Janusz Wolniewicz
DELFINY
Z Ucayali        
WYDAWNICTWO MINISTERSTWA OBRONY NARODOWEJ
Obwolutę, okładkę, stronę tytułową
projektował:
WALDEMAR  ŻACZEK
Zdjęcia:
JANUSZ  WOLNIEWICZ
Redaktor:
HALINA ZYSKOWSKA
Redaktor techniczny: ZYGMUNT PŁATEK
Korektor:
MAREK  WUJKIEWICZ
© Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1980
MIBJ8B&BHU0IBKA WJBIKJHHI	
	
	

ISBN 83-11-06465-2
Printed in Poland
Wydanie II. Nakład 20 000+333 egz. Objętość (z wkładkami): 15,19 ark. wyd., 20,75 ark. druk Papier druk. mat. IV kl. 65 g (z Fabryki Celulozy i Papieru im. J. Dąbrowskiego w Kluczach). Format 82X104/32. Oddano do składu w styczniu 1980 r. Druk ukończono w czerwcu 1980 r. Wojskowe Zakłady Graficzne w Warsza- -wie. Zam. nr 1239.       ________________________
Cena zj 45.—
VRCIA
W.KRÓLEWSKA
Część I
WYSPY DIABELSKIE
N
Wyspy Diabelskie
Stateczek wychodził z ujścia rzeki. Po lewej burcie mijaliśmy niewielką wieżę. Michel, mój stary znajomy — poznaliśmy się przed kwadransem — poczuwał się do obowiązku pełnienia honorów domu.
— Tę starą, od dawna nieczynną latarnię nazywamy tu Wieżą Dreyfusa, a ten tam dalej nowoczesny budynek to świeżo ukończony hotel „Les Roches". Luksusowy — zakończył mój przewodnik nie bez dumy.
Hotel interesował mnie mało, ale nazwisko Dreyfus, odebrałem z małym dreszczykiem, jakby hasło wywoławcze, które dobitnie uświadomiło mi, że płynę wreszcie na osławione Wyspy Diabelskie, gdzie — jak pisał przed laty ów właśnie Dreyfus — „sprawiedliwość dla więźniów tak się ma do sprawiedliwości, jak muzyka wojskowa do muzyki w ogóle"'. Wstrząsające obrazy z powieści Wiktora Hugo i koszmarne teksty bestsellera naszych czasów — „Papillona" — zaczęły kłębić mi się w głowie jak na zawołanie.
Stateczek tymczasem opuścił już wody rzeki Kourou. Płynęliśmy po Atlantyku. Różnica była minimalna. Wody przybrzeżne Gujany Francuskiej są bowiem równie mętne, jak mulista rzeka. Nasza łódź nie była demonem szybkości i cała ipodróż na Wyspy Diabelskie, licząca niespełna 20 kilometrów, była zaplanowana na mniej więcej półtorej godziny. Co najmniej przez dwie trzecie
tej trasy żegluga odbywała się po wodzie przypominającej kolorem grochówkę. Pogoda natomiast była wspaniała. Widoczne z daleka wysepki na tle białych obłoków wydawały mi się niepokojąco małe, przynajmniej w konfrontacji z moimi wyobrażeniami.
Oficjalna nazwa archipelagu, złożonego z trzech wysepek, brzmi: Ileś du Salut — Wyspy Zbawienia. W jego skład wchodzą: Wyspa Świętego Józefa, Czarcia Wyspa i Wyspa Królewska. Na ironię zakrawa fakt, że to miejsce potwornych cierpień ludzkich (do roku 1945) w najwcześniejszej fazie kolonizacji Gujany uratowało życie pierwszym, jak zwykle pozbawionym najpotrzebniejszych rzeczy, kolonistom, których na lądzie stałym dziesiątkowały liczne choroby, w tym malaria. Nieliczni, którzy popłynęli wówczas na wysepki, zwane później popularnie Wyspami Diabelskimi, uratowali życie.
Przede mną wyłaniało się powoli małe pasemko brzegu, zwieńczone u góry koronami rozwichrzonych palm. Wiedziałem już, że niższy pasek lądu z prawej tworzy Wyspę Świętego Józefa, bardziej zaś górzysta część — Wyspę Królewską. Przystań miała się znajdować na wprost dziobu stateczku.
Początkowo najbardziej zaintrygowała mnie jednak dobrze widoczna na tle zieleni sylwetka dużej, białej jednostki, wyglądającej z dala na statek pasażerski.
W miarę podchodzenia do wyspy statek rósł w oczach i wreszcie mogłem rozróżnić wielkie radarowe anteny, a w końcu i banderę jednostki. Ostateczna identyfikacja nastąpiła z całkiem bliskiej już odległości. Na rufie widniała nazwa „Profesor Zubow", port macierzysty — Leningrad. Miałem więc przed sobą radziecki statek naukowo-badawczy. Z Bałtyku! Trochę mi to psuło „diabelską" egzotykę. Przygodny towarzysz podróży sypnął informacjami:
— Tak, radziecki. Jest w tym rejonie od kilkunastu
8
dni. W ramach współpracy z bazą kosmiczną w Kourou strzelał jakieś rakiety, pewno meteorologiczne. Nasze urządzenia telemetryczne, sprzężone z radarem kamery — robiły dla niego dokumentację. Nawet dziwię się, że jeszcze tu kotwiczy. Słyszałem, że miał wczoraj odpłynąć, aby zdążyć na Nowy Rok do domu. Każdy lubi być w taki dzień w domu, prawda?
Uświadomiłem sobie, że ja jednak nie będę „w taki dzień" w domu, i z dziennikarskiego' nawyku zacząłem się w duchu oblizywać na wizytę na pokładzie „Zubo- . wa". Nie <mów „hop!", póki nie przeskoczysz — poucza stare porzekadło. I słusznie. Moje nadzieje zakłócił brutalnie łoskot łańcucha wciąganego w kotwiczną klu-zę. Nasz stateczek dobijał właśnie do przystani-, kiedy „Profesor Zubow" ryknął syreną po trzykroć, rozkręcił się na redzie i ruszył na północny wschód, do domu, na Bałtyk.
Po zejściu na ląd stałem na kamiennej kei, identycznej z tą, jaką znałem z rysunków dawnych zesłańców, i nabożnie rozglądałem się dokoła. Przy wydłużonej ostrodze kołysał się jakiś jachcik sobotniego wycieczkowicza, w małej zatoczce leżały dwa krewetkowce z Florydy. W prawo ode mnie pasemko wody oddzielało Wyspę Świętego Józefa. Patrząc na lekko sfalowaną wodę, mimo woli wzdrygnąłem się. Ta cieśnina, nie tak znowu dawno, była ulubionym żerowiskiem naj-tłustszych na całym Atlantyku rekinów.
W pewnej odległości od kamiennego nabrzeża widniał w niezłym stanie budynek z resztkami przerdzewiałych krat. Jego front zdobiła jasna plama nie oheblowanych drzwi, kryjących zapewne za wielką kłodą podręczny magazynek, użytkowany przez dawnych mieszkańców Wyspy Królewskiej.
Michel, mój znajomy ze statku, klepnął mnie w ramię i wskazał jakiś zdezelowany łazik. Wsiedliśmy. Chrapli-
9

pod górę. W czasie jazdy okazało się, że jedziemy do swego rodzaju filii hotelu „Les Roches", a mój nowy znajomy jest kimś w randze dyrektora hotelu i kucharza na delegacji w jednej osobie.
W ciągu niespełna dziesięciu mintft wywindowaliśmy .się pod górę, mijając po drodze jakieś murki, zrujnowane budynki i wieże kompletnie zniszczonego kościółka. Mignęła mi jeszcze wysoka latarnia morska i aluminiowa kopuła wielkiego radaru.
Zgrzytnął wehikuł. Znalazłem si3 przed piętrowym budynkiem, już na pierwszy rzut oka zdradzającym swój koszarowy niegdyś charakter, byliśmy w najwyższym punkcie wyspy, to jest siedemdziesiąt—sto metrów nad poziomem morza. Sporo krat w oknach, wielka sala na parterze i kilka pomieszczeń zaadaptowanych na hotelowe pokoje.
Michel zszedł do kuchni. Zostałem sam w pokoju — twarzą w twarz z Czarcią Wyspą. Leżała na wprost okna mojego pokoju: mała, całkowicie bezludna i podobnie jak Wyspa Świętego Józefa dokładnie pokryta masą bujnej zieleni.
Czarcia Wyspa, Ile du Diable, użyczyła swojej nazwy nie tylko Archipelagowi Zbawienia, ale stała się synonimem Gujany Francuskiej. Synonimem kraju, który w całości zamieniony został od roku 1852 w jedno wielkie więzienie. Uchodziło ono przez wiele następnych lat za najstraszliwsze na świecie miejsce zsyłki. Zapowiedź deportacji z paryskich więzień na Wyspy Diabelskie przyprawiała przestępców nierzadko o utratę zmysłów. Suche liczby mówią, że w latach 1854—1946 zesłano do Gujany 18 tysięcy galerników Cesarstwa i 60 tysięcy zesłańców Republiki.'Niemal wszyscy ci więźniowie zmarli w Gujanie. Paradoksem może wydać się  tutaj  fakt,   że  właśnie  Czarcia Wyspa  stanowiła
10
j
trzymani na niej zesłańcy rekrutowali się głównie z więźniów politycznych, których nie zmuszano do pracy. Mieszkali oni pojedynczo w oddzielnych kamiennych domkach i wolno im było sięgać po różne więź-niarskie luksusy.
W potokach tropikalnego słońca wysepka wydawała mi się wręcz niebiańskim zakątkiem, godnym ze wszech*miar malarskiego pędzla.
Zapukano do drzwi.
Królowa Joan
Zszedłem na dół. W olbrzymiej sali zamienionej na jadalnię piętrzyła się w kącie barykada wielkiego baru, zdradzającego, że w turystycznym sezonie sporo ludzi zwiedza Diabelskie Wyspy. Imponujący akcent tej części sali stanowił ogromny „ząb", należący do dziesięciometrowej chyba ryby-piły. Na jego tle szczupła postać jasnowłosej kobiety wydawała się zaskakująco drobna. Michel zaserwował ipiwo, potoczyła się rozmowa. Wprędce okazało się, że Joan Thompson jest autorką wszystkich pejzaży i portretów pokrywających ściany jadalni. Nie to jednak stanóViło największą dla mnie niespodziankę.
Joan, ustaliwszy moją narodowość, strzeliła nagle, sięgając po kufel:
— Na zdrowiu, pan porucznik! Jak sze masz!
Dobry Boże! Poczułem się jak siostrzeniec żony Lóta.
Rzecz się wyjaśniła w sposób, rzec by można, banalny. Joan Thompson, de domo Parker, II wojnę światową spędziła w Sheffield. I jak wiele tamtejszych dziewcząt była oczywiście narzeczoną któregoś z jurnych a dwornych polskich lotników. Niejeden też weekend spędziła w towarzystwie tych szarmanckich chłopców, próbując mówić ich szeleszczącym językiem. Coś z tego po  trzydziestu  latach  zostało.  Wiedziała także  sporo
12
O   XVićltt.uvvi,       j
że o polskich królach i hitlerowskiej okupacji.
Ciągnąłem za język byłą pannę Parker, jak mogłem. Bez trudu przypomniała sobie imię polskiego narzeczonego: Feliks. Gorzej' poszło z nazwiskiem — nomina sunt odiosa — i numerem dywizjonu. Kiedy zaś wspomniała, że jej chłopak był synem ambasadora Polski w Berlinie (nazwisko zupełnie się nie zgadzało) — żywo stanęła mi w pamięci pyszna historyjka z fotografią Belwederu. Otóż nasi żołnierze w Wielkiej Brytanii pragnęli w oczach aliantów, a zwłaszcza aliantek prezentować się jak najlepiej. Wielu Jasiów i Stasiów, szczerych Mazurów z jednej morgi mazowieckiego piachu, grało u sojuszników — landlor.dów z rodowymi siedzibami. Fotografia Belwederu ledwie nadążała za opowieściami tych „posiadaczy ziemskich".
Niewykluczone, że Felek z Poznania był bardziej pomysłowy, i zamiast siedzibą przodków swoje zaloty wspomagał ojczulkiem-ambasadorem. Jak było, tak było — świadczyć mogę, że Mrs. Thompson z rozrzewnieniem do dziś Felka-lotnika wspomina. A swoją drogą, wszystkiego mogłem się na Diabelskich Wyspach spodziewać, ale romansowych wspomnień raczej nie oczekiwałem.
Tego wieczoru długo w noc rozmawialiśmy nie tylko o „dobrych" wojennych czasach w Wielkiej Brytanii, ale i o wyspach, które stanowiły „podstawkę" do pitego przez nas piwa.
Joan o Wyspach Zbawienia wiedziała sporo; z opowiadań byłych galerników i z lektury. Znała dawne przeznaczenie każdego budynku na Wyspie Królewskiej, miała też w zanadrzu wiele historii z dreszczykiem o życiu galerników. Słuchałem tego wszystkiego z otwartą gębą.
Więc najpierw o strażnikach i urzędnikach karnej
13
słodkiej Francji, nie rekrutowali się z oficerów bez skazy, z których ojczyzna byłaby dumna bez zastrzeżeń. Wielu z nich miało przeróżne, acz niemałe grzeszki, które ułatwiły im służbowe przeniesienie do Gujany. W rezultacie przeżywali oni niemal tę samą codzienność, co skazani. Jedni i drudzy byli ludźmi zrozpaczonymi, bez nadziei i planów życiowych. Zwyrodniałe okrucieństwo, znęcanie się nad galernikami, tortury fizyczne i psychiczne nie należały do rzadkości. Strażnicy w wielu przypadkach umierali zresztą szybciej niż przybyli jednocześnie z nimi zesłańcy. Dostęp do alkoholu, załamanie psychiczne niszczyły strażników błyskawicznie. Mimo potwornie ciężkiej pracy, a może dzięki niej, oraz dzięki mirażowi udanej ucieczki — galernicy trzymali się lepiej, silni ową zwierzęcą chęcią przetrwania, której brakło strażnikom. Nic dziwnego też, że cmentarz dla dozorców na Wyspie Królewskiej był miejscem stosunkowo często odwiedzanym.
Ze zmarłymi skazańcami robiono sobie mniej ceregieli. Chowano ich w Atlantyku. Niemal codziennie zaszywano w worki jednego czy dwóch galerników. W małej cieśninie między Wyspą Królewską a Wyspą Świętego Józefa rozlegał się wówczas dzwon i niekształtne tłumoki zsuwały się do wody. Czatujące wokół rekiny ku uciesze strażników zaczynały swoją makabryczną grę. Strażnicy zakładali się, czy worek będzie podrzucony na powierzchnię wody, czy też od razu zostanie rozerwany na części w przezroczystej toni.
Warto przy tym wspomnieć, że wokół wysp dokonywano jednocześnie połowów rekinów, a ich ogromne tłuste wątroby stanowiły surowiec do produkcji tranu, prowadzonej na przemysłową skalę na Wyspie Świętego Józefa. Moja żywiołowa abominacja do tranu w dzieciństwie znalazła wreszcie mocne uzasadnienie.
14
ką urzędników rezydujących na Diabelskich Wyspach. Ci, którzy nie znajdowali upodobania w dręczeniu więźniów, korzystali z możliwości, jaką im dawała zróżnicowana społeczność galernicza. Obok Francuzów byli tam również Arabowie z Algieru, Niemcy z Alzacji, Włosi, Hindusi, wreszcie Murzyni z Martyniki. Pod względem zawodowym i społecznym więźniowie także tworzyli barwną mozaikę. Oprócz pospolitych morderców i złodziei byli adwokaci, artyści, lekarze, ludzie światowi, mówiący wieloma językami. Wszyscy oni weszli w ostry konflikt z prawem, ale przez cały czas pozostali sobą. W wielu przypadkach uzdolnienia czy wykształcenie pozwalało im na łatwiejsze życie. Udzielali oficerom i ich rodzinom lekcji śpiewu czy języków, byli zatrudniani w biurach, a wreszcie zajmowali się rzemiosłem, plecionkarstwem, rzeźbieniem kokosowych skorup czy wyrobem lasek z kości pacierzowych rekina
Wieczorami grywała orkiestra złożona z więźniów, a zasłuchany komendant z podwładnymi popijał dobrze ochłodzony wermut. Kąpiele w zabezpieczonych przed rekinami miejscach, fechtunek i gra w kręgle uzupełniały listę rozrywek.
Wszystko jednak przestawało się liczyć na wyspie, kiedy człowiek z lunetą, stale przepatrujący morze, oznajmiał, że z Cayenne płynie do przystani na Wyspie Królewskiej statek. Kto tylko mógł, rzucał wtedy zajęcia i biegł patrzeć na mizerną jednostkę. Jeden oczekiwał listów, drugi świeżych wiktuałów, a jeszcze inny... zastępcy.
Joan zakończyła swoje Opowieści Pierwszego Wieczoru drobiazgowym opisem gilotyny funkcjonującej w miejscowym więzieniu i upomniała mnie, abym nie zapomniał obejrzeć w szpitalu w Cayenne kilku dobrze zachowanych głów z tamtych czasów.
15
jak zabity. W powietrzu z pewnością unosiły się jęki zesłańców, szczęk łańcuchów i gilotyny, ale ja — nie słyszałem nic. Być może przyczyniła się do tego lekko-strawna, złożona z darów morza kolacja, a być może zwykłe ludzkie zmęczenie. Zasypiałem na wygodnym łożu, piekielnie — jakże właściwe określenie na Diabelskich Wyspach — ciekawy wszystkich zakątków archipelagu Wysp Zbawienia. Rozpierała mnie przy tym nieskromna duma, że oto zasypiam bez kajdanów, drugi po aptekarzu Jelskim Polak na tych wyspach i prawdopodobnie pierwszy — to już brzmiało całkiem dobrze — od niemal stu lat.
„Wsiadłem na fregatę «Amazone». Statek ten wiózł do Gujany kilkuset złoczyńców na dolnym piętrze, kratą odgrodzonych. Wszystkich było na tym okręcie tysiąc kilkuset ludzi. Prócz załogi i skazanych była pewna liczba urzędników jadących na zluzowanie innych, których obowiązujący czas pobytu w kolonii skończył się, nadto kilku kupców, którzy po kilkuletnim pobycie w kolonii podupadli na zdrowiu, a przez półroczny pobyt w Europie wzmocnieni powracali do Gujany...
...Fregata dokupiła na Ma derze kilkadziesiąt ślicznych, rudych, maleńkich wołów. Mięso ich nadzwyczaj smaczne i delikatne, a tłuszcz przy mięsie przeświecający, jakby ptasi. Mówiono mi, że tę własność otrzymują od karmienia się trzciną cukrową. Z łodzi windują woły na pokład za rogi. Jednemu urwały się rogi i ten pierwszy nakarmił załogę.
W dalszej  drodze towarzystwo moje składali podoficerowie, żandarmi i dozorcy więźniów. Jeden z tych ostatnich, nazwiskiem Petit, lubił historię naturalną Podczas urlopu chodził w Paryżu do pracowni zoologicznej w Jardin des Plantes i tam nauczył się sposobu   ,
16
rów zoologicznych w godzinach wolnych od służby. Ta wspólność upodobania i zamiarów uczyniła mi z niego najmilszego towarzysza podróży; a jako znającego już Gujanę, ciągle rozpytywałem go o różne rzeczy.
Co dzień wypuszczano złoczyńców na pokład oddziałami,, na godzinę, żeby zażywali świeżego powietrza tak potrzebnego zdrowiu.
W niedzielę, przed mszą świętą, majtkowie stawali szeregami na pokładzie, a obnażywszy ręce po łokieć, poddawali się oględzinom lekarskim, czy nie mieli choroby skórnej spowodowanej przez pewnego pajączka, a nierzadkiej u marynarzy francuskich. Msza święta odprawiała się w niedzielę na pokładzie i cała służba okrętowa była na niej obecna.
...Strzelbę swą dałem jednemu z podróżnych do przechowania, bo sam nie miałem własnego kąta. Niedobrze zapamiętawszy twarzy tego pana, niemałego doznałem niepokoju, gdy się zdarzyło, że przez kilka dni nie pokazywał się na pokładzie. Poznawszy go potem i upewniwszy się o tożsamości osoby, bardzo byłem uradowany. Sypiałem w hamaku okrętowym, który mi dano zaraz na początku do zawieszenia na hakach wkręconych do belek sufitu. Po niejakim czasie ktoś zabrał sobie moje miejsce, wtedy kładłem się na podłodze. Nie było to gorsze od hamaka, wyjąwszy w czasie, kiedy okręt kołysał się zbytecznie. O 5 godzinie rano wstawaliśmy na głos trąbki. Na okręcie utrzymywano wielką czystość. Pokład i podłogi myto i szorowano co dzień, i nie wolno było pluć na podłogę, tak że można było położyć się na pokładzie bez obawy powalania odzienia. Jednak przy upale słonecznym występowała na wierzch czarna smoła, którą były zalane szpary między deskami pokładu, czepiała się obuwia i roznosiło się ją wszędzie.
3 — Delfiny z UcayaU
17
...
podług tego, czy świeże było mięso, czy konserwowane w blaszanych pudełkach. Świeża wołowina z Madery była prawdziwym przysmakiem. Często dawano nam fasolę ceglastego koloru, bardzo posilną. Kawa, którą z rana czerpaliśmy z wiader kubkami, była kawą tylko z nazwiska. Suchary zanieczyszczone były przez larwy chrząszczyka Calandria granańa.
Pewnego dnia wsadzono mego przyjaciela Petit, za jakieś małe przewinienie, na kilka godzin do aresztu, na samym spodzie okrętu. Spuściłem się do niego ńa pogadankę i widziałem tam wielki zbiornik wody destylowanej, bo nam innej nie dawano. Tylko podróżni pierwszej klasy mieli wodę źródlaną z wyspy Madery.
W czasie podróży zdarzył się przypadek. Majtek spadł z wysokości masztu do komina machiny parowej, zimnego naówczas, i umarł w kilka dni z potłuczenia. Przez cały miesiąc burzy nie było; jednakże bywała fala wielka, i wtedy zamykano okna w biały dzień ciężkimi spadającymi drzwiami, przynajmniej na dolnym piętrze. Zawsze to czyniono na noc, choćby w najpiękniejszą pogodę. Przez kilka dni zdarzyła się także cisza tak wielka, że nie było ani zmarszczki na powierzchni morza, a okręt stał na miejscu, i wyrzucone śmiecie wcale nie odpływało; lecz co dziwniejsze — że wtedy właśnie kołysanie okrętu było największe. Wierzchołki masztów opisywały wielkie łuki na niebie, skrzypiało, łańcuchy brzęczały. Komendant, nie doczekawszy się wiatru, kazał grzać kotły i popłynęliśmy parą aż do spotkania tegoż.
Bez innych przygód; i nie doświadczywszy wcale morskiej choroby, po dniach trzydziestu i kilku miałem ujrzeć ląd amerykański.
Wypatrywano najprzód na widnokręgu olbrzymiej skały, zwanej Le Grand Constable. Zbliżając się ku niej,
18
ujrzeliśmy po mejaKim czasie staiy ląd Gujany, w kształcie ciemnego, długiego pasa. To był nieprzerwany las. Jeszcze nic prawie rozeznać nie mogliśmy, będąc oddaleni o wiele mil od lądu, gdy zoczyliśmy jadącego ku nam sternika na malutkim statku. Ten mieszka na małej wysepce, Ile de Pere zwanej. Ma wiadomość o bliskim czasie przybycia różnych okrętów, wygląda ich, spieszy na spotkanie, obejmuje na nich komendę i przeprowadza przez miejsca trudne, omijając mielizny. Teraz ruszyliśmy bardziej ku północy i po kilkugodzinnym płynięciu przybyliśmy do trzech wysp, znanych razem pod nazwą Ileś du Salut. Tu «Amazon-ka» miała stać około tygodnia; tu też wysadziliśmy skazanych i różne paki dla zarządu tych wysp. Pozostali zaś podróżni przesiedli się na mały parowiec «Abeille», który w kilka godzin zawiózł nas do Kajenny".
Taką oto podróż do Gujany odbył w roku 1865 imć pan Konstanty Jelski, znakomity przyrodnik, podróżnik i pisarz, którego reportaże, jak osądzić można z powyższej próbki, są wciąż nader interesujące. Godzi się przeto parę słów o autorze ich powiedzieć.
Otóż Konstanty Jelski urodził się w 1837 roku na Litwie. Studiował w Moskwie i Kijowie nauki przyrodnicze. Po ukończeniu Uniwersytetu Kijowskiego miał okazję objąć na nim wykłady z zoologii, ale wybrał zagraniczne wojaże. Najpierw trafił do Turcji pod opiekę Rustema Beja, czyli... pana Wolskiego z Galicji. W Turcji spędził przeszło dwa lata, również zażywając w służbie beja podróży.
Następnie wyjechał do Francji, gdzie uzyskał zatrudnienie u profesora zoologii Deyrolle'a. Z paryskiej pracowni nastąpił właśnie wyjazd Jelskiego do Gujany Francuskiej. Zakontraktowano go jako pomocnika aptekarza w Cayenne.
Podróży tej Jelski nie zaczynał po królewsku.
19
W
 1OUJ     WCLWanu    lilil.Lt;
wojennej—pisze — i zapytano, którą klasą chcę jechać, a na moje żądanie najtańszego stołu, przeznaczono mi podoficerski... Dzięki świadectwu niezamoż-ności, jakie otrzymałem z policyi, dano mi przejazd z Paryża do Tulonu za pół ceny..."
Konstanty Jelski spędził w Gujanie cztery lata i dwa miesiące. Stamtąd niemal cały czas utrzymywał kontakt z krajem i za pośrednictwem W. Taczanowskiego przesyłał okazy do zbiorów hrabiego Branickiego, który zresztą objął swoim mecenatem także dziesięcioletnią działalność badawczą Jelskiego w Peru, dokąd wyjechał on bezpośrednio z Gujany.
Nasz podróżnik był gorliwym badaczem. Na przykład samych pająków przesłał z Peru do kraju ponad trzysta gatunków. Jak pisali o nim współcześni, „mógł zbierać takie paskudztwo, bo nie był żonaty". Rzeczywiście. Ożenił się dopiero po powrocie do kraju, gdzie osiadł w Krakowie i został kustoszem zbiorów przyrodniczych Akademii Umiejętności (rok 1883). Zmarł na apopleksję w roku 1896.
Jelski o swoich peregrynacjach i naukowych przewagach napisał książkę *, z której godzi się zacytować przynajmniej ułamki jego wspomnień z rocznego pobytu na Wyspach Zbawienia.
A oto jak wygląda jego miniaturowy reportażyk, pierwszy prawdopodobnie w języku polskim traktujący o połowie żółwi:
„Innego razu, także za pozwoleniem komendanta, pojechaliśmy na Ile du Diable, ażeby być świadkami połowu żółwi morskich. Sieć do tego taka sama, jak do połowu rekinów, rzadko wiązana ze sznurów. W pewnym miejscu, przy brzegu, dno skaliste było
• „Papularnoprzyrodnicze opowiadania z pobytu w Gujanie Francuskiej i po części w Peru". Kraków 1898.
20
ł
karm. Szczęśliwie objęto siecią kilka żółwi na podwodnym pastwisku, a dwa spomiędzy nich, które nie potrafiły wydobyć się z sieci, zostały na skalisty brzeg wyrzucone. Długa oś ich owalnej skorupy miała około metra długości. Na wznak przewrócone, złośliwie kłapały przednimi wiosłowatymi łapami po skorupie. Mięso ich jadalne; skorupa tego gatunku, prócz tego, że jest poszukiwana przez zbieraczy osobliwości, nie znajduje tu innego użytku. W gębie ich nie ma zębów, ale ostre rogowe brzegi ich szczęk zdołałyby zapewne uciąć palec człowiekowi".
A tak imć Jelski pisze o swojej pracy na Wyspie Królewskiej:
„Trochę drzew zostawiono na stokach wzgórza, przeważnie Curupinta gujanensis. Było na wyspie dużo ogródków warzywnych. Każdy urzędnik żonaty miał prawo mieć własny ogródek, bo jadał u siebie. Także każde stowarzyszenie, stołujące się wspólnie, miało swój ogród warzywny. Rząd nie dawał ogrodników, ale właściciele radzili sobie, jak mogli. Nasz ogród lekarzy i aptekarzy, położony za szpitalami, był pielęgnowany przez stróża tamtego zakładu. Oficerowie, a zwłaszcza w przeważnej tu liczbie do służby zdrowia należący, pędzili życie dość jednostajne. O 5 godzinie z rana, jeszcze przede dniem, wystrzał armatni budził nas; po kawie albo czekoladzie i wizycie lekarskiej u chorych, szedłem do małego domku, gdzie mieściła się apteka".
Strzału armatniego nie usłyszałem, czekolady mi nie podano. Zbudziła mnie natomiast żądza poznania otoczenia. Nie było co zwlekać. Ruszyłem na obchód Wyspy Królewskiej.
Dzień na wyspie
Było wcześnie, dochodziła zaledwie ósma. Powietrze i temperatura w normie śródziemnomorskiej, a więc przyjemnie. Smakowałem swoją ekspedycję, bo całą wysepkę wokoło można było obejść w ciągu najwyżej godziny. Penetracja wnętrza tego maleństwa też nie nastręczała trudności.
Jak na niewielki skrawek lądu stało tu niegdyś zadziwiająco dużo budynków: okazały dom gubernatora, koszary (czyli mój hotel), domki strażników, piekarnia, szpital z apteką, no i wreszcie okazałe mury z celami i ciasnymi podwórkami, czyli budynek więzienia, uzasadniający w ogóle istnienie wszystkich pozostałych urządzeń, łącznie z cmentarzem. Wolno, wolniutko krążyłem po wyspie. Aluminiowa kopuła, wraz z pobliską stacją generatorów, wybudowana przez pokolenie inżynierów uprawiających już technikę kosmiczną — dotyka niemal poczciwej latarni morskiej wydźwigniętej w górę jeszcze mozołem galerników. Od jednej do drugiej instalacji przelatuje chmura bajecznie kolorowych motyli. Wokół krzewy hibiskusa.
Koliber o zielonym, opalizującym gardle i fioleto-, wym brzuszku wisi nieruchomo w powietrzu o metrj od mojej twarzy. Gdyby nie zawrotna wibracja'jego" skrzydełek, wyglądałby jak zabawka podwieszona na nitce. Wyciągam dłoń. Odskoczył, niczym na sprężynie.
nie bez ruchu, jak duża, kolorowa mucha. Pełno dziwów na tej wyspie.                                                          /
Ruiny solidnych niegdyś budynków przedstawiają dzisiaj obraz zbliżony do malowideł Ociepki. Przebojowa siła tropikalnej roślinności jest bezlitosna. W ciągu dwudziestu z górą lat korzenie drzew grubości męskiego uda porozsadzały potężne mury. Plątanina krzewów, lian oplotła kamienne ściany, zniszczyła dachy, podłogi. Masywne kraty przeżarła rdza. Mimo to w wielu miejscach ocalały jeszcze, w dawnym niemal kształcie, więźniarskie M-l. Pomieszczenia te, oświetlane pośrednio z korytarza czy przez otwór w sklepieniu, miały rozmiary nie większe niż dwa metry kwadratowe. Nie było w nich za „najświetniej-szych" czasów nic prócz gołych desek pryczy.
Przygnębiające są ruiny Wyspy Królewskiej. Budzą, głęboki smutek i zadumę nad niekonsekwentnymi poczynaniami homo sapiens. Każdy kamień, każdy ślad świdra czy dłuta na nim — znaczył przecież, że tan fragment budowli oblany był potem, a nierzadko krwią jakiegoś nieszczęśnika. Nawet ludziom nie obeznanym z tropikiem łatwo sobie wyobrazić, czym jest trzydziestostopniowy upał, kiedy leży się w hamaku ze szklanką zimnego soku w ręku — i czym w tej samej temperaturze jest łupanie, dźwiganie czy układanie wielkich kamieni. Zesłańców, pracujących na wysepkach Archipelagu Zbawienia, zabijał zresztą, nawet nie tyle klimat, który w sumie jest całkiem znośny wbrew złej sławie wysp (wieczory są tam stosunkowo chłodne dzięki bryzie), ile chroniczny brak żywności, nie pozwalający na regenerację sił ciężko pracującym ludziom.
Solidne budynki powstawały więc w ciągu wielu lat za cenę wielu istnień ludzkich, za cenę morderczej pra-
22
23
dziś okazały się najzupełniej, ale to najzupełniej zbędne. Więcej nawet — solidne kawały grubego muru wyglądają wręcz śmiesznie przy roślinnej orgii. Czyżby za kilkadziesiąt lat radary, anteny, aluminiowe kopuły wraz z innymi cudami nowoczesnej techniki miały wyglądać równie niedorzecznie i też paść ofiarą żarłocznej roślinności?
Z dusznego gąszczu zszedłem w dół na brzeg. Znowu spotkałem poukładane starannie płyty, a raczej skalne bloki. Kamienne nabrzeże stanowiło falochron dla małej wodnej przestrzeni. Nie ulegało wątpliwości, że każdy z tych starannie obrobionych głazów oblany był potem setek harujących tu przez lata całe ludzi. Po co to wszystko?
Kilkadziesiąt metrów wody oddziela ode mnie Czarcią Wyspę. Obrośnięta palmami wyglądała sielsko. Wo>-da w tym przesmyku aż zachęca do kąpieli. Słońce wppomaga tę chęć.
„Nie wlezę — myślę. To właśnie tu panuje przecież ów legendarnie szybki prąd, który pochłonął niejedno galernicze życie".
Wskakuję do basenu chronionego kamiennym nabrzeżem. Rozkosz, ale czuję się głupio. Jestem absolutnie sam. Gdyby tak coś... rekin... Nie pomoże nikt.
—  Monsieur, hej, monsieur!
Aż zachłysnąłem się wodą. Na nabrzeże wdrapałem się z szybkością wiewiórki.
Zarośnięty drab wyciągał do mnie wielką dłoń. Uśmiech miał tak dobroduszny, że aż nie pasujący do jego atletycznej postaci.
—  Jestem Pierre, latarnik. To pan jest ten Polak, o którym mówiła mi wczoraj Joan, co? A zresztą kim innym pan mógłby być. Jest nas tu tylko pięcioro ;— śmiał się mój nowy znajomy basem.
24 "
__. No  tak,  tylu  stałych  mieszkańców  liczy  sobie
obecnie nasz wspaniały archipelag. Oprócz Joan i mnie eszcze jest Jean, Marcel i Frank, oni baczą na te tam ;uperurządzenia.
—  Nie smutno tak?
—  Mnie tam nie, panie Polak, ja mogę i tydzień ńe gadać z nikim. Trochę piwa mi starcza, rybek się lałapie, a gilotyna — zaśmiał się — już nieczynna.
Pierre okazał się dobrym kompanem. Pozwolił mi joleźć ze sobą nawet na górę do jego latarni. Z wysokości kilkunastometrowej wieży raz jeszcze mogłem ;ię przekonać, że archipelag jest rzeczywiście mini.
—  Pan wie, panie Polak — mówił Pierre — tutejsi więźniowie tatuowali się mocno. Niektórzy kazali wy-)isywać na sobie różne świństwa, niczym na klozetowej ścianie. Inni znów mieli na skórze niemal nagrob-rf. Sam widziałem faceta, który na brzuchu miał czerwony krucyfiks, na piersi obrzydliwie nagą babę, a na )lecach, oprócz węża — wołowymi literami miał wypi-;ane: „Brak szczęścia" i obok: „Ku pamięci mamy". Dopiero rok temu zapił się na śmierć w Cayenne... Ale, de — ja tu gadam, a pan, panie Polak (nie wiem do Jziś, dlaczego Pierre pozbawił mnie imienia i nazwiska),   pewnie   chciałbyś   pan   podskoczyć   na   Ile   du Diable?
—  Chciałbym.
—  No to załatwione, schodzimy na dół.
Na krętych schodach latarni Pierre zdążył uczęsto-¦vać mnie jeszcze dwiema pikantnymi historyjkami, jak o żony oficerów pilnujących galerników zabawiały się •: co przystojniejszymi więźniami, których sami mężowie sprowadzali do domu jako służących do cięższych prac.
—  Do cięższych prac... Dobre, co? — rechotał latarnik.
25
stanowiącej zapewne wspólną własność mieszkańców wysepki.
Silny przyczepny motor pozwolił nam pokonać wiry i prądy między wyspami. Niedaleko już brzegu Czarciej Wyspy tuż obok łódki wychynął mały żółw. Przypomniał mi się Jelski i jego łowy —• narobiłem więc wrzasku. Żółw jednak znikł w toni równie nagle, jak się pojawił, a wraz z nim cały problem.
Łódź stuknęła o kamienisty brzeg.
—  Tu to było sanatorium, a nie galery. Lepiej więźniowie mieli tylko w szpitalu, ale tam trzeba było być naprawdę chorym.
—  Ilu więźniów przebywało na Diabelskiej  jednocześnie?
—  Najwyżej dwunastu. Tylu, ile domków. Patrz pan, panie Polak. Ten kamienny domek campingowy numer trzy należał do Dreyfusa *. Cały do  jego dyspozycji. Do tego książki, kwiaty, spokój. Miał nie gorzej niż ja dzisiaj. Jeszcze trochę naszej śmierdzącej cywilizacji, a te dwanaście domków będą wynajmować milionerzy za grube pieniądze, na całe lata.
—  Pierre, coś w tym jest, co pan mówi. Ale pan przecież wróci do Europy?
—  Nie! Niech mnie diabli... nie wrócę!! — powiedział gwałtownie i zamilkł.
Wskutek mego niewinnego w gruncie rzeczy pytania wycieczka uległa raptownemu skróceniu. Pierre niemal z miejsca po swoim wybuchu zapakował mnie do łodzi. Nie pozwolił mi nawet wejść do domku Dreyfusa.
• Alfred Dreyfus, oficer francuskiego sztabu generalnego, fałszywie oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemiec i w 1894 r. skazany na doj żywotnią deportację do Gujany. W roku 1906 rehabilitowany. Spraw* Dreyfusa miała istotne znaczenie dla wewnętrznego życia politycznego Francji.
co bądź ze trzy kwadranse — nie wydusiłem już z niego ani słowa. Na brzegu Królewskiej wysadził mnie, z pomrukiem podał rękę i odpłynął. Odprowadzałem go wzrokiem. W łodzi mówił coś sam do siebie z dużym ożywieniem.
Drewniany kościółek był potwornie zaniedbany i właściwie w ruinie, ale dwa nieduże stosy świeżych desek i trochę wiórów dowodziły w zdumiewający sposób, że na wyspie jest jedno przynajmniej miejsce, gdzie odbywa się coś w rodzaju renowacji.
—  No   więc,    jak    podoba    się    nasza    wyspa?   — w drzwiach stała Joan.
—  Jest urocza, ale nie wiem, czy chciałbym tu zostać przez dłuższy czas —• powiedziałem zuchwale, mimo doświadczeń z latarnikiem.
—  A ja tak! — Joan potraktowała moją odpowiedź jak prowokację. — Nie muszę tu dbać o ludzkie języki, nie  muszę  się  modnie  ubierać.   Jeśli  zaś   zechcę  — w ogóle nie muszę się ubierać. Gdybym miała tylko dostatecznie dużo farb — rozmarzyła się nagle. — Prowadzę malarską kronikę tej wyspy. Chcesz zobaczyć ten rosyjski liner na papierze?
Poszliśmy. Zaczęło trochę ' padać. Okazało się, że Joan mieszka w na pół rozwalonym domu w pobliżu kościoła, w jednym jako tako przysposobionym pomieszczeniu z olbrzymią werandą, stanowiącą jej malarską pracownię. Dach przeciekał.
„Zubow" odmalowany był jak żywy. Podobnych widoczków było zresztą wiele. Jakiś francuski pasażer, jacht amerykańskiego milionera, krewetkowiec z Florydy i znowu liniowiec bandery norweskiej.
—  Siadaj, John.
Siadłem. Okazało się, że pozuję. Nie trwało to długo.
26
27
1
szczęście tego dnia), Joan nie odzywała się bowiem przy pracy ani słowem — portrecik był gotów. Podpis, data, Devil's Island. Wisi ten obrazek do dzisiaj u mnie w pokoju, razem z kolekcją gujańskich motyli.
Po seansie poszliśmy do Michela na piwo. Znowu zaserwowano mi historie z dreszczykiem, tyle tylko, ż>3 nie wymyślone. Były to Opowieści Drugiego Wieczoru.
Joan wcieliła się najpierw w postać autentycznego więźnia Gujany, Francuza nazwiskiem Roger Dyfey.
„Ja, który byłem już trzykrotnie karany więzieniem, zostałem skazany po raz czwarty na dwa lata więzienia i zesłanie dożywotnie do Gujany. Według ówczesnej ustawy, kto był karany trzykrotnie, a potem odsiedział we Francji czwartą karę, dostawał dożywocie w Gujanie. Był to sposób, w jaki Francja uwalniała się od ludzi niewygodnych. Tak się więc stało, że w roku 1932 znalazłem się na «Martiniere», sławnym okręcie, który przewoził więźniów z Francji do Cayenne. Był tam też Henri Cheriere, mój stary znajomy z Mont-martre.
Po przybyciu do Gujany przesłano mię do Saint Jean i kazano pracować przy robotach ziemnych. W teorii skazani na dożywocie nie powinni byli pracować przy ciężkich robotach. Jednak administracja więzienna tego nie przestrzegała. Przejmowała więź-j niów po przybyciu transportu i przesyłała, gdzie jej! się podobało. Naturalnie czułem się źle, ponieważ nigdy w życiu nie pracowałem. Ponadto klimat, który zabija, głód, choroby, żółta febra, psiekrwie strażnicy. Zabawiali się oni, wymierzając chłostę albo zabijając dla rozrywki. Nie wszyscy, na szczęście. Zdecydowałem się uciec jak najprędzej. Uciekałem osiem razy, i za każdym   razem   chwytali   mnie   strażnicy,   specjalnie
28
było bicie, rozprawy i nowe wyroki.
Ostatni raz uciekłem już w czasie wojny, po upadku Francji. Po przejęciu władzy przez Petaina Gujana znalazła się w sytuacji, w której należało podjąć decyzję. Gubernator był niezdecydowany, czy stanąć po stronie Niemców, czy po stronie de Gaulle'a. Gdy gubernator był niezdecydowany, jeden z wielkich właścicieli ziemskich Gujany, major Chandon, dał nam po kryjomu znać, że chciałby stworzyć mały oddział i połączyć się z de Gaulle'em, aby walczyć o wolność Francji. Chandon mówił: uciekajcie i dołączcie się do mnie w Gujanie Holenderskiej, a razem wrócimy do Francji. Uciekliśmy w czternastu. Tymczasem, gubernator Gujany i naczelnik więzienia — obaj opowiedzieli się za Pśtainem i popędzili swoich ludzi do szukania nas. Wszyscy zostaliśmy oskarżeni o zamach na bezpieczeństwo państwa i skazani na trzy lata ciężkiego więzienia. Ten okres był dla mnie najstraszniejszy z całego wygnania. Codziennie niemal zabijano kogoś, nie dawano nam jeść, nie było też wśród nas ani jednego,; który ważyłby więcej niż czterdzieści kilogramów. Gdy któryś z więźniów umierał w celi, pozostałym nie wolno było wołać strażnika, aby zabrał trupa. Zabronione były rozmowy ze strażą, i trzeba było żyć z nieboszczykiem u boku tak długo, aż do celi nie wszedł ktoś z administracji. To mogło trwać kilka dni, a nawet pełny tydzień. Potem, aby przekonać się, że umarły jest faktycznie nieboszczykiem, łamano mu w naszych oczach nogi. Pewnego dnia nie mogłem już wytrzymać i postanowiłem udawać wariata. Zdecydowałem, że albo niech mnie zabiją, albo niech umieszczą w zakładzie dla wariatów. To był jedyny sposób, aby stamtąd wyjść. Udało się — umieścili mnie w zakładzie dla umysłowo  chorych.  Wszystko  się  zmieniło  z  chwilą
29
łączyć się z de Gaulle'em, zostali zwolnieni i rehabilitowani. Wolno im było wrócić do domu".
—  Brawo, Joan, to było bardzo sugestywne. Brzmiało to, jakbyś sama wszystko odcierpiała.
—  O, boy, przecież Roger żył do niedawna w Kou-rou. Ja tę historię słyszałam od niego nie mniej niż dwadzieścia razy... Nauczyłam się więc niemal na pamięć, a ponieważ kiedyś chciałam zostać aktorką...
—  Dobry był chłop — wtrącił milczący dotąd Mi-chel. — Nikt nie umiał tak zręcznie jak Roger oprawić żółwia czy nałowić ryb.
—  W Kourou mieszkał też kat. To był twój przyjaciel, Michel. Opowiedz. Johna to zainteresuje.
—  Aa, myślisz  o  Giuseppe — leniwie zaczął Michel. — Tak, był katem na ochotnika. Teraz mówi, że to chodziło tylko o wygody i pieniądze. Istotnie, rząd asygnował premię za każdą strąconą na gilotynie głowę, ale Giuseppe był i jest dziwny. Więźniowie bali się go panicznie.  Nienawidzili.  Mieszkał  komfortowo, lepiej jeszcze od tych więźniów, którzy denuncjowali strażnikom swoich kolegów. Giuseppe chwalił się, że wykonał dwanaście wyroków. On pewno kochał swoją robotę. Przy więzieniu działał specjalny trybunał. Każda  kłótnia  lub  niesubordynacja mogły być  ukarane śmiercią. Zależało to od przewodniczącego trybunału, którym był przybyły z Dakaru kapitan dowodzący grupą Senegalczyków, przeznaczonych do  utrzymywania porządku w karnej kolonii. Gdy ten trybunał wydał wyrok śmierci, z wykonaniem jego czekało się na statek, który przybijał raz w miesiącu z Martyniki i przywoził albo ułaskawienie, albo potwierdzenie wyroku..,
—  Skazańcy mieli różnego rodzaju udogodnienia —
30
kary wolno im było pracować zarobkowo przy wyładunku statku. Tym skazańcom, którzy byli przed ukończeniem wyroku, pozwalano polować i łowić ryby. Wielu zarabiało łowiąc żółwie-olbrzymy. Dochodziły one w rzece Maroni do czterystu kilogramów wagi. Teraz też się takie trafiają, ale rzadko. Często polowania były fingowane i pod ich płaszczykiem kryły się rozrachunki. Zemsta była przyczyną wielu śmiertelnych „wypadków". Co roku choroby, słońce albo nieszczęśliwe wypadki niszczyły osiemdziesiąt procent więźniów. Ucieczka była marzeniem wszystkich, ponieważ każdy wiedział, że z tego piekła na ziemi wychodzi się tylko albo przez dżunglę, albo przez gilotynę. Innej drogi nie było.
-— Dość już jednak na dziś tych okropności! Michel, mogę jutro z samego rana zwieźć twoim łazikiem trochę gratów na dół?
—  Oczywiście, Joan. Jedziesz do swojego „zamku" w Kourou?
—  Tak. Zobaczę, co w chałupie, i załatwię parę innych spraw.
¦— Kiedy wracasz?
—  Pewnie pojutrze. Zastanę cię chyba jeszcze, John, prawda? — zwróciła się do mnie.
—  Chyba tak, ale czy można być czegoś pewnym r.a Diabelskich Wyspach?
—  Masz rację. Wobec tego już dzisiaj powiem ci, czym chciałam cię uraczyć na pożegnanie.
—  Ciekawość mnie pożera.
—  Otóż,  słuchaj   uważnie.  W  Gujanie  Francuskiej mieszka Polak! Nie, nie, czekaj! Nie znam jego nazwiska ani dokładnego miejsca zamieszkania. Trzeba by jechać do St. Laurent, tam wiedzą na pewno więcej. To tylko trzysta kilometrów.
31

mi odnajdę rodaka?
—  Na pewno — wtrącił Michel — nie jest nas tu tak wielu białych. Ja na przykład w Cayenne znam prawie wszystkich.  Tak samo ci z St. Laurent. Naprawdę nic nie ryzykujesz. Jeśli pojedziesz — znajdziesz. Ja też o nim już słyszałem.
—  No dobrze, ale może jednak coś bliższego?
—  No... Polak... mieszka od dawna. Aha, aha! Bardzo ważne! Teraz sobie przypominam. On cieszy się sławą kucharza, wielkiego kucharza.
Polak. Wielki kucharz. W Gujanie. Nie byłem zachwycony tymi informacjami. Ale zawsze coś. Mógł to być ciekawy człowiek, a także na wpół obłąkany eks--galernik. Postanowiłem nie decydować pochopnie.
—  Najpierw    chciałbym    obejrzeć    lepiej    okolice Cayenne i Kourou. Jeśli starczy mi czasu i... pieniędzy — pojadę nad tę Maroni. A droga przynajmniej jakaś stąd istnieje?
—  Tak. Można nawet autobusem, jeśli cię nie będzie stać na wynajęcie samochodu.
—  No dobra. To ostatecznie jego zmartwienie, Joan. Kończmy z tym. Teraz puść telewizor, podaję kolację — zakończył dyskusję Michel.
Langusta w pikantnym sosie była wspaniała.
—  Złowiłem   dzisiaj   przypadkiem   —   chwalił   siej Michel.
Natomiast program telewizyjny, nadawany z Cayenne, przedstawiał się koszmarnie. Do naszej jadalni przekazano zwykłą najwidoczniej dziś dla cywilizowanego człowieka porcję... trupów. Program transmitowany bez litości przez iście diabelski wynalazek, jakim jest telewizor, zawierał taki ładunek makabry, że wydarzenia z historii galerniczej Gujany wydawały się przy  nim  bajeczkami dla  przedszkolaków.  Ponieważ
32
jednaK ^oan, nie -Koronowana Kroiowa wysp .Diabelskich, okazywała żywe zadowolenie, a Michel — podobnie, uważałem za stosowne refleksje zachować dla siebie.
Bozia się jednak niespodziewanie zlitowała. Charknęło coś straszliwie w odbiorniku i szklany ekran zgasł.
Zniechęcona Joan poszła przygotować się do wyjazdu, a Michel zniknął w kuchni.
Na pocieszenie pozostało mi tylko jedno jeszcze piwo i... sen
Ucieczka z Czarciej Wyspy
Niemal   cały   następny   dzień   firanka   tropikalneg deszczu  falowała za  balustradą balkonu okalającegq budynek. Zrobiło się wręcz chłodno. Pod wieczór pory wy wiatru poszarpały ścianę deszczu, wciskając wod pod okap dachu. Szkwały przechodziły jedne po dru gich, a upiorne światło latarni morskiej wyłuskiwało co pewien czas z mroku rozszalałe na wietrze korony! pobliskich palm. Z zabójczą monotonią błysk światł omiatał okolicę. Złowieszczo szeleściły palmowe liście Sceneria tego wieczoru była bliska moim dawniejszynj wyobrażeniom o Diabelskich Wyspach.
Zegarek wskazywał dopiero siódmą, słońce zaszłd więc mniej więcej godzinę temu, ale mnie wydawał;] się, że noc panowała już od dawna.
Nie miałem jakoś ochoty na rozmowy z Michele: zajętym zresztą swoimi sprawami. Telewizor na doli zepsuty, pozostawał mi więc hotelowy pokój. Wielki' puste pomieszczenie. W takich chwilach chętnie my& się o własnym domu, o kraju, a podróże tracą czar.
Trzask   nagły.    Zawyło   w   pokoju.    Niedokładni zamknięte okno omal nie wypadło z zawiasów. Doci nąłem je, jak trzeba. Wicher ucichł.
W czeluściach nocnej szafki poszukuję nowej pacz! papierosów. A to co? Pod ręką czuję kształt książk Wyciągam.  Na  okładce pyszni się  tytuł:   „Papillon"

Henn ^*
czór każda książka jest przyjacielem. Ta zaś szczególnie. To nic, że ją kiedyś przeglądałem. Wspomnienia galernika czyta się inaczej na Wyspach Diabelskich niż w Warszawie. Niech temu „Motylowi" Bozia da jak największe tantiemy autorskie, a nieznanemu turyście, który jego książkę „akurat dla mnie" zostawił — niech ześle jak najwięcej kolorowych wrażeń.
Papieros z nowej paczki już się tli. Trzymam w ręku jeden z siedemnastu milionów egzemplarzy książki — bestsellera tłumaczonego na wiele języków. Bajeczna kariera literacka byłego więźnia Gujany Francuskiej zdumiała jego wydawcę, wzbudziła zawiść dawnych kolegów i spowodowała lawinę pamiętników wśród byłych więźniów. Charriere, urodzony w 1906 roku na południu Francji, mając lat dwadzieścia znalazł się w Paryżu, w podziemnym światku Pigalle. Kradł i dokonywał włamań. Znano go pod pseudonimem „Motyl". Obok innych tatuaży miał on zresztą rzeczywiście, tuż pod grdyką, wytatuowaną podobiznę tego owada. Pewnego dnia oskarżono go o zamordowanie człowieka. Nasz literat twierdzi dziś, że oskarżenie było sfingowane, a mordercą był kto inny. Ale sąd skazał go na dożywotnie więzienie w Gujanie. „Motyl" próbował ucieczki, próbował notorycznie. Za dziesiątym (!) razem udało się. Wenezuela przyhołubiła przyszłego pisarza. Charriere założył w Caracas bar, ożenił się.
Tam, w Wenezueli, przez trzydzieści lat prowadził swój bar i opowiadał o słońcu i wężach, o sobie i sadystycznych strażnikach. Wieść o nim dotarła pewnego dnia do Paryża, i na stołku barowym pojawił się Jean-Pierre Castelnau. On namówił „Motyla", aby spisał swoje wspomnienia. Henri w ciągu 60 dni zapełnił 13 grubych brulionów. Castelnau zredagował te notatki, przysposobił reklamę, znalazł wydawcę. Sku-
Wspommehia byłego więźnia okazały się żyłą złot Henri Charriere za zezwoleniem władz w 1970 roki powrócił d0 Francji, gdzie był rozrywany przez... pa ryską śmietankę towarzyską. Wkrótce zaczęły się te ukazywać kontrksiążki, oskarżające „Motyla" o kompi lacje i kłamstwa, o brak autentyczności i tym podobne Ataki te Wzmogły jeszcze sprzedaż książki Charriere'a pomimo iż on sam przyznał się, że gdzieniegdzie koło ryzował *.
W scenerii ponurego wieczoru na wyspie książki ,,Motyla nie była lekturą uspokajającą. Jego reali styczne opisy życia więźniów i strażników, patologii seksu, upodlenie, które człowiek zgotował człowieko wi całkowicie pozwalały zrozumieć ciągoty wszyst kich więźniów, a także strażników do opuszczenia te katorgi. „Motyl" po raz dziesiąty zaryzykował ucieczk z Czarciej Wyspy. Razem z kumplem. Każdy z uci kających Przygotował tratwę zrobioną z worków jui towych wypejnjonyCh orzechami kokosowymi. Żyw' nosc stanowił utarty miąższ dziesięciu takich orzechó umieszczony w pęcherzu. W innym wodoszczelnym wo reczku uciekinierzy mieli krzesiwo, hubkę i papierosy
„Kzuciłełn się (j0 wody — czytałem w książce „Mo tyła' ułamek wcześniej od mego druha, który rów; meż jakoś wypłynął. Teraz obie tratwy, jedną prz; drugiej, porwała fala i niesie na pełne morze w z wrotnym tempie. W niecałe pięć minut oddaliliśm się o dobre trzysta metrów od brzegu..."
„Motylowi" udało się. Dotarł do upragnionej Wiel kiej Ziemi, jakkolwiek w przybrzeżnym mule zginąć jego towar^ysz
łem ostatecznie parę dni. Pogoda była paskudna, więc stateczek, utrzymujący komunikację z Wielką Ziemią, po prostu nie wypływał na morze. W takim zapadłym kącie świata, jakim jest Gujana, nikt własnego ani cudzego czasu zbytnio nie ceni. Nie ma połączenia z archipelagiem? No to nie ma. Przecież była zła pogoda, a więc wszystko w porządku.
Moja wilegiatura na Ile du Royal przeciągała się ponad miarę, i wszelkie poczynione poprzednio rezerwacje na samolot odlatujący z Gujany w szeroki świat straciły jakikolwiek sens. Od dawna zresztą machnąłem na nie ręką. Podczas pustelniczego życia sam na sam z „Motylem" zapadła nieodwołalna decyzja. Postanowiłem wybrać się do Saint Laurent du Maroni na poszukiwanie Polaka — najsłynniejszego kucharza w całej Gujanie. Toż to okazja niepowtarzalna. Niecodziennie się bywa w Gujanie, niecodziennie spotyka się tam rodaków.
Przyszła wreszcie moja godzina, a wraz z nią znany mi już stateczek, który miał mnie zabrać, praktycznie na zawsze, z osławionych Wysp Diabelskich. Uwoziłem z nich tylko wrażenia, swój portret wykonany przez Joan — nie koronowaną królowę wysp, i — wstyd się przyznać — znalezioną książkę „Motyla". Mizerne to łupy, jeśli uwzględnić, że na przykład Jelski, wracając stąd do Cayenne, wiózł ku zadziwieniu znajomych okazy dziewięćdziesięciu (sic!) gatunków mrówek z Archipelagu Zbawienia. I oto ten archipelag zamieniłem na „piekło" Gujany kontynentalnej. Początkowo nic gorącego się nie zapowiadało. Przeciwnie.
zmarł  na  raka  gardła  w  madryckiej  klinice  29
słyszał   zostawi Zmarł człowiek, o którym do roku 1969 prawie nikt nie Motvla" hvia ?^c w spadku około dwóch milionów dolarów. Kariera "                y*"  krótkotrwała — jak... życ:e motyla.
m
Kosmiczny poligon
W pokoju hotelu „Les Roches", który zająłem, mu; siałem wyłączyć na pewien czas klimatyzację, żefoj całkowicie nie zamarznąć. O piekle więc nie było mowyl W tym luksusowym miejscu zatrzymałem się, srodz^ nadwerężając sakiewkę, aby nawiązać kontakt z kie-i rownictwem bazy rakietowej; nie wpuszcza się przecież w takie miejsca przechodniów z ulicy, i to bes uprzedzenia.
Z władzami Gujańskiego Centrum Kosmicznego (L Centre Spatial Guyanais) doszedłem nadspodziewanie szybko do porozumienia. Być może odległość od stolicy państwa działała w sposób zbawienny na biurokrację. Być może też — a był to okres przed świętami — wielu urzędników poleciało na urlop do Francji, a ci, co zostali, chcieli jeszcze przed Nowym Rokiem spet nić dobry uczynek.
Tak czy inaczej zgrzeszyłbym mówiąc jedno złe słowo przeciw ludziom z francuskiego poligonu kosmicz-i nego. Obiecali samochód i przewodnika. Czego możną chcieć więcej. Uporawszy się z całą sprawą telefonicznie (!), mogłem zażyć morskiej kąpieli. Rekinów się nie bałem, bo ludojady podobno błękitu nie lubią, a hote Iowy ibasen, usytuowany nad brzegiem morza, był wykładany niebieskimi kafelkami.
„Les   Roches"   okazał   się   prawdziwą   oazą   nowo-
38
riach świata kraju. Hotel Dyl jaK najscisiej związany z bazą w Kourou, był jej uzupełnieniem, zbudowanym z myślą o zjeżdżających się gościach, naukowcach, a wreszcie i o stałych mieszkańcach miasteczka. Nic dziwnego, że miał standard światowy. Obok pól golfowych, barów, sal rekreacyjnych — na terenie tego kompleksu mieścił się również jachtklub z całkiem niezłą flotyllą jachtów. Te wszystkie drobne doczesne wygody, obok niezłych pensji, miały stanowić rekompensatę dla pracowników ośrodka za rozłąkę z Francją europejską.
Hotel „Les Roches" traktować trzeba jako jaskrawą ilustrację zmienności świata. Szczątki gilotyny i kosmos. Telemetryczne urządzenia i żelazne dyby. Wytatuowane nieprzyzwoicie ciała dawnych galerników, sto lat mordęgi nad budową drogi, po której obecnie przesuwają się rakietowe człony. Wiek głodu dla kilkudziesięciu tysięcy ludzi i orzeźwiające koktajle serwowane teraz wprost do basenu przez nienagannie ubranych kelnerów. Ludziee!!
—  Decyzja o budowie Centre Spatial Guyanais zapadła w roku 1964. Cztery lata jpóźniej oddano z nadbrzeżnej   dżungli   premierowy   strzał   kosmiczny.   W   górę wzniosła się wtedy sonda „Weronika" — informował •mnie z pewnym znudzeniem pan Vernet, który wziął na siebie trud oprowadzania obcego przybysza.
—  Kourou, jak pan pewnie wie, zajmuje w historii Gujany poczesne miejsce. Tu w połowie XVIII wieku odbyła się próba osiedlenia Europejczyków w ramach tak zwanej ekspedycji Kourou. Był to jeden koszmar. Tragiczna    nieodpowiedzialność    kierownictwa    przekształciła tę  wyprawę  w  katastrofę.  Na  dziewiczym brzegu wylądowało kilkanaście tysięcy ludzi pragnących założyć miasto. Koloniści nie mieli najmniejsze-
39
 warunKOW" byia tak wielka, że przywieziono nawet... łyżwy do ślizgania się po lodzie. Pamiętano też o przedmiotach zbytku. Nie brakło wśród kolonistów aktorów i tancerzy przyszłej opery. Wskutek głodu, chorób, ataków Indian tysiące ludzi w krótkim czasie przypłaciło życiem całe to tragiczne nieporozumienie. Nieliczni przetrwali na Wyspach Zbawienia, które pan poznał.
Pan Vernet przypominał mi nieco zawodowego przewodnika z biura podróży.
— W Kourou w roku 1965 mieszkało sześćset osób. Dzisiaj, niespełna siedem lat później, mamy tutaj prawie sześć tysięcy mieszkańców.
Mój cicerone zręcznie wplatał w swoją opowieść świeże paryskie anegdoty, nie przestając zresztą wcale rączo prowadzić swego peugeota.
Pędziliśmy wspaniałą asfaltową szosą. Po obu stronach drogi stała murem dziewicza dżungla. Po dawnemu. Pewnie taka sama, jak za czasów ekspedycji Kourou i więźniarskiej golgoty. Bierzemy łagodny zakręt. Z dala widać na pagórkach otaczających centrum bazy białe kopuły osłon radarowych, wielkie radiolokacyjne anteny.
Francuzi z kierownictwa bazy są uprzejmi dla Polaka. Pokazują mu najpierw część terenu bazy liczącej w całości prawie trzysta kilometrów kwadratowych. W dużych odstępach od siebie — zapewne zgodnie z najlepszymi wzorami sztuki inżynierskiej — zbiorniki paliwa, hale montażowe, wyrzutnie, stanowiska startowe, bunkry obserwacyjne i Bóg wie co tam jeszcze.
W czasie mojej bytności w Gujanie w Kourou panował niezwykły raczej spokój. Większość pracowników,
py stanowiącej w tym ośrodku niemal raj utracony. Znakomicie płatni wygnańcy woleli spędzać rodzinne wczasy w paryskiej szarudze, niż żeglować swoimi klubowymi jachtami po cieplutkim Atlantyku. Cóż, człowiekowi trudno dogodzić.
Pan Vernet, zagadnięty w sprawie wyjazdu, zrobił żałosną minę i z oburzeniem odrzucił moją insynuację, że dobrowolnie przedkłada uroki tropikalnej przyrody nad kaprysy europejskiej zimy.
__Monsieur, może pan być pewien, że gdyby nie
obowiązki, od tygodnia siedziałbym już w rodzinnej Bretanii — stwierdził z mocą.
__ Tam, nad brzegiem Biskaju, zimno i sztormowo —-
drażniłem.
—  Otóż to! Nie wyobraża pan sobie, jak pragnę, nawet teraz, być wychłostany przez lodowato zimny wiatr pomieszany z bryzgami słonych fal.
Monsieur Vernet tak się rozmarzył swoją masochistyczną wizją, że omal nie wpadliśmy na betonową latarnię stojącą przed budynkiem centralnego ośrodka bazy.
Wchodzimy do pomieszczenia stanowiącego główny ośrodek kontroli lotów. Nie wyglądał on tak imponująco jak ten z programu „Apollo", znany wszystkim z transmisji telewizyjnych. Był znacznie mniejszy i, sądząc po ilości foteli, całą obsługę stanowiło nie więcej niż dwadzieścia pięć osób. t
—  Ten samotny  fotel  z  przodu  to  dla  sekretarza technicznego.   Stanowiska  od   1   do  8,   te  w  jednym rzędzie — to miejsca dla dyrektora naukowego, szefa projektu, szefa misji i dyrektora operacji... — informował Vernet.
Rozglądałem się ciekawie. Mapa świata na ścianie, parę tablic świetlnych i trochę pulpitów z przyciskami,
40
41
palni „Jan" w Polsce wygląda dużo okazalej.
—  Numer 10 — kontynuował Vernet — to miejsce dyrektora naczelnego Centrum Kosmicznego, obok niego siedzi zwykle odpowiedzialny logistyk...
Odpowiedzialny logistyk — tytuł, owszem, zrobił na mnie wrażenie. Wyobraziłem sobie okazałego mężczyznę z ogromną łysą głową i siwiejącą brodą.
Tymczasem mój cicerone, jakby dojrzał mój intymny fotoplastikon i... starł moją wizję doszczętnie:
—  ...To mój dobry kolega, razem kończyliśmy politechnikę. Był najlepszy w naszej drużynie baseballowej, wspaniale biega, a czuprynę ma jak Papuas.
Zapragnąłem zemsty.
—  Dobrze, monsieur Vernet — zapytałem — a jak przedstawia się sprawa tych wspólnych   europejskich rakiet?
Vernet zasępił się nieco.
—  Widzi pan, koledzy nie wyjechali na urlop zbyt radośni. Ostatni strzał kosmiczny z projektu „Europa", podobnie jak i poprzedni, był nieudany. Wie pan, gdzie kucharek sześć... Ta rakieta nie wprowadziła włoskiego satelity na orbitę, bo nie zastartował brytyjski człon No trudno... Do trzech razy sztuka...
Pojechaliśmy znowu samochodem w odległy kąt bazy tylko po to, abym zobaczył część rakiety „Europa 3", dostarczonej już przed czasem ze starego kontynentu. Ten opasły walec o średnicy, tak na oko, około dwóch metrów i podwójnej długości, z wystającymi rurkami, drutami, dyszami i tym podobnymi — wzbudzał we mnie szacunek dla ludzkiej przemyślności.
—  W naszej bazie prowadzimy podwójny program jednocześnie: ten międzynarodowy, o którym mówiliśmy, i czysto francuski — „Diamant".
—  A jak przebiega „Diamant"?
zarzutu, z wyjątkiem czwartej, kolejnej próby.
— Tej ostatniej, sprzed kilku dni?
Vernet niemo skinął głową.
Potem mój cicerone elegancko zaofiarował się odwieźć mnie do Cayenne, a nawet zgodził się po drodze na wizytę w miasteczku Kourou. Poligon kosmiczny, osiedle mieszkaniowe, „Les Roches" — wspólnie stanowiły dopiero całość francuskiego Centre Spatial Guyanais.
Miasteczko podobało mi się bardzo. Jest to prawdopodobnie najnowocześniejsze osiedle całej Południowej Ameryki. Ponadto — jest piękne. Tropik pozwolił architektom na rozmach i pominięcie zastarzałych tradycji. Nie widzę nigdzie sakramentalnych czworobocznych placyków. Śmiałe pomysły architektoniczne splatają się dobrze z otoczeniem. Świetnie za-komponowane elewacje domów chroniące okna przed słońcem, staranna izolacja termiczna dachów.
Mój kierowca pochrząkuje żałośnie. Mnie dodaje sił ciekawość przybysza, a on te kilkadziesiąt domów ogląda już od kilku lat. Rozumiem go. Idziemy do wychłodzonej kafejki na koniak.
Po kwadransie odrywam się bohatersko od stolika i samotnie raz jeszcze ruszam w popołudniowy skwar.
Opłaciło się!
Zatrzymuję się na jednym z przytulnych trójkątnych placyków. Duża satysfakcja. Na tabliczce czytam: plac Kopernika. Niedaleko — uliczka Kepplera i znowu tabliczka: ulica Marii Curie. Wszystko to nader przychylnie usposabia mnie do ojców Kourou — kosmicznego miasteczka, w tym tak oddalonym od Wisły kącie świata.
Sześćdziesiąt kilometrów doskonałej asfaltowej drogi.
43
dla Verneta. Teraz, w dzień, port Rochambeau wygląda zupełnie inaczej niż przed kilkunastu dniami, kiedy przybysz ze Starego Kontynentu trafił doń po ciemku.
Była wtedy duszna, parna noc, pasująca nastrojem, jak ulał, do ponurej sławy, którą cieszyła się od stu lat Gujana. Podczas tropikalnej ulewy — jej natężenia nie można wyobrazić sobie w Europie — rozklekotany samochód wiózł lekko wystraszonego przybysza w ciemność. Podróżny nikogo nie zną, nigdy tu nie był, nie wie, gdzie będzie spał. Ciemno, duszno, do domu daleko.
Vernet jest szczęśliwy. W świątecznej paczce siedzi, wie o tym z listu, potężna porcja suszonego dorsza, wprost z Bretanii.
— Monsieur, to tak, jakbym wąchał rodzinny brzeg.
Niepotrzebnie się z tym wyrwał! Święta za pasem. W Warszawie pada śnieg...
Galernik opowiada
Kończy się parna noc, można opuścić madejowe łoże taniego, a więc nie klimatyzowanego hoteliku. Przybysz z Europy rozgląda się po stolicy Gujany Francuskiej, Cayenne. Senne tropikalne miasteczko, jakich wiele w tych szerokościach geograficznych — dopiero budzi się do swego leniwego życia. Parę ulic parterowych domków, kilkanaście samochodów i taksówek. Najokazalsze gmachy skupiają się w okolicy placu Palm, który rzeczywiście, zgodnie z nazwą, zdobią wysmukłe pnie z rozwichrzonymi koronami. W najbliższej okolicy załatwić można wszystko, co trzeba obcemu przybyszowi.
Piękny, w starym kolonialnym stylu, budynek prefektury, siedziba gubernatora. Równie stary gmach urzędu pocztowego, bank, sklepy, reprezentacyjna kawiarnia. W pobliżu — wszystko tu jest w pobliżu — muzeum z zakurzonymi eksponatami i klasztorny budynek jezuitów.
Zbliża się południe, wzmaga się upał. Nieliczni przechodnie znikają z ulic. Trudno nawet wyobrazić sobie, że stolica Gujany ma aż dwadzieścia pięć tysięcy mieszkańców, co stanowi więcej niż połowę ludności całego departamentu. W chłodnym wnętrzu kafejki przybysz z Europy stara się zebrać informacje, co warto obejrzeć w najbliższej okolicy. Instytut Pasteura?
skreślam «, rnySii- QiUiU j-. Za gorąco\ych uciętych kiedyś głów też nie pojadę oglądać d0 /zpitala.  A więc pozostaje wypić Jeszcze Jedną J?jLte lodowatego soku. Niech diabh por-
ti tu zmieniło od stu lat. Świadkiem może
LTptcfdes palmistes (plac Palmowy), trawą porosły, na cztery kwadraty ulicami przecięty, może tak duży jak   lek krakowski i szeregami palm Oreodoza regla wysadzony. Drzewa te są tak grube, ze ach jeden czLiTobjać nie może, mają z pewnością około dwudziestu   pięciu   metrów   wysokości.   Posiadają   koronę złożoną * wielkich liści dających cień. Na każde] prawie liść najstarszy wisi już zeschły, gotowyr do odpadnięcia. Spadając z wielkim łoskotem, zabiłby człowieka; szczęściem oddziera się najprzód głośno i znajdującego się^rzypadkiem pod drzewem człowieka ostrzega przed ^bezpieczeństwem. Najmłodszy Usc, jeszcze me rozwińmy   sterczy  na wierzchu  czuba albo  korony, niby długa zielona żerdź. Pod koroną mieści sxę olbrzymie ciężkie grono z dojrzałymi prawie owocami, niby twjde wiśnie czarne. Nieco wyżej - młode grono w zLCą pochwę owinie. Te drzewa wyniosłe .proste jak kolumny, nie mają kory. Częsc ich ^wnętrzna tak   twarda,   że   zaledwie   daje   się   rąbać   toporem, lecz ie] tlo kilka cali, dalej w głąb drzewo miększe, gąbczaste i tylko twardymi podłużnymi pręcikami, nity druteJ przetkane. Ścięte, gnije też prędko i ty ko Jwnęfen    skorupa   ze   ścieśnionych    twardych   jak kość,   Sinych   pręcików   złożona   długo   opiera   się
zniszczeniu.                                                        . .
Na liściach niektórych palm obrały sobie miejsce ili  sępy   czarne  (Cathartes),   wielkości  ko- nagimY głowami pokrytymi czarną pomar-
46
choć podobniejsze są do indyków. Mają także nazwę urubu, z języka miejscowych Indian wziętą. Człowieka się nie boją. W miastach strefy gorącej ptaki to pożyteczne, pełnią bowiem funkcję czyścicieli, karmiąc się przeważnie gnijącymi szczątkami zwierząt. Odznaczają się mocnym, piżmowym zapachem.
Plac ten, ozdobiony kilkuset palmami, łączy się z drugim, mniejszym przed pałacem gubernatora, na którym grywa muzyka wojskowa trzy razy na tydzień pod mangowymi drzewami, uprzyjemniając wieczorną przechadzkę mieszkańcom Cayenne. Tamże, pod rozłożystym mangiem, była buda, gdzie każdej niedzieli wieczorem przedstawiano marionetki na pociechę prostaków".
Mnie, prostaczkowi, przedstawiono natomiast wcale nie skromny rachunek za posiłek, a wraz z nim perspektywę jeszcze jednej nocy w Cayenne. Najbliższy autobus, którym mógłbym dotrzeć do Saint Laurent du Maroni, odchodził następnego dnia wczesnym rankiem.
Pokręciłem się trochę po mieście. Nie było ciekawe. Na ulicach kilka samochodów, parę psów i ja. Minęło zaledwie pół godziny, a już uznałem, że najlepsze dla mnie miejsce to morski brzeg. W pobliżu ogromnego mangowca był nie tylko cień, ale i orzeźwiający wietrzyk.
Niedługo trwałem w samotności. Mój przygodny znajomy był w nieokreślonym wieku. Mógł mieć równie dobrze pięćdziesiąt, jak i siedemdziesiąt lat. Jego ubranie miało około stu dziur. Nie miałem złudzeń, że w pierwszym rzędzie sprowadziła go do mnie chęć na papierosa. Poczęstowałem.
Opowiadać zaczął sam. Mimo swego wyglądu wyrażał się dość poprawnie. Z prawej strony czoła miał wytatuowane słowo „Amen".
f !
¦     — ranie,   uwaaziesuia   uwa        ,
i czternaście dni. Tyle odsiedziałem. Dostałem dożywocie, tu, w Gujanie. I odsiaduję dalej. Już dobrowolnie. Powiedz pan, gdzie ja się podzieję?! Co tam po mnie w Paryżu, po czterdziestu siedmiu latach... Gdyby chociaż Solange...
—  Solange? — wtrąciłem.
—  No, przez nią to wszystko. Zabiłem ścierkę za tr, że mi się puściła z takim gogusiem od jubilera. Gliny, panie, jak spod ziemi. W 1923 w porcie La Rochelle Już w maju przesiadłem się na statek „Martiniere' Musiał pan słyszeć,  duży,  poniemiecki.  Z  Martynik woził rum, a w przeciwną stronę nas... Mogę jeszcze papierosa?
—  To ile pan miał lat, jak pan tę... no... Solange?
—  Dziewiętnaście... Panie, to była dziewczyna!...
Szybko sobie policzyłem. Jeśli w dwudziestym trzecim miał 19, to urodził się w 1904. Jeśli nawet dama jego serca była od niego, no niech tam, cztery lata młodsza, to miałaby dzisiaj... 63 latka. Mój Boże, to jednak dawne czasy.
Sąsiad wstał nagle i ceremonialnie mi się przedstawił:
—  Marcel   Bonnefoy   jestem,   a   przezywali   mnie Bambus.                                                                      i
Przedstawiłem się równie grzecznie, ale nie uważałem za stosowne dodać, że w szkole przezywali mnie ; Serdelek. Marcel zainteresował się moją narodowością. Potem zamyślił się. Oczekiwałem jakiejś historyjki i nie zawiodłem się. Mimo wszystko nie wyglądała na wydumaną ad hoc.
—  Tak... zdaje się, że było mu Jan — zaczął Marcel.
—  O kim pan mówi?
—  O jedynym Polaku, z jakim się w życiu zetknąłem. Pan jesteś drugi.
48
Czarcia Wyspa widziana z dawnych koszar na Wyspie Królewskiej Krewetkowce z Florydy u brzegów Archipelagu Zbawienia
—  I tak, i nie. Kazali go pochować w Saint Laurent.
—  Niech pan opowie coś więcej, proszę.
—  To paskudna sprawa. Na pokładzie „Martiniere" nie było mięczaków, którzy współczuliby komukolwiek, ale jemu tak. Myślę, że tragedia tego chłopca zaczęła się od tego, że nie gadał po francusku. On w czasie całej żeglugi wył co parę sekund, wył również w izolatce na samym dnie okrętu. To było straszne. Tyle lat minęło, ale ja to wycie słyszę.
—  Jak to było z tym językiem?
—  Ano prosto. Był młody. W robocie nie rozumiał, co do niego mówiono. Może by się i przyuczył jak wielu innych,    ale jeden z towarzyszy pracy wciąż się z niego naigrawał. Za którymś razem Polak nie wytrzymał — rzucił młotkiem. Czaszka pękła jak skorupa jajka. Sąd, wyrok...
—  No, a wycie?
—  To już gliny. Do czasu deportacji siedział w więzieniu Clairvaux. Paskudni strażnicy, wszawe rygory. W tym więzieniu straż wymagała bezwzględnego posłuchu. Wiem coś o tym, też siedziałem. Kiedy otwierały się drzwi celi, więzień powinien już stać. Polak tego nie robił, bo nie rozumiał, czego się od niego wymaga. Zaczęły się szykany, tortury, bicie. Gliny, panie, żeby ich zaraza wydusiła, to nie ludzie. Nie wytrzymał chłop, oszalał.
—  Co się z nim stało po podróży?
—  Monsieur, dwadzieścia cztery dni wycia. Słuchaliśmy go  na  statku,  który wiózł  nas  w  tropiki na wieczność. Żałowaliśmy go. Ale przeklinaliśmy okropnie i życzyliśmy mu nagłej śmierci. Miał zupełnie żółte oczy, szybki oddech, a kiedy nie wył — powtarzał parę francuskich słów bez sensu... Umarł w parę dni po wyładowaniu nas na rzece Maroni. I dobrze, że umarł,..
4 — Delfiny z Ucayali
49
 ZSCZą
sam też dłuższą chwilę ^iedziaV nieporuszony.
—  Tego Araba zabiłby™ dziś Jeszcze raz -znowu.
Popatrzyłem pytająco-                                        „ .
—  Miałem  robotą   w   kuchni,   zawsze  szansa.   Cos ukraść, zeżreć. DobrZe tfń było. Dwa najlepsze miesiące przez całe dwaćL2leśc*a dwa lata- l ten sukmsyn "
—  Co zrobił?
_ Dał łapówkę stra2nikowi- Ja nie młałem wtedy pieniędzy. Wyrzucili mIaie i dali do kuchni tego wszą-wego Araba... Pół roku W Jak król. Potem w lesie... 1
gruba gałąź. Udarłem ^śleli> że sama sPadła z drze" wa na łeb... Czasy, ^ie. Zabrałem mu wtedy osiemdziesiąt franków i lepiej zaczęło mi się dziać... — A teraz, co pan robi teraz?
__ Wyplatam trochu koszyków... Mnie wiele nie potrzeba... Piwo tu drogie ~ rzucił znacząco
Marcel Bonnefoy chwycił skwapliwie franki, które mu dałem. Bez słOAva, bez Pożegnania wstał, poszedł. Nie żałowałem fra*^ żal mi było jego towarzystwa. Tak niewiele mi jeszcZe Powiedział.
Posiedziałem nąd ^«em.dobrą godzinkę. Potem poczłapałem przez   ^o do swego hotelu.
Po drodze przystanątem przed wejściem do klasztoru jezuitów, aby yO^chac słynnego zegara. Było to arcydzieło zegarmistrz* z U*&> kosztujące w pierwszych latach XIX st#cia f°lrtun^ ~ dziesięcJ tyS'ęcy ówczesnych frankc5w. &&* ten od stu jdem^e-sięciu lat odmie^za &&>** Gujany, wydzwamając w trzech tonacjach Wią ^ godzinę.
Pierwszym znaczącp wydarzeniem w życiu kosztownego zegara b^ł d^ 8 stycznia 1809 roku. Wtedy to nastąpił atak flotv portugalsko-angielskiej na posiadłości francusk;ie iv Gujanie. Inwazja ta stanowiła
50
 zmusiiy ao ucieczKi z Liizbony do Brazylii. Ponieważ Portugalia była okupowana, ku zdumieniu Brazylijczyków Rio de Janeiro stało się nagle stolicą portugalskiego imperium. Oddzielony od Napoleona Atlantykiem, książę Jan przy pomocy Anglików zdecydował się wtedy na prestiżowy podbój Gujany Francuskiej. Opanował ją łatwo i dzierżył przez osiem lat, aż do podpisania traktatu paryskiego.
W Gujanie administratorem został wówczas baron de Laussat. Dzięki jego rządom, a także działalności zakonnicy, matki Javeuhey — Gujana jest w stanie w roku 1830 wysłać do macierzy wiele produktów. Tysiące kwintali cukru, pieprzu, drewna, bawełny i przypraw korzennych bogaci kolonię.
I pewnie Gujana krzepłaby powoli w oparciu o bogactwo płodów rolnych, gdyby nie dwa wydarzenia, które odmieniły jej losy.
W marcu 1852 roku Napoleon III postanowił osadzać skazanych na galery na terenie Gujany. A w trzy lata później osadnik Couy wraz z Metysem Paolino odkrywa w Gujanie złoto. Ten fakt, Wbrew pozorom, zniszczył dobrobyt kolonii. Zaniechano hodowli, porzucono uprawy. Zewsząd przybywają awanturnicy, złoto staje się przekleństwem. Wkrótce gospodarka kolonii jest w absolutnej ruinie. Ceny produktów są ustalane jedynie w złocie, a są to ceny zawrotne. Tak na przykład kilogram cukru kosztuje 10 gramów złota, jeden litr wina — 15 gramów. Nie pomagają już pojawiający się od czasu do czasu dobrzy zarządcy. Kraj chyli się ku ruinie.
Rośnie tylko wywóz złota. Oficjalne liczby są oczywiście zaniżone, bo wiele złota przemycano do Surina-mu, gdzie cena jego była wyższa. Pomimo to rok 1'889 dał prawie 2 tony złota, rok 1903 — ponad 4, a rok
51
raptownie maleć.
Francja w tym czasie notuje w Gujanie dalsze straty terytorialne. W roku 1891 arbitraż cara Rosji Aleksandra II w sprawie granicy z Gujaną Holenderską kosztuje Francję dwadzieścia pięć tysięcy kilometrów kwadratowych terenu bogatego w złoża mineralne. W tym samym mniej więcej czasie rozstrzygnięto jeszcze jeden nabrzmiały spór  graniczny.  Terytoria zwane  Amapa, leżące na północ od ujścia Amazonki, Francuzi uważali za część własnej kolonii. Kiedy więc w 1894 roku rozeszła   się   wieść   o   odkryciu   tam   złota,   gubernator z Cayenne wysłał w rejon Amapa kanonierkę z oddziałem wojska. Została ona zaatakowana przez Brazylij-czyków i zmuszona do odwrotu. Dowódca ekspedycji zginął.
Wieść o tych wydarzeniach wywołała w Paryżu prawdziwą burzę. Gubernatora Gujany odwołano i uzgodniono oddanie sporu pod sąd polubowny. Arbiter w osobie prezydenta Związku Państw Szwajcarskich przysądził sto trzydzieści sześć tysięcy kilometrów kwadratowych ziemi... Brazylii. Nie mieli, jak widać, Francuzi szczęścia do arbitrażu. Ostatecznie okrojona Gujana Francuska zmieściła się między rzekami Maroni i Oya-pock, na przestrzeni liczącej zaledwie dziewięćdziesiąt tysięcy kilometrów kwadratowych. Taka pozostaje do
dziś.
Droga Numer Jeden
Szosa była całkiem dobra. Autobus nie trząsł zbytnio, ale skrzypiał za to przeraźliwie. Zwyczajem południowoamerykańskim wehikuł ten zbudowano na podwoziu jakiegoś ciężarowego wozu i na miejscu, chałupniczym systemem, dobudowano doń karoserię. Tutejsi rzemieślnicy mieli ciężką rękę i mało staranności. Nie dopasowane ścianki, ramy okienne, ławki, właściwie wszystko we wnętrzu pojazdu — piszczało, skrzypiało, tarło się o siebie, zgrzytało i trzeszczało.
Autobus był załadowany w pełni, a jego wnętrze wypełniał przedziwny koktajl zapachów. Każdy skrawek przestrzeni zawalony był worami, tobołami, koszami, kryjącymi we wnętrzu cały asortyment miejscowych płodów rolnych. Mój nie wyrobiony nos odróżniał mdły zapach kopry i to właściwie było wszystko, co mogłem ustalić. Mieszanka zapachów była jednak znacznie bogatsza. Stopniowo odkrywałem w naszej „arce Noego" kury, chude świnie, a także jakieś podobne do szczurów gryzonie. Był również nieduży wąż, dwie papugi oraz pewna liczba małp kapucynek, trudna do ustalenia, bo wszystkie znajdowały się w ciągłym ruchu.
Po przeprawie promem przez rzekę jakimś cudem (kierowca dostał w łapę) zdołano wbić do autobusu jeszcze dwie osoby i olbrzymi kosz z owocami. Nie pomagały już otwarte okna. Coraz wyraźniej dominował
53
g^du      nie mytycn ciai i tocznie byliśmy w tropiku.
Kierowca okazywał mi względy. Nie bardzo czarny ]ylurzyn co chwila okręcał się całym ciałem ku mnie, j^je interesując się wcale kierownicą, i uśmiechnięty od ucha do ucha, sączył we mnie atrakcyjne informacje   typu:  w  tej  oto  szopie  mieszkał mój  kuzyn, a przy tamtym słupie sam zabiłem przed pięciu laty gjnacznego talou — pancernika. Potem, w ostatniej niie-Uial chwili przed zjechaniem z szosy, chwytał kierownicę,  aby niebawem powtórzyć  adresowane do mnie
gerdeczności.
Pomimo tych opowieści jechaliśmy jakoś szczęśliwie. jCierowcy udało się nawet przejechać bez szwanku nowoczesny most nad rzeką Kourou. Wyminęliśmy też 7,nane mi już czasze radarów i urządzeń pomiarowych centrum rakietowego.
Jechałem z przodu autobusu i miałem świetną widoczność. Niestety, niewiele mi z tego przyszło, bo po obu stronach szosy stała tylko ściana dżungli, ozdobiona od czasu do czasu jakimś opuszczonym karbetem. Tak nazywa się w tamtych stronach każdą budowlę złożoną z czterech wbitych w ziemię pali i palmowej strzechy.
Moje wygodne miejsce przy kierowcy miało oddzielną historię.
Kiedy o świcie stawiłem się przy autobusie w Cayen-ne, kłębił się tam tłum ludzi. Nie wydawało mi się w ogóle możliwe, aby oni wszyscy, wraz ze mną, zdołali zmieścić się w podstawionym wehikule. Zrezygnowany czekałem, kiedy otworzą się drzwi wejściowe i tłum runie do środka. Kierowcy jeszcze nie było. Przyglądałem się więc towarzyszom mojej ciągle ewentualnej podróży. Była to wspaniała mieszanina ludzkich ras, czysty raj dla fizjonomisty i antropologa. Na
54
znalazła odbicie cała chyba historia Gujany, jej pionierów i niewolników, importowanych Azjatów i Afry-kanów. Wydatne mongoidalne kości policzkowe, szerokie nosy, wszelkie odcienie skóry i włosów — występowały w tak szokujących zestawieniach, że trudno było oderwać wzrok od poszczególnych postaci. Kto widział kiedy rudego Chińczyka o papuaskiej czuprynie lub skośnookiego Murzyna z orlim nosem? Rozejrzawszy się dokładniej, stwierdziłem, że jestem jedynym Europejczykiem kandydującym do podróży nad rzekę Maroni.
Otworzyły się drzwi sezamu. Ludzie, kosze, toboły wypełniły błyskawicznie pojemność wehikułu. Nie miałem szans na siedzące miejsce. Zrezygnowany czekałem, wyobrażając sobie upojną pięciogodzinną podróż na jednej nodze. O dziwo! Wszyscy ludzie z przystanku jzniknęli. Konwulsyjne drgania karoserii autobusu zdradzały ich nowe miejsce pobytu. Podszedłem bliżej. Nastąpił mały szok. Na samym przodzie pysznił się wolny fotel. Pan kierowca niedwuznacznie właśnie mnie, jako białego, na to miejsce zaprosił.
Rozpoczęła się jazda Drogą Numer Jeden. Tą samą, która w ciągu niemal stulecia stanowiła tragiczne per-petuum mobile. Zanim galernicy zdołali oczyścić nowy odcinek tej drogi, poprzedni niszczyła wszechmocna roślinność. Ostatecznie w ciągu sześćdziesięciu lat nadludzkim trudem wybudowano niespełna... czterdzieści kilometrów marnej szosy. Potrzeba było dopiero nowoczesnych maszyn i wojskowych na poligonie w Kourou, żeby powstało gładkie pasmo asfaltu, po którym jechał teraz autobus.
W Sinnamary, mniej więcej w połowie drogi do Saint Laurent, wypadł nam postój. Kierowca zatrzymał autobus przed oberżą połączoną ze sklepem. Wy-
55
 —t   t
j                                   ,_,___         _
glądu lemoniadę i tafię — miejscowy samogon, pędzony pewnie z trzciny cukrowej. Za puszkę piwa zapłaciłem bajońską cenę.
Właściciel zajazdu zachęcał mnie do kupna pamiątek, którymi były przede wszystkim krajobrazy wyle-pione z... różnobarwnych motylich skrzydełek. Setki owadów zniszczono, aby mogły powstać szkaradzień-stwa. Podobno olbrzymie ilości tego surowca kupowały niegdyś hollywoodzkie zakłady makijażu.
Wyszedłem na zakurzoną ulicę z drewnianymi tro-tuarami. Przy naszym autobusie kręcili się dwaj Indianie nader skąpo odziani w czerwone szmaty na biodrach. Moi współtowarzysze podróży rozmawiali z nimi z ożywieniem dziwnym językiem i oglądali z zaciekawieniem   zawartość   ich   węzełków.   Zagadnąłem
kierowcę.
—  To Oyampisowie, chcą coś sprzedać, żeby napić
się tafii.
—  A co sprzedają?
—  Lek przeciw wężom. Chce pan zobaczyć? Kierowca  skinął  na  wychudzonego  Indianina.   Po-
detknął on nam pod nos swój węzełek.
Zobaczyłem jasnobrązowe i czerwonawe ziarna przypominające fasolę. Indianin wyciągnął ze swojej szmaty również łeb sporego węża. Cofnąłem się. Cuchnął przeokropnie.
Kierowca zaśmiał się, a właściciel śmierdzącego eksponatu coś zagadał.
—  Oni mówią  taki-taki,  to tutejszy  język pidgin. On proponuje panu kupno tego łba. Wąż namoczony w tafii razem z ziołami leśnymi, które też ma do sprzedania, stanowi wspaniały lek przeciw ukąszeniom gadów.
—  Te fasolki to też lekarstwo?
56
Te jasnobrązowe mniejsze ziarna to na mniejsze węże, te drugie — na większe. Przepis jest prosty. Z fasolek ściąga się ich cienką skórkę i uciera w zimnej wodzie, po dwie fasolki na jedno ukąszenie. Szybkie zastosowanie kumany uzdrawia ukąszonego, usuwa gorączkę. Kupi pan?
Podziękowałem grzecznie kierowcy i indiańskiemu kupcowi. Poszedłem obejrzeć osadę, która powstała już w XVII wieku i pewno nic się od tamtych czasów ni? zmieniła. Nie było atrakcji. Posterunek żandarmerii, trochę walących się drewnianych ruder, kilka słaniających się w upale świń i gromadka zakurzonych kur. Trzy czy cztery porządniejsze domy, dwie gliniaste ulice, które w czasie deszczu z pewnością zamieniają się w grzęzawisko — dopełniały obrazu gujańskiej metropolii, liczącej, jak mnie poinformował oberżysta, prawie dwa tysiące mieszkańców.
Rozpoczął się ruch. Podróżni zaczęli gramolić się do autobusu. Mój Indianin musiał ostatecznie sprzedać trochę kumany, bo z rozkosznym wyrazem twarzy ciągnął z butelki tafię.
-— Monsieur — zagadnął mnie wysoki mężczyzna przy wejściu. — Jadę do Saint Laurent samochodem. Jeśli chce mi pan zrobić grzeczność, proszę mi towarzyszyć.
Przyjrzałem się nowemu znajomemu. Był niewątpliwie Kreolem. Jego galanteria nie pasowała do obskurnego zajazdu. Ale ja miałem białą skórę.
—  Będzie mi bardzo miło — zgodziłem się od razu, gdyż autobusu miałem serdecznie dość.
—  Ale, patron. Pan zabiera mi najlepszego pasażera — wdzięczył się kierowca. — Ale czego się nie robi dla szefa. Pan Pointre jest właścicielem naszej linii autobusowej   —:   poinformował   znacząco   i   uścisnął
57
*"i   iii*    J^~—o------------    -•¦»¦¦       „     ____......
Pan Pointre powiódł mnie do auta, którym okazał się piękny citroen DS. W jego wnętrzu rozlewała się na przednim siedzeniu otyła jejmość z niezliczoną ilością pierścieni na palcach. Murzynka należała niewątpliwie do miejscowej plutokracji.
Pan Pointre posadził mnie z tyłu, a wrzucając pierwszy bieg powiedział:
— Niewątpliwie będzie panu tu wygodniej niż w autobusie.
Były to słowa słuszne, ale... ostatnie, jakie usłyszałem od niego do samego końca podróży.
Tłusta jejmość natomiast paplała bez przerwy. Na szczęście zwracała się tylko do konsekwentnie milczącego Pointre. Rozparty na miękkim siedzeniu kontemplowałem drogę. Ta sama dżungla z obu stron co poprzednio, tyle tylko, że przesuwała się teraz szybciej. W książce Papillona można znaleźć relację także o tym, co działo się w tym rejonie Gujany:
„Obóz, położony czterdzieści dwa kilometry od Saint Laurent, jest obozem leśnym. Zesłańcy są tam zobowiązani do wyrąbania każdego dnia jednego metra sześciennego twardego drewna.
Często nie mogliśmy wykonać normy. Pakowano nas wówczas, bez jedzenia, do karceru, a rano, wciąż bez jedzenia,. gnano do pracy, nakazując nadrobić zaległości z ubiegłego 'dnia plus codzienny metr sześcienny na głowę, Można było zdechnąć.
Im dłużej to trwało, tym bardziej słabliśmy i nie byliśmy zdolni wykonać pracy. Na domiar złego przydzielono nam specjalnego strażnika, który był Arabem. Przychodził on z nami na miejsce pracy, rozsiadał się wygodnie i, trzymając bykowiec między nogami, nie
podrażnić nasz głód. Krótko mówiąc, nieustająca tortura.
Posiadaliśmy dwa ukryte pojemniki, zawierające po trzy tysiące franków przeznaczonych na ucieczkę. Pewnego dnia zdecydowaliśmy się przekupić Araba. Byliśmy w rozpaczliwym położeniu. Na szczęście mnie-mał on, że mamy tylko jeden pojemnik. System jego postępowania był prosty — za pięćdziesiąt franków pozwalał nam ukraść kilka kawałków drewna z przyjętych poprzedniego dnia sągów. Wybieraliśmy kawałki nie oznaczone farbą, i w ten sposób wykonywaliśmy nasz dzienny metr sześcienny. Tą metodą, otrzymując po pięćdziesiąt i sto franków dziennie, wyłudził od nas prawie dwa tysiące franków.
Wreszcie zabrano Araba, ponieważ wykonywaliśmy naszą dzienną normę. Sądziliśmy, że wydusiwszy od nas pieniądze, nie zadenuncjuje nas, i w dalszym ciągu wyszukiwaliśmy w lesie odebrane już sagi, by wykonać ten sam manewr co przy Arabie. Któregoś dnia poszedł za nami ślad w ślad i obserwował z ukrycia, czy nie kradniemy drewna. Wyskoczył nagle.
—  Ach! Ach! Ty kraść ciągle drewno i nie płacić! Jeżeli ty nie dać dla mnie pięćset franków, doniosę wszystko.
Odmówiliśmy sądząc, że są to tylko pogróżki. Wrócił nazajutrz.
—  Płacisz albo dziś wieczorem jesteś w karcerze! Odmawiamy   jeszcze  raz.   Przychodzi  po   południu
w towarzystwie nadzorców! To było straszne. Po rozebraniu do naga, zaprowadzono nas do sągu, z którego braliśmy drewno. Tam prześladowcy i wściekły Arab, okładając bykowcem, zmusili nas do rozbierania sągów i przenoszenia biegiem ukradzione drewna. «Corrida» ta ciągnęła się przez dwa dni, bez jedzenia
1 piCia.   L-ZęSWJ  pauausii^y.   na      ^
mi lub razami bykowca. Wreszcie położyliśmy się na ziemi, nie mogąc wytrzymać więcej. Zmusił nas jednak do powstania.
Wziął jedno z owych gniazd, rodzaj gniazda os, zamieszkanego przez zjadliwie kłujące muchy, nazywane ognistymi. Odciął gałąź, na której wisiało gniazdo, i rozgniótł je na naszych plecach. Oszalali z bólu, nie tylko podnieśliśmy się, lecz biegaliśmy jak wariaci. Te muchy ogniste żądlą znacznie mocniej od os.
Przez dziesięć dni trzymano nas w karcerze o chlebie i wodzie, bez najmniejszego opatrunku. Stosowaliśmy okłady z moczu, lecz mimo to przez trzy dni piekło nas bez przerwy. Straciłem lewe oko, na iktóre zawzięły się dziesiątki tych piekielnych much. Kiedy wróciliśmy do obozu, pozostali zesłańcy postanowili nam pomóc. Zdecydowali, że każdy z nich da nam równo przycięty kawałek twardego drewna. Stanowiło to niemal jeden metr sześcienny i bardzo nam pomagało, gdyż pozostawał nam do wyrąbania we dwóch tylko jeden kubik. I to wyrabialiśmy z trudem, lecz dawaliśmy radę. I wówczas przyszła nam myśl zemszczenia się na Arabie przy pomocy mrówek. Szukając twardego drewna, znaleźliśmy w gąszczu ogromne mrowisko mięsożernych owadów; pożerały właśnie sarnę wielkości kozy.
Arab kontrolował, jak zawsze, stanowiska pracy, kiedy pewnego dnia ogłuszyliśmy go ciosem trzonka od siekiery, a następnie zaciągnęliśmy w pobliże mrowiska. Rozebraliśmy go do naga i przywiązaliśmy do drzewa rozciągniętego na ziemi. Nogi i ręce związane miał grubymi sznurami do mocowania drewna.
Okaleczyliśmy go lekko siekierą w różnych miejscach ciała. Usta wypchaliśmy mu trawą i zakneblowaliśmy, żeby nie mógł krzyczeć. Czekaliśmy. Mrówki
mrowisko kijem i nasunęliśmy je na ciało łotra. Po pół godzinie atakowały go już tysiące mrówek. Mięsożerne mrówki są maleńkie i czerwone jak krew. Wyrywają mikroskopijne cząstki ciała i niosą je do mrowiska. O ile my cierpieliśmy od much ognistych, to łatwo sobie wyobrazić, co musiał wycierpieć on, rozdzierany na żywca przez tysiące mrówek.
Byliśmy bezlitośni w naszej zemście, lecz trzeba było widzieć, co nam zrobił i jak pastwił się nad innymi. Tylko cudem uniknęliśmy śmierci..."
Samochodem monsieur Pointre dokonałem jeszcze jednej przeprawy promowej w rejonie miejscowości Mana przez rzekę o tej samej nazwie. Teren był już podmokły, a brzeg morski blisko. Dzięki temu zapewne Mana, jako miasteczko, przedstawiała się nieco lepiej niż Sinnamary. Domy były porządniejsze, ulice czyściejsze, a i lemoniada nie pachniała tak okropnie.
Pana Pointre znali oczywiście wszyscy. Persona musiała to być znamienita. Dali mu pierwszeństwo przy wjeździe na prom. Wszyscy czapkowali mu niczym pańszczyźniani chłopi. W ubożuchnym życiu gospodarczym Gujany właściciel linii autobusowej, a zapewne nie tylko — z pewnością uzależniał od siebie sporą liczbę ludzi. Zamożnego miałem kierowcę.
Pan Pointre załatwił błyskawicznie swoje sprawy w Mana, niewiele więc czasu straciliśmy. Dla mnie było to bez znaczenia. „Mój" autobus i tak był gdzieś daleko za mną, „na trasie".
Citroen niósł miękko. Minęło   zaledwie   kilkanaście minut i oto pokazały się nowe szopy, domki. — Saint Laurent — mruknął Pointre. — Pan dokąd? Proste pytanie srodze rnnie zaskoczyło. Właśnie. Do-
61
I
informacji. Od czegoś trzeba zacząć poszukiwania.         -
—  Do posterunku żandarmerii, gdyby pan mógł — uratowałem w ostatniej chwili twarz przed biznesmenem. On pewnie nie miałby zrozumienia dla takich nie sprecyzowanych wojaży.
Żelazna brama. Dobrze utrzymane koszary.
—  Do widzenia. Dziękuję!
Szybki uścisk ręki i szeroki, pełen zębów uśmiech otyłej Murzynki. Zakurzyło się. Z workiem podróżnym w ręku stałem przed wartownią niczym rekrut.
Młody porucznik na mój widok zapiął mundur i nałożył kepi. Nie było wątpliwości, że przed chwilą umierał z nudów. Wysłuchał mojej prelekcji wstępnej, a potem podjął z entuzjazmem:
—  Pan jest Polakiem?  Z  Europy?!  To  niezwykłe. Nie do wiary! Kucharz? A nie. W Saint Laurent nie ma!   Z  pewnością!   Znam  przecież   wszystkich.    Pan myśli pewnie o monsieur Dukalski. Ale to — w Samt Jean. Znam, oczywiście. Nieraz tam popijałem. Rzeczywiście znakomita kuchnia. Niemal jak w Paryżu!
Oficer entuzjastycznie plótł coś dalej, ale ja słuchałem go już mniej uważnie. No więc jednak! Warto było! D-u-k-a-1-s-k-i. Murowane, że Polak. W tej zakazanej Gujanie! „Ciekaw jestem, jaki on jest" — biegła myśl.
Oficer skończył jakieś zdanie i wyczekująco patrzył na mnie. Pogrążony w myślach, nie wiedziałem, o czym
mówił.                                                         ,        ,
—  A daleko do tego Saint Jean? — zaryzykowałem.
—  Ależ skąd, kilkanaście kilometrów. Dobra droga. Więc jedziemy! — ucieszył się.
—  Chętnie, tylko czym?
Porucznik rozwrzeszczał się na swojego sierżanta.
62
"•i         ciżaim! Gdyby pytał kapftań, powiedfe, że pojechałem w teren. Biegiem, człowieku, ruszaj się!
Na placyku przed wartownią rozpoczął się mały i zamęt. Sierżant wołał plutonowego, plutonowy ikaprala. i Gdzieś w długiej szopie zawarczał silnik. Po chwili | przed wartownią z piskiem zatrzymał się wojskowy ]         łazik.
— Zmiataj, sam poprowadzę. — Porucznik sadowił
się  za  kierownicą  i zapraszał  na  fotel  obok  siebie.
•:         W mundurze khaki, z rozradowanym uśmiechem, wy-
j         dał mi się bardzo sympatyczny.
:           Z bramy wyskoczyliśmy ostro. Widać było, iż po-
I         rucznik  jest bardzo rad, że coś  się zdarzyło, co  po-
I        mogło mu wyrwać się z wartowni.
>           — Pan nie ma pojęcia, jak miło zobaczyć wreszcie
jakąś nieznaną twarz. Jestem tu dwa lata i z góry wiem, kto ze znajomych co powie. Nudno potwornie. Dzisiaj już szczękę sobie niemal wywichnąłem od ziewania — śmiał się młodzieńczo.
Młody żandarm zrekompensował mi z naddatkiem milczenie pana Pointre. Dosłownie w ciągu dziesięciu minut wiedziałem wszystko o jego rodzinie (babka podobno Polka) i narzeczonej (Mariette). Dowiedziałem się też, jakich ma kolegów, a jakiego przełożonego. Słuchałem, bo nie bardzo mogłem się rozglądać. Porucznik jechał ostro i cholernie przepadał za raptownym hamowaniem. Wszystko to na moją cześć. Kiedy bowiem uznał, że powinien mi pokazać jakiś ciekawy przydrożny krzew, przypominał sobie o tym dopiero w ostatniej chwili, no i deptał niemiłosiernie hamulec. Jeszcze mocniej hamował, kiedy drogę przeciął nam zielony wąż lub stwór podobny do zająca. Nie miałem mu tej jazdy za złe. Dla mnie ważne było sprawdzenie
63
Wysp Diabelskich.
I oto stało się. Porucznik zawinął kierownicą; rzuciło mną potężnie. Nasz łazik zatrzymał się przed długim domem z werandą, przypominającym nieco szlachecki dwór. Na biało-czerwonym szyldzie widniał napis: Restaurant Polonais M. Dukalski. Byłem na miejscu.
Dukalscy z Gujany
Siedziałem nad rzeką toczącą mętne wody o dwadzieścia kroków od domu Dukalskich. Moi gospodarze mieli pilne zajęcia, mogłem więc uporządkować jakoś wrażenia z poprzedniego dnia. Nad głową zwisały mi fantazyjnie powycinane przez naturę liście drzewa pa-pajowego, a wokół krążyła zgraja olbrzymich, kolorowych jak tęcza motyli. Nie zafałszowana egzotyka tropików i dwa szczerozłote polskie serca w zasięgu głosu.
„Pan Balcer w Brazylii, państwo Dukalscy w Gujanie" — trzepotała myśl.
Poprzedniego dnia, kiedy napełniony anyżówką porucznik   dziarsko   zasalutował i zasiadł za-kierownicą łazika, przy stole zostali sami swoi, Polacy. Przy pieczeni z pancernika „a la Białowieża"! — tak „stało" w karcie dań. Ponadto stało jeszcze: „zrazy aux cham-pignons", „asperges a la polonais", „gołąbki", „zakąski" itp. Potoczyły się rodaków nocne rozmowy. Pełno było w nich wzajemnych zdziwień, wykrzykników i wzruszeń. Okazało się, że byłem pierwszym Polakiem z Kraju, jaki zabłąkał się nad Maroni. Dla mnie odkryciem był  natomiast  ten  okruch  panoramy polskich  losów. A oto, w największym uproszczeniu, sensacyjny scenariusz pod tytułem „Dukalscy": Pan Mieczysław Dufcalski, absolwent Szkoły Mor"
» — Delfiny z Uc»yali                                                          ^                gg
pływania   na   statkach   „Pionier",   „Lech",   „Pułaski",    ~* „Kościuszko",   „Wigry",   pracował   przed   wojną   jako instruktor  na   „Darze  Pomorza".   Z  chwilą  wybuchu wojny walczy w Batalionie Obrony Wybrzeża, a potem, zimą  1939 roku, wraca do Warszawy, aby stać się   aktywnym   konspiratorem   w   ruchu   oporu.   Pod pseudonimem „Kapitan Jacek" zostaje później szefem komórki wywiadowczej Polski Podziemnej na Niemcy. W roku  1942 następuje wsypa, pan Mieczysław poddaje    się    operacji    plastycznej    wykonanej    przez... ginekologa   Ostoję-Ostojskiego.   Ostatecznie  wpada   w 1944, aby wyrwać się z rąk Niemców i spotkać się po  , zakończeniu   działań   wojennych   ze   swoją   żoną   na Zachodzie.
Pani Aleksandra, nauczycielka z Tczewa, de domo Swiechowska, siostra słynnego kapitana jachtu „Dal", żeglarka AZM, a później członek armii podziemnej, która także całe powstanie warszawskie walczyła w stopniu podporucznika w zgrupowaniu AK na Kredytowej. Po upadku powstania, szlakiem wielu żołnierzy Armii Krajowej wywieziona do Niemiec, cudem spotyka się z mężem we Francji, cudem odnajduje w kraju czworo swoich dzieci.
Po licznych perypetiach, jakich nie szczędziły Polakom wojenne i powojenne czasy, wylądowali oboje w 1949 roku w Gujanie, z dziećmi, ale za to bez zasobów finansowych, a także bez najdrobniejszych choćby pamiątek z kraju, bez fotografii czy rodzinnych dokumentów. Życie od nowa.
Pan Dukalski wiele pracy włożył w działalność tutejszego Biura Osiedleńczego dla Imigrantów z Europy. Pod jego kierownictwem powstała w St. Jean pierwsza elektrownia, pierwszy warsztat samochodowy, pierwszy tartak i wiele innych pierwszych na tym ta-
Tonie europejską, która ostatecznie, z braku rzetelnego poparcia europejskiej Francji, podupadła. Inni przybysze rozjechali się po świecie, Dukalscy zostali. Trzeba było coś robić, z czegoś żyć. W ten sposób powstała restauracja, najsłynniejsza dziś w całej Gujanie i z honorami odnotowywana w najpoważniejszych przewodnikach turystycznych. Cóż, St. Jean, jak zresztą cała Gujana, nie leży jednak na uczęszczanym szlaku turystycznym. Tak więc restauracja zapewnia Dukalskim skromną jedynie egzystencję.
— Najzabawniejsze w naszej pracy jest chyba to — mówił przy kolacji pan Mieczysław — że moja żona, jako panna z tak zwanego dobrego domu, do czasu przyjazdu nad Maroni nie miała najmniejszego pojęcia o gotowaniu. Dzisiaj jest szefem kuchni, a jej potrawy budzą entuzjazm naszych gości.
W ustach miałem właśnie wyśmienicie usmażony stek z pekari „a la Varsovie", zamruczałem więc tylko błogo, z zachwytem przewracając oczami.
—  Nie święci garnki lepią, jak się okazało — westchnęła pani Oleńka — do czasów powstania nie zabiłam nawet kury, a tam, na Kredytowej...
Tamtego wieczoru państwo Dukalscy byli poruszeni. Pani Aleksandra miała wypieki na twarzy, pan Dukalski zaś dużo palił, a jeszcze więcej wypytywał o gospodarkę morską, o polską flotę. Dowiedział się ode mnie, że jego przyjaciel, niegdyś czwarty oficer, kapitan żeglugi wielkiej Kazimierz Jurkiewicz jest dzisiaj komendantem „Daru Pomorza".
—  Pamiętam Kazia dobrze, ostry był do dziewcząt. Sypały  się  pytania,   wspomnienia.   Moje  przybycie
zerwało jakby plasterek zapomnienia z dawnych spraw, związanych ze starym, oddzielonym oceanem Krajem^ Państwo Dukalscy nie wspominali już dla mnie, oni
67
tropików przeszłość wyblakła, wspominało się ją tylko"" odświętnie, z jakiejś szczególnej okazji. Takim właśnie pretekstem stałem się ja, człowiek, który przed paroma miesiącami był przecież i w Gdyni, i w Tczewie,
i w Warszawie.
Za oknami duszna ciemność, cykady, dziwne wrzaski, chrzęsty, a my o jachtingu na Bałtyku i o molo w Orłowie. Na talerzu pieczeń z pekari, a w ustach smak prawdziwego bigosu. Dukalski, po wariacku odważny konspirator, taksuje zwierzynę dostarczoną przez prymitywnych Indian, a jednocześnie myśli o zmyciu talerzy po ostatnim restauracyjnym gadule. Splątane losy Polaków, zagmatwane życiorysy.
Słońce wspięło się wyżej, zrobiło się gorąco. Patrzę na Dukalskiego, który zmierza w moją stronę. Z trudnością mogę go sobie wyobrazić wspinającego się na maszty „Daru Pomorza". Duże chłopisko w niedbale . rozpiętej koszuli i starych szortach, opinających się ciasno na pokaźnym już brzuszku. Po drodze błyskają okulary.   Pan   Mieczysław   ociera   pot,   opierając   się
o drzewo.
—  Co pan chce, panie Januszu, oboje z żoną mamy już ponad sto dwadzieścia lat. Ani klimat, ani praca nie są tu lekkie. Czasem po prostu brak sił. Niechętnie otwieramy   nasze   podwoje   non   stop.   Wielu   stałych gości przyzwyczailiśmy, że muszą swoje przybycie zapowiadać wcześniej. Inaczej nie ma papu!... Chodźmy stąd. Nie lubię patrzeć na tę rzekę — zakończył.
W milczeniu doszliśmy do werandy.
—  Mar oni zabrała mi dwóch najstarszych synów — powiedział  cicho   gospodarz. — Byłem  wtedy   chory, przewoziłem za pieniądze ludzi przez rzekę. Tamtego dnia popłynęli chłopcy. Na prądzie łódź się przewróciła... Myślałem, że i matka nie przeżyje...
zatrudniony w restauracji u Dukalskich.
— Przyszli pewnie moi dostawcy, chodźmy. Zobaczy pan prawdziwych Saramaków. To oni wyspecjalizowali się niegdyś w łowach na zbiegłych galerników. Uciekał taki nieszczęśnik, powiedzmy, z Saint Laurent, przepływał Maroni w skrzynce od mydła, a potem błąkał się w dżungli lub na bagnach. Ich właśnie wyłuskiwali Saramakowie. Za głowę zbiega dostawali sporo franków i trochę wódki. Teraz dla mnie przynoszą zwierzynę. Z ciekawością przyglądałem się grupce. Było dwóch mężczyzn i kobieta. Naszyjników nie miała tylko ona. Dwaj  wojownicy prezentowali długie sznury czerwonych i niebieskich paciorków sporządzonych z nasion. Wszyscy troje mieli po dwa kawałki czerwonego materiału, zawieszone z przodu i z tyłu (kobieta była w mini), oraz rodzaj opasek, także czerwonych, na bicepsach. Jeden z mężczyzn miał ponadto czerwone frędzle podwieszone pod kolanami obu nóg. U ich stóp leżał spory pancernik i trzy nie znane mi zwierzęta futerkowe.
Dukalski zerknął na zwierzynę, kiwnął głową i zawołał dostawców do wnętrza. Zostaliśmy z Pietrkiem na werandzie. Widząc moje zainteresowanie, Indianin zaczął demonstrować mi pancernika. W zoo nigdy się tak dokładnie zwierząt nie ogląda.
Pietrek trzymał pancernika za jego, też pancerny, ogon: był prawie tak długi jak korpus. Całość miała chyba z metr, a kiedy dźwignąłem pancernika, okazało się, że ważył dobre pięć, sześć kilogramów. Najciekawsze były łapy: krótkie, mocne, z potężnymi pazurami. Patrząc na nie, łatwo uwierzyć, że ta żywa koparka potrafi rozwalić nie tylko termitierę, ale także rozkopać gruby beton. Wydłużony pysk zwierzęcia pokrywały płytki kostne, a długie uszki przypominały nieco osła. Zaraz za uszami zaczynała się pancerna pły-
68
69
mymi, wąskimi   paskami   pancerza.   Przypominało   to harmonię łączącą dwa sztywne wagony kolejowe. Na spodzie i bokach ciała pancernik miał rzadkie żółto-brązowe futerko. Ząbki też miał marne i słabo osadzone w szczęce. Widocznie wystarczają one na drobne kręgowce i węże, które pancerniki chętnie atakują. W sumie pancernik prezentował się rzeczywiście dość prymitywnie. Oglądając go, łatwo dać wiarę, że należy do  najstarszych,  bo  żyjących   już   dobre   trzydzieści tysięcy lat, ssaków naszej   planety. Strach   pomyśleć jednak,^ jak były one wówczas olbrzymie. Paleontologia dostarczyła nam dowodów, że przodkowie współczesnych (jakże smacznych) pancerników byli wielkości wyrośniętego nosorożca, i że wyglądali niby żywy czołg, i to z maczugą. Podobno bowiem ogon prehistorycznego glyptodonta kończył się ciernistymi zgrubieniami, do złudzenia przypominającymi średniowieczną maczugę, a jego skorupa miała cztery metry długości. Pietrek uważał widocznie, że dość już napatrzyłem się na pancernika, bo odłożył go i podstawił mi pod nos kolejny eksponat.
— Aguti, aguti, on bardzo dobry — wołał przy tym. Oczywiście. Jakże mogłem nie poznać od razu?! Zachwycałem się kiedyś w warszawskim zoo zwierzątkiem wielkości królika, o pięknym złocistym futerku. Gryzoń ten był dla mnie szczególnie sympatyczny, bo lubię wiewiórki, a właśnie aguti, jeśli dostanie owoc lub inny smaczny kąsek — trzyma go w przednich łapkach dokładnie tak, jak rudzielec naszych lasów. Aguti żyją parami, łatwo się oswajają i są dość ufne wobec ludzi. Te trzy zwierzątka u moich stóp drogo za tę ufność zapłaciły.
Indianie odeszli zadowoleni. Pietrek zabrał zwierzęta, a pan Mieczysław mnie — na drinka.
siary. Oni mnie zaopatrują, czasem przynoszą też na sprzedaż łuki, -strzały. A propos. Szkoda, że nie było tu pana dwa tygodnie wcześniej. Zobaczyłby pan u mnie „białego Indianina".
—  Istnieje taki?
—  Owszem. Żyje w wiosce Indian Woyanas, fruesz-kających w górze rzeki.
*— Dawno z nimi żyje?
'— Ponad piętnaście lat. To Francuz, dawny fo-botnik.
—  Piętnaście lat, ładny kawał czasu.
—  Tak.  Ma  żonę  Indiankę,  żywi się  tak,  jak  jego „rodacy", łowi ryby, poluje. Zresztą pokażę panu jego zdjęcie   robione   przed   laty,   kiedy   odwiedził   mnie
. pierwszy raz.
Obejrzałem sobie obrośniętego golasa z czerwoną chustką zakrywającą męskie wdzięki. Wyglądał sympatycznie.
—  Wtedy  miał   jeszcze   krótkie   włosy.   Teraz   noii pukle, i rzeczywiście trudno odróżnić go od prawdziwego Indianina.
—  A cóż to w ogóle za szczep? — pytałem.
—  Woyanasowie   zamieszkują   w   górze   Maroni   od kilku wieków. Dzisiaj nie jest ich już wielu, sto pięćdziesiąt, może dwieście osób. Żyją w kilku wioskach, na  terenie zamkniętym  dla  białych.  Co  pewien  czas porzucają swoje domy i przenoszą się w inne miejsce; wystarczy,   aby ktokolwiek  zmarł  w  wiosce.  Dobrzy -myśliwi, łowią ryby i polują tylko przy użyciu łuków i   oszczepów.   Właściwie   byli   ludem   wymierającym. Dopiero w ostatnich kilku latach sytuacja się zmieniła. Administracja   pomaga   im   dość   wydatnie,   żandarmi wożą   lekarstwa,   żywność — gdy   tylko   stan   wody w rzece pozwala do Woyanasów dotrzeć.
71
—  Nie tylko. Konia, bo tak się on nazywa, mianowany został nauczycielem w szkole założonej przez administrację dla Woyanasów. Prowadzi ją ku wielkiemu niezadowoleniu dorosłych Indian. Dzieci zaczynają być mądrzejsze od starych, a ponadto nie chcą uczyć się łowiectwa ani tkactwa; zaczynają pogardzać szczepowymi tradycjami.
—  Więc ten Konia krzewi cywilizację?
—  Tak. Ale też on jeden sprzedaje łuki i maczugi Woyanasów każdemu białemu w całej Gujanie, gdzie tylko może amatorów spotkać.
—  Chciałbym bardzo kiedyś tych Woyanasów odwiedzić — pomarzyłem głośno.
—  Za dwa miesiące  będzie dobra woda, załatwię. Żandarmi by pana zabrali.
—  Ba!
Sprawa była niestety nierealna. Najdalej za dziesięć dni musiałem stawić się w Limie na umówione spotkanie z ekipą polskiej TV w osobach Szwarc-Bro-nikowski senior i Szwarć-Bronikowski junior. Razem stanowić mieliśmy wyprawę, która ruszała w dżunglę nad Ucayali.
Marohi.
—  Zosię mamy względnie blisko,  wydaliśmy ją za P'rancuza, mieszkają w Cayenne... Może nawet przyjadą do nas na weekend. Leszek jednak daleko — smuciła się mama.
—  No, w wojsku jest chłop! — zahuczał pan Mieczysław. — W Legii Cudzoziemskiej, na Madagaskarze. Jest instruktorem przy samochodach. Wkrótce dostanie awans na sierżanta i przepustkę do domu.
Na obiad była pieczeń z aguti w sosie warszawskim. Smakowała jak cielęcina. Pani Oleńka sumitowała się, że nie ma bobkowych liści.
— My tutaj oboje z mężem marzymy czasem o gryczanej kaszy lub prawdziwych wileńskich kołdunach. Zaczynamy być trochę łakomi na.starość. Trudno żyć pod palmą, kiedy się człowiek urodził w kraju z brzozą i płaczącymi wierzbami. Nasze dzieci tego już nie rozumieją.
Nie zabierałem głosu, pamiętając o nieszczęściu, ja-
72
Pirogq pó Mdroni
Drzwi otworzyły się z wielkim łoskotem, a w nich stanął pełen wigoru porucznik. Z rewerencją przywitał się z panią Oleńką i jej mężem, potem powiedział do mnie:
—  Mam dziś wolne. Pomyślałem sobie, że pan przecież jest u nas parę dni, a nie widział jeszcze naszego Saint  Laurent.  Więc  przyjechałem.  Pojedzie  pan  na wycieczkę?
Jakże odmówić takiemu zaproszeniu?!
Porucznik, ubrany, po cywilnemu, nie zmienił stylu jazdy. Trzymałem się cały czas oburącz willysa! W pewnej chwili zjechaliśmy z szosy, kierowca zatrzymał wóz.
—  Chciałem   pana   poczęstować  palmową   kapustą. Pojemy  sobie   pinot.  Pan  wie, dojrzały  liść  palmy, a  zwłaszcza  jego trzon  jest  twardy  jak drewno,  ale sam wierzchołek  palmy — to   ciągle  rozwijający  się pączek. Tam w środku są młodziutkie liście, jeszcze białe.  U nas  jest mnóstwo   smakoszów — wielbicieli pinot. Kapusta palmowa przyprawiona na sałatę sma-.kuje   jak   migdały;   ugotowana   czy   smażona — jak grzyby.
Porucznik wydobył z wozu maczetę... Niedużo czasu upłynęło i narąbał tej leśnej kapusty jak dla kompanii wojska. Spróbowałem. Smakowało, jak smakować powinny młode liście.
74
wiał się Maufrais, to nie dziwię się, że zginął.
—  Pan słyszał o Maufrais? — zadziwił się porucznik.
—¦ Nawet czytałem jego pamiętnik wydany w Polsce.
—  To był szaleniec. Nie dlatego, że taki odważny, ale on podobno był niezrównoważony psychicznie. Ja go oczywiście nie znałem, poza tym o zmarłych nie powinno się mówić źle. Ale moi starsi koledzy, którzy go pamiętają, twierdzą do dziś, że nie miał szans i że tylko wariat mógł tego nie widzieć.
—  Chciał  sforsować   górski  masyw  Tumuc-Humac.
—  To jeszcze jeden dowód szaleństwa. Całą sprawę, łącznie   ze   zredagowaniem   pamiętni...   Ciii... Coś się ruszyło...  Może kapibara,  tu mogą być — dokończył szeptem   porucznik,   mocniej   ściskając   rękojeść   ma-czety.
Czekaliśmy chwilę bez ruchu. Nic się nie wydarzyło. Nad głową śmignęła mi jedynie błyskawicą para czerwonych ar.
—  O   czym   to   ja   mówiłem? — porucznik   zrobił spocznij.
—  O Maufrais.
—  Właśnie.  Otóż  całą  sprawę rozrobił  jego  ojciec. On go poszukiwał,  on odnalazł pamiętniki.  Sam pan rozumie — czegóż to się nie zrobi dla pamięci ukochanego syna...
Wracaliśmy do auta.
—  Ostrożnie. Tam guipe-tatou. ^— Pancernik?! Gdzie?
—  Ach, nie — wyjaśniał porucznik. — To gniazdo os,   bardzo   niebezpiecznych.   Tak   je   tu   nazywamy. A zresztą niech pan sam popatrzy,  czy nie  wygląda jak skorupa pancernika.
75
tutejszych os nie byłem ciekaw. Porucznik nalegał, podeszliśmy więc bliżej. Miał rację. Gniazdo, przylepione do kory drzewa, kształtem i poprzecznym karbowaniem rzeczywiście upodabniało się do pancerza tatou. Było ono zbudowane z jakiejś łamliwej na wygląd masy. Osy w dużej ilości siedziały na gnieździe, mimo że do wnętrza prowadził niewielki otwór. Zatrzymałem się z dala.
— Aha, pan pewnie się naczytał o naszych owadach — śmiał się porucznik. — Ale zapewniam pana, że te osy są zwierzętami niemal domowymi. Tutejsza architektura domostw bez ścian sprawia, że przylatują one często do kuchni szukając pożywienia. Jeśli nie są drażnione — spokojenie spacerują, chowając swoje straszliwe żądła na wypadek, gdy są atakowane lub kiedy ktoś dobiera się do ich gniazda. Chce pan spróbować?
Zrejterowałem do wozu. Ja wiedziałem już, że osy same nie atakują, ale czy na pewno one o tym wiedziały?
Ruszyliśmy do Saint Laurent. Porucznik zaprosił mnie najpierw do kafejki na anyżówkę. Żeby spłukać kurz, jak twierdził. Potem powędrowaliśmy w miasto. Dwa hotele, parę kafejek. Okazały dom prefekta, niedawno pobudowany kościół, trochę sklepów i nabrzeże ze sporym placem.
Tu najłatwiej było uruchomić wyobraźnię, zwłaszcza że w pobliżu wznosił się okazały mur z wielką bramą, nad którą widniał na wpół zatarty napis „Camp de- la Transportation". A więc to tu z „Martniere", statku o ponurej sławie, wysypywały się przez stulecie niemal tysiące czerwono-białych pasiaków, rozdzielanych na miejscu niczym dawniej niewolnicy. Ci skazańcy — do Cayenne, ci — na Wyspy Zbawienia, ten —
"przeszło tędy morderców,' Ilu "złódźief, a "iluludzi całkowicie niewinnych? Dobrze wybrukowany placyk, 7. kamieniami wygładzonymi stopami galerników.
Z tego miejsca też, niemal dokładnie przed stu laty, popłynęły do Polski okazy storczyków zebranych w Gujanie przez Jelskiego. Nasz przyrodnik tak o tym pisał:
„Kiedy pewnego razu przybył do St. Laurent okręt *Jean Parmentier» po drzewo budowlane i na podkłady dla kolei żelaznych francuskich, wtedy umyśliłem posłać do Warszawy nagromadzone żywe storczyki. Transport żaglowcem miał mię kosztować znacznie taniej jak parowcem. Nie było przygotowanego dobrego materyału do pakowania; dostałem tylko starego europejskiego siana, cuchnącego pleśnią. Do tego rośliny, zamiast znajdować się w drodze tylko miesiąc, w kilka miesięcy zaledwo dostały się do Warszawy. I pomimo tego pewna część roślin zachowała się jeszcze przy życiu, a między innymi Wanila, której i w warszawskiej cieplarni dotąd nie było. Wymowny to dowód wielkiej żywotności tych roślin".
Porucznik zdobył klucze. Zaczęliśmy zwiedzać centralne, jak dzisiaj dałoby się je nazwać, więzienie Gujany. Znowu, podobnie jak na Wyspach Diabelskich, solidne mury, prycze, dyby. Niektóre cele wielkości kabin kąpielowych nad plażą. Po dwadzieścia, trzydzieści lat tkwili w tych norach ludzie.
Mury, zamki, rygle żelazne, sztaby. Duszno. W niektórych pomieszczeniach magazyny mało ważnych przedmiotów. Wszędzie wilgoć, zbutwiałe szczątki. Te mury, budynki, właściwie nie służą już niczemu. Gryzie je czas.
Przeszliśmy miasto raz jeszcze. Porucznik był niepokonany, zwłaszcza przy anyżówce, której ja nie lubię.
76
płynąć do jego kolegów na drugi brzeg.
—  Do Surinamu?!  — zapytałem strwożony i ucieszony jednocześnie.
—  Aaa, rozumiem — cieszył się porucznik — pan myśli,  że tu  jak w  Europie,  wizy,  te rzeczy.  Skąd. Jedziemy, proszę pana, do moich kolegów z holenderskiej strażnicy. Na dobre piwo! Łódką do Albiny bez żadnych ceregieli.
Energiczny oficer poszedł po łódkę, a ja nie miałem najmniejszych wątpliwości, że najdalej za kwadrans pożegluję w poprzek Maroni, do Surinamu, holenderskiej kolonii, to jest, przepraszam —do autonomicznej części Królestwa Holenderskiego.
Ten nieźle dziś zagospodarowany kawałek dżungli dostali Holendrzy na mocy układu w Bredzie (r. 1667) w zamian za Nowy Amsterdam w Ameryce Północnej, a dokładnie: za granitową wyspę Manhattan, na której stoi dziś Nowy Jork. Anglicy, jak widać, nie byli zbyt hojni; i to, w ciągu następnych lat, aż dwukrotnie starali się Holendrom siłą ich posiadłość odebrać. W owych czasach handlowano cudzą ziemią bez żenady, a nasz Zagłoba i jego słynne ofiarowywane królowi Szwecji Niderlandy nie wzbudziłyby wtedy zdumienia. Bądź co bądź, pobliską małą Gwadelupę też przehan-dlowali Anglicy z Francuzami na... Kanadę.
W przypadku Surinamu Anglicy wykiwali Holendrów szpetnie, ale warto też pamiętać, że czterdzieści lat przedtem Peter Minuit, gubernator kolonii na Manhattanie, prawowitym właścicielom tej ziemi, Indianom, zapłacił „zawrotną" sumę kilkunastu dolarów, i to w świecidełkach.
Nie spodziewałem się wielkich cudów w holenderskiej Gujanie, ale zawsze przyjemnie jest zajrzeć za jedną jeszcze granicę. Wiedziałem, że Surinam ma po-
78
podarowany od Gujany "Frańciiskiej, ze "dzierży jedno z dwóch pierwszych miejsc na świecie (zależnie od roku) w wydobyciu boksytu. Eksportuje także kawę, drewno, ryż, skóry, owoce. Ma też całkiem niezły, jak na tę okolicę świata, przemysł.
Porucznik mnie nie zawiódł. W ciągu niespełna pół godziny znalazła się motorowa piroga, znalazł się też Metys — kapitan tego wehikułu. Dla dygnitarza, jakim był niewątpliwie w Saint Laurent porucznik, i dla jego przyjaciela (mowa o mnie) znalazły się nawet dwa krzesła, które ustawiono między ławkami łodzi. Metys zabrał oczywiście wyłącznie nas dwóch. Inni pasażerowie żądni przeprawy przez rzekę stłoczyli się na drugiej łodzi.
Płynęliśmy z porucznikiem dostojnie. On na swoim krześle i ja — niemal w fotelu. Gdyby rzecz odbywała się na Wiśle, wyglądalibyśmy nieskończenie śmiesznie. Rozmawiać nie mogliśmy, gdyż trzeba było przekrzykiwać hałas motoru zaczepionego na końcu naszej dłuższej niż pięć metrów pirogi, wydłubanej oczywiście z jednego pnia.
Prąd na rzece był silny, woda brudna, nioisąca z sobą niezliczone tony mułu. Co pewien czas na powierzchni sfalowanej wiatrem wody tworzyły się koliska wirów. Kiedy wiatr się wzmógł, nasza motorowa piroga zaczęła chybotać się zdradliwie. Nie będę ukrywał, że na krześle czułem się wtedy niewyraźnie, rad byłem zatem, kiedy po minięciu środka rzeki do przebycia zostało nam niewiele ponad kilometr.
Domy i palmy na holenderskim brzegu zaczęły stawać się coraz wyraźniej sze. Wkrótce też dobiliśmy do porządnej kamiennej przystani. Oczywiście nawet przysłowiowy pies z kulawą nogą nami się nie zainteresował.
79
\
r~
nie ruchliwszego od Saint"Laurerit. Podobno była tak-' że starsza. W pobliżu przystani stał jakiś nikły pomni-czek holenderskiego bohatera kolonialnych wojen. Równe rzędy palm wyznaczały pokrytą asfaltem (!) ulicę. Drewniane domy z balkonami i podcieniami upodabniały miasteczko do wszystkich bliźniaczych osad w całym tropikalnym pasie, rozciągającym się wokół naszej planety. W prawdziwe zdumienie wprawiły mnie dwie zebry dla pieszych, wymalowane na jezdni. Burmistrz Albiny musiał chyba niedawno odwiedzać Amsterdam i zachorował na manię wielkości. Samochodu w zasięgu wzroku nie spostrzegłem.
Porucznik na wartowni kazał się zameldować Wkrótce potem znaleźliśmy się na obszarze bazy królewskich wojsk Holandii w Surinamie. Wchodziłem tam z dreszczem grzechu. Naruszeniu ulegała tajemnica wojskowa. W pomieszczeniu dla oficerów, do którego dotarliśmy — kolonialne panowały obyczaje. Dwaj młodzi ludzie w szortach w miarę serdecznie, ale i niedbale powitali francuskiego porucznika i mnie. Rozwaleni w malowniczych pozach, w swoich panterkach i miękkich kapeluszach, z koltami w kaburach — wyglądali jak aktorzy filmowi przed wyprawą na jaguary. Byli młodzi, sympatyczni. Poczęstowali nas dobrym holenderskim piwem. Nie bardzo było nawet o czym z nimi gadać. Mój porucznik i ci oficerowie mieli przecież identyczną służbę, często w interiorze. Żegnając się pomyślałem, że pewnie tak samo wyglądały kolonialne wojska holenderskie, kiedy Indonezyjczycy upomnieli się o swoją ziemię. Tylko tam wtedy piło się piwo, którego nawarzyła jeszcze Kompania Wschodnio-Indyjska.
W drodze powrotnej do przystani obejrzałem jeszcze kilka uliczek Albiny. Moje pierwsze wrażenia potwier-
80
I i
wara większa czystość niż u Francuzów. W miasteczku dało się też zauważyć prawdziwą obfitość sklepów, i to zaopatrzonych w towary, jakich daremnie można by szukać w ubogich składach St. Laurent. Ich właścicielami byli przeważnie Hindusi i Chińczycy. Na ulicach spotykało się też dużo białych twarzy. Nie można się było temu dziwić, bo w Gujanie Holenderskiej jest ponad czterdzieści procent Kreolów, a i ludności w ogóle jest prawie sześciokrotnie więcej niż w zamorskim departamencie Francji.
Próżność zaprowadziła mnie do urzędu pocztowego, gdzie bez trudności za swoje franki nabyłem znaczki do kolorowych widokówek. Wysłałem je „per lucht-post". Oczami wyobraźni widziałem zainteresowanie na widok znaczka z napisem „Suriname", nieczęsto trafiającego się w Polsce. Człowiek jest jednak słabą istotą.
Nasz Metys czekał, pilnując zarówno łodzi, jak i naszych krzeseł. Motor zaskoczył od razu. Odbiliśmy. Porucznik kazał sterować w górę rzeki, wzdłuż brzegu holenderskiego. Skłamałbym, gdybym powiedział, że oglądałem po drodze szałowe widoki, różniące się czymkolwiek od widoków po drugiej stronie rzeki. Tu i tam pokazywały się czasem chaty wiosek. Mój cicerone miał gest. Przy jednej z niewielkich osad dobiliśmy na krótko do brzegu obcego mocarstwa. W osadzie mieszkali Jndianie, nieźle już ucywilizowani: tranzystory, rowery, ale panie chodziły topless. I słusznie, tak jest przecież w tropiku najwygodniej.
Wilgotną ścieżką oddaliliśmy się trochę od brzegu. Czułem, że porucznik będzie chciał znowu czymś mnie oszołomić. I tym razem było> to coś z botaniki. Bez słowa podszedł do niepozornego drzewka, mocno zaciął gałąź i podstawił liść. Uzbierała się spora filiżanka bia-
6 — Delfiny ż Ucayali
81
Nie pożałowałem. Płyn "smakował jak dobra smietanKa, był tylko bardziej lepki. Porucznik był dumny z siebie.
—  Tak, to się nazywa drzewo mleczne i jest już raczej rzadko spotykane.
—  No, nic dziwnego, przecież to skarb: daje mleko, nie ucieka i nie ryczy, kiedy jest głodne.
—  A to  drzewo — porucznik  zachowywał się  jak dyrektor lasów państwowych — jest jeszcze rzadsze. Niech pan się przyjrzy dobrze.
Pochyliłem się nad wskazanym pniakiem, nierówno ściętym. Nie miał on większej średnicy niż ćwierć metra, a drewno było koloru czerwonego, w czarne cętki.
—  Nie wiem, jak to się nazywa po łacinie, my tutaj to drzewo zwiemy lettre mouchetee. Indianie niezwykle je cenią i handlują nim. Służy do wyrobu łuków. Potwornie ciężkie. Mógłbym się założyć, że nie udźwignąłby pan dwumetrowego kawałka pnia o tej średnicy. Tonie, rzecz jasna, jak kamień.
Pokiwałem głową, powiedziałem porucznikowi komplement na temat jego przyrodniczej wiedzy i zawróciliśmy do rzeki. Po trochu zacząłem podejrzewać porucznika, że odwala on naszą wycieczkę po ustalonej od dawna trasie, niczym przewodnik turystyczny w Krakowie. Nie robiło mi to jednak różnicy, byłem pierwszy raz na tym szlaku.
Opłynęliśmy dużą wyspę w głównym nurcie rzeki. Z nadrzecznych drzew pozdrowiły nas wrzaskiem dwie zdenerwowane małpy. Do sternika padły nowe rozk-t-zy. Po dwudziestu minutach byliśmy w indiańskiej wiosce, ale już po francuskiej stronie. Wieś była bardzo porządna, z nowym kościółkiem, szkołą. Oglądając ją byłem pewien, że jest to  pokazowa  osada, szcze-
82
przeróżnym "Komisjom, azientiilRarzofn, ~ osoborń urzędowym itp. Indianie byli porządnie ubrani, odżywieni, s domy czyste.
Znowu wypłynęliśmy na rzekę. Porucznik zapowiedział, że był to ostatni przystanek przed powrotem do Saint Laurent. Ale wylądowaliśmy znowu. Pretekstem, nader zresztą dla mnie ciekawym, była zaimprowizowana stocznia. Budowano w niej akurat pirogę identyczną jak nasza.
Praca była daleko zaawansowana.
—  Teraz taki pień trudno zdobyć. Najczęściej spławiany jest wodą z górnego biegu rzeki. Kiedyś ścinano wielkie drzewo w pobliskim lesie i za pomocą duktu   wykładanego   okrąglakami   zsuwało   się   je   nad brzeg — objaśniał porucznik.
Patrzyłem, jak zręcznie miejscowi szkutnicy obrabiali, trochę siekierami, trochę maczetami, burty wydrążonego już pnia. Sądząc po śladach, poprzednio drążono pień za pomocą ognia. Teraz szkutnicy starannie wyrównywali grubość burt na całej długości łodzi.
—¦¦ To dopiero podstawowe roboty. W tutejszym zwyczaju leży, że takie wydrążone drzewo traktuje się jak stępkę, a burty łodzi podwyższa się długimi deskami — rzeczowo informował porucznik. — Przedtem jednak obrobioną łódź podgrzewa się nad ogniem, a kiedy drewno staje się trochę bardziej elastyczne, rozpycha się burty i wprowadza siłą poprzeczne ławy. Oprócz podwyższania burt wydłuża się także pirogę przez nasadzenie na dziób i rufę odpowiednio przygotowanych desek.
—  Wiosła też się wyrabia w tej stoczni?
—  Oczywiście, rzeźbione wiosła robią rodziny specjalistów, ponadto używa się też takari, czyli giętych tyk, niezbędnych w żegludze po Maroni.
83

 im
 y w poDiizu ujścia, aie w górze tym gorzej. W wielu miejscach w poprzek rzeki zalegają w nurcie skalne progi. Woda przepycha się z wielkim -szumem i prędkością między głazami. Jeśli w takich miejscach jest większy spadek, nazywamy te przeprawy saut (skok), jeśli zaś rzeka rozlewa się między głazami szeroko i jest bystry prąd, nazywamy takie progi — rapides (bystrzyny). W górnym biegu Maroni aż roi się właśnie od rapides.
—  Turyści nie wybierają się zapewne zbyt chętnie na takie wyprawy?
—  W ogóle, jak pan się zorientował, turystów mamy niewielu. Ci zaś, którzy są, odwiedzają najczęściej tylko Maripasoula, i to używając samolotu. W dżunglę na terytorium Inini * zapuszczają się tylko dobrze wyekwipowane wieloosobowe wyprawy naukowe. I też mają często chorych, a nawet zmarłych. Pan wie — węże, malaria, gangrena i takie inne przyjemności.
Kapitan naszej pirogi podprowadził ją do przystani w Saint Laurent wzorowo. Łódź dotknęła brzegu bez najlżejszego wstrząsu. Czułem się, jakbym wracał do domu. Było w tym wiele prawdy. Bądź co bądź, w promieniu paru tysięcy kilometrów tylko tu, w Gujanie Francuskiej, był dom, który ofiarował mi gościnę.
• Gujana Francuska dzieli się na dwa obszary: nadbrzeżny, zwany Gujana, i resztę — Inini.
Alek Koń
Zaraz po deszczu, a właściwie ogromnej ulewie, przed werandą zatrzymał się mały renault. Pan Dukalski z miejsca się nastroszył. Goście nie zapowiedzieli się, a my w naszej rozmowie znowu byliśmy na Skwerze Kościuszki w Gdyni. Panu Mieczysławowi za nic nie chciało się wracać stamtąd do obowiązków właściciela restauracji.
Dwaj przybysze wyładowali z samochodu jakąś skrzynkę i śmiało weszli do restauracji.
—  Panowie dokąd? — huknął na nich Dukalski. — Widzicie, że zamknięte, po co się pchać. Nic się nie podaje do picia, nic do jedzenia. Nieczynne. Zamknięte.
Niższy z przybyszów, ten, który niósł przed sobą skrzynkę, jak się okazało — z jarzynami, zrobił minę, jakby chciał się rozpłakać.
—  Nie krzyczcie, panie — zaczął chłopską polszczyzną. — Ja usłyszołem, że tu jezd Polok i ma restau-rant, tom sobie pomyślał, że najem się pirogów z kapustą.  No  i  żem gościniec  przywiózł — postawił  na podłodze jarzyny.
Pan Mieczysław oniemiał.
—  Pan Polak? Skąd tu? Od kiedy?
—  Ja mora robotę w Kourou. Tydzień temu nazad z Senegalu firma mnie przysłała. Jakem się dowiedział, że jest Polok w Saint Jean, tom wsiodł i przyjechał,
85
UUiU       Li Cl
wskazał na towarzysza — ale Francuz.
Pan Mieczysław w czasie tego przemówienia miękł w oczach. W końcu obłapił małego człowieka, ucałował i poprowadził do. baru?
Teraz mogłem się przyjrzeć przybyszom. Stanowili parę dobraną na zasadzie kontrastu. Francuz miał duże marzycielskie oczy, czarną plerezę, wąsy i wąską bródkę. Rzec by można, ucharakteryzowano go na Aramisa z „Trzech muszkieterów". Polak mógł mieć ze sto sześćdziesiąt centymetrów wzrostu, zdradzał żywe usposobienie, miał blond czuprynę i oczywiście niebieskie oczy. Teraz, kiedy przez chwilę rozmawiał z Dukalskim po francusku, wyrażał się bardzo po-prawnie>
—  Jak nie było latami Polaków w tej  dziurze, to nie było — grzmiał pochylony nad baterią butelek pan Dukalski — a teraz nagle obrodziło!
„Obrodziło, nie obrodziło — pomyślałem — ale jak na razie to rzeczywiście stan liczebny Polaków-męż-czyn powiększył się w Gujanie o dwieście procent".
Poinformowany przez Dukalskiego, ktom zacz, Polak oderwał się od baru i podszedł do mnie z wyciągniętą ręką.
—  Alfons Koń jezdem — rzekł i popatrzył na mnie uważnie. Potem zrobił szelmowską minę i dodał:   — Ja wiem, co w starym kraju znaczy alfons, ale matula dali mi takie imię, to i nie zmieniam.
Pan Alfons, kiedy opadło z niego podniecenie wywołane niegościnnym przyjęciem, nawet po polsku mówił prawie bez naleciałości gwarowych. Bystry, ruchliwy, spodobał mi się. Jego małomówny przyjaciel (dla mnie Aramis) przedstawił się jako Rosę Joel i z filozoficznym spokojem przysłuchiwał się szeleszczącej polskiej mowie,
86
w niejednym kącie naszej planety swoje elektrownie budował, z niejednym ambasadorem (na przykład w Kongo) grywał w szachy. Urodził się we Francji, w polskiej górniczej rodzinie. Dzięki (rodzicom zdobył wykształcenie i od tego czasu fruwa po świecie, pielęgnując swoje polskie pochodzenie. Był też podczas któregoś z urlopów w Polsce.
—  Pan myślisz, że ja mieszkałem w hotelu? No. Ja wsiadałem do wozu — miałem wtedy pięknego  forda — i jechałem wolniutko, aby ojczyznę poznać. Kiedy się robiło ciemno, zatrzymywałem się przy pierwszym domu przy drodze. Wchodziłem, mówiłem, że jezdem Polak z  Francji.  Pan myślisz — zawsze było  żarcie i picie. Piękny kraj ta nasza Polska i ludzie dobrzy, gościnni. Nie to, co te Francuzy — machnął pogardliwie   ręką  w  stronę   Aramisa. — Ale   ten   to   dobry chłop — dokończył.
—  A żonę pan ma? — zagadnęła pani Aleksandra.
—  Miałem,   Francuzicę...   piniądze   przysyłałem   dla niej i dla naszego chłopaka. Ja ciągle na budowie, poza domem. Nie wytrzymała dziwka. Chłopaka odebrałem, jest u obcych — pan Alfons żałośnie pociągnął z kielicha. — Teraz już dobrze podrósł chłopaczyna. Jak tu za rok skończę robotę, będzie już ze mną na stałe. Nima, panie, dobrych kobit na świecie, nima... Chyba że w Polsce — rozmarzył się. — Piękne, panie dziewuchy — kiwał z podziwem głową. — Za piniądz-mi się bardzo nie rozglądają. Dobre, i takie to swojskie...
Dobrze musieli matula wychować swojego Alfonsa. Dziś trzydziestokilkuletni mężczyzna, który tylko raz był w Polsce, wszystko, co ze starego kraju pochod/J, uważa za dobre i swoje.
—  Pojadę niedługo znowu. Będę szukał matki dla
87
ne. Reszta to merde.
Pan Alfons zawstydził się srodze, aż poczerwieniał. Panią Aleksandrę pocałował w rękę, przeprosił za brzydkie słowo. Jak chłopak — żeby pokryć zmieszanie, zaczął szybko mnie zagadywać.
— Pan mieszka w Warszawie. Ja tam poznał wszystkie knajpy: „Kongresowa", „Europejska", „Grand" — wyliczał entuzjastycznie — w Wilanowie piłem, potem w Kielcach, Krakowie. Tam jezd hotel „Francuski", jakże nie wypić?!
Pan Koń również w St. Jean nie próżnował. Wydawało mi się nawet, że już wówczas, kiedy wnosił skrzynkę z jarzynami, otaczał go obłoczek koniako-wych oparów.
Wkrótce zrobiło się późno. Polsko-francuska para ulokowała się w wozie z zamiarem powrotu do Saint Laurent, gdzie miała w hotelu swoje lary i penaty. Prowadził oczywiście Aramis. Nasz Koń nie był już w stanie siąść za kierownicą. Wszystko przez tę Francu-zicę, samotność w tropiku i spotkanie z Polakami.
Następnego dnia ruszyliśmy z panem Dukalskim dc Saint Laurent. On miał do załatwienia kilka swoich spraw, ja chciałem się wreszcie dowiedzieć o powrotny autobus do Cayenne. Mój czas się kończył. Należało już zabierać się do Peru.
Po drodze mówiło się, rzecz jasna, o starych czasach. Pan Mieczysław wspominał swój awans na kapitana marynarki i kolegów z Morskiej Szkoły w Gdyni, a zwłaszcza kapitana Czesława Zawadę, z którym pływał niegdyś na „Pionierze", jednym ze starszych statków pod polską banderą. Zawada wsławił się później w czasie wojny na „Narwiku", ratując na południo-
88
transatlantyk „Orcades".
—  „Dar Pomorza" trudno zapomnieć. Jest zbyt piękny. Po prostu wiąże duszę — snuł wspomnienia oficer polskiej  marynarki  handlowej,  zrządzeniem  losu osiadły w tropikalnej głuszy. — Może mi pan wierzyć lub nie, ale czasem, kiedy jest zbyt duszno, aby spać, wchodzę w myślach na grotmaszt „Daru" i zdaje mi się, że czuję ten chłodny bałtycki wiatr na twarzy... Skończmy już z tym sentymentalizmem. Niech mi pan przypomni, żebym kupił nici, żona mi przykazała.
Jechaliśmy dłuższą chwilę bez słowa.
—  Co  pan  sądzi  o  Papillonie?  — zagaiłem,  żeby przerwać milczenie.
—  Co ja sądzę? Stary kłamczuch! Oto co sądzę! Byłem  w  Saint  Laurent,   kiedy przyjechał  do  Gujany z połową telewizji francuskiej. Wówczas żyli tutaj jeszcze jego koledzy, z którymi siedział. Po prostu kpili z niego i z jego opisów. Nie przeszkadza to oczywiście, że jego książkę czyta się z zainteresowaniem. Podobno stanowi ona jednak kompilację z trzech innych pamiętników, napisanych jeszcze przed pierwszą wojną.
—  A nie było mowy o Wyspach Diabelskich na tym koleżeńskim zebraniu galerników? — pytałem.
—  Jakże  nie.  Była.  Okazało  się,  że  on  nigdy  nie uciekał z Czarciej Wyspy. Ten fragment też przepisał ze starych wspomnień.
„Masz babo placek — jęknąłem w duchu. — A tak mi się dobrze czytało opis tej dramatycznej ucieczki".
—  Panie Januszu, a czy to tylko pisarze bujają? — tu łypnął na mnie okiem. — Wszyscy się okłamujemy, usprawiedliwiając się przed sobą wzniosłymi celami lub koniecznością życiową. Taki jest już świat — zakończył  sentencjonalnie pan Mieczysław,  hamując przed sklepem na pryncypalnej ulicy Saint Laurent.
89
Kiedy spotkaliśmy się ponownie, minę miałem nietęgą. Zebrałem niepomyślne informacje. Okres był przedświąteczny. Autobusowe przedsiębiorstwo zaniechało swojej działalności, akurat w dniu, kiedy powinienem ruszyć do Cayenne.
—  Popytałem również w żandarmerii, czy nie wysyłają do stolicy służbowego wozu. Nie, nie wysyłają nic.
—  Zaczekaj pan tutaj — powiedział pan Mieczysław — teraz ja się popytam u swoich znajomych.
Poszedł, wrócił. Nic. Zamówiłem jeszcze dwie any-żówki, jakkolwiek nie lubię tego płynu.
—  Przyjdzie   chyba   te   trzysta   kilometrów   dymać pieszo — żartowałem ponuro, jakkolwiek wcale mi do żartów nie było. Cały misternie ułożony plan dalszej podróży mógł mi się przez ten autobus zawalić.
—  Nigdy tak nie było, żeby jakoś nie było — udzielił mi wątpliwej pociechy pan Mieczysław i, aby mnie rozerwać, zaczął mi opowiadać historyjkę, jak to, panie dziejfeu, w czasie ostatniej wojny Amerykanie wyłapywali na terenie Ameryki Południowej nietoperze i przerzucali na teren działań prowadzonych przeciw Japończykom.
—  Rzucali te stworzenia do walki jak komandosósw Przyczepiano   nietoperzom   jednouncjowe  bombki   zegarowe   i  wypuszczano   na  osady,   obozy  zajmowane przez Japończyków.  Zwierzęta Wkręcały  się  w różne dziury, a potem bomby eksplodowały.
—  Przymusowi kamikadze. To świństwo.
—  A pan myślał, że co? Cała wojna to świństwo.! A obozy, a eksterminacja...                                         '
—  Człowiek człowiekowi wilkiem, to wiadomo, ale dlaczego człowiek nietoperzowi też wilkiem? Ludzi wy-i syła się do walki często niemal dobrowolnie — pod!
90
a ostatnio i delfiny, obarczane bombami przeciw okrętom podwodnym, nie są wszak zainteresowane naftą ani rynkami zbytu. Giną jednak tak, jak myślący ludzie. Za ich sprawy. Czy to nie oburzające?
—  Panie, pan jesteś młodzik. Na oburzające sprawy to ja się napatrzyłem w czasie wojny, nie pan. A z delfinami  i  nietoperzami  ma   pan  rację.   Oczywiście — ludzkie świństwo,  nie  obrażając  świni.  A skoro  już jesteśmy przy nietoperzach, to musisz pan wiedzieć...
Tu rozwinęła się fachowa pogadanka o słynnych wampirach, budzących od wieków grozę w Europie. Pan Dukalski te kubły krwi, które z ofiar wypijają owe nietoperze, kazał mi między bajki włożyć. Objaśnił, że jakkolwiek gatunek ten istotnie wygląda paskudnie — ma pysk stanowiący skrzyżowanie buldoga ze świnią — to jest groźny jedynie dlatego, że zdrapując delikatnie warstwę skóry i zlizując krew wypływającą z takiej ranki — może zarazić wścieklizną. Po takiej infekcji człowiek choruje, a bydło pada.
—  Najsympatyczniejsze są nietoperze owocożerne — kończył pan Mieczysław — mają długi język i mogą sięgnąć po nektar do wnętrza kwiatów, robiąc konkurencję kolibrom. Przy okazji zapylają, rzecz oczywista, te rośliny.
Temat nam się skończył. Popijałem dalej małymi łyczkami wstrętną anyżówkę i intensywnie zastanawiałem się nad sytuacją. Jak zwykle w takich okazjach, samo zmarszczenie czoła nie wystarczało. Żadna rozsądna myśl nie przychodziła mi jednak do głowy.
—  Dzień dobry panom —¦ Alfons Koń pojawił się przy naszym stoliku. — Kelner, koniak trzy razy! Ja mieszkam w tej budzie na górze. Panowie dawno siedzą? Przyszedłbym wcześniej. Rosę gdzieś mi się zawieruszył. Pewnie wstał już o dziesiątej.
91
lońską, kipiał energią i niemal nie dopuszczał nas do głosu.
—  Zapraszam na obiad, musimy sobie po polsku pogadać. Tak się cieszę, monsieur Dukalski, że będę miał od czasu do czasu gdzie przyjechać...
A propos — wpadł mu w słowo Dukalski — dziś żona kazała się panu stawić na kolację. Będą pierogi.
•— A, oui, tres hien. To będzie dla mnie prawdziwa uczta. A jeśli jutro i pojutrze też będą pierogi, ja nigdy stąd nie wyjadę!
Roześmieliśmy się. Ale pan Dukalski zaraz spoważniał i spojrzawszy na mnie zapytał Konia:
—  Długo pan jeszcze zabawi nad Maroni?
—  Myślę, że parę dni. Mam wolne: urządzenia jeszcze nie nadeszły, a mnie się tu bardzo podoba.
—  Hmmm — mruknął restaurator.
—  Pan   się martwi z tego   powodu, panie   Dukalski? — pytał inżynier. — Wszystkiej wódki przecież panu i tak nie wypiję.
—  Nie. Tylko widzi pan... — tu Alfons Koń usłyszał historię z moim autobusem.
—  To głupstwo — machnął ręką.
—  Jak to głupstwo?  — nasrożył się pan Mieczysław. — On musi być na lotnisku pojutrze. Inaczej straci wszystkie połączenia!
—  No właśnie, to drobiazg... dobrze mówię. Przecież on Polak i ja Polak. On potrzebuje jechać — to ja go zawiozę. Proste. West-ce pas?
Pan Dukalski bez słowa obłapił go za szyję i ucałował w oba policzki. Ja już nic nie miałem do dodania. Poklepaliśmy się tylko z Koniem po łopatkach.
Obiad ciągnął się długo. A pod koniec okazało się, że Alfons nie zna wprawdzie piosenek legionowych, ale ze „Szła dzieweczka do laseczka" radził sobie dobrze,
92
nie znai aia odmiany Miecio.    '         "     '........."
W domu od pani Aleksandry dostaliśmy niezłą reprymendę. Nici nie zostały dostarczone.
Dopiero następna kolacja była jednak prawdziwie uroczysta. Jedna trzecia gujańskiej Polonii, to' znaczy ja, opuszczała Saint Jean. Nie skłamię, jeśli powiem, że wszyscy byli po trosze wzruszeni, a menu odświętne. Żółwiowa zupa, pieczyste, pierogi, desery. Pani Aleksandra wystąpiła olśniewająco.
Dla mnie kulminacyjnym momentem stała się chwila, kiedy Mieczysław wyjął z szuflady starannie złożony sztandar i prosił o zabranie do Polski.
Sztandar nosił napisy: Polski Batalion Wojskowy im. Władysława Sikorskiego — na drugiej stronie zaś: Bóg, Honor, Ojczyzna 1945.
— Właściwie to ja nic o tym sztandarze nie wiem. Dostałem go przed przeszło dwudziestu laty od znajomego Polaka na stacji kolejowej w Dietz; Brzozowski, Brzostowski... jakoś tak mu było. Wetknął mi go w rękę i zapewnił, że właśnie ja go mam zabrać... Zabrałem. Teraz jednak uważam, że jego miejsce jest w Polsce *.
Punktualnie o szóstej rano Alfons ze swoim Arami-sem zatrąbili pod oknem. Przyszło się rozstać z Dukal-skimi. Pani Aleksandra i Mieczysław, jak na naszą krótką znajomość, pożegnali mnie wzruszająco serdecz-
* Sztandar został przekazany do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Moje prasowo-telewizyjne usiłowania, zmierzające do wyjaśnienia historii sztandaru, dały nikły plon. Właściwie tylko list pana Jerzego Szymczaka z Cieszyńskiego przyniósł jedyną konkretną informację: „Sztandar ten był wykonany pod koniec okupacji w majątku Snype Kreis Gardelegen Altmark w Niemczech. Wykonały go polskie robotnice pracujące w tym majątku. Przekazały go żołnierzom polskim, którzy byli w niewoli w Gardelegen. Następnie sztandar ten znajdował się w Stendalu nad Łabą, a potem w Magdeburgu. Wyżej wymieniony sztandar używany był przy pożegnaniach Polaków wyjeżdżających do Polski".
93
nic.     <i i^^»-----
wy, Tczewa i na Skwer Kościuszki. Ucałowany p$ ro*   ¦• dzicielsku,   ze   swoimi  tobołkami  znalazłem  się   koło
Aramisa.
O szybkiej jeździe do Cayenne można byłoby snuć wstrząsające opowieści... gdyby się coś ciekawego wydarzyło. Podróż jednak, jak na złość, przebiegała monotonnie, chyba żeby do sensacji zaliczyć dwa krótkie postoje na kawę. Małomówny (trzeba mieć to szczęście) Rosę Joel wprawnie prowadził wóz, podczas gdy Alfons podsypiał na tylnym siedzeniu.
Pod koniec piątej godziny jazdy znaleźliśmy się planowo na lotnisku Rochembeau. „Caravelle" ze znakami „Air France" stała już na płycie, gotowa do odlotu. Formalności trwały krótko. Ostatni kieliszek any-żówki smakował mi najgorzej ze wszystkich wypitych w Gujanie. Z wysokości schodków przystawionych do burty odrzutowca, raz jeszcze popatrzyłem na niedobraną parę. Aramis o sarnich oczach statecznie pozdrawiał mnie ręką, Alfons żegnał się zapalczywie, dwiema rękami uzbrojonymi w kolorowe chustki.
— Bonjour, monsieur — witała mnie przystojna stewardesa. Przyjemniejszy od niej był jednak chłód panujący we wnętrzu klimatyzowanej kabiny. Nie zaznałem go już od kilku tygodni, w przenośni i dosłownie.
Postój na Trynidadzie
Lot „Caravellą" odbył się w trzech kangurzych skdkach. Pierwsze międzylądowanie w Paramaribo — piętnaście minut ulewy. Drugie w Georgetown — trzydzieści minut oberwania chmury. Trzeci raz — w Port of Spain — też potop, ale był to już potop słońca.
Tuż przed Trynidadem, dzięki wspaniałej tego dnia widoczności, obejrzałem w całej krasie deltę Orinoco. Nawet z wysokości dziesięciu kilometrów sprawia ona przytłaczające wrażenie. Rzeka wpada do morza tysiącem odnóg i wąskich kanałów, zalewając chyba pięćsetkilometrowy kawał wybrzeża. Wodny labirynt sięga przynajmniej dwieście kilometrów w głąb lądu, a żółtobrunatne wody potężnej rzeki wybiegają daleko w morze. Z wysoka doskonale widoczny jest ich zasięg: ostrą linią odcinają się muliste wody od morskich fal. Nie sposób wyobrazić sobie, nawet przy dzisiejszych środkach technicznych, pełnej eksploracji tego regionu. Tam na dole absolutną władczynią jest wyłącznie Przyroda.
Na Trynidadzie kończyła mi się lotnicza bocznica, a zaczynała podniebna autostrada: Trynidad—Caracas—Bogota—Quito—Lima. Tam właśnie zmierzałem. Na lotnisku w Port of Spain należało zmienić „Cara-vellę" na transkontynentalny „Boeing 707".
95
-f.l n
daty' capie, na głowy twoich dzieci i wnuKow, ao siou-mego pokolenia — mruczałem.
To pobożne życzenie okrasiłem jeszcze w duchu piękną wiązanką warszawskich wymysłów i całość zadedykowałem urzędnikowi Imigration, który przyjmował mój samolot na lotnisku w potężnym państwie Trynidad i Tobago. Urzędnik ów był mieszańcem o murzyńskiej cerze, chińskich oczach i koziej bródce, którą z widoczną dumą pielęgnował. Musiał mieć ponadto nędzny charakter albo zadawnione żale do białych. Zresztą podobno tubylcy, którzy dostali szkołę od Anglików, teraz w swoich niezależnych państwach z ogromną przyjemnością odgrywają się na białych, którym, jeżeli tylko nie muszą czegoś załatwić — nie załatwiają z rozkoszą.
Daremnie więc tłumaczyłem urzędnikowi jak komu dobremu, że chcę tylko na małą wycieczkę do stołecznego Port of Spain, że mam zaledwie dziesięć godzin czasu i „okey" na najbliższy samolot do Caracas. Nic. Mówiłem jak do muła. Uśmiechał się złośliwie i udawał, że przyłoży pieczęć na zezwoleniu. Nie przyłożył. Z widoczną przyjemnością odesłał mnie za to do sali tranzytowej.
Dłuższą chwilę żułem jedno przekleństwo po drugim. Ale nie było wyjścia. Musiałem odsiedzieć ten wyrok niczym galernicy w Gujanie. Wątłą pociechą był wolnocłowy bar w klimatyzowanej sali i rzeczywiście wy-| godne fotelokanapy. Obejrzałem wszystkie sklepy ta; jree, wypiłem drinka, obejrzałem jeszcze raz wystawy: uspokoiłem stargane nerwy jeszcze jedną whisky... popatrzyłem na zegarek — minęło wszystkiego trzydzieści dwie minuty. Przekleństwo na twoją głowę, brodaty capie... po raz setny odmówiłem swoją litanię. Siadłem. Czekam. Pozostało mi tego czekania dziewięć
96
Dwaj wodzowie i dwa nakrycia głowy
Gazeta. Wielki tytuł: „Siadem Eldorado i fantazji literackiej na odkrycie nieznanej ziemi ruszy angielska ekspedycja". Eldorado?!! Sprawdzam datę: dzisiejsza, Londyn. Na Boga! A więc mit Eldorado ciągle żywy. Czytam łakomie:
„Z Londynu wyrusza wkrótce do brazylijskiej dżungli w dorzeczu Amazonki niezwykła ekspedycja naukowa. Jest to chyba pierwsza wyprawa zamierzająca odkryć nie znlany dotąd obszar ziemi, udając się śladem... fantazji literackiej.
Przygotowywana od dłuższego czasu ekspedycja zamierza dotrzeć na nie tknięty dotychczas ludzką stopą tajemniczy płaskowyż Roraima, wyrastający jak gigantyczna góra z amazońskiej dżungli, w rozwidleniu Amazonki na granicy Brazylii, Wenezueli i Gujany. Płaskowyż Roraima opisany został przez Conan Doyle'a w jego fantastyczno-naukowej powieści «Zagubiony świat»"...
Przecierając oczy czytam dalej. Po opisaniu przerażającego podejścia na płaskowyż, który pokonać mogą wyłącznie alpiniści, autor artykułu pisał:
„Najpierw jednak wyprawa musi dotrzeć, przebijając się przez gęstą dżunglę, do podnóża Roraimy. Nasz uczony, dr Fletcher, który spędził w tamtycn stronach trzy lata prowadząc badania naukowe, a obecnie jest doradcą ekspedycji, twierdzi, że największe niebezpieczeństwo dla wyprawy stanowić mogą czarne węże, dochodzące do czterech metrów długości, o długich jadowitych zębach, które przebijają nawet grube skórzane obuwie. Ten gatunek, w przeciwieństwie do wszystkich innych wężów, atakuje ludzi, przy czym jad «ezarnej sprężyny* zabija w ciągu 25 minut.
Zdaniem   dr.   Fletchera  listę   największych   niebez-
7 — Delfiny z ueayali
97
których mnóstwo jest w Sżungli w rejonie Tftdraimy"".'Pó zachodzie słońca i wczesnym rankiem rzucają się one na ludzi i zwierzęta, zwykle podczas snu. Wysysają one wówczas nieodczuwalnie odrobinę krwi, zarażając jednocześnie swoją ofiarę rodzajem paraliżującej wścieklizny. Nauka nie zna dotychczas uodporniającej szczepionki na ten rodzaj infekcji.
Angielskiej ekspedycji patronuje londyński tygodnik The Observer. Jakkolwiek nie oczekuje się, aby wyprawa odnalazła ślady człowieka pierwotnego, to jednak nie wyklucza się sensacji naukowej dużej miary. Przede wszystkim jednak przewiduje się, iż wyprawa może trafić, niczym w mitycznym Eldorado, na duże złoża diamentów. Ekspedycja w drodze do dżungli zatrzyma się na Trynidadzie".
Złoża diamentów? Eldorado?! Jeszcze raz sprawdzam datę. Aktualna! A więc chimera trwa. Nic się nie zmieniło przez pięć stuleci. Ekspedycja przyleci na Trynidad. Właśnie tu biedny konkwistador Antonio de Berrio, opętany legendą, został pierwszym gubernatorem mitycznych, a rzekomo „bogatych prowincji Eldorado, Gujany i Manoa". A było to roku pańskiego 1592. Niemal czterysta lat temu!
Na Trynidadzie „służbowo w sprawie Eldorado" gościł również sir Walter Raleigh, kochanek angielskiej królowej, kat katolickiej Irlandii, założyciel Wirginii w Ameryce Północnej, układny dworak i mąż wielce uczony. On też dał sędziwą głowę pod topór za, zrozumiały dziś, brak sukcesów w poszukiwaniu skarbów Eldorado.
Wkrótce potem historia zapomniała na pewien czas o Trynidadzie, tej bramie do Eldorado. Wyspa straciła na znaczeniu, gdyż nabrały go inne, położone bardziej na północ wyspy Morza Karaibskiego.
pada na Port of Spain i plądruje całą wyspę. Piraci zabrali wtedy między innymi „srebrne kałamarze gubernatora oraz wszystkich Murzynów". Po tym rabunku w prowincji Eldorado zabrakło atramentu i tej cząstce imperium hiszpańskiego groził urzędniczy paraliż. Ostatecznie, niespełna trzydzieści lat później Eldorado — prowincja-widmo — przestało oficjalnie istnieć. W ramach reorganizacji imperium Trynidad oddzielono od Gujany i oba terytoria włączono do kapitanatu generalnego Caracas.
— Uwaga, uwaga! Samolot linii „Continental" z Mia-. mi do Caracas i Santiago de Chile, numer lotu 721, wylądował i kołuje na stanowisko numer dwa. Pasażerów udających się do Caracas prosimy o przygotowanie się do odlotu. Planowany start...
W moim przypadku komunikat z głośników brzmiał jak kpina. Przygotować się?! Ja byłem przygotowany do odlotu od dziesięciu godzin, psiakrew!! Przez cały czas samoloty przeróżnych linii, maszyny duże i małe lądowały, startowały, a ja odsiadywałem złe humory oficera policji.
Było jeszcze pół godziny do odlotu. Salę tranzytową wypełnili znowu pasażerowie, tym razem nareszcie ci, z którymi już ja polecę. Innym wyjściem przedefilowali przede mną ci przybysze, dla których Trynidad był punktem docelowym. Obejrzałem tę czeredę. Bogiem a prawdą, nie było tam ani jednej białej twarzy. Pasażerowie, którzy przybyli na Trynidad, stanowili raczej mieszankę czekoladową "z hinduskimi rodzynkami. W gromadzie, którą obserwowałem, dominował jaskrawy ubiór, ale w dobrym gatunku. Towarzystwo było raczej zamożne; kobiety dostatnio ubrane i bogato zdobione biżuterią. Ot, typowe ciocie z Ameryki,
99
w murzyńskim wydaniu. W rejonie Antyli dziś, w dobie odrzutowców, odwiedzają się licznie mieszkańcy wielu wysp i obywatele USA. Związki rodzinne są raczej silne.
Ci ludzie, Murzyni, Hindusi, Metysi, biali, którzy przewijają się przez ogromnie wiele lotnisk w rejonie Morza Karaibskiego — wszyscy oni, a raczej ich przodkowie stanowią element napływowy. Przyczynił się on, w różnym co prawda stopniu, ale skutecznie do kompletnej zagłady ludów zamieszkujących tu przed kon-kwistą, a zwłaszcza Karaibów. Zostali oni wytępieni w błyskawicznym tempie, i to nie tylko dlatego, że było ich mało, lecz dlatego, że zamieszkiwali tereny, wyspy, które stanowiły w tamtych czasach ważną pozycję strategiczną, istotną bądź to dla eksploracji kontynentu, bądź dla kontroli dróg morskich.
Oczywiście fakt ten usprawiedliwiano w różny sposób. Koronnym argumentem Hiszpanów było ludożer-stwo wśród Karaibów i sodomia. Niemniej żądzę zabijania tubylców wywoływał tak niewinny w gruncie rzeczy obyczaj tych ludzi, jak oddawanie bez żenady moczu podczas rozmowy, bez odwracania się. Wspominając o tym, jeden z hiszpańskich raportów kcr.\-kluduje:
„Ich zbrodnie są tak jawne i tak ciężkie, że nie m:i nadziei na nawrócenie tych ludzi przez słowo boże. Musisz, Najjaśniejszy Panie, wyludnić te Wyspy Karaibskie..."
— Pasażerów odlatujących do Caracas prosimy do samolotu — zabrzmiał spod sufitu anielski dla mnie głos.
Hostessy zagarnęły pod swoje skrzydełka ponad setkę pasażerów naszego samolotu, a wśród nich i mnie. W kabinie odprawiono wszystkie rytualne obrządki
100
""wśKażywał," ze' maszyna naYierała wysokości. Wykonywaliśmy właśnie szeroki wiraż, kiedy zobaczyłem pod sobą charakterystyczny zarys wyspy Tobago. I znowu przyszło mi westchnąć. Przelatywałem przecież nad byłą kolonią polską... No, może to nie jest zupełnie ścisłe; wyspa ta należała jednak w połowie XVII wieku do lennika Polski, księcia Kurlandii — Jakuba Kettlera.
Zapragnął on mieć kolonie na Antylach (kto by nie zapragnął), wysłał więc eskadrę okrętów i zakupił Tobago *.
-Huczek koło tej sprawy zrobił się wielki, ale polska dyplomacja, a zwłaszcza król Jan Kazimierz osobiście sprawę poparł, i książę Kurlandii otrzymał zgodę ówczesnych mocarstw na użytkowanie wyspy. Niestety trwało to niedługo. Zwierzchność Polski nad księstwem ustała, a nasi dyplomaci nie zrobili nic, aby zatrzymać Tobago pod polską jurysdykcją. A sprawy ustawione były nawet niezgorzej przez księcia Jakuba. Przez kilkadziesiąt lat jeden z mniejszych portów wyspy nosił nazwę Cazimirhafen, aby uczcić łaskawość polskiego króla. Cóż z tego jednak, kiedy od trzystu niemal lat miejscowość ta nosi angielską nazwę Georgetown.
Odrzutowiec wyszedł z zakrętu. Była „polska kolonia" zniknęła za chmurką. M*aszyna położyła się na kurs do Caracas.
* B. Kuimiński w swojej książce pt. „Polskie nazwy na mapie świata" (Warszawa 1987) podaje, że flota księcia Kurlandii popłynęła na Antyle w roku 1652.
I
TIŃGO      kPUCALLPA
CERRO DE PASCO
kCALLAO ?«LIMA
PISCO
•NAZCA

PERU INKOM NIE ZHANE
i o \
Peru lnicom nie znane
Wielki „Boeing" płynął spokojnie na wysokości dziesięciu tysięcy metrów. Spiętrzone masywy skalne Andów nawet z tego pułapu przedstawiały się nader majestatycznie. „Iberia". Czerwony napis widniejący na podwieszonych pod skrzydłami silnikach odczytywałem za każdym razem, kiedy zerkałem przez okno. Takie są zasady reklamy. Pasażer powinien zapamiętać, że leci maszyną hiszpańskich linii lotniczych. Może lecąc następnym razem do Ameryki Południowej, znowu wybierze samolot tej samej kompanii? A przecież i tradycja coś znaczy. Bądź co bądź przed pięcioma niemal wiekami Hiszpanie byli tu pierwsi...
Przystojna stewardesa przynosi kolejny posiłek. W komfortowym zaciszu klimatyzowanej kabiny, z masą jedzenia podstawionego pod nos, z trudem wyobrazić sobie można wegetację Indian mieszkających w tych górach, nad którymi unosi się samolot. Ludzie ci jeszcze nigdy nie byli syci. Pod skrzydłami maszyny jawią się czasem skupiska prymitywnych domostw w dzikich górskich dolinach, gdzie nie ma nawet ścieżek łączących z zewnętrznym światem. Tam żyją dziś Indianie na pograniczu głodowej śmierci. A przecież nasz „Boeing" unosi się nad dawnym Imperium Inków, gdzie wprawdzie koła, ale i głodu — nie znano.
W krainie Inków nie istniała własność ziemska, ale
105
w rodzaju dzierżawy, to znaczy Ićazdej rodzinie prży-^ dzielano pod uprawę ziemię władcy lub kapłanów, w ilości zależnej od liczby członków rodu. Produkty rolne szły do składów publicznych i były rozdzielane w sposób gwarantujący każdemu racjonalne, jak byśmy je dziś nazwali, odżywianie. Państwo troszczyło się również o zachowanie rezerw na wypadek nieurodzaju i zapełnienie składów strategicznych dla armii.
Inkowie byli niewątpliwie najlepszymi rolnikami swoich czasów. Na stokach gór wycinali tarasy nawadniane znakomitym systemem zbiorników, kanałów, a nawet akweduktów. Mało tego — Inkowie sprowadzali z wybrzeża użyźniające guano, które, jakże późno w porównaniu z prymitywnymi rzekomo Indianami, docenili Europejczycy. Indianie pod władzą sprężystej administracji uprawiali w sposób intensywny na swoich działkach ziemniaki, fasolę, kukurydzę, a także pomidory, pieprz i dynie. Mieli też stada bardzo wcześnie udomowionych lam i alpak. Liście coca, używane dzisiaj nagminnie w Andach do oszukiwania głodu, w Imperium „Dzieci Słońca" zarezerwowane były tylko dla klasy rządzącej oraz dla chasąuis — szybkonogich kurierów, którzy między innymi dostarczali władcy w Cusco świeżą rybę z Pacyfiku.
Daleko w dole kołuje na rozpostartych skrzydłach wielki ptak. To może być tylko kondor. Jesteśmy wyżej. „Wyżej niż kondory" bywają czasem alpiniści, z reguły zaś pasażerowie transkontynentalnych samolotów. Wkrótce straciłem kondora z oczu. Nie przypuszczałem jeszcze, że był to pierwszy i... ostatni ptak tego gatunku, jakiego zobaczyć mi się udało w Południowej Ameryce. Niemniej do dziś wśród znajomych staram się uchodzić za specjalistę od kondorów. Największe wrażenie zawsze robi na słuchaczach informa-
106
 lat, zanim potomstwo'nabierz^ samodzielności. I kto to się dziwi? Ci, którzy dzieci wychowują lat dwadzieścia i dopiero potem... mają kłopoty.
Było już międzylądowanie w Bogocie, byłoiwQuito. Kończy się któraś tam z kolei godzina lotu. Samolot traci wysokość, pod nami fale oceanu. Po kilkunastu minutach wielka maszyna ląduje na międzynarodowym lotnisku w Limie. Stolica Peru nie ma nic wspólnego z Imperium Inków. Miasto powstało wówczas, kiedy Tawantinsuyu upadło pod ciosami konkwisty.
Miasto królów
Nie ma to jak w tropiku. Prognozy peruwiańskich meteorologów od kilku dni sprawdzają się bez pudła. Temperatura... r4°C, wilgotność powietrza 96 procent, zachmurzenie — całkowite. Od kilkudziesięciu lat nie było w Peru takiej zimy stulecia, i ja akurat musiałem na nią trafić. Dwanaście stopni od równika rozgrzewałem się wyłącznie wspomnieniem upałów w Warszawie. Dla limańczyków względnym pocieszeniem jest fakt, że przy wiecznej wilgoci w mieście deszcz jednak nigdy tu nie pada, i zakup parasola zaliczyć można do wydatków luksusowych.
Obywatele Limy twierdzą, zapewne nie bez słuszności, że to Indianie, kierując się chęcią zemsty, namówili Francisca Pizarra do założenia stolicy w tym najgorszym pod względem pogody miejscu na całym wybrzeżu kontynentu. Być może jest w tym ziarno prawdy. Wystarczy bowiem wyjechać z Limy około pięćdziesięciu kilometrów w dowolnym kierunku, aby cieszyć się słońcem i bezchmurnym niebem. Dywan chmur pokrywa obszar tylko niewiele większy niż samo miasto.
Sprawcą tego mikroklimatu jest oczywiście Prąd Humboldta. Peruwiańczycy jednak zbyt wiele mają do zawdzięczenia tej „wielkiej rzece" płynącej w oceanie, aby mogli przywiązywać wagę do ubocznych skut-
108
.....Tej skarbów^niz zdołali je" zgromadzić Inkowie. Są to
oczywiście ryby. Dokładniej zaś mówiąc, małe, piętna-stocentymetrowe rybki — sardele, których u brzegów Peru złowiono na przykład w 1971 roku... ponad 12,5 min ton. I to bez większych wysiłków.
Połowów dokonuje się tutaj za pomocą małych jednostek, wychodzących w morze zaledwie na jedną dobę. Gigantyczne ławice sardeli same niemal wchodzą do sieci, skąd wybiera się je przy użyciu... ssaw — niczym zboże w elewatorach. Całość tych połowów przeznacza się na harina de pescado — słynną peruwiańską mączkę rybną, eksportowaną następnie — za ciężkie pieniądze — na cały świat, w tym także do Polski.
Moją prywatną konkwistę Ameryki Południowej zacząłem przed laty zgodnie z tradycją, to jest — od Hiszpanii. Na dziedzińcu madryckim „Museo de America" dwa pomniki symbolizują podboje hiszpańskie. Na jednym — spiżowy Balboa z wyciągniętą ręką sięga po Ocean Spokojny, drugi zaś pomnik przedstawia konnego rycerza, przygarniającego postać kobiecą wyobrażającą Amerykę. Pomniki prezentują się okazale, sama ekspozycja muzealna natomiast jest skromna. Trochę map, wykresów, planów miast, zabytkowa ceramika i nieliczne złote przedmioty z czasów inkaskich.
Tak ustawiona ekspozycja w sposób zapewne nie zamierzony wyraża prawidłowo efekty konkwisty dla Hiszpanii. Olbrzymie terytorium Nowego Świata wchłonęło bezpowrotnie zasoby ludzkie królestwa Hiszpanii. Legendarne skarby zamorskie, zdobywane odwagą i szpadą, radykalnie obrzydziły obywatelom Imperium zwykłą codzienną pracę i zniszczyły ekonomiczne życie kraju. W owych czasach, ponieważ świniopasowi łatwo było zostać markizem, niepodobna było zmusić obdartego, ale zarozumiałego aż do głupoty caballero do
109
płynące istotnie szerokim potokiem, przelewało się tylko przez kraj Ich Katolickich Mości i szło dalej na całą Europę w zamian za towary, potrzebne tak w Hiszpanii, jak i w Nowym Świecie. Z tego właśnie złota zbudowano przyszłą potęgę przemysłową państw sąsiadujących z Hiszpanią.
Ojczyźnie konkwistadorów został jedynie blichtr kościołów i pałaców. Blichtr zresztą wspaniały, który dopiero obecnie, po wiekach, pozwala wyciągnąć od zagranicznych turystów potężny haracz pieniężny. Któż bowiem nie zapłaci kilkunastu peset za obejrzenie gigantycznej dwumetrowej monstrancji o wadze ponad dwieście kilogramów w czystym złocie; któż zawaha się przed skromnym wydatkiem, aby rzucić okiem na komnatę w całości wyłożoną złotem i platyną.
A przecież madrycki pałac nie był jedynym miejscem, gdzie Ich Królewskie Moście raczyły spędzać czas. Inne „domki weekendowe", jak chociażby pałac w Aranju-ezie, odznaczają się również niezwykłym przepychem.
Wszystkie zabytkowe skarby dzisiejszej Hiszpanii budzą zachwyt nad ogromem pracy i talentów tych bezimiennych i tych sławnych mistrzów pędzla, złotników, snycerzy i tkaczy. Wszystkie one powstały głównie z męki Indian oraz z krwi i przerażającego trudu konkwistadorów. Już sama podróż za ocean w XVI wieku stanowiła nader niebezpieczną przygodę.
Dziś, w dobie odrzutowców, podróżny z Madrytu do Limy dociera w ciągu zaledwie kilkunastu godzin, to jest prędzej, niż może zgasnąć w jego pamięci przepych hiszpańskich zabytków. W Limie zaś, jeśli interesuje go kultura Inków, trafia niezawodnie do „Museo de Oro". Ta prywatna do niedawna kolekcja zawiera kilkaset kilogramów wyrobów inkaskich w postaci złotych naczyń, masek, blach i ozdób wszelkiego rodzaju. Ca-
110
ni" się me tylko sam kruszec, ale i walory zabytkowe zgromadzonych przedmiotów.
Inkowie nie kochali złota w sposób właściwy Europejczykom, traktowali je po prostu jak użyteczne tworzywo do sporządzania przedmiotów codziennego użytku. Stąd też często pokrywali je farbami, okładali nim przedmioty ze zwykłych metali, łączyli z innymi materiałami. Niezbyt rozgarnięci konkwistadorzy nigdy więc nie byli pewni, czy złoty kubek lub charakterystyczny nóż inkaski jest istotnie w całości wykonany z cennego kruszcu, czy też nie. Tłumaczy to częściowo wandalizm konkwistadorów, którzy łamali sprzęty i ozdoby Inków; oczywiście po to, aby mieć pewność, że istotnie zdobyli bogactwo.
Ostatecznie więc konkwista przetapiała dzieła inkaskich złotników i słała na stary kontynent złote sztaby i bryły. Dzięki temu zresztą „Museo de Oro del Peru" w Limie stało się jednym z bardzo nielicznych miejsc na ziemi, gdzie sztuka Inków błyszczy pełnym blaskiem. Szczerozłote kilkukilogramowe wazy, mniejsze kubki, maski pośmiertne — wszystko o śmiałej stylizacji, zadziwiająco bliskie dzisiejszym kierunkom w sztuce europejskiej.
W „Museo de Oro" zobaczyć można też przepiękne ozdoby, a raczej tkaniny z bajecznie kolorowych, a jednocześnie z wielkim smakiem zestawionych drobnych papuzich piór. Największym powodzeniem u dawnych artystów cieszyły się piórka jaskrawożółte, symbolizujące z pewnością słoneczny blask, który tak wielbiły „Dzieci Słońca".
Patrząc na zbiory „Museo de Oro" można częściowo zrozumieć konkwistadorów (niosących w jednym ręku miecz, a w drugim krzyż), że kiedy weszło w grę złoto, częściej odkładali na bok krzyż niż miecz.
111
mieńnycn"" przedmiotów.....istniejącyćn "W"tym muzeum
(w ramach oddzielnej kolekcji broni) jest krucyfiks, którego ramię stanowi rękojeść sztyletu ukrytego wewnątrz krzyża.
Stoję na Plaża de Armas i gapię się na spiżowy pomnik. Znawcy zagadnienia twierdzą, że był on zamówiony dla Meksyku i miał przedstawiać Corteza. Pomnika z jakichś względów potomkowie Majów i Azteków nie przyjęli, rzeźbiarz opchnął go więc do Limy jako podobiznę Pizarra.
Tak było czy inaczej — Hiszpański Jeździec z wysokości końskiego siodła i cokołu spogląda na ów najstarszy, założony w 1535 roku plac stolicy, który obrósł ód tamtych czasów wspaniałymi gmachami. W ciągu trzystu lat stolica Peru ibyła królową miast Południowej Ameryki. Tu powstał pierwszy uniwersytet kontynentu, pierwsze drukarnie i wiele innych szacownych instytucji. Z Limy promieniowała na całą Amerykę kultura, moda, architektura. Dziś dwu i półmilionowa stolica szczyci się wieżowcami z betonu i szkła, ale niepowtarzalny urok pałaców brzuchatych rzeźbionymi balkonami — trwa. W epoce kolonialnej, w czasie złotego okresu Limy, ukryte za drewnianym ażurem rzeźbionych okien wielkookie senority obserwowały uroczystości kościelne i przyjmowały hołdy zakochanych caballeros.
Prześliczne balkony nikną już w stolicy, tłamszone niklowanymi ramami wystaw wielkich magazynów. Dawne uroki znaleźć można w całej krasie jedynie w pałacu Torre Tagle, służącym dziś urzędnikom peruwiańskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, oraz w budynku spełniającym prozaiczne funkcje restauracji zwanej „Trzy Monety".
Konkwistador Pizarro spoziera ze swego cokołu tak-
jcgu uuuzesne szczątki. W szklanej trumnie, za parę soli *, obejrzeć można mały szkielet człowieka, który zniszczył potężne Imperium Inków.
W kosmopolitycznej Limie niełatwo dziś doszukać się reliktów z epoki dawnych władców Peru. Przeciętny turysta odkrywa najczęściej tylko... papierosy „Inca" lub lemoniadę „Inca Cola".
„Mańana, jak imię twoje słodko brzmi" — chciałoby się zanucić. Niestety, słówko to nie jest imieniem kobiety — jest natomiast genialnym wynalazkiem Latynosów i w przekładzie na polski oznacza po prostu: „jutro". Zastosowanie ma olbrzymie, i jeśli kiedykolwiek przeprowadzone będą odpowiednie badania, z pewnością okaże się, że mańana przoduje wśród innych słów pod względem częstotliwości używania.
Latynosi są uprzejmi. Nigdy niczego nie odmawiają, nawet w urzędach. Zamiast usłyszeć „nie", interesant dowiaduje się, że może przyjść „jutro". Jeśli sprawa jest nie do załatwienia, mańana trwać może do... dwóch lat, zależnie od psychicznej wytrzymałości delikwenta. Mańana ma miliony odcieni, i zwykły gringo nigdy się nie połapie, czy zaserwowana mu mańana oznacza kategoryczne, beznadziejne „nie", czy „może", czy wreszcie „tak, ale za ile". Mańana jest subtelna, kapryśna, owiana mdłym dymkiem pochlebstw i komplementów, ma-fiana — zakłamana, zwodnicza, uwodzicielska. Mańana, psiakrew!
Błąkałem się po Limie, obarczony ciężkim obowiązkiem zorganizowania pozwoleń, przepustek i wszelkiego rodzaju papierzysk potrzebnych do wyprawy w peruwiańską dżunglę. Reszta naszej trzyosobowej ekspe-
* Solo de oto — moneta peruwiańska.
8 — Delfiny z Ucayali
żeglowała po szerokim Pacyfiku na poKiaazie
c|q 1" k 1 ]
Gdy u peruwiańskiego agenta zapytałem, kiedy nasz frachtowiec może zjawić się w Callao - dowiedziałem się, że dokładnie poinformują mnie.... manana.
Na szczęście pan Giniewicz, reprezentujący w Peru interesy Polskich Linii Oceanicznych, był nieco lepiej zorientowany. Okazało się, że w kolumbijskim porcie nasz frachtowiec zatrzymał strajk, a w ekwadorskim — jakieś święto. Jakkolwiek trudno przewidzieć dokładnie, kiedy dwie trzecie wyprawy dżunglołazów pojawią się w Limie to jednak wiadomo już było, że nie wcześniej jakia dziesięć, czternaście dni. Tego mi było potrzeba. Wracając z PLO zajrzałem do naszej placówki dyplomatycznej.  Tam,  zagadnięty przez   charge  d>affaires, pana Linkę, kiedy zwrócę mu książkę Jelskiego, bez namysłu strzeliłem — manana. Nie wiem, czy zadowoliło  to  dyplomatę,  ale  przemilczał on tę  informację i nawet zaprosił mnie na obiad.
Rozrzewniony  smakiem  jednej   z   polskich  potraw, wyznałem mu, że ciężko mi się z dziełem Jelskiego rozstawać,  bo   z   kart   jego  nader   ciekawych  rzeczy można się dowiedzieć. W tym miejscu, jako deser, zaserwowałem historię z pakaraną. Mozolnie wykułem ]ą jeszcze w Polsce z mądrych ksiąg. A rzecz była smaczna niczym obiad w ambasadzie. Charge d'affaire$ słuchał z zainteresowaniem. Pakaraną zwierzę podobne do świstaka, osiąga prawie sześćdziesiąt centymetrów,  a  więc wielkość  psa foksteriera. Do roku 1873 w ogóle nie było znane, jakkolwiek należy do największych gryzoni świata. I oto pewnego dnia wspomnianego już roku polski przyrodnik Konstanty Jelski, przechadzając się po dziedzińcu hacjendy Amablo Maria, leżącej w pobliżu miejscowo-
 zwierzę, o sierści tJrlinatno-czarnej z rzędami białych plam i potężnych wąsiskach. Osobliwy ten stwór w biały dzień kręcił się wśród ludzi, nie przejawiając lęku.
Jelski zareagował po sarmacku. Dobył z pochwy pa-łasza**i dwoma uderzeniami zarąbał zwierzątko. Z pewnością szybka ta akcja zbyt wiele zaszczytu Jelskiemu jako przyrodnikowi nie przynosi. Zebrał on jednak potem skórę i czaszkę zwierzęcia w paczkę, napisał kartkę, że ten nieznany stwór zowią tu pakaraną, i całość wysłał Taczanowskiemu do Warszawy. Zacny ten kustosz i zasłużony naukowiec ochrzcił pakaranę jako Dinomys branickii, i tak to Polacy odkryli całkiem nieznanego gryzonia.
—  Co było dalej?
—  Dalej  też  było  ciekawie,  ale przede wszystkim była to sensacja zoologiczna co się zowie, zwłaszcza że następna pakaraną  wychynęła  dopiero  trzydzieści lat po morderstwie popełnionym przez Jelskiego. I to wychynęła już z dżungli.
W roku 1904 szwajcarski zoolog Góldi, kierownik jednego z muzeów w Brazylii, otrzymał od nieznanego nadawcy skrzynkę zawierającą pokarane z małym. Zwierzęta te pochodziły znad rzeki Purus (dopływ Amazonki), a więc tysiące kilometrów od Vitoc. Goldi obie pakarany hodował przez wiele lat i oczywiście badał je. Szwajcar stwierdził ponad wszelką wątpliwość, że zwierzęta te reprezentują zupełnie nową, nie znaną nauce rodzinę gryzoni. Nadal były one wielką rzadkością. Ale przynajmniej wiadomo już było, że zwierzęta te mają potężne zęby, którymi potrafią uporać się z prętami metalowej klatki, że mają długi, gęsto owłosiony ogon, cztery palce u każdej łapy, szorstką sierść, no i białe wielkie wąsy. Ustalono też, że pakaraną żywi
114
115
że ojczyzną teigd"iwielkiego gryzonia są we wschodnich Andach,  od  Peru do  środkowej  Kolumbii.
Cała ta nauka o pakaranie opiera się do dziś na znajomości pięćdziesięciu zaledwie okazów, które trafiły do rąk zainteresowanych przyrodników. Po prezencie dla Goldiego „na rynku" pokazały się jeszcze tylko okazy, w liczbie około czterdziestu, które schwytali.tubylcy w dorzeczu górnej Amazonki w roku 1922.
Trzy lata później żywa pakarana trafiła do ogrodu zoologicznego w Nowym Jorku, potem w Hamburgu i Londynie. Około roku 1940 urywa się nagle historia pakarany. Od roku zaś 1942 wielu przyrodników uważa pakaranę za zwierzę całkowicie wymarłe. Dinomys bra-nickii, jedyny „polski" gryzoń w Ameryce Południowej, czeka na ponowne odkrycie.
—  No dobrze, a jak ją tu przywieziecie? — zapytał dobrodusznie pan Linka.
—  Kogo?
—  No tę pakaranę. Jakoś odeślemy do kraju, trzeba będzie tylko pogadać z Giniewiczem...
—  O czym my mówimy? — pytałem niespokojnie.
—  Przecież chyba znajdziecie w dżungli parę tych zwierząt. Jeśli je tutaj dowieziecie, to o resztę możecie się nie martwić. Marynarze będą się opiekować...
—  Panie ambasadorze... — zacząłem, ale zaraz urwałem.
„To prawie niemożliwe, ale cuda się zdarzają" — myślałem gorączkowo. ,,A gdyby rzeczywiście udało się znaleźć tego gryzonia z białymi wąsami... Ależ sensacja. Bzdury, na to trzeba ekspedycji, szczęścia — karciłem się w duchu. Ale teoretyczna szansa jest. Nikła, bo nikła... A gdyby tak... Przywozimy w skrzynce — puściłem wodze wyobraźni. W Peru sensacja. W Polsce
116
 c me oęazie, dowiozłoby się żywą..."
—  Ruszacie zaraz po przyjeździe statku — upewniał się pan Linka.
Oprzytomniałem nieco.
—  Tak, jak tylko zjawią się z kamerami. To nastąpi jednak nie wcześniej niż za dwa tygodnie...
—  A do tego czasu?
—  Ruszam na południe.  Chciałbym otrzeć się chociaż o Urubambę w górnym biegu i Apurimac...
—  Radzę ostrożnie.
Pożegnałem się statecznie i nie dałem poznać po sobie, że nasz charge d'affaires zabił mi jednak klina. Może się przecież zdarzyć, że pakarana się nawinie. Nie takie rzeczy już się w dżungli zdarzały.
Po wyjściu z ambasady poszedłem na pocztę wysłać parę listów. Sprzedawano tam akurat nową serię znaczków przedstawiających głównie peruwiańskie ptaki. Przyglądałem się tym mikroobrazkom, odczytywałem hiszpańskie nazwy. Podobały mi się te znaczki. Były komunikatywne.
Pewnie też dlatego, gdy zobaczyłem na ulicy tabliczkę z napisem: „Museo de Historia Natural", bezwiednie wszedłem do środka. Nie przepadam zbytnio za wizytami w muzeach, ale tym razem nie pożałowałem. Zbiory w dziale ornitologicznym były istotnie ogromne, . a co ważniejsze — interesujące.
W olbrzymich salach byłem sam. Nic więc dziwnego, że wkrótce zainteresowała się mną miła pani, jak się okazało, kustosz tego muzeum, doktor Maria Koepcke. Dowiedziawszy się, że jestem Polakiem, co prędzej przyniosła mi ze swego gabinetu francuskie wydanie pracy Taczanowskiego Ornithologie du Perou, a także jakąś pracę amerykańską pod tytułem The golden age of Polish ornithology. Przy okazji nasłuchałem się spo-
r
f '           "'ro komplementów" poa aaresem poisniej u6
szczęście przed przyjazdem do Peru czytałem trochę na ten pasjonujący  temat  w  naszych bibliotekach,  bez większych więc obaw mogłem podjąć tę rozmowę laika   • ze specjalistą.
Rozmowa nie była zbyt ożywiona. Pani doktor objaśniała, a ja przeważnie słuchałem, wydając od czasu do czasu zdawkowe pomruki. A przyznać trzeba, że kustosz Koepcke, sama zamiłowany ornitolog, umiała pokazać swoje zbiory. W chłodnych salach muzeum dowiedziałem się wielu ciekawostek z ptasiego życia.
Na pierwszy ogień pokazano mi kwesala. Pani doktor nie omieszkała „przypomnieć" mi jego łacińską nazwę. Był to ptak sławny i wspaniale upierzony, w kolorze szmaragdowym. Piękniejsza jeszcze była historia z nim związana, którą zaserwowała mi moja przewodniczka. Kwesal był ptakiem królewskim w Tawan-tisuyu. Za polowanie na niego groziła natychmiastowa śmierć. Władca Imperium Słońca nosił dwa jego pióra zatknięte za szkarłatną przepaską. Po sąsiedzku — u Majów i Azteków — kwesal również był otoczony kultem, symbolizował bowiem azteckiego bożka owoców
kakaowych.
Następnym zademonstrowanym ptakiem był relojero, czyli po polsku zegarmistrz. Jego poprawna nazwa brzmi momot. Jest to ptak wielkości sójki, mało efektowny, bo 'szarobrunatny. Wyróżnia go czarna niby-cza-peczka na głowie. Pani Koepcke bardzo żałowała, że ptak jest wypchany, co uniemożliwiało zademonstrowanie jego przyzwyczajeń, które przyniosły mu 'ludową nazwę. Najbardziej charakterystyczną cechą ptaka są dwa długie ogonowe pióra, częściowo „gołe", bez chorągiewek. Na końcu zaopatrzone są one w rodzaj łopatek, dzięki czemu upodabniają się do zegarowego wahadła. Porównanie jest tym trafniejsze, że momoty
118
boki. Jest to więc nie tyle może zegarmistrz, co „zegar". Pewno dzięki swojej oryginalności relojero trafił do ptasiej serii peruwiańskich znaczków pocztowych.
Towarzyszą mu na innych znaczkach toro-pishcu, czyli ptak-byk, i cucha-pishcu, czyli ptak-świnia. Ptasi (byk nawet mi 'się podobał. Był wielkości wrony, też czarny, ale na czubku głowy miał imponujący pęk piór zwieszających się mu nad dziobem. Na gardle miał sporą torebkę udekorowaną połyskującymi piórami. Według informacji pani doktor ptaki te żyją pojedynczo lub parami, a buczą w sposób do złudzenia przypominający ryk bydła rogatego. Ptasia świnia ma natomiast głos obrzydliwy, przypominający wręcz odgłosy wydawane przez pewnego dużego ssaka przy... wymiotowaniu. O ile jednak głos tych ptaków, równie dużych jak ptaki-byki, jest wstrętny — to ubarwienie przynosi radość oczom. Cucha-pishcu ma przepyszny, pomarańczowy kolorek piór.
Najsławniejszym jednak peruwiańskim ptakiem, jeśli chodzi o głos, jest organito, koncertowy mistrz nad mistrzami. Zaśpiewu tego ptaka niepodobna wprost naśladować. Składa się z melodyjnych nut, stanowiących połączenie dzwoneczka z fletem. Organito jest z wyglądu ciemnoszarym wróblem, trzymającym się zawsze w największy/m gąszczu i żerującym najczęściej tuż nad zie'mią albo nawet wprost na ziemi.
Wędrowałem po salach, dzięki swojej przewodniczce coraz (bardziej zaciekawiony ptasim rodem. Pokazano mi potężną harpię, która swoimi szponami miażdży małpom czerepy, pokazano całą kolekcję tukanów i wiele, wiele innych ptaków, których niezdolny byłem zapamiętać.
Uprzejma pani doktor zorientowała się, że imója pojemność  już  się  kończy,  zręcznie  więc  wyprowadziła
119
skiego opisane jest około półtora tysiąca gatunków, nie jestem w stanie o wszystkich panu opowiedzieć".
Podziękowawszy ślicznie doktor Koepcke, znowu wyszedłem na skwarną ulicę.
Jak to właściwie się stało, że Polacy przed stu laty stali się potęgą w ptakoznawstwie ogromnego dorzecza Amazonki? Przecież to naprawdę niezwykłe, że akurat Polacy wydali wielkie trzytomowe dzieło na ten temat, i to wówczas, kiedy nie było jeszcze pełnej naukowej znajomości polskiej latającej fauny. To znakomite dzieło napisał w dodatku Władysław Taczanowski, człowiek, który nigdy w Ameryce Południowej nie był, a opracował jedynie zbiory nagromadzone przez innych.'
Nogi niosły same. Dotarłem na Plaża San Martin. Wir przyjeżdżających i odjeżdżających collectivos. Doskonały to wynalazek te zbiorowe taksówki. Z centrum do dzielnicy Miraflores jedzie się szybko, tanio. W naszej umęczonej komunikacyjnie Warszawie latynoski wynalazek na niejednej trasie stałby się błogosławieństwem.
Plac San Martin pod wieczór jaśniał neonami. Reklamy na fasadach niewysokich czteropiętrowych budynków, arkady, kawiarnie, szacowny hotel, ekskluzywny lokal i premierowe kina. Ten plac miał swój styl. Mimo pałacu prezydenckiego i biskupiego na Plaża de Armas, (mimo katedry i arkad tamże — dla mnie właśnie Plaża San Martin był najbardziej, nazwijmy to, stylowym miejscem w całej Limie. Tu czuło się jeszcze trochę konkwisty, trochę Peru współczesnego.
Pośrodku placu rozciągała się wielka promenada. Przemawiali tam często przeróżni mówcy, na prawach zbliżonych do obowiązujących w jednym z kątów londyńskiego Hyde Parku. Ten plac nie stanowi miejsca
120
tam zwykle młodocianych czyścibutów, obtłukujących bez litości kostki przechodniów.                            ,
Tło dźwiękowe dla tego widoku stanowił szum ruchu kołowego na jezdniach otaczających plac, gwizdki policjantów oraz inne odgłosy, normalne dla centrum dwumilionowego miasta, które ciągle rośnie.
Co czwarty mieszkaniec Limy nie. zna podobno hiszpańskiego. Są to Indianie z gór, którzy znęceni mitem wielkiego miasta liczyli na poprawienie swej doli. Tylko nielicznym z nich udało się tego dokonać. Reszta nie ma metryki, dowodu osobistego, po prostu — nie istnieje pod względem formalnym. Ci ludzie chcieliby jednak jeść. Chłopcy stają się złodziejaszkami, dziewczęta — wiadomo. Cholo, chóla — najwięcej pogardy okazują im przybysze z gór, którzy przed miesiącem dostali pracę w pralni lub zostali służącymi.
Regularnie podjeżdżały cóllectwos, zatrzymywały się na chwilę w zwyczajowo tylko oznaczonym miejscu, zabierały oczekujących pasażerów i zwinnie ruszały w drogę, nie marnując ani czasu, ani miejsca na jezdni. Śmigały przez przecznice, karnie stłoczone okrążały parki lub wielkie budynki, wpadały w prostą, wysadzaną palmami Avenida Areąuipa.
Budynki, drzewa, jakieś szyldy leciały obok jak pociski. Od czasu do czasu bolid na pięciu pasażerów zwalniał i zatrzymywał się na rogu. Ktoś wysiadał. Kierowca obrzędowym ruchem informował od tego momentu potencjalnych pasażerów, ile ma miejsc w wozie. Każdy nowo przybyły, zanim zaczął wygniatać sfatygowane siedzenia collectivo, grzecznie witał się kurtuazyjnym: Buenas tardes.
W collectivo raczej się nie rozmawia. Wszyscy siedzą zamknięci w sotiie, ale wystarczy zagadnąć kogoś, aby otrzymać odpowiedź miłą, jak od dobrego znajomego.
121
rowcy. I już są nowi. Buenas tardes.
Główny plac dzielnicy Miraflores jarzy się światłaimi. Aby dojechać do zaprzyjaźnionego domu, trzeba przesiąść się do autobusu. Za przykurzoną szybą zostaje rozświetlony plac. Wkrótce rozpoczną się domy nowej dzielnicy ciągle rozrastającego się miasta. W pustawym autobusie znowu wraca drażniąca kwestia. Polacy i peruwiańska ornitologia. Dziwne to i frapujące. Akurat my! W zaśnieżonej Warszawie trzytomowe dzieło o tropikalnym ptactwie. Jak do tego doszło?
Pionierami polskiej ornitologii w peruwiańskim lesie byli Konstanty Jelski i Jan Sztolcman. Badania terenowe obu tych ludzi były zainicjowane, a i finansowane w dużej mierze przez dwóch magnatów: Konstantego i Aleksandra Branickich. Zbierane przez Jelskiego i Sztolcmana okazy dostarczane były na bieżąco do Gabinetu Zoologicznego w Warszawie przez wiele lat. Zdumiewające, że ten przyrodniczy zbiór, jako jeden z nielicznych w Polsce, przetrwał do dziś, pomimo wszelkich wojennych kataklizmów. Jelskiego, przebywającego w Gujanie, Branicki zaangażował listownie do zbierania fauny w 1876 roku. Jan Sztolcman, dwudziestoletni student, również wysłany na koszt Branickich do Peru, pracuje razem z Jelskim przez trzy lata, badając przyrodę peruwiańską do roku 1881, po czym przenosi się do Ekwadoru. Do Gabinetu Zoologicznego, a potem do powstałego w roku 1887 Muzeum Zoologicznego Branickich nieprzerwanie napływają z dalekiego lądu eksponaty.
W roku 1889 Braniccy wysyłają do Peru Jana Kali-nowskiego  z zadaniem zbierania i preparowania nowych okazów. Kalinowski zebrał w ciągu półwiekowej pracy w peruwiańskiej dżungli około pięciuset gatun-   ' ków ptaków i odkrył kilkanaście dotąd nie znanych.
122
Nowym Świecie kontynuował badacz Tadeusz Chro-stowski. Pierwsza jego samotna, w trudnych warunkach, wyprawa odbyła się w latach 1910—1911, drugą przerwała mu pierwsza wojna światowa. Chrostowski odkrył ptaka zwanego brodaczem.
W Polsce międzywojennej ogromnym nakładem wysiłków udało się Chrostowskiemu zorganizować trzecią wyprawę, tym razem do Brazylii. Niestety, zmarł on w czasie tej podróży. Jeden z jego towarzyszy, Tadeusz Jaczewski* przywiózł do Polski samych ptasich okazów ponad tysiąc sztuk, wśród nich zaś odkrytego na nowo ptaka zwanego garncarzem.
W ornitologii południowoamerykańskiej dokonali więc Polacy niemało, a przecież nie tylko ptakami interesowała się polska nauka. Przed Jelskim i Sztolcma-nem w Nowym Świecie pojawiła się niezwykła postać Józefa Warszewicza.
Był w swoim czasie najwybitniejszym znawcą południowoamerykańskich storczyków. Człowiek ten na dziewiczych obszarach Ameryki Środkowej, a później w Peru, Boliwii, Chile i Brazylii prowadził eksplorację przyrodniczą niemal przez dziesięć lat (do roku 1853). Zdumiewa przy tym sposób, w jaki zgromadził on swoje zbiory. Warszewicz wędrował w dżungli przeważnie samotnie i oczywiście pieszo. Rzeki przebywał odważnie albo wpław, albo na kłodach, niczym człowiek pierwotny.
Mimo potwornych niebezpieczeństw, na jakie się narażał, zdołał zebrać próbki kory wszystkich gatunków drzew chinowych, nasiona 1400 gatunków roślin, żywe okazy nieznanych storczyków, 540 gatunków owadów, a ponadto muszle, zielniki. Był więc przykładem nieustraszonego naukowca, obdarzonego prawdziwą pasją i pionierskim duchem. Warszewicz po powrocie z dru-
123
wie i podniósł Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego' do poziomu najsławniejszych w Europie*.
Nic dziwnego też, że jego imię nadano wielu roślinom odkrytym przez tego wspaniałego człowieka. Nazwy te Stanowią trwały pomnik pamięci o nim.
Drugim Polakiem, którego działalność może budzić zazdrość i zdumienie, a jednocześnie chyba narodową dumę — jest Witold Szyszło. Niezwykły ten, zmarły w 1963 roku człowiek należał z pewnością do ścisłej czołówki naszych podróżników, jeśli godzi się użyć tak sportowego określenia.
Szyszło rozpoczął swoje podróże w pierwszym roku naszego XX Wieku i nie zaprzestał ich praktycznie do śmierci. Odwiedził Afrykę, Antyle, Meksyk, USA, Gujanę Brytyjską, Hawaje, Japonię, Chiny, Cejlon... Nie sposób wymienić całego „urobku" podróżniczego Szyszły. Wydał kilka książek w języku polskim i francuskim, napisał tysiące artykułów, został członkiem kilku szacownych towarzystw geograficznych. Był pier-szym Polakiem, który opisał z autopsji słynne jezioro smoły ziemnej na Trynidadzie; spod jego pióra wyszedł też pierwszy w literaturze polskiej opis Wysp Kanaryj-skich.
Z przyrodą Ameryki Południowej Witold Szyszło zetknął się po raz pierwszy gdzieś koło roku 1905, w roku zaś 1915 osiadł na stałe w Peru, i ta'm niezmordowanie przez pół wieku zajmuje się boliwijską, peruwiańską i brazylijską Amazonią, organizując około tuzina wy-
* W roku 1960 miałem okazje, uczestniczyć w transporcie 75 okazów orchidei brazylijskich dla Ogrodu Botanicznego w Krakowie. Był to pierwszy transport południowoamerykańskich kwiatów dla Polski od czasów Warszewicza. Jego inicjatorem i sprawcą był Brazylijczyk, a Polak z pochodzenia, inż. Edmund Gardoliński z Porto Alegre. Jako prezes miejscowego koła miłośników storczyków (Circulo Gaucho de Orąuidofilos), zdołał on od swoich kolegów zebrać wspaniałe okazy storczyków, dołożył własne, przygotował do transportu i wraz z pozdrowieniami dla Starego Kraju przekazał marynarzom polskiego statku „Hugo Kołłątaj", który zawinął do Porto Alegre z jednym pasa żerem na pokładzie, to znaczy ze mną,
124
ku 1955 w Limie gruba księga po hiszpańsku, pod tytułem La Naturaleza en la America Ecuatorial, co na polski należałoby przetłumaczyć jako „Przyroda Ameryki Równikowej", a przetłumaczyć wypadałoby nie tylko tytuł. Dzieło Szyszły, ze względu na swoje wysokie walory poznawcze, zyskało w fachowej prasie zagranicznej znakomite recenzje.
W dziele tym autor opisał przeszło pięć tysięcy roślin i blisko tysiąc gatunków zwierząt w Amazonii. Podał też wartościowe informacje z innych dziedzin nauki, jak klimatologia, geologia itp. Nasz podróżnik zaprezentował w swoim dziele pogląd, polemizujący z mitem o zabójczym „zielonym piekle". Szyszło traktował Amazonię jako przystępny świat, pełen niezmiernych bogactw czekających na człowieka. Witold Szyszło, pisząc do Polski do Wacława Słabczyńskiego już jako 75-letni człowiek, informował go: „...A w roku 1957 znowu do Amazonii, której klimat mi na zdrowie doskonale robi, wbrew bzdurom pisanym o niej" *.
Do polskich znakomitości na terenie Ameryki Południowej należy również zaliczyć lekarza Piotra Czer-niewicza, który, osiedliwszy się w Brazylii, słał listy do „Biblioteki Warszawskiej", a w okresie późniejszym, pod nazwiskiem „Chernowicz", wydał dzieło medyczne opisujące wody mineralne i lekarskie rośliny tego wielkiego kraju. Praca ta została nagrodzona orderem przez panującego wówczas cesarza Brazylii.
Te trzy przykładowo rzucone nazwiska świadczą wymownie, że Polacy mają swój całkiem pokaźny wkład w eksplorację nawet tak odległych i trudnych regionów jak Amazonia. A przecież można by nie tylko w dzie-
• W. Słabczyński: „Polscy podróżnicy i odkrywcy". W-wa 1973, str. 341.
125
i
zyc. wfasciwie to irzeDa ino.wn; nawei o skich badań w tym rejonie świata. Tak na przykład znany nam już Konstanty Jelski pracował jakiś czas z Janem Sztolcmanem, którego wprowadzał w zagadnienie i który zastąpił go potem na stanowisku kustosza muzeum przyrodniczego w Limie. Sztolcman zaś stał się niejako przewodnikiem w początkowych badaniach wybitnego geologa, paleontologa i geografa — Józefa Siemiradzkiego, w czasie wspólnych badań w Ekwadorze. Obaj naukowcy mieli pokaźny dorobek naukowy w postaci nie tylko publikacji. Imieniem Sztolcmana, który odnalazł niezwykle rzadki i zaginiony gatunek kolibra Loddigesia mirabilis, podobnie jak Warszewicza, Jelskiego i Branickiego, nazwano wiele gatunków ptaków, kwiatów i zwierząt. Siemiradzki zaś za swoją pracę naukową i kartograficzną doczekał się u historyków brazylijskich miana „najwybitniejszego geologa Brazylii".
Nie sposób też pominąć milczeniem faktu, że aktualnie Celestyn Kalinowski, jeden z potomków Jana Kali-nowskiego *, kontynuuje pracę ojca i zajmuje się łowieniem oraz dostarczaniem ptasich eksponatów dla gabinetów ornitologicznych na całym świecie. Trzeba wspomnieć też, że osiadły w Brazylii polski podróżnik i filmowiec, Edmund Bielawski, dotarł kilka lat temu powyżej jeziorka, z którego bierze początek Ma-rańon, odznalazł tam rzeczkę spływającą do jeziora Lauricocha... przedłużył w ten sposób wielką Amazonkę o 30 kilometrów. Bielawski, były komandos, spłynął następnie z biegiem Marańon i Amazonki. W ciągu wielu miesięcy, borykając się z przyrodą i trudnościami, nakręcił kolorowy film o Wielkiej Rzece.
• Jan Kalinowski zmarł w głębi Peru w roku 1941, pozostawiając po sobie dziewiętnaścioro (!) dzieci.
Wokół „Pępka"
Leciałem do Cusco. Była to najbardziej wyświechtana turystyczna trasa, jaką można sobie w Peru wyobrazić. Do Cusco, do „Pępka Świata", jak nazywali swoją stolicę niezbyt skromnie Inkowie, dotrzeć się stara właściwie każdy cudzoziemiec, który znajdzie się w Peru. Z Cusco niedaleko do owianego tajemnicą Machu Picchu, łatwo też dojechać stamtąd nad brzeg słynnego jeziora Titicaca.
Początkowo lecieliśmy nad morzem wzdłuż lądu. Później pilot nabrał jakby głębszego oddechu, skręcił ostro i zaatakował frontalnie pionową ścianę Andów. Nie wiem, czy tak nakazywała mu instrukcja, czy fantazja. W każdym razie poszarpane turnie, wypiętrzone pagóry i strome ściany skalne przesuwały się niepokojąco blisko naszego płatowca. Wszystkie te, cudowne zresztą w swojej posępnej grozie, skały wymieszane były dość gruntownie z chmurami, tak że na dobrą sprawę nigdy nie było się pewnym, czy na wierzchołku kolejnej przesuwającej się pod iskrzydłami góry leży śnieg, czy malowniczo udrapowany obłoczek.
Krajobraz był niezwykły. Na dodatek zaś próżność podszeptywała, że oto, panie dziejku, leci się nad chmurami, ale poniżej szczytów andyjskich, jak kondor, panie dziejku... Ja jednak za górami nie przepadam;
127
 xiicLiijLicuiuc   uwalani
alpinistów, zarówno w Tatrach, jak i Himalajach, nie są wystarczająco rekompensowane widokami, jakie ewentualnie roztoczą się przed dzielnymi ludźmi po osiągnięciu kolejnego szczytu. Zupełnie zaś już nie rozumiem karkołomnej wspinaczki szczególnie trudną drogą na szczyt, który zdobyć można szlakiem nierównie łatwiejszym. Cóż, nie rozumiem — moja strata. I niech mi taternicy wybaczą.
Lot na płaskowyż, na którym leży Cusco, w dzisiejszej dobie trwa niespełna dwie godziny. Tę samą mniej więcej trasę sztafeta kurierska przed wiekami pokonywała w trzy doby, czyli też bardzo szybko.
Stolica dawnego Imperium Inków opisywana była, także w Polsce, dziesiątki, ba, setki razy. Samo miasto — jeśli nie słuchać podszeptów historii, wielkiego wrażenia nie robi. Ułożone w płaskiej misie doliny, ze swoimi zabytkami i nowoczesnym dworcem lotniczym — wygląda podobnie jak inne studwudziestoty-sięczne miasta w pohiszpańskiej Ameryce. Katedra ufundowana przez Pizarra mogłaby zdobić równie dobrze rynek któregoś z 'miast kalifornijskich, jak i boliwijskich.
W Cusco pouczająca jest pielgrzymka — bo tak to trzeba chyba nazwać' — do położonego niemal w śródmieściu Torreon Incaica. Jest to część cudownej zapewne niegdyś Świątyni Słońca Inków, najważniejszego punktu całego Imperium. Z zewnętrznych ścian tej budowli Hiszpanie zdarli, jak mówią przekazy, około siedmiuset szczerozłotych płyt, których łączna waga mogła sięgać trzech—czterech ton. Budowla już nie istnieje. Jej dolna część z wyolkrąglonym fragmentem Wieży  Inkaskiej Stanowi podstawę  wzniesionej  przez
128
 uummgo. jxosciół ten' zf-stałem poważnie, i nie po raz pierwszy, nadwątlony kolej nylm trzęsieniem ziemi.
Tymczasem resztki murów Świątyni Słońca nie wykazywały najmniejszych uszkodzeń. Doskonale wygładzone kamienie trwały, idealnie przylegając do siebie, bez najmniejszej szczeliny. Ogromne głazy, układane bez spoiwa, nie rozsunęły się przez wieki nawet o milimetr,  a  charakterystyczne okna budowli inkaskich, w kształcie trapezu, zachowują ten sam obrys, jaki nadano im w chwili budowy. Natura obeszła się nader łaskawie   z   imponującym   dziełem   indiańskich   rąk sprzed  wieków.  Hiszpanie  natomiast zostawili trwałe ślady swego wandalizmu. W inkaskich murach widoczne są szczerby świadczące o miejscu, skąd wyrwana została złota tarcza słońca — opiekuna państwa i ludu. Ten szczerozłoty krąg — przy podziale obfitych łupów przypadł jednemu tylko żołnierzowi nazwiskiem de Le-guizamo.  Dzielny ten wojak przegrał swoją zdobycz w  kości,  nim  nastał  ranek.   Dzięki  niemu  powstało popularne   hiszpańskie   porzekadło:   „przegrać   słońce przed wschodem". Dalsze losy wizerunku słońca są nie znane. Prawdopodobnie święte godło Inków przetopiono jak zwykły złom, aby ułatwić sobie podział i transport. Takim samym zabiegom poddano tysiące innych złotych przedmiotów pełnych wyrazu i artystycznego kunsztu. Czego zaś nie ośmielili się zniszczyć prostaccy konkwistadorzy — zatracili hiszpańscy szlachcice. Kazali w mennicy przetopić złote cacka i wybić monety. Z tego złota wyrastały świątynie podobne do Santo Domingo w Cusco, gdzie z tandetnych stropów sypały się paździerze i sterczały fatalnie obrobione połamane belki.   Zaiste,   wygląd   współczesny   obu   przybytków kultu: inkaskiego i chrześcijańskiego — budzi refleksje.
8 — Delfiny  z  Ucayalł
129
cielą. Takiego Meksykanina jeszcze nie widziałem. Chudy, wyleniały blondyn z wystającą grdyką i niebieskimi oczami. Na kartce stało: Jose H, Guzman, geograjo. Mexico Ciudad.
Geograf zainteresował się Polakiem. Byłem podobno w ogóle pierwszym osobnikiem itej narodowości, którego spotkał w swojej krótkiej jeszcze karierze naukowca. Mieszkaliśmy obaj w skromnym hoteliku przy Alei
Słońca.
Jose okazał się sympatycznym chłopem o rozległej wiedzy' i podobnych zainteresowaniach. Zaraz na wstępie naszej znajomości zadziwił mnie wiadomością, że przed kilku dniami dotarł niemal do źródeł Amazonki.
—  Przed paru dniami? Więc jakim sposobem  jest
pan teraz tu, w Cusco?!
—  Właśnie dlatego jestem w Cusco, że byłem u źródeł Amazonki.
—  Nie rozumiem.
—  Wracam ze stoków Mount Huagra, czyli Rogatej
Góry.
—  Nadal nie rozumiem.
—  Apurimac bierze swój początek na wysokości prawie siedemnastu tysięcy stóp, niemal pod szczytem tej góry   — tłumaczył mi cierpliwie.
—  Być może, ale Marańon...
—  Rzeka Marańon jest zwykłym dopływem Amazonki, niczym więcej.
„Jose Guzman,  jesteś fachowcem, ale nie pozwolę robić z siebie foalona" — pomyślałem.
—  Panie Guzman, pan jest wprawdzie geografem, ale dziewięćdziesiąt procent encyklopedii świata, jeżeli nie   sio   procent,   uznaje   właśnie  Marańon   i   jezioro Lauricocna w Cordillera Huavhuash (popisywałem się)
130
,j<iu.   lYMjjiAie encyklopedie nie mogą się mylić!
— Pozwoli pan, że będę się upierał — przemawiał łagodnie, jak do dziecka, Meksykanin. — Najmodniejsza, jeśli tak można określić, teza w geografii mówi, że rzeka tam się zaczyna, gdzie zaczyna się jej najdłuższy dopływ. Powtarzam: najdłuższy, a nie największy. W 1963 roku francuski podróżnik Michel Perrin wskazał na Apurimac, który zaczyna się sto trzydzieści mil stąd, na południe od Cusco. Amerykańscy naukowcy, a między innymi tak poważna instytucja, jaką jest National Geographic Society, uznała Apurimac za źródło Amazonki. Nie tak dawno nawet dwoje naukowców pod flagą tego właśnie towarzystwa spłynęło Amazonką od jej źródeł aż do ujścia. Zaczęli od Wielkiego Mówcy.
—  Skąd zaczęli?
—  Od Wielkiego Mówcy,  to znaczy od Apurimac. Nazwę tej rzeki w kiczua tak właśnie należy tłumaczyć. Aipurimac zresztą naprawdę mówi, i to bardzo głośno, zapewniam pana. W swoim górnym biegu jest to rzeka szalona, przedziera się przez góry z prawdziwym rykiem.
—  Więc wszystkie dotychczasowe pomiary Amazonki są nic 'niewarte? — zacząłem powoli kapitulować.
—  A tak — pogodnie  stwierdził mój  geograf.  — Jeśli przy ujściu Amazonki przyjąć  za główny nurt rzekę Para,  czyli południową odnogę  w stosunku do wyspy Marajó, to Amazonka liczy sobie cztery tysiące sto dziewięćdziesiąt pięć mil i  jest nie  tylko najpotężniejszą,   ale   i   najdłuższą   rzeką   świata!   Dłuższą dokładnie o pięćdziesiąt mil od Nilu, zwłaszcza że zalew przy tamie assuańskiej skrócił rekordzistę o parę meandrów.
—  OK. Poddaję się i zapraszam na drinka.
131
Jose zyskiwał w moicn oczacn z         t g
jomości. Był naprawdę zakochany w Amazonce. Świeżo po dyplomie, zamierzał poświęcić się właśnie badaniom nad Rio Mar (Rzeka-Morze), jak nazwali jego ukochaną Hiszpanie.
—  W tym, roku wstępnie zaliczyłem źródła i kawałek Apurimacu.   W  przyszłym — urlop  poświęcę  na  Rio Tambo i Ucayali. Potrwa parę lat, ale będę mógł coś napisać  poważnego,   a   wtedy...   wtedy może  dostanę pracę, o jakiej marzę... w prawdziwym naukowym instytucie, może za granicą... Pomyśl, co za teren do badań! Amazonia to prawie dwa i pół miliona mil kwadratowych, czyli po waszemu ponad siedem milionów kwadratowych   kilometrów,   pięćdziesiąt   tysięcy   mil żeglownych  rzek.   Z   tysiąca   stu   dopływów   dziesięć jest   dłuższych   niż   ten  wasz   europejski  Ren.   Dwa tysiące gatunków ryb w rzece i dopływach — zachłystywał się.
—  Jose, to przyszłość. Ale powiedz, czego już dokonałeś?
Meksykanin nie dał 'się prosić. Popłynęła barwna opowieść o wiosce Cailloma jako punkcie wypadowym do ataku na źródło. O mozolnej wspinaczce i potwornie zimnym noclegu w górach na wysokości pięciu kilometrów i wreszcie o szerokim na dłoń strumyku, który po paru tysiącach kilometrów rozlewa się do szerokości osiemdziesięciu kilometrów.
—  Pijąc z tego źródełka tam na górze, śmiałem się w duchu, że z pewnością obniży się przez to poziom wody przy ujściu Amazonki.
Sympatyczny był ten meksykański muchacho.
—  Muszę ci się zwierzyć — mówił dalej Jo'se — że rozmawiając z ludźmi, zapisałem sobie, jak zmienia się nazwa   tego   strumyczka,   który   wypływa   z   Rogatej Góry. Może to będzie jakiś przyczynek. Otóż najpierw
132
go, a potem juz rzeKa /ypurimac.     *      '¦'..........""'"
—  Brawo. Twoje badania nie są bezcelowe, już je zapisuję. Z pewnością przydadzą się, choćby mnie.
Josś upewnił się, czy nie ikpię z niego, i poważnie powiedział:
—  To dla mnie ważne.  Naprawdę interesujesz się Amazonką?
—  Naprawdę.
Tu zdradziłem mu 'swoje zamiary. O tym, że czekam na kolegów, że chcemy dostać się nad Ucayali, że były tam niegdyś tereny koncesyjne przyznane polskim osiedleńcom, że wreszcie chcemy jak najwięcej z tej Amazonki zobaczyć i sfotografować.
Meksykaninowi zabłysły oczy.
—  Będziesz nad Ucayali, a ja dopiero za rok. Idziecie z kamerami — to cała ekspedycja.
—  O ekspedycji nie ma mowy. Na to trzeba masę pieniędzy, których  nie mamy. To będzie przygoda... Może nawet z pakaraną, którą odkrył Polak, pewnie słyszałeś?
Jose zrobił wielkie oczy.
—  Polak odkrył gryzonia w Ameryce Południowej? To   niemożliwe...   Pamiętasz   może   nazwę   łacińską?... Maim na górze podręcznik.
Powiedziałem. Jose poszedł. Wrócił. Właściwie powinienem się obrazić, że mi nie wierzy, ale on uścisnął mi rękę z taką powagą i tak był przejęty polskim od- . kryciem, że nie oparłem się pokusie, żeby nie opowiedzieć mu jeszcze o Domeyce, Malinowiskim, Warsze-wiczu, a wreszcie o Szyszle.
Jose długo kręcił głową,  a potem z  właściwą mu emfazą zadeklamował:
—  Jesteście   wielkim  narodem.  A ja  będę  musiał uczyć się od nowa historii botaniki, zoologii i techniki.
133
 o ósmej  zapukam do ciebie. Przygotuj  się  tta wszelki wypadek, może gdzieś pojedziemy.
Następnego dnia punktualnie o ósmej zjawił się Jose.
—  Ponieważ bodziesz nad Ucayali, a więc należysz do   nie istniejącego  Bractwa  Wielkiej  Rzeki.  Musisz zostać wtajemniczony. Chodź.
Jose zaprowadził mnie do czekającego na dole odrapanego nieco łazika. Za kierownicą siedział młodzian o wyraźnie indiańskich rysach, ubrany w poncho.
—  Mój przyjaciel Pedro — przedstawił mi kierowcę Jose — pracuje w tutejszym urzędzie do spraw rolnictwa.
Pojechaliśmy. Jose nie zdradził celu podróży. Pierwszy przystanek nastąpił już po kilkunastu minutach jazdy. Wspaniałe ruiny. Charakterystyczne trapezoi-dalne okna. Znowu zadziwiająca dokładność w pasowaniu olbrzymich głazów. Niektóre około trzystu ton. Inkowie nie znali nawet koła, nie mówiąc o wielokrążku. Jak ustawiono te kamienie? Jakim sposobem obrobiono tak idealne płaszczyzny? Stanowi to tajemnicę, którą pochłonęły wieki. Może rzeczywiście Inkowie znali roślinę, której sok zmiękczał kamień? Nauka nie przyniosła jeszcze wyjaśnienia. Forteca nosi nazwę Sacsahuaman.
W ipobliżu widać było barwnie ubrane dziewczęta prowadzące stadko lam. Zwierzęta te, zarówno dziś, jak i przed wiekami, zaliczają się do największych bogactw mieszkańców gór. Nie tylko zresztą lamy, ale cała rodzinka bliskich krewniaków wielbłądów, to jest także alpaki, guanako i wigonie. Lamy i alpaki ludzie z gór oswoili bardzo wcześnie. Zwierzęta te dostarczały im nie tylko mięsa, wełny i opału (wysuszony nawóz), lecz   także   służyły   jako   zwierzęta   juczne.   Guanako
134
"obszarach do.^zis) w stanie dzikim. Źa czasów Inków wigonie, małe zwierzęta wielkości kozy, dla zwykłych Indian stanowiły ta/bu. Ich delikatna wełna była przeznaczona wyłącznie dla arystokracji Inków i wyrabiano z niej przepiękną odzież. Do dzisiaj bajecznie lekkie tkaniny z wełny wigoinii osiągają w Peru wysoką cenę rynkową.
Hiszpanie, którzy pierwszy raz zetknęli się z lamą w Peru, poświęcili wiele zapisków temu zwierzęciu. Jeden z nich, Augustin de Zarate, tak skarży się na lamę w roku 1544:
„Ta peruwiańska owca jest bardzo wytrzymała, może biegać w razie potrzeby szybko, ale tego nie lubi. Kiedy jedzie się na niej wierzchem, a ona jest zmęczona, lub kiedy ponagla się ją do biegu — zwierzę odwraca głowę do tyłu i pluje w twarz jeźdźcowi bardzo śmierdzącą śliną".
Dziś opinia o złośliwości lamy nie uległa zmianie. Wiadomo też dokładnie, że lama godzi się nosić wyłącznie ładunek o wadze nie przekraczającej trzydziestu kilogramów. Jeśli bagaż jest choć trochę cięższy, zwierzę kładzie się i żadna siła nie potrafi zmusić je do marszu.
Jedziemy w cudownej górskiej scenerii. Wspaniałym patronem naszej drogi jest prawie siedmiotysięczny szczyt Salcantay pokryty lodową czapą. Ta droga prowadzi na zachód, ku Pacyfikowi. Pod gładką powierzchnią asfaltu leżą kamienie, ułożone przed pięciu wiekami przez Inków. Tędy w XIV wieku wyszła z żyznej doliny Cusco armia wojowników inkaskich, aby poszerzyć włości Dzieci Słońca. A potem, kiedy już Imperium sięgało od Kolumbii do Chile, setki tysięcy ludzi budowało gościńce, jakich nie znał współczesny im świat.
135
rńienieeuriopejslkich kcMCwlstacKłrow. „y ryki Południowej" wybudowali tysiące kilometrów dróg! W górach! A więc w niezwykle trudnych warunkach terenowych, a robotę wykonali porządnie, bo szlaki ich przetrwały we fragmentach do dziś, podobnie jak mury twierdz, Metoda do-ro znana była, jak widać, od dawna.
Zasadniczym, kręgosłupem sieci drogowej Imperium Dzieci Słońca był szlak biegnący z północy na południe przez całą długość państwa. Biegł on między dwoma pasmami Andów i liczył sobie, ni mniej ni więcej 5300 kilometrów. Mało tego! Równolegle do Wielkiej Królewskiej Drogi biegła krótsza nieco droga nad brzegiem Pacyfiku („tylko" 4300 kilometrów). Prowadziła ona przez pustynie, co też świadczyć może o wysiłku jej budowniczych. Te dwie główne arterie Imperium wiązały ze sobą w różnych miejscach drogi łącznikowe, biegnące głównie wzdłuż rzek spływających z góry, ale nie tylko. Często prowadziły po trawersie zboczy, a w wielu partiach tworzyły nie kończące się schody wykute w litej skale. Niektóre z tych gościńców prowadziły na zawrotnej wysokości, przekraczającej pięć i pół kilometra.
Obie główne drogi miały zaprogramowaną szerokość ośmiu (!) metrów i zwężały się tylko wówczas, gdy warunki terenowe do tego zmuszały. Tam jednak, gdzie było można, standard był utrzymywany rygorystycznie. Drogi te, zwłaszcza w pobliżu miast, setkami kilometrów były starannie brukowane. Inżynierowie Inków potrafili, tak samo jak ich dzisiejsi koledzy, budować ściany oporowe, a także nasypy na terenach bagnistych, że nie wspomnę już o tunelach i innych inżynieryjnych sztuczkach. Wzdłuż Wielkiej Królewskiej Drogi pomyślano o rowku, w którym ku wygo-
136
 sttuzuiiu iz,tjuy uizew
 uiema. Jro-

myślano również o przydrożnych gospodach tambos, gdzie można 'było, niczym we współczesnym motelu, zatrzymać się na nocleg, odpocząć i posilić się.
Obok tych instytucji istniały strategiczne składy wojskowe oraz magazyny żywnościowe. Wszystkie te wygody służyły przede wszystkim podróżującym urzędnikom administracji, inspektorom i znaczniejszym notablom. Zwykli poddani Jedynego Inki mogli tylko pracować do śmierci w jednym zawodzie. Za opieszałość w pracy, za lenistwo karano śmiercią.
Obok zwykłych moteli istniały jeszcze jak gdyby hotele kategorii „S", przeznaczone wyłącznie dla władcy i ieg° rodziny. One także pozostawać musiały pod troskliwą opieką miejscowej ludności. Warto wspomnieć, że drogi, pobudowane przez Inków w ciągu zaledwie stu lat, miały, łącznie z podrzędnymi traktami, długość około dwudziestu tysięcy kilometrów. Były one doskonale konserwowane dzięki istnieniu specjalnej służby drogowej.
Hiszpanie w stosunkowo krótkim czasie wszystkie te szlaki doprowadzili do ruiny. Częściowo były tu winne podkowy końskie li koła powozów, głównie jednak zawinił brak sprawnego systemu konserwowania dróg. Tu Inkowie przewyższali zdecydowanie swoich zwycięzców. Jaskrawym dowodem, choć w nieco innej dziedzinie, jest fakt, że poczta hiszpańska, posługująca się konnymi posłańcami, dostarczała wiadomości czterokrotnie wolniej niż inkascy szybkobiegacze. Inkowie po swoich drogach potrafili również przeprowadzać karawany lam złożone z 25 tysięcy sztuk *.
Wszystkie szlaki Inków schodziły się  na  Świętym
• Według książki Bolesława Orłowskiego „Przygody pionierów cywilizacji". Warszawa  1870.
137
Faństwd Czterech stron" świata —-"'prowadziły do wszystkich rozległych prowincja.
„Drogi Inków — pisał Aleksander von Humboldt — były najbardziej użyteczne i zdumiewające z dzieł kiedykolwiek dokonanych przez człowieka".
Dla mnie, ze względu na nadchodzącą wyprawę, najciekawsza 'byłaby wędrówka drogą zwaną Anti-Suyu, która wiodła na północny wschód, do dżungli. Były to rubieże Imperium, droga więc kończyła się ślepo nad Urubambą, około stu kilometrów poniżej Machu Picchu. W tym też kierunku idą do dziś poszukiwania naukowców i awanturników, którzy pragną odnaleźć yUcambę, ostatnią legendarną stolicę Inków ukrywających się przed Hiszpanami. My jednak jechaliśmy akurat w przeciwnym kierunku — Wielką Drogą Królewską.
Samochód zjechał na pobocze. Kiedy umilkł warkot silnika, dobiegł mnie potężny huk wody. Znaleźliśmy slię nad stromym kanionem, szerokim nie więcej niż pięćdziesiąt, sześćdziesiąt metrów. Wokół, w bliższym i dalszym planie, piętrzyły się góry, w dole ryczała rzeka.
Apurimac-chaca, czyli most, którego dawno nie ma, a który stał się sławny niemal tak samo jak złoto Atahualpy.
— To tu istniał niegdyś Most San Luis Rey — zaanonsował Jose.
A więc to tu umierali ze strachu dzielni konkwistadorzy, kiedy wypadło im po tym wiszącym moście przekraczać rzekę. Tu zachwycał się nim Humboldt. Jego opis natchnął następnie dwóch pisarzy — Prospe-ra Merimee, a zwłaszcza Thorntona Wildera, którzy go unieśmiertelnili właśnie jako The Bridge oj San Luis Rey. Byłem wdzięczny obu moim towarzyszom,
138
"Czyć miejsce, które "znałem jedynie że "starego" sztychu.
Rzeka huczała ze dwieście metrów w dole. Wyobraźnia mogła pracować z autentycznym podkładem akustycznym.
I oto widzę kamienne pylony służące jako wsparcie dla potężnych lin z włókien agawy. Ich grubość niemal jak tułów człowieka. Liny nośne i inne, tworzące poręcze.
Oto Jedyny Inka wraca do Świętego Miasta. Niezliczone tłumy jeńców ze związanymi rękami przeszły już na drugą stronę mostu. Poza nim znajduje się również pokaźne, liczące ponad tysiąc sztuk stado lam z ładunkiem obfitych łupów. Miękko stąpają lamy, cicho suną sandały pieszych. Na most wkracza teraz oddział przybocznej gwardii władcy. Bogato zdobiona broń — tarcze, kolorowe tuniki, proce, maczugi i włócznie. Władca podróżuje w wielkim majestacie. Okazała lektyka spoczywa na ramionach najprzedniejszych dostojników Imperium. Przejęli ją przed chwilą od specjalnie dobranego oddziału tragarzy. Tron Inki błyszczy potem słońca (złoto) i łzami księżyca (srebro). Okazała lektyka ze zdobionymi zasłonami wykonana jest z cennego drewna inkrustowanego drogimi kamieniami i szlachetnym metalem. Wśród rozsuniętych zasłon i poduszek Jedyny Inka — w lekkim płaszczu z wełny wigonii, z przepaską na czole zdobioną kolorowymi piórami i z wizerunkiem słońca na piersi. Lekko chwieje się most nad Wielkim Mówcą. Władca wraca do Cusco. Tysiące okrytych chwałą żołnierzy przekroczy tuż za nim Apurimac. Migocząca broń i kolorowe ubiory grają pełnią barw na tle pokrytego obłokami nieba.
— Most eksploatowano ponad pięćset lat. Ostatecznie zniszczał dopiero około roku  1890. — Jose przerwał
139
V.
T
pokarać pytaniami.
—  Więc kiedy most powstał?
—  Historycy przypuszczają,  że  za panowania  Inca Roca, gdzieś koło roku 1350. Oczywiście dla celów podboju. Inkowie zaczęli wówczas poszerzać Imperium. Tu był ich Rubikon.
—  Czy to był jedyny most wiszący?
—  Tej klasy jedyny. Największy w obu Amerykach. Wiszące  przęsło  miało   około    pięćdziesięciu  metrów. Kiedy w  1864 zmierzono liny nośne  tej  konstrukcji, okazało się, że ich długość, łącznie z odcinkami zakotwiczonymi na podporach, wynosi ponad sześćdziesiąt metrów. Liny iplecione były z cabuya, włókien rośliny takiej, jak ta — Jose wskazał na rosnącą w pobliżu agawę.
—  Dobrze, a ile mogło być w ogóle wiszących mostów  z  nawierzchnią   z  żerdzi,  barierkami  itp.,  czyli mostów wiszących luksusowych?
—  Tego nikt nie wie. Przypuszcza się jedynie, że około czterdziestu sztuk. A skoro mówisz o luksusie, to musisz wiedzieć, iż zdarzało się, że istniały w pobliżu siebie dwa mosty równoległe. Jeden dla dygnitarzy, a drugi dla plebsu. Były też konstrukcje przeprawowe, zwane oroya. Oznaczało to pojedynczą linę, po której przeciągano kosz z podróżnym lub z ładunkiem.
—  Słyszałem też o mostach pontonowych.
—  Ty słyszałeś o mostach, a ja tylko o jednym. Rzeczywiście był taki na rzece   Desaguadero, zasilającej Titicaca. Ułożony był na łódkach z sitowia, czyli cabal-lito de totoro. Może jednak przestałbyś zadawać pytania, a zaczął podziwiać stalową konstrukcję współczesnego mostu?
Nie chciałem w ogóle patrzeć na to brzydactwo i cie-
140
tędy biegła woda, którą w jakimś sensie miałem nadzieję zobaczyć wkrótce już na Amazonce.
Sadowiliśmy się do wozu. Pedro nie miał zbyt wiele czasu, musiał wracać do miasta.
—  A czy istnieje aktualnie jakiś wiszący most nad rzeką Apurimac?
—  Nie słyszałem o takim — pośpieszył się Jose.
—  Owszem jest. Widziałem go niedawno po renowacji — odezwał się Pedro.
—  Jak to po renowacji?
—  Zwyczajnie. Ciągle jeszcze żyją w górach chaca camayocs, czyli strażnicy mostów, którzy co Toku, odwiecznym obyczajem, odbudowują swój linowy most, czyli keshwa chaca.
—  Czy to daleko stąd? — zapaliłem się.    "
—  Będzie ze trzysta kilometrów, w prowincji Canas. Ale dojazd trudny, a właściwie samochodem w ogóle nie da się tam dotrzeć.
—  Szkoda. Pieszo nie zdążę. A mógłby seńor powiedzieć coś bliższego?
—  Chaca wisi nad jedną z rzeczek zasilających Apurimac w górnym biegu. Gdzieś na wysokości trzech i pół, może czterech tysięcy metrów. Co roku most ten odbudowują okoliczni wieśniacy. Nie uwierzy pan, że do budowy mniej więcej 30-metrowego wiszącego przęsła potrzebują oni nie więcej niż 15—20 godzin. Za to ręcznie plecionych lin zużywają około siedmiu kilometrów.
—  Toż to olbrzymia robota! A jak wysoko nad rzeką wisi to inżynierskie dzieło?
—  Sądzę, że nie wyżej niż dwadzieścia metrów. Przechodziłem po tym moście. Dość zabawne uczucie. Ciekawe jest również, że okoliczni mieszkańcy stale się swoim mostem opiekują. Więc kiedy kończy się roczna
141
ków, że most jest już niepewny.
Pedro zmusił mnie do zadumy. W Limie o Indianach z gór przeciętny Człowiek z ulicy wyraża się dość pogardliwie. Tymczasem ci, rzeczywiście jakby przytłumieni, ospali z wyglądu ludzie co roku odbudowują most, bo tak kazał ich przodkom Jedyny Inka — przed z górą pięciu wiekami. Ci sami ludzie potrafili pierwsi oswoić cui czyli świnkę morską. Była ona, zarówno w najzamożniejszych jak i najbiedniejszych domach, najpospolitszym zwierzęciem domowym Imperium Słońca. Inkowie potrafili docenić także zalety szynszyli, której ojczyzną są właśnie Andy. Dzieci Słońca polowały na to zwierzątko z pomocą tresowanych łasic. Ze skórek szynszyli sporządzano królewskie płaszcze, co z dużą ochotą zaczęli naśladować władcy w Europie, a potem aktorki, bogacze, i tak aż do... zupełnego wytępienia sympatycznych zwierzątek. Na początku XX wieku cena futra z szynszyli dochodziła do itysiąca funtów szterlingów.
Gdy wytępiono już szynszyle w naturalnym środowisku, zaczęto dopiero myśleć o ich ochronie i hodowli. Okazało się wówczas (lata dwudzieste naszego stulecia), że nie istnieje już ani jedna zarodowa para. Amerykanin Chapman przez pięć lat poszukiwał tych zwierzątek w Andach, i to już na wysokości około czterech kilometrów nad poziomem morza. Ostatecznie udało mu się schwytać kilkanaście sztuk, które szczęśliwie dały ipoczątek nowemu pokoleniu szynszyli hodowanych w niewoli.
Jose H. Guzmana żegnałem z żalem w hotelowym hal-lu. Musiał już wracać do swoich zajęć. On miał blisko. Z kręgu kulturowego Inków leciał odrzutowcem w zasięg oddziaływania Azteków i Majów. Moja podróż
142
Po rozstaniu z Meksykaninem na pocieszenie zafundowałem sobie wycieczkę do Machu Picchu. Wszystkie foldery o Południowej Ameryce, nie tylko peruwiańskie, wspominają o Zaginionym Mieście, którego nie odnaleźli Hiszpanie, a które — z górą sześćdziesiąt lat temu — odkrył amerykański profesor. Wymarłe od wieków miasto, którego wyrzekli się antyczni mieszkańcy. Piękne kamienie, architektura, uprawne tarasy, Świątynia Trzech Okien, Słoneczne Obserwatorium, Święty Plac, Sala Moździerzy i Pogrzebowa Skała. Wyobrażałem sobie coś tak przez turystów zadeptanego jak nasza Śnieżka czy Kasprowy Wierch. Na szczęście nie miałem racji,
Machu Picchu to prawdziwe wiszące miasto. Pobudowane na skalnej cytadeli, wznosi się około siedmiuset metrów nad ciasnym zakolem Urubamby. 'Dokoła kożuch zieleni pokrywający okoliczne strome zbocza. Machu Picchu leży bowiem już dostatecznie nisko (2690 metrów), aby sięgały tu forpoczty górskiej dżungli. Zaginione miasto, bronione zakrzywionym kanionem rzeki, dostępne jest tylko z jednej strony. Tam właśnie były wartownie inkaskich strażników. Gród, położony w siodle między Huayna Picchu a Machu Picchu, tworzy niepowtarzalną kompozycję działalności ludzkiej z cudami natury. Całość jest zharmonizowana 'bez zarzutu.
O Machu Picchu, pomimo wieloletnich badań, wiadomo niewiele. Każda teza jest więc dobra. Jedna z nich głosi, że miasto, łącznie z pobliską twierdzą Ollaytaytambo, pobudowaną przy drodze anti-suyu, mogło stanowić jakby strategiczny rygiel Świętej Doliny Inków, ubezpieczający flankę Imperium przed chunchos — plemionami zamieszkującymi nieznane, a więc groźne dla Inków rejony porosłe dżunglą.
143
opisać. Jest to z całą pewnością miejsce godne bogów, na zawsze zapadające w pamięć wraz z całą scenerią gór i rzeki w dole.
Urubamba kilkaset kilometrów dalej łączy się z Ucayali, która w annałach polskiej emigracji stanowi rzekę, nad którą mieli zamieszkać przybysze znad Wisły.
Do Puno, nad brzeg Titicaca, pojechałem z czystej potrzeby ducha. Chciałem obejrzeć to największe jezioro Ameryki Południowej, najwyżej na świecie położony akwen żeglowny. Obszar wód owiany legendami Inków i cieszący się dużym zainteresowaniem współczesnych... przemytników. Tu słynny Thor Heyerdahl szukał specjalistów do budowy swojej nie mniej słynnej „RA", tu również żyją ludzie na islas jlotantes — wyspach pływających skonstruowanych z... sitowia.
Na tej wątłej podstawie bytowania Indianie Uru żyją już prawie cztery wieki. Plemię to nie chciało pracować niewolniczo u Hiszpanów; kilka rodzin spróbowało ucieczki na jezioro. Ale skaliste wysepki Titicaca nie nadawały się do zasiedlenia. Indianie stworzyli więc sztuczny „ląd", (budując pływające wysepki z sitowia. To samo tworzywo służy im do konstrukcji łódek zwanych caballo de totoro (koń z sitowia). Uruso-wie od wieków co trzy miesiące pokrywają swoje wyspy nowymi warstwami sitowia.
Utrzymują się z połowu ryb i polowania na dzikie kaczki. W peruwiańskim iporcie Puno wymieniają swoje „skarby" na potrzebne im produkty. Dzisiaj Uruso-wie korzystają również z pomocy państwa. Mają także na jednej ze swoich wysp szkołę oraz misję adwentystów. Żyją na swoim sitowiu, żenią się (rozwodów nie uznają) i umierają. Na wyspie z sitowia palą się wów-
144
13ają swego zmarłego skalistej ziemi na jednej z wysepek jeziora, która nie chciała przyjąć i wykarmić żywych. Często zdarza się na Titicaca, że pogrzebowym „konduktem" mocno zakołysze fala wywołana przez „Strzałę Inków" — wodolot sunący z Peru do Boliwii. We wszystkich przewodnikach przejażdżki po Titicaca zalecane są z wielką gorliwością. Nie wspomina się tam jednak, że na tym małym śródgórskim morzu (6900 kilometrów kwadratowych) występują często sztormy. Dzięki tym zjawiskom Titicaca jest prawdopodobnie jedynym miejscem na ziemi, gdzie turysta może za swoje pieniądze chorować na górską i morską chorobę jednocześnie.
10 —
7.....
UVLCUii.
Kierunek Ucayali
Po przyjściu „Żeromskiego" do Callao z portowej komory celnej udało mi się wydobyć bez większych zahamowań niezliczone toboły, statywy, kamery, walizy, kolorowe taśmy — jednym słowem, cały majdan, który przywieźli statkiem koledzy. Było oczywiste, że jest tego dziesięciokrotnie za dużo, aby w ogóle jakoś się poruszać, nie mówiąc już o ewentualnym marszu w dżunglę.
Stach z synem dostali dwa dni czasu na zredukowanie sprzętu do najpotrzebniejszych rzeczy i zdeponowanie reszty, po starannej selekcji, w naszym przedstawicielstwie. Niemal wszystkie papierzyska miałem w komplecie, bilety były zarezerwowane, pozostawało mi jedynie złożyć pożegnalne wizyty w zaprzyjaźnionych domach. Do najmilszych należał domek pani Doroty Unger — chodzącej encyklopedii spraw polskich i żywej kroniki polonijnej w Peru. W Limie ona znała wszystkich i ją znało całe miasto. Syn Thomas, jakkolwiek urodzony i wykształcony w Peru, ale posługujący się całkiem dofbrą polszczyzną — należy do wybitnych przedstawicieli peruwiańskiego życia gospodarczego. Pani Dorota przyjaźni się z niemal całą inteligencją techniczną Peru, gdyż jej tragicznie zmarły mąż Edward przez długie lata był profesorem tutejszej po-
146
W przytulnym saloniku pani Unger można było obejrzeć stare wydania polskich ksiąg, sporo współczesnej literatury, a także co bardziej udane wyroby naszej „Cepelii". Wszystkie one stanowiły dary wdzięcznych rodaków z kraju, którzy od lat masowo przewijają się przez zawsze gościnny dom „mamy" Ungerowej.
W tym samym salonie miałem pewnego wieczoru okazję poznać seńora Edgara de Habicha, dyplomatę, który chętnie opowiedział mi o swoim polskim przodku.
Inżyniera Jana Edwarda Habicha, uczestnika powstania styczniowego, sprowadził do Peru w roku 1869 Ernest Malinowski, autor projektu słynnej kolei trans-andyjskiej. Trzydziestoczteroletni wówczas inżynier Jan Habich uczestniczył w realizacji tego nadzwyczajnego przedsięwzięcia, za jakie do dzisiaj uznaje się tę jedyną w swoim rodzaju linię kolejową. Niezależnie od tego zajął się zorganizowaniem w Limie pierwszej wyższej szkoły inżynieryjno-górniczej, za co też głównie wdzięczna mu jest peruwiańska historia. Habich zorganizował również podwalmy życia naukowego w stolicy Peru, powołując do życia na przykład Peruwiańskie Towarzystwo Geograficzne, redakcję rocznika naukowego, nie mówiąc już o napisanych osobiście książkach naukowych z zakresu swojej specjalności.
W Peru, równolegle z innymi Polakami, działał także w owym czasie inżynier Władysław Folkierski. Pracował on przy budowie linii kolejowej do Cusco, został jej dyrektorem, a później dyrektorem żeglugi parowej na... Titicaca. Folkierski, podobnie jak Habich, poświęcał swój czas pedagogice; działał na Uniwersytecie San Marcos. W tej najstarszej uczelni Nowego Świata polski inżynier zorganizował wydział matematyczno-fizy-czny, został jego dziekanem, a następnie, już jako do-
147
wyższej Radzie Oświaty Peru. Jego dziełem fcylo również założenie wysoko w górach obserwatorium astronomicznego i stacji meteorologicznej w Areąuipa.
Okres działalności Malinowskiego możną nazwać złotym wiekiem polskiej techniki w Peru, bo równolegle z nim, obok wymienionych już Polaków, pracowali jeszcze inżynierowie: Władysław Kluger, Tadeusz Stry-jeński, Ksawery Wakulski, Aleksander Babiński, Aleksander Miecznikowski oraz Leonard Laskowski. Pamiętajmy też, że w tym samym czasie przebywali w Limie przyrodnicy: Jelski i Sztolcman. Trzeba więc przyznać, że był to imponujący zestaw polskich fachowców „na delegacji" w tym rejonie świata, zwłaszcza że w sąsiednim Chile od dawna już działał Ignacy Domeyko.
Wstawał wczesny ranek, kiedy objuczeni niczym lamy pędziliśmy na dworzec Ferrocarril Central del Peru w Limie. Pierwszą część naszej drogi na wschód, do dżungli, postanowiliśmy bowiem odbyć w wagonie kolei Malinowskiego. Była to decyzja o zabarwieniu nieco patriotycznym, ale głównym jej motywem była jednak, co tu ukrywać — zwykła ciekawość. Ten szlak przed stu laty uchodził za szczytowy — dosłownie i w przenośni — wyczyn techniczny, a i obecnie, przy współczesnych środkach, dzieło polskiego inżyniera niewiele straciło ze swego blasku.
Ernest Malinowski ukończył paryską Szkołę Dróg i Mostów. Zaangażowany przez rząd peruwiański, przybył do Peru w roku 1850 i po paru latach pobytu przedstawił prezydentowi Pardo rewelacyjny projekt przeprowadzenia linii kolejowej przez Andy i połączenia wschodniego Peru z wybrzeżem Pacyfiku. Najlepsi eksperci kolejowi, za jakich wówczas uchodzili inżynierowie angielscy, ocenili projekt budowy takiej linii jako mrzonkę. I pewnie nigdy by nie zrealizowano tej
148
nów na jakże młodą wówczas republikę peruwiańską.
W Malinowskim zagrała krew powstańca — brał on przecież udział z ojcem i braćmi w bitwie pod Olszyn-ką Grochowską — dał Więc z siebie wszystko, aby odeprzeć atak floty hiszpańskiej na port w Callao. Ufortyfikował miasto, a ponadto, wespół z Habichem, postawił zakupione w Ameryce działa na drewnianych lorach, przykrył je stalowymi kopułami i kazał im przesuwać się po zbudowanych specjalnie odcinkach szyn. Okręty hiszpańskie niespodziewanie zasypane zostały pociskami z wielu miejsc i poniosły duże straty. Hiszpanie, zdumieni ilością strzelających z różnych miejsc armat, wycofali się w pośpiechu na morze, a po naprawieniu uszkodzeń odpłynęli do Hiszpanii. Ernest Malinowski został bohaterem narodowym.
Ułatwiło to znacznie sprawę budowy kolei. W roku 1869 projekt budowy został ostatecznie zatwierdzony przez parlament. Rozpoczęła się budowa najwyższej do dziś na świecie linii kolejowej. W szczytowym punkcie szyny biegną na wysokości 4812 metrów, a więc na wysokości Mont Blanc.
Zdyszani dopadliśmy wagonu. Ledwie zdołaliśmy załatwić sprawę filmowania z pokładu lokomotywy spalinowej, krótki sznur wagonów drgnął; pociąg ruszył „7.05 do Huancayo". Tak stało w rozkładzie. Naszym celem była jednak tylko miejscowość Oroya, skąd dalej ruszyć mieliśmy autobusem. Ponad dwieście kilometrów tej fascynującej trasy stało się naszym udziałem. Początkowo pociąg jedzie prawie normalnie wzdłuż rzeki Rimac. Później jednak dziać się zaczynają rzeczy dziwne. Szlak pnie się ostro w górę, i po siedemdziesięciu sześciu kilometrach jazdy wagony znajdują się już na wysokości iponad półtora kilometra! Na sto dwudziestym kilometrze — wysokość ponad trzy tysią-
149
'"X
wygląda to strasznie: nasze kilka wagoników wraz z niepozorną lokomotywką wjeżdża ukosem pod górę, następnie lokomotywa jakby słabnie i zaczyna się cofać. Ale jednocześnie winduje się pod górę! Pociąg zatrzymuje się, kiedy pod kołami ostatniego "wagonu (w którym ja siedzę) otwiera się zatrważająca przepaść! Sytuacja taka powtarza się kilka razy. To Malinowski wymyślił ten sposób zdobywania wysokości dla swojej kolei, jedyny zresztą wówczas możliwy. Po prostu tory ułożono zygzakowato dość krótkimi odcinkami, co zresztą Współcześnie stanowi o słabości całej linii. Na krótkich 'bowiem odcinkach torów mieszczą się jedynie krótkie składy wagonów, zupełnie nie wystarczające dla potrzeb nowocześnie eksploatowanych kopalni w górach. Gros transportu przejęła zatem wybudowana równolegle do kolei asfaltowa szosa.
Widoki, jakie roztaczały się przed nami — wraz z ośnieżonymi szczytami i niezgłębionymi przepaściami — wynagradzały chwile emocji. Uczepieni na korpusie dieslowskiej lokomotywy, a więc na mroźnym powietrzu (w Limie było 23 stopnie), odbywaliśmy tę podróż w sposób niezapomniany. Niemal ręką dotykaliśmy kolejnych szczytów, razem z maszyną wjeżdżaliśmy na most przerzucony nad wyjątkowo głęboką szczeliną, aby znowu dostać się na wąską skalną półkę. Ocieraliśmy się o pionowo piętrzącą się nad nami skałę, aby za następnym zakrętem wjechać w nasycony słońcem pejzaż rozległej doliny. Zaczynała się ona tuż za zewnętrznym kołem lokomotywy.
Malinowski z konieczności namnożył na całej trasie kolei kilkadziesiąt mostów i tuneli. Najwyższy punkt trasy też wypada w tunelu zwanym Galera, na wysokości pięciu kilometrów bez dziewiętnastu metrów!
Zmęczeni nieco niecodziennymi bądź co bądź wraże-
150
dostać można 'bez trudu w pociągu, podobnie jak I.. tlen w dowolnych ilościach. Na kolei Malinowskiego bowiem istnieje specjalny — zapewne jedyny w całym światowym kolejnictwie — etat dotleniacza, a urzędnik, piastujący tę zaszczytną funkcję z całą powagą, odziany-w biały kitel obsługuje potrzebujących. Chętni zawsze się znajdują, bo w ciągu kilku godzin pociąg wdrapuje się przecież od poziomu morza na podwójną wysokość naszych Rysów.
Kolej transandyjska wspięła się na szczyty Andów w roku 1876. Pochłonęła ponad 30 milionów dolarów i 10 tysięcy ludzkich istnień. Przy budowie tej ginęli głównie sprowadzeni do Peru Chińczycy i Włosi. Największą hekatombę zebrał most zwany Puentę de Verruga. Dolina, której zbocza połączyła ta właśnie konstrukcja, stanowiła prawdziwą strefę śmierci.
Verruga to nazwa choroby, o której istnieniu już w roku 1630 doniósł jeden z hiszpańskich lekarzy. Przez wiele setek lat krążyły wśród Indian ponure opowieści o kilku dolinach w Andach, gdzie śmierć czaiła się wyłącznie nocą. W świetle dnia bowiem strefa ta była całkiem bezpieczna. Wystarczyło jednak zanocować "w jednej z niebezpiecznych dolin, by ulec ciężkim schorzeniom.
Objawy verrugi, zwanej również chorobą Carriona, były zawsze jednakowe. Każdy, kto spędził noc w jednej z dolin, w kilka dni później tracił gwałtownie czerwone ciałka krwi i zapadał na ciężką anemię, kończącą się najczęściej śmiercią. Do dzisiaj nie wiadomo zresztą, czy verruga niszczy istniejące czerwone ciałka, czy hamuje powstawanie ich w szpiku kostnym. Jeśli chory przeżył tę anemię, zaczynało się drugie stadium choroby. Ciało nieszczęśnika pokrywało się niewielkimi guzami, które po umieszczeniu się w je-
151
ooie iazy cnorooy, oyf już uoapormony na verrugę całe życie.
Dopiero kilkanaście lat temu wyjaśniono przyczyny tej choroby, jakkolwiek też nie ze wszystkimi szczegółami. Dziś już wiadomo jednak, że źródłem zakażenia verrugą są ukąszenia mustyków — owadów mniejszych od komara. Nie znoszą one słonecznego blasku i w ciągu dnia siedzą w ukryciu. Pojawiają się natomiast w niezliczonych ilościach po zapadnięciu zmroku. W czasie trwania budowy kolei spowodowały tysiące zgonów wśród robotników. Ocenia się również, że w ciągu dziesięciolecia poprzedzającego ostatnią wojnę Wskutek ukąszenia mustyków zmarło w Peru ponad 7000 osób. Na szczęście występowanie tych groźnych owadów jest ściśle ograniczone.
Wsiadając do wagonu Ferrocarril Central del Peru, nie musiałem obawiać się mustyków, ponieważ był to wczesny ranek, a do La Oroya mieliśmy dotrzeć w niespełna osiem godzin, a więc za dnia.
Choroby nie były jedynymi przeszkodami, z którymi borykał się nasz rodak realizując zuchwały projekt. Malinowski musiał codziennie wyprzedzać inżynierską teorię i praktykę swoich czasów. Wówczas nie używano jeszcze cementu, przebijanie tuneli wykonywano przede wszystkim ręcznie, a wszelkie narzędzia, śruby, materiały — transportowano w górę na grzbietach lam. Tam zaś, gdzie nawet te zwierzęta nie mogły dotrzeć — zaczynał się nadludzki wysiłek robotników: w śnieżycach, lawinach, przy zawrotach głowy.
Stalowe mosty Malinowskiego nad przepaściami stanowiły pionierskie prace i wiele konstrukcji z filarami o wysokości isześćdziesięciu i więcej metrów było, jak cała kolej — najwyższymi wówczas na świecie. Malinowski budował swoją kolej z ogromnym hartem,
152

- letach umysłu, charakteru i Serca. Odcinek Callao—La Oroya, czyli najtrudniejsze przejście przez Andy, wykonano w ciągu sześciu lat. Dokończenie jednak projektowanej linii i doprowadzenie szlaku do Ucayali nie nastąpiło jeszcze do dziś.
Mimo to przed stu laty ciągnęły do Peru całe pielgrzymki fachowców i ważnych osobistości, aby przekonać się na własne oczy, że legendarna, wybudowana przez Polaka kolej rzeczywiście istnieje i funkcjonuje *.
W La Oroya zaczęły się dopiero nasze peregrynacje naprawdę. Zaciszny wagon z dotleniaczem odjechał. Na małej stacyjce zostaliśmy my i nasze toboły. Krótka droga z plecakami okazała się kilkusetmetrową golgotą. Pomimo iż byliśmy już „tylko" na wysokości z górą trzech i pół kilometra, nie starczało nam płuc. Rozrzedzone powietrze i kilkanaście kilogramów na grzebiecie powodowało, że leząc wolniutko — ledwo, ledwo dotarliśmy do małego pomieszczenia nazwanego szumnie dworcem autobusowym. Był to właściwie spory pokoik z kasą i urzędnikiem, reszta zaś „dworca" mieściła się na trotuarze, wzdłuż rynsztoka. Biwakowali tam przyszli współpasażerowie. Indianie, Metysi — wszyscy wyglądali niezbyt zamożnie. Autobus nie należy w Peru do luksusowych środków komunikacji.
Dla mnie miał on wartość nieocenioną. Pozwalał zaraz na wstępie z bliska przyglądać się ludziom i krajowi. Oto idzie brzydka jak siedem grzechów głównych Indianka, dźwigając na głowie kosz. To nie był mój kwadrans warowania przy bagażu, poszedłem więc za nią; zeszła w dół do płynącej przez miasteczko rzeki Man-
• Jak to zwykle bywa, większość zasług Malinowskiego przejął prymitywny amerykański milioner Henry Meiggs, który finansował przedsięwzięcie i któremu wiele encyklopedii przypisuje przerastające swoje czasy i wspaniale dzieło naszego rodaka.
153
taro, auy x\juiv. jjj.aiii^.. ^.v^^iŁ„ „_,__-----------,           .... w
jej brzegu piętrzyły się zabudowania sporego zakładu zajmującego się, jeśli dobrze pamiętam, wzbogacaniem miedziowej rudy. Rio Mantaro wpływa do Apurimacu. Inaczej mówiąc, razem z kobietą i jej praniem znajdowałem się nad... Amazonką.
Zajechał wreszcie pstrokaty, pięknie zdobiony autobus kompanii „Los Andes". Frędzelki, firaneczki, cudeńka. Tutejsi kierowcy to lubią.
Z wielkim krzykiem, ale wesoło wrzucono liczne bagaże podróżnych na dach autobusu. Naszych pakunków — z kamerami, filtrami i innym kruchym sprzętem — musieliśmy bronić przed usłużnym kierowcą: nie nadawały się do zwykłego traktowania.
Ruszyliśmy. Było ciasno i smrodliwie. Przed nami prawie siedmiusetkilometrowa idroga. W La Oroya kończyła się praktycznie gładka, powleczona asfaltem nawierzchnia. Przed nami góry i szutrowe drogi.
Dla biegłych w geografii wystarczy podać trasą' Oroya—Cerro de Pasco—Huanuco—Tango Maria—• —Aguatia—Pucallpa. Mniej zaawansowanym w topografii Peru należy się kilka słów wyjaśnienia.
O peruwiańskich drogach można napisać wiele, poczynając od inkaskich jeszcze, z których korzystały Dzieci Słońca. Są to jednak zamierzchłe czasy, i lepiej skoncentrować się na drogach 'współczesnego Peru; które w wielu fragmentach są wciąż... znacznie gorsze niż te, których używali w Tawantinsuju   wytrwali kurie-
rzy-biegacze.
Dziś na drodze można spotkać: „Serce Jezusa", „Awanturnika", „Szczęśliwego Kota", „Samarytanina", „Juliusza Cezara", „Świętego Józefa" oraz wiele innych pstrokato zdobionych ciężarówek, noszących przedziwne nazwy, jakie wymyślili ich kierowcy.
Wszystkie te pojazdy, nie wykluczając autobusów wy-
154
kamienistych traktach z dużą szybkością, tłukąc bez litości pasażerami przy gwałtownych zakrętach. Potworne wstrząsy szatańskiego wehikułu, mknącego o przysłowiowy włos od ziejących zewsząd przepaści, niejednemu ateiście mogłyby pomóc zapewne w zmianie światopoglądu. Żaden europejski autobus nie wytrzymałby takiej jazdy, rozpadłby się na pojedyncze blachy. Jazda nocą, przy reflektorach, urozmaicana bywa jeszcze wielkim rechotaniem kierowcy, który obok siebie ma zwykle dwóch dobrych kolegów zabawiających go rozmową. Wygaszanie na zakrętach świateł to manewr mający podobno na celu sygnalizowanie obecności wehikułu. Rezultat tej przemyślnej taktyki powoduje, że autobus pędzi co pewien czas po kilkadziesiąt metrów w absolutnej ciemności. O klasie peruwiańskich kierowców świadczy dobitnie fakt, że mniej więcej jedynie raz na miesiąc ukazuje się w prasie notatka o zwaleniu się autokaru w przepaść.
Z całej trasy tamtego dnia najlepiej zapamiętałem górski płaskowyż w okolicach Cerro de Pasco, z łagodnymi pagórkami w" szarożółtej tonacji i z nieprzyjemnie rozrzedzonym, ale rześkim (powietrzem. Potem zaczął się zjazd po wschodnich stokach Andów, ze stratą w okolicach Huanuco około dwóch kilometrów w pionie.
Pierwszy etap podróży (ponad 200 kilometrów) kończymy w Huanuco nocą, przy zjeździe w dolinę na zbitą maskę i przy akompaniamencie istnie diabelskiego rechotu kierowcy i jego kolesiów. Może to i dobrze, że rzecz działa się w nocy — oszczędziliśmy sobie trochę nerwów,   całkiem   niefrasobliwie  omijając  przepaście.
Nocleg w hotelu „Imperiał" za siedemdziesiąt soli od łebka i uroczy poranek w górskiej scenerii.
Zaciszna dolina otula skupisko domków krytych czer-
155
„^_r   ,
w Hiszpanii. Dwa potężne, jak na to małe miasteczko, kościoły i pustawy Plaża de Armas. Obok kilku przykurzonych drzew bawi się na jezdni gromadka śmiertelnie poważnych dzieci; przed swoim zakładem śpi fryzjer. Leniwie toczy się życie w tym kącie świata. Trochę szybciej toczy swe wody rzeka Huallaga, której mamy zamiar jakiś czas towarzyszyć kierując się do Tingo Maria, miejscowości upatrzonej przez nas jako następny punkt etapowy.
Ruszamy w luksusie, otwartym wynajętym łazikiem, który w przeciwieństwie do autobusu można w każdej chwili zatrzymać, a nawet cofnąć, jeśli trzeba coś sfilmować, .sfotografować. A warto robić postoje, bo kraina zaczyna się zmieniać jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Ustępują gołe, skaliste zbocza, a raczej zaczynają się pokrywać bujną roślinnością. Pojawia się górska dżungla, zwana w Peru Montanią. Przeskok jest raptowny. Agawy, opuszczona zagroda na wypalonym słońcem zboczu, a już kilka zakrętów wyboistej drogi niżej — zbita roślinność nad perlącym się strumieniem nie pozwala wręcz dotrzeć do wody. A więc Montanią!
Tą nazwą obejmuje się wschodnie stoki Andów i dżunglę leżącą u ich podnóża. Dalej na wschód Montanią przechodzi niepostrzeżenie w selwę basenu Amazonki. Montanią leży oczywiście w całości w dorzeczu Amazonki, wyodrębnia się ją jednak w Peru i Ekwadc-rze jako osobną krainę. Głównie różnicę między Montanią i Amazonią stanowi fakt, że Montanią jest terenem pofalowanym, a rzeki płyną tam szybkim nurtem.
Stukilometrowy mniej więcej odcinek drogi Huanu-co—Tingo Maria stanowił dla mnie chyba najprzyjemniejszy fragment naszej drogi ku brzegom Ucayali. Po-
156
"zapach' tropikalnej roślinności i widoki przypominające mi krajobraz też górzystej Nowej Gwinei, położonej akurat z drugiej strony globusa*.
Droga miejscami równie potworna jak trakty nowo-gwinejskie. Obwały kamieni, cofanie się, objazdy. Nawet żaby podobnie rechoczą w przydrożnych kałużach, wcale nie zrażone rykiem silnika. Raptownie wzrasta wilgotność powietrza — to znak, że surowe Andy zostały za nami.
Historię Montanii, tę znaną białym ludziom, dzieli się zwykle na trzy okresy. Pierwszy z nich to okres wypraw zdobywczych, który się kończy już na początku XVII wieku i stanowi praktycznie kontynuację poszukiwań przez konkwistadorów legendarnego Eldorado. Zdaniem znawców zagadnienia nie wywarł on żadnego wpływu na losy i życie Indian zamieszkujących peruwiańską puszczę. Hiszpanie, którzy w drugiej połowie XVI stulecia zakładali małe osady w dorzeczu Huallaga i górnego biegu Marańon —¦ zostali wypędzeni tym szybciej, im gorzej traktowali Indian.
Drugi natomiast okres, tak zwany misyjny, trwał dwa stulecia i zakończył się w połowie XIX wieku. Miał on duże znaczenie dla mieszkańców pierwotnych lasów Montanii i Amazonii. Ekspansja misyjna, w której przodowali jezuici i franciszkanie, potężną falą wdarła się do dżungli. Powstawały osady, zwykle na terenach nie tkniętych jeszcze przez cywilnych osadników. Uwieńczeniem działalności jezuitów stało się jezuickie państwo w Paragwaju — osławione redukcje; dla franciszkanów zaś, działających w dorzeczu Huallaga i Uca-
* Autor pisze o swoich podróżach po Nowej Gwinei w książce pt. „Archipelag pięciu kumulusów". Warszawa 1974, II wyd. — 197.
157
swoją kontrolę'w'pOfOWie avj.ii wicku puuau iu i^-sięcy Indian.
Ze smutkiem należy stwierdzić, że dwie trzecie Indian znajdujących się pod wpływem misji przypłaciło te kontakty życiem. Na podstawie kronik wiadomo, że na przykład w ciągu jednego dziesięciolecia na ospę zmarło w Montanii nie mniej niż 60 tysięcy ludzi. Indianie przypisywali śmierć swoich pobratymców złym czarom misjonarzy i niejednokrotnie brali krwawy odwet niszcząc misje.
Trudno dziś ocenić, jak dalece bilansuje się rachunek wzajemnych krzywd. Misjonarze często gromadzili w obrąbie swoich misji Indian zupełnie sobie obcych, a nawet z wrogich szczepów. Wszystkich uczyli języka Indian z gór, czyli kiczua. Dzięki temu stał się on swego rodzaju indiańskim esperanto.
„Misje zunifikowały kulturę Indian — pisze doktor Kowalska-Lewicka *. — Uważa .się dzisiaj, że rezultatem dwuwiekowej pracy misji jest zlanie się poszczególnych rodzin w szersze, patrylinearne rody, upowszechnienie kanu jako środka komunikacji, wypieranie łuku przez dmuchawkę, elementy chrześcijańskie w zwyczajach małżeńskich i pogrzebowych. Najlepiej przetrwały szczepy wojownicze, które na próby zamknięcia w misjach reagowały rebeliami. One też zachowały najlepiej własną kulturę i nie wynarodowiły się".
Okres trzeci, trwający do dziś — to dzika kolonizacja Montanii i Amazonii. Przedsiębiorcze, a często zbrodnicze jednostki kierowały się w puszczę w poszukiwaniu cennego drewna lub ziemi. Często co bardziej łagodni Indianie zmuszani byli przez takich osobników
• Anna Kowalska-Lewłcka: „Shipibo". Wrocław 1972.
158
 zaoijani. szczególnie wiele tragedii Indian spowodowała gorączka kauczukowa. Wtedy już ludy nad rzekami Napo, Putamayo, Marańon czy Ma-deira zaznały cierpień co niemiara. Patroni celowo przesiedlali całe grupy na terytorium wrogich im szczepów, gdzie sterroryzowani ludzie musieli trzymać się blisko swoich patronów w obawie przed utratą życia, ergo zbierać dla nich za darmo kauczuk.
W tym klimacie, a także po poprzednich klęskach misje więdły jedna po drugiej. Niejeden z kolonistów ginął z rąk zrozpaczonych skrajnie Indian. Jeszcze w czasach nam niemal współczesnych, bo około 1915 roku, jeden z Indian, imieniem Tasulinczi, potrafił zorganizować powstanie, które objęło sporą część Montanii wraz z brzegami średniego biegu Ucayali. Akcja się powiodła tak dalece, że w tym rejonie dopiero po upływie kilku lat zaczęli się ponownie pojawiać biali osadnicy. Dziś także istnieją całe połacie górskiej puszczy, zamieszkane przez plemię Kampów, dokąd nie dotarła jeszcze peruwiańska administracja.
Kiedy nasz pokryty ikurzem łazik zatrzymał się na głównej ulicy Tingo Maria, jak spod ziemi pojawiła się gromadka okrągłogłowych indiańskich dzieci.
— Los Americanos, los Americanos — polatywały szepty. W Montanii każdy blondyn budzi zainteresowanie i z miejsca staje się Amerykaninem.
Dość szeroka ulica pokryta była wądołami, które stworzyła zaschnięta po ostatnim deszczu glina. Miasteczko wyglądało trochę jak z filmów kowbojskich lub ze starych fotografii australijskich. Całodzienna jazda i upał zmęczyły nas. Tu już nie ma łagodnego ciepełka jak w górach; tu panuje ordynai-ny, lepki skwar. Jeden z okrągłogłowych chłopaczków z radością pakuje się do wozu, aby wskazać nam drogę do hotelu „Turi-
159

wych ścianach. Po kąpieli z prowizorycznej werandy wysłuchujemy koncertu żab i rozwrzeszczanych cykad. Piękny wieczór pod peruwiańskim, pokrytym obcymi gwiazdozbiorami niebem. Usypiam jednak przy deszczowej symfonii. Tu najwidoczniej do pogody też nie można mieć zaufania.
Następnego ranka spacer po miasteczku. Znowu główna ulica i sklepy, najczęściej uniwersalne, z mydłem i powidłem. Grupy ludzi żywo debatujących na środku, pożal się Boże, jezdni. Tu ulica jest salonem, poszerzonym o lokale i wnętrza sklepów, gdzie można napić się w cieniu kawy i poplotkować. Rozmowy toczyły się najczęściej o loterii, interesach i kobietach.
—  Mamma mia — tłusta brunetka, a zarazem właścicielka najporządniejszej chyba kafeterii w mieście, cieszy się, że nas spotkała u siebie. — To signori naprawdę prosto z Europy? O mamma mia, dwadzieścia lat, tak, dwadzieścia będzie, jak wyjechałam z ojcem z Napoli... Dawno — zasmuciła się nieco nowa znajoma
Zrozumiałem, dlaczego na ścianie kafejki pełno Wezuwiuszy, widoków Zatoki Neapolitańskiej i innych włoskich pejzaży.
—  Polacos.  Aaa...  Znałam wielu,  dobrzy byli  żołnierze i piękni mężczyźni — zaśmiała się wyzywająco. — Thaddeo, synku, przynieś no butelkę tinto, nie, z tej drugiej półki. Trzeba oblać spotkanie z Europejczykami.
Thaddeo, Tadeusz — nie jest zbyt popularnym imieniem ani we Włoszech, ani w Peru. Innym okiem zacząłem patrzeć na szynkarkę, która do dziś zachwyca się urodą mężczyzn z Polski.
—  Więc   co   was,   bambinos,   interesuje?   Pericula, film — bene. Tu u nas jest rzeczywiście ładnie. Musicie koniecznie obejrzeć Cueva de Lechuzas, tam na-
160
callpje dani wam dotary adres, mój kum ma tam hotel. Czysto, tanjej policzy, jeżeli mu się spodobacie.
Maria Teresa — tak właśnie kazała się nazywać — powspominała trochę Europę i Neapol, trochę wojnę, kiedy to się biednie, ale ciekawie żyło. Potem przeszła na miejscowe stosunki.
—  Na samotną kobietę to jak wilki... Oszukać chcą, ograbić. Ale takie sztuki to nie ze... O santa madonna!
Maria Teresa, mimo swej tuszy, porwała się z krzesła niczym gazela. W kuchni widocznie coś się przypaliło, bo wrzask stamtąd dobiegł straszliwy. Słychać było razy, jakby ktoś mokrą ścierką tłukł w pyzate oblicze.
—  Zniszczy mnie ta chola przeklęta! Żeby jej ręce poodpadały! Wyrzucę przeklętą Indiankę! Ona nigdy niczego się nie nauczy! — Maria Teresa swój żal za przypaloną pieczenia koiła haustami czerwonego wina. — Stałosię! — łyknęła jeszcze raz. — A teraz wy. Kiedy jedziecie do tej Pucallpy? Za parę dni? To dobrze. Może się trafi jakaś kamionetka, to was podwiezie. Dzisiaj idźcie do Universidad, tam też są gringos. Dobrze radzę. Zawsze zdrowo pogadać z takimi. No i koniecznie, bambinos, musiciie iść do Rojasa.
—  Kto to taki?
—  Bogacz. Zrobił  pieniądze   na  motylach,   ale  dla was będzie ciekawy i miły. On lubi obcych. Ma wszystkie motyle, jakie tu latają, i jeszcze więcej.
Maria Teresa poszła ratować swoją pieczeń, a my z Thaddeo (chłop był już pod wąsem) odsiedzieliśmy jeszcze trochę nad szklaneczkami z winem.
Tego dnia poszliśmy oczywiście do Maria Rojasa Villegas. Mieszkał, jak się okazało, w jednym z najpo-rządniej szych domków w całym mieście. Meble, kryształy — jak na tutejsze stosunki wręcz luksusowo. Na
U — Delfiny z Ucayalł
161
homazy skomponowane z tysięcy motylich skrzydełek. Jak na człowieka, który żył z motyli, była to po prostu rozrzutność.
Rojas udzielił nam wywiadu, dał się sfilmować przy pracy nad preparowaniem motyli i zaprosił na piwo, które w tych szerokościach uchodzi za trunek wytworny. Pociągnąłem go za język.
—  Nie, skąd! Sam już nie poluję na motyle. Pracują dla mnie Indianie z okolicy. Płacę, a jakże inaczej? Z rodziną przygotowuję je do wysyłki za granicę.
Mario Rojas zaprowadził nas do podręcznego magazynku. Tęczowo w oczach... Tak rzadkie i cenione motyle jak Morpho leżały w stosach. Morpho Helena, Morpho cypris w takich ilościach, jak u Rojasa, stanowiłyby w Europie kawał grosza.
Na stosie leżały także listy z zagranicznymi znaczkami.
—  A tak. Zwracają się do mnie z całego świata — potoczył   dumnym   wzrokiem. — Dostarczam   niemal wszystkim   istniejącym   gabinetom   entomologicznym całe zestawy południowoamerykańskich motyli, a także pojedyncze egzemplarze rzadkich okazów.
—  Wymienia je seńor również?
—  Naturalmente, proszę zobaczyć ten właśnie okaz: Urnia madagarsiensis,  dostałem  dziasiaj  z Republiki
Malgaskiej.
Z przejęciem oglądam wspaniałego motyla z żółto nakrapianymi skrzydłami, lśniącego gamą barw. Oglądam również wiele innych pudeł, szaf i okazów za szybami. Były urzekające; przestałem się dziwić Fiedlero-wi i tysiącom innych rozsianych po świecie miłośników motyli, że nie szczędzą czasu i pieniędzy, aby powiększyć swoje zbiory. Feeria barw i kształtów motylich przewyższa, jak sądzę, nawet różnorodność świata
przestworzy bledną nawet kamienie tak dekoracyjne jak opale.
—  Panie Rojas, jaki dla pana, jako specjalisty, gatunek motyla jest najulubieńszy?
—  Agrias: niewielka, czerwony i... bardzo drogi. Ten motyl wiąże się z dość istotnym dla mnie fragmentem życia...
—  A jaka była największa emocja w pańskiej wieloletniej karierze zbieracza motyli?
—  Największą  i  zdumiewającą  niespodzianką  było spotkanie z Morpho, gdzie w jednym osobniku wystąpiły męskie i żeńskie cechy łącznie.
—  Oo to oznacza dla laika?
—  Po   prostu   motyl   miał   jedno   skrzydełko   inne i drugie inne.  Coś tak, jakby miał pan  jedną część klatki piersiowej kobiety, a drugą owłosionego marynarza — wyjaśnił obrazowo Rojas.
Na pożegnanie seńor Mario Rojas .obdarował nas motylami. Nie pożałował nawet paru z tych, które przyszły ze świata, a wzbudziły mój zachwyt. Prawdziwy caballero ma gest.
Wizyta w Universidad Nacional Agricultura de la SeTwa, którą odbyliśmy za radą Marii Teresy, też okazała się nader owocna.
Rektor zaprosił nas na pokoje gościnne, zapoznał z ciałem profesorskim i okazał nieocenioną pomoc w uzyskiwaniu informacji o tutejszej faunie i florze.
Uniwersytet dysponował także małym ogrodem botanicznym i niezłym terrarium. W Tingo Maria więc mogliśmy odbyć wiele spotkań filmowych ze zwierzętami i roślinami, które niesłychanie trudno byłoby sfotografować w dżungli, nawet wówczas, gdyby los pozwolił nam je zobaczyć.
Z pomocą uczelni zabraliśmy się pewnego  dnia  na
162
163
sterami, naukowymi pracownikami uniwersytetu, główny   naszych   przewodników   stanowiło   zbieranie owadów.
Od pierwszych kroków w tropikalnym lesie zacząłem się oczywiście rozglądać za pakaraną. Licho nie śpi, a nuż zobaczę?!
Dziwną trasę mieliśmy na tej wycieczce. Ciągle było pod górę,  ciągle też nie starczało światła, aby robić zdjęcia. Duszno,  ciemno — niczym w pełnych grozy opisach co znamienitszych podróżników. Pakarany jak nie było, tak nie było. Pomocnik Shusterów co pewien czas obracał zbutwiałe kłody, a Bili pakował jakieś niepozorne żyjątka do swoich szklanych tubek. Opisywał środowisko, mierzył temperaturę, jednym słowem, wraz z żoną odprawiali naukowe misterium.
Łup był niepozorny. „Owady dziś mnie nie interesują" — pomyślałem w złą godzinę, przysiadając na zwalonym pniu.
Pień był przegniły, zapadł się pode mną i znalazłem się pośrodku kolonii czerwonych mrówek! W jednej chwili dostałem skrzydeł. Z krzykiem pognałem przed siebie. Czerwone mrówki bowiem nie żartują, nie darmo zwie się je ognistymi. Ukłucia rozwścieczonych owadów piekły jak wbity w skórę, a rozpalony do czerwoności czubek szpilki. Kiedy ból minął, cieszyłem się, że nie wpadłem do gniazda największych mrówek świata, też żyjących w Ameryce Południowej. Długość tych olbrzymów dochodzi do dwudziestu pięciu milimetrów i odpowiednio wielka jest siła ich żuwaczek.
Tak więc piekło mnie to i owo, a na domiar złego musiałem jeszcze wysłuchać wykładu o węchu tych paskudnych, jakkolwiek pożytecznych owadów.
Otóż jeśli wierzyć można Billowi, mrówki poznają
164
okresie nieobecności w gromadzie. Według doświadczeń jednego z amerykańskich specjalistów mrowisko przyjęło przyjaźnie swoich współplemieńców po dwudziestu miesiącach oddzielenia, atakując jednocześnie jedną obcą mrówkę, którą prowadzący doświadczenie starał się przemycić. Bili twierdził, że zapach mrówek zmienia się z ich wiekiem, i to wyraźnie. Ano starość nie radość, także u owadów.
Najbardziej efektownym łupem zdobytym przez Billa Shustera stała się modliszka. Było to wielkie, dwuna-stocentymetrowe bydlę. Bili wypatrzył ją, kiedy w charakterystyczny dla siebie sposób „modliła się", czając na zdobycz.
Modliszki należą do najbardziej żarłocznych zwierząt. Jedną z ich charakterystycznych cech są przednie odnóża, opatrzone ostrymi kolcami i składane w niezwykły wręcz w owadzim świecie sposób, co umożliwia sięganie w przód, chwytanie ofiar i podsuwanie ich do otworu gębowego.
Modliszka ma straszliwy apetyt; dorosły owad może w ciągu godziny pożreć pięć dużych chrząszczy. Potrafi też wspaniale się maskować.
Nasza zdobycz była ucharakteryzowana na zieloną gałązkę i polowała na wielką pszczołę. Polowanie uda]o się, ale po chwili, jak to w dżungli i w życiu bywa, modliszka sama stała się łupem. Bili miał nawet trudności z odszukaniem odpowiednio wielkiego naczyn;a, aby modliszkę bez uszkodzeń weń schować.
Biegły godziny, odczuwałem coraz większe zmęczenie. Tego pierwszego w Peru chrztu bojowego w puszczy nie da się tak po prostu opisać (że nie wspomnę już o miejscach pokłutych przez mrówki). Bez treningu, po wygodach w Limie — dostaliśmy szkołę, która dość brutalnie studziła nasz entuzjazm do włóczęgi po
165
całkiem, to się nie nadaję.
Do uniwersyteckiego campusu wróciliśmy po ciemku. Rozkoszny prysznic i proszona kolacja. Do zasłoniętych moskitierą okien dobijały się komary, ćmy i podobne paskudztwo. Bezskutecznie.
Shusterowie byli młodymi Amerykanami tuż po studiach, na kontrakcie w tutejszym uniwersytecie. Pewnie w ramach akcji „sojusz dla postępu". Chwalili sobie ciekawą pracę. Ona, jako botanik, opiekowała się miejscowym ogrodem doświadczalnym, on, jako ento-molog, zachwycał się wszelkim latającym, pełzającym i wkręcającym się świństwem.
Rozmowa zeszła jednak na tropikalne gleby.
—  Założę się, że ty, John, jako człowiek pióra, gotów jesteś pisać o niezwyciężonej dżungli, cudownej sile tropikalnych roślin i o niezrównanej żyzności ziemi między zwrotnikami.
—  Owszem, jestem gotów.
—  Ha! Otóż dowiedz się, że to bzdury.
—  Jak to?  Sam dziś podarłeś koszulę w miejscu, które trzy miesiące temu było karczowane...
—  To były krzaki, nie drzewa.
—  Co za różnica, rosną jak na drożdżach. Wiadomo, że parasol, wetknięty w ziemię, pewnie nie zakiełkuje, ale bananowce rosną z szybkością metra na miesiąc, a po pięciu miesiącach dają owoce. Tak czy nie?
—  To wszystko prawda, ale... wy tam w Europie...
—  A wy tam w Ameryce...
Bili   poprawił się   w   fotelu, pociągnął   ze   szklanki i zaczął wykład.
—  OK.  Widzisz —  to  jest  tak.  Gleba, rozumiesz, gleba decyduje. Las międzyzwrotnikowy,  Wbrew pozorom, rośnie na glebach bardzo ubogich. Ma niewielkie wymagania i żyje w równowadze. Pobrane substan-
166
1
""przykre" niespodzianki Stąd tyle rozczarowań przy próbie upraw na większą skalę. Największe autorytety twierdzą, że w tropiku na podstawie szaty roślinnej nie można wnioskować o wartości gruntu.
—  Więc na podstawie czego byłbyś skłonny to robić?
—  Lasy równikowe rozległość zawdzięczają nie swojej sile, lecz słabości atakującego je człowieka. Lasy dziewicze rosną — póki rosną. Kiedy zaś się je powali, często powstaje  sawanna  na  tym miejscu lub busz. Drzewa nie odradzają się prawie nigdy.
¦— Zasadźmy jakieś, poczekajmy...
—  Słuchaj, profanie, bo mądrość przemawia przeze mnie. Gleby krajów ciepłych i wilgotnych są przeważnie ubogie w pobierane przez rośliny składniki, takie jak wapń, magnez, potas, fosforany, azotany itp. Ciepłe  ulewne deszcze powodują  wypłukiwanie,  bardzo głębokie wypłukiwanie terenu. Znamienny jest fakt, że z początkiem pory deszczowej na Amazonce rozkwita plankton,   a  potem  wraca  do   normy.  Dlaczego?
—  Ty wiesz lepiej.
—  Otóż dlatego, że pierwsze deszcze spłukują tę niewielką ilość nagromadzonych w porze suchej substancji organicznych, a nawet mineralnych. Potem wody, a więc i rzeki jałowieją! Nie niosą już żadnych zawiesin.
—  To smutne — żartowałem, ale Bili już się zaperzył.
—  Więc pisz dalej bzdury, jak inni! Pisz! Oświadczam ci jednak, że gleby tropikalne są uboższe i mniej trwałe niż w strefie umiarkowanej.
—  W porządku, Bili. Wierzę ci i dziękuję za informacje. Ale sam przyznaj, że to, co mówisz, zwłaszcza po dzisiejszej  wycieczce — no, brzmi paradoksalnie.
167
się siekiery niż motyki.
— Z tym się mogę zgodzić, bo niewielkie jest to rolnictwo. Przy gęstwie roślinności trudno uwierzyć, że ziemie te nie są tak przydatne dla intensywnych upraw, jak by to się wydawało. Ale, ale, czy wiesz, że termity podwyższają żyzność gleby? Są one wprawdzie niszczycielami substancji organicznych, ale z drugiej strony... — rozpędzał się Bili.
Wyhamowała go jednak Laura przypominając, że czas byłoby przenieść się już z tej gleby na wygodne łóżka. Te Amerykanki to jednak bardzo praktyczne kobiety.
Następna dłuższa wyprawa odbyła się po kilku dniach; częściowo samochodem, częściowo łodzią. Zaprowadziła nas ona w okolice miasteczka Aucayaku, sto kilometrów od Tingo Maria. Powstawało tam coś w rodzaju państwowego gospodarstwa rolnego na nowinach. Obiekt okazał się ciekawy. Gospodarowało tam pospołu kilkunastu młodych ludzi. Dla socjologa ci pionierzy mogliby tworzyć znakomite pole do obserwacji. Dla mnie pobyt w peruwiańskim pegeerze stał się praktyczną lekcją, jak wygląda chacra, czyli jak wydziera się selwie nowe ziemie. Jest to praca Her-kulesa. Karczowanie wielkich drzew, wycinanie mniejszych, wypalanie przyszłego pola, sadzenie bananowców, kukurydzy, fasoli — wszystko w chmarach kłujących bestialsko owadów, przy upale przekraczającym 30 stopni. Tam, nad małą rzeczką, uprzytomniłem sobie jasno, czym były zmagania polskich osadników w Brazylii i jak musieliby pracować nasi osadnicy nad Ura-bambą, gdyby utrzymała się tam polska kolonia.
Ostatnim wypadem z gościnnego Uniwersytetu Leśnego Rolnictwa był pieszy spacer do Cueva de las Lechuzas, czyli do Sowiej Jaskini. Takie zalecenie wy-
168
przepiękna {"olbrzymia, jeszcze pięknfejszy był jednak okoliczny las. Takich storczyków pokrywających konary drzew, takich ilości motyli zapewne nigdy już nie zobaczę. Metalicznie połyskujące błękitne Morpho — motyle stosunkowo rzadkie, z którymi każde spotkanie skrzętnie odnotowywał na kartkach swoich książek Arkady Fiedler — występowały w tym rejonie całymi eskadrami. Ich niespokojny lot w rozgrzanym powietrzu, faliste uskoki — nadawały koloryt całej okolicy. Motyli festiwal przerwały nam ciężkie krople popołudniowej ulewy. Trzeba było schronić się do jaskini.
Wielka pieczara zdawała się nie mieć końca. O sowach jednak nie było mowy. Ta grota poprawnie powinna zwać się Jaskinią Tłuszczaków (Steatornis). Są to ptaki wielkości kury, poszukiwane przez ludność ze względu na grubą warstwę tłuszczu pokrywającą ptasie brzuchy. Dla naukowców ta jaskiniowa kura ciekawa jest ze względu na jej... radarowe wyposażenie.
Tłuszczak — guacharo, podobnie jak żyjące w jaskiniach nietoperze, nie ma trudności ze znajdowaniem drogi w największych ciemnościach. Ptaki kierują się echem wydawanych przez siebie dość specyficznych dźwięków, przypominających świst bata.
Ze sto ptaków powitało nasze wtargnięcie falą przeraźliwego krzyku. Nie było przyjemnie w tej jaskini.
Obok ptasich „ultrapisków" pod nogami chrzęściły ni to jaskiniowe ślimaki, ni to pijawki; czasem zaś oś-lizłe stwory, przypominające dobrze wyrośnięte stonogi. Stanowczo z tych żałobnych ciemności warto było powrócić do kolorowego świata na zewnątrz.
Deszcz przestał padać. Można było wyjrzeć na pełny
169
%^
taką roślinnością i motylami znajdowała się w Euro-     "p pie, gromadziłoby się w niej codziennie tysiące tury-        jl stów, którzy prawdopodobnie rozdeptaliby i zaśmiecili        1-wszystko ze szczętem. Może to i dobrze, że ta fascynująca jaskinia, pełna stalagmitów, znajduje się w krainie mniej od Europy zaludnionej.
Pożegnanie z Tingo Maria wypadło okazale. Odbyło się w uniwersyteckim ogrodzie botanicznym, w którym królowała żona Billa — Laura Shuster. Miała do pomocy Indianina, który kazał zwać się Kapitanem i znał się na roślinach znakomicie, żeby nie powiedzieć — lepiej od swej młodej szefowej.
Wskazując przeróżne liście, kłącza czy łodygi (Laura nie nadążała nawet z łacińskimi nazwami), zadziwiał nas asortymentem indiańskiej farmacji. Oprócz liści na rany leśni Indianie mieli wywary z ziół na ogólne wzmocnienie, na reumatyzm i zaziębienie. Mieli lubczyki, narkotyki, środki zapobiegające ciąży. Raz jako lekarstwo służył korzeń rośliny, innym razem miazga z liści lub kory czy sok z pnia. Słuchając tych wywodów medycznych, z podziwem myślałem o mądrości indiańskich pokoleń, które wszystkie te lecznicze właściwości otaczającego świata odkryły i przekazały potomkom.
Trudno też dziwić się, że dzisiaj naukowcy-farma-ceuci (najczęściej z USA) bardzo szeroko interesują się medycyną ludową i systematycznie badają przebogatą florę tropików. Tubylcy jednak niechętnie zdradzają swoje sekrety. A nie jest przecież wykluczone, że w dżungli południowoamerykańskiej kryją się nie znane jeszcze leki, na miarę magicznej kory owego drzewa, któremu zawdzięczamy chininę.
Jak głosi podanie, lek ten Europa zawdzięcza pewnej bladej hiszpańskiej damie posługującej się tytułem
170
Don Luiza Geroninió" de Cabrera TBobacFilla y Mendoza. Wysokie stanowisko męża nie uchroniło damy przed dziwną, nieznaną chorobą. Legenda głosi, że jej spowiednik-jezuita   zastosował   jako   lek   wyciąg   z   kory
pospolitego peruwiańskiego drzewa. Ocalił on życie hrabinie, która wracając do Hiszpanii zabrała z sobą worek kory. Szwedzki botanik Linneusz nadał drzewu z cudowną korą nazwę Cinchona, zniekształcając nieco nazwisko hrabiny. Z tego słowa narodziła się później chinina, jeden z najpotężniejszych leków, jakie zna ludzkość.
Montania niemal przez dwa wieki dostarczała magicznej kory, a dziko rosnące drzewa chinowe obdzierano z kory bezlitośnie, niszcząc wiele z nich bezpowrotnie.
Pierwsze plantacje udało się założyć na Jawie. Obecnie republiki południowoamerykańskie, a zwłaszcza Wenezuela i Boliwia udoskonaliły swoje odmiany drzewa chinowego i znowu zbierają doskonały surowiec do produkcji chininy.
—  To tylko w skrócie o chininie, ale godzinami mogłabym wam mówić o endemicznym przecież dla Peru ziemniaku, o pomidorach czy kukurydzy, że nie wspomnę już o kakao... Wolę jednak zaprosić do stołu...
—  To są dopiero próbki tych owoców. Drzewko pochodzi z Zachodniej Afryki, ma łacińską nazwę Richar-dia dulcifica i rodzi naprawdę czarodziejskie owoce.
Popatrzyłem. Owoc był mały, składał się niemal z samej pestki, z cienką warstwą miąższu.
—  Nie bujasz?
—  Nie. Sam się przekonaj. Najpierw weź do ust tę potwornie kwaśną pomarańczę...
Broniłem się, jak mogłem, ale wepchnęła mi dwie cząstki. Smakowały okropnie.
171
Posłusznie rozgryzłem trochę miąższu o nijakim smaku.
—  Teraz   znowu   resztę   pomarańczy — rozkazała Laura.
Stał się absolutny cud. Ze strachem kładłem ten kwas do ust, ale to już nie była pomarańcza — to był cudowny w smaku ni to ananas, ni to ambrozja. Wpakowałem do ust niedojrzałe avocado, normalnie bez smaku, teraz smakowało wspaniale. Autentyczne czary!
Musiałem mieć głupią minę, bo Laura śmiała się głośno.
—  Niedawno odkryto w tym niezwykłym owocu — wyjaśniła litościwie — substancję chemiczną, która w ten   właśnie   sposób,   jaki   doświadczyłeś   na   sobie, wpływa na nasze węzły smakowe. Nadano jej nazwę mirakuliny.
—  Ależ Lauro — zachłystywałem się — przecież to rewelacja światowa! Jesz siano, a smakuje ci jak szparagi; zjadasz stare rękawiczki,  a czujesz się  jak po soczystym befsztyku... Ta twoja mirakulina może re-wolucjonizować odżywianie się ludzi.
—  Te drzewa nie są zbyt rozpowszechnione. Pamiętaj też, że działanie magicznej substancji mija po kilku godzinach.
—  Wszystko jedno, dla mnie to wstrząs — kręciłem głową. — Coś takiego, no, no...
Ze smakiem mirakuliny w ustach żegnałem się z Marią Teresą na głównej ulicy Tingo Maria. Z tym samym smakiem jeszcze siadałem do ciężarówki, którą nam naraiła sympatyczna Włoszka. Do Ucayali było już tylko niespełna trzysta kilometrów.
1
„Nowa Warszawa"
Montania się skończyła. Pożegnalnym akcentem urodziwej krainy był wąwóz zaprojektowany przez naturę z wyrafinowanym smakiem. Wspaniale ułożona zieleń, strumyki i wodospady, piękne kolorowe skały. Aąuaytia, osada nad rzeką o tej samej nazwie, świadczyła, że znajdujemy się już na terenie departamentu Loreto, puszczańskiej części Peru. Jego powierzchnia liczy około 310 tysięcy kilometrów kwadratowych, to jest niewiele mniej niż cała Polska.
W przydrożnej oberży, gasząc pragnienie, znalazłem zatknięty w rozszczepionej desce pożółkły ze starości kartonik. Nie bez zdumienia stwierdziłem, że trzymam w ręku wizytówkę. Napis na niej brzmiał: Washington Bolivar Jefe de la Tribu de los Cashivos Aąuaytia. Wódz plemienia Kaszawów! Wielkie nieba! Jeśli Indianie peruwiańscy używają już biletów wizytowych, to być może dżunglę też już zastaniemy zradiofonizo-waną, z nagranym na taśmę rykiem jaguarów i z elektronowymi robaczkami świętojańskimi. Kto wie, czy Jibarosi nie reklamują w swoich wioskach neonami: „Artystyczne zmniejszanie głów" lub „Bezbo-lesne trucie kurarą"?
Nie. Ten obraz nie jest jeszcze aktualny. Z szoferki naszej ciężarówki widać było wyraźnie jednostajnie skłębiony busz  pozbawiony wielkich drzew.  A  więc
173
U
olbrzymy nie chcą już odrastać.
Zamiast drzew mieliśmy gładką jak stół drogę — pokrytą asfaltem! Szutrowe drogi skończyły się razem z Montanią. Teraz jechało się wygodnie, droga przecinała zupełnie płaski, miejscami podmokły teren.
Wjeżdżaliśmy w rejon niezmiernie dla Polaków interesujący. To właśnie tu, nad rzeką Aąuaytia, osiedlony w Paranie (Brazylia) Polak Kazimierz Warchałowski w roku 1927 uzyskał od rządu peruwiańskiego koncesję na założenie nowej osadniczej kolonii. Warchałowski stworzył Spółdzielnię Osadniczą pod nazwą „Kolonia Polska" i Pucallpę upatrzył sobie na stolicę własnego imperium. Droga, którą teraz jechaliśmy, nie istniała w tamtych czasach, a tereny te należały do najbardziej zapadłych kątów peruwiańskiego interioru. Jeszcze gorsze i bardziej oddalone od świata obszary przydzielono jako bezpłatną koncesję Polsko-Amery-kańskiemu Syndykatowi Kolonizacyjnemu, zorganizowanemu we Lwowie. Rok po Warchałowskim instytucja ta otrzymała tereny nad dolną Urubambą.
W zamian za ziemię koncesjonariusze zobowiązali się osadzić na niej 4 tysiące rodzin rolniczych sprowadzonych z Europy. W wypadku niedotrzymania tego kardynalnego warunku prawo własności miało powrócić w ręce rządu Peru. Łączny obszar nadań wyniósł półtora miliona hektarów (15 tysięcy kilometrów kwadratowych). Ponieważ Polski Urząd Emigracyjny uwarunkował zezwolenie emigracji na tereny objęte koncesjami zbadaniem ich przydatności do kolonizacji w ogóle, a dla wychodźstwa polskiego w szczególności, wynikła konieczność wysłania do Peru ekspedycji badawczej.
Kierownikiem takiej ekspedycji, która ruszyła na tereny koncesyjne od strony Atlantyku, w górę Ama-
174
Krajobraz za oknami szoferki coraz bardziej się cywilizował. Szopy przy drodze, skupiska przewiewnych, jak to w tropikach, domów wskazywały, że wkrótce nasza transandyjska podróż się skończy. Że dotrzemy do brzegów rozsławionej w Polsce przez Fiedlera rzeki Ucayali. Bardzo już pragnęliśmy sprawdzić, co to takiego w niej śpiewa.
I wreszcie. Kierowca z fasonem zajeżdża na słabo oświetloną pryncypalną ulicę miasta; przed nami otworzyły się podwoje hotelu „Tariri".
Następnego ranka w recepcji hoteliku zastałem rozradowany tłum Indianek. W większości młode i przystojne nawet na europejski gust dziewczęta przyniosły na sprzedaż do miasta naszyjniki z zębów małp i kolorowych nasion. Przyniosły pęki strzał i tkaniny z charakterystycznymi dla plemienia Shipibo geometrycznymi wzorami.
Indianki, skupione przy stojącej w rogu hallu naturalnej wielkości rzeźbie wyobrażającej Indianina, chichotały bez pamięci.
—  Co tu się dzieje? — spytałem właściciela hotelu i recepcjonistę w jednej osobie.
—  One sprawdzają, czy wódz Tariri został jako mężczyzna dostatecznie dokładnie wyrzeźbiony.
Rzeczywiście Indianki, jedna po drugiej, radośnie sprawdzały męskie atrybuty wodza, skryte pod długą szatą, w którą przyodziana była figura.
Hotel „Tariri" przyjął imię autentycznego wodza, który zmarł przed kilku laty, a który był prawdopodobnie nader atrakcyjnym mężczyzną.
Ustaliliśmy z pomocą hotelarza siedziby miejscowych władz. Ruszyliśmy ze Stachem zaraz po śniadaniu do
175
się,'""ze; Hufmisłrz będzie, owszem,ale — po dziesiątej, g major nigdy przad jedenastą nie bywa.
Nie to okazało się najgorsze. Smutny był fakt, że nasze efektownie w Limie wyglądające i szumnie zredagowane listy polecające i zalecenia władz centralnych straciły znacznie swą moc w tym odległym od stolicy departamencie. Nawet listy pochodzące z kancelarii samego prezydenta zostały wprawdzie mile przyjęte, ale nie mogły się zamienić choćby na samochód dyspozycyjny z tej prostej przyczyny, że taki pojazd dla miejscowego szefa okręgu wojskowego jeszcze z Limy nie dotarł. Nie wrócił także z reperacji silnik przyczepny do służbowego kanu burmistrza.
— Manana, seńores, wszystko będzie już na miejscu.
A więc manana...
Powlekliśmy się w upale zwiedzać stolicę Ucayali, jeśli w ogóle rzeka może mieć stolicę. Pucallpa nabrała znaczenia właściwie dopiero po wybudowaniu trans-andyjskiej drogi. Przedtem brzegi środkowej Ucayali, jak się rzekło, były tak głuchą prowincją, że nawet kauczukowa gorączka w ostatnich latach ubiegłego wieku sięgnęła tu tylko pośrednio.
W 1915 roku w Pucallpie stały trzy szałasy, w roku 1922... już ich nie było; mieszkańcy wynieśli się gdzie indziej. W kilka lat później znowu parę domostw. Rok 1932 to budowa prowizorycznego lądowiska. Wojna w Europie zmąciła wody Ucayali, pojawiło się więcej statków, więcej ludzi. Po otworzeniu drogi Lima—Pucallpa miasteczko liczyło około trzech tysięcy mieszkańców. W roku 1971 miasto stanowiło metropolię co się zowie, z osiemdziesięcioma tysiącami mieszkańców  i z  panoramicznym kinem  „Rex"!
Mieczysław Lepecki, który w 1928 roku negatywnie ocenił pomysł założenia kolonii polskiej  w Peru,  co
Dzieci sprawiedliwie dzie-lq się otrzymaną odrobiną cukru
r
Polski jacht Janka na wodach Tambo w roku 1928
Samolot    „Skrzydeł    Nadziei" w Trompetero
skiego dla tego przedsięwzięcia, tak pisał o Pucałlpie:
„Warchałowski wysuwał tę miejscowość na centrum ewentualnych poczynań kolonizacyjnych na terenie swojej koncesji. Niewątpliwie ma Pucallpa dużo danych do tego, aby na ten wybór zasłużyć. W pierwszym rzędzie przemawia za nią budująca się kolej (nie istniejąca do dziś — przyp. J. W.), a w drugim — wyniosły, nie zalewany brzeg, ciągnący się na dość długiej przestrzeni. Ma jednak i odwrotną stronę medalu: syfilis, malarię i trąd. Gdyby nawet choroby te nie były zbyt niebezpieczne przy pewnych zabiegach profilaktycznych, to pozostanie jeszcze jedna przeszkoda: klimat jednolicie gorący i wilgotny oraz plaga komarów. Uważając Pucallpę za miejsce nie nadające się na teren, na którym ludzie ze środkowej Europy mogliby pracować fizycznie, nie dyskwalifikuję jej tym zupełnie jako stolicy poczynań plantacyjno-eksploatacyjnych. Nie wątpię, że podobnie jak europejscy księża oraz inżynier Belloos mogliby i Polacy sprawować w Pucallpie różne funkcje kierownicze bez uszczerbku dla swego zdrowia, a tym bardziej — życia. Nie oznacza to jednak, aby nasz chłop lub robotnik mógł znaleźć tam warunki dla swojego ciężkiego trudu fizycznego".
My natomiast musieliśmy wziąć na siebie trud zorganizowania sensownej wyprawy w dżunglę, i to za tanie pieniądze.
Pucallpa, w porównaniu z Limą, była na szczęście znacznie tańsza. Gospodarka bardziej naturalna, a i pieniędzy w obiegu stosunkowo mało. Świadczyły o tym najlepiej kursujące w mieście banknoty, które, wielokrotnie zmieniając właścicieli, nadawały się już tylko do wycofania z obiegu.
Godzina wystarczyła, aby obejść miasto. W śródmieściu trochę jednopiętrowych domków, wiele skle-
12 — Delfiny z Ucayali
177
7
pow, ajencja lu           „              ,    ^
szych jadłodajni, sporo kurzu z nie brukowanych ulic, podwyższone drewniane trotuary, w charakterystyczny sposób wysunięte ponad nimi dachy domów. Bo tu jak leje — no to leje. Inauguracyjną ulewę mieliśmy zaraz po przyjeździe do miasta.
Mimo wysokiej temperatury staraliśmy się na zimno rozważyć szansę samodzielnego wypadu w selwę. Zacząć taką sprawę należało od nawiązania pozaurzę-dowych kontaktów z ludźmi. Jedynym miejscem, które się do tego nadawało, była cafeteria „D'Onofrio", doskonale prosperująca tuż za rogiem ulicy, na której mieścił się nasz „Tariri". Rano przy śniadaniu widzieliśmy tam najwięcej białych obywateli Pucallpy.
Trzech obcych z kamerami — w prowincjonalnym miasteczku  stanowiło  wydarzenie  dostatecznie  sensacyjne, aby zwrócono na nas uwagę. Sypnęły się rozmo-my, namnożyli znajomi. Do symptomatycznych spotkań utwierdzających mnie w przekonaniu, że świat jest mały, należała półgodzinna rozmowa ze starszym panem, który na odchodnym przedstawił się jako Hans Koep-cke, czyli... mąż pani Marii, kustosza muzeum, która w Limie wtajemniczała mnie w peruwiańską ornitologię. Koepcke nie bawił się w ceregiele. — Jeżeli nie macie dość pieniędzy na wieloosobową wyprawę z dwoma co najmniej doświadczonymi przewodnikami, możecie tylko próbować oparcia w misjonarzach.   Sami   nie   dacie   rady.   Niejeden  żółtodziób, gringo, zapłacił za brawurę. Nie, nie myślę o dzikich zwierzętach. Nie one są w dżungli najgroźniejsze. Najgorsza  jest   strata   orientacji  i  utknięcie  w  lesie   — brzmiała diagnoza pana Koepcke. — Pamiętajcie, jeśliby wam się coś takiego przydarzyło, przede wszystkim — rzeka. Jej brzegiem iść najlepiej w dół, z prądem.  Wtedy  istnieje  jakaś  szansa  dotarcia  do  ludzi.
czerpania *.
„Oprzeć się na misjonarzach" — utkwiło mi w głowie.
Z pewnością nie była to zła rada. Z dotychczasowych doświadczeń i spotkań z misjami w różnych kątach świata wiedziałem, że misjonarze zawsze siedzą na zewnętrznym kręgu cywilizacyjnym i od nich było najbliżej do mało znanych okolic naszej planety. W Peru nie mogło być inaczej.
Władze peruwiańskie nader niesprawiedliwie traktowały swoich przodków. Inków, mieszkających w górach, Peruwiańczycy eksponują, dumni są z ich poczynań i chętnie swoje współczesne państwo wywodzą od Tawantinsuyu, które niestety nie sięgało do Monta-nii, a tym bardziej do Amazonii. Chyba dlatego Indian leśnych, chunchos, jak gdyby się wstydzili. Zanikające kultury tych ludzi nie budzą w Limie żadnego zainteresowania. Nie bada się obyczajów, nie zabezpiecza reliktów kultury materialnej szczepów leśnych. Wszystko dla Inków; archeologia, literatura, muzealnictwo — faworyzują Indian z gór.
W tej sytuacji praca misjonarzy z The Summer In-stitute of Linguistics ma w Peru specjalną wagę. Ta potężna organizacja ewangelistów obejmuje swoim zasięgiem indiańskie szczepy w USA, Meksyku i Gwatemali, Ekwadorze i Boliwii, a także na Filipinach, Nowej Gwinei, w Kanadzie, Ghanie, Australii oraz w paru innych jeszcze punktach naszego globu. Lingwiści, jak popularnie się ich nazywa, dotarli do Peru w 1946 roku i w odległości kilku mil od Pucallpy założyli nad
* Tę rozmowę zapamiętałem sobie na zawsze, gdyż jeszcze przed moim wyjazdem z Peru zginęła w katastrofie samolotu lecącego z Limy do Pucallpy dr Maria Koepcke, z domu Mikulicz-Radecka. Z tego samolotu uratowała się tylko jedna osoba, jej 18-letnia córka Julia, która po katastrofie potrafiła — idąc wzdłuż najbliższej rzeki — dotrzeć do ludzkich osiedli. Wysyłając depeszę kondolencyjną uprzytomniłem sobie, że córkę uratowały nauki ojca, z którym Julia odbywała niejednokrotnie wycieczki w  selwie.
179
netrację   dżungli   przy   użyciu   najnowocześniejszych środków.
Stacjonuje tam flota samolotów i hydroplanów, pracuje biuro meteorologiczne, szpital, apteka, szkoła, warsztaty i urządzenia towarzyszące. Co ważniejsze jednak — misjonarze z Yarinacocha nie oszczędzają się. Ich praca przebiega w sposób cykliczny. Najpierw za pomocą kanu lub samolotu starają się dotrzeć do jakiegoś zagubionego w puszczy plemienia. Tam, za zgodą tubylców, osiedlają się wśród nich na dwa, sześć czy dwanaście miesięcy, starając się nauczyć miejscowego narzecza, stworzyć dlań pisany alfabet i nauczyć najzdolniejszych Indian pisania i czytania w ich własnym języku. Niektórzy z młodych mieszkańców osady wysyłani są do bazy w Yarinacocha do szkoły, gdzie opanowują hiszpański i nabywają wielu praktycznych, użytecznych w dżungli umiejętności.
Ostatecznym celem ligwistów jest przetłumaczenie; Nowego Testamentu na język Indian. Pracujący w terenie misjonarze mają doskonałe przygotowanie naukowe, a ich wytrzymałość na trudy i niewygody życia, ich eksploratorskie wysiłki nie ustępują często barwnym życiorysom najsławniejszych podróżników. Lingwiści między innymi bardzo starannie badają legendy, mity poszczególnych szczepów, aby poznać mentalność i sposób myślenia swoich podopiecznych. Pozwala to na prawidłową pod względem dydaktycznym pracę i zaszczepienie w najbardziej dostępny sposób idei chrystianizmu. Czy wysiłki misjonarzy czynią Indian szczęśliwszymi? Jeszcze nie ustalono.
— Nasi misjonarze pracują obecnie na terenie trzydziestu pięciu odmiennych grup indiańskich — mówił główny koordynator lotów w Yarinacocha, pan Millie de Lyon. — Loty są ciężkie, jak to nad dżunglą. Prze-
180
robić!
—  A jak ze sprzętem?
—  Pytanie celne. Oczywiście odczuwamy stały niedostatek. Wszystko w tym klimacie diabelnie szybko się niszczy. Mamy starą „Catalinę", parę „Cessna 180", dwie  „Cessna  206's"  i trzy  „Heliosy".  Wszystkie te pudła można oczywiście zaopatrzyć w pływaki. Lądujemy zwykle na wodzie.
—  Co znaczą litery JAARS, które widnieją na hangarze?
—  Jungle Aviation and Radio Service. Jest to pomocnicza organizacja przy Instytucie. Mamy tu znakomitych pilotów, wielu z nich ma po kilkaset, a nawet kilka tysięcy godzin wylatanych w różnych paskudnych, jak ten, kątach świata.
—  A awarie często się zdarzają?
Pan Lyon popatrzył na mnie z obrzydzeniem. Po czym wolno wstał i zakrzywionym palcem odstukał starannie w nie heblowaną deskę.
—  W ciągu dwudziestu minionych lat nie mieliśmy w JAARS poważnego wypadku. I nie. chcemy mieć — powiedział z naciskiem.
Po tak gigantycznym jaux pas nie pozostawało mi nic innego, jak pożegnać się z pośpiechem z rozmówcą, panem Millie de Lyon, który z pewnością zaklął ciężko, jak tylko zamknęły się za mną drzwi. Lotnicy są przesądni.
Żałowałem, że tak niefortunnie zakończył się „flirt" z koordynatorem. Wiązałem z tą rozmową pewne nadzieje. Niemniej i tak zorientowałem się, że flota powietrzna lingwistów jest przeciążona i że niewielka szansa istnieje, aby zabrać się którymś z ich samolotów do dżungli. Niestety, rozmowa z dyżurnymi pilotami, zakwaterowanymi w oddzielnym baraczku,  po-
181
madziło śię w Tiaźie zbyt wiele ładunków i ludfci do przerzucenia w teren.
— Za piętnaście, dwadzieścia dni może się już z tym uporamy — pocieszali piloci. — Trochę was za dużo Aż trzech, a przecież jest i bagaż. Sorry, boys.
Boys powrócili do „Tariri" w nie najlepszych nastrojach. Skoro nie można samolotem, jedyną wchodzącą w rachubę drogą do dżungli jest szlak wodny. Ucayali była pod bokiem. Czas był już zresztą najwyższy obejrzeć trochę tę osławioną rzekę. W tym celu potrzebny był tylko mały spacerek. Przy okazji ustaliliśmy, że Pucallpa istotnie, jak relacjonował Lepecki, leży na dość wysokim brzegu i że do rzeki schodzi się w dół przez podmokłe bajorko; w porze deszczowej stanowi ono pewnie zakole rzeki.
Na nie obudowanym brzegu sporo straganów, prymitywnych bud. Targ. Nieustający targ na owoce, drewno, odzież. Sprzedaje się tam zresztą wszystko, co interesować mogłoby ludność zamieszkałą nad wielką rzeką. Długie, wyposażone w przyczepne motory łodzie, zwane peke-peke, przypływają i odpływają rozcinając brudną wodę Ucayali. Rzeka nie wygląda w okolicach Pucallpy imponująco; szeroko rozlana, z ledwie zaznaczonym w oddali przeciwległym niskim brzegiem. Nieco atrakcyjniej wyobrażałem sobie kiedyś moje pierwsze zetknięcie z Ucayali, tym kręgosłupem peruwiańskiej Amazonii.
Wielki arbuz, rozkrojony pod trzcinowym daszkiem straganu, nieco nas odświeżył. Żar lał się bowiem z nieba siarczysty. Natrętne muchy właziły do ust. W pobliżu śmierdziały ryby i skowyczał pokryty liszajami pies. Upał obezwładniał. Nawet kamera nie chce rejestrować ludzkiej biedy. W Peru nie jest ona odrażająca.
182
płowiałe koszule i wytłuszczone kapelusze. Pije się trzcinową wódkę, zagryza czarną fasolą. Gdzieś z boku brzęczy rozstrojona gitara, obok podrygują damskie spódnice. Białe jak ser zęby mężczyzn. To Metysi. Indianie są znacznie stateczniejsi, obnoszą poważnie swoje drewniane twarze, uważnie omiatając ciemnymi oczami otaczających ich ludzi.
—  Eee, seńor, tylko u mnie słodka pińa... —zachwala ananasy sprzedawca.
Nie zaryzykuję. Natrętne muchy szczególnie przepadają za tym słodkim owocem.
—  Seńor, seńor, może przejażdżka po Ucayali. Piękna łódź, mocny motor, tylko dwieście soli... Seńor, wycieczka przepiękna — bystry chłopaczek napędza grin-gos do obdrapanej ojcowskiej łodzi.
Dwieście soli w Limie to pieniądz nieduży, tutaj niełatwo tyle zarobić. Przejażdżka po Ucayali. Kto wie? Trzeba pomyśleć. W zaimprowizowanym dworcu rzecznym pełna informacja prywatnego przedsiębiorcy:
—  Collectivo    do   Masisea?   Si,   seńor.   Codziennie o siódmej, a potem o dziesiątej, en punto.
—  Czas przejazdu?
—  Osiem, czasem dziesięć godzin. Zależy... — informator  w  uwodzicielskim  uśmiechu  ukazuje  kolekcję dokładnie spróchniałych zębów.
Upał aż skwierczy. W samo południe docieramy do hotelu. Błogosławieństwo prysznicu. Trzy nagie ciała rozłożone na łóżkach. Chyba miał rację Lepecki, wątpiąc w możliwość pracy fizycznej naszych chłopów w tym klimacie.
Dla nas liczy się teraz każdy dzień, a sprawy posuwają się naprzód jakże niemrawo! Krzątamy się, rozmawiamy z władzami. Łapiemy ludzi niemal za ręka-
183
y il±\j      ta
łJ.V-J.J.XV_/LJ
ność... Mańana, nie może istnieć paskudniejsze słowo.
Następne trzy dni bojów z mańaną. Zaczynamy się niepokoić. Hotel systematycznie pożera nasze pieniądze. Dla poprawienia nastrojów decydujemy się na wypad do Masisea. Jest to miejscowość leżąca w górze rzeki, oddalona, jak się później okazało, o tysiące rzecznych meandrów od naszego „Tariri", codziennie obmacywanego przez Indianki.
Masisea głośna była niegdyś w całej Montanii, a nawet w Peru; nie z racji liczby swoich mieszkańców, ale z racji położenia na skrzyżowaniu dróg wiodących z jednej strony do Kordylierów i Limy (przez rzekę Pachiteę, której ujście leży w odległości pół dnia drogi od Masisei), z drugiej zaś do stolicy Montanii — Iąuitos, i wreszcie do mało wyeksploatowanych terenów nad górną Ucayali, Urubambą i Tambo. Troszcząc się o rozwój tego miasteczka, założył w nim rząd limńaski stację telegrafu iskrowego, będącą łącznikiem między stacją w Limie i stacją w Iąuitos, oraz ustanowił stację dla aero- i hydroplanów kursujących do Iąuitos nad Amazonką i do miasteczka San Ramon, położonego przy końcowym punkcie drogi samochodowej prowadzącej do stacji kolejowej w La Oroya. Gdy dodamy do tego, że Masisea była punktem, w którym następował kiedyś przeładunek towarów przewożonych z Limy do Iąuitos lub z Iąuitos do Limy — ze stateczków mniejszych na większe i odwrotnie — to jasno widać, że Masisea posiadała dostateczne warunki, aby funkcjonować jako centrum w życiu gospodarczym Montanii.
Z pustej ciekawości jechaliśmy więc do tego zdetronizowanego centrum, aby przekonać się, jak dziś wygląda miniona świetność nadukajalskiej metropolii.
Delfiny z Ucayali
Nasze wodne collectivo okazało się zwykłą dużą łodzią, przykrytą daszkiem z umocowanymi doń zasłonami. Ponieważ świeciło pięknie słońce, przydatność tych fartuchów wydawała mi się mocno wątpliwa. Półnagi kapitan naszego transukajalskiego „pasażera" dał sygnał do rozpoczęcia załadunku. Po chybotliwej desce wleźliśmy do równie niestabilnej łódki i z trudem odszukaliśmy trochę miejsca na jednej z ławek rozmieszczonych wzdłuż obu burt. Po kwadransie wydawało mi się, że na łodzi nie da się już wetknąć szpilki, tymczasem ludzie i toboły płynęły z lądu nieprzerwanie. Wkrótce wytworzyła się sytuacja, że wianuszek pasażerów wokół burt nie mógł ruszać stopami, które przywaliły już worki, kosze i toboły, a pasażerowie, dla których nie starczyło ławek — potworzyli malownicze grupy rozmieszczone na ładunku.
Kiedy burty łodzi wystawały może z dziesięć, może piętnaście centymetrów nad powierzchnię wody, kapitan wielkodusznie zarządził odbicie. Prąd był dosyć silny. Zanim więc zaskoczył silnik, przekręciliśmy się na rzece parę razy niczym bąk, spryskani zostaliśmy niemiłosiernie złośliwą falą pojawiającą się na nurcie pod wpływem wiatru.
Wszystko to odbyło się przy niekłamanej radości naszych pasażerów. Nawiązywali oni rozmowy z sąsia-
185
r
ód dawna.   --.......-...............-,_-,_-,,„......._............................._......
Z boku nasza łódź wyglądać musiała nader malowniczo. Wieźliśmy bowiem na pokładzie małe palemki, jakby nie było setek tysięcy podobnych na brzegu. Stłoczeni jak sardynki, żeglowaliśmy po zawirowaniach nurtu bez jednego koła ratunkowego czy gumowej tratewki. Aż uśmiechnąłem się, kiedy wyobraziłem sobie znajomego z Gdańskiego Urzędu Morskiego. Ten by sypał kary, a wstrzymywał żeglugę! Tak zwane warunki bezpieczeństwa nawigacyjnego były tu istotnie żadne. W podobny sposób zdarzyło mi się tylko przeprawić kiedyś przez rzekę Gambię w Afryce Zachodniej i na Malajach. Tam nic się nie stało, dlaczego gorzej miałoby pójść tutaj?
Żegluga nie była ciekawa. Dwukilometrowa mniej więcej szerokość rzeki obrysowanej niskimi zaroślami. Niemal wszystkie nadrzeczne drzewa wycięto tu pewnie już sto lat temu i spławiono do Iąuitos. Nowe — najwidoczniej nie chciały rosnąć. Nasza łódź holendrowała między brzegami, wymieniając na licznych przystankach pasażerów i ich toboły. Raz na jednym, raz na drugim brzegu pokazywały się prymitywne pomosty, do których nie bez trudności przybijaliśmy.
W miarę oddalania się od Pucallpy przystanie były rzadsze, a pomosty bardziej zdezelowane. Po dwóch mniej więcej godzinach żeglugi zrobiło się nieco luźniej, a pasażerowie, którzy nas opuszczali, najczęściej wyskakiwali już z dziobu łodzi wprost na podmokły grunt. Nieliczne domostwa stały zwykle na brzegu rzeki, w miejscach bardziej wyniesionych.
Zerwał się wiatr i półmetrowa fala. Zależnie od kierunku kolejnego meandra — woda opryskiwała pasażerów raz z lewej, raz z prawej burty. Ściągnięto uwiązane do dachu zasłony. Zrobiło się trochę zacisz-
186
wzmógł się wiatr. Dobrze się stało, że p"aśażerów już ubyło, łódź nie była przeładowana. Zaczynała się bowiem burza. Niewiele czasu upłynęło, a potoczyły się po niebie grzmoty, trzaskać zaczęły pioruny. Granatowe niebo rozświetlały błyskawice, a ulewa siekła grubymi jak ołówek strumieniami powierzchnię rzeki. Rozpętał się sztorm. Teraz dość dokładnie widać było duże koliska wirów przesuwających się obok łodzi. Ra:z czy dwa zaczerpnęliśmy burtą trochę wody. Zagdakały strwożone kury i zakwiczał prosiak.
Burza nie trwała długo, ze dwadzieścia minut. Potem zalśniło słońce, krasząc blaskiem przemyty świat. Pasażerowie sami sprawnie umocowali zrolowane zasłony na dachu.
Jeszcze jedna godzina żeglugi. Rzeka stała się jakby węższa, na brzegach pojawiło się trochę drzew, pewno pośledniejszego, nie nadającego się na sprzedaż gatunku. Ruch zrobił się za to większy. Miniona burza musiała ożywić w jakiś sposób życie wielkiej rzeki.
— Puca bufeo, puca bufeo! — rozwrzeszczał się malec z dziobu naszej łodzi.
Kilkanaście metrów od burty przewalało się płynnym ruchem kilka grzbietów z płetwami. Nie mogło być omyłki. Delfiny! Dokładnie zaś — delfiny słodko-wodne, czyli inie. Stadko liczyło kilkanaście sztuk i dotrzymywało nam jakiś czas towarzystwa. Wyraźnie widać było różowy odcień skóry tych zwierząt. Musiały to być sztuki starsze, gdyż osobniki niedojrzałe mają zwykle ciemną barwę skóry.
W pewnej chwili usłyszałem całą serię pisków. Wydawały je niewątpliwie towarzyszące nam delfiny. Byłem szczęśliwy. Wielka rzeka przemówiła! Cieszyłem się też irracjonalnie, że zagadały delfiny, najsympatyczniejsze  i  obdarzone  największym poczuciem hu-
władają, że inia, różowy delim z dorzecza AmazonKi, umie pomóc człowiekowi. Nad Rio Tapajos na przykład Indianie za pomocą ościeni i lampek karbidowych polują z łodzi na ryby przy udziale delfina. Delfin--pomocnik spędza ryby na płytkie miejsca i pilnuje, aby nie uciekły na głęboką wodę. Tubylcy szanują inie także dlatego, że tam, gdzie pojawi się delfin słodkowodny — usuwają się groźne dla człowieka piranie.
Całkiem szczególne miejsce ma puca bufeo w indiańskiej mitologii i legendach. Wierzą oni mianowicie, że el bufeo może wyjść z rzeki, przybrać postać ludzką. Potrafi on podobno brać udział w tanecznych uroczystościach w wiosce, a potem porywać kobiety i trzymać je tak długo na dnie rzeki, aż zamienią się w nowe różowe delfiny. Indianie sądzą, że wioska, którą odwiedził przebrany delfin, zapadnie się wkrótce pod wodę.
Podróż  stawała  się  coraz   ciekawsza,  coraz  więcej
rzeczy  jakoś udało  mi  się  dostrzegać.  Raz  była  to
. zbiorowa damska kąpiel w rzece, gdzie indziej okrągła
¦ sieć rzucana przy brzegu wprawną ręką rybaka. Od
czasu  do  czasu  widać  było  również  małe  wiosłowe
łodzie, przemykające się blisko brzegów,  gdzie prąd
był najsłabszy.
Wszyscy pozdrawiali sdę mile, a nasze collectivo, instytucję grającą z pewnością dużą rolę w życiu nadbrzeżnych mieszkańców Ucayali, witali szczególnie gorąco. Półnagi kapitan grzmiał od czasu do czasu sten-torowym głosem przez pół rzeki, aby poinformować kogoś, że „Jose spił się potwornie razem z Pepe".
Rzeka i jej ludzie mieli swoje sprawy niezrozumiałe dla obcego. Oto ominęliśmy szerokim łukiem kogoś, kto na prowizorycznej przystani wymachiwał do nas
188
na którym w promieniu kilometra nie widać było nawet szałasu. Collectivo płynęło w górę Ucayali, a twarda ławka coraz okrutniej gniotła mi pośladki.
Masisea leży na wysokim, dziesięciometrowym chyba brzegu. Jest on urwisty, uwidaczniający czerwoną glinkę, tworzącą tutejszą glebę. Wydrapujemy się na górę, aby jako cudzoziemcy zameldować się władzy. Porucznik miejscowego posterunku, Guillenmo Fuentes Aleantara, jest przemiły. Znamienne było, że podobnie jak wielu innych poznawanych w departamencie Loreto Peruwiańczyków, podał on swój adres w... Limie. Najwidoczniej wypada w ten sposób podkreślać, że nie jest się prowincjuszem. Porucznik Fuentes poza adresem i noclegiem niewiele mógł nam zaofiarować. Służbowa łódź — nieczynna, tak więc wyprawę w górę rzeki w kierunku brazylijskiej granicy możemy odłożyć ad calendas Graecas.
Wzdłuż brzegu trochę rozrzuconych zabudowań. Naprawdę nigdzie nie widać dawnej świetności Masisea. Dwa sklepy należące do Chińczyków. Jeden do Europejczyka z Austro-Węgier, który mówił, że jest Serbem. Świeżej daty placówka misyjna, bodajże braci kanadyjskich. Ponadto przy centralnym placu miasteczka duży saloon połączony ze składem hurtowym. Do tego budynku poszło gros towarów przywiezionych przez nasze collectivo.
Zwykłe wstępne rozmowy przy piwie. Seńores skąd? Seńores dokąd? Seńores na długo?
Przeważnie z takich pytań wywiązywała się jakaś ciekawsza rozmowa, spływały na nas informacje. W Masisea nie mieliśmy szczęścia. Większość mężczyzn zgromadzonych w saloonie interesowały bardziej kości i karty niż my. Trudno.
Żywe zainteresowanie natomiast okazał nam spryt-
189
na nas na dworze.
— Jestem Isidoro — przedstawił się malec. — Mogę zaprowadzić na ryby, pokazać krokodyle i węże, se-nores zrobią dobre fotografie — zachwalał ,swoje usługi.
Umówiliśmy się z nim na rano, wręczając na zadatek trochę cukierków.
Wbrew naszym oczekiwaniom wycieczka okazała się ciekawa. Wędrowaliśmy pod wodzą chłopca po urozmaiconym terenie, który istotnie pozwolił nam zrobić trochę dobrych zdjęć. Około południa zaś nasza przygoda zaczęła się rozwijać wręcz sensacyjnie. Otóż nasz Isidoro, który cały czas niósł oścień, jak nam się zdawało, tylko dla dekoracji — zaczął zeń robić użytek. Byliśmy w dość wilgotnym i ciemnawym lesie. Do głowy mi nie przyszło, że można tam spotkać... ryby. Nasz malec był jednak innego zdania. Zatrzymywał się przy różnych kałużach,  absolutnie  błotnistych  i  nieprzejrzystych. Te niepozorne bajorka dźgał swoim ościeniem z zapałem godnym lepszej sprawy. Żartowaliśmy sobie z niego, do czasu kiedy chłopiec zaczął z kolejnego bajorka wyjmować ryby jak z talerza. I to wbijając swoją dzidę w brudną wodę zupełnie na ślepo. Z trzech różnych, płytkich może na dwie stopy kałuż nasz magik wydobył swoim patykiem osiem długich na dwa-dzieścia-trzydzieści   centymetrów   ryb.   Mały   chłopiec dla trzech dorosłych „koni" wydał suty obiad.
Naszą popołudniową sjestę odbyliśmy na zacienionej łączce nad brzegiem zarośniętego jeziorka. Tam w każdej chwili, wchodząc na drzewo — można było. zobaczyć trzy, cztery kajmany naraz, zażerające się, podobnie jak my, rybami.
— Lagarto nie jest groźny — tłumaczył nam Isidoro — nie trzeba go się tylko bać.
190
-                                               w                   ty
starały się potwierdzić tę opinię. Pod opiekuńczymi skrzydłami chłopca nad brzegiem pełnego kajmanów jeziorka udało nam się nawet zdrzemnąć.
Kulminacyjnym punktem wycieczki okazały się w drodze powrotnej łowy na węża. Był to nieduży egzemplarz boa tęczowego i największe zasługi w uchwyceniu gada miał Jacek. On go dogonił i rozwidlonym kijem przycisnął mu łeb do ziemi.
Isidoro, który czuł, że wąż i tak trafi do niego — był uszczęśliwiony.
— Sprzedam — wołał radośnie — i kupię sobie buty! Nigdy jeszcze nie miałem zapatas. Będę wyglądał w nich tak wspaniale jak sam porucznik Fuentes.
A więc i w Peru chłopców fascynuje mundur. Pierwszy raz jednak widziałem, aby mały chłopiec bardziej cieszył się z węża niż z czekolady.
Isidoro przez cały czas pobytu w Masisea był naszym dobrym duchem. Wodził nas po okolicy, a ostatni dzień przed powrotem do Pucallpy spędził z nami nad rzeką.
Było tam coś na kształt pływającej gospody, gdzie można było dostać także słodkiej lemoniady, ulubionego trunku naszego małego cicerone. Na tej tratwie był jednocześnie dom mieszkalny i zagroda dla zwierząt.
Gości pragnących się tam pożywić napastował bezczelny prosiak i dwie kury, a i papuga wrzeszczała straszliwie, jeśli nie dostała kawałka papai. Na tratwie i w okolicy zawsze coś się działo. W sumie — miłe, zacienione miejsce, odpowiednie dla zabicia czasu.
Isidoro nie ustawał w swoich obowiązkach przewodnika. A to przyniósł do sfotografowania żółtwia ze sko -rupą ukształtowaną niby łańcuch gór, a to przysłał nam sprzedawcę arbuzów. Sam zresztą, za pomocą sznurka i kawałka mięsa, złowił sporą piranię, z po-
191
niu nam tego daru najspokojniej rozebrał się i zaczął się kąpać niemal w tym samym miejscu, skąd wyciągnął 20-centymetrowy postrach tutejszych wód.
—  Isidoro, bój się Boga, zjedzą cię piranie! — krzyczałem.
—  Nie, tutaj nie ma, pana nie lubi szybkiej wody. Za Isidorem wskoczyło do wody jeszcze paru jego
rówieśników. Nie było rady. Z dreszczykiem emocji sam zacząłem zażywać kąpieli w Ucayali.
Żadna z ryb nie ma takiej sławy i tak popsutej opinii, jak pirania. Pełni ona wprawdzie pożyteczną rolę sanitariusza wód tropikalnych, usuwa bowiem z nich rozkładającą się padlinę, ale w każdej książce podróżniczej musi ona odegrać swoją pełną grozy rolę. W rzeczywistości jednak wydaje się, że nie wszystkie piranie atakują bezpardonowo. Z pewnością zaś najlepiej im się żyje na płytkich rozlewiskach, w ciepłej, spokojnej wodzie. Tam bywają groźne. W wodach rzek o szybkim prądzie — w zasadzie ich się nie spotyka.
Ani się spostrzegłem, kiedy grono amatorów kąpieli powiększyło się o porucznika Fuentesa. Pojawił się koło mnie, dzielnie pływając po piesku.
Kiedy obaj po wyjściu z ciepłej wody leżeliśmy na balach tworzących tratwę, porucznik opowiedział mi, że przed tygodniem przewróciła się łódź z rannym Indianinem i jego żoną. Zanim kobieta wyciągnęła męża z wody, piranie tak go pokąsały, że zmarł z upływu krwi.
—  To pan mi teraz dopiero to mówi?!
—  Przecież nie mogłem w rzece, jeszcze by 'się pan ze strachu opił wody — wywodził logicznie figlarny porucznik. — A zresztą to było dwie mile stąd. Tutaj nikogo jeszcze piranie nie zagryzły — dokończył niefrasobliwie.
192
~j-~— ^ ^«i-izec! ^L.z,um me wierzyłem, kiedy przybyli rybacy, z po0iocą krewnych na brzegu, we czterech ledwo wynieśli z łodzi jedną rybkę. Coż tó był za potwór!! Ryba musiała mieć co najmniej ze trzy metry i chyba ze dwa kwintale wagi. Czterech mężczyzn aż się uginało pod jej ciężarem. Paiche * nazywało się to rybie krótko. Zafascynowany gigantem, mniejszą trochę uwagę zwracałem na inne przywiezione ryby, ciągle wracałem wzrokiem do tej pierwszej. Ale Isidoro działał.
—  Kunchi, ryba z długimi wąsami jak sum. Corvina, chabiro — padały nieznane nazwy, a na tratwę sypały się ryłby o dziwnych kształtach i różnej wielkości.
Podobno dwa tysiące gatunków ryb zamieszkuje wody Amazonii. Niech tam, dla mnie może być i trzy tysiące, ale długo pamiętać będę ową dwustukilową paiche, rybkę, którą przywiozło na brzeg w Masisea dwóch drobnych chłopaków.
—  Które z nich wydają dźwięki? — pytałem właścicieli Wielkiej Ryby.
—  Ooo, jest takich dużo: corvina, o ta, co nadaje się do jedzenia na surowo; kunchi, po wyciągnięciu z wo-^ dy, wtoła tak: kro-kro! No i przecie paiche: ona mlaska, kiedy oddycha nad powierzchnią wody. Hałasuje też i gwiżdże czasem e\ bufeo.
—  Bufeo   słyszałem —- pochwaliłem   się   rybakom, ciesząc się w duchu, ze dowiedziałem się nareszcie, kto i jak śpiewa w Ucayaij,
Nieoceniony Isidoro sprawił mi jeszcze jedną niespodziankę. Przybiegł z czymś w rodzaju deski i zaczął nią pocierać najbliższą belkę.
• Paiche   jest  nazwą
 obowiązującą  w  Peru  ^   lacińSa* nazwa: \
 Wysuszane
13 _ Delfiny z Ucayali
193
—  Niemożliwe, pokaż!
Rzecz wyglądała jak podeszwa inkrustowana drobnymi ząbkami. Szorstki język rzeczywiście mógł służyć nie tylko jako tarka, na przykład do twardego chrzanu, lecz także jako pilnik do wyrównywania desek.
Ostatniej nocy w Masisea — bez wzglądu na atak komarów, które jakimś cudem dostały mi się pod mo-skitierę — śniłem na tematy kulinarne. To zjadałem jakieś ryby, to znowu koszmarne potwory z wąsami zjadały mnie. I tak aż do rana. Uratowała mnie dopiero pobudka  na wsiadanego.  Collectivo czekało na
rzece.
—  Hasta la vista, Isidoro — machałem chłopcu ręką.
Podróż z prądem trwała znacznie krócej. Około pięciu godzin. Nie było burzy, ale nie pokazały się też inie.
W powrotnej drodze łódź żeglowała jakoś mniej chy-botliwie. Zatrzymywaliśmy się na znajomych przystankach. Sporo było wokół peke-peke, a także większych trochę łódek niosących na pokładzie ażurowe szopy z dachem palmowym, mające chronić przed dokuczliwościami aury ładunek oraz pasażerów. Rzeka żyła. Stanowiła ona jedyną arterię komunikacyjną dla tych terenów. Tylko tędy mógł iść towar i zaopatrzenie.
Aby dostać się z Pucallpy na właściwą Amazonkę — do Iąuitos, najważniejszego rzecznego portu Peru, trzeba płynąć około czterech dób. Podróż ta odbywa się oczywiście już nie collectivo, lecz dwupokładowym statkiem o wątpliwej urodzie. Przypomina on nędzny nadrzeczny   hotelik,   osadzony   na   wydłużonej   balii,
194
Klasie tysiąoKiiumetrowa podróż kos^tuJe trochę póhalT pięćset soli, a pasażer ma do swojej ^ysP°zycji pryczę. Gość trzeciej klasy ,na tym samym archaicznym stateczku musi brać ze So^ą własny hg^ak, ale za przejazd płaci tylko trzysta czterdzieści soli' ra:zem z jedzeniem. W żegludze pod prąd) czy]i w górę Ucayali, trasa ląuitos—Pucallpa pochłania po)iad sześć dnL
Na jednej z przystani dosiadł sit; do nas szczupły, żylasty mężczyzna z siekierką na ra^11111- On i Je§° topór nie wyglądali na wysłannikow niebios, ale nieznajomy drwal okazał się wkrótce ważna- postacią w naszych peruwiańskich peregrynadach-
Rozmowa z mm zaczęła się, jak to zwykle bywa, od papierosa. Juan Castagne Cardenas wracał po paromiesięcznej pracy w lesie w domowe Pielesze, do Pu-callpa. Od słowa do sj0Wa okazało si& że wybiera się on w najbliższym czasie na wypraw^ w reJon Gran Pajonal, gdzie zamieszkują Indianie 7.0 szczepu Kampa.
— Wprawdzie żyją tam jeszcze ^dios bravos, ale nie mam zamiaru się <j0 nich .p^ać J^am swoje sprawy u znajomych, kór2y ^ już civUi^ados. Na szczęście znam jako tako ich narzecze... m^że ubiJ? z nimi jakiś interes.
Kampowie. Gran Pajonal. To dla nas m°gło °yć bardzo pociągające. Przecież z tymi ^czepami dopiero zaczynają nawiązyWać kontakt mi^jonarze z Yari-nacocha. Kamipowie przepędzili osadi>ików l misjonarzy z dorzecza górnej Ucayali przed p^ł wiekiem. Żadnej eksploracji, w tym także filmovv/ej, tam jeszcze nie było.
Gwarzyliśmy z Juaneni. Opowiadał ^h^tnie « swojej ciężkiej pracy. O trudach drwala w Lrma™™ i stałej niemal rozłące z rodziną.
— Dobrego drewna coraz mniej. A   Jeśli Jest — to
wane OKonce. my się wwamc v
nach Kampów. Może stamtąd   dałoby   się   zorganizować jakiś spław.
Podróż zleciała szybko. Z Juanem umówiliśmy się na spotkanie za dwa dni.
Te dwie doby w całości pożarły dalsze zmagania z mańaną. Jedynym sukcesem w tym czasie było odkrycie latających adwentystów, którzy swoje samoloty także trzymali nad Yarinacocha. Szefem tej placówki był popularny w całej Montanii i Amazonii Cly de Peeters, sam znakomity pilot. Jego informacje były dość pocieszające.
Istniała szansa, aby wywieźć nas samolotem w dżunglę do jednej ze wsi znajdującej się pod wpływami adwentystów. Ale to nie mogłaby być tania impreza. Po obrachowaniu stwierdziliśmy, że stać nas tylko na lot w jedną stronę. Powrót do cywilizacji przedstawiał się czarno. Ponadto Cly nie mógł określić dokładnie, kiedy moglibyśmy się zabrać z nim. Zależało to od terminu, w jakim przyleci z USA oczekiwany dygnitarz kościoła, z którym właśnie szansa byłaby się zabrać. A więc znowu brak konkretów! Wielokrotnie zawiedzeni już w naszych usiłowaniach — nie byliśmy zbytnio rozczarowani. Nawet gdyby można było lecieć jutro — to ciągle   pozostawał   ten...   powrót.   Jak   to   wszystko
ugryźć?!
Zgodnie z umową pojawił się u nas Juan. Minę miał zmartwioną, jak przystało na troskliwego ojca kilkorga dzieci, których potrzeb nie bardzo jest czym zaspokoić. Po trochu wtajemniczyliśmy go w nasze zamiary i kłopoty. Pochwalił kontakt z Peetersem i zadeklarował pomoc przy ewentualnym organizowaniu powrotnego marszu przez dżunglę. Wymyślił trasę, która w maksymalnym stopniu pozwalałaby nam wykorzy-
196
1
siać rz.eis.1. w iiajuguiinej&z,yiii zarysie rzecz sprowadzała się do zatoczenia wielkiego koła i spływu w ostatniej fazie z prądem górnej Ucayali.
Wielkiego wyboru nie było. Jedynym wytrawnym, jak nam się wydawało, przewodnikiem dla trzech gringos z dalekiej Polonii mógł zostać Juan; tylko on był ,,w zasięgu" naszych finansów i on mógłby w miarę bezpiecznie prowadzić nas w dżunglę. Juan przyjął propozycję; kupiliśmy od niego warunkowo jeszcze trzydzieści — trzydzieści pięć dni czasu. Wiele godzin przegadaliśmy w ciasnym pokoiku hotelu „Tariri", który z konieczności znowu służył wyprawie jako główna baza.
Juan był poczciwym typem „chłopa z kwaśnego ciasta", jeśli można się posłużyć w tropiku londonowskim stereotypem z Alaski. Nigdy nie rozpieszczał go dobrobyt. Nic dziwnego, że i naszą wyprawę zaprojektował po spartańsku, licząc po trosze na swoich przyjaciół rozsianych w wilgotnej dżungli oraz na znajomość języka Kampów. Zredukowane do niezbędnego minimum zakupy objęły więc zaledwie trochę żywności w konserwach, moskitiery, maczety, koce oraz... dwanaście tuzinów lusterek, tyleż grzebieni. Ponadto trochę zwykłych kuchennych noży i naboje do strzelby, którą Juan zobowiązał się zabrać. Wszystkie te zgromadzone skarby wyglądały w hotelowym pokoiku niezbyt imponująco, ale w połączeniu z filmami, kamerami — tworzyły bagaż wcale pokaźny.
Grzebienie i lusterka budziły we mnie wesołość, zdaniem Juana jednak było to wyposażenie podstawowe.
W smażącym się w upale miasteczku często nachodziła mnie czarna melancholia. Wyprawa ciągle wisiała na włosku, Peeters milczał, a ja oczami wyobraźni widziałem się już na jarmarku w Łowiczu, sprzedającego  zakupione  dla   naszych  nie   istniejących  jeszcze
197
tragarzy — sto
sterek i parę tuzinów kuchennych noży.
Denerwujące wyczekiwanie łagodził nam nieco poznany dzięki Juanowi nowy przyjaciel Carlos Prentice. Barwna postać, życzliwa ludziom dusza, a nade wszystko — zawodowy łowca zwierząt. Niejednokrotnie już służył swym doświadczeniem ekipom filmowym różnych nacji. Kręcił nawet ze słynnym Johnem Wayne, i to w znanej nam Cueva de Lechuzas. Carlos wiedział, co filmowcom potrzeba, a miał w domu, z racji swego zawodu, prawdziwe zoo.
Sprawiło mu wyraźną przyjemność, gdy zachwyciłem się jego zwierzętami, które przygotowywał do wysyłki za ocean. Rad był także, gdy przyrównałem jego przydomowy zwierzyniec do słynnego ogrodu Monte-zumy, pierwszego zoo w Nowym Świecie, które tak oburzyło jednego z hiszpańskich konkwistadorów.
„Te bestie i potworne gady — pisał z oburzeniem kronikarz Bernal Diaz del Castillo — trzymali tam w niewoli, aby ich diabelskim bóstwom dotrzymywały towarzystwa. Gdy zwierzęta poczynały ryczeć i syczeć, to cały pałac wydawał się być istnym piekłem".
Dla Hiszpanów zwierzyniec * ten musiał być .przybytkiem zgrozy, bo nie mieli oni wówczas zrozumienia dla przyrodoznawstwa i pielęgnacji zwierząt. Tymczasem w terrarium władcy Azteków trzystu strażników zajmowało się ptactwem i trzystu — drapieżnikami. Montezuma kazał codziennie zarzynać pięćset indyków dla samych tylko drapieżnych ptaków, a jeśli wierzyć Diazowi — to koty i węże karmiono mięsem ludzkim i psim.
* Ojczyzną ogrodów zoologicznych są Chiny. Jeśli wierzyć świętej księdze pieśni Szy-king, to już w 1050 roku p.n.e. protoplasta dynastii Czou Wu-Wang kazał założyć „ogród inteligencji", gdzie obok tygrysów, jeleni, nosorożców i innego wielkiego zwierza trzymano również ptaki, olbrzymie węże, żółwie i ryby. Następcy mądrego Wu-Wanga podtrzymali tę tradycję.
198
¦"'T Carlos lubił Zwierzęta i umiał 6 nich opowiadać. Ko-loryzować... też lubił, ale słuchało się go z prawdziwą przyjemnością.
Przede wszystkim Carlos, tak jak słynny dyrektor hamiburskiego zoo, Hagenbeck, wierzył głęboko, że gdzieś na terenie niezmierzonej Amazonii żyje wodny Wąż, znacznie przewyższający rozmiarami śnakondę. Wielu Indian także podobno wierzy w istnienie tćj bestii. Owa „gąsieniczka" zdaniem Hagenbecka, a i Car-losa, mogłaby mieć czterdzieści metrów długości i wagę około pięciu ton.
—  Carlos! Ty, zawodowiec, wierzysz w takie bzdury? Wiesz tak samo dobrze, jak ja, że istnieje nagroda Amerykańskiego Towarzystwa Zoologicznego za dostarczenie węża dłuższego niż dziesięć metrów. Nikt jej jakoś nie podjął. A ty tu o czterdziestometrowych okazach. Wstydź się tak nas bujać!
—  Słuchaj, mnie samemu uciekła anakonda dłuższa niż jedenaście metrów. Fawcett w swojej książce opisuje, jak zabił 19-metrowego gada, a stosunkowo niedawno,  bo  w  1947 roku,  ekspedycja,  w której  brał udział Raymond Maufrais, ten sam, który zginął w Gujanie— zabiła nad rzeką Cristaliną w Brazylii 20-me-trową śpiącą anakondę.
—  Ale nikt nie widział jej skóry ani łba.
—  To był ciężki teren. Kto by niósł tygodniami kawał gnijącego mięsa albo potwornie ciężką skórę?
—  Carlos,   zamiast   nas   straszyć,   opowiedz   lepiej, jak odróżniać jadowite gady od niejadowitych.
—  Wcale  nie odróżniać.  Jak  nie  jesteś pewny — uciekaj. Zresztą węże też same nie atakują człowieka. Bronią się, kiedy je nadepnąć... Ale ja ci muszę skończyć o wodnych wężach...
—  Kończ.
—  Podróżnikom i pisarzom można nie wierzyć —
199
zemscii
chownego o spotkaniu z sucuriju gigante. Ojciec zakonnik Wiktor Heinz tak pisał do Hagenbecka. Carlos wyjął jakiś kajet, z którego czytał: „Podczas wielkich powodzi w 1922 roku, w dniu 22 maja,   około    godziny   trzeciej    płynąłem   Amazonką z  Obidos do domu.  Z  odległości mniej  więcej  30 m ujrzałem wyraźnie olbrzymiego węża wodnego. Towarzyszący  mi  krajowcy  nazwali  gada,   ze   względu na jego rozmiary, boa olbrzym (sucuriju gigante). Potwór, zwinięty w dwa pierścienie, dawał się spokojnie unosić   nurtowi   wody.   Jak   gromem   rażeni   patrzyliśmy wszyscy  na  zwierzę.  Cielsko  miało  obwód rurociągu naftowego, długość mogła wynosić 25 metrów". Carlos popatrzył triumfująco.
—  To nie wszystko, czytam dalej relację tego sa-. mego zakonnika.
„Drugie moje spotkanie z olbrzymim wężem wodnym miało miejsce 29 października 1929 roku. Chroniąc się przed upałem, postanowiłem koło 7 wieczór popłynąć w dół rzeki Alemąuer, Wtedy też widziałem węża-potwora, płynącego z szybkością motorówki".
—  To wszystko pewno prawda, ale oko ludzkie ulega złudzeniom. Dowodów rzeczowych istnienia takiego potwora przecież nie ma?
—  Istnieje   zdjęcie   nie   retuszowane   zastrzelonego w 1948 roku z pistoletu maszynowego węża, który miał długość trzydziestu pięciu metrów. Ja go nie widziałem — uprzedził moje pytanie Carlos. — Słuchaj — kontynuował energicznie — byłoby  rzeczą   doprawdy dziwną,  gdyby olbrzymie połacie dorzecza  Amazonki i Orinoko nie kryły rozmaitych niespodzianek, w tym także zoologicznych.
—  Z tym mogę się zgodzić. Słyszałem nawet, iż sami botanicy oceniają, że na tych terenach jest jeszcze
200
uu ouKrycia z  pięćdziesiąt tysięcy  nieznanych roślin.
—  No widzisz. Dlaczego mnie nie wolno szukać mojego gigantycznego  węża, skoro   na   przykład   Roger Courtevi'lle *, który, jak wiesz, pierwszy przebył samochodem kontynent od Rio de Janeiro do Limy, twierdzi, że dwa razy: w 1938 i 1947 spotkał dziwną bezogonia-stą małpę. W istnienie didi, czyli w zwierzę o ludzkim wyglądzie pokryte rdzawobrązowym futrem, wierzą też Indianie żyjący w lasach Gujany Brytyjskiej.
—  Kto wie, jakie niespodzianki przyniesie budowa Transamazoniki, może dzięki tej drodze wyjdą na jaw różne dziwy, a w tym i twój wodny potwór?
—  Kto to wie? — tym filozoficznym nieco stwierdzeniem   zakończył   się   Pierwszy   Wieczór   Dziwnych Opowieści u Carlosa.
Wieczór Drugi i ostatni przyniósł między innymi, jak dla grzecznych dzieci, powiastkę o jednym ptaszku i o gąsieniczce.
Gąsieniczka miała brzydki zwyczaj wkręcania się ludziom pod skórę, co powodowało, rzecz jasna, pewne niewygody. Carlos twierdził, że był świadkiem, jak Indianie w wywabianiu tych niegrzecznych gąsieniczek stosowali własną metodę, rzec by można — akustyczną. Po dziwacznym dźwięku, wydawanym przy użyciu indiańskiego języka, gąsieniczka sama wystawiała łebek z ranki, a wtedy Indianin błyskawicznie wyciskał intruza spod skóry.
Przypowieść o ptaszku, przypominającym zimorodka, dotyczyła budownictwa jednorodzinnego. Otóż ptaszek przepadał za gniazdami w twardej skale, i to własnej
* Roger CourteviUe przybył do Brazylii w 1919 roku. Dziesięć lat później sześciokołowym samochodem marki „Renault" specjalnie przygotowanym wyruszył z Rio de Janeiro nad Pacyfik. Po jedenastu miesiącach podróży (odbył ją z żoną i mechanikiem) Courteville przybył do Limy. Tam przyjął go z honorami prezydent Peru. Samochód też znalazł honorowe miejsce w muzeum.
•Były to właściwie tylko szczątki maszyny, która wyruszyła ze stolicy Brazylii. Samochód m. in.  pokonywał Andy na  grzbietach  lam.
201
T
tobóiy. W tym celu' zmyślne pllszę wyszukiwało w ie- ~ sie odpowiednie listki, które przynosiło w dziobku do skały, a następnie pocierało ją owym listkiem. Twardy kamień pod wpływem soku z kilku kolejnych listków zamieniał się w miękką papkę i ptaszek mógł spokojnie 'wykonać swoją dziurę na gniazdko.
— Wiesz co, Carlos, napijmy się jeszcze trochę piwa — skwitował jego opowieści Juan.
Stach, wzorem wielu filmowców, nie zasypiał gruszek w popiele. Tak wspaniałej anakondy, jaką miał Carlos na podwórku, trzeba by w dżungli szukać chyba pół roku. Piękny, a niezmiernie jadowity wąż czuszupi mógł w ogóle nigdy nie nawinąć się nam pod obiektyw. Tak samo leniwiec czy boa. Wszystko to Carlos z gestem granda pozwalał filmować, ba, sam aranżował sekwencje, jakie mogły zdarzyć się w czasie naszego marszu w dżungli. Nie zawsze były to zabiegi proste. Wywieziony na przykład w worku do dżungli boa, wypuszczany w znajome sobie środowisko, okazał się nagle chytrym przeciwnikiem, którego z największym tylko trudem udało nam się z powrotem do wymienionego wora „zaprosić".
Czas płynął, nasze nadzieje na transport lotniczy słabły. Z coraz większym niepokojem przekładałem z miejsca na miejsce nasze grzebienie i lusterka. Szczególnie melancholijne nastroje ogarniały nas w czasie dokuczliwych kilkugodzinnych deszczów, które co pewien czas nawiedzały Pucallpę, a które zwiastowały już porę deszczową.                                               •
Wśród Kampów
Pewnej niedzieli zaczęło się coś dziać. Z misji adwentystów OFASA przyszła wiadomość, że pojawił się tam kaznodzieja David Taylor, wybierający się do wioski Kampów, aby dokonać chrztu świeżo pozyskanych dusz. To była wreszcie ta wyczekiwana szansa. Cly de Peeters przyleciał po nas na lotnisko w Pucall-pie. W bojowym nastroju gramoliliśmy się ze swymi bagażami do malej „Cessny", ze znakami rozpoznawczymi OB-M-901. Naszym pilotem został Stan Sorn-berger, też adwentysta, od dwóch lat latający nad peruwiańską dżunglą. Cly miał lecieć drugą maszyną, w naszej było ciasno potwornie. Obciążony samolocik startował z wdziękiem hipopotama i wzniósł się w powietrze na samym już skraju lotniska. Najważniejsze jednak, że lecieliśmy. Lecieliśmy do wioski o nazwie Pauti, w głąb dżungli.
Od pierwszych minut lotu widać było pod skrzydłami dżunglę potężną. Z wysokości kilkuset metrów było oczywiste, że w razie defektu maszyny nie mieliśmy żadnych szans. Początkowo dostrzec można było jeszcze wprasowane w zielony gąszcz wstęgi jakichś rzeczek, później — zaczęły się już autentyczne góry pokryte skłębioną zielenią. Znowu Montania! Raz po raz niemal muskaliśmy skrzydłem wierzchołki szczytów, gdzie spod baldachimu drzewiastych paproci, palm, za-
rośli— nie widać było arii centymetra' "gruntu, w rożnych miejscach tego oceanu zieleni wyrastały nagle pojedyncze drzewa ni stąd, ni zowąd pokryte jaskrawo-żółtym lub fioletowym kwieciem. Ot, takie kolorowe piegi na obliczu Pani Dżungli. Nie mogłem wyobrazić sobie, że tę samą drogę można by powtórzyć pieszo.
Nasz lot trwał prawie dwie godziny i skończył się dość raptownie. Pilot-adwentysta ominął zręcznie któryś z kolejnych szczytów i ostro przypikował w małą dolinkę. Przez chwilę mignął mi w oczach 'kawałek rzeki, kilka palmowych strzech i wąski pasek lądowiska. Zanim minął przykry ucisk w uszach spowodowany utratą 'wysokości, „Cessna", twardo dobijając amortyzatorami na nierównościach gruntu, toczyła się już po ziemi, ocierając się niemal skrzydłami o ustawione szeregowo chaty.
Sornberger nie dał odpocząć ani chwili. Ledwie zatrzymało się śmigło, zapędził nas do roboty. Musieliśmy zepchnąć samolot na skraj lądowiska, aby zrobić miejsce dla nadlatującego 'kaznodziei Taylora. Zza góry dobiegał już dźwięk lotniczego silnika. Teraz dopiero, z ziemi, mogłem wygodnie zaobserwować, jak odbywa się lądowanie w Pauti.
Samolot, pilotowany przez Peetersa, wyskoczył znad małej przełęczy, leżąc w głębokim wirażu. Pilot schodził stromym ślizgiem na skrzydło, ledwie mieszcząc się w ciasnej kotlince. W pewnej chwili załamał lot maszyny -i z wizgiem hamulców aerodynamicznych na skrzydłach przypiął się do wąskiego pasa gruntu leżącego między rzeką a strzechami chat. Stało się dla mnie jasne, że takiego nalotu na pas nie dałoby się już powtórzyć. Samolot mógł albo wylądować za pierwszym razem, albo rozbić się na przeciwległym stoku kotliny. Adwentyści mają jedna'k dobrych pilotów. Tym drugim samolotem przyleciał też Juan.
wsząd połyskiwały zaciekawione oczy. Nie mniej zaintrygowany byłem ja sam. Tłum bosonogich Indian Kampa, w różnym wieku, obojga płci, ubrany 'był jednolicie. Workowate kuszmy w brązowoczerwonym kolorze przypominały barwę tutejszej ziemi. Niektóre przyczesane (pewnie na cześć gości) czarne czupryny kontrastowały ze zrogowaciałymi, poranionymi stopami. Długie do ziemi cynamonowe wory budziły skojarzenia. Ni to mnisi, ni to Rzymianie. Niektóre kobiety nosiły swoje tuniki z wdziękiem, niby Greczynki. Któryś z Indian, pewnie miejscowy kuraka, czyli wódz ¦wioski, miał odmienną kuszmę, w pionowe pasy. Obcy, intrygujący świat.
Pierwszym Polakiem, który zetknął się z południowoamerykańskimi Indianami, był oczywiście Krzysztof Arciszewski. Ruszył on do Brazylii w służbie Holendrów w 1629 roku i walnie się przyczynił do umocnienia panowania holenderskiego w tym kraju. Jego listy, notatki dotyczące spraw Nowego Świata zachowały się tylko w drołmych fragmentach, ale i te zawierają ciekawe informacje o życiu i zwyczajach szczepu Indian, zwanych przez Arciszewskiego Tapujasami. Nauka współczesna określa, że Indianie Tapuja stanowili zlepek wielu plemion z atlantyckiego wybrzeża Brazylii, zepchniętych w późniejszym okresie w głąb kraju przez Indian Tupi. O znanych mu z autopsji Ta-puj asach Arciszewski tak pisał *:
„Lud to koczujący na nieuprawnych pustkowiach, dziki i ludożerczy, nie osłaniający żadnych części ciała, nawet wstydliwych. Istotnie, gdy Holendrzy obdarzyli
• Tekst notatek zaczerpnięty z artykułu Marii Paradowskiej pt. „Pierwsza polska relacja o Indianach w Brazylii". „Kontynenty" nr 12/73.
205
204
szyć Się ią nowością, juz, po uwutu ją bądź innym podarowali, lub po prostu porzucili (...) Wargi, policzki, nozdrza i uszy mieli przedziurawione, a w otworach umieszczali ozdoby z drzewa, kości, piór czy z czego innego. Broń ich składała się z maczugi sz bardzo twardego drzewa, z tegoż i łuk, strzały natomiast z trzciny rzecznej, z niej również pociski długości włóczni. Tak mało cenili złoto i srebro, że gdy wygrzebali z ziemi zakopane przez Portugalczyków skrzynie pełne złotych i srebrnych sprzętów, to Holendrzy łatwo je od nich wykupili, a oni zakupili siekiery lub psy gończe, które w wysokiej są u nich cenie, za każdego bowiem, nawet i podlejszego, płacili po 20 cesarskich talarów".
Sporą część swej relacji poświęcił Arciszewski zjawisku nekrofagii, powszechnej wśród Indian Tapuja, i stwierdził, iż „pominąć tego nie można, że jedzą ludzkie mięso. Ale sami uważają się za lepszych pod tym względem od innych ludożerców, ponieważ tamci jedzą mięso wrogów, oni zaś tylko przyjaciół poległych w boju lub zmarłych śmiercią naturalną, manifestując w ten sposób swą cześć i miłość do zmarłych. Nie zezwalają bowiem, by ciała ich stały się żerem robactwa i uległy smrodliwej zgniliźnie, i dlatego grzebią je we własnych wnętrznościach, w których dusza nieboszczyka jakimiś tam drogami przechodzi w soki żywotne i ich krew, nad co nic droższego dla nich nie ma (...) Zdarzyło się, że umarł któryś z Tapujów, mieszkających pod zamkiem Rio Grandę, na terytorium holenderskim. Krewni jego umyli trupa, wydobyli jego wnętrzności i oczyścili je z rozkładających się pokarmów, inne części ciała nieczyste też starannie obmyli, włosy i paznokcie poobcinali, a obcięte — starannie zebrali. Następnie posiekali ciało na drobne części, nie brzy-
206
zbierając do naczyń tłuszcz i sos ściekający kroplami przy pieczeniu. Wszystko to było na uczcie pokarmem dla krewnych zmarłego, ponieważ postronni powstrzymują się od tej stypy. Czego zjeść nie mogli, jak włosy, paznokcie, zęby czy kości, to spopielili, a szczyptę tego popiołu, po wrzuceniu do kubków, spożyli w płynie i nie wstali wcześniej, dopóki całość nie została zjedzona".
Jak widać z powyższych notatek, Arciszewski zadowoliłby swoją precyzją opisu najbardziej wymagającego etnografa. Notatki te są jeszcze jednym dowodem, że wkład Polaków w penetrację świata w epoce wielkich odkryć jest wcale niemały.
David Taylor nie tracił czasu. Było już zresztą południe, a o szóstej w tych szerokościach geograficznych zaczyna się noc. Po ciemku zaś nad dżunglą się nie lata. Kaztnlodzieja wyraźnie się spieszył.
Znaczna część ludności wioski zebrała się w przewiewnej szopie, gdzie na początku odśpiewano nieskładnie jakiś psalm. Następnie zabrał głos pastor. Mówił po hiszpańsku, a miejscowy adwentysta, Indianin, tłumaczył przemówienie na język Kampów. Taylor mówił prostymi słowami o wielkiej chwili, kiedy to Bóg zagości w sercach przygotowujących się do chrztu, o czystości serc i ciała oraz o innych cnotach godnych adwentystów-neofitów. Patrzyłem na pozbawione wyrazu twarze Indian i zastanawiałem się, jak dalece (przejęci są obrządkiem, który miał nastąpić.
Z poprzednich moich spotkań z prymitywnymi ladami wiedziałem, że obyczaje ich i postępowanie są często bardziej moralne niż tych, którzy przychodzą głosić nową wiarę. Z zamyślenia wyrwał mnie jeszcze jeden psalm odśpiewany na zakończenie zebrania.
207
Taylor tak jak stał, w spodniach i w sportowej koszuli, wszedł w mętną, mulistą wodę po piersi, a miejscowy adwentysta skierował do niego brodatego draba. Kaznodzieja, drobny, jasnowłosy, stał w rzece niby Jan Chrzciciel. Podał swe przedramię chrzczonemu, aby ułatwić mu utrzymanie się w bystrym prądzie rzeki, a następnie wypowiedział krótką formułę i zanurzył neofitę z głową w żółtej wodzie. Sytuacja powtórzyła się kilkanaście razy, a poddane zostały temu niecodziennemu obrządkowi między innymi dwie kobiety w ciąży, jeden starzec i kilkoro dzieci obojga płci. Cały obrządek trwał zaledwie pół godziny. Ochrzczeni obnosili swe mokre kuszmy z odświętnym wyrazem twarzy. Ceremonia skończyła się rozdaniem garści okolicznościowych podarków.
Kaznodzieja i obaj piloci odbyli jeszcze dłuższą rozmowę z miejscowym duszpasterzem. Po jej zakończeniu do samolotów załadowano ogromne wory orzeszków ziemnych i obie maszyny ruszyły na start. Ryknęły silniki, samoloty jeden po drugim zniknęły za pobliską górą. Zostaliśmy w Pauti sami. Jedynym człowiekiem, z którym mogliśmy się jako tako porozumieć, był Juan.
Po odlocie misjonarzy życie we wsi wracało do normy. Zniknęły gdzieś śmiesznie przygładzone czupryny, nie widać było pasiastych kuszm. Wszystkie dzieciaki świeciły teraz gołymi pośladkami i błyskały ciekawymi oczami umieszczonymi w totalnie umorusanych twarzach.
Nam przydzielono przewiewną chatę, która składała się z palmowego dachu i bambusowej podłogi, wzniesionej dobry metr nad gruntem. Ściany tej „willi" tworzyły maty.
Pastor-Indianin był, jak na miejscowe stosunki, kre-
kier, a nawet skondensowane mleko. Przyjęcie więc, jakie wydał na naszą cześć, wypadło wspaniale. Było trochę suszonego mięsa małpy, cztery kurze jajka, dużo bulw juki, no i miejscowe owoce — w większości papaja i mango.
W czasie kolacji okazało się, że wioska nie obrosła jeszcze w tradycje. Kampowie nie należą do szczepów, które uwielbiają stadne życie. Lubią wprawdzie mieszkać koło siebie, ale nie gromadą. Prawdziwe wioski Kampów składają się zwykle z kilku chat rozrzuconych w buszu, tak że sąsiad sąsiadowi do garnka nie zagląda. Pauti natomiast powstało mniej więcej cztery lata temu w sposób sztuczny. Przedsiębiorczy pastor po ukończeniu misyjnej szkoły zaagitował bowiem co młodszych mieszkańców górskich osiedli do przełamania dawnych obyczajów i do zbudowania nowej osady w tym właśnie miejscu, na wysokim brzegu mulistej rzeki. Teraz wyjaśniła się nam tajemnica, dlaczego w Pauti brak starców.
— Kampowie w okolicy boją się jeszcze białych — mówił pastor — twierdzą, że przynoszą oni ze sobą złe czary, które sprowadzają choroby. Bronią też swoich terenów i stosunkowo niedawno zastrzelili z łuków dwóch Peruwiańczyków z administracji, którzy wkroczyli bez uprzedzenia na ich terytorium.
Następnego ranka zbudziły nas ciche, skradające się kroki. To były dzieci. Co śmielsze zaglądały ciekawie przez szpary w ścianach. Przy pierwszym poruszeniu dzieciarnia prysnęła jak stado wróbli. Ciekawość okazała się jednak silniejsza od strachu. Już przy porannych abluejach mieliśmy stałą eskortę co najmniej połowy mieszkańców wioski, a kilka kubków kawy osłodzonej mlekiem przełamało ostatecznie pierwsze lody.
14 — Delfiny z Ucayali
209
"W"
stunku, ale same nie pozostawały dłużne. Bez słowa w wyciągniętych rączkach znosiły albo banany, albo papaje i kładły je na naszej bambusowej werandzie, będącej właściwie przedłużeniem podłogi. Papaja nie jest owocem zbyt wykwintnym, ale za to wielkim; jego waga dochodzi do pięciu kilogramów. Drzewo, na którym rośnie, nazywa się czasem drzewem melonowym. Papaję, jakkolwiek pochodzi z Ameryki Środkowej, obecnie spotyka się we wszystkich krajach o klimacie tropikalnym, najczęściej w ogródkach przydomowych. Jest to owoc dość słodki, mało aromatyczny, dojrzewający przez cały rok. W menu Indian ma istotne znaczenie, ale oczywiście ustępuje miejsca bulwom juki.
Juka w Pauti była wszechobecna. Z bliska okazało się, że juka to peruwiańska odmiana dobrze znanego już manioku. W wielu regionach świata właśnie maniok i jego rozgałęziona rodzina (około 150 gatunków) stanowi „chleb" biednej ludności. W Afryce zwie sdę on . kasawa, w Wenezueli yuąuilla. Maniok, z grubsza rzecz biorąc, może być słodki i gorzki, a więc trujący, bo zawiera kwas pruski. Cudowną zaletą tej rośliny jest fakt, że prawie wszystkie rodzaje gleb nadają się pod jej uprawę. Ma ona dwukrotnie więcej węglowodanów niż ziemniak i zawiera trzykrotnie więcej witaminy C. Stanowi pożywienie dające niemal dwa razy tyle kalorii co poczciwy kartofel.
Juka ma naprawdę szacowną przeszłość. Zdetronizowała ona kukurydzę, którą do niedawna uważano za pierwszą roślinę uprawianą w Nowym Świecie. Obecnie sądzi się, że to bulwiasta, pożywna juka była pierwsza. Ta stosunkowo świeżej daty teza naukowa znalazła już potwierdzenie na terenie Gwatemali, gdzie botanicy odnaleźli aż piętnaście gatunków dzikiej juki.

uprawiana przed kukurydzą —• mniej więcej siedem— —osiem tysięcy lat przed naszą erą.
Mieszkańcy Pauti nie przejmowali się matuzalemo-wym wiekiem juki. Bezceremonialnie wydłubywali spod niskich krzaków podłużne bulwy, gotowali je, i po odarciu ze skóry (kory?) zajadali w najlepsze. Solili bardzo oszczędnie, bo sól w dżungli jest towarem luksusowym. Brudne kryształki tego minerału trzymano niby skarb w nadtłuczonych buteleczkach i tubkach szczelnie zatkniętych drewnianym korkiem. Sól od wieków była w tym rejonie przedmiotem handlu wymiennego.
Starsi mieszkańcy Pauti mieli swoje sprawy i nie-bardzo pierwszego dnia pobytu garnęli się do nas. Dzieci natomiast były wręcz podekscytowane obecnością wśród nich dużej liczby białych diabłów, i to posiadających przeróżne i przeciekawe dla nich przedmioty, jak kamery, światłomierze, buty czy latarki. Większość dzieci z naszej przybocznej gwardii miała wydęte brzu-szyny, będące wynikiem odżywiania się zieleniną i ma-łowartościowymi pokarmami. Były to jednak dzieci ładne i proporcjonalnie zbudowane, rzec by można, ładniejsze od dzieci europejskich, które we wczesnej młodości mają raczej wielkie głowy.
Od dzieci w Pauti nauczyłem się też paru pierwszych słów w narzeczu Kampów. Okazało się, że głowa to — etto, a posiłek, jedzenie — ahuariti. Na gliniany garnek stojący w pobliżu dymiącego ogniska należało mówić — kobiczi. Kamień był — mappi, ziemia — kuipaczi, a ogień — paamari. Jedynym przymiotnikiem, jakiego się nauczyłem, zresztą metodą empiryczną, było słowo — czerwony. Stało się to przy okazji skaleczenia się jednego z malców o kolec na gałęzi. Na nodze (puri) pokazała się krew (irani) czerwona (tungari). Otaczają-
I
210
211
udało mi się połączyć dwa znane mi już słowa w nowym zestawieniu. Do dziś pamiętam, że był to czerwony garnek — tungari kobiczi.
Dzień szybko zleciał. Biologiczny rytm żyjących w wiosce ludzi zapędzał ich na legowiska zaraz po zachodzie słońca, to znaczy tuż po godzinie szóstej. Jedynie kilku co wytrwalszych mężczyzn plotkowało przy ognisku może z godzinę dłużej. My także, oszczędzając baterie w naszych latarkach, poszliśmy wcześnie amay, czyli spać. Jutro w drogę!
Patrzyłem na naszych tragarzy. Poprzedniego wieczora kuraka wskazał palcem sześciu młodzieńców, którzy mieli nieść nasze rzeczy. Myślałem, że poczynią jakieś przygotowania. Nic podobnego. Wczesnym rankiem zjawili się w swoich codziennych kuszmach, tyle tylko, że podwiniętych mniej więcej do kolan. Każdy z nich miał plecioną torbę, sarato, a w niej powkładane przez kobiety po trzy, cztery bulwy juki. Jak na kilkudniową wyprawę do dżungli, ten „ekwipunek" Kampów trzeba było uznać za wręcz spartański.
Indianie zręcznie zabrali się do bagaży. Okręcili je mocnym łykiem, tak jak szło: obły worek, twardy karton obwiązywano razem w porcjach 20—30-kilogra-mowych, i po dorobieniu czegoś w rodzaju szelek, straszliwie zresztą wąskich — ładowano na plecy. Ogólnie przyjęty sposób noszenia, który usiłowaliśmy zalecić w stosunku do jednego z naszych plecaków — inie znalazł uznania. Okręcono go łykiem jak wszystkie pozostałe tobołki i powędrował na ramiona najmłodszego z tragarzy, uwieszony na cienkim, wbijającym się w ciało łyku. Dla nas pozostało niewiele: Juan niósł strzelbę, my kamery, a Jacek, na zlecenie ojca, taszczył
T
tywami eic.
Juan był wściekły. Podczas przepakowywania naszego bagażu okazało się, że w Pucallpie zapłaciliśmy za inne konserwy niż te, które znalazły się w Pauti. Ktoś albo się pomylił, albo celowo oszukał gringos. Godziło to w ambicję Juana, szefa technicznego naszej wyprawy. Jego gniew w niczym jednak nie mógł zmienić faktu, że do puszek skondensowanego mleka jednej paczki mogliśmy dodać tylko... mleko skondensowane z innej. Zapłacone konserwy mięsne były nieobecne. Tego już nie dało się zmienić.
Juan załadował swoją eskopetę i wyraził nadzieję, że coś się po drodze upoluje. Pomyślałem wówczas w złą godzinę, że lepsza krowa w blaszanej puszce niż pancernik... w projekcie. Nie było czasu na delibe-racje, trzeba było ruszać. Nasza umowa z tragarzami przewidywała, zgodnie z obowiązującą w tamtych stronach taryfą: za jeden dzień marszu — jeden nóż, jeden grzebień i jedno lusterko   dla  każdego   tragarza.
Przyglądając się Kampom, jak za pomocą pasków, łyka i lian mocowali na barkach nasze skrzynki, kartony i plecaki, czułem się niemal jak doktor Living-stone. Z pewnym niepokojem myślałem o przestrogach znajomych w Limie, których rady sprowadzały się do zaleceń typu: nie pij napojów innych niż fabrycznie kapslowane, uważaj na ameby, strzeż się pasożytów, nie używaj alkoholu.
W mojej konkretnej sytuacji tylko ostatnia rada miała szansę realizacji.
212
Pochód w dżungli
Ruszyliśmy gęsiego. Przede mną migały zrogowacia-łe, pokryte bliznami bose stopy naszych tragarzy. Tempo ostre. Indianie szli jak maszyny i po pierwszej godzinie marszu zacząłem zdawać sobie sprawę, że nie będzie to spacer. Teren był mocno falisty: szło się po stoku w dół albo w górę. Temperatura wynosiła około 30 stopni przy stuprocentowej niemal wilgotności powietrza. Przy każdym oddechu miało się wrażenie, że do płuc dostają się, zamiast powietrza, kłębki wilgotnej waty. W miarę upływu czasu mój podziw dla mieszkańców górskiej dżungli rósł, przeradzając się zresztą w kompleks. Przecież ja nie dźwigałem na grzbiecie nic! Tymczasem oni wyglądali świeżo, a mnie dosłownie pot zalewał oczy. W tym literackim określeniu nie było w naszym przypadku ani cienia przesady. Po prostu brwi nie zdołały ochronić oczu przed ściekającym potem. Spływał on zresztą strugami po całym ciele. W nasyconym całkowicie parą wodną powietrzu nie było mowy o parowaniu.
Indianie szli. Dziesiątki razy chciałem się zatrzymać, ale było mi najzwyczajniej wstyd. Przede mną chwiały się na ludzkich plecach toboły. Rytmicznie, bez zakłóceń, wielkie, rozdeptane stopy miesiły wilgotny grunt ścieżyny. Z zaciśniętymi zębami starałem się za nimi nadążać.
uŁuwuŁ^ww owujc uuuuiy i puiuz,is.iauciii sit; w malowniczych pozach. Skwapliwie ich naśladowałem. Rozmów właściwie nie było. Z późniejszych obserwacji wynikało, że nasi tragarze stosowali technikę, pokonywania dłuższych odcinków drogi i dłuższych wypoczynków. W trakcie marszu nie zatrzymywali się wcale. Nasz pierwszy postój trwał około pół godziny, a mnie wydawał się chwilką.
Pierwsze kilkanaście kroków było istraszne. Małe zejście W dół, potem stromizna. Lewa noga, podciągnięcie ciała. Prawa — to samo. Pustka w głowie. Byle nie zostać w tyle, trzymać się w pobliżu chwiejącego się toboła. Prawa, lewa — niczym robot. I w pewnej chwili — przyszedł ów osławiony drugi oddech. Szło mi się o niebo lepiej, wróciła myśl i zdolność postrzegania.
Otaczająca nas dżungla była niemal martwa. W przygodowych filmach co minuta mniej więcej spada na wędrowców wąż, raz na kwadrans atakuje — jaguar. A wokół nas panowała cmentarna niemal cisza. Bezszelestnie przeleciała czasem gromada wielkich motyli lub zaszeleściło coś w pobliżu. Nieustannie natomiast słychać było leciutki bzyk komarów i małych muszek abispa, kąsających boleśnie spocone ciała. Nie ma jaguarów, tapirów, strasznych węży, jest stęchlizna butwiejących roślin i duszny upał. Nie byłem właściwie tym stanem rzeczy rozczarowany, tego samego doświadczyłem niegdyś w Nowej Gwinei. Po prostu jeszcze raz na własnej skórze stwierdzałem, jak prawdziwa dżungla różni się od wyobrażeń zaczerpniętych z filmów. Są one zresztą w pewnej mierze usprawiedliwione, bo z natury rzeczy dziełka takie są skrótem, syntezą bądź też aranżacją przygód na kilkuset metrach kwadratowych.
214
215
 wicimc   >-u/,cwa   u
Krzewy,   liście,   z,  iz,aułvci
gantycznych korzeniach, skręcone liany. Wszystko niemal pnie się ku górze, ku słońcu. Pod tym naturalnym baldachimem — mrok, wilgoć, mchy, porosty, gnijące pnie i oślizłe granatowoczarne paskudztwa, podobne do dziesięciokrotnie powiększonej stonogi. W sumie — przytłaczający ludzką istotę nastrój, jakże daleko odbiegający od wrażeń w prześwietlonych słońcem iglastych lasach naszych Tatr czy kanadyjskiej puszczy w Górach Skalistych.
Swoją faunę dżungla zazdrośnie skrywa. W mrocznym świecie dżungli górskiej w dorzeczu Ucayali ptaki mało śpiewają, inne zaś zwierzęta, jeśli tylko mogą, schodzą z drogi człowiekowi. Wiernie towarzyszą mu natomiast obezwładniające zmęczenie i insekty.
Znowu siedzę, dysząc, pod drzewem. Na jego konarach feeria kwiatów. Orchidee, czyli storczyki. Dochodzę do „odkrywczego" wniosku, że najtroskliwiej hodowane orchidee nie dorównują kwiatom rosnącym dziko w naturalnym środowisku. Po raz pierwszy tego dnia czuję koktajl przyjemnych zapachów. Z przyjemnością obserwuję niezwykły kształt i kolory zwisających girland kwiatów. Mimo woli myśl biegnie ku Warszewiczowi. Jego ukochanie pięknych kwiatów dodawało mu chyba nadzwyczajinych sił do samotnych wędrówek przez ten koszmarnie męczący tropikalny las.
Nagle wstrzymałem oddech. W powietrzu w pobliżu bukietu kwiatów zawisł ptaszek nie większy od motyla. Upłynęła dobra chwila, zanim zorientowałem się, że widzę kolibra zabierającego się do spijania nektaru. Ledwo o tym pomyślałem, już mi się zachciało pić. Nie, moja manierka i tak już w połowie opróżniona. Co będzie dalej?... Aby odwrócić myśl od picia, zaczynam
216
- rrwaie, ze jest ich dwadzieścia tysięcy gatunków, że wanilia też jest storczykiem. Rosną na Seszelach i w Meksyku, nad Orinoko i na Bali. Na Tonga Tonga i na Cejlonie, a także w Polsce u cioci Zosi. Kwiaty mają drobne, jakby w kłosach, ale i ogromne, o czterdziestocentymetrowej średnicy. Niektórym wystarczy rosa, inne nęcą swą barwą owady, aby je pożreć! Jedne storczyki rozkwitają tylko przy świetle księżyca, inne wczesnym rankiem, wydają przy tym szmery. Jedne pachną oszałamiająco, a inne cuchną niby rozkładająca się padlina...
Juan ostrożnie mnie trąca. Ze storczykowych obłoków wracam z powrotem pod swoje drzewo.
—  Podciągnij ostrożnie lewą nogę, ale ostrożnieeee — mówi wolno Juan. Oczy ma poważne. Widzę, że nie żartuje. Podciągam więc nogę.
—  Teraz wstań...
Wyglądała obrzydliwie. Ogromna, ćwierćmetrowa chyba skolopendra włazi na miejsce, gdzie przed chwilą trzymałem łydkę. Musiałem widocznie uszkodzić bezwiednie jej dzienną kryjówkę. Wstrętny potwór. Gęba opatrzona parą potężnych haków. Ukłucie tego jadowitego stworzenia sprowadza na delikwenta ogromny ból i czasowy paraliż.
Juan zdenerwował się bardziej ode mnie.
—  Skolopendra  wprawdzie nie atakuje,  nie  kłuje, jeśli się ją zostawia w spokoju. Przejdzie po ciele, byle jej nie ruszać. Ale bałem się, że niechcący podrażnisz... trzeba by cię było nieść... Obrzydliwe bydlę — zakończył Juan, starannie rozgniatając ohydnie wyglądającą ze swoimi licznymi odnóżami stworę. — Że też pokazała się w dzień... — kręcił głową — zwykle wychodzą nocą... Ja się boję i brzydzę skolopendry. Kiedyś spadła mi na łóżko i szła po twarzy. Leżałem jak sparaliżowa-
217
r
to prawie pewna smierc...
Nie powiedziałem ani słowa, ale zrobiło mi się jakby chłodniej. Po kilku minutach Juan dał znak do wymarszu. Kampowie załadowali od nowa nasze graty na siebie. Ruszyliśmy.
Korzystaliśmy ze ścieżyny, którą raz po raz trzeba było poprawić maczetą, ścinając jakąś kolczastą gałąź czy wszędobylską lianę. Nie wyobrażam sobie marszu przez dżunglę świeżo wycinanym szlakiem, czyli sposobem tak zalecanym w podróżniczych książkach. Szybkość takiego marszu, nawet gdyby kilkunastu ludzi zmieniało się przy maczecie, nie przekroczyłaby zapewne jednego kilometra dziennie.
Nasz obiad składał się z kubka kawy z mlekiem; z rozsądku też zjedliśmy trochę ryżu i po jednym bananie zabranym jeszcze z wioski. Zmęczenie odbierało apetyt. Wodę czerpaliśmy z pobliskiego strumienia licząc, że ameba, jeśli jest, to gdzieś w sąsiednim potoku. Potem był znowu marsz robotów. Aż do zmierzchu, to jest do godziny osiemnastej. Wieczorne obozowisko wyglądało prosto. Najpierw kłopoty ze znalezieniem suchego drewna. Potem skromny posiłek i dwa tlące się całą noc ogniska. Legowiska nader uproszczone: kawał plastyku na ziemi, na to koc i muślin moskitiery.
Upiornie oświetlone blaskiem ogniska twarze Kam-pów, ich niezrozumiałe pogwarki. Pod głową zabłocone buty, u boku latarka, i wątła myśl o wężach, skolopen-drach, tarantulach i innym paskudztwie, które może zwabić blask. Resztką świadomości notuję nasilenie dziwnych dla europejskiego ucha odgłosów szybciej żyjącej w nocy dżungli, i wszystko zanika... Pozostaje twardy sen zmęczonego zwierzęcia.
Rankiem budzi mnie strzał. Nasz żylasty przewodnik   poszedł   na   polowanie. Niedaleko. Niesie w ręku

osku Daniu ma wielkość zaledwie gołębia i ohydne z wyglądu, fioletowe mięso w prążki. Nasi Indianie z entuzjazmem pakują go do garnka. Oglądam potężny dziób. Jest zadziwiająco lekki, dzięki temu, że ma cienkie ścianki i wypełniony jest komorami powietrznymi, z całą siecią delikatnej kostnej konstrukcji. Mimo małej wagi wykazuje dużą wytrzymałość. Jego były właściciel mógł więc bez trudności jeść twarde owoce i wyżerać z gniazd ptaków jaja i pisklęta. Kampowie skrzętnie chowają kolorowe pióra tukana i częstują nas jego mięsem. Bez zachwytu stwierdzam, że można to zjeść. Sukces Juana budzi myśliwską pasję. Ja w najbliższej okolicy zdołałem „upolować" motyla i spłoszyć jaszczurkę. Jacek zaś w triumfie przynosi do ogniska ogromnego chrząszcza o wielkim, podwójnym rogu. Wygląda groźnie; dla nas niejadalny. Indianie wyprosili go od Jacka. Po zlikwidowaniu obozu, co prędzej ruszamy w dalszą drogę.
Trudno silić się na porywające opisy wolno przemierzanych stromych kilometrów. Czasem pnie zwalone wśród chaszczy tarasują drogę. Niekiedy nogi zapadają się w próchnicę. Innym razem maleńkie płozy zwiędłych liści zamieniają i tak już niewygodną ścieżynę w karkołomną ślizgawkę.
„Iść przez puszczę to znaczy uginać się pod plecakiem, potykać się co krok, poślizgiwać, padać; człowiek łapie się za drzewo — jest kolczaste; puszcza je i chwyta za drugie — to się rozsypuje, jest spróchniałe; jednocześnie mrówki obłażą całe ciało; omija jedną lianę, a wpada na drugą; stawia nogę na obalonym pniu, ten się zapada, noga grzęźnie po kolano... zaczepia o coś spodniami, i już spodnie rozdarte, a jakaś liana ciągnie do tyłu — i oto leży na ziemi; wstaje — ręce pocięte ostrymi   trawami,   podbite   oko   nabiega   krwią...  (...)
218
219
TfT
spuchnięty, unTęcżóny1, 'Sponiewierany,; wyczerpany, pokrwawiony... (...) Jak nic możesz stanąć akurat w tym samym miejscu, w którym przed sekundą skręcał się czarny wąż; widzisz go, jak żwawo umyka, a przecież patrzysz ze strachem, że może lada moment znowu się z nim zetkniesz i nie zdołasz go uniknąć... w gąszczu wiotkich lian; może przywarł do jednej z nich, zimnej i wilgotnej, która ześlizguje ci się na szyję i grozi uduszeniem, aż ci dreszcz przebiega po plecach i gotów jesteś wyć z przerażenia, sądząc, że czujesz już uścisk anakondy albo kły miażdżące ci ciało" — pisał Mau-frais.
Kto wędrował po tropikalnym lesie — ten wie. Kto zaś będzie miał okazję przemierzać górską dżunglę — sam się przekona.
Zwijaliśmy i rozbijaliśmy obozowiska, odpoczywaliśmy przy tobołach. Mnożyły się postoje. Pokonywaliśmy ścieżki leśne w ciągłym strachu przed deszczem. Pewnego popołudnia Indianie wyprowadzili nas w miejsce, gdzie nie było dżungli. Przed nami widniały domy. Najprawdziwsza wioska! Kubidiari.
Otaczający nas Indianie z ciekawością dotykali wszystkiego: ubrań, kamer, latarek i broni — wszystko fascynowało naszych gospodarzy. Indianie byli przyjaźni, z godnością przyjmowali drobne podarki, ale zarówno starsi, jak i dzieci wyznawali zasadę absolutnej równości. Każda garstka cukru była sprawiedliwie dzielona i każda wzdęta brzuszyna otrzymała swoją porcję. Podobnie rozdarowane papierosy stawały się udziałem wszystkich zgromadzonych mężczyzn. Kobiety trzymały się z dala od obcych.
Po posiłku nadszedł czas na wizytę u kuraki imieniem Omigo, który władał w Kubidiari. Jego chata, trochę na uboczu, miała swegojodzaju pierwsze piętro,
I.U1K]
U1K]     lUi     pUU
strzechą. Pod  nią natomiast nie było  już  nic  oprócz ubitej ziemi pokrytej zakurzonymi matami.
Omigo przyjął nas gościnnie, potraktował masato, czyli czymś w rodzaju sfermentowanego piwa, i dał się namówić na wysłanie posła w góry do Kampów, którzy nie chcieli być nawet sernicivilizados. Chodziło nam o wejście na ich teren, czyli o uzyskanie czegoś w rodzaju wizy. Na skinienie Omigo jeden z młodzieńców podniósł się z ziemi, przewiesił przez ramię sarato, do której włożył bulwy juki, i — tak jak stał — ruszył w stronę rzeki, podwijając po drodze sięgającą mu aż do pięt brunatnoczerwoną kuszmę.
Indianie z Kubidiari powoli się do nas przyzwyczajali. Kobiety nie chowały się już za węgły chat, a wśród dzieci zyskaliśmy nawet przyjaciół. We wsi kwitło normalne codzienne życie. Nie było ono zbyt skomplikowane. Cała działalność Indian zmierzała do zdobywania żywności i produkcji odzienia. Podstawą wszystkich posiłków była oczywiście juka. Długie bulwy tej rośliny Indianie, podobnie jak ci z Pauti, jedli najczęściej po ugotowaniu w zwykłej wodzie bez soli.
„Nasi" Indianie wyglądali zdrowo, mieli ładne zęby i wiele wrodzonej pogody ducha. -Każda chata utrzymywała w sposób ciągły swoje ognisko dzięki trzem wiecznie tlącym się szczapom, które w razie potrzeby wystarczyło zbliżyć do siebie i pomachać czymś w rodzaju plecionej miotełki, aby uzyskać żywy płomień. Przy chacie Omigo płonęły najczęściej dwa ogniska. On jeden we wsi był bowiem posiadaczem dwóch żon, z których każda miała własne ognisko, przy czym żona numer dwa wraz z dziećmi sypiała na wspomnianym wyżej pięterku chaty.
Kobiety z wioski chodziły razem do pracy na otaczających wieś uprawnych poletkach i bananowcowych za-
jukę na masato w wielkich drewnianych misach.
Kiedy przyjrzałem się bliżej tej czynności, polegającej głównie na mieszaniu i częstym spluwaniu do fermentującej masy, zacząłem zdecydowanie odmawiać konsumpcji tego napoju.
Mężczyźni obowiązani byli do polowań i omawiania ważnych spraw plemiennych. Z moich obserwacji wynikało jednak, że w sumie rzadko wybierali się z łukiem do dżungli, a jeszcze rzadziej przynosili jakiegoś ubitego ptaka czy zwierzę. Pogawędki jednak w cieniu którejś z chat potrafili prowadzić całymi godzinami. Od czasu do czasu lubili też postrzelać sobie z łuku do celu i potrafili szybko i nader zręcznie fabrykować potrzebne im strzały, różnych zresztą rodzajów.
Przy pomocy Juana dowiedzieliśmy się wkrótce, że podobnie jak Eskimosi mają około trzydziestu określeń na śnieg, nie dających się przetłumaczyć na żaden z europejskich języków, tak samo Kampowie mieli wiele słów na oznaczenie rodzaju strzał. Tak na przykład czakopi — to była strzała w ogóle, ale już strzała z rozwidlonym grotem nazywała się czuncio, słowo zaś kapi-ro oznaczało strzałę o grocie w kształcie noża. Kampowie z Kubidiari wyrabiali również swego rodzaju broń psychologiczną, a może ostrzegawczą, to znaczy strzały z przytwierdzoną na drzewcu muszlą dużego ślimaka. Wydawały one w locie przejmujący świst i, o ile zdołaliśmy się wywiedzieć, te „prototypy sztukasów" produkowane były raczej dla zabawy niż do bardziej konkretnych celów.
W Kubidiari żyło nam się z "każdym dniem- lepiej. W ciągu dnia nad rzeką otaczały nas całe chmury bajecznie kolorowych wielkich motyli. Pod wieczór — watahy mniej przyjemnych komarów. Lubiłem siadywać wieczorami na bambusowej przyzbie, wpatrywać
222
y        ^y       weuii
smolarze w Borach Tucholskich za panowania Jana Kazimierza.
Kampowie stanowią najliczniejszą grupę tubylczą w dżungli peruwiańskiej. Ocenia się, że lud ten liczy około 15 tysięcy ludzi i zajmuje obszar 100 tysięcy kilometrów kwadratowych. Większość Kampów zamieszkuje brzegi Enć, Perene, Tambo i górnej Ucayali. Osiedla ich rozsiane są ponadto na płaskowyżu Grań Pajonal i na prawym brzegu rzeki Pachitea. Kampowie zasiedlają Montanię do wysokości mniej więcej półtora tysiąca metrów; wyżej nie udaje się już juka, nie ma więc Kampów. Są oni sprytni, inteligentni i... mściwi. Rodziny żyją najchętniej oddzielnie, formowanie wiosek u Kampów zaczęło się stosunkowo niedawno. Podstawą społeczeństwa Kampów jest rodzina. Do zwyczajów należy, że mężczyzna idzie z żoną, aby osiedlić się z jej rodziną. Dziewczęta uważa się w tej społeczności dzięki temu za wartościowe. Jeśli w małżeństwie nie ma potomków płci żeńskiej, mąż ma prawo szukać sobie nowej żony.
Kampowie, jak mogłem zaobserwować, jeśli niejpolu-ją, nie łowią ryb, nie wyrabiają łuków i strzał, nie budują chat lub łodzi, wolny czas spędzają na opowiadaniu sobie plotek oraz przygód myśliwskich, najczęściej pewnie zmyślonych. Juan twierdził, że potrafią godzinami rozpamiętywać jakąś minioną ucztę, smak mięsa oraz wymyślać najfantastyczniejsze sposoby zdobycia jedzenia.
Nie znaczy to, że mężczyźni nie muszą się męczyć, polując na pekari czy pancernika. Ale przynajmniej 'mają wolny czas.
Indianki w ogóle nie mają czasu dla siebie. Nie znają odpoczynku czy święta. Uprawiają działki, przyrządzają posiłki,  przygotowują przędzę i  tkają materiał
223
by z piór, rodzą i wychowują dzieci — pracują od świtu
do zmroku.
Za swoją ciężką pracę kobiety Kampów otrzymują równouprawnienie. Mogą one pić (zrobione przez siebie) masato na równi z mężczyznami. Mogą też być niemal pewne miłości męża. Poza kurakami Kampowie są na ogół monogamistami.
Patrzyłem, jak wracały z pola kobiety obciążone siatkami, w których tkwiła juka. Przyglądałem się im uważnie. Nie były zbyt urodziwe, chociaż co młodsze prezentowały się dla mężczyzny wcale ponętnie. Za czasów konkwisty z pewnością mogłyby zostać Indiankami do łoża (Indias de cama), wszystkie pozostałe zaś oczywiście Indiankami do pracy (Indias de labor). W całym Nowym Świecie bowiem, podobnie jak tu, w Kubidiari, główną siłą produkcyjną były i są nadal kobiety.
W okresie konkwisty związki Hiszpanów z Indiankami przybierały różne formy. Czasem był to gwałt, ale czasem i barraganeria, czyli rodzaj oficjalnego konkubinatu. Hiszpanie oczywiście także poślubiali córki kacyków najzupełniej formalnie, zwłaszcza że taki związek pozwalał bez jawnego gwałtu zawładnąć nie tylko córką, ale i gruntami oraz poddanymi teścia. Zwyczaje indiańskie ułatwiały takie postępowanie. Wódz indiański dawał hiszpańskiemu dowódcy jedną ze swych córek jako gwarancję przyjaźni, a chciał mieć wnuki tak dzielne, jak mężny był cudzoziemiec. Podarki takie otrzymywali nawet zakonnicy.
Oczywiście oprócz daru „trwałego" przybyszom ofiarowywano także kobiety tylko czasowo, w dowód gościnności. Francisco Pizarro swego czasu również otrzymał podarunek, który stanowiła nieletnia siostra Ata-hualpy, nazwana „La Pizpita", Pliszka, ochrzczona jako
224
tKa sfynnego Metysa, humanisty: Tnki Gafćilasó, tez była księżniczką indiańską, a jednocześnie nałożnicą kapitana Garcilaso de la Vegi.
Indianie jedzą na ogół tylko dwa posiłki dziennie. Pierwszy o świcie, drugi przed zmierzchem. Jeśli znajdują się w pobliżu domu w południe, jedzą czasem resztki porannego posiłku. Dorośli w ciągu dnia żują jeszcze kukurydzę lub jedzą owoce; dzieciarnia natomiast gotowa jest jeść o każdej porze dnia i nocy wszystko, byle tylko było co.
Niejedną godzinę spędziłem na bambusowej przyzbie razem z Juanem. Znał on Kampów dobrze, ale lubował się przede wszystkim w opowieściach o czarach i demonach. Juan był znakomitym przewodnikiem po świecie kamaari — złych duchów, które włóczą się i powodują choroby.
Niektóre demony rzucają na przykład niewidzialnym oszczepem, a przez ranę dostaje się do ciała biednego Kampy wstrętne choróbsko. Uzdrowienie następuje wówczas, gdy znajdzie się dostatecznie mądry czarownik — matczi, który potrafi ten oszczep wyjąć. Czasem demonologia prowadziła do zbrodni, według naszych pojęć. Tak na przykład bliźnięta zrodzone w wiosce zapowiadają nieszczęście dla wszystkich. Wówczas jedno z 'dzieci duszono. Za sprawą czarów — wierzyli Kampowie — mogą być też dzieci opętane. Takie istoty zabijano, aby uchronić inne przed „zarażeniem", a ich poćwiartowane ciała oddawano falom rzeki Tambo.
Kampowie, podobnie jak inne plemiona w peruwiańskiej dżungli, wierzą, że dusze zmarłych po śmierci idą do indiańskiego nieba. Niewiele różni się ono, według tych wierzeń, od warunków na ziemi, tyle tylko że łatwiej tam jest o jedzenie, jest ciepło fnie ma paskudnej pory deszczowej. Zgodnie z wyobrażeniami o in-
1S _ Delfiny z Ucayali
225
T
sy. Klasa pierwsza ma najmniej trudności z "apfowiza- "" cją, rezerwowana jest zwykle dla własnego szczepu. Klasa druga — dla sąsiadów, a najgorsza, trzecia — przeznaczona jest dla białych, którzy się niedawno w puszczy pojawili. Ci niech najdłużej stoją w kolejce po jukę i smaczne mięso kapibary.
Juan, który znając  język Kampów miał okazję  do porównań sprzed kilku lat, twierdził, że ludzie ci, pod wpływem kontaktu z białymi, zmieniają się na gorsze. Na przykład kradzież, która nigdy nie istniała wśród Indian, zdarza się teraz coraz częściej. Powstaje krętactwo i niedotrzymywanie słowa. Misjonarze zniszczyli autorytet czarowników, ale podkopali także tradycyjną obyczajowość. Indianie stali się również jakby mniej żywotni, mniej pogodni. W miarę poznawania potężnych narzędzi białego człowieka i przedmiotów, którymi on dysponuje, popadli w kompleks: uznali niższość własnej kultury. Wobec braku możliwości pozyskania użytecznych skarbów — stają się bierni. Dzięki patronom zaś rozpijają się szybko i degenerują.
W tej sytuacji nielicznym Indios bravos, mieszkającym w rejonie Grań Pajonalu, wypada jednak przyznać rację i prawo do przepędzania od siebie nowinek białego człowieka.
Nawet adwentyści, którzy zabraniają swoim podopiecznym Indianom pić, palić — też nie działają dla ich dobra. Indianie od wieków pili masato, śpiewali, tańczyli, mieli swoją rozrywkę. Brak tej odrobiny radości w codziennym twardym życiu nie może obecnie korzystnie wpływać na ich samopoczucie. Jak mogłem stwierdzić w wiosce, zakazy misjonarzy nie są zbyt ściśle przestrzegane. Na szczęście.
Krążyłem po królestwie Omigo i jak kurka zbierałem nowe słówka z języka Kampów. Wiedziałem, że
226
użyć, ale sprawiało mi przyjemność zapisywanie takich astronomicznych wyrażeń jak: impukuiro (gwiazda), kaczti (księżyc) czy wreszcie kuipaczi (ziemia). Zapisywałem, podobnie jak w Pauti, fonetycznie — no bo jakże inaczej. Kampowie nie znali pisma.
Ładnie po kampasku nazywa się syn — notomi, a także deszcz — inganini. Czma oznacza rybę, a pitot-czi ¦— łódkę. Często w rozmowach dorosłych Kampów, mówiących piekielnie niewyraźnie, występowały obok siebie słowa: czakopi (strzała) i irani (krew).
Chaty w Kubidiari były bardziej jeszcze prymitywne niż w Pauti. Jedynymi „meblami" były w nich maty. Kampowie, nie znając kradzieży, nie znali również zamykanych koszy czy kufrów. Wszystkie ich mizerne skarby wiszą na belkach domostw — dostępne dla każdego, ale powieszone dostatecznie wysoko, aby uchronić je przed psami lub kurami. W podobny sposób trzymają w koszach swoje odświętne kuszmy.
Któryś z bliźniaczo do siebie podobnych wieczorów zakłócił powrót naszego posła do Indian z gór. Przyniósł on odpowiedź negatywną i na tym sprawa naszej wycieczki w niedozwolone regiony została definitywnie zamknięta. Żaden z nas nie chciał być pochowany w dżungli z bambusową strzałą w samym środku splotu słonecznego. Tym samym też skończyły się nasze wczasy.
Nie można było w nieskończoność siedzieć w Kubidiari, zaczęliśmy przeto zbierać się do wymarszu do misji w Puerto Ocopa. Juan, który od pewnego czasu prowadził pertraktacje, dostał znowu od kuraki sześciu In-- dian, którzy ponieść mieli nasz bagaż za opłatą identyczną jak poprzednia.
No i zaczęło się od nowa. Kubły potu, pokaleczone dłonie,   odrętwiałe   mięśnie.   W   sumie   rzadkie   były
227
oblicze.
W trakcie zwijania kolejnego obozowiska rozmawiam z Juanem. Jest trochę zaniepokojony. Zmierzamy nad rzekę Tambo. Nasi Indianie jednak dość niefrasobliwie podają odległość. Jeden mówi — dzień, drugi upiera się przy dwóch. Doświadczony Juan obawia się, że mogą zrobić się z tego pełne cztery doby. Najgroźniejszym wrogiem są deszcze, których pora już się właściwie zaczęła.
— Nie przejdziemy wówczas po tych stromych gliniastych ścieżkach, a kiedy skończy się ta odrobina żywności...
Machnął ręką i rozpoczął opowieść o losach francuskiej ekspedycji, której członków w tym samym rejonie odnaleziono za pomocą samolotów, w stanie skrajnego wyczerpania.
Pewnego popołudnia Indianie wyprowadzili nas w miejsce, gdzie... skończyła się dżungla. Przed nami widniało kilka łysych pagórków porośniętych wysoką trawą. Prawdziwa oaza. Był to słynny pajonal, czyli właśnie okolica o wspomnianych wyżej cechach. Na parę godzin zniknął koszmar stęchlizny i wielkich krociono-gów. Był nawet lekki wiatr, a więc — sama rozkosz.
Jakież było nasze zdziwienie, kiedy zza kolejnego wzniesienia wyłonił się... Europejczyk w towarzystwie dwóch tragarzy. Samo zdziwienie oczywiście obu stronom nie wystarczyło. Posypały się wyjaśnienia. Nowym znajomym okazał się młody Irlandczyk, który miał otwarty przewód doktorski na uniwersytecie w... Honolulu i tutaj, w peruwiańskiej dżungli, zbierał materiały do swojej pracy. Jeśli dobrze pamiętam, chodziło o zbadanie i opracowanie stosunków wodnych tej części Peru. Geoffrey J. Scott, gdyż tak brzmiało jego nazwisko, dostał ode mnie dwie rolki filmu, zrewan-
228
pierwszy, miał wypełnić szczegółami.
Tak więc rzetelnej informacji, że nasza golgota w ponurej dżungli peruwiańskiej niebawem się już skończy — udzielił nam Irlandczyk z Hawajów. Trudno byłoby coś takiego wymyślić. Życie jest bogatsze niż ludzka fantazja.
Po rozstaniu się z sympatycznym Irlandczykiem znowu pochłonął nas zatęchły mrok.
Po pewnym czasie okolica zaczęła stawać się jakby cokolwiek weselsza. Pojawiło się więcej papug, które swym wspaniałym upierzeniem stawały się ozdobą ponurej zieloności i prawdziwą pociechą dla oczu. Las także stracił swoje dostojeństwo i zaczął odzywać się różnorodnymi głosami. Oto stado ar składające się z kilkunastu sztuk przeleciało wysoko, popisując się kunsztowną awiacją. Potężne krakanie spadło na nas z wysoka. Ary gdzieś przepadły na chwilę. I znowu silne krakanie — coś je spłoszyło.
Zaraz potem dźwięk tak smutny, że aż ściska serce. W odpowiedzi na pytające spojrzenie Juan informuje:
—  Aya-pishcu, ptak śmierci, czyli pin-pin. Nasi Indianie strwożyli się wyraźnie.
—  Oni wierzą, że ten smutny dźwięk zwiastuje komuś śmierć. Może pochodzi to stąd, że tego ptaka bardzo  trudno  wykryć.  Ja  sam, pomimo że jest dość  rozpowszechniony, nigdy go nie widziałem. Carlos mi kiedyś opowiadał, że ptaki te siedzą najczęściej nieruchomo w największym gąszczu. Indianie, nie mogąc odkryć ptaka, z reguły przypisują mu tajemnicze własności *.
—  A harpię, harpię widziałeś? — pytałem, w nadziei że mogą być w tej okolicy, a bardzo pragnąłem zoba-
• ,,Ptak   śmierci"   nosi   łacińską   nazwą   Diplopterus   naevius   i   jest podobno niepozorną szaro-pstrą kukułką z czubem na głowie. (J. W.)
229
miażdży szponami czaszkę małpie."
— Widziałem, ale nie w tej okolicy. Zdaje się, że najwięcej żyje ich na północy, w okolicy Marańon.
O pakaranę w ogóle już Juana nie pytałem, bo jakkolwiek rozglądałem się bacznie przez cały czas naszego pochodu, to jednak nawet pospolitego aguti nie zobaczyłem, cóż więc mówić o „moim" tak rzadkim gryzoniu. Gdzież wy, pancerniki, tapiry, jaguary i ocelo-ty?! — przyszło westchnąć żądnemu krwi wędrowcowi. W polskich lasach spotkałbym przynajmniej wiewiórkę.
Z mapy Scotta Geoffreya wynikało, że po sforsowaniu łańcucha Wzgórz Słonych, Cadena de Cerro de la Sal, ciągnącego się wzdłuż rzeki Perenś, do samej misji będzie niemal wyłącznie z górki. Ustalenie to znacznie poprawiło mój nastrój. W perspektywie była kąpiel, no i Puerto Ocopa z odrobiną cywilizacji.
Minął prawie cały dzień. Nie warto ukrywać, że kiedy pokonując ostatnie wzniesienie zobaczyłem rzekę i zabudowania na jej drugim brzegu — poczułem się skrajnie wyczerpany. Na brzegu nastąpiła wypłata. Zanim dopłynęła po nas wydłubana kłoda drzewa, nosząca w tych okolicach szumną nazwę łodzi, zakończyliśmy nasze rachunki z tragarzami. Grzebienie, noże i lusterka zmieniły właścicieli, a nowi posiadacze tych przedmiotów bez zwłoki zawrócili do rodzinnej wioski. Patrzyłem za nimi z nie ukrywanym podziwem. Teraz, kiedy widziałem dym wydobywający się z komina i przeczuwałem dach nad głową, nie potrafiłbym już odwrócić się plecami od tego pociągającego zjawiska.
Niemal u progu misji ugryzła mnie ostatnia tego dnia abispa; muszka niby mała, ale efektem był bąbel jak po ukąszeniu dwóch rozwścieczonych pszczół na raz. W godne progi katolickiej misji wkroczyłem z wielopiętrowym przekleństwem na ustach.
Rio Tambo
Ojciec Frederico F. Castillo przyjął nas po chrześcijańsku. Nakarmił, napoił i ułożył w czystej pościeli. Do snu kołysała bębniąca po dachu ulewa, ta sama, której tak obawiał się Juan. Tym razem szczęście nam dopisało.
Trzy dni lało niemal bez przerwy. Zdaniem Juana okres ten prawdopodobnie wystarczyłby, żebyśmy już z dżungli nie wyszli. Z peruwiańskim misjonarzem pracującym wśród Kampów toczyliśmy długie rozhowory. Zaraz na wstępie w osłupienie wprawił mnie fakt, że ojciec Frederico znał bardzo dobrze „Trylogię" (oczywiście w przekładzie hiszpańskim), a Pan-Zagłoba, Ba-sia i inni stanowili dla niego bliskie postacie. Misjonarz posiadał także zadziwiająco dużo informacji o Polsce. Sensacyjnie zaś zabrzmiało wyznanie padre, że swoją pasiekę założył pod wpływem lektury Sienkiewicza, i że jakkolwiek sam nie pije mocniejszych trunków, chętnie spróbowałby sporządzić vino del miel, czyli pitny miód, który tak smakował Zagłobie. Sycenie miodu nie było jednak naszą specjalnością *.
Moje myśli wciąż obracały się wokół problemu deszczu w dżungli. Nie mogłem uwierzyć, że wcześniejszy
* Odpowiedni przepis trafił nad Rio Tambo dopiero po audycji „Te-le-Echo", w której brałem udział opowiadając o swoich perypetiach w Peru. Za pośrednictwem Ireny Dziedzic otrzymałem od telewidzów takie mnóstwo listów w sprawie sycenia miodu, że bez trudu mogłem obsłużyć potrzeby padre Frederico.
231
nas śmiertelne niebezpieczeństwo.
—  Tak, trudno tu się u nas poruszać po deszczu, bardzo  trudno.  Ale  jeszcze gorzej  jest,  kiedy zgubi  się drogę — mówił rzeczowo padre.
—  Opowiadano nam o dwóch Francuzach, którzy zagubili się w tych okolicach.
—  Owszem, to byli też dziennikarze, ludzie pióra. Zgubili się w drodze do nas. Szukali ich wszyscy, nawet ambasada.  Po  dziesięciu  dniach  znaleźli się  zupełnie wyczerpani z głodu. Opowiadali mi później, że po raz pierwszy spędzili Boże Narodzenie jedynie z olbrzymim ślimakiem,   którego   zjedli.   Zabrali   na   pamiątkę   do Francji  jego  muszlę.   Nie  wiem,  co   teraz  robią,  ale słyszałem, że jeden z nich zachorował na żółtaczkę. Odwagą jest chodzić u nas po lesie, jeśli się go nie zna. Potrzebna orientacja tutejszych Indian.
—  Właśnie, ojcze, proszę coś powiedzieć o tutejszych Indianach.
—  Są biedni, nawet nędzni. Sami zresztą widzieliście. A przecież to tacy sami ludzie jak my. Nie umieją nawet kochać swojej ojczyzny, nie wiedzą bowiem, że są Peruwiańczykami. Brak tu leków, lekarza. Pracujemy od rana do nocy. Dobrzy są to ludzie, ale twardo tkwią w nieświadomości, z której trudno ich wydobyć. Nasza misja Santa Teresita del Puerto Ocopa istnieje prawie  pół   wieku.   Wszystko, co   mamy,   zdobyliśmy ciężką pracą braci, sióstr i tych dobrych Indian.
—  Odkąd ojciec tu pracuje?
—  Minął  już czternasty rok pobytu w tej selwie. Wiele osób wierzy, że jest tu dużo wężów jadowitych... Cóż, może ja zbytnio nie uważałem, ale w ciągu tych minionych   lat   spotkałem   tylko    trzy    takie    węże. Owszem, przestraszyłem się kiedyś tarantuli. Rzeczywiście wyglądała groźnie...
Był mały kościół na wysokim brzegu rzeki, a wokół niego zadbany ogródek, mający spełniać rolę parku. Były białe czepce sióstr obsługujących potrzeby misji, a zwłaszcza konwentu z pięćdziesięciorgiem dzieci kam-paskich. Było też pomieszczenie stanowiące rodzaj świetlicy z kinematografem!
—  Jak  się  odbywał   nabór   tych   Indianiąt,   proszę ojca?
—  Ogromną większość rodzice przyprowadzili sami. Trzeba bowiem wam wiedzieć, że Kampowie wciąż podejrzewają, że niektóre z ich dzieci są zarażone złym duchem. Kiedyś takie dzieci z reguły zabijano lub wymieniano na strzelby i noże. Teraz to już się nie zdarza. Podejrzewam  jednak, że  niektóre   dzieci  do   naszego konwentu przyprowadzono z takich właśnie powodów. I tak jest dobrze. Lepiej, niż biedne dzieci miałyby... — zacny ksiądz nie dokończył.
A dzieci wyszły właśnie na duży, porosły trawą dziedziniec przed głównym budynkiem konwentu. Były mniej ruchliwe niż ich europejscy rówieśnicy. Być może zaważył wfcływ wychowania w konwencie, bo i twarze dzieci były raczej poważne. Katechizm, nauka czytania i pisania, i... chyba praca. Byłem niemal pewny, że rozległe pola misyjne, pełne kukurydzy, nie widziały innych rąk do roboty niż brązowe łapki małych początkujących ćhrześcijain.
Jakby na potwierdzenie moich domysłów, dwie zakonnice uformowały karne szeregi i poprowadziły je za obręb misji.                                                 '   .      *
Ulubionym miejscem pracy ojca Frederico była pasieka. Siedliśmy tam pod chlebowcem z niedojrzałymi jeszcze owocami i zaczęliśmy mówić o naszej dalszej drodze. Piesze wędrówki nie wchodziły już w rachubę głównie z powodu deszczu, a zresztą pod ręką była rze-
232
233
doprowadzić znowu do Ucayali.
—  Łódź to nie problem, mamy tu dwie. Ale gazoli-na... — zamyślił się franciszkanin. — Nie chodzi oczywiście o pieniądze, ale o dowóz. Jak nie ma gazoliny, to peke-peke nde popłynie. Żadna ilość pieniędzy nie
pomoże.
Ojciec Castillo miał niestety rację. Zrobiliśmy smutne miny.
—  No cóż. Dam wam prdctico, czyli rzecznego przewodnika,  i  trochę   gazoliny.   Napiszę   też  kartkę   do commandante, może 'on wam dołoży. Jeśli nie, na pewno  dopomoże wam w  inny sposób.  Tu ludzie muszą być sobie życzliwi. Mało ich...                                          ;
Podziękowaliśmy dobremu ojcu, złożyliśmy niewielką ofiarę na potrzeby misji i zaczęliśmy się sposobić do podróży. Gościna w Santa Teresita del Puerto Ocopa pozwoliła mi całkowicie zregenerować siły. Pewnego poranka znaleźliśmy się nad rzeką.
Puerto Ocopa nie została chyba założona w punkcie najlepiej wybranym. Misja leży przy ujściu nic nie znaczącej rzeki Pangoa wpadającej do"Ene. Tymczasem chyba szczęśliwiej byłoby założyć osadę w miejscu, gdzie Ene, łącząc się z Perene, przekształca się w rzekę Tambo. Niemniej Puerto Ocopa istnieje już na swoim miejscu od roku 1923, kiedy to na polecenie biskupa z Santa Rosa de Ocopa założył ją ksiądz misjonarz Juan Uriarte, i nic nie wskazywało na to, że ojciec Castillo swój konwent przeniesie. Jakież to zresztą mogło mieć znaczenie? Od miejsca, w którym rzeka za- j częła się nazywać Tambo, dzieliło nas może piętnaście, ' może dwadzieścia kilometrów.
Dłubanka, która zabierała nas z prowizorycznej przystani misji, nie wróżyła rozkoszy. Długie było „toto", chybotliwe. A kiedy nasz uszczuplony bagaż załadowa-
234
jąc się trochę za małą, jak na mój gust, wolną burtą. Nasz prdctico nie przejmował się. Od dziesięciu miniut usiłował zapalić przyczepny silnik Johnsona. Była to maszyna mocno sfatygowana, wreszcie jednak, gwałcona raz po raz sznurem zapłonowym —¦ zagadała. Ojciec Castillo zrobił nad nami znak krzyża i peke-peke ruszyła. Ostro!
Prąd rzeki był silny, zwłaszcza że zaraz na początku podróży razem z wodami rzeki Pangoa wbiliśmy się w nurt Perene. To przejście zapowiadało się dramatycznie, ale nasz prdctico nadzwyczaj zręcznie wybrnął z opresji, zresztą nie bez pomocy swego compadre, czyli kuma, który na dziobie diabelnie wąskiej dłubanki manewrował tyką.
Lecieliśmy z prądem przy pięknej pogodzie. Na brzegach stupięćdziesięciometrowej rzeki kłębiła się znowu dżungla. Na te piętrowe chaszcze patrzyłem teraz ze środka rzeki z szacunkiem wprawdzie, ale i z wyższością. Co rzeka, to rzeka! Pierwotny człowiek na swojej pierwszej kłodzie też musiał być leniwy. Nie chciało mu się chodzić pieszo po zaroślach.
Jazdę mieliśmy pyszną. Peke-peke gadała miarowo. Prąd nas popychał. W zasięgu ręki żarcie, a także przepyszne owoce passiflory, w które zaopatrzył nas z własnego ogródka zacny księżuło. W tych-warunkach można pracować!
Bez zwłoki sięgnąłem po passiflorę, czyli po polsku męczennicę, przypominającą z wyglądu dużą fioletową śliwkę, jakkolwiek śliwki rzadko bywają wielkości kurzego jaja. Odciąłem górną część i z rozkoszą wycisnąłem do ust nieopisanie smaczną i aromatyczną zawartość. Składa się ona z galaretowatego miąższu z drobnymi nasionami, które zupełnie nie utrudniają jedzenia.
V
c franciszkaninie, a przy okazji o niedorzecznej, zdawałoby się, informacji dotyczącej właśnie passiflory. Ksiądz Castillo twierdził bowiem, że passiflorę można jeść najwyżej miesiąc, a potem ogarnia człowieka niepohamowany wstręt, czyli że owoc ten przejada się w klasyczny wręcz sposób *. Po upływie pewnego czasu odraza mija, i znowu można delektować się passiflorą. Mnie na szczęście nic nie groziło. Męczennicy mieliśmy najwyżej na pół dnia. Konkwistadorzy wymyślili nazwę kwiatu od Męki Pańskiej (passiflorą) dla tej brazylijskiej liany. Dziś jest ona uprawiana w wielu gorących krajach, a także w strefie umiarkowanej. W tropiku hoduje się je oczywiście dla owoców, a w sferze umiarkowanej dla rzadkiej piękności kwiatów, których wygląd skłonił pobożnych zdobywców do nadania im tak religijnej nazwy. Dopatrzyli się oni bowiem w poszczególnych organach kwiatów podobieństwa do narzędzi męki Chrystusa — korony cierniowej, lancy, młota i gwoździ. Kiedy się o tym wie, istotnie w drobnych kwiatach męczennicy można coś takiego zobaczyć. Dla mnie jednak niebiański pozostał jedynie smak passiflory.
Ani się obejrzeliśmy, kiedy z prawej burty pojawił się silny nurt, spychający nas aż pod drugi brzeg. Była to już rzeka Ene. Jej znaczone czerwonym mułem wody wyraźnie odcinały się w falach Perene. Dla mnie to połączenie wód stanowiło znak, że żeglujemy już po Rio Tambo, czyli na wodach Amazonki! To Apuri-mac i Urubamba (oglądane przed kilkoma tygodniami) za pomocą Ene ślą poprzez wody Tambo swoją daninę dla iSłodkiego Morza, dla 'Najpotężniejszej Amazonki. Mile wspomniałem sobie przy okazji Josć H. Guzma-na i most nad Wielkim Mówcą.
• Tak  samo  twierdzi   u  nas  prof.   Pieniążek  w  swojej  książce  pt. „Gdy zakwitną jabłonie".
236
ście kilometrów. Na" przebycie jej pod prąd Indianie zużywają sześć do siedmiu dni. My oczywiście, płynąc w dół rzeki bez postojów, moglibyśmy dotrzeć do ujścia w czasie znacznie krótszym.
Tambo zostało odkryte, podobnie jak Ucayali, w roku 1641 przez misjonarza Illescasa. Jego wodami starały się wedrzeć w głąb lądu wyprawy konkwistadorów poszukujących Eldorado. Pierwszy parowezyk, który wpłynął na Rio Tambo, należał do amerykańskiego admirała Tuckera, który w siedemdziesiątych latach XIX stulecia prowadził w tym rejonie prace badawcze.
W roku 1928 pchał się tędy również... polski jacht motorowy „Janka", który służył ekspedycji badającej tereny pod ewentualne osadnictwo.
Z pewnym wzruszeniem patrzyłem na brzegi, które przecież także obserwowali Mieczysław Lepecki i jego towarzysze. Prawdopodobnie nie tak znów wiele zmieniło się od tamtych czasów. Dziś, podobnie jak i wówczas, ciemnozielona ściana lasu wznosi się po obu stronach rzeki. Pnie, korony drzew, epifity — zlewają się w jedno. Niekiedy liany, widoczne od dołu, na tle nieba tworzą wspaniałe biało-niebieskie witraże. Liany, korzenie, sploty gałęzi i kwiatów schodzą nad samą wodę; czasem błyśnie w tej masie zieloności gładka skała, czasem zalśni złotem piasek wąskiej plaży. Łachy szarego mułu, połacie piasku naszpikowanego suchymi konarami oddziela od zbitego gąszczu niewysoka jasnozielona roślinność.
Rzeka płynie szybko, niosąc w ciszy nasze czółno. Prdctico informuje Juana, że wkrótce będaiemy lądowali u commandante. Miejsce przepiękne, wydrapujemy się z naszego peke-peke na wysoki brzeg. W tle, nie dalej niż pięć kilometrów od rzeki, potężna skalna ściana. Z wysokości dwustu, może trzystu metrów wali
237
znalazł bajeczne miejsce.
Urzeczeni wodospadem brniemy wydeptaną ścieżką w kierunku bramy, wyglądającej jak na harcerskim obozie. Na szerokiej desce wypalone słowo „Koari". Jest w tym jakiś fałsz. Tak reklamują się w Kanadzie czy w Stanach motele lub dobrze zagospodarowane farmy. Tu sterczy tylko ta bramka. Kilkaset metrów dalej prowizoryczna szopa i namiot. Na wysoko ściętym pniaku olbrzymi japoński aparat tranzystorowy. Gra! Znowu zgrzyt. Wokół bujają czeredy kolorowych motyli, nad strumykiem spływającym ostro w dół stoi nietknięta ściana lasu. I ten odbiornik!... Ostre wejście cywilizacji nad Tambo.
Witamy się z commandante. Starszy pan z pewnością nie jest człowiekiem selwy. Pada nazwisko. Widzę, jak Juan uważnie spojrzał na gospodarza. Pojawia się Metys. Dostaje polecenia. Będzie herbata!. Tu w promieniu setek mil nikt nie pija tego trunku, wszyscy parzą kawę. Właśnie dlatego ogromnie cieszę się na tę herbatę.
Juan szepce mi do ucha: — Commandante to były minister. Teraz, za czasów Velasco, poszedł w odstawkę.
A więc pan z Limy. Tu wszystko z odległego cywilizowanego wybrzeża Pacyfiku wygląda sztucznie. UgrzecznAony sposób wyrażania się, japoński worldma-ster, piknikowe naczynia i te zacementowane kamienie na brzegach potoku. W przyszłości będzie tu pewnie przyzagrodowy basen kąpielowy.
Toczy się banalna rozmowa: Panowie długo w podróży? Cóż za piękne miejsce! Strasznie tu drogo wypadają wszelkie prace. Indianie są tacy leniwi...
Commandante ma rozbiegane oczy. Wyraźnie nie jest rad z naszego przybycia. Ale to selwa. Może nas nie karmić, ale musi wskazać miejsce na nocleg. Takie są
238
"Wokół rozrzucone eleganckie kurtki i kurteczki. Pełno wszędzie weekendowego tandetnego ekwipunku. Nad nami wisi spadająca kaskada. To piękno jest nie zafałszowane. W blaskach zachodzącego słońca wodospad mieni się wszystkimi barwami. Na całej niemal długości otacza go delikatna tęczowa mgiełka.
Metys przestawił tranzystor. Zorganizowany hałas jazzowej muzyki natychmiast zastąpiony został przez zgiełk cykad i szum sepleniącej po kamieniach wody. Stanowczo szkoda tego miejsca dla byłego limańskiego dygnitarza.
—  Panowie odpływają jutro z samego rana, prawda?
—  Tylko ta benzyna...
—  Aaaa, naprawdę to dla mnie przyjemność usłużyć panom; policzę się później z ojcem Frederico. Te dwa galony zawsze się znajdą.
Dwa galony to było minimum, które nas urządzało. Pomilczeliśmy chwilę wspólnie. Gospodarz kręcił się niecierpliwie.
—  Panowie wybaczą, muszę jeszcze popracować. Te straszne komary. Paolino panom pomoże.
Commandante zniknął w swoim luksusowym, szczelnie zamkniętym namiocie. Paolino przyniósł trochę liści, trochę mat. Na to poszło, jak zwykle, plastykowe prześcieradło, koc,  moskiiitiera.  Dobranoc,  muchachos.
Przy świetle poranka ściana z wodospadem, obficie inkrustowana zielenią, wyglądała jeszcze piękniej niż wieczorem.
—  Paolino, można tam dojść?
—  Nie bardzo. Próbowałem- przed miesiącem. Bagno i „zęby psa".
—  To takie kolczaste krzaki— wtrącił wyjaśniająco Juan.
.239
""'— Nie. Bałem się, byłem sam. Tam pba wodospadem nie stanęła jeszcze ludzka noga.
Dziewiczy teren i piknikowa zastawa. Tam może być nawet złoto, a tu — plastykowy widelec. Czy nie za wcześnie pakuje się nad Tambo cywilizacja? Pierwsza obca wyżerka i pewno pierwszy... tranzystor nad Tambo. Dotychczas Kampowie bronili się dość skutecznie. Jak długo jeszcze zdołają powstrzymać wtargnięcie coca-coli i tenisówek „Bata"? Przyjdzie cywilizacyjny blichtr i choroby, przed którymi nie uchroni ich już wioskowy brujo. -Zaczną się kradzieże, rabunek. Szkoda Kampów.
Commandante, cały w uśmiechach, żegnał nas z brzegu. Nie wiedział, że Paolino, krzywiąc się porozumiewawczo do naszego prdctico, nalał nam przed chwilą pięć galonów do zbiornika zamiast dwóch. Udałem, że tego nie widzę.
—  Powodzenia,   seńoresl   Nie   dajcie   się   krokodylom — promieniał właściciel ,,Koari".
—  Gracias, commandante.
Prąd rzeki porwał nas ochoczo i poniósł w pobliski zakręt. Na lewym brzegu mieliśmy już tereny dawnej pilskiej koncesji. Wprawdzie nigdy tu Polaków (oprócz tych z „Janki") nie było, ale do diabła, liczy się trochę ten kawał peruwiańskiej dżungli, który mogli przecież rodacy za przyzwoleniem Peruwiańczyków zagospodarować. Postanowiliśmy więc lądować. Juan entuzjastycznie podjął tę myśl. Chciał się zabawić w Nemroda. Pokpiwaliśmy bowiem zdrowo z niego i jego strzelby. Nie bez podstaw przecież: oprócz tukana nic jeszcze nie zastrzelił.
Szukaliśmy porządnej łachy dogodnej do lądowania. Nic takiego, jak na złość, się nie pokazywało. Był raz spłacheć piasku, i to nawet z małym kajmanem. Naro-
240
Indianie z plemienia Yagua w charakterystycznych spódniczkach i nakryciach głowy
my na niej lądować — prąd był za szybki.
Rzeka tymczasem zrobiła się szersza, miejscami dochodziła do trzystu metrów. Spływ nie był monotonny. Chwilami, kiedy brzegi stawały się niższe, roztaczały się krajobrazy w szerokim planie.
Prdctico ze swoim kumem przygotowywali się do wjechania na żółty piasek, z dala już starając się wypchnąć naszą łódź z głównego nurtu. Rzecz odbyła się bez komplikacji. Peke-peke miękko zaryła się dziobem w szeroką łachę, sięgającą nadbrzeżnych zarośli. Nad samym brzegiem leżały wyrzucone przez wodę pnie. Jeden z nich, niczym w banalnym filmie podróżniczym, okazał się kajmanem. Cenił się widocznie zbyt wysoko, aby pospolitować się z dwunożnymi pokrakami. Juan oczywiście znowu nie zdążył się nawet złożyć ze swojej eskopety. Może tę i lepiej.
Krokodyle żyją już miliony lat, kilkaset razy dłużej od gatunku homo sapiens, a my je wyniszczymy prawdopodobnie w ciągu jednego wieku. Wszędzie w tropikach, tam gdzie przyrost człowieczy jest tak ogromny, dzieciarnia wyłapuje małe krokodylki i niszczy je. Pogłowie krokodylowe w ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat znacznie się zmniejszyło, i zapewne nie pomogą tu hodowlane farmy.
Krokodyle nigdy nie były naturalnymi wrogami człowieka, są one przeważnie padlinożercami, a jeśli już jadają ryby — to te gorszych gatunków, stając się jakby naturalnymi selekcjonerami rybich stad. Charakterystyczne jest, że kiedy w średnim i dolnym biegu Ucayali wytępiono niemal zupełnie krokodyle, w wodach tej rzeki zmniejszyła się też drastycznie obfitość dużych ryb typu paiche.
— Rozejrzyjcie  się  tu  wzdłuż brzegu,  a  ja  pójdę
16 — Delfiny z Ucayali
241
Compadre naszego prdctico musiał dość sceptycznie ocenić szansę Juana, bo, nie czekając na ewentualne tony mięsa, wyciągnął z łodzi okrągłą sieć. Nie wiedziałem nawet, że mamy coś takiego na pokładzie. Było to urządzenie, które widziałem już w akcji w Masisea. Wielkość dużej spódnicy obciążonej u dołu kamykami, a na górze związanej średniej długości sznurem. Rybak rzucił tę sieć do wody, a ona w locie rozprostowywała się i przybierała postać dużego kręgu. Kamyki obciążające ściągały ją na dno, zamykając siatką niewielki krąg piachu.
W naszych rzekach taką sieć można by zarzucać zapewne latami bez większych rezultatów. Z Tambo jednak doświadczony Indianin za pierwszym razem wyciągnął kilkanaście połyskliwych rybek, " płaskich i okrągłych.
— Monedas — uśmiechnął się Tuim.
Zdumiała mnie trafność tego określenia. Rybki wyglądały istotnie jak duże srebrne monety hiszpańskie, które oglądałem kiedyś w muzeum.
Drugi rzut i znowu trzepotało w sieci żywe srebro. prdctico, widząc rezultaty połowu, wyprawił się na brzeg po susz. Niewiele czasu upłynęło, a na naszym biwaku piekły się rybki.
W lesie huknęło. I jeszcze raz. Popatrzyliśmy po sobie porozumiewawczo. Trafił czy nie trafił? Czekaliśmy chwilę na dalsze strzały. Cisza. Minęło niespełna dwadzieścia minut, kiedy z trzaskiem rozchyliły się zarośla. Na piaskową arenę wkroczył gladiator. Juan coś dźwigał. Popędziłem na spotkanie. Coś kosmatego Może trafił przypadkiem pakaranę? — odezwało się moje marzenie.
Juan przydźwigał  pekari,  czyli świnię  podobną  do
 p                 i^/powiaaał z' lveYwL}7 jak
wypatrzył zwierzę, jak podszedł i wystrzelił. Pekari już, już ginęła mimo to w chaszczach, ale nasze Sokole Oko powalił pekari drugim wspaniałym strzałem.
Zdobycz Juana nie była wielka. Warchlak ważący na oko ze dwadzieścia kilogramów. Juan sprawnie się do niego zabrał. Widać było wieloletnią wprawę. Po, dyskretnym niby to, wskazaniu nam dwóch ran, co oznaczało, że nie chybił, sprawnie obdarł zwierzę ze skóry, wypatroszył i poćwiartował. Po wielodniowym przy-musoiwym poście zabiegi te oglądałem z pozycji wyłącznie konsumenta. Kiedy zaś rozeszła się woń smażonego mięsa, odszedłem — aby nie cierpieć. Na pieczeń trzeba było czekać.
Na tej niepozornej łasze omal nie spotkała mnie przykra przygoda. Wędrując z dala od zapachów z ogniska, poszedłem aż pod kamienisty brzeg. Otoczaki, piasek, muł tworzyły tu, dzięki prądowi, wiele nieregularnych bajorek, sadzawek czy wręcz kałuż. Chodziło się tam przyjemnie. Płytko, woda jak gotowana. W pewnej chwili zobaczyłem coś, co wyglądało mi na węża. Z początku miałem ochotę też zostać znamienitym łowcą dnia, ale przypomniałem sobie, że nie ma bardziej jadowitych stworzeń niż wodne węże. Podniosłem więc tylko alarm.
Pierwszy pojawił się kum z maczetą w ręku.
— Tremblador! — wrzasnął tylko i cofnął się o krok od bajorka.
A więc to węgorz elektryczny! Wiedziałem, że Indianie boją się tej ryby i nienawidzą jej. Uderzenia, które może zadawać duży, „dobrze naładowany" węgorz, są bolesne i dotkliwie odczuwalne przez kilka godzin. Ponadto tubylcy, nie bez słuszności, uważają, że właśnie przez węgorze łatwo dostępne łowiska na płytkich wo-

242
243
Boją się więc żywej baterii, ale i tępią węgorze, kiedy tylko mogą.
Żywą ilustracją tego stanu rzeczy okazał się nasz prdctico. Nadbiegł z Wiosłem w ręku i kiedy tylko zorientował się, o co idzie, bez namysłu rąbnął węgorza swoim pagajem, aż trysnęło błoto. W zapamiętaniu bił raz po raz, aż do całkowitego zmętnienia wody. Kiedy bajorko odzyskało jaką taką przezroczystość, po węgorzu nie było ani śladu.
Wracaliśmy podnieceni do ogniska, a prdctico opowiadał po drodze, jak to jego małego synka Pedrito omal nie uśmiercił swoimi piorunami elektryczny olbrzym.
— Wierz mi, seńor, on musiał mieć ze dwadzieścia kilogramów, a gruby był jak moja łydka. Od tego czasu zabijam trembladores, gdzie tylko je dopadnę.
Popatrzyłem na niego z boku. Oczy mu płonęły... Nie chciałbym narazić się temu Kampie.
Smażone rybki pożarliśmy na przystawkę dosłownie w kilka sekund. Pieczeń z pekari też okazała się dziwnie mała, a smakowała jak cielęcina. Cóż to zresztą było dla sześciu chłopa. Zaczęliśmy nawet żałować, że obydwie szynki przeznaczyliśmy na kolację. Rozsądek jednak zwyciężył. Kawa zakończyła tę lukullusową ucztę, w jakiej jeszcze w selwie 'nie uczestniczyłem.
Sjesta poobiednia — rzecz święta. Pod daszkiem zaimprowizowanym z kocy — sześć ciał leżało na piachu jak kłody. Nogami ku wodzie, odwrotnie niż kajmany. Cisza w powietrzu była kompletna, żaden listek nadbrzeżnych krzewów nawet nie drgnął. Ptactwa nie było słychać; odnosiło się wrażenie, że cała przyroda zamarła pod wpływem palących promieni. Niebo było czyste, z białymi obłokami. Powietrze rozgrzane falowało nad
244
^ujmuu,    <v    |juuiiłu   jjus^icsiinc  z.ais.upy waly   się   maiC
krabiki. Zasnąłem słodko.
Kiedy temperatura stała się znośniejsza, czyli inaczej mówiąc, kiedy się obudziliśmy — ruszyliśmy całą gromadą do lasu.
Obaj Indianie prędko się z nami pożegnali, a przecież z nami byli tak bezpieczni: „Kiedy idzie przez sel-wę gringo, węże uciekają" (taki robi hałas) — przypomniała mi się przypowieść pastora z Pauti.
Dla nas, gringos, dzień był owocny: monedas, pekari, elektryczny węgorz — więcej atrakcji niż poprzednio w ciągu całego tygodnia.
Po południu nasze przygody jakby dobiegły końca. Kilka godzin wędrowaliśmy po dżungli z Juanem i nic ciekawego nie udało nam się upolować, nawet kamerą. Być może, w przypowieści o gringo wędrującym przez dżunglę jest więcej prawdy, niż my skłonni byliśmy przypuszczać. Ostatecznie selwa poczęstowała nas tylko rdzeniem palmy, który wydobył dla nas Juan, a popiliśmy ten, pożal się Boże, podwieczorek wodą z liany.
Znaleźliśmy jednak wspaniałe drzewo, które wzbudziło zachwyt nawet u Juana-profesjonalisty. Wielkie, niby ściany, podporowe korzenie tego giganta tworzyły wspaniałe leśne kwatery. Wystarczyło tylko nakryć te płaskie jak wafel korzenie dachem od góry, a powstawało kilka M-3. Z dużą uciechą obchodziliśmy kolosa, ale Juan pomrukiwał z żałością, że nie ma ich więcej. Rzeka blisko, dałoby się łatwo spławić do Pucallpy. Nasz przyjaciel przypomniał nam, że w istocie wykonuje on swój drwalski rekonesans.
Wracaliśmy do naszej złotej łachy, kiedy znalazł się prdctico. Nakazał ciszę, podprowadził parę kroków i wskazał siedzącego na gałęzi ptaka.
Ależ tak! Przydały się nauki pani doktor Koepcke.
245
1 )
pióra w jego ogonie. Wypisz, wymaluj — wahadło ze- § gara. Huknął strzał, posypały się pióra, ale ptasi zegar | odfrunął. Wielka publiczna kompromitacja strzelca.
Kum z łodzi krzyczał wsiadanego. Tego dnia jeszcze przy świetle dziennym mieliśmy dotrzeć do wsi Kam-pów, w której Juan spodziewał się znaleźć znajomego kuraka i nocleg dla nas. W ostatniej chwili przed wejściem do łodzi Juana coś jednak podkorćiło. Rzucił swój worek na dno i poszedł wzdłuż piasku, w miejsce skąd przy lądowaniu wypłoszyliśmy kajmana. Chodził parę minut, próbował kijem. Wreszcie przykucnął i zaczął grzebać w piasku. Nie wytrzymałem, wyskoczyłem z łodzi, żeby popatrzeć, co też on tam robi. Wkrótce pospieszył za mną Jacek. Tylko obaj Indianie z wyraźnym niezadowoleniem demonstracyjnie nie wychodzili z łodzi.                                                                        ,
Juan znalazł krokodyle jaja. W półmetrowym dołku było tego ze trzydzieści sztuk. Znalazca zachwalał jaja jako zdatne na jajecznicę, ale rozglądał się dość uważnie, lustrując powierzchnię rzeki.
-— Samica lagarto broni swoich jaj, trzeba uważać. Ona słyszy z bardzo daleka, kiedy się pociera jedno jajo o drugie.
-rr Juan, ty nas nabierasz! To nie może być prawda!
—  To jest prawda! — upierał się nasz towarzysz.
—  Więc pocierajmy!
Trzy pary rąk zaczęły trzeć krokodylowe jaja z wielkim zapałem. Akustyczne efekty były nikłe. Zresztą zagłuszaliśmy je śmiejąc się w głos z gigantycznej bujdy Juana.. Oczy wiście samica się nie pojawiła. Przyszedł natomiast prdctico i zagnał nas do łodzi. Zabraliśmy ze sobą sześć jaj.
Na łodzi nasi współpasażerowie licytowali się, kto widział większego lagarto. Przebijali w tej puli ostro.
246
 puuuzas guy wszysiKie Kajmany, jakie nam mignęły na Tambo, z trudem dociągały do dwóch metrów.
Miało się już wyraźnie ku zachodowi słońca. Kiedy dobiliśmy ponownie do brzegu, toboły, jak zwykle, musieliśmy nosić wysoko. Inaczej się w tych stronach domostw nie buduje; zawsze na wyniosłym brzegu. Witał nas po hiszpańsku Indianin w obszarpanej kuszmie, do którego Juan wołał Matijas. Po ciemku już lokowaliśmy się na bambusowej podłodze. Sen przyszedł od razu. Wrażeń tego dnia było moc.
Wieś wyglądała niewypowiedzianie nędznie. W Ku-bidiari było przynajmniej czysto, tu wszędzie walały się jakieś gnijące resztki, połamane gałęzie. Tym większy kontrast stanowiła niemal nienaganna hiszpań-szezyzna młodego kuraki, a już wręcz zaszokowało jego wystąpienie... po angielsku.
—  Welcome in my village — w ustach Matijasa zabrzmiało dziwnie.
Nie był on zwykłym kuraka. Wodzem wioski, zgodnie z plemiennymi prawami, został po zgonie ojca, ale i po... służbie w peruwiańskiej marynarce wojennej. Matijas był jedynym spotkanym poza Limą człowiekiem w Peru, który miał realne wyobrażenie, gdzie leży Polska. Stało się to dlatego, że jego okręt dotarł w jednej z kampanii aż do portów belgijskich.
Sygnalista, dobrze wykarmiony na marynarskim wikcie, wegetował teraz w nędznej wiosce, gdzie było trochę juki i brak wszystkiego.
—  Tu moje miejsce. Wolałem wrócić, niż tułać sią wśród   obcych.   Tu   jestem   wodzem — Matijas  zdjął z kołka swoją plecioną z łyka koronę, zatknął czerwone pióro i z całą powagą włożył na głowę. Wyglądał może śmiesznie, ale mówił rzeczy niegłupie.
Matijas miał żonę i stadko dzieci. W pobliżu jego
247
7. filmów Disneya. Bieda skwierczała w każdym kącie. Mimo to Matijas poświęcił dla nas wychudzoną kurę. Pożytek z niej mieliśmy umiarkowany, ponieważ wiedźmy ugotowały ją razem z wnętrznościami. W tamtych okolicach niczego jadalnego przecież się nie wyrzuca. Nasze mleko, cukier i ryż wzbudziły entuzjazm, zwłaszcza wśród czeredy dzieci, z których połowa stanowiła potomstwo Matijasa. Przy takim przyroście naturalnym dobrobyt nieprędko zagości nad brzegami Tambo.
Wokół wioski rosło trochę bananowców, papai i mango. Ten ostatni owoc jadało mi się najwygodniej nad wodą i w stroju adamowym. Tylko wtedy była gwarancja, że kapiący zewsząd aromatyczny sok nie splami mi portek i koszuli.
Na brzegu pojawił się Matijas z czymś w rodzaju dzirytu w ręku.
—  Co to będzie? — spytałem.
—  Ryby — brzmiała lakoniczna odpowiedź. Matijas stanął na dużym głazie wystającym z rzeki,
w pobliżu mnie. Patrzyłem na byłego sygnalistę uważnie. Woda wcale nie była przezroczysta. Szczerze mówiąc — tak jak dla mnie, nie było widać nic. Ale Kam-pa stał nieruchomo z uniesionym w górę ościeniem. Ramię opadło! Ryba zatrzepotała na ostrzu! Matijas przebił jej kręgosłup. Musiał obliczyć wszystko jak artyleryjski komputer: trajektorię, refrakcję wody, kąt wejścia — efektem była ryba przebita grotem. Jeszcze jedna! I jeszcze! Sześć ryb, ani jednego chybionego Ciosu! Zadowolony z siebie Indianin przysiadł obok.
—  Jak nie da się dzirytem, to można je oszołomić.
—  Tu, gdzie dźgałeś te ryby?
—  Nie, tu nie można, musi być specjalnie dobrane miejsce.
248
—  To też, ale nie za bardzo, bo byłyby za małe ryby. Najlepiej zatoczka ze słabym prądem.
—  A jak się odbywa takie wytruwanie?
—  My je oszałamiamy. Jest taka roślina, nazywamy ją barbasco. Kobiety miażdżą liście aż do puszczenia soku. Wtedy wrzuca się tę miazgę do kanu i zalewa wodą. Kiedy sok przejdzie już do wody, łódkę holuje się do wybranej zatoczki i tam wylewa zawartość razem z liśćmi. Jeśli są w pobliżu ryby — najdalej po dwudziestu minutach wypływają do góry brzuchami.
—  A jeść je można, nie szkodzą?
—  Można, inaczej przecież po co byłaby cała robota — logicznie dokończył Matijas. — Pójdę już. Dam ryby kobietom. Zjemy je na kolację.
W niespełna pół godziny po odejściu Matijasa, niezrównanego łowcy — przyszedł wielki inganini. W czas przeniosłem się przezornie pod palmowy daszek szałasu. Lubię deszcz, także w Warszawie. Tu, nad brzegiem Tambo, lało potwornie. Upiorny blask błyskawic rozświetlał burą, w mgnieniu oka wzbierającą wodę w rzece. Pioruny waliły jeden po drugim, łoskot ulewy zagłuszał wszelkie inne dźwięki. Obok mnie z brzegu runęły do rzeki nowe strumienie. Po kwadransie wszystko raptownie ucichło. Burza przeszła nagle, podobnie jak ta, którą przeżyłem na wodach Ucayali pod Masi-sea. W ciągu tak krótkiego czasu woda wzniosła się w rzecze co najmniej o trzydzieści—czterdzieści centymetrów. Jak będą wyglądać podobne zdarzenia w czasie dalszej żeglugi po rzece? Może nie tak źle. Po godzinie liście drzew wokół mnie były absolutnie suche. Znik-nęły też kaskady wody spadające z brzegu.
Pożyczyłem od Juana jego strzelbę i poszedłem w las. Początkowo krzyżowało się w nim wiele ścieżek wydeptanych przez mieszkańców wioski. Tutaj nie było
249
 sz.uii.cu;.
 wa,z,joMvu,
' i     H
czami i gąsienicami włącznie, zostało dokładnie wytrzebione przez hordy dzieci z wioski. Mimo to nie traciłem nadziei. Za wytrwałość spotkała mnie nagroda. Nie, nie ubiłem tapira ani jaguara. Spędziłem natomiast dobrą godzinę obserwując... zwykłe mrówki. Może nawet nie takie zwykłe, ale wzorowo zorganizowane. Były to mrówki interesujące się liśćmi drzew. Jedne z nich, jakby większe, wdrapywały się na drzewo i pracowały zawzięcie. Widziałem, jak podpiłowane żuwacz-kami liście sypały się na ziemię niczym w Łazienkach na jesieni. Na dole czekały inne robotnice, które z olśniewającą precyzją liście te kroiły na małe kawałki. Trzecia wreszcie grupa mrówek, pewnie brygada transportowa — taszczyła te, wielkie jak dla mrówki, kawałki liści w stronę mrowiska. Liście chwiały się nad karawaną pracowitych owadów niby zielone żagle. Mrówki niezmordowanie transportowały wydeptaną autostradą zieleninę, która znikała w wielkim mrowisku. Widowisko było tak fascynujące, że zapomniałem c upływie czasu.
Ten bezruch przyniósł mi dodatkową premię. W pobliżu pojawił się tukan. Bajecznie kolorowe ptaszysko z karykaturalnym dziobem. W pewnej chwili tukan wzniósł swój dziób w górę, zaginając głowę do tyłu i kręcąc kuprem zaczął klekotać w sposób zbliżony do bociana. Jednocześnie ptaszysko stroszyło bojowo swoje pióra.
Tukana zgubiła moja próżność. W osławionej Amazonii chciałem wreszcie coś upolować, czym ostatecznie mógłbym się pochwalić przed znajomymi. Nie miałem na koncie kajmana, nie zastrzeliłem kapibary, no więc ten tukan... Mierzyłem starannie. Pudło byłoby kompromitujące. Pociągnąłem za spust, tukan spadł! W wio-
250
zdobycz, zachowując na pamiątkę dziób ze śladt
 ICUZIIIUU)     "WM
m
 śy V

ciny.
Juan z Matijasem odbywali naradę wojenną. peke-peke dawno już odpłynęła z powrotem do Ocopa. Pozostawał stary problem: jak spływać q,, . j f, Ucayali? Dłubanki w wiosce nie mogły nas wsZystu-Lfo pomieścić z rzeczami. Matijas wyszedł z proho_ :» użycia tratwy z pni balsa. Był to środek lokomQc-jj łźWt stary jak sama Amazonia. Pomysł wydał mi się pływający. Tak. Mini-„Kon-Tiki"! Tratwą po Rio i bo — to będzie brzmiało w Warszawie! Entuzja?m chę zgasł, kiedy Matijas pokazał z wysokiego br swój wehikuł. Mała, krótka, na wpół zatopioną. J^ri też przecząco pokręcił głową. Ostatecznie Matijas zaproponował, że pożyczy trochę większą tratwę od sąsiadów, dobuduje do niej coś w rodzaju platformy na bagaż i o świcie ją przyprowadzi.
Patrzyłem z brzegu na szybki prąd rzeki z zawirowaniami, a podróż tratwą z  namokniętych pni przedstawiała mi się wcale nie różowo. Ale klairfa padła. Jutro ruszamy! Przezorny jak zawsze JuS1 ¦« stanowił, że weźmiemy ze sobą także jedną vń$^* dłubankę. Licho nie śpi.
Siedzieliśmy przy ognisku na wielkiej kłodzk   ' miące szczapy niewiele   pomagały   w  odpędza1*1   ¦ marów, ale w oczy dym gryzł znakomicie. Lic'A wie Matijasa znosili nam różne paskudztwa. ti] pochwalić. Dwa z tych eksponatów były        '^ ciekawe.  Jeden — owoc  drzewa balsa, cienki ogórek,  cały pokryty miękkim   puc stwierdził, że w puszczy często używał jako pędzla do   golenia. Inny   malec   przyi z trzema zaledwie owadami, Wydawały oni
$'¦'
DldSK,   Zti   Iia   UUUIŁJ   bprawt;   111UZ.11CI    uy    y>-^y    **-n   owicmi
czytać gazetę, gdyby taka była pod ręką. Według objaśnień owady te często wykorzystuje się w selwie jako źródła światła. Trzy elektrownie w słoiku wydawały się niezmordowane. Przy ich świetle zapisałem pełne dwi!1 kartki w notatniku.
Juan urządził nam pobudkę jeszcze w ciemnościach. Toboły mieliśmy spakowane już wieczorem. Wypadało czekać tylko na Matijasa. Zjawił się niemal razem ze słońcem. Świt nad rzeką — z oparami nad wodą i lekką mgiełką, przez którą przebijały z każdą chwilą cieplejsze promienie słońca — stanowił obrazek liryczny. Mniej lirycznie przedstawiał się spływ tratwą. Ta, którą przyprowadził Matijas, była wprawdzie większa od poprzedniej, ale też powiązana łykiem i lianami dość luźno, tak że poszczególne pnie klekotały niczym klawisze w fortepianie. Było oczywiste, że na tej tratwie pasażerowie będą żeglować przynajmniej do kolan na mokro. Na szczęście nieduża platforemka, wybudowana na środku, zapewniała bezpieczeństwo ładunkowi i pozwalała jeszcze tratwonautom przy siąść tam półgębkiem.
Przy wrzasku dzieciarni ruszyliśmy! Na początku — Juan ze mną w dłubance; Stach z Jackiem, pod opieką Matijasa z synem, odbili na tratwie. Pofilmowałem trochę ewolucje niezbyt sterownej tratwy na nurcie i ruszyliśmy przodem. Łódź była szybsza, a bystry prąd niósł nas raźno w dół rzeki, do Ucayali.
Brzegi były urozmaicone. Ławice piasku, skały przy brzegu odsuwały trochę od rzeki skłębioną ścianę zieleni, co pozwalało na pewien oddech. Po godzinie przed nami zaczął narastać szum rzeki. Były to zapowiadane przez Matijasa kamienie d los remolinos, czyli wiry.
252
;                irucnę  zujęc.
Matijas był wprawnym flisakiem. Tratwa przemknęła wąskim przejściem wzdłuż kamieni, ale nieco dalej nie zdołała pokonać wirów samym rozpędem. Woda tryskała spod pni, Jacek tulił pod koszulą swój aparat. Żeglowali co się zowie na mokro! Tratwa wykonała trzy szybkie Obroty i kilka wolnych. Po paru minutach los remolinos sitraciły nad nią władzę.
—  Yacuruna był dzisiaj łaskawy — stwierdził Juan.
—  Kto?
—  To taki demon rzek, w którego istnienie wierzą Indianie Amazonii. On właśnie włada wirami i poroha-mi.  Kampowie  opowiadają  sobie,  że Yacuruna, jako książę demonów wodnych, jeździ na oklep na kajmanie i nosi obuwie ze skorup żółwia. Są przekonani również, że demon ten, z zielonymi włosami, spoczywa do zmierzchu na hamaku z krokodylowej skóry, przykryty skórą gigantycznego węża wodnego, za firankami zrobionymi ze skrzydeł motyli.
—  Bardzo  kolorowo  wyobrażają sobie   tego  Yacu-runę.
—  Żaden Kampa wieczorem nie wypłynie na rzekę. Boją się, że Yacuruna wypije z nich krew.
Z tratwy wołał coś Matijas. Dobijamy do brzegu na szybki posiłek.
Kończyliśmy właśnie nieśmiertelną owsiankę, kiedy dobiegł nas odgłos pracującego na rzece silnika. Zza zakrętu wyłoniła się szeroka, wyładowana łódź. Zobaczywszy tak liczne towarzystwo, człowiek za sterem skręcił w naszym kierunku, a przyjrzawszy się bliżej — zdecydował się na postój.
—  Jestem    Caetano   Alvarado   Vesilla,   kupiec  — przedstawił się dwornie nowo przybyły. Był Metysem, z dużą przewagą cech białego człowieka. Caetano wy-
253
I
już kilka lat pływam po Tambo i Ucayali, a nigdy jeszcze nie spotkałem obcych. Jestem pływającym kramarzem — powiedział tonem, który wskazywał, że uważa się w istocie za poważnego przedsiębiorcę. — Kupuję, sprzedaję wszystko, co tu można kupić i sprzedać. Zaopatruję tu niemal wszystkich.
-Wśród tobołów na jego łodzi widać było wiązkę wysuszonych skór pekari, wory orzeszków ziemnych, parę ananasów. Co było w innych pakunkach — wiedział tylko ich właściciel. Na wierzchu jednej skrzyni rozłożona była skóra jaguara.
—  To też do sprzedania?
—  A nie, nie. Skórę jaguara obiecałem mojej córce. Muszę wysłać do Ayacucho. Ona tam mieszka, wyszła za aptekarza. Teraz bardzo trudno o taką skórę. Ta jest pierwsza od półtora roku, jaką widzę. Taaak, inne czasy idą — zasmucił się — zwierzyny tu  u nas coraz mniej, a i dobrych ludzi niewiele...
Juan od dłuższego czasu spiskował coś na boku z Ma-tijasem.
—  Seńor Alvarado — wystąpił z przemówieniem — ja i moi polscy przyjaciele płyniemy do Atalaya. To pewno po drodze dla pana. A mój kum musiałby wracać   stamtąd   parę   dni   swoją   łódką.   W tej   sytuacji chciałbym zapytać, czy nie wyrządziłby pan nam łaski, seńor Alvarado, i...
—  Ogromną  przyjemność   sprawi  mi  zabranie   panów — dwornie teraz przemówił Metys, wpadając w słowo Juanowi. — Nie będzie może przybyszom z Polski u mnie zbyt wygodnie, ale całym sercem proszę, proszę — skłonił się, zadowolony ze swego wystąpienia, seńor Alvatrado.
Popłynęliśmy z uprzejmym kupcem.
Rzeka moskiłów
Łódź pana Alvarado holendrowała po rzece od brzegu do brzegu. Jakie mnóstwo interesów miał ten człowiek! Zatrzymywaliśmy się nie tylko przy każdym skupisku domów, ale przy pojedynczych wręcz szałasach. Gadatliwy kupiec wnosił i znosił ze swoim pomocnikiem jakieś wory, paczki; brał związane kury, wysadzał je, przekazywał kartki, odbierał blaszanki, wypłacał pieniądze. Nasza, a raczej jego łódź pełniła na tej rzece ważne funkcje listonosza, bankiera, przewoźnika i chyba drobnego malwersanta; jakieś zagranicznego pochodzenia towary (pewnie spłynęły rzeką z Iąuitos), jakieś alkohole, których nigdy nie oglądała akcyza. Jednym słowem, powiew interesów może na poły tylko legalnych, ale z pewnością pożytecznych dla ludzi z brzegów Tambo. Żegluga była ciekawa, nam się spieszyło. Mile wspominam do dziś seńora Alvarado i jego arkę.
Dowiózł nas do miejsca nader ciekawego — do ha-cjendy pana Angela P. Ratteri, którego już przed czterdziestu pięciu laty Mieczysław Lepecki wspominał jako indywiduum dość podejrzane. Ten Włoch z pochodzenia był podobno wówczas związany ze słynnym Pancho, czyli Franusiem, Vargasem, a ten z kolei uchodził z-* największego i najokrutniejszego „patrona" Indian w tej części peruwiańskiej dżungli.
Pancho-Franuś  urządzał zbrojne zagony na teryto-
255
brzmiącą po hiszpańsku nazwę correrias, czego w żadnym wypadku nie można przetłumaczyć jako „łowy na niewolników", jakkolwiek w rzeczywistości wyprawy te właśnie zdobycie rąk do pracy miały przede wszystkim na celu. W tym właśnie „interesie" uczestniczył podobno również pan Ratteri. Jak było naprawdę, nikt dzisiaj nie dojdzie. Niewątpliwie i Ratteri, i Pan-cho-Franuś wzięli sobie wiele indiańskich dzieci „na wychowanie" i eksploatując je jako bezpłatnych służących, „zbliżali" w ten sposób do cywilizacji.
W moich oczach pan Ratteri przedstawiał się jednak jako starszy, nobliwie wyglądający pan, pędzący samotnicze życie w okazałym domu nad rzeką. Nie widać tam było ani żony, ani dzieci, ani nawet nadmiaru służby. Wielki dom w hiszpańskim stylu, z podcieniami i niezbyt wypielęgnowanym ogrodem botanicznym w miniaturze. Wewnątrz znajdowały się solidne meble, jakich z pewnością w całym biegu rzeki Tambo i dużej części Ucayali nie uświadczysz.
Pan Ratteri oprowadził nas osobiście po rozległych zabudowaniach gospodarczych. Czuło się, że kiedyś to wszystko było pełne życia, kipiało. Za naszej bytności odnosiło się raczej wrażenie, że najświetniejszy okres tego osamotnionego przedsięwzięcia gospodarczego już minął. Może wpłynął na to wiek właściciela, może inne czynniki. Pytać o takie rzeczy w Amazonii nie ma zwyczaju.
Siwowłosy gospodarz, widząc kamery, wspomniał coś o swoich zamiłowaniach fotograficznych i na dowód tego przyniósł stary aparat Voigtlandera — cudo techniki z lat trzydziestych. Nie widziało się jednak w tym domu jeszcze japońskich „Canonów", jak choćby w „Koari".  Albo  więc minęła fotograficzna  namiętność,
256
przecież hacjendy.
Pan Ratteri, zmagając się z pamięcią, wspomniał nam o osadzie Polaków w Cumarii.
—  Oni łowili, jedli puca bufeo, czego nikt inny nie robił — powiedział gospodarz otwierając następne butelki lemoniady. — O ten! Też mówił, że jest Polakiem — zakomunikował gospodarz, wskazując na kapsel lemoniady „Sisley".
—  Ten...?
—  No, Sisley. Spotkałem go kiedyś w Yurimaguas. Mówił, że ojciec jest z Polski, Varsovia, zdaje się.
Lemoniada „Sisley" była dość szeroko rozpowszechniona w departamencie Loreto. Nazwisko jednak nie wskazywało na polskie pochodzenie właścicieli tej wytwórni. Wyraziłem swoje wątpliwości, co zgniewało po-rywczego, zdaje się, Włocha.
—  Ależ zapewniam pana, że tak! Był taki! Miał porządny, najporządniejszy w miasteczku dom na rynku. Prowadził hurtowy handel.  Wiem,  co  mówię,  jakkolwiek   nie   wiem,   kiedy  zaczął   produkować   to   świństwo — zaperzył się pan Ratteri.
Rozgniewany gospodarz miał rację. Ludwika Sisleya (ojca), który mieszkał w Yurimaguas i był Polakiem o cokolwiek dziwnym nazwisku, spotkał w czasie swoich peruwiańskich podróży Jan Sztolcman. Pisze on tak na ten temat:
„Na zapytanie moje o'mieszkanie pana Sisleya wskazano mi na rynku dom naj przyzwoiciej urządzony. Wszedłem z bijącym sercem, bo każdy zrozumie, że spotkanie tego rodzaju w tak odległym zakątku świata, po paru latach niespotykania nikogo z rodzinnej ziemi, musiało wywrzeć na mnie wielkie wrażenie.
Pan Sisley siedział przy stole wraz z całą swoją rodziną, składającą się z żony i trojga dzieci. Był to męż-
17 - Delfiny z Ucayali
257
musiał być "Blondynem,' gdynTgo jednak ujrzał, głowę" jego, wąsy i bokobrody pokrywała już kompletna siwizna. Cerę miał chorobliwą, jak większość Europejczyków przebywających długi czas w gorącym klimacie; już go wtedy nurtowała piersiowa choroba, która w kilka lat potem miała go wpędzić do grobu. Po polsku wyrażał się z trudnością, czemu się bynajmniej dziwić nie można, gdyż i ja, nie rozmawiając dwa lata rodowitym językiem, napotykałem pewną trudność w potocznej rozmowie i mieszałem często wyrazy hiszpańskie. Pan Sisley jednak korespondował doskonale w ojczystym języku ze swą siostrą zamieszkałą w Warszawie, skąd oboje byli rodem. Historia tego dzielnego człowieka jest następująca.
Po skończeniu gimnazjum realnego w Warszawie udał się do Berlina w celu kształcenia się na kupca. Bawił następnie w Hamburgu, Paryżu i Londynie, aż w końcu udał się do Stanów Zjednoczonych.
Tutaj przyszło mu na myśl udać się nad Amazonkę dla szukania fortuny, a na początek miał tylko 200 dolarów, które stracił, włożywszy je w przedsiębiorstwo parowców na Amazonce. Zaczął więc na nowo bez grc-sza, a sumienną i bez wytchnienia pracą dorobił się ogromnego majątku. Pierwotnie osiadł w Moyobambie, gdzie się ożenił z Peruwianką, i we dwoje prowadzili sklep z takim nakładem pracy, że literalnie jeść czasu nie mieli. Oparł on swój handel na zasadach wręcz przeciwnych powszechnie w Peru przyjętym, bo gdy kupiec peruwiański, jak to już wyżej zaznaczyłem, stara się lichy towar sprzedawać za jak najwyższą cenę, Sisley, przeciwnie — sprzedawał towar w doskonałym gatunku po umiarkowanych cenach. Wkrótce też poznano się na tym rzetelnym kupcu i rozpoczęły się istne procesje do jego sklepu, a gdy go zamykał, aby
258
wówczas kupujący na ulicy czekali, a do innych kupców iść nie chcieli. Nic więc dziwnego, że interes rozrastał się i wkrótce pan Sisley zrozumiał, że właściwym punktem operacji powinno być miasteczko Yuri-maguas, dokąd parowce z brazylijskiego miasta Para dochodzą. Przeniósł się więc tutaj i założył dom hurtowy, skąd prowidował kupców z całego departamentu, a głównie z miast: Moyobamba, Rio ja, Habana, Soritor, Calzada, Tarapoto i innych. Na półtora miesiąca przed moim przybyciem wrócił z Europy, przywożąc parowiec naładowany wyłącznie jego towarami, a oczekiwał jeszcze drugiego, równie znacznego transportu z Para. Obrót roczny jego domu wynosi około 200 000 soles (około 400 000 rubli), a majątek liczono w czasie mego pobytu na półtora miliona franków. Godny naśladowania przykład tego dzielnego człowieka, który uczciwą pracą dorobił się tak znacznego majątku! Jemu też miasto Yuri-maguas zawdzięcza swój szybki rozwój, z chwilą bowiem założenia domu hurtowego środek ciężkości całego handlu w departamencie Loreto przeniósł się do tego miasta".
Na pamiątkę „odkrycia" polskiej lemoniady w Peru zabrałem ze sobą kapsel od butelki. Widniał na nim napis „Sisley" i podobizna chłopczyka w kowbojskim kapeluszu. Przy okazji zaś wspomniałem sobie, że rodacy prowadzili kiedyś w Peru nie tylko produkcję lemoniady, ale i — wstyd powiedzieć — bimbru! Był tu niejaki pan Bujnicki, który, jako administrator w jednym z większych majątków pod Trujillo, fabrykował wódkę z cienkich strączków drzewa algarrobo, czyli świętojańskiego. Fantazja w narodzie, jak widać, nie ginęła nawet w peruwiańskiej głuszy.
Pół dnia w domu gościnnego Włocha z Turynu minęło   szybko.   Awantura   wybuchła,   kiedy  zaczęliśmy
259
 ZDleraC   Się   ao   UU.jaz.uu.   ran   noucu   u   gvg^„,   g,^*,^.*
oświadczył, że każe nas odwieźć własną peke-peke do Atalaya, seńor Alvarado zaś twierdził stanowczo, że skoro nas przywiózł, to i on nas wywiezie. Na to pan Rat-teri huknął, że przez pół wieku gości z jego hacjendy odwoziły jego łodzie i że zwyczaj ten ciągle obowiązuje. Nie wiadomo, czym skończyłaby się ta sprzeczka, gdyby nie przyjazd nowych gości, w tym jednego Indianina w pięknej kuszmie. Ratteri, nie bez ceregieli, ustąpił wreszcie i ruszyliśmy dalej w dół rzeki, która nam się już kończyła, Amazonka bowiem po raz ostatni zmieniła nazwę. Tambo po połączeniu z Urubambą przekształciło się w Ucayali. Przepływając obok ujścia wielkiej już w tym miejscu Urubamby, znaleźliśmy się w samym sercu terenów stanowiących niegdyś kon- cesję polską. Władze peruwiańskie unieważniły ją formalnie jeszcze przed wybuchem drugiej wojny świa- towej.
Gdyby nasza awanturka osadnicza w tym rejonie nis trwała tak krótko, Polacy mieliby za sąsiadów wojowniczych Kampów oraz znacznie spokojniejszych Indian Piro, mieszkających w dolnym biegu Urubamby. Dzisiaj liczbę Pirosów ocenia się zaledwie na półtora tysiąca osób. Materiały peruwiańskie określają ich wszystkich jako civilizados i semicivilizados oraz podkreślają używanie przez nich pięknych kuszm zdobionych kolorowymi wzorami geometrycznymi, zbliżonymi w charakterze do ozdób Indian Szipibo z okolic Pu-callpy.
Polacy nie potraktowali jednak poważnie osadnictwa w peruwiańskiej selwie. Cały incydent trwał niespełna cztery lata i zapewne w całości uważany był przez Uczestników jako barwna przygoda. Najlepszy dowód stanowi tu fakt, że wśród kilkudziesięciu przyszłych „plantatorów" kawy i bawełny znalazł się zaledwie je-
260

Łajnem   oiainu   na   uurtjau.   JTUiauy   pud   gTOZDą   UZyCla
broni  spłynęli  do  odległego  o  700  kilometrów portu Jąuitos nad właściwą Amazonką.
My tymczasem łodzią pana Alvarado statecznie dopływaliśmy szczęśliwie do Atalaya. Moment to szczególny. W tym miejscu zaczyna się potężna Ucayali, zwana też przez Indian Apuparo. Kropla wody Apuri-macu, tryskająca gdzieś na Rogatej Górze, płynie do Atalaya około tysiąca stu kilometrów. Różnica w pionie wynosi na tej trasie ponad pięć tysięcy metrów! Dalsza podróż tej samej hipotetycznej kropli przez Ucayali i całą Amazonkę aż do Atlantyku — to następne sześć i pół tysiąca kilometrów. Ale od Atalaya do ujścia różnica poziomów to już tylko niespełna dwieście pięćdziesiąt metrów. Koło Atalaya wody koloru kawy z mlekiem płyną już szeroko, nabierając godności wód najpotężniejszej rzeki świata.
Doprawdy nie w.iem, dlaczego miasteczko to wyobrażałem sobie jako ruchliwy port rzeczny, połączenie luksusów cywilizacji z kolorytem kresowej jurności.. Oczami wyobraźni widziałem pęki skór jaguarów znoszone na rynek przez brodatych traperów, gwarne saloony z niedokładnie ubranymi dziewczętami i półmiski smakowicie pieczonych mięs. Rzecz jasna, większość tych nęcących wizji brała się z wędrowniczych niedostatków. Rozczarowałem się srodze.
Jedna oberża, nie wybrukowany plac, kilkanaście budynków. Mieszkańców (nie sprawdzałem oficjalnie) około tysiąca. Dziewczęta? Owszem. W kalendarzu na rok 1972 — nad bufetem — jedna goła panienka. Ponadto zarówno w oberży, jak i w miasteczku występowały inne braki w zaopatrzeniu. Czekano akurat na cykliczną dostawę produktów spożywczych. Statek, który miał je dostarczyć, znacznie się spóźniał. Oczekiwano, że przyj-
261
\
W powietrza; a DzyKanie tycn aoKuczuwycn owaaow przypominało pracę lotniczych silników. I pomyśleć, że to miasteczko powołali do życia podobno Polacy. Ata-laya powstała dopiero w roku 1927, to znaczy już po udzieleniu nam koncesji osadniczej. Jeśli wierzyć spekulacjom Lepeckiego, zajęcie w ten sposób ujścia rzeki Tambo i Urubamby było przemyślane i stwarzało dla administracji dogodną sytuację, pozwalającą kontrolować wszystkie ewentualne poczynania Polaków.
W roku 1928 pisał Lepecki:
„Na Atalaya znać, że powstała dopiero przed paru miesiącami. Wszędzie leżą jeszcze nie spróchniałe i nie strawione ogniem wielkie pnie powalonych drzew, a chaty noszą cechy prowizoryczności. Naokoło osady rośnie zwarta puszcza tropikalna, w której gdzieniegdzie tylko dostrzec można wąziutkie ścieżki myśliwców prowadzące w kierunku wzgórz".
Miasteczko — w porównaniu z tym, co opisał Lepecki — rozwinęło się oczywiście i wygląda dziś okazalej. Jednak jak na minione czterdzieści cztery lata nie są to zmiany imponujące. Nad górną Ucayali nic nie dzieje się szybko.
Naj ciekawiej było nad rzeką. Przybywało sporo łodzi, trochę Indian. Wytworne kuszmy Pirosów mieszały się z cynamonowymi worami Kampów. Atalaya znaczyła wiele w życiu regionu. Przybywali do niej i biali na peke-peke, wciśnięci najczęściej między beczkę z benzyną a worek orzeszków ziemnych. Wygodnie więc nie podróżowano po mulistej rzece, ale chyba podróże takie się opłacały, skoro je przedsiębrano. Lubiłem siedzieć nad rzeką.
Na którejś kolejnej łodzi wypatrzyłem ciekawego zwierzaka. Chwilę potrwało, zanim ustaliłem, że mam do czynienia z mrówkojadem, którego daremnie chcia-
Mahometa. Był związany i właściciele wytaszczyli go na brzeg... na rękach. Zwierzę spore i prześmieszne. Kiedy już stanęło na własnych łapach, z powrozem na szyi, budziło prawdziwą sympatię. Indianie, widząc, że im się przypatruję, krzyczeli radośnie, wskazując na zwierzaka: — Oso, kup oso!
Był to niewątpliwie mrówkojad olbrzymi, z charakterystycznym pasem ciemniejszej sierści, biegnącym spod brody w kierunku grzbietu, i z szerokim ogonem porośniętym gęstym włosem. Ogon dorównywał długością całemu zwierzęciu. Nic dziwnego. Mrówkojad posługuje się nim jak kołderką lub parasolem przeciwdeszczowym i przeciwsłonecznym. Zakończenie zwierzęcia z drugiego końca stanowi oczywiście groteskowo długi ryj, wyglądający jak wygięta rura z plastyku. Obserwowany przeze mnie oso był pewnie zmęczony, bo dyszał ciężko i wysuwał swój robaczkowaty język; spływała z niego gęsta lepka ślina.
Dwaj Kampowie nadal zachwalali swoją zdobycz i zachęcali mnie do kupna. Nie miała baba kłopotu, kupiła sobie mrówkojada. Pod pozorem dokonania transakcji obejrzałem sobie jednak zwierzę dokładnie. Mrówkojad był potulny. Mogłem go chwytać za ogon, klepać po sztywnej szarawej sierści zwieszającej się na boki. Nie reagował. Nie dał się również przesunąć, choć próbowałem, napierając barkiem. Około pół metra wysoki, ważył, jak sądzę, dobrze ponad trzydzieści kilogramów. Ogromne pazury — jego wspaniała broń — budziły respekt. Bez trudności mogłem sobie wyobrazić, że tymi narzędziami pracy oso może rozpruwać najtwardsze termitiery. Obok pancernika, którego obejrzałem w Gujanie, właśnie mrówkojady należą do rodziny szczerbaków, stanowiących najbardziej charakte-
262
263
niówej. Nie zobaczyć na tym kontynencie' przedstawicieli zacnej rodziny — to byłoby trochę tak jak z Rzymem i papieżem.
Łatwo można się domyślić, że sympatycznego oso... nie kupiłem. Trafił on bodajże do rąk właściciela zajazdu, w którym nocowałem. Kupił go z pewnością tanio, ale chyba nie na pieczeń. Indianie podobno jedzą mięso mrówkojadów, ale — jak twierdził Juan — jest ono ciemne i przesiąknięte zapachem mrówek.
Moskity cięły jak oszalałe. One też chyba zadecydowały, że na trasę Atalaya—Pucallpa zaczęliśmy szukać innego środka transportu niż łódź. Kilkadziesiąt godzin w peke-peke w towarzystwie komarów o wyjątkowo tępych „dziobach" — było perspektywą przerażającą. Juan zresztą przysięgał, że na rzece nie ma nic do oglądania. Nie bacząc więc na upał, udałem się do wskazanego mi domu porozmawiać o samolotach. O stałej linii obsługującej Atalaya nie było mowy, ale od czasu do czasu zdarzały się wojskowe samoloty, które w ramach akcji „wojsko—ludowi" zabierały fracht i pasażerów; wówczas to upoważniony obywatel Atalaya sprzedawał bilety. Z wątpiącym sercem poprosiłem o informacje co do najbliższego lotu. Myślałem: „za tydzień, miesiąc". Samolot odlatywał za trzy godziny!
W tej sytuacji — upał, nie upał — rączo pobiegłem do kolegów pakować graty. Najgorszy był fakt, że wodnopłatowiec odlatywał z La Huaira (siedziby Pancho-Franusia), a instytucji taksówek wodnych w Atalaya jeszcze nie znano. My natomiast musieliśmy odbyć tę czterdziestominutową przejażdżkę, żeby w ogóle dotrzeć do samolotu. Szczęśliwie się nam to ostatecznie udało, jakkolwiek przewoźnik wyczuł okazję i spieszących się w upał, a więc niespełna rozumu
264
oyio pfaKac i płacić.   '........'"""......."'""    "'
Za to samolot ze znakami peruwiańskich sił lotniczych wydał mi się tego dnia najdoskonalszym wynalazkiem, jaki wymyślił człowiek. Wewnątrz miły chło-dek i... nie było komarów. Dwaj lotnicy, wytworni oficerowie, stali z boku, patrząc z odrazą na przeróżne toboły ładowane do kadłuba maszyny, czyszczonej zapewne codziennie na wysoki połysk na macierzystym lotnisku. Kiedy ucichł gwar i załadowano oprócz nas dwóch chorych Indian — przemówiły silniki. Długi warkocz piany spod pływaków — i wzbiliśmy się w powietrze. W dole został jeden sympatyczny mrówko-jad i miliardy komarów.
Kapryśnie wiła się rzeka. Rozlana szeroko, obejmowała czasem nierównej grubości ramionami większe i mniejsze wyspy. Płasko. Zielono. Z okien samolotu widać skłębione białe kumulusy. Nierzadko spod ciemniejszych chmur zwisały przesuwające się z wiatrem firanki deszczu. Najwidoczniej definitywnie już skończyła się w tym rejonie pora sucha. W dole, z wyjątkiem nielicznych palmowych dachów pojawiających się czasem tuż nad brzegiem — żadnych znaków ludzkiej działalności. Na dobrą sprawę tereny te są mniej znane niż księżycowe kratery... Wkrótce jednak, za sprawą słyrmtj Transamazoniki, rzecz się radykalnie zmieni.
Człowiek rzucił wyzwanie dziewiczej puszczy. Bra-zylijczycy ruszyli z atlantyckiego wybrzeża ku swojej zachodniej granicy. Droga ma dotrzeć do Peru w rejonie Pucallpy i związać się z istniejącym już szlakiem transandyjskim; coast to coast, jakby powiedzieli Amerykanie. W sumie ponad cztery tysiące kilometrów. „Brazylia podbija trzy czwarte swego własnego terytorium". „Amazonia jest naszym Księżycem". „Sto tysię-
265
kilometrów dróg" zapewni "Brazylii bezpośrednie "połączenie ze wszystkimi sąsiadami" — zachłystuje się prasa.
Ostro ruszyli Brazylijczycy. Droga-laboratorium z Brasilii do Belem (ponad 2000 km) pozwoliła stwierdzić, że współczesna technika da sobie radę z nietkniętą dżunglą. Co piętnaście kilometrów osady; nadziały, darmowej ziemi po pięćdziesiąt hektarów na osadę. Warczą potężne buldożery, padają wielkie drzewa. Nie wszystko od razu. Teraz nasypy, prowizoryczne przeprawy; jutro — stałe mosty. Warczące potwory muszą iść naprzód. Armia dobrze wyposażonych ludzi wgryza się w pierwotną zieleń. Naprzód! Romantyka wielkiej budowy. Także jej bagno nie mniejsze niż naturalne grzęzawiska. Alkohol, prostytucja, gruźlica, mordy. Giną Indianki. Pistolet maszynowy jest lepszą bronią niż łuk.
Rozjuszona technika niszczy las; żywność z helikopterów, stalowe pontony, aluminiowe kratownice. Rozwija się transport rzeczny, kwitną leśne porty i lotniska. Złoto, mangan, boksyty; dyszy żądzą uprzemysłowiony świat. Zedrzeć wierzchnią warstwę zielska. Pod spodem jest Eldorado. Wiadomo już na pewno. Satelitarna fotografia, oczy ziemskich przyrządów z kosmosu. Nie ma błędów. Wiadomo dokładnie, gdzie diamenty, gdzie nafta, a gdzie stuprocentowa niemal ruda żelazna. Sto tysięcy rodzin osiedli się na nowinach. Być może, w przyszłości. Ale już teraz „Kaiser Aluminium" eksploatuje na północ od Manaus złoża boksytu, a amerykański miliarder Daniel K. Ludwig zakupił półtora miliona hektarów w sercu Amazonii! Ziemia dla Br azyli jeżyków — jasne. Ale jeszcze ważniejsze są surowce, surowce, surowce; warto w ten biznes zainwestować trochę pieniędzy.
266
gli. Są i sensacje:           .„,„,.,   ........
„W dorzeczu Amazonki odkryto plemię białych Indian.
Santiago, 22.11.1973.
Ekspedycja antropologów brazylijskich odkryła w lasach dorzecza Amazonki osiedle białych Indian. W ten sposób po raz pierwszy uzyskano naukowe potwierdzenie krążących od dawna w Brazylii pogłosek o ich istnieniu.
Zamieszkują oni trudno dostępne lasy, 400 km na południe od miasta Manaus, stolicy stanu Amazonas. Plemię odkryte przez brazylijskich uczonych odznacza się niskim wzrostem. Posługuje się językiem niepodobnym do żadnego z używanych w Brazylii".
„Indianie-wielkoludy odkryci w dżungli Amazonii. Meksyk, 14.12.73.
Claudio Yillasboas, jeden z najlepszych brazylijskich znawców Indian, od 382 dni czekał w obozowisku nad' rzeką Peixoto, wierząc, że muszą w tym rejonie pojawić się gigantyczni Indianie. Miał rację. W tych dniach nawiązał z nimi pierwszy bliższy kontakt.
Około 25 bojowników plemienia Krenakore przybyło do jego obozowiska. Po krótkiej wymianie uścisków rąk 53-letni antropolog wręczył przeszło 2-metrowym Indianom pierwsze podarunki: porcelanowe naszyjniki, scyzoryki i małe noże metalowe. Przyjaźń została nawiązana, ponieważ otrzymał w rewanżu łuki i strzały.
Niestety, przyjaźń ta jest kłopotliwa. Indianie domagają się większych ilości podarunków. Villasboas drogą radiową wezwał brazylijską fundację do spraw Indian o przysłanie natychmiast drogą lotniczą dużej partii porcelanowych naszyjników, w przeciwnym bowiem wypadku Indianie mogą wkroczyć na ścieżkę wojenną. Podkreślił on w swojej  depeszy, że muszą to
267
r"I"r" I
 aianie J^.renaKore nie  z plastyku, szkła lub temu podobnej tandety. Naszyj-niki muszą być koniecznie porcelanowe i w kolorach białym, żółtym, zielonym lub niebieskim. W żadnym wypadku czerwone, ponieważ jest to kolor zwiastujący zły zamiar.
W rejon obozu Villasboas udała się obecnie ekipa lekarska, ponieważ zachodzi obawa, że Indianie w kontaktach z białymi mogą zarazić się jakąś chorobą. Nie mają oni przeciwciał likwidujących choroby wirusowe, i nawet zwykła grypa może zniszczyć plemię liczące, jak się przypuszcza, 500 osób".
„Rząd brazylijski nie pozostaje obojętny na losy swoich świeżo odkrytych obywateli.
Santiago (PAP). Wkrótce rząd brazylijski wyśle ekspedycję naukową, której celem będzie nawiązanie bliższego kontaktu z pierwotnymi plemionami indiańskimi, zamieszkującymi północną część Amazonii. Naukowcy będą starali się poznać zwyczaje i nawiązać przyjazne stosunki z około 100 plemionami, które dotąd unikały jakichkolwiek kontaktów z cywilizowanym światem. Innym celem tej ekspedycji będzie zbadanie obszarów północnej Amazonii w związku z budową szosy trans-amazońskiej, która będzie przebiegać przez ponad 4 tysiące kilometrów niedostępnej i nie zbadanej dżungli i połączy Ocean Atlantycki z Kordylierami.
Informując dziennikarzy o celach ekspedycji, gen. Bandeira de Melo — Przewodniczący Narodowego Funduszu Pomocy Indianom (FUNAI) — stwierdził, że wyprawa będzie należała do najbardziej niebezpiecznych. Plemiona, z którymi zamierza się nawiązać kontakt, a szczególnie Marubo, Mała czy Vanomani, są mało znane i wrogie wobec obcych. Naukowcy z FUNAI  zamierzają skontaktować  się  z  nieznanymi
268
j  indiańskich".
FUNAI, organizacja o szczytnych celach, działa więc znakomicie. Cóż z tego jednak, jeśli jednocześnie, a raczej wcześniej działają inni biali ludzie.
Prawo brazylijskie pozwala każdemu osadnikowi nabywać olbrzymie połacie puszczy prawie za darmo. Państwo udziela nawet kredytów na te cele. To samo prawo przewiduje jednak, że jeśli obszary te zamieszkuje jakiś indiański szczep — nowy nabywca traci swoje prawa na jego korzyść. Bezwartościowe niegdyś tereny dzięki budowie dróg stają się dostępne dla eksploatacji drewna, dla hodowli czy kopalnictwa. Tereny z każdym dniem nabierają wartości. Pozostaje jedno wyjście. Silne ekspedycje napadają na indiańskie osady. Dynamit zmiata z powierzchni nędzne chaty. Wynajęte helikoptery i siedzące w nich dzikie bestie strzelają, palą, mordują. Co bardziej „wrażliwi" podrzucają Indianom żywność zatrutą arszenikiem lub przedmioty zakażone czarną ospą. Rządowe siły starają się oczywiście odnaleźć i ukarać winnych takich zbrodni, ale często jest to niemożliwe. Dżungla pokrywa milczeniem niezliczone tragedie, o których nigdy nie dowie się świat.
Transamazonika. Z każdym kilometrem nowej drogi niknie cząstka wolności Indian Amazonii. Wiadomo, że wielkie koncerny siedzą już na miliardach hektarów. Na tych terenach Indianie znikną prawdopodobnie równie szybko, jak sama dżungla — albo jeszcze prędzej. Za kilkadziesiąt lat pamięć o Indianach przetrwa tylko na kartach książek, pisanych w czasach, kiedy... był jeszcze pierwotny las.
Tysiące ludzi walczy z zielonym piekłem — oni pragną podbić brazylijski Księżyc. Ciężko im. Astronauci mają przynajmniej skafandry; tych pionierów nic nie
fi  i
wdziera się w dżunglę. Dla milionów biedaków czy dla garstki milionerów?
Będą jeszcze nowe odkrycia. Może wychynie z mroków puszczy legendarna zagubiona stolica Inków, może odnajdzie się Manoa, do której dążyli Raleigh i Que-sada. Wszystko jeszcze może się w Amazonii znaleźć. Także prehistoryczne potwory i wojownicze Amazonki. Jedno jednak jest pewne. Wiek XX pisze nekrolog dla południowoamerykańskiej dżungli. Zbliża się koniec dziewiczego lasu w dorzeczu Amazonki, zbliża się nieuchronna zagłada Indian w nim mieszkających. Teraz się odkrywa poszczególne grupy pierwotnych ludzi właściwie tylko po to, aby je unicestwić. Indianie oczywiście zginą pierwsi, ale i biali „romantyczni" poszukiwacze diamentów, garimpeiros, przetrwają niewiele dłużej. Zniszczą ich wspierane maszynami górnicze giganty.
W samym sercu dżungli, w mieście Porto Velho jeden z takich właśnie malowniczych typów dał dobitny wyraz swym uczuciom w odniesieniu do nowej kon-kwisty. Sprzedał on mianowicie swój 260-karatowy diament, zakupił olbrzymią ilość importowanych jabłek, które w dżungli uchodzą za rzecz równie zbyt-kowną, jak kawior w Paryżu, a następnie wszystkimi tymi owocami nakarmił swego... muła. Dokonawszy tej jedynej w swoim rodzaju demonstracji, wrócił do dżungli, pozostawiając po sobie legendę, którą długo będzie się opowiadać w Amazonii.
Kiedy już wyginą Indianie i garimpeiros, pewnie i dżungla, pomimo swego ogromu, nie przetrwa wiele dłużej. Jednak zniszczenie pierwotnego lasu, jak twierdzą futurolodzy, nie ujdzie ludzkości na sucho. Wręcz przeciwnie; wywoła katastrofalne skutki, i to w skali globu.
270
1
łudniowej    Ameryce  "zmniejszyłoby    zawartość    tlenu w atmosferze ziemskiej o połowę, przy jednoczesnym wzroście udziału w niej dwutlenku węgla o dziesięć procent. Warto pamiętać przy tym, że w ostatnim stuleciu,  wskutek  zanieczyszczeń przemysłowych,  zawartość dwutlenku węgla i tak już wzrosła o piętnaście procent. Dalsze dziesięć procent trującego gazu — to nie dające się w całej pełni przewidzieć kataklizmy. Tak na przykład temperatura powietrza podniosłaby się o cztery stopnie; rzecz z pozoru błaha, oznaczałoby to jednak stopienie części polarnej pokrywy lodowej, a  w konsekwencji  podniesienie   się  poziomu  oceanu światowego o kilkanaście metrów. Byłaby to zagłada praktycznie wszystkich osiedli położonych w pobliżu morza i całkowita zmiana konturów znanych nam lądów. Atak więc na pierwotny las w Amazonii zakrawa, zdaniem pesymistów, na zbiorowe samobójstwo ludzkości. Cóż. Miejmy nadzieję, że za życia naszego pokolenia tysiąckonne buldożery nie zdołają się jeszcze uporać z „zielonym piekłem", i że czarne prognostyki są chociaż trochę przesadzone.
T
Departament Nadziei
Znowu w Pucallpie. Jakże inaczej wygląda to miasteczko z perspektywy leśnych osad. Przed paroma tygodniami byłem najwidoczniej ze szczętem zepsuty przez wygody stołecznej Limy. Za to teraz! Nie do wiary, jak rozkoszny może być prysznic! Jak znakomicie smakują potrawy spożywane przy stole! W wielkim mieście Pucallpie mieć na zawołanie lodowato zimnego „Sisleya", owocowe lody lub kolorowy film w kinie „Rex"; na szczęście nie o wędrówkach w dżungli.
Z Pucallpą pożegnałem się w hotelowym hallu za pośrednictwem figury wodza Tariri. Indianki, które naśladowałem, z chichotami podglądały moje gmeranie w dolnej części kuszmy wielkiego wodza. Rozstanie z Juanem było natomiast rzewne. Polubiliśmy się z. małomównym drwalem. Na lotnisku klepaliśmy się przeto bez końca po łopatkach, wyrażając w ten peruwiański sposób wzajemną sympatię. Na pożegnanie dostałem od niego ozdobny naszyjnik z zębem kajmana, i dar ten do dzisiaj przechowuję jako amulet mający przynosić mi szczęście, coś na kształt murzyńskiego gri-gri.
Samolot zatoczył krąg nad miastem i położył się na właściwy, to jest północny kurs. Lecieliśmy ku brzegom Amazonki właściwej, do Iąuitos. Tam rzeki Apu-rimac,  Ene,  Tambo,  Ucayali,  i nie  tylko  one,  prze-
j. zj nuriem ucayan aroga ao tego miasta ma
ponad  siedemset mil,  samolotem w  linii  prostej  jest o połowę bliżej.
Godzinka lotu zleciała jak z bicza trząsł. Żegnaj, klimatyzowana kabino. Pierwszy kłębek wilgotnej waty wciągnąłem do płuc już na najwyższym stopniu schodów przystawionych do maszyny. Spocony i wilgotny, w sam raz nadawałem się do spotkania z Królową Rzek. Zaraz po załatwieniu jakiego takiego locum podążyłem przeto nad Amazonkę. W Iąuitos rozlewa się ona zaledwie na trzy do czterech kilometrów, co i tak jest szerokością imponującą, jeśli weźmie się pod uwagę, że ujście rzeki znajduje się dopiero w odległości trzy i pół tysiąca kilometrów! Stałem na bulwarze zwanym tutaj Malecon Tafapaca i patrzyłem w mulistą rzekę. Wody Marańon i Ucayali płynęły już razem, niosąc wspólnie do Atlantyku daninę złożoną z andyjskich śniegów i jałowych iłów dżungli.
Rzeką płynęły kępy jakiegoś zielska, pokrzywione gałęzie pni ukrytych pod wodą, a wreszcie odrapane łodzie, tak charakterystyczne dla wszystkich południowoamerykańskich rzek.
Amazonka. Rzeka młodzieńczych marzeń. Rzeka Nieporównywalna. Amazonka — u ujścia sześćdziesiąt razy szersza od Nilu. Aż dziesięć jej dopływów jest dłuższych od Renu! Amazonka, zrodzona z andyjskich lodowców, jest rzeką sześciu narodów i ojczyzną do dziś nie poznanych dziwów ze świata roślin i zwierząt. Królowa rzek — włada obszarem przekraczającym siedem milionów kilometrów kwadratowych. W tym rejonie są tylko nikłe oazy cywilizacji. Resztą rządzi nie jaguar, nie dziesięciometrowa anakonda, lecz niewyobrażalnie wielka armia gryzących, kłujących, żądlących insektów. Owady władają dziewiczym lasem. Cztery wieki
18 — Delfiny z Ucayali
273
zhiknęły z dlfromriycri połaci Amazonii. i\a aoorą sprawę, przez czterysta lat nie znalazł się też drugi, współczesny Orellana. Francisco de Orellana, jednooki książę Amazonki, pierwszy przebył ją dla świata.
Ze smutkiem tedy obejrzałem w Iąuitos pomniczek poświęcony Orellanie. Jest to z pewnością najbrzydszy monument (za duże słowo), jaki zdarzyło mi się oglądać. Składa się z niskiego postumentu i tablicy z odpowiednim tekstem, przy czym sam postument pokryty jest niebieskimi kafelkami — dokładnie takimi samymi, jakie można obejrzeć w pobliskim... szalecie. Biedny Orellana.
—  Seńor, „Explorama Tours" zapewni 'ci wspaniałą wyprawę łodzią do dzikich Indian!
—  No,  seńor,  tylko  „Wong's  Amazon Tours".  My mamy Indian lepszych! A jaka wspaniała wioska!
Źle musiało być z ruchem turystycznym w Iąuitos, ,skoro ci dwaj „przewodnicy" mało się o mnie nie pobili. Rozbawiony, przez chwilę pozwoliłem obu chłopcom żyć złudzeniami. Nie miałem bowiem zamiaru dać się wywieźć za rzekę, gdzie wcale dobrze sytuowani i przecywilizowani już Indianie na hasło: „Turyści idą! Przebieraj się, kto może!" — za pieniądze swego patrona według programu straszyli wniebowziętych turystów łukami, dmuchawkami i groźnym makijażem.
Powróciłem nad rzekę. Wzdłuż bulwaru przepływał akurat spory, frachtowczyk z brytyjską banderą. Jego portem macierzystym wypisanym na rufie okazał się Liverpool. Miałem więc przed sobą naoczny dowód, że pełnomorskie statki wprost z Wysp Brytyjskich mogą aż tu docierać.
Iąuitos jest bowiem portem co się zowie... atlantyckim. Wprawdzie z bulwaru Tarapaca do Pacyfiku jest
mu   iv  iquiios   nie  może  nawet  śnić- b  komunikacji z Pacyfikiem.  Na przeszkodzie stoi taka  „bagatelka" jak Andy. Warto w tym miejscu dodać, że kilkadziesiąt kilometrów dróg, którymi szczyci się Iąuitos, prowadzi donikąd. Drogi te kończą się ślepo, a wspaniałe samochody   niektórych   obywateli   miasta   w   tej   sytuacji służą wyłącznie dla dodawania splendoru ich właścicielom. Przed wynalezieniem samolotu ten peruwiański port rzeczny był praktycznie niedostępny dla przybyszów z Limy. Musieli najpierw przedzierać się długo górskimi ścieżkami, a potem, też nie krócej — płynąć z prądem Marańon lub Ucayali, aby zobaczyć wreszcie gustowny „pomnik" Orellany. Do dziś zresztą transport lądowy na tej trasie nie jest możliwy. Całkiem niedawno — kiedy powstała potrzeba przewiezienia sporego ładunku kamienia budowlanego i żwiru, którego brak jest nad Amazonką — statek załadowany w Callao popłynął do Kanału Panamskiego, opłynął wybrzeże Kolumbii,  Wenezueli,  Gujany i  wpłynął  na  Amazonkę, której ujście znajduje się, jak wiadomo, na terenie Brazylii. Kamień musiał więc opłynąć wybrzeża wielu krajów,  ponadto  wejść  3600 kilometrów w  głąb kontynentu — aby znaleźć się ostatecznie w porcie peruwiańskim   Iąuitos.   W   sumie   statek   przebył   ponad siedem tysięcy mil, podczas gdy odległość Callao—Iqui-tos  w linii  prostej  wynosi  dziesiątą  część  tej   trasy. Takie to  są układy transportowe w tym piętrowym kraju, jakim jest Peru, zwane w dawnej polszczyźnie Inkazją lub Peruanią.
Współczesne Iąuitos liczy około 75 tysięcy mieszkańców i kilka lat temu było portem wolnocłowym, z czego korzystały legiony międzynarodowych aferzystów i przemytników. Obecnie strefa wolnocłowa została zniesiona i najważniejszy   atlantycki  port   Peru
274
275
zmniejszyć jedynie liverpóolśka linia okrętowa „TSobth Linę" wysyła tu regularnie mały stateczek cumujący przy niezbyt reprezentacyjnym nabrzeżu, dosłownie z rufą w krzakach.
Lwią część towarów wychodzących z Iąuitos na ocean stanowi drewno, reszta to zwierzęce skóry, mleczko caspi (podstawowy surowiec do produkcji gumy do żucia), trochę juty, garbników. Do tych przeładunków w porcie należy doliczyć kilkadziesiąt tysięcy ton towarów w obrocie wewnętrznym, które spływają tam przede wszystkim z nurtem Ucayali. W Iąuitos istnieie również mała rafineria ropy naftowej, przerabiająca około 20 tysięcy ton surowca rocznie, oraz niewielki pływający dok umożliwiający remont małych jednostek.
Życiodajną arterią atlantyckiego portu Iąuitos jest i długo jeszcze pozostanie Amazonka. Samolotem zbyt dużo przewieźć się nie da. Gigantyczna rzeka żyje własnym życiem, a na jej wodach królują małe łodzie ze śmiesznymi palmowymi strzechami, wyposażone najczęściej w przyczepny motor. Utrzymują one kontakt z nadbrzeżnymi osadami, uprawiają handel, przewożą płody rolne, owoce. Czasem na falach rzeki pokaże się większy nieco dwupokładowy statek, przypominający tylnokołowce z Missisipi. Na górnym pokładzie ma on zwykle kilka kabin pierwszej klasy — dla zamożniejszych pasażerów, reszta podróżnych zadowala się hamakami i własnymi zapasami żywności, które muszą wystarczyć na całą drogę.
Większość tego rzecznego drobiazgu, o dużym znaczeniu gospodarczym dla regionu, zawija z reguły do najstarszej i najuboższej części miasta, jaką jest Belen. Osada ta, zbudowana na palach, wysuwa się z wody
276
Iąuitos, gdzie mieszczą się urzędy i hotele. Przypuszczać należy, że to z Belen właśnie spływają do sklepów wytwornego śródmieścia towary, których daremnie szukać by można w Limie. Rzeka i port mają bowiem swoje przemytnicze tajemnice. Jeszcze większe miały zapewne w okresie kauczukowej gorączki.
Najlepsza cafeteria w całym Iąuitos, przy Plaża de Armas, funkcjonuje dziś w domu, który jeden z „kauczukowych baronów" kupił w Paryżu i w częściach ka-zał dostarczyć nad Amazonkę. Był to budynek zaprojektowany przez samego Gustawa Eiffla, twórcę słynnej wieży. W tamtej epoce wszystko było możliwe. Opera w Manaus, kąpiele w szampanie, klejnoty dla dam — każde miasto nad Amazonką nosi ślady z epoki legendarnego ćwierćwiecza (1890—1915). Ówczesny kauczukowy boom przewyższał pod każdym względem gorączkę złota w Kalifornii i na Alasce razem wzięte. Przyniósł fantastyczne bogactwo setkom ludzi, a śmierć dziesiątkom tysięcy. Ocenia się dzisiaj, że zebranie tony surowego kauczuku przypłacało życiem co najmniej ośmiu Indian.
Rubber barons wydawać mogli dowolne sumy pieniędzy na wyszukane zbytki — zbieracze kauczuku musieli wykonywać swoje normy. Jeśli zbieracz nie przyniósł po raz pierwszy wyznaczonej mu ilości lateksu, był bity, za drugim razem — obcinano mu ucho, za następnym — drugie. Niedopełnienie normy po raz czwarty oznaczało wyrok śmierci.
Bezprawie, morderstwa, a w konsekwencji ucieczki w głąb dżungli — powodowały okresowe obniżanie się kauczukowych zbiorów. Działali wtedy przeróżni kontrolerzy, też przecież nie ze względów humanitarnych. Jeden z nich pisał w swoim raporcie:
277
nowią jedynych środków, za pomocą których zmusza się ich do pracy. W ostatnich latach zastosowano tortury. Nie jestem w stanie pojąć, jak można dopuścić do tego, aby w sytuacji, kiedy brak rąk do pracy, kaleczono ludzi za najmniejsze przewinienie. Jak mnie poinformowano, zabija się starców i kobiety bez litości, jako niezdolnych do wykonywania tej straszliwej pracy. W czasie mej inspekcji widziałem wielokrotnie powieszone na drzewach kobiety i dzieci..."
A zaczęło się wszystko tak niewinnie. W połowie XVIII wieku podróżował po Amazonce pan Charles de la Condamine, wysłannik Paryskiej Akademii Nauk. Dokładne sprawozdania badacza zawierają informację, że Indianie za pomocą kao-czu („łez drzewa") wyrabiają nieprzemakalne tkaniny, a nawet rodzaj kaloszy. Podobno produkcja obuwia przebiegała dość prosto. Indianie smarowali nogi lateksem, a potem... podgrzewali nad ogniskiem. Operacja taka musiała być bolesna, a obuwie... rzeczywiście dopasowane.
Condamine zachwycił się lateksem i zabrał jego próbki do Europy. Niestety. „Łzy drzewa" okazały się kruche, łamliwe. Żywica Hevea brasiliensis wydawała się bezużyteczna. Zapomniano więc o niej na długo. Prawie sto lat później zaczął działać Mclntosh,- który rozpoczął fabrykację kaloszy i płaszczy przeciwdeszczowych. Wyroby te zdawały egzamin tylko w umiarkowanej temperaturze. A więc i sukces Mclntosha był umiarkowany."
Entuzjastą egzotycznej żywicy był w owym czasie także Amerykanin Charles Goodyear. Krążyły o nim nawet dowcipy w rodzaju: Jeśli spotkacie człowieka w kauczukowym płaszczu i kauczukowych kaloszach, z kauczukową sakiewką, w której nie ma ani centa — to będzie z pewnością Mr. Goodyear. Goodyear jednak,
278
cznie gumę i wyszedł na swoje. Kiedy zaś Szkot John Dunlop sporządził pierwszą pneumatyczną oponę — nad Amazonką dziać się zaczęły rzeczy straszne. Za „łzy drzewa" płacono horrendalne ceny. Europa żądała, więcej i więcej. Powstawały fortuny. Monopol brazylijski został naruszony, a następnie złamany. „Nieszkodliwy" dziwak, miłośnik kwiatów i motyli, wywiózł z Brazylii pomimo srogich zakazów nasiona cudownego drzewa ukryte w skórze wypchanego kajmana. Niewiele już czasu potrzeba było, aby w Indochinach, na Malajach, na Filipinach, itd. powstały ogromne plantacje produkujące kauczuk taniej niż Amazonia. Brazylia przeżywała straszny szok. Katastrofa przyszła przecież nagle. W dżungli zostały tysiące o niczym nie wiedzących seringeiros bez zaopatrzenia. „Łzy drzewa" płynęły nadal, ale drzewa „płakały" już nad tragedią zostawionych swemu losowi ludzi.
Brazylia nigdy nie odzyskała swej pozycji w produkcji kauczuku. Dzisiaj nie ma jej również na liście krajów przodujących w produkcji lateksu. Nie powiodło się nawet wielkie przedsięwzięcie w roku 1927 znane pod nazwą Fordlandii. Król samochodowy Henry Ford spróbował wtedy w dolinie rzeki Tapajos założyć ogromne plantacje kauczukowych drzew. Okolica okazała się wyjątkowo źle wybrana. Robotnicy wymierali, specjaliści ratowali się ucieczką, .a drzewka rosły marnie. Ford. odżałował swoich milionów i oddał dżungli jej posiadłości.
Kauczukowa koniunktura w Brazylii drgnęła raz jeszcze w okresie II wojny światowej. Działania wzmogły zapotrzebowanie na ten strategiczny surowiec. Nad Amazonkę przewieziono wówczas ponad 45 tysięcy ludzi i zbiory dzikiego kauczuku wydatnie wzrosły. Z   chwilą   zakończenia   działań   znowu   „zapomniano"
279
1              wstrząsające tragedie.
'                 Aktualnie odbywa, się Nowa Konkwista -— nie tyle
może kontynentu, co dziewiczego lasu. W dżungli zapachniało naftą. Najbardziej romantyczni latynoscy dziennikarze mówią o „czarnynf złocie Inków", aczkolwiek tam, gdzie nafta, o żadnym romantyzmie nie może być mowy. Chodzi o grube, bardzo grube pieniądze. Amazonia okazała się, stwierdzono to także przy użyciu  sputników — ogromnym  skarbcem   wszelkich
!             surowców, również tych najcenniejszych, energetycz-
nych. A więc ruszyła konkwista.
Na terenie Ameryki Południowej, w tym także w Pe-- ru, istnieją złoża naftowe od dawna eksploatowane. Ale nie w dżungli.
W matecznikach dziewiczego lasu pierwszy odszukał ropę naftową Ekwador. Na ironię zakrawa fakt, że odkryć tych dokonano na terenach, które jeszcze w 1942 roku należały do... Peru i zostały dobrowolnie wymienione.
Stan ten zdopingował Peruwiańczyków do intensywnych poszukiwań ropy po drugiej stronie obecnej granicy. Prace te prowadzą Peruwiańczycy już na swój własny rachunek, ponieważ rząd generała Velasco, w niespełna tydzień po objęciu władzy, znacjonalizo-wał majątek działającego przedtem w Peru koncernu „International Petroleum Company" (IPC), stanowiącego zresztą filię osławionego „Standard Oil". Z tą chwilą też powstało państwowe przedsiębiorstwo „Pe-troperu", zajmujące się odtąd zarówno wydobyciem roPy, jak i jej dystrybucją oraz przeróbką przemysłową. Właśnie pod nadzorem tej instytucji (mającej swoją filię także w Iąuitos) prowadzone są również wiercenia w peruwiańskiej dżungli.
z- Kartką polecającą w garści" zameldowaliśmy się na przedmieściu, gdzie stacjonował batalion de transporte n°. 5-Itaya. Tam ulokowano nas w niewielkim samolociku opatrzonym pływakami. Jeden z nich musiał być dziurawy, bo maszyna była przechylona. Wkrótce zjawił się pilot.
""Pl
Płynne złoto
Mały samolot płynie nad zielonym dywanem dżungli. Przeszło godzinę lecimy już na północny zachód. Jak sięgnąć okiem — skłębiona dżungla w idealnie płaskim krajobrazie. Żadnych śladów życia. Patrzę z ukosa na pilota. Z papierosem w ustach wygląda jak niemal wszyscy piloci sportowi świata, ale mówi się do niego — padre. Guy Gervais zgodził się nas zabrać na ten lot. Teraz wyjaśnia zasady działalności „Skrzydeł Nadziei", do której należą on i jego samolot.
Sprawa jest prosta. Gdzieś w Missouri grupa ludzi doszła do wniosku, że samolot sam w sobie, jakkolwiek niesie śmierć w Wietnamie — nie jest rzeczą złą. Że za pomocą latającej maszyny można ludziom również pomagać. Wkrótce potem powstała organizacja „Skrzydła Nadziei" („Wings of Hope", „Alas de Esperanza"), której głównym celem jest niesienie pomocy ludziom odizolowanym od świata. Zakupiono kilka maszyn — jedna z nich, ta właśnie, którą lecimy, znalazła się w peruwiańskiej Amazonii. Działalność niemal misyi-na, dlatego do nie gardzącego alkoholem i tytoniem misjonarza mówi się — padre.
Padre-pilot żuje pracowicie gumę. „Trzeba by z nim trochę porozmawiać" — myślę i na początek serwuję anegdotę:
— Niedawno czytałem, że w Sommerville umarł Ho-
282
dwóchMat. — Robię przerwę, padre mruczy zachęcająco, więc jadę dalej. — Postawili mu nagrobek w postaci paczuszki gumy do żucia, z napisem: Rozciągnął swoje życie jak gumę do żucia.
Padre Gervais śmieje się hałaśliwie. Kiedy skończył, zrewanżował mi się dość ryzykowną historią o ludożercy i dziewczynie. Dobra jest, da się z niego zrobić jeszcze rozmownego człowieka.
Padre był pilotem nieprzeciętnym. Dwanaście lat przesiedział za sterami, z tego jedną trzecią spędził w powietrzu nad Irianem Zachodnim. Sporą chwilę pogadaliśmy sobie więc o Nowej Gwinei. Prędko się okazało, że lotniczymi przygodami Guy Gervaisa dałoby się obdzielić dwa europejskie aerokluby.
—  Jak tutaj się lata?
—  Spokojnie, aż nudno. Czasem trafi się jakiś nagły lot   do   ukąszonego   przez   czuszupi,   czasem   dzieciak z krwotokiem...
Padre mówił lekko, ale widać było, że ceni sobie tę pracę i chciał służyć ludziom swoimi ratowniczymi skrzydłami.
—  Kiedyś zdarzył  się  przykry wypadek — mówił padre — dwóch białych chłopców zginęło od kurary. Przypadkiem... indiańskim dzieciom nic takiego się nie zdarza. Poleciałem, ale nic już nie dało się zrobić. Obaj nie żyli. Matka szalała...
—  Skąd kurara u białych?
—  Ojciec przechowywał, nawet nie wiadomo, w jakim ceh\ a chłopcy się dorwali... To była ta gorsza, znad Putumayo.
—  Może więc być i kurara lepsza?
—  Po prostu inna. Tę drugą powszechnie nazywa się kurara z Lamas. To takie niewielkie miasteczko nad rzeką Mayo. Mieszkańcy tej osady sobie tylko znanym
283
i sprzedają w bambusowych rurkach. Preparat wygląda jak maść brunatnego koloru... Ponadto używa się tej kurary przeciwko większym zwierzętom, a jest ona tak silna, że zraniony jaguar pada w ciągu kilkunastu sekund.
—  Zraniony czym?
—  Oczywiście strzałką z dmuchawki zwanej  tutaj pukuną.
—  A drugi rodzaj kurary?
—  Może i to ten sam rodzaj trucizny, ale Indianie opowiadają sobie, że kurara z Putumayo jest preparowana w sposób nader tajemniczy. Według tych legend do przyrządzania kurary — ukazuje się ona w handlu wymiennym  w   glinianych  garnuszkach — używa się nie tylko roślin, lecz także, jadu żmij i wielu innych ingrediencji. Podobno jest najlepsza w polowaniu na ptactwo. Czy ja zresztą wiem... Dzisiaj Indianie mieszkający  wzdłuż  Amazonii  mają   radia   tranzystorowe, piwo w puszkach, no i trują się alkoholem; po co im kurara...
Lot był nużący. Gdyby nie obfitość kłębiących się nisko chmur, mogłoby się zdawać, że samolot stoi w miejscu. Pod nami ciągle jednakowo — podmokła zieleń poprzecinana meandrami rzek i strumyków. Było to nie tyle zielone piekło, co zielona pustynia.
—  Kurara i dmuchawka służą pewnie także przeciw ludziom... jak to jest z tymi zmniejszanymi głowami?
Padre zaśmiał się głośno.
—  Nareszcie! Czekałem, kiedy   wreszcie   padnie   to pytanie. Każdy Europejczyk pyta w końcu o te paskudne trofea. Well. Chłopie, to dawne czasy. Teraz — może gdzieś, jakieś grupy w pobliżu granicy z Ekwadorem... ale tak naprawdę, to już nikt się w to nie
284
handlowano" Dziś nie te czasy.!.
Samolotem mocno rzuciło. Padre staranniej przyłożył się do sterów. Przed nami pojawiła się czarna chmura z wiszącymi z niej firankami deszczu. W kabinie zrobiło się ciemno, nieprzyjemnie.
Kilka minut lecieliśmy w milczeniu, nie chciałem przeszkadzać pilotowi. Padre wymanewrował jednak chmurę i niewiele czasu upłynęło, a słoneczne światło znowu zalało kabinę.
—  Indianie Jibaros — padre sam wrócił do tematu — zmniejszone ludzkie głowy po prostu wyrzucali, mimo całego trudu, jaki wkładali w ich przygotowanie. Religią tego szczepu, składającego się z trzech odrębnych grup: Aguaruna, Huambisa, trzeciej nie pamiętam — była po prostu zemsta nad wrogiem. Według ich wierzeń nieprzyjaciela trzeba było zabić i zmniejszyć mu czaszkę do wielkości dłoni, czyli  zrobić tsantsa; wtedy   dopiero   sprawa   była   skończona.   Oczywiście wszystko to wymagało odpowiednich ceremonii, całego jeziora wypitego masato, długiej uczty oraz oczyszczenia zabójcy. Kiedy kończyły się te rozliczne ceremonie, głowa wroga stawała się niepotrzebna. Wyrzucano więc ją gdziekolwiek. Wartość temu przedmiotowi nadali dopiero biali, którzy płacili, a nawet prowokowali walki, zabójstwa, żeby tsantsa zdobywać.
—  Znowu nie wypadamy zbyt dobrze jako nosiciele cywilizacji dla „dzikusów".
—  Oczywiście nie! Biali dawali nawet karabiny, żeby szybciej dostać kilka tsantsa, wartych po kilkaset dolarów każda.
—  Skąd wywodzi się osobliwy wygląd zmniejszonej głowy?,
—  Te zaszywane usta? Z indiańskich wierzeń oczywiście. Kiedy w czasie ceremonii oczyszcza się zabój-
285
r..........."
zabrała WlzerunKU swego pogromcy w Kramę uucnuw, zaszyte nozdrza, żeby nie rozpoznała jego zapachu, no i oczywiście usta, żeby nie mogła „donieść" o czynie zabójcy. Wszystko to załatwia nić z agawy.
—  Jak się odbywa preparowanie?
—  Sam nic takiego nigdy nie widziałem. Z tego, co mi opowiadali, wynika jedno. Jest to proceder długotrwały, trwa przeszło miesiąc. Po obcięciu głowy ściąga się z niej skórę razem z włosami i gotuje długo w wywarze z ziół, którego skład chroni, rzecz jasna, tajemnica plemienna. Jest oczywiste, że chodzi tu o wygarbowanie. Jibaros czaszkę odrzucają, a więc zupełnie inaczej niż krajowcy z Nowej Gwinei. Sam pan widział, że tam tylko czaszka jest ważna, skórę się wyrzuca. Cóz, kwestia upodobań. Ale wracajmy do tsantsa. W wygotowaną skórę  wielokrotnie  sypie   się  gorący  piasek. Trwa  to  całymi dniami.  Pod  wpływem  temperatury skóra się naturalnie kurczy, nikną wszelkie ślady tłuszczu, jaki gdzie tam pozostał. W ostatniej fazie obróbki  specjaliści  wioskowi  potrafią  ukształtować  ludzką twarz, a nawet uzyskać pewne podobieństwo z byłym właścicielem głowy. Rzecz oczywista, włosy są proporcjonalne, niezwykle długie. Zabójca więc może z łatwością podczas ceremonii   trzymać   tsantsa   w   dłoni, a wówczas nieżywy wróg jest znowu na jego łasce...
Padre Gervais skończył swoją opowieść pospiesznie. Pod nami ukazało się coś wręcz nierealnego. Z małej łysiny nad brzegiem rzeki strzeliła ku nam ażurowa konstrukcja srebrzystej wieży. Surrealistyczne drzewo dżungli. W tym zielonym pustkowiu wydawało się, że to halucynacja. „Cessna" schodzi jednak w dół. Padre przymierza się do względnie prostego odcinka rzeki i po chwili wodujemy,przy pływającym pomoście. Trompetero. Po prostu umowna nazwa punktu nad rze-
'"'frupki ludzi. Atrakcja"—' padre jak zwykle pocztę.
Drapiemy się razem z nafciarzami na skarpę. Przywieziony rzeką buldożer wyrwał dżungli małą polankę. Centralne miejsce na niej zajmuje, jakże potężna z bliska, wieża wiertnicza. Przytulone — tkwią składane domki jak z cygańskiego obozu, ale klimatyzowane. Jest świetlica, kantyna.   ¦
Kierownik robót, inżynier Rengifo, pełni obowiązki gospodarza, częstując zimną (!) lemoniadą. Próbne wiercenie trwa już przeszło dwa miesiące. Na tych kilkuset metrach kwadratowych każdy dzień musi być torturą. Zapewne gorszą niż na przykład galery na Wyspach Diabelskich, tyle że znakomicie płatną.
Potrzeba nam jeszcze kilka dni, aby osiągnąć zamierzoną głębokość odwiertu — informował inżynier.
—  To znaczy ile metrów?
—  Cztery tysiące.
—  Będzie?
—  Musi być. W Ekwadorze mają. Tu są identyczne warunki. — Inżynier ma zmęczony wzrok, ale mówi z autentycznym przekonaniem. — Żyjemy tu w siedemdziesięciu i wierzymy, że już może za kilkanaście godzin tryśnie, tryśnie wielka ropa!
Życząc szczęścia inżynierowi Rengifo, pakujemy się znowu do samolotu. Dwadzieścia minut lotu. Następne wodowanie odbywa się już na falach Rio Tigre, w In-tuto. Mieściła się tam duża baza „Petroperu" i główny ośrodek poszukiwań ropy metodą sejsmiczną.
Zawód nafciarzy w każdych warunkach, a już na pewno w podmokłej dżungli — nie jest zawodem lekkim. Baza w Intuto grupowała ludzi zadziwiająco młodych. Wkrótce okazało się, że jest to ekipa firmy „Prakla" z  Hannoweru.   Sami Niemcy.  Nie  powiem,
286
287
"""I"'.....1
gil, pozowafi trochę—^zarówno w ubiorze,"jak i zachowaniu — na bohaterów z książek Karola Maya, ale pracowali ciężko. Zadania tej firmowej ekipy polegały przede wszystkim na badaniach geologicznych metodą sejsmiczną. Cel ostateczny to oczywiście — ropa. Po to ich właśnie sprowadzili Peruwiańczycy.
Osieroceni przez padre Gervais, który odleciał do miasta, „żerowaliśmy" teraz na wytyczaniu profilów geologicznych. Sprawa na pozór jest prosta. Najpierw wytycza się na mapie idealnie proste linie, a następnie wycina się je w terenie bez względu na przeszkody. W regularnych odstępach eksplozje trzykilogramowych ładunków trotylu przenikają poszczególne warstwy ziemi. Rejestracja tych właśnie fal sejsmicznych, a następnie drobiazgowa ich analiza — jest wstępem do poszukiwań ropy za pomocą wierceń.
Wszystko to niezmiernie prosto wyglądało w klimatyzowanym baraczku. Podkusili mnie jednak diabli, żeby udać się na jedną z takich leśnych przecinek. Od razu przypomniały mi się najczarniejsze dni z wędrówek w rejonie górnej Ucayali. Stary znajomy — wilgotny upał znowu tamuje oddech.
Z trudem przedzieramy się wraz z robotnikami wąską przecinką. Zwalone pnie wielkich drzew służą jako prowizoryczne mosty w grząskim terenie. Właściwie po raz pierwszy widzę w Peru duże stado małp skaczące w popłochu po drzewach. Wyjce. Patrzę z zainteresowaniem w górę. To mnie zgubiło. Po chwili siedzę już po uszy w bajorku, co gorsza — razem z kamerą. Żeby to najjaśniejszy szlag!!! Utytłany jak nieboskie stworzenie, wdrapuję się na kłodę i niby leśne straszydło kontynuuję pochód. Może słodka woda nie zniszczy aparatu? Ale filmy już do wyrzucenia, także dwa naświetlone.
288
jawiają si
wężyk kabla. Jest stanowisko.
Pod prowizoryczną palmową strzechą skomplikowane instrumenty elektroniczne rozbłyskują kolorowymi lampkami. Wraz z grupą robotników, tuż obok inżyniera, stoi dwóch Indian. Obaj dzierżą w rękach długie rury dmuchawek, a z kołczanów sterczą małe strzałki zatrute kurarą. Zwykła broń Jibarów zamieszkujących tę część peruwiańskiej selwy. Kontrast elektroniki z dmuchawkami jest tak zaskakujący, że aż śmieszny. Precyzyjna technika dotarła do Indian, którzy nie znali nawet prochu, którzy swoją żywność zdobywają tak samo jak przed tysiącem lat ich przodkowie i którzy do niedawna jeszcze preparowali ludzkie głowy.
Z dala dobiega odgłos eksplozji. Indianie z wielkim zainteresowaniem przyglądają się rozbłyskującym lampkom i długiej papierowej taśmie wysuwającej się z aparatu. Czary białych ludzi. Indianie tracą nagle zainteresowanie całą sprawą i z gardłowym pomrukiem odwracają się, aby zniknąć w dżungli. Ciekawe, co przyniesie im cywilizacja? Horoskopy nie są zbyt zachęcające.
W powrotnej drodze schwyciła nas ulewa. Mnie, po przymusowej kąpieli, było wszystko jedno, ale wędrówki w deszczu nie należą do przyjemności, także w tamtych szerokościach. Temperatura spadła wprawdzie o kilka zaledwie stopni, ale to wystarczyło, że zacząłem marznąć, i to w temperaturze, która w kraju uchodziłaby za zabójczy upał. Cóż, taka jest właśnie jedna z licznych dolegliwości tropików.
Niestety, paskudna pogoda ustaliła się na parę dni. Nawet kiedy się poprawiała na krótko, nie dawała szansy padre Gervais. Tkwiliśmy przeto nad Rzeką Tygrysią, a młodzi Niemcy -— można było ich uznać za
19 — Delfiny z Ucayali
289
 swoje zoiory. lYieay zas rysowało się W perspektywie kilka godzin lepszej pogody, zabierali łodzią na wycieczki do tubylczych wsi.
Jedna z takich wypraw w górę rzeki była nader ciekawa. Na własne oczy mogłem tam popatrzeć, jak robi się dmuchawki, i to we wsi Jibarów —• tych najbardziej uzdolnionych zmniejszaczy głów.
Nie wiem dlaczego zawsze wyobrażałem sobie, że dmuchawka to kawał przez naturę już wydrążonego patyka. Nic bardziej mylnego.
Dmuchawki wyrabia się z długiego kawała solidnego drzewa, a praca trwa od sześciu do kilkunastu dni. Biegli krajowcy, mądrzy doświadczeniem pokoleń, muszą najpierw wybrać odpowiednie drzewo i właściwą jego część. Prawdopodobnie najważniejsze jest w tym stadium produkcji idealne rozszczepienie drewna. Musi stanowić ono przylegające połówki, które następnie obrabia się do odpowiedniej grubości. Jest to dopiero robota z grubsza. Najistotniejszą częścią wspaniałej (w przyszłości) broni jest kanalik biegnący po wewnętrznej stronie połówek, czyli lufa. Wstępnie wydłubuje się go nożem, a następnie godzinami gładzi. W miarę postępów w robocie obie połówki coraz ciaśniej ściska się łykiem, a kanalik szlifuje przy użycia drobniutkiego piasku. Po ukończeniu tej istotnej roboty dmuchawka jest właściwie gotowa do użytku. Jeszcze należy tylko zespolić mocno obie połówki, dorobić ustnik i całość pokryć żywicą.
„Naboje" do pucuny wyrabia się już bez większej trudności z ususzonych palmowych pędów. Strzałki, przynajmniej te, które ja widziałem, mają około piętnastu centymetrów długości, a po zanurzeniu ich z jednego końca w truciźnie są przechowywane w kołczanie,   bardzo  sprytnie  sporządzonym   z  palmowego
290
spuumuy,   ZiiaK.Uim<Jit;   spełniają   awujc   iaudiiic,
dokładnie śmiercionośne patyczki.
Z zapartym tchem patrzyłem na wojowników strzelających do celu ze swoich długich rur. Bezgłośna broń we wprawnych rękach biła z zadziwiającą celnością. Trzydzieści, czterdzieści metrów; z tej odległości Jibarosi trafiali w cel wielkości dna szklanki. Przy polowaniu na płochliwą zwierzynę dmuchawka nie ma sobie równej broni. Ze stada można było kłaść jedną sztukę po drugiej, podczas gdy z broni palnej myśliwy dostałby zapewne jedno zaledwie zwierzę.
Któryś z popisujących się mieszkańców wioski podniósł nagle swoją dmuchawkę, a w sekundę później u jego nóg leżał pięknie ubarwiony ptak trafiony w locie! Nieprawdopodobny refleks i wprawę mieli ci ludzie! Orellana i jego towarzysze w walce z dmuchawkami nie mieli żadnych szans; mieli natomiast ogromne szczęście, że w zmniejszonym wprawdzie gronie, ale żywi dotarli do Atlantyku.
Gościnni Indianie na pożegnanie poczęstowali nas kawałkami wędzonej małpy. Nie było to w smaku złe. Tyle tylko, że małpa, z której mięso odcinano, wyglądała jak upieczone ludzkie dziecko.
Wyhandlowałem palmowy kołczan za dwa lusterka. Jego integralną częścią była siateczka zawierająca bawełnę. Małe kłaczki tych włókien ugniatane były w wacik umieszczony na strzałce. Przy każdym strzale uszczelniał on niejako „kaliber" dmuchawki.
Niemcy też unosili z wioski cenne łupy. Zakupili kilka dmuchawek (jak oni te prawie trzymetrowe rury będą wozić samolotem?), kilka tahuasamba, czyli pióropuszy na głowę, sporządzonych głównie z czerwonych i żółtych piór papug i tukanów.
Z całym tym majdanem zmierzaliśmy w kierunku
291
 icniinc ivigxcjuciit:xii sit; pu urwuze. ltsanisa niKT jaKOS  nie porzucił. Jednak obserwacja nie poszła na marne W pewnym momencie na drodze dostrzegłem czarnego pająka. Olbrzym. Razem z odnóżami miał średnicę sporego spodka. Towarzyszący nam Indianie coś chrapliwie powiedzieli do siebie.
Wyższy z nich urwał liść dużego bananowca, niższy wyjął maczetę i zaczął się rozglądać po ścieżce. Minęła mała chwilka i z rozgrzebanego otworu w ziemi wychynął drugi pająk! Tej samej wielkości co poprzedni, tylko brunatny. Jeszcze jedno zdziwienie europejskiego poczciwiny. Zawsze wyobrażałem sobie, że tarantule siedzą na drzewach, w dziuplach, pod kłodami... Tymczasem Indianin z maczetą kopał wielkie pająki z ziemi jak kartofle.
Nadal nie bardzo wiedziałem, do czego ma służyć to pająkobranie. Rzecz się wnet wyjaśniła w sposób zdumiewający. Mają Hiszpanie swoje walki kogutów, Indianie w Amazonii nie są gorsi. Oni urządzają walki pająków. Ani się obejrzałem, kiedy z wykopanych na ścieżce brunatnych zawodników wyselekcjonowano najdorodhiejszego i usadowiono na bananowym liściu. Tam też dosadzono czarnego pająka, który pierwszy ukazał się moim oczom. Pająki rzuciły się na siebie z energią tak wielką, że aż leżący na ziemi liść zaczął się poruszać. Włochate łapy były splecione, to znowu sterczały nad walczącymi niby lance. Zawodnicy zwarli się, odeszli, znowu spletli się we włochatym uścisku i... koniec. W jakimś momencie, zupełnie dla mnie nieza-
 uważalnym — czarny pająk zamordował brunatnego!  Zabił przeciwnika i spokojnie odmaszerował ku krawędzi liścia. Pokonany leżał już nieruchomo. Zwycięzcę zabił maczetą Indianin.
Mały incydent z tarantulami zepsuł mi jakoś nastrój.
292
z™powoidiu refleksji, że jednak chyba walka, a nie koegzystencja jest podstawowym prawem w przyrodzie.
Kontynuowaliśmy pod eskortą Indian nasz pochód ku rzece. Świeżo po deszczu darły się w jakimś bajorku ropuchy. Był to koncert niezwykły. Przyzwyczajony do subtelnego kumkania mazowieckich żabek, z przerażeniem wysłuchiwałem tych gwizdów, trzeszczenia, brzęczenia, rechotania, wycia i Bóg wie jakich jeszcze dźwięków wydawanych przez tropikalne bestie.
Jeden z Niemców skorzystał z okazji żabiego koncertu, aby opowiedzieć mi o żabach w rodzaju Phylloba-tes, które „osobiście", jak podkreślał znacząco, spotkał w Kolumbii.
—  Spore są. W kolorach żółtym i pomarańczowym. Indianie ich się boją i nigdy nie dotkną gołą ręką. Pomimo to cieszą się ze spotkania. Przyciskają  to paskudztwo do ziemi gałęzią i pocierają o grzbiet swoje strzałki do dmuchawek. Po wyschnięciu żabi jad działa nie gorzej niż kurara.
Kilka kroków szliśmy w milczeniu. Nagle o krok przede mną pacnęło coś na ścieżkę niby bochen chleba. Olbrzymia, ćwierćmetrowej chyba długości brązowa ropucha. Odskoczyłem, jakbym miał sprężyny pod stopami.
—  Don't worry — uspokajał mnie Niemiec. — Brązowa i ma biały brzuch, więc — Pipa americana. To poczciwe  bydlę.   Nosi  jajka  na tym  pomarszczonym grzbiecie. Kiedy potomstwo dojrzeje, gotowe żabki wyskakują stamtąd same, jak wystraszone pchły z psiej sierści.
Tego jeszcze brakowało, żeby żabsko wykatapultowa-ło na mnie kilkadziesiąt małych żabek. Zachwalaną przez Niemca pipę obszedłem szerokim łukiem, i po
293
interesował się żadnymi żabami. Nie dość, że ta banda hałasuje, to jeszcze truje i strzela małymi. O nie!
Względnie cicho pracował silnik naszej peke-peke. Pokonywaliśmy zakręty rzeki jeden po drugim, do znudzenia oglądając te same krzewy i chaszcze po obu brzegach. Płynęliśmy z prądem. Pod wieczór na moją prośbę motor wyłączyliśmy. Puszcza już gadała głosem, który w miarę zanikania światła coraz bardziej potężniał. Czegóż tu nie było słychać: gdakanie, bulgotanie, charkoty, walenie w kowadło, flety, mechaniczną piłę i setki innych dźwięków trudnych do zidentyfikowania. Nasza niemal bezszelestnie płynąca teraz łódka aż przysiadała w pewnej chwili na wodzie pod gwałtowną lawiną dźwięków.
Przepływaliśmy obok drzewa, na którym siedziało stado małp. Były to wyjce ze swoim dyrygentem, czyli klasyczny widok małpiego chóru, opisywany z upodobaniem przez każdego podróżnika po Ameryce Południowej. Oszczędźmy sobie zatem tego banalnego obrazka. Jeśli mowa jednak o hałasie w małpim wykonaniu, to myślę, że żaden znany mi opis nie oddaje jego natężenia. Wyjce podobno łatwo się oswajają. Aż skóra mi ścierpła, kiedy pomyślałem sobie, że na przykład jeden z moich sąsiadów mógłby w naszym warszawskim „mrówkowcu" trzymać parę wyjców. Problem był sztuczny; sprawa skończyłaby się najdalej po dwóch dniach samosądem połączonym z okrutnymi torturami.
Dobry ojciec Gervais przyleciał do Intuto, gdy tylko pozwoliła na to pogoda.
— Dwieście deszczowych dni rocznie podają statystyki dla Iąuitos, tutaj chyba mają więcej — mówił przy chłodnym piwie wyciągniętym na jego cześć z zapasów kierownika bazy. — A ja zdążyłem już być z żywnością w szpitalu dla trędowatych nad brazylijską
294
Puszka od piwa pokazała dno.
— Lecimy, los Polacos, moskity szaleją, będzie zaraz deszcz — poderwał się padre.
Lot odbył się spokojnie, ale w samym już Iąuitos latający ojciec pokręcił się trochę na najniższym pułapie nad Belen, z powodzeniem udającym Wenecję nad Amazonką. Wenecję dla bardzo ubogich.
Po powrocie z Intuto odczuwałem pewien niedosyt. Nie chodziło mi nawet o tsantsa. Zupełnie gustowną obejrzeć mogłem na zawołanie w warszawskim muzeum etnograficznym. Zawsze wydawało mi się natomiast, że najważniejszym miejscem dla historii Amazonki i całego regionu jest połączenie rzeki Napo z Amazonką. Tam właśnie dzielny Orellana, jako pierwszy z Europejczyków, ujrzał Rio Mar, czyli Rzekę Morze. Był to, jak podają przekazy, wielki szok dla pierwszych Europejczyków oglądających to największe dziwo nie tylko Nowego Świata. Pilot wyprawy, Gutierrs, z najgłębszym przekonaniem ostrzegł podobno wówczas Orellanę: „Niech pan nie ufa wzrokowi, taka rzeka nie może istnieć! To są niewątpliwie nasze głodowe majaki — znak, że wkrótce umrzemy".
Współcześnie u ujścia rzeki Napo leży mała miejscowość, słusznie nosząca nazwę Francisco de Orellana. Tam właśnie pragnąłem dotrzeć, ale przerażała mnie długa podróż na pokładzie collectwo.
Zlitował się jednak zacny Yacuruna, najwidoczniej łaskawy dla mnie demon tropikalnych wód. Do Orellana dostałem się w sposób komfortowy, na pokładzie okrętu peruwiańskiej floty rzecznej, która głównie składa się z amerykańskich barek desantowych (LST), znakomicie zresztą pełniących swoje zadania. Marynar-
ńia istotną rolę w życiu mieszkańców. Pod Banderą rzecznych marynarzy znajduje się jednostka szpitalna, przebudowana z dawnej kanonierki, spiesząca z medyczną pomocą. Marynarze dostarczają też żywność, reperują radia i maszyny. Słowem — prawdziwa ludowa marynarka. Nigdy nie marzyłem, że w wojskowej eskorcie przemiłych chłopców z automatami złożę hołd odkrywcy Amazonki. Mimo to wizyta u Francisco de Orellany nie wypadła okazale. Obelisk, ufundowany z okazji czterechsetnej rocznicy (w 1942) wyczynu Orellany, w miejscowości noszącej jego imię, wyglądał — nie ma co ukrywać — podle.
Na zarosłym trawą placyku dzieciaki grały w piłkę Obelisk miał około dwudziestu metrów i trzydzieści lat, Litery na tablicy w ogóle nieczytelne, spod betonu wystawały cegły, także naruszone zębem czasu. Byłem zdegustowany. Poszukiwacz Eldorado i La Canela (Kraju Cynamonu) zasłużył z pewnością na coś solidniejszego.
Bądź co bądź pierwszy przebył w poprzek Nowy Świat, przepłynął Amazonkę. Dzielny ten człowiek dotarł do ujścia najpotężniejszej rzeki świata, potrafił zbudować łódź zdolną dowieźć go na Trynidad. Stamtąd popłynął do Hiszpanii, w nadziei, że wróci jako namiestnik odkrytych przez siebie terenów. Wrócił rzeczywiście — po śmierć. Niespełna rok po powrocie nad Amazonkę Orellana zmarł, szukając przy ujściu rzeki jej głównego koryta. Pochowano go gdzieś pod wielkim drzewem. Jego korzenie obmywa majestatyczna rzeka, którą odkrył i przekazał ludzkości.
Załoga mego peruwiańskiego okrętu po wizycie w Orellana ruszyła, aby wykonać swoje następne zadania, jeszcze kilkanaście kilometrów w dół Amazonki, do jednej z wiosek na prawym brzegu rzeki, zaludnionej
296
dzieć ó "jakimś szykującym się tam święcie.......     ¦--   ¦.....
Wielu z Indian wioski wyglądało nader malowniczo. Strój bowiem nosili niezwykły. Z palmowych włókien mieli zrobione spódnice, zawieszone na szyi śliniaki i... peruki. Ponieważ wysuszone włókna przypominały kolorem słomę, wielu mężczyzn wyglądało jak autentyczne blondynki. Długie spódnice przewiązane w pasie poszerzały wydatnie męskie lędźwie, imitując wcale udat-nie damskie biodra.
Ludzie ci należeli do grupy etnicznej Peban, mieszkającej niegdyś w rejonie Napo, na północ od Amazonki. Wskutek gorączki kauczukowej zostali zepchnięci na południe i na wschód; tak więc obecnie spotkać ich można po obu brzegach wielkiej rzeki, przy czym największe skupiska znajdują się w pobliżu rzeki Ampiya-cu, mniej więcej 150 mil od Iąuitos, w dół Amazonki. Ocenia się, że żyje jeszcze około sześciu tysięcy Indian Yagua.
Współcześnie Yaguasi, rozbici na parę grup, pracują dla białych patronów, uzależnieni od nich niczym dawniej chłopi pańszczyźniani. Wycinają dla patrona las, zbierają kauczuk i polują, by zdobyć skóry zwierzęce. Pomimo że niektórzy używają już broni palnej i sideł, większość z nich posługuje się jeszcze dmuchawkami. Wędzone mięso z małp oraz napój masato są nieodzownym menu podczas obrzędów i uroczystości plemiennych, którym towarzyszy muzyka bambusowych fletów, fletni oraz bębnów obciąganych skórą pekari.
W codziennym życiu Yaguasów doniosłą rolę odgrywają włókna palmy mauritia (Mauritia flexuosa). Zbieraniem ich w dżungli trudnią się głównie mężczyźni. Włókna te po wysuszeniu, a często i ufarbowaniu na czerwono za pomocą nasion achote (Bixia orellana) służą do sporządzania tradycyjnych strojów plemiennych.
297
czesnycn nisioryKow, Którzy aysKreaytują mit o wo- ' jowniczych Amazonkach walczących zażarcie z drużyną Orellany. To nie były kobiety — to byli po prostu Indianie Yagua, w swoich sutych spódnicach i blond perukach! Kronikarz wyprawy, brat Gaspar de Carvajal, pisał o gościńcach brukowanych w dżungli, o białych mostach, o wspaniałej porcelanie. Te zapiski słusznie potraktowano jako bujdę. W mityczne Amazonki jednak uwierzono. Dzięki nim nawet mamy dziś nazwę najpotężniejszej rzeki świata.
Z żalem opuszczałem wioskę Yagua. Podobne uczucia żywili zdaje się również żołnierze, zabawa we wsi dopiero się rozpoczynała. Sierżant dowodzący naszym pontonem okazał się jednak okrutny. Siadać! Odbijać!
Zabawa się jednak odbyła. W Iąuitos. Czegoś takiego dawno nie widziałem. Tego wieczoru była strzelanina nie mniejsza niż z okazji niedużego zamachu stanu. Strzelali wszyscy, z czego kto miał. Nawet kanonierka oddała na rzece salut złożony z 21 strzałów, aby usatysfakcjonować miasto i ogłosić nową erę dla Peru.
Następnego ranka czytałem w prasie olbrzymie nagłówki: Hay petroleo en la selva del Peru! Una fecha historica, Trompetero es clarinada de je y confianza en el futuro de la Patria.
Artykuły, pełne radości i uniesienia, drobiazgowo informowały, jak to o godzinie 7.30 w dniu 16 listopada 1971 roku trysnęła nafta w Trompetero. (Brawo dla inżyniera Rengifo!) Znany mi szyb, noszący szyfrowaną nazwę „Carrientes X-l", według oceny specjalistów miał dawać parę tysięcy baryłek ropy dziennie! A więc wielka nafta w Peru.
Ojcowie miasta Iąuitos ogłosili dwudniowe święto. Paradom na ulicach i pochodom nie było końca. Iqui-tos kipiało!
298
mi do Limy, rzecz "przedstawiała się nieco inaczej niż w szalejącym mieście.
Departament Spełnionych Nadziei. Tak. Czarne złoto Inków. Tak. Ale ropa w dżungli — to koniec dziewiczego lasu. Zagłada Indian i mieszkańców lasu. Zaczną się kłopoty także innego rodzaju. Rację miał mój gruby sąsiad. Jak wywieźć ropę? Z biegiem Amazonki czy nad Pacyfik? Rurociąg przez Andy? Do Iąuitos napłyną ludzie, tysiące biedaków pragnących zarobić, żyć. Skąd wziąć dla nich żywność, skąd mieszkania? Do Iąuitos wszystko trzeba wozić — kamień, żelazo, cement. Jeżeli wielka ropa, to trzeba budować równie wielki port, nowe szyby, urządzenia. Trzeba przywieźć sprzęt, wyposażenie. Tego żąda Nafta. Na to wszystko potrzebne są ogromne pieniądze.
W ciągu jednego dnia peruwiańska Amazonia odmieniła się. Ropa nad Amazonką i surowce pod brazylijską Transamazoniką. Dziewiczy las pewnie nie oprze się już długo zachłanności człowieka, wyrywającego mu z trzewi skarby. Zagłada dżungli potrwa pewnie tylko lat sto, może sto pięćdziesiąt...
Z rozpostartej gazety sąsiada bije w oczy wielki nagłówek: „Rio Radam, nieznany dopływ Amazonki odkryty!"
Czytam ze zdumieniem: „Ujście nowej, blisko 400--kilometrowej rzeki, płynącej z południa na północ, znajduje się w odległości 500 kilometrów na zachód od Manaus..."
Czterystukilometrowa rzeka, której nie zdołano odkryć przez czterysta lat. Bagatelka! Ludzkość j uż zaczyna niszczyć fragmenty planety, której jeszcze nie poznała.
Spis treści
Część  I.  WYSPY DIABELSKIE   v
Wyspy Diabelskie.......          7
Królowa Joan........        12
Dzień   na   wyspie   ........        22
Ucieczka  z Czarciej  Wyspy    ....        34
Kosmiczny  poligon         ......      38
Galernik opowiada......        45
Droga Numer Jeden......        53
Dukalscy z Gujany......        65
Pirogą do Maroni         ......        74
Alek Koń.........        85
Postój na Trynidadzie......        95
Część  II.  PERU INKOM NIE ZNANE
Peru Inkom nie znane.....      105
Miasto  królów         .......      108
Wokół  „Pępka".......      127
Kierunek   Ucayali         ......      146
„Nowa   Warszawa"       ......      173
Delfiny   z Ucayali         ......      185
Wśród Kampów      .     .     ...     .     .      203
Pochód   w   dżungli......      214
Rio   Tambo        ........      231
Rzeka moskitów.......      255
Departament  Nadziei         .... __^_  272
Płynne   złoto.....
o
r%
30    Z
II

I