złożenia gdy nasza : wiem, jako umożliwia ', obywate- lem innej narodowości i przekonanemu o istnieniu „ryzyka", wniesienie pozwu o rozwód poza granicami kraju zamieszkania. Głównym celem wprowadzenia tej ustawy było ograniczenie możliwości porwania lub zabrania siłą dzieci przez rodzica nie mającego praw opiekuńczych. To nowe prawo wniosło również, rzecz jasna zmianę do mojego własnego życia. Do tej pory, nie chcąc prowokować Mudiego, starałam się zyskać na czasie. Co pół roku składałam podanie o przedłużenie czasowej opieki nad Mahtab. Sędziemu nie bardzo podobały się ciągłe przedłużenia, które omijały konieczność wysyłania zawiadomienia do Mudiego. Mając do dyspozycji nowe prawo, złożyłam pozew o rozwód w sądzie oddalonym od miejsca zamieszkania, domagając się przyznania mi stałej opieki nad Mahtab. Dokumenty zostały wysłane zarówno na nasz ostatni wspólny adres w Teheranie, jak i do biura szwagra Mudiego, Baby Hadżdżi, ale Mudi nie odpowiedział. W końcu uzyskała rozwód 19 czerwca 1991 roku, dzień przed pięćdziesiątymi drugimi urodzinami Mudiego. Odczuwałam ulgę zdobywszy prawo stałej opieki nad Mahtab, ale nie miałam poczucia pełnej satysfakcji. Zawsze mi się wydawało, że rozwód będzie stanowił prawdziwy koniec tej historii i chciałam mieć już tę część życia za sobą. Ale tak naprawdę, wcale nie czułam różnicy. W sensie emocjonalnym, nie doznałam ukojenia, wciąż obawiałam się kolejnego porwania Mahtab. Modlę się, aby Mudi kochał ją na tyle mocno, by pozwolić jej odejść raz na zawsze i nie zgotował jej losu dziecka przechodzącego z rąk do rąk, jak piłka pinpongowa. Miałam nadzieję., że jego milczenie oznacza przyjęcie do wiadomości, że życie Mahtab nie może już nigdy ponownie stać się karlą przetargową w rozgrywkach między rodzicami. Oboje z Arnie'im mieliśmy świadomość, że nasza praca nie dobiegła jeszcze końca, nawet na szczeblu stanowym. Nowe prawo było jedynie zupełnie niewystarczającą namiastką rozwiązania. Clark Harder, następca Spanioli, zgadza się z tą opinią i pracuje nad projektem nowych ustaw. Orzekając rozwód i decydując o przyznaniu prawa opieki nad dziećmi, sądy w Michigan biorą pod uwagę różne kryteria, poczynając od fizycznych możliwości rodzica, aż po jego walory moralne. Nie mają jednak obowiązku brania pod uwagę ryzyka porwania do innego kraju. Stanowczo zbyt często zdarza się, iż osoby porywające własne dzieci wykorzystują dla swoich celów zawiłości procedury sądowej. Czasami robią użytek z przyznanego przez zbyt ufny sąd prawa do odwiedzin, by porwać dziecko. Gdy stało się jasne, że prawodawstwo stanowe posiada luki, zaczęliśmy wraz z Arnie'im starania o wprowadzenie bardziej skutecznego środka zapobiegawczego, o zasięgu ogólnokrajowym: sankcji karnych w stosunku do rodziców porywających dzieci za granicę. 247 W innego rodzaju sytuacjach, porwanie uznawane jest powszechnie za jedno z najpoważniejszych przestępstw; porwanie przez obcą osobę traktowane jest jako groźna, wręcz najcięższa zbrodnia. Na terenie Stanów Zjednoczonych porwania dokonane przez rodziców ścigane są jako ciężkie przestępstwa w prawie wszystkich pięćdziesięciu stanch. Jednakże do dzisiaj Kongres nie zatwierdził jeszcze przepisów wymierzonych przeciwko rodzicom porywającym dzieci za granicę. Branie zakładników jest przestępstwem ściganym przez organy państwowe od 1983 roku, kiedy zostało uznane za formę porwania. A kiedy rodzic porywa dziecko za granicę (co zdarza się o wiele częściej), sprawa jest traktowana jako problem „wewnętrzny", wykraczający poza — a może raczej nie sięgający — zainteresowania władz państwowych. Ponieważ czyn ten nie jest uznany za zbrodnę przeciwko państwu, Departament Stanu niewiele może zdziałać w tej kwestii. Ekstradycja nie wchodzi w rachubę. Rodzic dokonujący porwania wymyka się spod kontroli prawa. Kiedy mówię moim słuchaczom o tej widocznej luce w prawie państwowym, są zszokowani i oburzeni. Gdy rozmawiam o tym za granicą, ludzie są jeszcze bardziej zdziwieni, podobnie jak coraz większa liczba naszych reprezentantów w Waszyngtonie. W 1990 roku Senat Stanów Zjednoczonych przygotował kolejną ustawę, tym razem jako poprawkę do Aktu o Ogólnym Zapobieganiu Przestępczości. Izba nie zgłosiła zastrzeżeń i projekt został odesłany do zatwierdzenia przez komisję łączoną. Ustawa nie zdążyła wrócić z komisji na czas, by wejść w życie. Problem nie polega na niechęci do samej ustawy, lecz na niemożności przezwyciężenia inercji naszego systemu władzy. Jeśli w końcu ustawa wejdzie w życie, będzie to zasługą dwóch senatorów — Alana Dixona z Illinois i Donalda Riegle'a z Michigan, oraz ich asystentek, Sary Pang i Chris Korest, które pracowały przez ostatnie pięć lat na rzecz rozwiązania tego problemu. — Dla nas jest to kluczowa sprawa — tłumaczyła inna asystentka senatora Dixona. — Ale nie dla ludzi, którzy jej nie znają. Musieliśmy całe lata pracować nad ukazaniem ludziom wagi problemu. Kiedy senator lub kongresmen dowiaduje się wreszcie o co naprawdę chodzi, zawsze udziela poparcia. Dopiero po moich doświadczeniach w Waszyngtonie zrozumiałam znaczenie powiedzenia: ,,O tym musi zadecydować Kongres". Tym większe uznanie żywię dla Matek Algieru, które nie posiadając żadnego większego zaplecza politycznego czy finansowego, zdołały nakłonić do współdziałania rządy dwóch państw. Te kobiety nie zdobyły jakiejś specjalnej siły geopolitycznej czy ekonomicznej, lecz osiągnęły swój cel. Z utęsknieniem czekam na dzień, kiedy Kongres zajmie się tymi młodymi obywatelami, którzy sami nie mogą zadbać o swoje sprawy, zwłaszcza, kiedy są uwięzieni w obcym kraju. Poszn dzieci za wrześniu pewna orj razem z IAF (li Frauen e.V, zostało zaloż tami, chcące zamiarem współmató zbliżenia to problemem większość z wk temat tacy sami. Jajed&i < życie tym ludziom. różnią, nigdy ssk-flsT dobra. Byłarft1^?, obaw niemieckiego się z tą g^ Starałam w Libanie \ Pewnie nie Ainie. pp publicznym — kobiet 248 i prawie za .oraz roku ; razem ci. Izba i przez |,by wejść fena Jeśli i senatorów an. oraz ich ły&i ostatnie sieliśmy Kiedy wie chodzi, (zrozumiałam •" Tym ,. _.;Jnego nakłonić do ;;ikiejś oj cel. tymi Mqe sprawy, Poszukiwanie rozwiązania problemu rodzicielskich uprowadzeń dzieci za granicę, zaprowadziło mnie do wielu krajów świata. "We wrześniu 1990 roku przebywałam w Niemczech, gdzie, jak słyszałam, pewna organizacja wyrażała nieprzychylne opinie na temat „Tylko razem z córką". IAF (Interessengemeinschaft der mit Auslandern verheirateten Frauen e.V., czyli Stowarzyszenie Rodzin i Związków Mieszanych) zostało założone przez Niemki zamężne z Turkami lub innymi imigrantami, chcące uchronić swoich mężów przed wyrażanym przez władze zamiarem deportacji. Stwierdzając, iż mają prawo żyć ze swymi współmałżonkami we własnym kraju, te kobiety działały na rzecz zbliżenia różnych kultur. Niemniej jednak, one także nękane były problemem uprowadzeń dzieci za granicę. Kiedy niemieccy dziennikarze przeprowadzali ze mną wywiady, większość z nich pytała o artykuł w Der Spiegel, cytując opinię IAF na temat mojego stanowiska wobec Irańczyków. IAF bezzasadnie uważało, iż ostrzegam ludzi przed zawieraniem związków poza obrębem własnej kultury. Stowarzyszenie oskarżało mnie również o to, że nieobiektywnie przedstawiłam Irańczyków i że moja książka żeruje na poskudnych uprzedzeniach wobec ludzi pochodzących z innych krajów. Rozczarowała mnie ich reakcja. Od pierwszej chwili, gdy przybyłam do Iranu, współczułam Irańczykom wszystkich cierpień, jakich zaznali zarówno z powodu islamskiej rewolucji, jak i wojny z Irakiem. Zawsze uważałam, że przyczyną moich kłopotów w Iranie była jedna osoba — mój mąż. Nigdy nie wyrażałam uogólnionych opinii o Irańczykach, zwłaszcza po tym, jak wielu z nich okazało mi przyjaźń i próbowało pomóc w ucieczce. Chociaż szyiccy fundamentaliści islamscy mieli ogromnie zły wpływ na zachowanie Mudiego, wielu normalnych ludzi w tym kraju nie pochwalało takiego postępowania. W istocie, poza najbliższą rodziną Mudiego, większość znanych mi Irańczyków była oburzona tym, co Mudi uczynił mnie i Mahtab. Starali się zrobić wszystko co w ich mocy, by nam pomóc, abyśmy nie odniosły wrażenia, iż wszyscy Irańczycy są tacy sami. Ja jedna wiem, co dla nas uczynili i wiem, że zawdzięczamy życie tym ludziom. I choć przyznałam, że nasze światy bardzo się różnią, nigdy nie twierdziłam, że kultura Wschodu jest zła, a Zachodu dobra. Byłam pewna, że zostałam źle zrozumiana przez IAF. Pomimo obaw niemieckiego wydawcy o moje bezpieczeństwo, musiałam spotkać się z tą organizacją, by wyjaśnić nieporozumienie. Starałam się zachować ostrożność, mając w pamięci zakładników w Libanie i groźby wymierzone przeciwko Salmanowi Rushdiemu. Pewnie nie byłabym taka ostrożna, gdyby nie to, że towarzyszył mi Arnie. Zaproponowałam, abyśmy najpierw spotkali się w miejscu publicznym — wybór padł na restaurację. W trakcie rozmowy sześć kobiet reprezentujących IAF zrozumiało, że nasze cele wcale nie są 249 sprzeczne z ich dążeniami. Minęło niespełna pięć minut, gdy jedna z nich powiedziała: — Chyba miałyśmy o pani mylne wyobrażenie. Zrozumiały, że nigdy nie żywiłam urazy do Irańczyków i nigdy nie miałam zamiaru nikogo zranić. Ja zaś nabrałam przekonania, że IAF jest szlachetną, pełną dobrych intencji organizacją. Ku mojemu przyjemnemu zaskoczeniu odkryłam, że nasze cele są wręcz zbieżne. Chcąc dowiedzieć się więcej o samym stowarzyszeniu, umówiłam się na spotkanie w jego siedzibie we Frankfurcie; w potężnym gmachu mieszczącym wiele biur i pokoi recepcyjnych. Pokaźna biblioteka dysponowała książkami na temat kultur i religii całego świata, między innymi kilkoma pozycjami autorstwa członkiń stowarzyszenia, mówiącymi o mieszanych etnicznie małżeństwach i związkach partnerskich. Inne pokoje udekorowane były wyrobami rękodzieła ludowego pochodzącymi z różnych krajów. Można było na przykład pójść do pokoju indyjskiego, by posłuchać hinduskiej muzyki, poczytać hinduskie książki, pochodzić po utkanych w Indiach dywanach, czy nawet skosztować hinduskich potraw. IAF zyskało sobie autorytet w niemieckach sądach, które często zasięgają opinii stowarzyszenia decydując o przyznaniu opieki lub prawa odwiedzin w przypadkach rodzin mieszanych etnicznie. Jeśli istnieje uzasadnione podejrzenie, że dziecku może grozić porwanie, widzenia odbywają sę w siedzibie IAF, pod odpowiednim nadzorem. IAF oferuje również doradztwo dla par mających kłopoty małżeńskie i informacje dla wszystkich planujących poślubić osobę z kręgu innej kultury. Mając do czynienia z prawdziwym życiem, dochodzę do wniosku, że żadna pojedyncza akcja, choćby podjęta z jak najszlachetniejszych pobudek, nie rozwiąże tego problemu. Jest rzeczą dowiedzioną, iż międzynarodowe problemy mogą być rozwiązywane tylko przez współdziałanie narodów. 250 ŚWIAT Z? blemu rodztótltt.- Powstała Do Kanady & w 1980 robi. W roku \%% * Zjednoczone jako & Haską. W atmosfera natariuszy Konwencji dwudziestu czieró kie kraje zrzeszeń Haskiej. Wybrałam się z panem Ada.ke.tR stawił mi historię & Ujmując rzecz w dziecku poniżej uprowadzone" do liwiony powrót do przepisy Konwencja nie rozsądzać kwestii j kiem. Stwierdza mtoi naganną jest samo sprawy dotyczące jestacie prawa, \n t< rwania nie może już dla swych żądań, czy Tradycyjnie utó^s. noczone „kryjące" du ców uprowadź; obowiązywała ¦» V swej rozpaczliwe, dyo>. Ramez SztćżbózżŚ?, poddok eó -j układów na najwyśrju kraju. Jak — Dzieci muszą sie slaći gazu ziemnego. wiązanymi porywacze nia poza krajd Afrykę i mą ko-algierskiegj do krajów To ogran cusko-algiersfaj Nikt nie dokonaj kultury, przezi działania dwa przestrzegali* Kolejna spu -^ niej potwierdzajaj miała swój; Mushen 'były proponował i Dziewczynki i przejażdżek na i& o rok młodsza; wv4c podjęciem dals/e; Jednakże po domu, siostry brutalny sposób^ jem, sprzed wcześniej blisko siebie zapad/ycA wio zmieniło się w wydający Być żoną wieśniaka w k Słowo męża czy teścia stanon Nadia nie spełnkĄ Wycieńczająca, średniowiecz:1 252 -i można |rwmusi r tak po mą podzący Tmoże tu / :iiczvcie- H i [ }ch ^toeci ^ciej ;otne n>ko. ¦ / n.ary .... że ^od we ¦ 1 ¦Haską, j r i pyroko- B 1 p Zjed- rv J hr,a być cci. kabrala je i 1 ¦francus- L ¦ ¦taacjach Bzich ra,został I ^1 1 Władze Haskiej za ¦ ¦ino, aż ¦.przepi- T ¦ po córki >' *"• 1 ¦linieć ptystyki ¦i mylące. ¦porwań Bfffiwraz : Hów wy- **\ w*«W9 kiej daje ¦ porwań Łpozio-¦owacia Kiowa) się 1 ¦ 1 _____1 800 przypadkami. Z tej liczby, połowa dzieci jest w tej chwili w domu — albo na podstawie zarządzonego przez sąd, albo dobrowolnego powrotu. Podobnie jak w przypadku układu francusko-algierskiego, kraje podpisujące przyjęły naczelną zasadę: dobro dzieci nie jest już sprawą wewnętrzną, ograniczoną tylko do rodziny czy środowiska lokalnego. Przyznają, że dzieci — przyszłość wszystkich społeczeństw — warte są układów na najwyższym szczeblu, zasługują na pełne poparcie swego kraju. Jak powiedziała Anne-Marie Lizin: — Dzieci muszą się stać tak samo ważne, jak kontrakt na dostawę gazu ziemnego. Mimo pożytków płynących z Konwencji Haskiej, mimo już rozwiązanych dzięki niej problemów, jest jeszcze zbyt wiele miejsc, gdzie porywacze własnych dzieci są bezkarni. Konwencja nie ma zastosowania poza krajami, które ją podpisały. Pozostawia poza swym zasięgiem Afrykę i niemal całą Azję. W przeciwieństwie do układu francusko-algierskiego, Konwencja Haska musi dopiero utorować sobie drogę do krajów muzułmańskich. To ograniczenie jeszcze bardziej podkreśla znaczenie układu francusko-algierskiego, jako odpowiedniego wzoru dla przyszłych starań. Nikt nie dokonał tyle, co Matki Algieru. Łącząc dwie tak różne kultury, przezwyciężając trwający wieki konflikt i zmuszając do współdziałania dwa nieufne wobec siebie rządy, umożliwiły milionom ludzi przestrzeganie naczelnej zasady: że dzieci są najważniejsze. Kolejna sprawa, w pewien sposób dotycząca Francji, jeszcze dosadniej potwierdzająca potrzebę przestrzegania zasad ustalonych w Hadze, miała swój początek w Wielkiej Brytanii, w 1980 roku. Zana i Nadia Mushen były typowymi angielskimi nastolatkami, kiedy ojciec zaproponował im spędzenie wakacji w Jemenie, kraju skąd pochodził. Dziewczynki zgodziły się chętnie, zwabione wizją dziewiczych plaż i przejażdżek na wielbłądach. Zana miała piętnaście lat, Nadia była o rok młodsza; wycieczka miała być egzotycznym urozmaiceniem przed podjęciem dalszej nauki. Jednakże po wylądowaniu w miejscu oddalonym tysiące mil od domu, siostry dowiedziały się, że ojciec oszukał je w najbardziej brutalny sposób. Odkryły, że zgodnie z panującymi w Jemenie zwyczajem, sprzedał je za 12.000 funtów jako żony mężczyznom, z którymi wcześniej ustalił całą transakcję. „Właściciele" zabrali je do leżących blisko siebie zapadłych wiosek i w ten sposób życie dziewczynek zmieniło się w wydający się nie mieć końca koszmar. Być żoną wieśniaka w Jemenie znaczy to samo, co być niewolnicą. Słowo męża czy teścia stanowi niepodważalne prawo. Jeśli Zana czy Nadia nie spełniały wszystkich poleceń mężów, były brutalnie bite. Wycieńczająca, średniowieczna praca w gospodarstwie domowym w Je- 253 t*1 **\l menie, gdzie wsie nie mają bieżącej wody, elektryczności, telefonów ani żadnej opieki medycznej, była dodatkową torturą. Aby dostarczyć wodę dla potrzeb rodziny, dziewczynki zmuszone były wędrować w górę i w dół do dwunastu razy dziennie, niosąc na głowach ciężkie naczynia. Spędzały niekończące się godziny na ręcznym mieleniu zboża do wypieku chleba. Kiedy Zana i Nadia — same będąc jeszcze dziećmi — urodziły potomstwo, zrobiły to we własnych chatach, bez lekarstw i jakichkolwiek środków medycznych. Po raz pierwszy dowiedziałam się o niedoli sióstr podczas podróży po Europie, związanej z promocją książki, w marcu 1988 roku, parę dni po pierwszym spotkaniu z Matkami Algieru. Byłam wstrząśnięta sytuacją dziewcząt; ich historia poruszyła we mnie wszystkie macierzyńskie instynkty. Współczułam im także jako mężatka, która była kiedyś uwięziona w obcym kraju. W 1988 roku matce dziewcząt udało się ustalić miejsce ich pobytu w Jemenie i zwrócić na siebie uwagę brytyjskiej prasy. Zaczęto wywierać silną presję na władze Jemenu, zarówno poprzez środki masowego przekazu, jak i kanały dyplomatyczne. Władze zgodziły się na wypuszczenie Zany jeszcze w tym samym roku, pod warunkiem, że na **tlw siostry jtr^e^ następne trzy lata, ponieważ jakikolwiek kontakt f \y wvAAo i _rvi a icu-s JairTrereecłwania*" fc>v n'f Udało mi się, przez mojego niemieckiego wydawcę, zdobyć „szczotkowy" ezgemplarz angielskiej wersji „Sprzedanych", podczas podróży po Niemczech, towarzyszącej wprowadzeniu na ekrany filmu w czerwcu 1991. Chociaż książka nie była zbyt dobrze napisana i w Wielkiej Brytanii sprzedano tylko 9000 egzemplarzy, nie mogłam się od niej odwwać. Środowisko jak z innego świata, bezgraniczne cierpienia dziewcząt, wyjątkowa odwaga Zany - wszystko to działało wyobraźnię czytelnika. na Podzieliłam się moiia\ wydawcą Fixotem. Jego „Sprzedanych", tak jak zrobiło została napisana od nowa i wjq ,,Betty Mahmoody przedstawia do francuskiego wyDzieci", iu zro-i całym j w 1990 Marzy mi się świat, w którym prawa dzieci są chronione, a różnice kulturowe szanowane; świat, w którym żadne dziecko nie musi się obawiać utraty jednego z rodziców, a żaden rodzic nie jest opuszczony. Trzy lata po tym, jak Teresa Hobgood ostrzegła mnie przed Mudim, Mahtab jest ze mną, bezpieczna. Mimo to, codziennie martwię się, że Mudi może zaatakować. I chociaż jestem wdzięczna losowi za życie razem z córką, współczuję cierpieniom tak wielu rodziców, których dzieci były kiedyś porwane, lub którzy boją się, że mogą zostać porwane w przyszłości. Christy Khan, Ramez Szteih, Craig DeMarr, Mariann Sajjid, Marie-Anne Pinel — wraz z tysiącami innych opuszczonych rodziców, których historia nie została opowiedziana — znosili niewyobrażalną rozpacz i samotność. Przetrwali jednak, jak ja w Iranie, dzięki najpotężniejszej sile, jaką zna ludzkość. Dzięki miłości do swoich dzieci. 'czną : Lażdego mtaktuje ze mej agencji, jcudzoziem- t bogactwo : przyszłych \iilturze SMie polą- "'Cieciom, i" w pełni prze- 257 m ,^v'** ^K^**- ĆÓW, Op kierat porwane zywane przez Wydńałl nu). Od momeatfi > do przyznania dziecko, zosta nych może jedynie ustalić, się zgodnie z prawem. jego powrót. Konwencja jest opiekuńczych, cji, gdzie prawa opietó gdy jedno z rodzkó*' o zgodę. By wagę przywiązuje ssę Brytanii, gdzie wracają w ciągu. Istnieją pewne, lecz dziecko dłużej sąd może zarządzić coza warunkiem, że rodzki &&¦¦¦¦¦-. iż dziecko jest „z również od fizycznej lub psyc POSŁOWIE f W przypadku uprowadzenia dziecka za granicę przez jedno z rodziców, opuszczony rodzic może skorzystać z praw Konwencji Haskiej, kierując zażalenie do władz centralnych kraju, w którym znajduje się porwane dziecko (w Stanach Zjednoczonych podania mogą być przekazywane przez Wydział Spraw Konsularnych przy Departamencie Stanu). Od momentu przyjęcia podania, wszystkie działania zmierzające do przyznania praw opiekuńczych w kraju, do którego uprowadzono dziecko, zostają przerwane. Odpowiedni sąd za wiedzą władz centralnych może jedynie ustalić, czy zmiana miejsca pobytu dziecka odbyła się zgodnie z prawem. Jeśli sąd stwierdzi, że dla dziecka miejscem „stałego zamieszkania" jest kraj, z którego je uprowadzono, zarządza jego powrót. Konwencja jest stosowana w każdym przypadku naruszenia praw opiekuńczych. Bywa jednak również pomocna w rozwiązywaniu sytuacji, gdzie prawa opiekuńcze nie zostały sądownie ustalone; na przykład, gdy jedno z rodziców zabiera dzieci za granicę, nie pytając partnera o zgodę. By ograniczyć do minimum szkody moralne dziecka, dużą wagę przywiązuje się do szybkiego rozwiązania problemu. W Wielkiej Brytanii, gdzie sądy znane są z efektywności działania, dzieci na ogół wracają w ciągu miesiąca od złożenia podania przez rodzica. Istnieją pewne, lecz bardzo dokładnie określone wyjątki. Jeśli dziecko dłużej niż rok mieszka w kraju, do którego zostało wywiezione, sąd może zarządzić pozostawienie go tam - jednak wyłącznie pod warunkiem, że rodzic, który dokonał uprowadzenia potrafi udowodnić, iż dziecko jest „zadomowione" w swoim nowym środowisku. Sąd może również odmówić powrotu dziecka, jeśli istnieje „poważne ryzyko" fizycznej lub psychicznej szkody. w 259 Cr !W4 » i PROWZYi Agnieszka Osiecta CZTERDZIESTA Świetna pohfo wiada o przyjaciołach jej młodości. Agnieszka Osiecka COPYRIGHT © 1993 FOR THE POLISH TRANSLATION BY BOŻENA KUCHARUK AND MACIEJ HEN Zabiłam ptaka w Swa PROPOZYCJE WYDAWNICTWA „PARNAS" Agnieszka Osiecka „SZPETNI CZTERDZIESTOLETNI" Świetna polska poetka opowiada o przyjaciołach swojej młodości. Agnieszka Osiecka 'Vi Zabiłam ptaka w locie Józef Hen „MILCZĄCE MIĘDZY NAMI" Najlepsza polska powieść erotyczna. AGNIESZKA OSIECKA SZPETNI CZTERDZIESTOLETNI Agnieszka Osiecka „ZABIŁAM PTAKA W LOCIE" Świetnie napisana książka znanej polskiej poetki. Opublikowane przez „Parnas" rozeszła się bardzo szybko. Wydawnitwo przygotowuje dodruk tej pozycji- Janusz Domagalik „KSIĘŻNICZKA I CHŁOPCY" Lektura uzupełniająca dla szkół. Znakomita powieść dla młodzieży. Arthur Goldman „EL VIS - ostatnie 24 godziny" Bulwersująca książka o śmierci Elvisa Presley'a, prezentowana na łamach „Literatury". Małgorzata Musierowi „BAMBOLANDIA' Pasjonująca książka dzieci z ilustracjami a rki. Znakomicie wyd pozycja. Prawdziwy bes kr'. Kl ZMAR W PRZYGOTOWANIU: Hoimar v. Ditfurth S. Scheibler „PRETTY WOMAN" Książka, według której nakręcono znakomity film pod tym samym tytułem. Hoimar v. Ditfurth „DZIEDZICTWO NEANDERTALCZYKÓW". Socjlofilozoficzna książka tuonego autora, jego ¦stałnie dzieło. idzictwo ndertalczyków 3tte Pekrul A. Pekrul - „IRACKI KOSZMAR" Dziennik Amerykanki, która przeżyła w Kuwejcie okupację iracką i operację „Pustynna Burza". RENĘ KOCH CKI R. Koch 5 Z MAR PIĘKNOŚĆ NOCY" Poradnik kosmetyki imtym-nej dla kobiet - tematyka, jakiej jeszcze nie było na polskim rynku wydawniczym. p|ĘKNOŚĆ NOCY OÓÓ W a* W 1987 roku Betty Mahmoody zadziwiła świat opowieścią o swym uwięzieniu w Iranie i brawurowej ucieczce. Sprzedana w ponad piętnastu milionach egzemplarzy książka .Tylko razem z córką" znalazła się na szczycie listy bestsellerów. W książce ..Z miłości do dziecka", Betty Mahmoody podejmuje wątek w miejscu, gdzie go przerwała, w ambasadzie amerykańskiej w Turcji. Opisuje ponowne przystosowywanie się do życia w Ameryce, ciągły strach przed zemstą Mudiego i rozczarowanie systemem prawnym, który nie może ochronić córki i jej samej. Opowieść nie dotyczy jednak tylko jej własnego losu. Betty Mahmoody pisze o licznych spotkaniach z ludźmi. którzy próbowali wyzwolić się z podobnych kłopotów; opowiada ich dramatyczne historie z wrażliwością kogoś, kto doskonale zdaje sobie sprawę przez co musieli przejść i co ich jeszcze czeka. ..Z miłości do dziecka" jest nie tylko zbiorem pasjonujących relacji, lecz zawiera także ważne przesłanie.