(C) Copyright by Tadeusz Mika, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1979, 1983, 1986 Redaktor: mgr Ewa Koźułlńska Redaktor techniczny: Ewa Zlemczonek Korektor: Andrzej Arusto2vicz Projekt okładki i karty tytułowej: Michał Maryniak ISBN 83200I039X PAŃSTWOWY ZAKŁAD 1^iYbAWNICTW LrKARSKlţH 2VARSZAWA 1986 Wyůdnnie V. Nakład 20 000 s 225 cgz. Pozz>ţat w15. Objętnść: ark. wyd. 20,4ţ ark. drnk. 21,'‹;. Papier drukowy kl. III, 70 gů 61XE6 cm. Oddano do aiładu w kwietniu 1985 r. Druk ukończono w lutym 19P6 r. Znm. 1074. H13. Cena zł 140, ZAKŁADY GRAPICZNE W TORUNłU SPIS TREŚCI Rys historycznyfizykoterap� ‹ bnlneoterap� Rolamedycyny fizykalnej i lecznictwauzdrowiskowego w leczeniuţ diagnostycei rehabilitacji . . , ,, , Czynnikifizykalne . . . , ,' ' ' ' Mechanizmdziałani.a czynnikówfizykalnych Ciepłolecznictwo. . ,' ' ' ' Właściwościfizyczne energ� cieplnej.,,, , Wymiana ciepła . , , , , ,' ' ' '' Regulacja cieplna organizmu . . , , ź Wpływ ciepła na organizm., ,, , .' Zabiegi ciepłolecznicze . ,ź ' Łaźnia sucha szafkowa ţ ţź ' Łaźniasucha rzymska . , , , ů ź Sauna, , , ' '' ' ' ' 3/ Zabiegi cieplne przy użyciu parafinyţ,, Swiatłolecznictwo, , ź ' ' ' ' Podstawyfizyczne i biologiczne . . . ..ţ ţ , 3ś Promieniowanie podczerwone . ,, , ź ' Działanie biologiczne promieniowania podczerwonego., . . .3& Terapeutycznepromienniki podczerwieniza . , 39 Lampy i urządzenia do naświetlań promieniami podczerwonym.i iţwi dzialnymi . . , , , , 41 Ogólnezasady obowiązujące przy naświetlaniach ţpromieniamipodů czerwonymi. . . . . , 46 Promieniowanie nadfioletoweţ' Podział i właściwości promieniowania nadfioletowego, , , , ,48 Działanie biologiezne i wpływ promieniowania nsdfioletowegona organizmludzki , , , Sztuczneźródła promieni nadfioletowych ., . , , , , Terapeutycznelampy kwarcowe.. . ..,63 Bakteriobójcze Iampykwarcowe. , , ,, Metodyka naświetlań ogólnych i miejscowych.. , ţ ţ ţ3 Zastosowanie promieni nadfioletowychw zapobieganiui ţleezeniu ţ 82 Helioterapia . , , , , , .' 8fi Elektrolecznictwo. ţ ţ ţ 90 Prąd stały.. . . . . . .' . .. . . . . . . sa Wpływ prądustałego na organizm.ţţ .ţ ţ ţ sa Zabiegi elektrolecznicze przy użycłu prądu stałego. .. . . .96 3 Prądy małej częstotliwości. . . . . ... ů ů ů ů ů 119Zawżjanie .,. . , , , , ,302 Elektrostymulacja. . . . . . . ... . . . . . 124Okłady . . ,, , , , , , ,ź Impulsy prostokątne. . . . . . ůůů ů ů ů ů ů 128Płukania . .. . . , , , , , ţ , , 30d Impulsy trójkątne. . . . . . . ... . . . . . 131Pierwsza pomocwprzypadkuutonięcia.. . . . . . , . 30$ Budowa, działanie i obsługaelektrostymulatora. . . . . . 137Wziewania . .., , , , ů . 30fi Prąd faradyczny. . . . . . . ... . . . . . 143Aerosole . . .. . . . . . . , ţ ţ ţ 30fi Prądy diadynamiczne (DD), zwane inaczej prądami Bernarda. . . 145Lecznicze stosowanieaerosoli. . , , , , Miniaturowe elektrostymulatoryobsługiwaneprzezchorego. . . 173Urządzů ů . . ,ů ůů . . 308 enia do wziewań.308 175Leki stosowanedo wziewańţ ţ ţ 312 E1ektrodiagnostyka. . . . ů ů ů ůůů ů ů ů ů ' . , , , , Pobudliwość . .. . ů ů ů ů ů ůůů ů ů ů ' ů 170' Balneoterapia . .. . . . . . . . ţ ţ ţ 314 Mechanizm powstawaniai przewodzenia pobudz.enia. . . . . 176Lecznicze wodymineralne. . . . . . . . .ů ţ , 314 181.. . . Podstawowe wiadomościz anatom�i fizjolog�mięśni . . . . . Podział i charakterystyka działania leczniczego wód mineralnych316 Mięśnie szkieletowe. . . ů ů ů ůůů ů ů ' ů ' 182Borowina . . ., . . . . . , . . . . . , , , 317 Mięśnie gładkie. . . ů ů ů ů ůůů ů ů ů ' ' 185Kąpiele w wodzie sztucznie mineralizowanej lub gazowanej. . . . 319 Metody stosowane w elektrodiagnostyce układu nerwowomięśniowego.186Kąpiele solankowe. . , . . . . , . , . . , , 319 Metody jakościowe. . . ů ů ů ůůů ů ů ů ' ' 186Kąpiele kwasowęglowe , , , . , , , , , , , , , 320 Metody ilościowe . . . . ů ů ů ůůů ů ů ů ů ' 189Kąpiele siarkowodorowe. . . , . , . , , . , , . 321 Prądy średniej częstotliwości . . . ů ůůů ů ů ů ů ů 197Klimatologia ... , , , , , , , ů ů 323 Prądy interferencyjne(zwane również prądami Nemeca) . . . . 198Pojęcie klimatu ipogody, . . , , , , , , , , , , 323 Modulowane prądyśredniejczęstotliwości ... . . . . . 206Elementy klimatyczne.. . . . . . , , , , 323 Drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości. . . . . . . 208Cechy klimatuPolski.. . , , , , , , . , ţ ţ ţ 329 Drgania elektromagnetyczne ichistota i wytwarzanie . . . . 209Lecznictwo uzdrowiskowe . . . , , , , , , , , , , S32 Działanie drgań elektromagnetycznychna tkanki ustroju. . . . 218Wskazania i przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego.. . 337 Oddziaływanie na tkanki prądu wielkiej częstotliwości. . . . 218Skorowidz rzeczowy, . . , , , , , , , , , , , , 344 Oddziaływanie na tkanki pola elektrycznego wielkiej częstotliwości.221 Oddziaływanie na tkanki pola magnetycznego wielkiej częstotliwości.224 Metody lecznicze . . . . . ů ů ůů. . . . . . 226 Arsonwa1izacja . . . ů ů . ů ůů. ů . . . . 226 Diatermia krótkofalowa . . . . ů ... . . . . . 227 Terapia impulsowympolemmagnetycznym wielkiejczęstotliwości. 247 Diatermia mikrofalowa. . . . ů ... . . . . . 251 Porażenie prądem elektrycznym , . . ů ůů. . . . . . 260 Ultradźwięki . . . . . . , . . ... . . . , . 262 Podstawy fizyczne. . . . . ů ů ůů. ů . . . . 262 Działanie biologiczneultradźwięków. . . .. . . . . . 269 Lecznicza aparatura ultradźwiękowa. . ... . . . , . 271 Wodolecznictwo . . . . ů . ů ů ůů. . . . . . 286 Woda . . . .. . . . . . . ... . . . . . 286 Wpływ zabiegów wodoleczniczych na ustrój... . . . , ů 287 Zabiegi wodolecznicze . . . ů . . ... . . . . . 291 Kąpiele . . . . . . . . . ... . . . . . 291 Półkąpiele . .. . . . . . ... . . . , . 294 Natryski . .. . . . . . . ... . . . . . 295 Polewnnia . .. . . . . . . ... . . . . . 300 Zmywania . .. . . . . . . ... . . . . . 301 Nacierania . . . . . . . ů ů ůů. . . . . . 302 4 RYS HISTORYCZNY FIZYKOTERAPII I BALNEOTERAPII Historia fizykoterap� i balneoterap� sięga zamierzchłej przeszło ści, w której człowiek, poszukując w otaczającej go przyrodzie środków leczących choroby, odkrył leczniczy wpływ ciepła, zimna, promieniowania słonecznego i wód mineralnych. Instynkt oraz obserwacje świata zwierzęcego wytyczały drogi prymitywnego, lecz skutecznego postępowania leczniczego. Leczniczy wpływ ciepła oraz promieni słonecznych stanowił za pewne główną podstawę do utrwalenia się powszechnego u ludóvz starożytnych kultu ognia i słońca. Jak głęboko zakorzenione w świadomości tych ludów było przekonanie o zależności stanu zdrowia od słońca, świadczy m‹tologia grecka, według której Askle pios, bóg sztuki lekarskiej, zwvany ww Rzymie Eskulapem, był sy nem Apollina boga słońca. Wykorzystywanie przez człowieka od niepamiętnych czasów leczniczego wpływu wody znajduje swój wyraz u różnych ludów w przetrwałych do dnia dzisiejszego obrzędach i zwyczajach ry tualnych, będących echem dawnych, zapomnianych metod leczni czych. Świadczą o tym również zap‹sy w starożytnych księgach Hindusów, Egipcjan i narodów Bliskiego Wschodu.. Kolebką nowocześnie pojętej fizykoterap� i balneoterap� są zie mie basenu Morza Śródziemnego. Ludy Egiptu, Bliskiego Wschodu, Grecy i Rzymianie przykładali dużą wagę do leczniczego wpływu naturalnych, fizycznych bodźców przyrody. Dowodem tego są opra cowane naukowo przez znanych lekarzy starożytności, jak Hipo krates czy Asklepiades z Bityn�, metody leczniczego wykorzysta nia światła słonecznego i wody. Rzymianom zawdzięcza się stwo rzenie podwalin lecznictwa uzdrowiskowego, a wiele wykorzysty wanych przez nich uzdrowisk cieszy się do dn.ia dzisiejszego za służoną sławą. W tym samym obszarze dokonywano, również już w starożytności, pierwszych zabiegów elektrolecznżczych. ţródłem 7 ełektryczności były ryby drętwy< mające zdolność gromadzenia ładunku elektrycznego. Przykładanie tych ryb do ciała ludzkiego było pierwszym zastosowaniem elektryczności w celach leczni czych, chociaż istota zabiegu nie była jeszcze wówczas rozumiana w dzisiejszym pojęciu. W średniowieczu nie dbano o higienę, zdrowie, sprawność i este tykę ciała i dlatego na całe stulecia zahamowany został rozwój fizycznych metod leczniczych. Dopiero w 1600 r. pojawia się w Angl� pierwsze pionierskie dzieło Williama Gilberta, lekarza na dwornego królowej Elżbiety I, o elektryczności statycznej. Prace jego wwiążą się z odkryciem, że szkło, siarka, żywica i inne sub stancje nabywają po ich potarciu, podobnie jak bursztyn, właści wwości przyciągania lekkich ciał. Gilbertowi przypisuje się stworze nie słowa "elektryczność" (electricitas), które pochodzi od greckiej nazwy bursztynu (elektron). Słoţwwo to będzie od tej pory symbolem i treścią postępu ludzkości. W wieku XVII dochodzi również do doniosłego odkrycia w dziedzinie fizykiţ jest ..nim rozszczepżenie w roku 1660 przez Izaaka Newtona wiązki światła białego za po mocą pryzmatu. Odkrycie to zapoczątkowuje światłolecznictwo. Wiek XVIII przynosi odkrycia decydujące o powstaniu nowej dziedziny fizykoterap�, a mianowicże elektrolecznictwa. Luigi Gal vani, profesor anatom� w Bolon�, opisuje w 1791 r. skurcz mięśnża żaby wvywołany działaniem elektryczności. Skurcz mięśnia przypi sywał on działaniu elektryczności, wytworzonej w wyniku połącze nia mięśnia z dwiema płytkami różnych metali. Włoch, Alessandro Volta, kontynuując doświadczenia Galvaniego wykazał, że prąd elektryczny powstaje w układzie dwóch różnych metali połączo nych ze sobą dobrym przewodnikiem elektryczności, a przedzielo nych tkaniną nasyconą roztworem kwasu lub soli. Na tej zasadzie zostaje zbudowane przez Voltę pżerwsze ogniwo elektryczne, bę dące jednocześnie pierwszym wykorzystywanym przez człowieka sztucznym źródłem prądu elektrycznego. W wieku XIX następuje dalszy olbrzymi postęp w dziedzinże fi zykalnych metod leczenia. Odkrycie w 1800 r. przez F. W. Herschla niewidzialnych prormieni podczerwonych, a w 1801 r. przez J. Rit tera i W. H. Wollastona promieni nadfioletowych to następne mi lowe kroki w rozwoju światłolecznictwa. W tym wieku prowadzo ne są pierwsze prace nad reakcjami fotochemicznymi zachodzący mi w tkankach żywych pod wpływem promieniowania nadfioleto wego; powstają pierwsze lampyů łukowe (H. B. Davy, P. N. Jabłocz kow). W roku 1895 duński lekarz N. R. ś insen wykorzystuje pro mienie nadfioletowe, emitowane przez skonstruowaną przez siebie lampę, w leczeniu gruźlicy skóry. Epokowe odkrycie w 1831 r, przez M. Faradaya zjawiska indukcji elektromagnetycznej stworzy ło dla fizykoterap� możliwość wykorzystania prądu indukcyjnego, nazwanego dla uczczenia odkrywwcy prądem faradycznym. Szerokie zastosowanie tego prądu w elektrolecznictwie zadecydo wało o rozwoju tego działu fizykoterap�. Kontynuację odkryć Galvaniego stanowwiły prace E. Du Bois Reymonda i G. B. Duchenne'a we Francji oraz W. H. Erba w Niemczech. Wyniki tych prac zadecydowały o wprowadzeniu do praktyki nowego działu elektrolecznictwa, a mianowicie elek trostymulacji mięśni. Koniec XIX wieku wieńczą podstawowe dla fizykoterap� odkrycia prądów wżelkiej częstotliwości. Odkrycia te przypadły w udziale J. A. d'Ar;sonvalowi (1888) i N. Tesli (1891). W tym też samym czasie obserwacje i badania V. Pzie ssnitza i W. Wintern‹tza dają podstawy rozwoju metod wodo leczniczych. Wiek XX wnosi dalszy postęp do fizykoterap�, a mianowicie wprowadza do lecznictwa prądy wielkiej częstotliwości dzięki pra com R. Zeynecka (1908j i F. Nagelschmidta (1907), który metodę tę nazwał diatermią. Skonstruowanie przez J. H. Fleminga i L. de Fo resta pierwţzej lampy elektronowej, wytwarzającej drgania wwiel kiej częstoţtliwości, zadecyţiowało nie tylko o rozwoju radioţtech niki, ale również o za.stosawaniu w lecznictw...e pól elektryczanych i magnetycznych wielkiej częstotiiwości. Metoda ta, oparta na pod sţtawowych pracach J. W. Schereschewsky'ego i E. Schliephakego, została nazwana diatermią kzótkofalową. Dalszyů postęp w dzi.edzinie wykorzystania leczniczego prądów wielkiej częstotliwości stanowiło odkrycie radaru, zastosowanego przez aliantóww w czaůsie II wojny śwwiatowej do radiolokacji nie przyjacielskich obiektów wojskowwych. Uzyskanie fali elektromag netycznej o częstotliwości tysięcy milionów drgań na sekundę sta ło się możliwe dzięki skonstruowaniu w Angl� przez A. Tisdale'a lampy generacyjnej, zwanej magnetronem. Drgania elektromagne tyczne o takich częstotliwościach, którym odpowiada długość fali 8 9 rzędu decymetrów i centymetrów, nazwano mikrofalami. Do lecz nictwa zostały one wprowadzone w 1951 r. Dużym postępem było również wykorzystanie do celów leczni czych drgań mechanicznych o częstotliwości przekraczającej gra nicę słyszalności ucha ludzkiego, czyli ultradźwięków. Podstawy rozwoju tej dziedziny lecznictwa fizykalnego stworzyło odkrycie przez braci Jakuba i Piotra Curie w 1880 r. zjawiska piezoelek trycznego. Pierwsze badania nad wpływem ultradźwięków na orga nizmy żywe zostały zapoczątkowane przez P. Langevina w 1927 r., a prace R. Pohlmana stworzyły naukowe podstawvy do ‹ch oficjal nego wprowadzen‹a do lecznictwa w 1951 r. Obecnie ultradźwięki znajdują powszechne zastosowanie w lecznictwie fizykalnym, a wy korzystanie ich w celach diagnostycznych otwiera nowe perspek tywy ich stosowania. Polska medycyna może poszczycić się pięknymi tradycjami i osiągnięciami w rozwoju balneolog� i lecznictwa uzdrowiskowe go. Istnieje wiele dowodów, że dawni Słowianie korzystali z leez nietwa zdrojowego, a niektóre odkryte przez nich zasoby wód mineralnych, np. w SzczawnieZdroju, służą zdrowiu człow ieka do dnia dzisiejszego. Do najstarszych, o wielowiekowej tradycji, uzdrowisk polskich naleźą: SzczawnoZdrój, Cieplice, LądekZdrój, Iwonicz i Swoszowice. Spośród pierwszych ogłoszonych drukiem prac polskich z zakresu wodolecznictwa i balneolog� wymienić należy traktaty Marcina z Miechowa (1522), Józefa Strusia (1555), lekarza nadwornego króla Zygmunta Augusta, a także traktat ojca polskiej balneolog� Wojciecha Oczki pt. "Cieplice", który ukazał się drukiem w 1578 r. Piękny rozkwit przeżyła polska balneologia wwů wieku XIX. W tym okresie działają tej miary ludzie, co Józef Dietl, który wskrzesił polskie lecznictwo uzdrowiskowe oraz stworzył podstawVy do roz woju "perły" uzdrowisk polskich Krynicy, M. Zieleniewski autor "Rysu balneolog�" oraz E. Korczyński i A. Gliński, którzy podjęli naukowe badania nad wVpływem wód leczniczych. Spośród innych, zasłużonych wielce dla balneolog� polskiej, wymienić trze ba prof. F. Chłapowskiego, kierowwmika pierwszej polskiej katedry balneolog� przy Uniwersytecie Poznańskim, oraz prof. A. Sabatow skiego, jednego z twórców współczesnej balneolog�, autora wielu prac i podręczników. W Polsce Ludowej balneoterapia i fizykoterapia spełniają ważną rolę w systemie społecznej służby zdrowia. Przejęcie w społeczne władanie oTbrzymiego potencjału leczniczego uzdrowisk i plaeówek lecznictwa fizykalnego stworzyło podstawy ich dynamicznego roz woju. Ustanowienie specjalizacji lekarskiej w zakresie medycyny fizykalnej ź balneoklimatolog� (obecnie balneoklimatolog� i me dycyny fizykalnej) oraz utworzenie wielu szkół kształcących tech ników fizjoterap� zapewniło planowy dopływ lekarskżch i śred nich kadr medycznych, decydujących o poziomie lecznictwa. Or ganem wnioskującym i opiniodawczym w zakresie lecznictwa uzdrowiskowego jest powstała w 1968 r. Naczelna Rada Uzdro wisk i Wczasów Pracowniczych, działająca przy Prezydium Rady Ministrów. Pod względem administracyjnym całokształtem dzia łalności i nadzorem świadczonych przez nie usług zajmuje się Na czelny Inspektorat Lecznictwa Uzdrowiskowego, podlegający Mi nistrowi Zdrowia i Opieki Społecznej. Kierującą placów2=ką nauko wą w dziedzinie balneoklimatolog� i medycyny fizykalnej jest powstały w 1952 r. Instytut Balneoklimatyczny z siedzibą w poţ znaniu. Spełnia on rolę koordynatora badań naukowych i szkole nia kadr specjalistycznych w zakresie balneolog�, bioklimatolog� i medycyny fizykalnej. Tradycje polskiej myśli naukowej w zakresie balneolog�, bio klimatolog� i medycyny fizykalnej kontynuują: Polskie Towarzy stwo Balneolog�, BiokTimatologiż. i Medycyny Fizvkalnej oraz eWar szawskie Towarzystwo Lekarzy Medycyny Fizykalnej obejmujące sekcję Techników Fizjoterap� i Masażystów. Wielkie zasługi dla naukowego postępu fizykoterapżi i balneolog� w Polsce Ludowej pofożyli; doc. Jan Gr�czewski, prof. Józef Jankowiak, doc. Irena Konarska, prof. Zbigniew Oszast, prof. Maria Szmytówna oraz prof. Henrvk Walawski. 10 ROLA MEDYCYNY FIZYKALNEJ I LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO W LECZENIU, DIAGNOSTYCE I REHABILITACJI Medycyna fizykalna zajmuje się zastosowaniem metod fizycznych w celach leczniczych, zapobiegawczych i diagnostycznych. Po zostaje ona w ścisłej łączności z teoretycznymi i klinicznymi dy scyplinami medycyny oraz wieloma dziedzinami fizyki, techniki i nauk przyrodniczych. W zakres medycyny ffzykalnej wchodzą: fizykoterapia, fizjoprofilaktyka, fizykalne metody diagnostyczne. Fizykoterapia jest działem lecznictwa, w którym stosuje się wy stępujące w przyrodzie naturalne czynniki fizykalne, jak czynniki termiczne, promieniowanie słońca oraz czynniki fizykalne wytwo rzone przez różnego rodzaju urządzenia, np. urządzenia dostarcza jące energ� cieplnej, prądów małej częstotliwości, prądów wielkiej częstotliwości, promieniowania świetlnego, nadfioletowego, pod czerwonego oraz ultradźwięków. Fizykoterapia obejmuje złożony zespół zagadnień, w którym można wyróżnić: badanie właściwości leczniczych czynników fizykalnych na turalnych i uzyskiwanych w sposób sztuczny, badanie mechanizmu działania czynników fizykalnych na usżrój w stanie zdrowia i choroby, opracowywanie metod praktycznego stosowania czynników fizykalnych, ocenę leczniczego wpływu czyrmików fizykalnych i możliwo ści ich stosowania w zespole innych metod leczniczych, ocenę wyników uzyskanych dzięki fizykalnym metodom lecz niczym, ustalanie wskazań i przeciwwskazań do ich stosowania, 12 problemy związane z organizacją i działalnością placówek lecznictwa fizykalnego oraz warunkami bezpieczeństwa i higieny pracy. Fizjoprofilalrtyka jest działem medycyzzy fizykalnej, w którym naturalne i wytworzone sztucznie czynniki fizykalne wykorzystuje się do zaspokojenia potrzeb ustroju lub do zwiększenia jego od porności. Dział ten obecnie rozwija się dynamicznie wraz z narasta jącą technizacją życia i związanym z tym powiększaniem się licz by tzw. chorób cywilizacyjnych. Przyczyną występowania tych chorób jest zaburzenie naturalnego stanu równowagi między orga nizmem ludzkim a jego otoczeniem. Człowiek współczesny, bytu jący w dużych skupiskach miejskich i przemysłowych, ponaglany tempem życia tych śradowisk, narażony jest na wiele szkodliwych wpływów otoczenia. Zanieczyszczenie powietrza, wody i pożywie nia, niewłaściwy sposób odżywiania, alkohol, tytoń i różnego ro dzaju używki oraz nadużywanie leków stwarzają dodatkowe ujemne czynniki wpływające na zdrowie człowieka. W tych wa runkach dochodzi do wyczerpania rezerw samoregulacji ustroju, co powoduje zaburzenia w jego przystosowaniu się do otoczenia. Doprawadza to do częstego występowania nerwic, choroby wień cowej, choroby nadciśnieniowej, choroby wrzodowej żołądka i dwu nastnicy, chorób uczuleniowych i innych. W celu zapobieżenia tym chorobom ob,serwuje się obecnie w lecznictwie dążność do wyko rzystania czynnżków fizykalnych, pozwalających zwiększyć odpor ność organizmu oraz usprawnić procesy adaptacyjne. Szczególnie duże możliwości stwarza w tej dziedzinie stosowanie promieni nad fioletowych, wodolecznictwa oraz lecznictwa uzdrowiskowego. Ko jarzenie oddziaływania na ustrój odpowiednio dobranych i dawko wanych czynników fizykalnych z wpływem korzystnych warun ków klimatycznych uzdrowiska i odpowiednim reżimem leczniczym stwarza najlepsze warunki do regeneracji fizycznej i psychicznej organizmu. Współczesną medycyanę cechuje gwałtţowny rozwój fizykalnych metod diagnostycznych. Wszystkie te meta...y polegają albo na ze jestracji pewnych zjawisk fizycznych zachodzących w ustroj..u, lub też na badaniu jego odczynów na bodźce fizyczne. Badanie zjawisk elektrycznych związanych z czynnością tkanek stworzyło podsta wy do powszechnie dzisiaj stosowanych w diagnostyce takich me 13 tod elektrograficznych, jak elektrokardiografia, elektroencefalogra fia czy elektromiografia, których istota polega na rejestrowaniu prądów czynnościowwych powstających wv czasie czynności mięśzzia serca, mózgu czy mięśnia szkieletowego. Ocena reakcji tkanek wrażliwych na bodźce elektryczne jest domeną elektrodiagnostyki, która wnosi wiele istotnych informacji o stanie ich pobudliwości. Wiele cennych informacji diagnostycznych wnoszą też metody oparte na luminescencji tkanek pod wwpływem proznieni nadfioleto wych. Duże perspektywy rozwoju rokuje nowoczesna metoda diag nostyczna zwana termografią, która polega na rejestrowaniu pro mieniowania podczerwonego emitowanego przez tkanki ustroju. Burzliwy rozwój przeżywa również inna metoda, a mianowicie diagnostyka ultradźwiękowa, polegająca na rejestrowaniu odbitej przez różne struktury tkankowe fali ultradźwiękowej. Trudno wy mienić wszystkie metody fizykalne stosowane we współczesnej diagnostyce. Część z nich jest już dzisiaj metodami rutynowymi, nieodzownymi do ustalenia prawidłowego rozpoznania, inne są je szcze w trakcie rozwoju i badań. Niektóre z tych metod wyma gają skomplikowanej aparatury kontrolnopomiarowej, inne zaś są metodami bardzo prostymi. Fizykalne metody diagnostyczne znaj dują coraz szersze zastosowanie w medycynie i nie ma w obecnej dobie tak‹ej dziedziny klinicznej, w której nie odgrywałyby one podstawowej roli. W bliskiej łączności z medycyną fizykalną pozostaje Iecznictwo uzdrowiskowe, które łączy lecznicze elementy fizykoterap� z lecz nictwem balneologicznym oraz klimatycznym. Wykorzystanie lecz niczego wpływu czynników fizykalnych, klimatu oraz umiejętne stosowazzie naturalnych tworzyw leczniczych, jak borowina i wody lecznicze, stwarza zespół bodźców oddziałujący korzystnie w wie lu clnorobach. Zarówno fizykoterapia, jak i lecznictwo uzdrowiskowe o...gry wają bardzo ważną rolę w rehabilitacji, przez którą należy rozu mieć, w odniesieniu do osób chorych i kalekich, zorganizowane postępowanie placówek służby zdrowia zmierzające do przywróce nia tym osobom optymalnej sprawności fizycznej, psychicznej i za wodowej. O osiągnięciu tego celu decyduje właściwe zapro_ gramo wanie kompleksowego postępowania rehabilitacyjnego, w którym leczenie specjalistyczne, stosowane w danym schorzeniu, jest ko jarzone z metodami fizykoterapeutycznymi, stosowaniem leczni czych ćwiczeń ruchowwych, czyli kinezyterap�, lecznictwem uzdro wiskowym, poradnictwem psychologicznym oraz zorganizowaną opieką socjalną. CZYNNIKI FIZYKALNE Czynnikż fizykalne mogą być naturalne lub sztuczne, wwytwor2o ne przez odpowiednie generatory. Do naturalnych czynników fizyů kalnych należą czynniki fizyczne biosfery, czyli sfery, w której roz wija się życie zwierzęce i roślinne. Należą do nich: oddziałujące na ustrój ludzki czynniki. terzniczne, promieniowanie słoneczne, elektryczność, ciśnienie atmosferyczne oraz ruchy i wilgotność po wietrza. Różne postacie energżi, będące czynnikami fizykalnymi, można w zależności od ich właściwości podzielić w następujący sposób: Czynniki termiczne. Bodźcem dla organizmu jest energia cieplna, która może być przekazazza drogą przewodzenia, przenoszenia i pro miezziowania lub wytworzona w tkankach w wyniku przepływas prądu o wielkiej częstotliwości, oddziaływania na nie pól elek trycznych, magnetycznych lub elektromagnetycznych o wielkiej częstotliwości. Ciepło powstaje również w tkazzkach pod wpływem drgań mechanicznych o częstotliwości przewyższającej granicę sły szalności ucha ludzkiego, czyli ultradźwięków. Czynnik fotochemiczny. Czynnik teze zależy od reakcji fotoche micznych zachodzących w tkankach pod wpływem promieni nad fioletowych. Czynnik elektrokinetyczny. Różnego rodzaju prądy impulsowe powodują pobudzenie tkankż nerwowej i mzięśniowej. Wynikiem tego pobudzenia są skurcze m.ięśni. Czynniki elektrochemiczne. Istotą działania tych czynników jest przepływ przez tkanki stałego prądu elektrycznego. Ponieważ za ródź komórek oraz płyn pozakomórkowy stanowią roztwór elek trolitów, przepływ prądu powwoduje przemieszczenie jonów i zmia ny w ich stężeniu, co wůţpływa z kolei na chemizm tkanek. Czynnik ten stanowwi zówzzież istotę jontoforezy, która polega na wpzowa dzeniu do tknnek (siłami pţla elektryc,ţzego) jonów działających lţn,iczo. 14 ţIS Czynniki mechaniczne i kinetyczne. Czynniki te są wytwarzane oddziaływaniem mechanicznym. Przykładem może być ciśnienie ‹nydrostatyczne wody w czasie kąpieli, uderzenie strumienia wody o ciało w zabiegach wodoleczniczy,ch, masaż oraz nacieranie. Czyn nik kinetyczny oddziałuje na organizm w przypadkach wykony wania ćwiczeń ruchowych biernych, wspomaganych i czynnych. Podany uproszczony podział czynników fizykalnych ma wykazać ich różnorodność; w rzeczywistości różne postacie energ� powo dują zwykle w tkankach złożone odczyny. Tak np. ultradźwięki powodują wytworzenie ciepła, oddziałują mechanicznie oraz wpły wają na wiele procesów tkankowych. Podobnie pola elektrycz ne czy magnetyczne wielkiej częstotliwości prócz wytwarzania ciepła oddziałują bakteriostatycznie oraz wywołują w tkankach wiele zmian, których nie można wytłumaczyć wyłącznie wplywem energ� cieplnej. MECHANIZM DZIAŁANIA CZYNNIKbW PIZYKALNYCH Odczyn występujący w tkance wwr wyniku zadziałania na nią okre ślonej postaci energ� zależy od: ilości energ�, czasu działania energ�, właściwości tkanki. Jeśli natężenie danego czynnika fizykalnego jest małe, a czas jego działania krótki, to odczyn jest minimalny lub nie występuje wcale. W celu uzyskan.ia zatem odczynu konieczne jest dostarcze nie do tkanki określonej ilości energ�, o której decyduje jej natę żenie i czas działania. Najmniejszy stwierdzalny odczyn nazywa się odczynem progo ţ>y,m. Zwiększanie natężenia danego czynnika lub wydłużanie cza su jego oddziaływania nasila oczywiście odczyn tkanki. Stopień odczynu zależy od wrażliwości tkanki na daną postać energ�. Przekroczenże granicy zdolności przystosowania się tkanki do bodźca fizycznego powoduje jej uszkodzenie. Gran‹cę tę określa się nazwą wartości progowej tolerancji tkanki, której miarą jest ilość energ� dostarczonej w określonym czasie. Wyróżnia się odczyny nieodwracalne, powstałe w wyniku uszko dzenia tkanek, oraz odczyny odwracalne, które ustępują po upły w‚e pewnego czasu. W pierwsżym przypadku, w zależności od" n� silenia bodźca, dochodzi do uszkodzenia tkanki, czyli upośledzenia lub zniesienia jej czynności, oraz zaburzenia lub zniszczenia jej struktury. Rodzaj i stopień odczynu zależy również od stanu czynnościo wego tkanki. Tkanki wvyţkazujące prawidłowe czynności reagują w określony sposób, który można przewidywać. Odczyn taki na zywa się odczynem normalnym. W przypaůach, gdy tkanki są zmienione chorobowo lub zaburzone są mechanizmy ustrojowe de cydujące o odczynie, może wystąpić skutek odmienny od spodzie wazzegţo. Odczyn taki nazywa się odczynem paradoksalnym. Przy kładem odczynu paradoksalnego może być reakcja naczyń krwio nośnych na bodziec cieplny, wwystępująca niekiedy w zaburzeniach naczynioruchowych, kiedy zamiast spodziewanego rozszerzenia na czyń następuje ich skurcz. Odczyn na dany czynnik fizykalny może być miejscowy lub ogól ny. Odczyn miejscowy występuje ww miejscu działania energ�. Od czyn ogólny stanowi niejako odpowiedź całego ustroju lub niektó rych jego układów na dany bodziec fizyczny. Powstaje on w wy niku wtórnych zmian zachodzących w ustroju pod wpływem miej scowego działania energ� lub na drodze odruchowej. Przykładem odczynu ogólnego może być podniesienie temperatury ciała wystę pujące po długotrwałym ogrzewaniu kończyn. W tym przypadku miejscowe pochłonięcie dużej ilości energ� cieplnej prowadzi do podniesienia ogólnej temperatury ciała, Mechanizm powstawania odczynów ogólnych na drodze odruchowej jest bardziej złożony. Pobudzenie miejscowve ograniczonej powierzchni skóry może wy wołać na drodze odruchowej odczyn w narządach wewnętrznych unerwionych przez ten sam segment rdzenia, wyrażający się np. ich przekrwienieezţ. Znajomość odczynów i umiejętne ich wykorzystywanie w ce lach leczniczych warunkuje skuteczność leczenia fizykalnego. Pa miętać jednak należy, że może występować nadwrażliwość na pew ne postacie energ�. Może być ona samoistna lub spowodowana stanami chorobowymi, lub przyjmawaniem pewnych leków. Wy stępować może również nadwrażliwość na jedną postać energ�, jeśli uprzednio zadziałała inna jej postać. Tak np. ogrzanie skóry promieniami podczerwonymi zwiększa jej wrażliwość na promienie 2 Fizyłotercpia 17 nadfioletowe. Zaistnieć może również sytuacja odwrotna, a miano wicie zmniejszenie odczynu na jedną postać energ� w wyniku dzia łania innej jej postaci. Przykładem tego może być ogrzanie skóry po naświetleniu promieniami nadfioletowymi, które wyraźnie zmniejsza lub całkowicie znosi odczyn. Skóra spełnia ważną rolę w mechanizmie oddziaływania na ustrój czynników fizykalnych. Stanowi ona bowiem strukturę tkan kową, która okrywając cały organizm, odbiera i przetwarza od działującą na nią energię. Jest bogato unerwiona i powiedzenie, że skóra jest anteną ośrodkowego układu nerwowego, dzięki której napływają do niego informacje o wszelkich zmianach zachodzą cych w środowisku zewnętrznym, kryje w sobie głęboki sens. Znaj dujące się w skórze zakończenia nerwów dośrodkowych recep tory są odbiornikami określonych postaci energ�. Zachodzące pod jej wpływem pobudzenie receptorów zostaje drogą nerwów dośrodkowych przekazane do ośrodkowego układu nerwowego, skąd przez nerwy odśrodkowe zostają wysyłane impulsy nerwowe do narządów wykonawczych, czyli efektorów, którymi są mięśnie i gruczoły. W ten sposób zamyka się łuk odruchowy na drodze: re ceptor ośrodkowy układ nerwowy efektor. Pobudzenie recep torów skóry może powodować na drodze odruchowej odczyn nie tylko w samej skórze, lecz również w narządach wewnętrznych w wyniku odruchów skórnotrzewnych. Dlatego też umiejętne ko rzystanie z odczynów odruchowych jest konieczne do powodzenia leczenia fizykalnego. W mechanizmie oddziaływania na organizm czynników fizykal nych równie doniosłą rolę, jak mechanizm odruchowy, spełnia obfita sieć naczqń skóry. O tym, jak bogato jest unaczyniona skó ra, świadczyć może fakt, że rozszerzone naczynia krwionośne sa mej tylko skóry właściwej mogą pomieścić 1 1 krwi. Wykorzysta nie wpływu czynników fizykalnych na stan naczyń krwionośnych skóry pozwala wpływać na rozmieszczenie krwi w ustroju, co ma zasadnicze znaczenie w leczeniu chorób układu krążenia. Rozsze rzenie naczyń krwionośnych skóry wpływa również na zwiększe nie przepływu krwi przez tkasnki, co jest szeroko wykorzystywane w leczeniu wielu chorób, głównie stanów zapalnych. Udział skóry w procesie termoregulacji, czyli zachowania stałej ciepłoty ustroju, stanowi również jeden z elementów wykorzysty wanych w postępowaniu leczniczym przy uźyciu czynnihów fizy kalnych. Zdolności termoregulacyjne skóry wynikają z obecności w niej aparatu wydzielniczego gruczołów potowych, który jest zdolny wydzielać bardzo duże ilości potu. Zawarta w pocie woda parując na powierzchni skóry pobiera z niej ciepło, zmniejszając w ten sposób zasoby cieplne ustroju. Umiejętne oddziaływanie na przebieg procesów termoregulacyjnych pozwala wpływać na stan cieplny ustroju. Złożone mechanizmy oddziaływania czynników fizykalnych na ustrój zostaną szczegółowo omówione w poszczególnych rozdzia łach poświęconych wykorzystaniu do celów leczniczych różnych pastaci energ�. 18 CIEPŁOLECZNICTWO Leczenie ciepłem polega na dostarczeniu do ustroju energ� ciepl nej, głównie drogą przewodzenia i przenoszenia. Zasłużony dla pol skiej fizykoterap�, nieżyjący już prof. dr med. Zbigniew Oszast tak okreś?ił znaczenie ciepłolecznictwa: "Energia cieplna stanowi naj silniejszy przeciwbólowy i przeciwzapalny środek doraźny, a rów nocześnie najpotężniejszy dla wszystkich czynności ustroju, jakim dysponuje fizykoterapia". WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNE ENERGII CIEPLNEJ W fizyce słowo ciepło ma inne żnaczenie aniżeli w mowie po tocznej. Używane powszechnie takie określenia, jak "woda jest ciepła" lub "dzień będzie ciepły", w ścisłym języku używanym w fizyce zostałyby zastąpione podaniem temperatury wody czy po wietrza. Słowo ciepło jest w fizyce zarezerwowane dla postaci energ� powodującej wzrost temperatury ciał ogrzewanych. Ciepłem nazywa się energię bezładnego ruchu cząsteczek oraz energię wzajemnego oddziaływ ania atomów i cząsteczek. Z punktu widzenia kinetycznej teorżi mater� ciepło utożsamia się z energią kinetyczną cząsteczek lub atomów oraz energią potencjalną icin wwzajemnego oddziaływania, czyli energią stanu skupienia. Jednostką tej energ� jest kaloria * (cal), która określa ilość ener g� potrzebnej do ogrzania 1 cm8 wody o 1 oC, ściślej nnówiąc od temperatury 14,5 do 15,5oC. Energia beżładnego ruchu atomów i cząsteczek określa tempe raturę ciała. Temperaturę można oceniać na podstawie objawów intensywności ruchu cząsteczkowego, np. zmianą objętości ciał cie kłych lub gazowych, zmianą oporu elektryeznego przewodnika lub ů Jednostką energ� cieplnej wg obowiązującego międzynarodowego syste mu miar (SI) jest dżul (J). Kaloria jest obecnie jednostką dopuszczoną przej ściowo do stosowania jako legalna, 1 cal = 4,186 J (przyp. red.). powstaniem siły elektromotorycznej między ogrzanym i nieogrza nym spojeniem dwóch różnych metali. Wymienione sposoby oceny temperatury są wykorzystane w powszechnie stosowanych termo metrach. Temperaturę mierzy się w stopniach. Używanymi skalami tempe ratury są skale: Kelvina i Celsjusza. Temperaturg w skali Kelvina liczy się od tzw. zera bezwzględnego, t = 273,16oC, w któzej to tempezaturze anie występuje żaden ruch atomów czy cząsteczek da neţgo ciała. Stąd: TK = toC ł 273,16 Podstawowymi wartościami, służącymi do określania punktu po czątkowego skali temperatury Celsjusza oraz jednostki tempera tury w tej skali stopnia, są temperatury przemiany stanu sku pienia wody, a mianowicie: temperatura topnienia lodu i wrzenia wody. WYMIANA CIEPŁA Wymianą ciepła nazywa się przenoszenie energ� cieplnej z jed nego ciała do drugiego lub z jednej części tego ciała do innej. Ilość przeniesionej energ� nazywa się ilością ciepła i wyraża zwy kle w kaloriach. Wymiana ciepła powstaje w wyniku dążności do osiągnięcia średniej wartości energ� kinetycznej bezładnego ruchu cząstek wţ=e wszystkich częściach ciała odosobnionego lub w izolo wanym układzie ciał. Wyrówvnanże może zachodzić drogą przewo dzenia, przenoszenia przez konwekcję oraz promieniowanie. Przewodzenie ciepła. Przewodzenie ciepła polega na wyrównaniu energ� kinetycznej cząstek w wyniku ich bezpośredniego zderze nia. Ten mechanizm wwymiany cieplnej jest najbardziej charaktery styczny dla ciał stałych. Przewodnictwo cieplne różnych substancji może zmieniać się w dość szerokich granicach. Tkanki ludzkie wwykazują również znaczne zróżnicowanie w zdol ności przewodzenia ciepła. Wartość współczynnika przewodnictwa cieplnego tkanek zależy w dużej mierze od ich ukrwienia. W ta beli 1 przedstawiono wartości współczynników przewodnictwa cieplnego kilku tkanek (wg Wiedemanna). 20 'l'abela 1 Współczynnik przewodnictwa cieplnego tkanek (wg Wiedemanna) Rodzaj tkanki ţ Współczynnik przewodnictwa cieplnego cal (cm ů s ů K) Tkanki dłoni w warunkach zimnego otoczenia 0,0008 Tkanki dłoni w warunkach normalnych 0,0023 Skóra mocno przekrwiona 0,0035 Skóra słabo przekrwiona 0,0012 Mięsień mocno przekrwiony 0,0015 Mięsień słabo przekrwiony 0,0012 Zarówno skóra, jak i znajdująca się pod nią tkanka tłuszczawa stanowią dobrą warstwę izolacyjną, utrudniającą oddawanie ciepła otoczeniu drogą przewodzenia. Rolę izolującą spełniają u zwierząt dodatkawo sierść i pióra. U człowieka ważną rolę izolującą spelnia odzież, a mówiąc ściślej odzież wraz z warstwą powietrza zawartą między skórą a odzieżą, ponieważ w warstwie tej odbywa się wy miana ciepła między ustrojem a otoezeniem. Przenoszenie ciepła. Dla gazów i cieczy charakterystyczny jest mechanizm wymiany ciepła przez konwekcję. Polega on na ruchu części środowiska gazowego lub ciekłego o różnych temperatu rach, powstałym w wyniku zmniejszania gęstości części środowi ska o wyższej temperaturze, które jako lżejsze unosi się ku górze. Pamiętać należy, że ruch części środowiska przyspiesza tylko wy mianę ciepła, która w tym przypadku odbywa się w istoci.e również drogą przewodzenia. Promieniowanie. Zgodnie z prawem StefanaBoltzmanna każde ciało o temperaturze wyższej od zera bezwzględnego jest źródłem promieniowania elektromagnetycznego, którego ilość jest wprost proporcjonalna do czwartej potęgi jego temperatury w skali Kel vina. Długość fali promieniowania emitowanego przez ogrzane ciało jest zgodnie z prawem Viena odwrotnie proporcjonalna do jego temperatury bezwzględnej. ţródłem promieniowania cieplnego jest ruch molekularny czą stek. Jeśli promieniowanie osiągnie jakiś nieprzenikalny dla niego ośrodek, to zostaje ono częściowo lub całkowicie pochłonięte i po woduje wzmożenie ruchu molekularnego tego ośrodka. Tak więc energia ruchu molekularnego zostaje zamieniona na energię pro 22 mieniowania elektromagnetycznego, a ta z kolei w energię ruchu mólekularnego. Rozpatrując układ dwóch ciał o temperaturze (w skali Kelvina) T1 i T2 i zakładająţc, że temperatura Ti jest większa od temperatury Tz, wżadomo, że każde z nich będzie emitowało i pachłaniało pro mieniowainie. W efekcţie ciało o temperaturze T2 będzie więcej emi towało, a mniej pochłarniało i w związku z ţtym ulegnie o.ziębieniu, ciało zaś o temperaturze T2 ulegnie ogrzan:iu. Zrztensywność wymia ny ciepła dragą promieniowania między dwoma ciałami o różnych temperaturach zależy od iclz temperatury bezwzględnej, rodzaju, wielkości i położenia. REGULACJA CIEPLNA ORGANIZMU Organizm ludzki wykazuje zdolność zachowania stałej tempera tury, od której zależy prawidłowy przebieg jego czynności. Jako tzw. nozusalną temperaturę organizmu przyjęto umownie ciepłotę skóry w dole pachowym, która wynosi 36,6oC. Należy jednak pa miętać, że temperatura skóry w różnych jej okolicach różni się znacznie od tej temperatury. Zespół mechanizmów fizjologicznych i fizycznych zapewniająţ stałą tempezaturę ustroju nazywa się regulacjcl cieplnq lub termo regulacją. Ogólnie rzecz biorąc, mechanizmy te polegają na wytwa rzaniu oraz oddawaniu ciepła przez ustrój otoezeniu. W procesie regulacji cieplnej organizmu, dla uproszczenia, wyróźśzia się regu lację fizyczną i regulację ehemiczną. Podział ten nie jest ścisły, ponieważ przy rozpatrywaniu procesów regulacji cieplnej orga nizmu nie można oddzielać czynników fizycznych od chemicznych. Mimo że stanowi on grube uproszczenie, pozwala jednak usze regować procesy, dzięki którym ustrój zachowuje stałą tempera turę. Regulacja fizyczna polega na oddawaniu przez ustrój ciepła oto czeniu drogą przewodzenia, przenoszenia, promieniowania oraz pa rowania wody zawartej w pocie. Na rycinie 1 przedstawiono drogi, którymi ustrój oddaje ciepło otoczeniu. W fizycznej regulacji temperatury organizmu odgrywają rolę następujące czynniki: 23 I. Stosunek powierzchni ciała do jego objętości. Traktując ciało ludzkie jako bryłę geometryczną, staje się oczywiste, że im bar dziej będzie ona zbliżona do kuli, tym mniejsza będzie jej powierz chnia w stosunku do objętości. Tak więc ludzie o korpulentnej bu dowie ciała mają gorsze warunki oddawania ciepła otoczeniu ze O Ń ' " Powietrze ;a i ţ r= ů Przewodzenţ‚ is Przenoszenie ţ ţ Prom<‚nirworz ś +ţ Parowon2e i Ryc. 1. Drogi oddawania ciepła przez organizm otoczeniu (wg Wiedeman względu na ograniczoną w porównaniu z objętością ciała jego po wierzchnię, która wypromieniowuje ciepło i na której zachodzi pa rowanie wody zawartej w pocie. 2. Istnienie warstwy powietrza pomiędzy powierzchnią ciała a odzieżą, spełniającej ważną rolę izolującą, zależną od jej gru bości. 3. Izolujący wpływ skóry i tkanki tłuszczowej, zależny od ich grubości. 4. Stopień unaczyni.eznia skóry, który wvlţływa na wwynniaznę ciepła z otoczeniem. Wymianę ciepła przyspiesza zwiększony przepływ krwi przez naczynia krwionośne skóry, zamknięcie połączeń żylno tętniczych oraz rozszerzenie naczyń włosowatych. 5. Wartość przewodnictwa cieplnego otoczenia, która jest mała w przypadku .pow ietrza, a duża w przypadku wody. 6. Warunki fizwţczne do parowania wody zawartej ww pocie. W wypadku, gdy powietrze otaczające jest suche, istnieją dobre warunki parowania. Przeciwnie, jeżeli otaczające powietrze jest nasycone parą wodną, parowanie może być utrudnione, a nawet niemożliwe. 7. Ruch powietrza, lţtóry ułatwia oddawanie ciepła drogą prze noszenia. W temperaturze otoczenia od 18 do 22oC organizm oddaje ciepło drogą przenoszenia i promieniowania. W tej temperaturze ustrój oddaje 7080o/o ciepła drogą promieniowania, ok. 20o/o zostaje zu żyte na zmianę wody zawartej w pocie w parę wodną, a ok. 4"/a na ogrzanie przyjmowanej wody i pożywienia. W warunkach wysokiej temperatury otoczenia lub w czasie in tensywnych zabiegów cieplnych, w których oddawwanie ciepła dro gą przenoszenia lub promieniowania jest ograniczone lub niemożli we, zostaje uruchomiony mechanizm regulacji cieplnej ustroju związany z czynnością wydzielniczą gruczołów potowych. Wystę Te,ţmperatura ustţoju o Normalna 5 ţ brenre,ţ nie nr Ć ţ ţ ::% __ ' ____ Ryc. 2. Zależność wytwarzania ciepła tţ f2 TemReratuna taţ t9 t5 oraz temperatury ustroju od tempe otoczenla ratury otoczenia (wg Wiedemanna). puj�ce wwówczas wwznnożone pocenie się jest mechanizmem obron nym zzstroju, zapobiegaj�cym przegrzaniu. Przy niewielkiej wzilgot ności powietrza otaczającego woda zaw arta w pocie paruje, pobie rając w tym celu ciepło wytwarzane przez ustrój. Pamiętając o tym, że zamiana jednego litra wody na parę wodną wymaga dostar czenia 2441 kJ (583 kcal), a jednocześnie, że człowiek wykonujący pracę fizyczną w bardzo wysokiej temperaturze może wydzielić do 21 potu zsa godzinę, łatwwo zrozumieć, jak doniosłą roI.ę odgrywają gruczoły potowve w regulacji cieplnej. Niezależnie od mechanizmów decydujących o fizycznej regulacji ciepła ustroju istnieją równżeż mechanizmy wewnątrzustrojowe, które określa się ogólnie jako regulację chemiczŠną. Regulacją chemiczną nazywa się wzmożone wytwarzanie przez 24 25 b � organizm ciepła w wypadku znacznr edeozięz e ‚m. W tYch w mechanizmów chroniących ustrój p runkach ciepło powstaje w wyniku wzmo'zhe‚nieppowoduj poţ ątl oraz skurczów mięśni szkieletowych. Ozię i kowo minimalne i nieodczuwalne skurcze mięśni szkieletowych, po których następują wyrażne i odczuwalne skurcze, określane jako 26 drżenie z zimna. Ilość ciepła wytwarzanego w procesie regulacji chemicznej zależy od temperatury otoczenia. Zależność tę przed stawia ryc. 2. Omówione mechanizmy regulacji fizycznej i chemicznej są ściśle ze sobą sprzężone. Znajdujące się w skórze receptory nerwowe zimna i ciepła wysyłają nieprzerwanie do ośrodkowego układu nerwowego impulsy informujące o stan‹e cieplnvm otoczenia. W ośrodku regulacji cieplnej organizmu, znajdującym się w pod wzgórzu, impulsy zostają przetworzone i przesłane drogą nerwów odśrodkowych układu wegetatywnego do narzędów miąższowych, gruczołów potowych i naczyń, a przez nerwy ruchowe do mięśni. Powoduje to określone odpowiedzi wymienionych układów, wpły wając na stan wytwarzania i oddawania ciepła. Na ośrodkową re gulację cieplną ustroju poważny wpływ wywiera również tempera tura krążącej krwi. Uproszczony schemat regulacji cieplnej orga nizmu przedstawia ryc. 3. WPŁYW CIEPŁA NA ORGANIZM Wpływ bodźców cieplnych na organizm zależy od następujących czynników: natężenia bodźca, tzn. różnicy między temperaturą bodźca a temperaturą organizmu, okoliczności fizycznych towarzyszących oddziaływaniu ciep ła, możliwości termoregulacyjnych ustroju, czasu działania bodźca, zmiany natężenia bodżca w czasie, powierzchni ciała, na którą działa bodziec cieplny, właściwości fizycznych środowiska wchodzącego w bezpo średni kontakt ze skórą, a mżanowicie: a) przewodnictwa cieplnego, wyrażającego się ilością ciepła przechodzącą przez warstwę danego ciała o grubości 1 cm w cza sie 1 s przy spadku temperatury równym 1 oC, b) ciepła właściwego, które określa się ilością ciepła potrzebną do ogrzania 1 g danego ciała o 1 oC, c) pojemności cieplnej, która wyraża się stosunkiem ciepła do 27 Ryc. 3. Schemat regulacji cieplnej ustroju. starczonego ciału do spowodowanej nim zmiany w jego tempera turze. Odczyn ustroju na bodźce cieplne może być miejscowy i ogól ny. Jednym z podstawowych odczynów organizmu na ciepło jest odczyn ze strony naczyń krwionośnych. Zachowanie się naczyń krwionośnych pad wpływem ciepła określa prawo DastreMorata, które brzmi: "bodźce termiczne (zimno lub ciepło), działając na du że powierzchnie skóry, powodują przeciwne do naczyń skóry za chowanie się dużych naczyń klatki piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, śledziony i mózgu wykazują odczyn taki sam, jak naczynia skóry". Zgodnie zatem z tym prawem, je'sli naczyniaţ krwionośne skóry ulegają pod wpływem ciepła rozszerzeniu, to duże naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej ulegną zwężeniu; jeśli zaś naczynia krwionośne skóry ulegną pod wpływem zimna zwężeniu, to duże naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej roz szerzają się. Odczyn naczyń krwionośnych nerek, śledziony i móz gu na bodźce termiczne działająCe na duże powierzchnie skóry jest taki sam, jak odczyn naczyń skóry. Odczyn miejscowy. Polega on na rozszerzeniu naczyń krwiono śnych i limfatyczny=ch w miejscu działania energ� cieplnej. Od czyn ten powstaje w wyniku podniesienia temperatury tkanek, po wodując zwiększony przepływv krwi, co ma znaczenie w leczeniu stanów zapalnych. Niezależnie od wpływvu na naczynia krwiono śne eiepło działa uśmierzająco na ból i powoduje zmniejszenie na pięcia mięśniowego. Bodźce cieplne o natężeniu przekraezającym granicę tolerancji tkanek mogą powodować ich uszkodzenie, czyli oparzenie. Odczyn ogólny. Jeśli organizmowi dostarczy s‹ę dużą ilość ciepła w warunkach utrudniających jego oddawanie, to odczyn wyrazi się znacznyrn podniesieniem temperatury ciała, czyli jego przegrza niem. Stan taki powoduje zmiany w wielu układach i narządach ustroju. Przegrzanie uruchamia mechanizm termoregulacyjny, związany głównie z wydzielaniem potu. Wydalanie z potem dużej ilości wody, chlorku sodowego i innych substancji mineralnych wpływa na gospodarkę wodną i mineralną ustroju i może dopro wadzić do odwodnienia tkanek oraz nadmiernego zmniejszenia stę żenia chlorku sodowego we krwi. Z tych względów należy pamię 28 tać, aby chorym poddawanym inten,sywnym ogólnym zabiegom ciepłoleczniczym podawać wodę i chlorek sodowy (sól kuchenną) w celu uzupełnienia występujących niedoborów. W stanie prze grzania ustroju przy podwyższeniu temperatury o 1 oC przemiana mater� ulega wzmożeniu o ok, 3,6Q/o, a akcja serca ulega przyspie szeniu o ok. 20 uderzeń na minutę. Zawartość tlenu we krwi tęt niczej maleje, a w żylnej wzrasta. Oddech ulega niewielkiemu przyspieszeniu. Czynność wydzielnicza nerek zależy od intensyw ności bodźca cieplnego; przy znacznym przegrzaniu ulega ona zmniejszeniu. Ważne ze względów praktycznych jest występują ce przy przegrzaniu znaczne zmniejszenie napięcia mięśni. Od czyn ten jest wykorzystywany w ciepłolecznictwie. Przegrzanie organizmu i występujące w jego przebiegu odczyny ze strony układów i narządów ustroju znajdują zastosowanie w ce lach leczniczych. Pamiętać jednak należy, że postępowanie takie wymaga dużej ostrożności oraz dokladnej znajomoścż stanu ogól nego osoby poddanej intensywnemu zabiegowi cieplnemu. ZABIEGI CIEPŁOLECZNICZE Metody lecznicze, w których wykorzystuje się bodźce cieplne, znajdują szerakie zastosowanie w fizykoterap� i balneoterap�. W rozdziale niniejszym zostaną omówione jedynie zaJţiegi ciepło lecznicze przy użyciu garącego powietrza oraz parafiny. ţAţlVIA SUCHA SZAPKOWA Zabieg wy>koniijc się w spccjalnej szafce drewnianrej, w której znajdzzje się chory, natozniast jego głowv można również wykonywać w odmienny sposób. Na skórę pokrytą cienką warstwą parafiny nakłada się zamoczoną w .parafinie pikowaną "kołderkę", składającą się z kilku lub kilku nastu warstw gazy o odpowiednich rozmiarach. Dalsze postępowa nie nie odbiega od podanego uprzednio. Jest jeszcze inny sposób wykonywania okładów pasafinowych, a mianowicie tzw. skarpetki lub rękawice parafinowe. Przez kilkakrotne zanurzenie stopy lub dłoni w parafinie uzyskuje się odpowviednio grubą jej warstwę, a następnie postępuje analogicznie, jak w okładach opisanych w yżej. Kąpiel parafinowa miejscow'a. Zabieg ten wv ykonuje się ww spe cjalnej wannie przystosowanej kształtem do końezyny górnej lub dolnej. Urządzenie ogrzewcze, znajdujące się w ścianie naczynia, umożliwia utrzyrmywanie stałej temperatury parafiny w granicach 4050oC. Czas, kąpieli wynosi 3050 min. Lecznicze działanie parafiny. Skutki lecznicze zabiegów parafi nowych są związane z właściwościami fizycznymi parafiny. Dzięki dużej pojemności cieplnej i ograniczonemu przewodnictwu ciepl nemu utrzymuje ona długo ciepło i wolno oddaje je otoczeniu. Wy kazuje ona również przy stpgn‹ęc‹u właściwość zmniejszan‹a swej ją ţatnp.lkońcţ ynęţwywviera lnzku z tym warstwa parafiny obejmu się przy wzroście obj tość n ţ ucisk, który dodatkowo zwwlęg szţyţ ţaściwość ta z ę ednep zegrzanej w czasie zabiegu koń j j strony zwiększa przekazyţoie cz tkankom ciepła, z drugiej zaś dzięki uciśnięciu n n ch j p aczyń skór y z y ţpod aokładem waha siciepła z prądem krwi. Tempe ratura skór ę od 39 do 41 C i jest opty malnBezpośwzm ţż pţ zdjęcyu ności procesów przemian t wej redni y kanko okładu parafinowego skóra jest spo cona blada i gorąca, po czym szybko ulega zaczerwienieniu w wy �beegi wwyk ţ ne nţ Właśeiwości fizyczne parafiny sprawia przy jej użyciu usprawniają krążenie w na czyniach włosowatych skóry, wzmagają procesy utleniania tkan kowego i ułatwiają resorpcję i wydalanie z tkanek toksyczoych. produktów procesu zapalnego. Wskazania. Nie odbiegają one od ogólnie przyjętych zasad sto sowania ciepła. Zabiegi parafinowe są jednak szczególnie przydat ne w leczeniu stanów zapalnych stawów i tkanek miękkich koń czyn, których kształt umożliwia wykorzystanie ucisku występują cego w ezasie stygnięcia parafiny. ,t ů Ntzylcatcrwup:a 32 ŚWIATŁOLECZNICTWO Swiatłolecznictwo jest działem fizykoterap�, w którym wykorzy stuje się promieniowanie podczerwone, widzialne oraz nadfioleto we. Stąd do światłolecznictwa zalicza się również wykorzystanie do celów leezniczych promieniowania słonecznego, czyli heliote rapię. Nazwa światłolecznictwo nie jest ścisła, goniewnż pojęcie świa tła odnosi się wyłącznie do promieniowania wywołującego u ludzi i zwierząt wrażenia świetlne. Wrażeń tych nie wywołuje np. pro mieniowanie odczerwone (ani też nadfioletowe), będące niewi aśnym rod �jem promieniowania elektromagnetycznego, czyli dzi tej samej natury co promieniowanie w paśmie wywołującym wra żenie świetlne. Umiejscowienie wymienionych rodzajów promieniowania w wiţ. mże promieniowania elektromagnetycznego przedstawia ryc. 5. Właściwości fizyczne i biologżczne wymienionych rodzajów pro mieniowania zostaną omówione w odpowiednich rozdziałach. Omówione rodzaje promieniowania elektromagnetycznego po wstają w wyniku zmian zachodzących w atomach lub drobinacłz emitującego je ciała. Promieniowanie rozchodzi się w postaci od dzielnych porcji energ�, czyli kwantów, zwanych fotonami. Zgod nie z podaną przez Plancka teorią kwantową fotony są cząsteczka mi o charakterze pola elektromagnetycznego, obdarzonyzţi okre śloną masą i energią. Nddfió<'et Śwlzţła Scheema<ţna wid2i...lne ţ Podczetwień C BĄ l00nar 200, 300 900 tiOQ IţIm 2 3 15 <ţ ţ < 3ůl0'5 2ů10'5 lů10 ţ 5ů1áţ4 3ůIOţĄ 2.IOţa ,l 1a y > z lůlG Ryc. 5. Widmo gromieniowania elektromagnetycznego w zakresie promieni nad fioletowwch i podczerwckalnym urządzenia emitujące promie niowanie podczerwone można podzielić na dwie grupy: promienniki emitujące wyłącznie promieniowanie podczerwo ne, tzw. nieświetlne generatory podczerwieni , lampy terapeutyczne, emitujące promieniowanie podczerwo ne oraz promieniowanie widzialne, tzw. świetlne generatory pod czerwieni. Do promienników emitujących wyłącznie promienie podczerwone zalicza się urządzenia, w których źródłem promieniowania pod czerwonego jest spirala z drutu oporowego, nawinięta na ceramicz ną szpulę. Szpula wraz ze spiralą znajduje się w obudowie z me talu lub innego materiału żaroodpornego, o różnym kształcie. Włą czenie spirali w obwód prądu powoduje jej rozgrzanie do tempe ratury od 500 do 880o'C, czyli tzw. temperatury czerwonego żaru. Promienie podczerwone nagrzewają jej obudowę, która staje się wtórnym żródłem długofalowego promieniowania podczerwonego. W użyciu są też urządzenia, w których źródłem promieniowania jest spirala z drutu oporowego, nawi s,sss s.. ..E".:eu i"h rţnnle z materia Ryc. 1. Przenośna lampa pro WTaZ Z IeflektOreIl1 1 jeg0 OblldOwą mieni podczerwonych [wg Jan jest umocowany na statywie, oraz lţowiaka). lampy przenośne, tzw. stołowe (ryc. 7). Omawiając ten rodzaj ţpromienników należy wymienić lampy polskiej produkcji: Helios L8, Helios L9, Emita VS700, Emita VT400 oraz Emita VT410, które są wyposażone w promienniki podczerwieni. Budowa, działanie i obsługa tych lamp zostanie omó wiona w rozdziale poświęconym promieniowaniu nadfioletowemu, ponieważ lampy te służą przede wszystkim do naświetlań promie niami nadfioletowymi. Do promienników emltujących promieniowanie podczerwone i promieniowanie widzialne zalicza się żarówki. W zależności od rodzaju żarnika, nazywanego również włóknem, żarówki te emitu ją promieniawanie o różnej długości fal. Używane w światłolecz nictwie żarówki mają różną moc i wielkość. Żarówki małe mają, zwvykle moc 60 W, średnie od 200 do 500 W, a duże ţ 1000 do 1500 W. Żarówki małe posiadają żarniki w postaci włókna węglowego, które rozgrzewa się do niezbyt wysokiej temperatury i emituje długofalowe promien‹owanie podczerwone oraz promie niowanie widzialne. Szkło żarówki może być czerwone Iub niebie skie. Spełnia ono oczywiście rolę filtra dla promieniowania widzial nego. ţarówki większe posiadają żarnik z wolframu. Żarnik taki rozżarzony do temperatury powyżej IOOOoC emituje promieniowa nie o długości fali od 400 do 4000 nm. W całości promieniowania emitowanego przez żarnik 90o/o stanowią promienie podczerwone, których największa ilość przypada na promieńiowanie bliskie, o długości fali od 800 do 160Q nm, ok. 9,8o/o na promieniowanie widzialne, zaś ok. 0,2olo na promieniowanie nadfioletowe, które zo staje pochłonięte przez szkło żarówki. LAMPY f URZĄDZENIA DO NAţWIETLAlQ PROMIENIAMI PODCZERWONYMI I WIDZIALNYMI ţródłem promieniowania w specjalnych lampach lub urządzeniach zwanych świetlankami są żarówki o różnej mocy. Lampa Solluz. Jest ona przedstawiona na ryc. 8. Zasadniczym jej elementem jest głowica. Składa się ona z obsady żarówki wraz z obudową, reflektora parabolicznego oraz tubusa o kształcie ścię tego stożka. Lampa może być wyposażona w dwa tubusy różnych rozmiarów, które dobiera się w zależności od rodzaju naświetlenia. Tubus służy do skupienia wiązki promieniowania i może być połą czony z reflektorem za pomocą zaczepów ze śrubami. Dzięki takie mu rozwiązaniu tubus można łatwo odłączyć od reflektors, co ułat wia naświetlanie dużych powierzchni ciała. Tubus jest zaopatrzony w kołnierz wyłożony korkiem, zabezpieczający chorego w czasie zabiegu przed zetknięciem z rozgrzanym metalem. Między kołnie rzem a brzegiem tubusa znajduje się prowadnica, w którą wsuwa się filtry. ó0 dl il,,;li" Wyróżnia się dwa typy lampy Sollux, a mianowicie: statywową oraz stołową, zwaną również przenośną. W lampie statywowej głowica jeszat umocowana na przegubowym wysięgniku, który można przesuwać wzdłuż rury statywu. Umiesz czony wewnątrz rury statywu ciężarek, połączony linką stalową przez znajdujący się na wierzchołku rury bloczek z częścią prze suwaną wysięgnika, równoważy ciężar głowicy. Ułatwia to jej ustawienie na określonej wysokości. W podstawie statywu znaj duje się zwykle opornik, którym można regulować żarzenie ża rówki. Pokrętło opornika, a także wyłącznik są umieszczone na obudowie podstawy. Wyposażenie podstawy w trzy kółka ułatwia przemieszczanie lampy. W lampach statywowych używa się zwy kle żarówek o dużej mocy, np. 1000 W. Lampa 5ollux przenośna (stołowaj ma analogiczną budowę gło wicy, która ma jednak mniejsze rozmiary. Głowica jest połączona z podstawą przegubowym wysięgnikiem. W tym typie lampy sto suje się żarówki o mniejszej mocy, zwykle 500 W. Lampa: przeno śna nie posiada opornika do regulacji żarzenia, a jej żarówvka jest 42 połączona bezpośrednio z przewodem, którym łączy się ją z siţ cią. Lampa Sol‹ux typu LSK i LSC. * Jest to lampa pţrodukoţraţa w wersji statywowej (LSK) i stołowej (LSC). Lampa Sollux LSK statywowa (ryc. 9) składa się z głowiţy oraz statywu na trójnożnej podstawie wyposażonej w kółka ułatwviające jej przemieszczenie. Głowica lampy o kształcie walca stanowiąca obudowę promien nika, osadzona jest obrotowo na widełkach przemieszczanych wzdłuż kolumny statywuza W tylnej części głowicy znajduje si.ę wyłąeznik sieciowvy i regulator napięcia, w przedn‹ej zaś jej częścż szczelina do osadzenia filtru oraz regulator przysłony zmieniającej ilość padającego promieniowania. Ustawienie głowicy na odpo wiedniej wysokości uzyskuje się specjalnym pokrętłem przez zwol nienie hamulca eliminującego ruch widełek wzdłuż kolumny sta tywu. Właściwy kąt nachylenia głowicy umożliwiają pokrętła usy tuowane w miejscu połączenia .głowicy z wwidełkami. Promiennik lampy wytwarza promieniowanie podczerwone oraz widzialne. Ma ksymalne natężenie promieniowvania podczerwwonego przypada na długość fali około 1400 nm, odpowżadającej krótkofalowemu pro mieniowaniu podczerwvonemu, które wnika głębiej wv tkanki aniżeli promieniowanie średnżo i długofalowe. Lampy Sollux wyposażone są w komplet filtrów ze szkła uwio lowego koloru czerwonego i niebieskiego. Szkło koloru czerwone go przepuszcza promienie podczerwone i promienie widzialne czer wone, natomiast szkło koloru niebieskiego przepuszcza głównie niebieskie promienie widzialne. Filtry są zbudowane z prostokąt nych płytek szklanych, zamocowanych w ramce metalowej. Bu dowa taka zabezpiecza szkło przed pęknięciem. Lampę Sollux na statywie wykorzystuje się do naświetlazi du żych powierzchni skóry. Jest oczywiste, że nie używa się wów; czas tubusa. Naśwwietlania takie wykonuje się zwykle z odległości 100 em. Ważne jest, żeby reflektor ustawić w taki sposób, aby z jednej strony śwwiatło obejmowało równomiernie naświetlaną po wżerzchnię, z drugiej zaś ustaw‹enie głowicy uniemożliwiało opa rzenie chorego oce<łamkanni szkła w wypadku pęknięcia żarówki. Do " Prod>ţkowana przez Zakłady Aparatury Elektromedycznej i Precyzyjnej "ZALIMP' w Warszawie. 43 Ryc. 8. Statywowa lampa Sollux. Ryc. 9. Lampa Sollux statywowa typ LSK. naświetlań miejscowych przy użyciu tego typu lampy stosuje się tubus, ograniczając w ten sposób wiązkę promieniowania. Odle głość od otworu tubusa do powierzchni naświetlanej wwynosi zwy kle od 40 do 50 cm. Należy jednak dodać, że odległość ustala się, uwzględniając wrażliwość chorego na ciepło. W naświetlaniach tych można używać filtrów, których rodzaj dobiera się w zależno~ ści od wskazań, Pamiętać należy, że filtr niebieski ogranicza od działywanie promieni podezerwonych. Poza tym śwviatło niebieskie działa uśmierzająca na ból i z tego względu znajduje zastosowanie w leczeniu nerwobólów i przeczulicy. Filtr czerwony stosuje się w naświetlaniu stanów zapalnych tkanek miękkich, leczeniu trudno gojących się ran, w przypadku wystąpienia nadmiernego odczynu rumieniowego po naświetlaniu promieniami nadfioletowymi oraz w leczeniu odczynów skóry po terap� promieniami rentgenowski mi. Do naświetlań miejscowych używa się również przenośnej lam py Sollux; ze względu na mniejszą moc żarówki naświetlania wy konuje się z mniejszej odległości. Lampa Minina. Jest to prostej budowy lampa, używana do naświetlań miej scowych (ryc. 10). Składa się z parabolicznego reflektora, umocowanego na drewnianym uchwycie. Wewnątrz reflektora jest umieszczona żarówka z żarni kiem węglowym. W zależności od potrzeby może to być żarówka koloru czer wonego lub niebieskiego. Reflektor jest zaopatrzony w kołnierz ze złego prze wodnika ciepła, zwykle korka lub drewna, co zabezpiecza chorego przed zetk nięciem z rozgrzanym metalem. Z uchwytu jest wyprowadzony przewód, któ rym łączy się lampę z siecią. 8wietlanki są urządzeniami do naświetlań promieniami podczer wonymi i wv,iţlzialnymi, w których źródłem pramieniowania są Licz 44 Ryc. 10. Lampa Minina. ityc. I1. 8udka Polanb. ne żarówki, umieszczone wewnątrz obudowy o różnym kształcie. Rozr"żnia się świetlanki częściowe i całkowite. Budka Polano jest przedstawiana na ryc. 11. Składa się ana z obudowy wykonanej z mţateriału źle przewodzącego ciepło. Po wewnętrznej stronie obudowy jest umieszczonych kilka szeregów porcelanowych opraw wraz z żaróww=kami. Są to żarówki z wvłóknem węglowym, których kolor dobie ra się w zależności od potrzeby. Pod każdą żarówką znajduje się niklowana płyta, odbijająca emi towane przez nią promieniowa nie. Liczba żarówek zależy od rozmiarów świetlanki i może wy nosić od 8 do 24. Na obudowie znajduje się dwu lub cztŠropo zycyjny wyłącznik, umożliwiają cy kolejne włączanie szeregów żarówek. Naświetlanie częściowe przy użyciu budki Polano wyko nuje się w następujący sposób: nad częścią ciaţta chorego pod dawaną naświetleniu, np. kończy czy tulowiem, ustawia się świetlankę. Okolice skóry, które nie mają być naświetlane, osła RYc. 12. Swietlanka SoIar (wg Ko narskiej). 45 nia się serwetą. Otwory budki zakrywa się kocem, a następnie włącza stapniowo odpowiednią liczbę żarówek. Należy przestrzec cńorego, aby nie poruszał się w czasie naświetlania, ponieważ może ulec oparzeniu na skutek zetknięcia ze szkłem żarówek. Tem peratura wewnątrz budki wwynosi od 40 do 60oC. ţţT czasie zabie gu należy kontrolować doznania i samopoczucie chorego, który powinien odczuwać przyjemne ciepło. Celem zwiększenia cieplnego oddziaływania świetlanki można wXcierać pot gromadzący się na skórze, przeciwdziałając w ten sposób jej ochładzaniu. Czas zabiegu wynasi od 20 do 30 min. Po zabiegu skóra jest zaczerwieniona, o charakterystycznym pla mistym rysunku. Jeśli w czasie naświetlania wystąpi znaczne przy spieszenie tętna lub duszność, zabieg należy przerwać. Swietlanka ogólna (nazywana również komorą Kelloga lub Solarem) jest to ţ.';I'., zwykle komora w kształcie ośmiościennego prostopadłościanu, 0 rozmiarach umożliwiających choremu przebywanie w niej w pozycji siedzącej (ryc. 12). Zbudowana jest z materiału źle przewodzącego ciepło, zwykle drewna. Wewnątrz komory na każdej ze ścian są umieszczone rzędy żarówek, zwykle od 36 do 48. Specjalny przełącznik umożliwia kolejne włączanie rzędów żarówek. Chory ţ 2ţ:wchodzi do komory przez drzwiczki znajdujące się w przedniej jej części. Na stępnie zamyka się drzwiczki i przymyka ruchome części stropu komory. Gło ws chorego znajduje się na zewnątrz, dzięki otworowi znajdującemu się w stro pie komory.ţarówki włącza się stopniowo, aby przyzwyczaić chorego do na raytającej temperatury. Temperaturę wewnątrz komory kontroluje się za pomocą tezmometru umocowanego na obudowie. Naświetlania za pomocą świetlanki So ‹i;'. las należą do intensywnych zabiegów cieplnych. Z tego powodu w czasie za 'biFgu konieczne jest zwracanie bacznej uwagi na zachowanie się i samopoczucie chţrego. Po zakończeniu naświetlania wykonuje się letni natrysk, a następnie okrywa chorego kocem. Powinien on odpoczywać ok.3040 min. ţwietlankę Solar wykorzystuje się w leczeniu nerwobólów, przewlekłych zapaleń stawów orţţz w przewlekłych zatruciach metalami ciężkimi. Świetlanka Solar nie znaj duje obecnie szerszego zastosowania w lecznictwie. OGÓLNE ZASADY OBOWIĄZUJsĄCE PRZY NASWIETLAilTdACH PaOMIENIAMI PODCZERWONYMI N3leży ściśle przestrzegać zaleceń lekarza specjalisty. Aparatura musi być skutecznie uziemiona. Nie wolno umieszczać laţzp w pobliżu urządzeń wodociągowych, ponieważ jednoczesne detknięcie obudowy lampy i urządzenia wodociągowego może gro ziţ porażeniem prądem elektrycznym. Przy wykonywaniu naświetlań okolic twarzy i klatki piersiowej nţleży chronić oczy chorego okularami ochronnymi. Osoba wykonująca zabiegi światłolecznicze przy użyciu promie ni godczerwonych jest obowiązana nosić ciemne okulary p rzediwţ słoneczne, ponieważ promienie te są jednym z czynników wywo łujących zaćmę. Przy wykonywaniu zabiegów śwviatłoleczniczych należy liczyć się z możliwością oparzenia. O takim przygadku należy natych miast powiadomić lekarza, który udzieli właściwej pomocy. W czasie zabiegów należy bacznie obserwować chorego, który powinien informować osobę wykonującą zabiegi o swoich dozna niach i samopoczuciu. Wskazania do leczniczego stosowwania promieni podezerwvonych. Promienie podczerwwone stosuje się w leczenżu: przewlekłych i podostrych stanów zapalnych, w których moż liwe jest miejscowe stosowanie ciepła, przewlekłych i podostrych zapaleń stawów oraz zapaleń oko łostawowych, nerwobólów oraz zespołów bólowych, stanów po przebytym zapaleniu skóry i tkanek miękkirh pa chodzenia bakteryjnego. ů Naświetlania promieniami padczerwonymi można stosowůvać jako zabieg wstępny przed masażem oraz jontoforezą. Przeciwwskazania do stosowania promieni podczerwonych są ta kie same, jak do stosowania ciepła, co zostało już omówione w roz dziale poświęconym cieplolecznictwu. Warto jednak podkreślić, że omawianych zabiegów nie wolno wykonywać w niewydolności krążenia, czynnej gruźlicy pluc, skłonności do krwawień, zaburze niach w ukrwieniu obwodowyah części kończyn, w stanach go rączkowych, w ostrych stanach zapalnych skóry i tkanek miękkirh oraz w stanach wyniszczenia. PROMIENIOWANIE NADFIOLETOWE Promieniowanie nadfioletowe jest niewidzialnym promienżowa niem elektromagnetycznym o długości fali od 400 do 100 nm. W widmie promieniowania elektromagnetycznego jest ono umiej scowione między obszarem fioletu widma widzialnego a tzw. mięk kimi promieniami rentgenowskimi. Promieniowanie nadfioletowe określa się skrótem UV, od słów angielskich ultraviolet. 4? I.,, .'..., PObZIAţ I WţASCIWOSCI PSOMIENIOWANIA NADPIOLETOWEGO Ogólnie przyjęty podział promieniowania nadfioletowego jest uwa runkowany jego działaniem biologicznym. W podziale tym wy różnia; się trzy obszary, a mianowicie: obszar A o długości fali od 400 do 315 nm, obszar B o długości fali od 315 do 280 nm, obszar C o długościi fali od, 280 do 200 nm. Tak zwane promieniowanie nadfioletowe Schumanna, o długości fali od 100 do 200 nm, nie ma większego znaczenia dla biolog� i medycyny, ponieważ będąc pochłaniane przez powietrze i parę wodną, może rozchodzić się tylko w próżni. Granica między obszarem A a obszarem B, odpowiadająca dłu gości fali 315 nm, jest uzasadniona ograniczonym już oddziaływa niem biologicznym promieniowania o tej długości fali. Granica zaś między obszarem B a ubszarem C jest uzasadniona minimalną zdol nością wywoływania rumienia w skórze ludzkiej przez promienio wanie o długości fali 280 nrm. Zgodnie z teorią kwantową promieniowanie nadfioletowe rozcho dzi się w postaci kwantów energ�. Energia kwantów promieniowa nia nadfioleżowego zależy od długości fali. Im krótsza jest długość fali, a tym samym większa częstotliwość, tym większą energię wy kazują kwanty promieniowania nadfioletowego. Dzięki dużej ener g� kwantów promieniowania nadfioletowego wywołuje ono skutki biologiczne i chemiczne, które nie występują przy działaniu światła widzialnego. Przepuszczalność różnych substancji dla promieniowania nad fioletowego jest zróżnicowana. Bardzo dobrą przepuszczalność wy kazuje kwarc, który pochłania promieniowanie o długości fali Tabela 2 Długość fali promieniowania nadfioletowego przenikającego przez różne ośrodki Szkło kwarcowe od 180 nm Powietrze od 185 nm Szkło okienneod 320 nm Fittr Woodaod 313 do 405 nm Szkło ChanceCrookesapochłania promienie readfioletowe 48 krótszej od 180 nzn. W tabeli 2 zestawiono porównawczo zdolnośó przenikania promieniawania nadfioletowego przez szkło kwarcowe powietrze, szkło okienne, filtr Wooda oraz szkło ChanceCrookesa. Wymieţnio,ny w tabeli filir Wooda jesţt abudowany ze szkła z do datkiem tlenków niklu i potasu. Jest on używany w lampach kwar cowych diagnostycznych do wyeliminowania promieniowania wi dzialnego i uzyskania promieniowania nadfioletowego o długości fali określonej przenikliwością tego ośrodka. Właści'wość szkła ChanceCrookesa, wyrażająca się pochłania n.iem promieniowania nadfioletowego, pozwala stosować je w oku larach ochronnych. Tabela 3 Ilość promieniowania nadfioletowego pochłoniętego w stosunku do przepuszczo oego w procentach przez warstwy skóry ludzkiej (wg Bochema) Grubość warstwy skóry w mm Warstwa rogowa naskórka 0,03 Warstwa podstawna naskórka 0,05 Skóra właściwa 2,0 Tkanka podskórna Promieniowanie nadfioletowe wykazuje ograniczoną zdolność przenikania w głąb tkanek ludzkich. Skóra ludzka pochłania pró mieniowanie nadfioletowe w zakresie wrszystkich jego obszarów, w zasadzie jednak tylko do głębokości 2 mm, Głębiej może wnikać promieniowanie o długości fali powyżej 450 nm. W tabeli 3 przed stawiono zdolność pochłaniania i przepuszczania promieniowania nadfioletowego przez różne warstwy .skóry ludzkiej. Ilość promie oiowania działającego przyjęto za 100ţ/o, a w rubrykach odpowia dających warstwom skóry podano ilości pochłoniętego i przepu szczonego przez nie promieniowania. Z tabeli 3 wynika,: że promieniowanie nadfioletowe o długości fali 200 nm zostaje całkowicie pochłonięte w warstwie rogowej naskórka. Najgłębiej sięga proznieniowanie o długości fali 400 nm, które prawwie całkowicie zostaje pochłonięte dopiero na głębokości 2 ţ. Należv pamiętać, że część promieniowanża nadfioletowego pada ţ Fizyko!erapia 49 jącego na skórę zo,staje odbita. Ilość promieniowania ulegająca odbiciu zależy od kąta padania, stanu skóry oraz długości falis DZlAŁANIE BIOLOGICZNE I WPŁYW PROMIENIOWANIA NADFIOLETOWEGO NA ORGANIZM LUDZKI Fotochemiczne właściwości promieniowania nadfioletowego. Re akcjami fotochemicznymi nazywa się reakcje chemiczne zacho dzące pod wpływem światła. Mogą one powodować powstanie no wych ztwţiązków reakcjami tymi są: fotosynteza, utlenżanie lub redukcja oraz rozpad danego zţwvţiązku na związki ţo mniej zło żonej ţbudowie; jest to fotoliza. Do reakcji foţtochemiczaţych zalicza się rówxnież fotoizomeryzację, czyli powstanie pod wpływem świat ła związkóww o analogicznym cząsteczkowym wzorze sumarycz nym, lecz o różnej budowie ‹ różnych właściwościach fżzy=cznyclţ i chem‹cznych. Wiele odczynów i skutków biologicznych zachodzących ww ustro ju pod wpływem promieniowania nadfioletowego jest związanycb przyczynowo z reakcjami fotochemicznymi. Należą do nich; po wstawanie w skórze rumienia fotochemicznego, tworzenie w niej pigmentu, wytwarzanie witaminy D oraz wpływ związków che micżnych uczulający ustrój na światło. Działanie bakteziobójcze promfeni nadfioletowych polega również na zachodzących wN bak teriach reakcjach fotochemicznych. Rumżeń fotochemiczny. Rumieniem fotochemicznym nazywa się odczyn skóry na działanie promieni nadfioletowych, wyrażający się jej zaczerwienieniem w wyniku rozszerzenia naczyń krwiono śnych. Zależność odczynu rumieniowego skóry od długości falś promieniowania nadfioletowego przedstawia ryc. 13; wynika z niej, że najsilniej wyrażone właściwości wywoływania odczynu rumie niowego wykazuje promieniowanie o długości fali 297 nm oraz 250 nm. W mechanizmie powstawania rumienia fotochemicznego można wyróżtnić dwa okresy: W pierwszym okresie w wyniku pochłonięcia energ� promie niowania nadfioletowego przez białko komórek warstwy kolczy stej na.skórka dochodzi do jego denaturacji, a w następstwwie tegQ uszlţodzenia tych komórek. 50 W drugim okresie z uszkodzonych komórek wydzielają się związki wykazujące właściwości rozszerzania naczyń krwżonoţ śnych. Związki te, o działaniu podobnym do histaminy, nazywa się substancjami H Iub związkami histaminopodobnymi. Mów‹ąc ści ślej; substancje H tworzą się w drodze fotochemicznej dekarbo icsylacji kwasu aminohistydynowego do jednej z najbardziej czyn nych amin histydyny. Związki te przenikają do skóry właściwej, ţn gdzie powodują rozszerzenie i zwięk szenie przepuszczalności naczyń włosowatych skóry właściwej. Zwiększenie przepuszczalności na czyń prowadzi do przejścia osocza do przestrzeni międzykomórkowych o. naskórka i skóry właściwej, powos diţ,jąc obrzęk .skóry. .wůţr wypadku ţ' sţ nagromadzenia się płynu przesięko wego między warstwami naskórka ź powstają pęcherze wypełnione pły nem stirowicżym. Bardzo duże daw Ofuqaść fali w nm. ki promieniowania nadfioletowego, przekr�cżające próg tolerancji skó Ryc. 13. Skuteczność wywoływa ry, mogą powodować nieod nia odczynu rumieniowego przez wzaCal promieniowanie nadfioletowe w ne uszkodzenie komórek naskórka zţeżności od jego długości fali , (wg Eckerta). ś n...wet skóry właściwej, co w na stępstwwie prowadzi do ich martwicy. Czas, jaki upływa od chwili ekspozycji na promienie nadfioletowe do wystąpienia pierwszych objawów rumienia, nazywa się okresem utajenia. W okresie tym w wyniku reakcji fotochemicznych wytwarzają się substancje, któ re następnie ulegają wolnemu wydżielaniu z komórek i osiągają najwwyższe stężenie w fazie maksymalnego nasilenia rumienia. Okres trwania utajenia zależy od wielu czynników, główwnie jed ssak od dawki, długości fali promieniowania nadfioletowego oraz wrażliwości osobniczej. nY �cze f oto 1 emiczny cechuje charakterystyczny rozwój, zwa j ewo ucją, w którym wyróżnia się następujące fazy: okres utajenia, trwający od ś do 6 godzin, okres narastania rumienia, obejmujący czas od wystąpienia 51 ierwszych objawów zozszerzenia naczyń krwionośnych do osiąg niţcia maksymalnego nasilenia rumienia, które występuje w 6 do 24 godzin oţl ekspozycji, w zależności od dawki promieniowania nadfioletowego, okres ustępowania ruznienia, którego czas trwania jest rów nież uzależniony oů3 dawki promieniowania; po słabych dawkacYţ trwa on kilka godzin, a po dużych nawet kilka dni. i i o I,. 3 o ţ> � : Ii ţţ. . . !N Czas g _ j , okres Ryc. 14. Ewoluc a rumieŚ ia ţţaţ �e[wg Konarskiej),okres uta enia ll narastania, lll okres u ęp Ewolucję rumienia fotochemicznego przedstawia ryc. 14. W następstwie rumienia fotochemicznego dochodzi do zgrubienia naskórka, jego łuszczenia się oraz zbrunatnienia skóry w wyniku gromadzenia .się w niej pigmentu. Wpływ promieniowania nadfi y letowego na pigmentację skóry został szczegółowo omówion w dalszej części niniejszego rozdziału. Intensywność rumienia fotochemicznego zależy od wielu czyn ników, a mianowicie: długości fali promieniowania nadfioletowego, intensyw.vności emisji źródła promieniowania, czasu napromieniowania, odległości skóry od źródł,a promieniawania, ponieważ natę promieniowania maleje z kwadratem zwiększania odległo żenie ţi: ści, wrażliwości skóry, która zależy głównie od grubości naskór ka, stanowiącego przeszkodę w przenikaniu promieni nadfioleto wych a także okolicy ciała, co przedstawia ryc. 15, wrażliwości osobniczej, zależnej od karnacji skóry i wieku; blondyni i rudzi są bardziej niż bruneci wrażliwi na działanie pro mieni nadfioletowych, dzieci natomiast są bardziej wrażliwe niż osoby w wieku zaawansowanym, wpływu niektórych leków, działających ogólnie i miejscowo, oraz niektórych związków chemicznych. Duże znaczenie praktyczne ma znajomość wpływu prozniezllowa nia podczerwonego na ewolucję rumienia fotochemicznego. WpływN ten jest uzależniony od czasu, w jakim miała sniejsce ekspozycja. na promienie nadfioletowe. Jednoczesne zastosowanie promieni pods czerwonych i nadfioletowych wzmaga odczyn rumieniowy, pods czas gdy naświetlenie promieniami podczerwonymi po uprzedniej ekspozycji na promienie nadfioletowe odczyn ten wvybitnie osłabia. Ryc. 15. Wrażliwość różnych okolic skóry na działanie pro mieniowania nadfioletowego. Wyróżniono pięć stopni wraż liwości: największa 1, naj mniejsza 5 (wg Kowarschi ka za Konarską). Jeśli natomiast naświetlenie pś omieniami nadfioletowymi jest do konane po uprzednim oddziaływaniu promieni podczerwonwch, ta odczyn skóry jest wzmożon p wonymi skór w Yů Naświetlenie romieniamż podczers y, której w ystępuje rumień fotochemiczny, powwo diţje jego osłabienie i szybsze ustępowanie. Należy pamiętać; że odczyn rumieniowvy skóry może być znacznie osłabiony, a nawe't pniesiony w przypadkach, gdy wwystępują uszkodzenia i stany zas alne nerwów. Rumień fotochemiczny wykazuje wiele charakte rystycznych cech, odróżniających go od rumienia cieplnego, wy stępującego w skórze po naświetlaniu promieniami podczerw=on mi. Rumień cieplny występuje w czasie napromienienia, podc ś gdy rumień fatochemiczny wykazuje opisaną wyżej ewvolucję, któ rej najbardziej charakterystyczną cechą jest występowanie okresu I 52 utajenia. Istnieją również zasadnicze różnice w wyglądzie. Ru mień cieplny ma wygląd plamisty, podczas gdy rumień fotoche micznyů jest jednolity; nasilenie zaczerwienienia skóry zależy od stopnia odczynu. ţcisłe ograniczenie rumienia fotochemicznego do powierzchni skóry poddanej naświetleniu różni go od rumienia cieplnego. Tworzenie pigmentu. W następstwie napromienienia skóry pro mieniami nadfioletowymi dochodzi do jej brunatnego przeb...rwie nia, zwţanego pigmentacjc€. Zależy ona ţoel grţomad,zenia się barwni ka, zwůwranego melaniną lub pigmentem, w waTstwie podsţtawowej naskórka. Pigmentacja skóry, określana popularnie jako "opaleniz na", zależy od dawki promiez� nadfioletowych oraz dlugości ich f�li. Stwierdzono, że najsilniej wyrażoną właściwość wytwarzania w skórze pigmentu wykazuje promieniowanie o długości fali od 290 do 330 nm. Mechanizm powstawania pigmentu, a ściślej mówiąc przebi‚g reakcji fotochemicznych, nie jest jeszcze w pelni wyja śniony. Przyjmuje się, że pigment powstaje w komórkach znajdują cych się w n�skórku, zwanych melanoblastami, w wyniku działa nia energ� promieniowania nadfioletowego. Związek, z którego powstaje pigment, nazyţwra się promelaninq lub propigmentem. Jest nim prawwdopodobnie bezbarwny aminokwas tyrozyna, zawarta w wymienionych wyżej melanoblastach. W wyniku utlenienia ty roţzyny przez enzym, zwazsy tyrozyn,azcf, pţowstaje również bez barw2Tny zw iązek nazywany w skrócie DOPA (3,4dwuhydroksy fenvloalanina). Pod wpływem promieni nadfioletowych zóstaje uczynniony enzym dopaoksydaza, który w obecności jonów mie dzi, spełniających rolę katalizatora, powoduje polimeryzację i utle rzier2e DOPA do brunatnego barwnika melaniny. Barwnik ten wędruje do powierzchownych warstw naskórka i zmienia barwę skóryů. Rola pigmentaeji skóry nie jest wyjaśniona. Pogląd, jakoby ziarenka pigzzientu tworzyły naturalny "parasol", chroniący glęb sze wůarstwwry naskórka przed promieniowaniem nadfioletowym, nie znajduje pełnego uzasadnienia; wiadomo bowiemţ że odczynem ochśonnym skóry na promienie nadfioletowe jest zgrubienie na skórka, głównie jego warstwy rogowej. Najlepszym dowodem te go jest fakt, że rumień fotochemiczny nie występuje na dłoniach i podeszwach stóp, których skóra posiada bardzo grubą warstwę rogawą naskórka. Przebarwienie skóry w wyniku działania promieni nadfioleto wych zależy od wielu czynników, spośród którycń istotną rolę na: leży przypisać ilości zawartego w skórze propigmentu, stanowią cego materiał, z którego powstaje pigment. Ważną rolę odgrywa również karnacja skóry, która jest niejako wypadkową grubości naskórka, unaczynienia skóry oraz ilości zawartego ww niej pigs mentu. Tak więc w jasnej skórze blondynów pigmentacja po rus mieniu fotachemicznym jest zwykle słabo wyrażona, w odróżnie niu od ciemnej skóry brunetów. Należy pamiętać;' że pigmentacţa występuje również w następstwie działania promieni podcźer2vo nych oraz promi.eni rentgenowskich Tak zwana opalenizna, która powstaje w wyniku działania na skórę promieni sloneczrżych, jest wynikiem łącznego dzialania promieni nadfioletowwych, widzialnych i podcżerwonych. Wytwarzanie związków przeciwkrzywiczych. W organizm�ch zwierzęcych i roślinnyCh występują w małych ilościach zwiţzki organiczne zwaţne stesolami. Są to wielopierśeieniawe alkohole alż cykliczne. Sterole występujące wr organizmach zwierzęcych nazy> wa się zoosterolami, występujące w arganizmach roślinnych fito sterolami, a występujące w grzybach mikosterolami. Niektóre z tyćh związków, zwane prowitaminami D, mogą pod wpływem po chłorniętego przez nie proznienżowania nadfioletowego o długośri fali poniżej 320 nm zmieniać nieznacznie strukturę cżąsteczkiţ i w wyniku tego uzyskać właściwości zapobiegania i leezenia krzy wicy. Związki te nazywa sżę witaminami D. Wyróżnia się witaminy D2 i Ds. Witamina Dz powstaje pod wpływem pro mieniowania nadfioletowego ze sterolu roślinnego, zwanego ergosterolem, zaś witamina Ds (cholekalcyferol) występuje w organizmach zwierzęcych, a jej pro witaminą jest sterol zawarty w wydzielinie gruczołów łojowych ludżi i zwie rząt, a mianowicie 7dehydrocholesterol. U zwierz t witamina Ds dostajś si . a do us roju dzięki zlizywaniu jej z sierści, u ludzi zaś wchłani� się przez skór ę Witaminy D można uzyskać przez naświetlanie promieniami nadfiolefow mi produktów roślinnych i zwierzęcych, wymaga to jednak dużej ostrożności y , po nieważ zbyt intensywne ich naświetlanie prowadzi do wytworzenia steroli o wvła ściwośeiach toksycznych, tzw. toksosteroli. Z tych względów stosowane dawuniej tzw. witaminizowanie produktów spożyw2zych przez ich naśwżetlanśe pr2mie niami nadfioletowymi nie znajduje obecnie szerszego zastosowania. Ostatnie ba dania wykazały, że substancją czynną, odpowiedzialną za wchłanianie i zze mianę wapnia, nie jest bezpośrednżo witamina Ds (cholekalcyferol), Iecz �ejpme tabolit.(Ulega ona bowiem w wątrobie hydroksylacji do 25hydrokswcholekţ?cy ferolu 25HCC): w tej postaci krąży we krwi w połączeniu z bia3kiem, a następni‚ w nerkach ulega dalszej hydroksylacji do 1,25dwuhydroksycholekalcy ferolu (1,25DHCC). Witamina D8 (cholekalcyferol) wątroba 25hydroksycholekalcyferol nerki ţ jelita 1,25dwuhydroksycholekalcyf erol ţ kości Właśnie ten metabolit, będący właściwie hormonem produkowanym przez oerki, jest. substancją usprawniającą wchłanianie wapnia w jelitach oraz jego mobilizację w kościach. Niedobór witaminy D w usţtroju ţwryweołuJe u ţeci zespół kli ożozny, zwwany krzywicd. W zespole ţtym dochodzi do zabuzzenia prawidłowego stosunku między wapniem a fosforem w ustroju. Zaburzenie to powstaje w wyniku upośledzonego wchłaniania wap nia w przewodzie pokarmowym oraz wzmożonego wwydalania fo sforu przez nerki. Stan taki powoduje gorszą mineralizację koścn, czyli ich weysycenie solami waprţia i foţforu. Prowadzi to do zmiękczenia kości długich i płaskich, które w wyniku działających na nie obciążeń ulegają takim zniekształcenżom, jak koślawe ko lana, pałąkowate golenie, skrzywienie boczne kręgosłupa i zniek ształcenie klatki piersiowej. W krzywicy na skutek przerostu chrząstek wzrostowych w miejscu połączenia części kostnej z czę ścią chrzęstną żeber powstają zgrubienia, dające obraz tzw. różan ca krzywiczego. W obrębie kości ciemieniowwych stwierdza seę obszary podatne na ucisk. Brak witaminy D wpływa również ujem nie na rozwój zębów i usposabia je do próchnicy. Zawartość wůitaminy D w produktach spożywczych jest mała, stąd zachodzi konieczność poddawania dzieci działaniu światła sło necznego lub promieniowania nadfioletowego emitowanego przez lampy kwarcowe, aby w ten sposób uzupełnić niedobór witami ny D. Problem ten nabiera szczegţlnego znaczenia w krajach Pół nocy, w których kąt padania prom.ieni słonecznych jest mały, a dni krótkie. Wżrastające uprzemysłowienie i towarzyszące mu zapyle nie powietrza stwarza rówrzzież swego rodzaju barierę dla promieni nadfioletowţych słońca, ograniczając ich oddziaływanie przeciw krzywicze. Uczulenie na promienie nadfioletowe. Działanie związków che micznych uczulających na promienie nadfioletowe polega na wywoływaniu w organizmie określonych skutków biologicznych, któ re nosmalnie nie występują przy działaniu nań promieniowwania o; danej długoścż fali. Związek uczulający nie bierze bezpośrednie go,udziału w tych reakcjach, a jest jedynie przenośnţ.kiem energ� na składniki reakcji. Reakcje te zachodzą w obecności tlenu. Uczulenie na promienie nadfioletowe powstaje w wyniku po chłonięcia przez naskórek promieni nadfioletowych o określonej długości fali przy jednoczesnym wpływie związku, który powodu je uczulenie. Mechaanizm działaţrzia związków uczulających wyjaśni� tzw. efekt ţ fotodynamiczny, polegający ana asszkadzaniu lub niszczeniu mikro ţ organizmów przy użyciu tych związków. Wiadomo, że w normal ţ nych warunkach bakterie zostają zabijane przez promieniowwanie r f oţ długości fali 260 nm. Ten sam efekt można uzyskać przy użycżu " prom.ieniowania o dlugości fali 518 nm, jeśli doda się jednocześnie do kultury bakter� roztworu eozyny, nawet w bardzo słabym roz ćieńczeniu. Uczulenieţ na światło stanowi przyczynę wielu chorób skóry i pO wstaje w wyniku działania związków chemicznych wprowadzo nych do ustroju lub w nim powstających. Do związków uczulają ţ cych na światło należą: eozyna, trypaflawina, róż bengalski, po chodne antracenu, błękit metylenu, sulfonamidy i wiele innych. Dzfałanie bakteriobójcze promieni nadfioletowych. Skuteczne ţ właściwości bakteriobójcze wykazują promienie nadfioletowe o długości fali 250 do 270 nsn, spośród których najbardziej aktyw ne jest promienżowanie o długości fali ok. 254 nm. Działanie bakte s'iobójcze promieni nadfioletowych jest uwarunkowane pochłonię ci‚m przez bakterie dostatecznej ilości energ�. W wyniku reakcji ffltochemicznych dochodzi do zmian w strukturze białek baktez� I zahamowania ich procesów życiowych. Bardzo wrażliwe na pro nnieniowanie nadfioletowe są maczugowce błonicy, prątki gruźlicy, pałeczki okrężnicy, pałeczki duru brzusznego i gronkowce. Bakte siobójcze działanie promieniowania nadfioletowego jest wykorzy Stywane do wyjaławiania pomieszczeń, narzędzi, wody itp. Do tych celów używa się specjalnych lamp, wyposażonych w palniki emi tujące promieniowanie o silnych właściwościach bakteriobójczych (i'yc. 24). wpływ promIeni nadfioletowych na organizm ludzki. Wpływ promieni nadfioletowych na organizm jest złożony, jeszcze w wielu szczegółach nie wyjaśniony. Y podkreślenia wymagają jednak te skutki biologicznego oddział Hrania, które mają znaczenie dla leczniczego stosowania promieni nadfioletowych. Działanie pramieni nadfioletowych na skórę zależy w głównej ierze od zachodzących w niej reakcji fotochemicznych. Do naj ważniejszych należy reakcja tworzenia ciał histaminopodobnych, apisana w części niniejszego rozdziału poświęconej powstawaniu rumienia fotochemicznego. Skóra poddana działaniu promieni nadfioletowych staje się lepiej ukrwiona, bardziej elastyczna i mniej podatna na zakażenie. Pod wpływvem tych promieni, zwłaszcza o dłuższej fali, występuje też szybszy rozrost komórek naskórka oraz zwiększenie liezby białych krwinek w miejscu naświetlania. Dzięki temu naświetlanie promie niami nadfioletowymi stosuje się w leczeniu ran i trudno gojącYch si awrzodzeń, jak owrzodzenia troficzne, odleżyny czy owrzodze n � wv przebiegu żylakowatości podudzi. Do tych celów stosuje się promieniowanie o fali dłuższej niż 280 nm, poţeważ promieniowa nie o fali krótszej niż 280 nm mimo silnie wyrażonego działania bakteriobójczego powoduje jednak uszkodzenie naskórka lub tkan ki ziarninowej. ran czy owrzodzeń. Tabela 4 Zmiany w organizmie wywołane promieniowaniem nadfioletowym przemiana matersi pżzemians mineralna Gruczoły w yţielania wewnętrznego Układ óddechowy Układ krążenia ICrew i układ krwio twórczy wzmożenie rozpadu białek wwţmożenie przemiany purynowej, zmniejszenie zwiększonego stężenia cukru w surowicy kzwi, y zmniejszenie stężenia kwasu mlekowego w surowic krwi wpływ na przemianę cholesterolu usprawnienie mineralizacji kości w wyniku unormowa nia w ustroju stosunku wapnia do fosforu pobudzający wpływ na wydzielanie przysadki, tarczy cy, nadnerczy, jajników i jąder zwiększenie wykorzystania tlenu zmniejszenie zwiększonego ciśnienia krwi, wpływ ciał histaminopodobnych, działających rozszerzająco na na czynia krwionośne zwiększenie zmniejszonej liezby krwinek czerwożeych, zwiększenie liczby leukocytów W : świetle współczesnych, badań przyjmuje' się, że leczniczy wpływ promieni nadfioletowych wiąże się w poważnej mierze ze wzrostem aktywności zawartych w ustroju wodorosiarczków. Wzzost aktywności tych związków wpływa pobudzająco na wiele zachodzących w ustroju reakcji redukcyjnooksydacY jnych hormoţ nówv, witamin i enzymów. Być może, że ten właśnie mechanizm jest odpówiedzialny za pobudzające działanie promieniowania nadfiole towego na ustrój ludzki. Promieniowanie nadfioletowe wywołuje w ustroju wviele zmian, które zestawiono w tab. 4. SZTUCZNE 2RbDŁA PROMIENI NADFIOLETOWYCH Sztuczne źródła promieni nadfioletowych można podzieć na trzy,, grupy, a mianowicie: ciała ogrzane do wysokiej temperatury, łuki elektryczne, wyładowania jarzeniowe: Zgodnie z prawem StefanaBoltzmanna każde ciało ţo tempezatu rze wyższej od zera w skali Kelvina (273oC) jest źródłem promie Ryc. 16. Emisja energ� (wg Li ţiencewa). niowania elektromagnetycznego o widmie ciągłym, którego maksi mum w miarę wzrostu temperstury ciała wykazuje coraz to krótszą długość fali. Ogrzane do wysokiej temperatury metale nie mogą być wykorzystywane jako efektywne źródła promieni nadfioleto wych, ponieważ emitują one stosunkowo małą ilość tego promie 59 58 I niowv�nia. Dla przykładu można podać, że przy ogrzaniu metalu do temperatury 4000oC promieniowanie nadfioletowe stanowi zale dwie 2/o, a przy 5000oC 6,6 ţ/o emitowanej energ�. Powszechne zastosowanie w wytwarzaniu promieniowania nad fioTetowego znajdują łuki elektryczne. Łukiem elektrycznym nazywa się rodzaj wyładowania elektrycz nego w gazie, polegający na przepływie ł " ţ-r e ektrycznego, slego między dwoma elektrodami. lţ yńpowś ają w wyniku proce którł>mi są swobodne elektrony sów zachodzących zarówno na elektrodach, jak i w obrębie zawar tego między nimi gazu. Przyłożenie odpowiednio wysokiego na pięcia między elektrodami powoduje w zawartym ţk- zW ţń ku zie wędrówkę jonów do elektrody o przeciwnym zn zderzeń przyspieszonych w polu elektrycznym jonów z cząstecz kami gazu dochodzi do ich wzbudzenia dzżęki zużyciu części ener rzeniesienie elektronu na wyższy poziom energetyczny. g� na p y y j promieńowania Wzbudzeniu cząteczek gazu towarz sz emis a elektromagnetycznego (ryc. 16), przejście bowiem elektronu wzbu dzonego atomu z wyższego poziomu energetycznego na niższy po woduje emisję kwantu energ�. W wypadku dużej energ� cząstek dochodzi przy zderzeniu do wyrzuceńa elektronu poza cząstkę, czy Ii do jej jońzacji, którą można traktować jako graniczny przypa dek wzbudzenia z odrzuceńem elektronu na nieskończenie odległą orbitę. 2Tonizacji towarzyszy tzw. rekombinacja jonów, będąca zja j wiskiem odwz'otnym niż jonizacja, a polegająca na wzajemnym od działywaniu jonów dodatńch i ujemnych (lub elektronów) z wy tworzeniem cząstek obojętnych. Podczas rekombinacji elektrony gą znajdować się na orbitach o wyższych poziomach energe mo , tycznych, tworząc tym samym atomy lub cząsteczki wzbudzone stanowiące oczywiście źródło emisji kwantów energ�. Źródło promień nadfioletawych w lampach używanych do na świetlań leczniczych stanowią promienniki o specjalnej budowie, zwzane potocznie paţtţmi. Stosowane powszechnie palniki do laţnp 1ţ'm'coţ^'Ych działają rla zasadzie tzw. zamkniętego łuku elek trycznego, tzn. łuku, który nie pozostaje w kontaţkcie z otaczającą atmosferą. Sţą one wykonane w postaci rurkiz e szkła kwarcowego, odpornego na wysoką temperaturę (do 1700 C). Rurka opróżńona z powietrza i wypełniona rozrzedzonym argonem zawiera ńewiel ką ilość rtęci. W rurkę kwarcową są wtopione dwie elektrody, z trudno topliwego metalu, do którego podłącza się prąd zmienny, zwykle o napięciu 220 V. Palniki także nazywa się argonowortę ciowymi. Rycina 17 przedstawia dwa typy palników argonowortęciowţůych. Są to palniki tzw. automatyczne, czyli samoczynnie zapalające sżę, w odróżnieniu od stosowanych dawniej dzisiaj już nie używa nych tzw. palników przechylnych. Zapalenie palnika przechyl G P 2 3 Ryc. 17. Dwa typy palnika argonowo a ctęciowego: I szkło kwarcowe pal nika, 2 przesłona, 3 elektroda, 4 obudowa materiałowa palnika, 5 przewód, 6 przepływ prądu przez paI nik, p przewody (wg Konarskiej). 6 nego wymagało zmiany jego położenża w celu połączenia elektrod przez strumień rtęci znajdującej się w dwóch zbiorniczkach pal nika. Znajdujące się w palniku argonowortęciowym elektrody wo bec zmiany kierunku przepłţlţwu prądu spełniają na przemian rolę katody ‹ anody. Między tymi elektrodami w wyniku przyłożonego napięcia powstaje wyładowanie jarzeniowe w wypełniającym pal nik rozrzedzonym argonie. Elektrody następnie rozgrzewają się w wyniku bombardowania ich przez jony, co z kolei powoduje emisję cieplną elektronów. ţh' takiej sytuacji palnik ogrzewa się do wvysokiej temperatury, a zawarta w nim rtęć paruje, co stwarza warunki do powstania łuku elektrycznego i emisji promieniowa nia nadfioletowego. Widmo emisyjne wyładowania elektrycznego ţnr parach rtęci jest widmem ciągłym, o składzie promieniowania 61 I I'ţ;' ; ţr so 90 30 2o ia Ryc, 18. Widmo promieniowania palnika argonowortęciowego (wg Liwiencewa). zależnym od ciśnienia gazu w palniku. Odróżnia się trzy rodzaje palników, o odmiennym ciśnieniu gazu: palniki wysokociśnieniowe 110 atm, palniki średniociśnieniowe około 0,1 atm, palniki niskociśnieniowe około 0,001 atm. Palniki wysokociśnieniowe, zwane żzzaczej gorącymi la wym (lub odrębnie) działa pro miennik podczerwieni o mocy 590 W, zbudowany ze szkła ża łţ roodpornego, wewvnątrz którego ; .. znajduje się spirala z drutu opo rowego. Źródłem promieniowania podczerwonego jest cała rurka, która przy nagrzaniu osiąga tem z. peraturę 600oC. Palnik kwarco Ryc. 19. Lampa kwarcowa statywowa wy wraz z promiennikiem pod Helios L9. czerwieni i reflektorem jest u mieszczony w oprawie lampy. Oprawa jest połączona przegubo wa z wysięgnikiem i rurą statywu lampy. Przeguby umożliwiają usżawienie oprawy lampy wraz z palnikiem i promiennikiem pod czerwieni na odpowiedniej wysokości i pod właściwym kątem w stosunku do osoby naśwţetlanej. Podstawę statywu stanowi trbjnóg na kółkach umożliwiający przemieszczanie lampy. Na oprawie lampy znajdują się dwa wyłączniki dwupołożeniowe. Pierwszy z nich, którego położenia oznaczone są literami W (wyłączone) i Z (załączone), służy do włączenia i wyłączenia zasila nia lampy. Drugi wyłącznik, którego położenia oznaczone są litera mi. UV oraz IR, służy do włączania palnika kwarcowego i promien nika podcţzerwieni. W położeniu UV zţostaje włąţoţny galnik kwar cowy i promżeausik podczerwieni, w pozycji zaś IR tylko promien nik podczerwieni. Obsługa lampy jest bardzo prosta, bowiem po włączeniu jej do sieci elektrycznej należy ustawić dźwigienkę pier wszego wyłącznika w pozycji Z, a następnie za pomocą drugiego wyłącznika włączyć odpowţiedni ob;wóţi, tzn. UV lub IR. Istnieje również model przenośny `ego typu lampy kwarcowej, a mianowi cie Helios L8. Budowa i obsługa lazQpy Helios L8 jest taka sama jak lampy Helios L9. Różnica polega jedynie na budowie podsta wy Iampy, która jest przystosowvana do przenoszenia i ustawiania na stole. Lampa kwarcowa Emita VT=.440. Jest ona prodinkowana przez Fabrykę Aparatury Elektromedycznej w Łodzi. Służy do wykony wania naświetlań promienżami nadf:oletowymi i podczerwonymi. Jest to lampa przenośna o masi e 2 kg, zasilana napięciem 220 V . 50 Hz, przystosowana do wykonţywania naświetlań w gabinecie fi zykoterap� oraz w warunkach dlomoeţych (ryc: 20 przedstawia wi dok ogólny lampy). Oprawa lampy, owymiarach 325X293X65 mm, składa się z podstawy oraz częśei terapeutycznej, W oprawie znaj Ó Ftaykotesap,a nyůc. zu. Yrzcnośna lampa kwazcowa Emita `TT400. siuje sżę reflektor, w którego osi podłużnej są umieszczone: pro ţiniennik promieniowania nadfioletowego ASH400 o mocy 110 W, osłonżęty filtrem eliminującym nie posiadające wpływu terapeu tycznego promieniowanie obszaru C, oraz dwa promienniki pod czerwwieni. Część terapeutyczna jest połączona z podstawą za po mocą przegubów, umożliwiających składanie lampy. W celu zabez pieczenia przed uruchozn.ien,iem promienników zastosowvano spe cjalny wyłącznik rtęciowy, przerywający dopływ prądu przyů zło żonej lampie. Po stron.ie prawej, na bocznej ścianie części terapeutycznej, znaj ţlują się dwa przełączniki klawiszowe oraz zegar odmierzający ůczas zabiegu. Jeden z przełącznżków ma na biegunach oznaczenia fd i l, drugi zaś UVIR oraz IR. Lampę uruchamia się w ten sposób, że po podłączeniu jej do gniazda wtykowego, posiadającego styk ţochronriy (uziemiony lub zerowany), włącza się zasilanie przez wciśnięcie klawisza pţo strůozzie aznaůczenţia 1, a naţstępnże wrwTciska się klawisţz zlrugiego przełącznika po stroanie azţnaţczenia UVIR lub IR, w zależnţości od tego, czy azaśwżetlanie ma być dokonywane promieniami nadfioletowymi łącznie z podczerwonymi, czy tylko podczerwonymi. Po upływie ok. 2 min, w czasie których ustala się ţemisja promienników, pokrętłem zegara odmierzającego czas na stawvia się źądany czas naświetlania, którego zakończenie zegar sygnalizuje dzwonkiem. Zegar odmierza cza.s w granicach od 0 do 15 min. Czas krótszy niż 15 min nastawia się w ten sposób, że po krętło obraca się do pozycji odpowiadającej 15 min, a następnie, cofa do pozycji odpowiadającej żądanemu czasowi. Po zakoń czeniu zabiegu lampę wyłącza się, wciskając kiawisz odpowiednie go przełącznżka po stronże oznaczenia 0. Lampę możzsa złożyć do , piero po ostygnięciu promienników, tzn. po upływie ok. 20 min. Produkowana jest również wersja statywowa omawianej lampy, oznaczona symbolem Emita VT410. Jest ona przeznaczona do sto sowania naświetlań ogólnych i miejscowych w gabinetach fizyko terap�. Konstrukcja oprawy lampy oraz jej obsługa jest łaka sama, jak w przypadku lampy Emita VT400. Lampa kwarcowa Bacha. Jest to lampa o specjalnej budowie, przeznaczona do naświetlań miejscowych i ogólnych (ryc. 21 ). Cha rakterystycznym dla niej elementem jest głowica, zbudowana z dwóch półkul metalowych. Wewnątrz jednej z półkul jest umie Ryc. 21. Lampa kwarcowa Bacha (wg Jankowiaka). szczony reflektor oraz palnik argonowortęciowy. Reflektor możnas eddalać lub zbliżać do palnika. Jeśli palnik znajduje się w ogniskiss ' reflektora, powoduje to pewne skupienie wiązki promieniowania r oddalenie reflektora od palnika powoduje jej rozbżeżność. Druga półkula, wchodząc w skład głowicy, służy do zasłanięcia palnika po żakończeniu naświetlania. Głowica jest umocowana na rucho mym wysięgniku, umożliwiającysn zmianę jej gołożenia. Wysięg nik może być ponadto przesuwany wzdłuż rury statywu. Zmiana położenia gławicy wokół jej osi oraz możliwoţść ustawien‹a na od powiedniej wysokości pozwalają zachować właściwą odległośćů i kąt padania odpowiednie dIa danego naświetlania. W podsta wie lampy znajduje się transformator (jeśli palnik wymaga wyż szego napięcia niż napięcie sieci) oraz przycisk urządzenia zwięk szającego napięcie w obwodzie palnika, które ułatwia jego zapłon. Przełącznik zasilania jest umieszczony również w podstawie lam 6ţ Ryc. 22. Lampa kwţcowa Emżta VS300. py. Wyposażenie podstawy w kółka ułatwia przemieszczanie lam PYů Lampa kwarcowa Emita VS700. Jest to lampa produkowana przez Fabrykę Aparatury Elektromedycznej w Łodzi, przystosowa na do naświetlań ogólnych promieniami nadfioletowymi oraz pod czerwonymi (ryc. 22 przedstawia widok ogólny lampy,). Napięcie zasżlające wynosi 220 V, 50 Hz. Lampa jest wyposażona w pro miennik promieniowania nadfioletowego AS700 o mocy 500 Wţ ţoraz dwa promienniki podczerwieni o mocy 1200 W. Promienniki podczerwieni są zbudowane z rurki kwarcowej, wewnątrz której znajduje się spirala z drutu oporowego. W oprawie lampy znajdu je się reflektor z blachy aluminiowej o dużym współczynniku od 'bicia promieniowania nadfioletowego oraz dwa reflektory odbija jące promieniowanie podczerwone. Oprawa jest zamocowana w ra znianaeh wysięgnika, co zwiększa zakres jej ruchów. Przegubowe połączenie wysięgnika ze statywem umożliwia zmianę wysokości i położenia oprawy. Ruch pionowy wysięgnika jest blokowany po krętłem znajdującym się w mechanizmie przegubu. W rurze staty wu jest umieszczony mechanizm sprężynowy, umożliwiający zmia nę położenia wysięgnika przy użyciu małej siły. W obudowie podstawy lampy ţ znajduje się zasilacz, przy użyciu < którego włącza się promienniki. < Wyposażenie podstawy lampy w s cztery kółka zapewnia jej łatwe przemieszczanie. W podstawie lampy znajduje się przełącznik, . którego cztery klawisze są ozna czone symbolami: UV, IR, UV I I IR oraz 0. Wciśnięcie klawisza oznaczonego symbolem UV włą ţ.ţi;iiźii-.ţ cza promiennik promieniowania nadfioletowego, IR promien nik podczerwieni, zaś UV I IR włącza promienniki promieniowa Ryc. 23. Lampa kwarcowa Jesionka. nia nadfioletowego i podczerwo rss nego. Lampę wyłącza się przez wciśnięcie klawisza oznaczońeg symbolem 0. Należy pamiętać, że naświetlanie można wykonywać dopiero po upływie 5 min od chwili włączenia promiennika, tzn: po ustaleniu się jego emisji, oraz że promiennik nadfioletu ' est sprawny do ponownego zapłonu po wystygnięciu. Należy równżeż przestrzegać zachowania odpowiedn‹ej odległości między promien nikiem nadfioletu a osobą naświetlaną; odległóść ta w wypadku omawianej lampy powinna wynosić od 75 do 100 cm. Zmnńejsza nie tej odległości jest niedopuszczalne. Natomiast naświetlania promieniami podczerwonymi można dokonywać z odległośći 50 cmţ Omawianą lampę należy podłączać do gniazda wtykowego posia dającego styk ochronny, uziemiony lub zerowany. Lampa kwarcowa Jesionka. Lampa ta jest przystosowana do na duży reflektogw kała (ryc. 23). Jej charakterystyczną cechą jest duje się palnik k ształcie ściętej pryzmy, wewnątrz którego znaj warcowy dużej mocy, w postaci prostej rurki. Konstrukcja i wyposażenie statywu są analogiczne do lampy kwar cowej Bacha. Lampa Kromayera. Lampa ta służy do miejscowych oraz kontak towwych naświetlań promieniamż nadfioletowwymi. Składa się ona z głowicy i statywu. Głowicę, wewnątrz której znajduje się palnik, stanowi kamera metalowa o podwójnych ścianach. Palnik jest umieszczony wewnątrz szczelnej osłony ze szkła kwarcowego, Przylegającej do okienka kamery. Między podwójnymi ścianami kamery przepływa bieżąca woda, która pochłania ciepło wytwarza ne przez palnik. W skład wyposażenia lampy wchodzi komplet na miejsco w choz mał, przYstosowanych do wykonywania zabiegów wi' ej odległości lub ze stosowanżem ucisku. Wy wierany na skórę lub "łonę. śluzową ucisk powoduje anemizację i zwiększa głębokość wnikania promieni nadfioletowych. Lampa powinna być uziemiona ze względu na bezpośredni kontakt głowi cy ze skórą chorego. Medyczna oprawa dermatologiczna MOD10. Jest to urządzenie produkcji krajowej (Zakłady Sprzętu Oświetleniowego PolamGo stynin), przeznaczorse do leczenia chorób skóryů Przystosowane jest ono głównie do fotochemoterap� łuszczycy przy użyciu preparatówr fotodynamicznych i zapewnia dużą skuteczność fotochemicznego współdziałania wymienionych związków chemicznych z promienio waniem nadfioletowym ob.szaru A o specjalnie dobranyům widmie. Stąd terapia ta akreślana jest skrótem PUVA (Photochemotherapy ultraviolet A). Korzystny wpływ promieniowania nadfioletowego w Ieţrzeniu Qzie,których chţrób sţkóry, a w szczególności łuszczycy, znany jest od ţdawna. Stwierdţzane zównież, że najwyższa efeţkţtyw nţość działarn>iţa wysţtępuje przy stasawaniu promieniowania ţa tzw. "rlłangiej fali" (UVA) oţ: 360365 ţzzn. Aby zwiększyć wrażliwość skóry na promieniowanie nadfioleto we stosuje się tzw. preparaty fotodyznamiczne, do który ch m.in. należą pochodne psoralenów. Psoraleny (furokumaryny) są związ kami heterocyklicznymi powstałymi z połączenia kumaryny i fu ranu. Źródłem promieniowania w oprawie MOD10 są rtęciowe świet lówki niskociśnieniowe z warstwą luminoforową wytwarzające+ promieniowanie nadfioletowe głównie w zakresie długości fali od 320 do 420 nm' z maksimum na 365 nm, Oprawa jest kabiną o kształcie prostopadłościanu i wymiarach 132X84,5X213,5 cm. W ścianach bocznych zamocowane są świet lówki LFD 40 W, po 28 sztuk w każdej, a w drzwiach oraz ścianie tylnej również po 28 świetlówek LFD 20 W. Trwałość uży>teczna świetlówek co najmniej 2000 godzin. Efektywność promienio wania poleţpszają odbłyśniki o odpowiednim kształcie, wykonane z polerowanej blachy aluminiowej. Podstawa oprawy wyposażona jest w obrotowůe kółka, ułatwiają ce przemieszczanie oraz podpory do jej pionowania i ustalenia. Na zewnętrznej powierzchni drzwi umieszczony jest pulpit sterowni czy oraz wziernik do kontrolowania chorego wv czasie napromie niania. W ścianie bocznej i tylnej oraz nad chorym umieszczone są wentylatory nawiewnowyciągowe, zapewniające właściwe wa runki termiczne we wnętrzu kabiny w ezasie zabiegu. W tylnej części oprawy znajduje się rama z osprzętem zasilania. Napięcie zasilania wynosi 3N50 Hz 220 V, a znamionowany pobór moCy 4,85 kVA. Konstrukcja i wyposażenie oprawy zapewniają równomierne na promieniowanie całego ciała chorego w pozycji stojącej, przy du żej intensywności promieniowania, a jednocześnie niskiej tempe raturze świetlówek. Obsługa oprawy MOD10. Oprawa przyłączona do źródła napię cia jest gotowa do pracy, co sygnalizuje lampka kontrolna. ţilTţ,s śnięcie właściwego przyc‹sku na puTpicie sterowniczym włąCza za silanie oprawy, co również jest sygnalizowane lampką kontrolną. Cztery przełączniki umożliwiają uruchomienie wentylatorów na wiewnowyciągowych, trzy zaś kolejne przełączniki służą do włą ţczenia świetlówek wmontowanych w poszczególne ścżany kabiny, co jest również sygnaliznwane przez lampki kontrolne. Czas napromieniowania, zgodny ze zlecenńem lekarza (ustalany według specjalnego nomogramu) nastawia się na specjalnej kon strukcji przekaźniku czasowym. Jest on odliczany od chwili wci śnięcia przycisku "Start". iTapromienianie chorego może odbywać się za pomocą urządzenia wyłączającego automatycznie świetlów ki po upływ=ie czasu zabiegu, z jednoczesną sygnalizacją świetlną i dźwiękową oraz bez wyłąezenia świetlówek z zachowaniem jed nak sygnalizacji. Obsługa oprawy MOD10 wymaga dokładnego zapoznania siţ z instrukcją jej eksploatacji. Przy wykonywaniu zabiegów, ze względu na bezpieczeństwo chorego, obowiązuje bezwzględnie ści słe przestrzeganie zleceń lekarskich dotyczących warunku zabiegu, tzn. czasu rozpoczęcia naproznieniania od chwili przyjęcia środka fotodynamicznego, częstości zabiegów, a w szczególności czasu na promieniania. Oczy chorego należy w czasie napromieniania chro nić okularam.i ochronnymi. BAKTERIOBbJCZE LAMPY KWA&COWE Jak już wspomniano, dzięki właściwościom bakteriobójczym promieniowanie nad fioletowe jest wykorzystywane do wyjaławiania powietrza, cieczy oraz ciał sYałych i dlatego lampy bakteriobójcze są stosowane w przemyśle, farmacji i medycynie. Najczęściej są one używane do wyjaławiania pomieszczeń w dzie cięcych oddziałach szpitalny ch i żłobkach oraz sal operacyjnych i zabiegowych. Lampy bakteriobójcze produkowane przez krajowy przemysł elektromedycz ny są wyposażone w promiennik TLTV30 W, którego maksimum promien3owania przypada na długość fali 253,7 nm. Mają one jednakową oprawę, skonstruowaną w sposób umożliwiający w zakresie 180o zsnianę kierunku promieniowania. Obecnie Fabryka Aparatury Elektromedycznej w f.odzi produkuje następujące wersje lampy bakteriobójczej: VS300. Jest to lampa przystosowana do zamontowania na suficie, używana do wyjaławiania dużych pomieszczeń, np. produkcyjnych. VS310. Wersja lampy bakteriobójczej na statywie (ryc. 24), która dzię ki możliwości łatwego przemieszczania jest używana do okresowego wyjţ 70 ţ 7I ławianea pomieszczeń. Może być ona również wykorzystywana w pomieszcze niach, w których już istniejące lampy nie spełniają wymogów stawianych wy jaławżaniu. VS320, Ta wersja lampy jest przystosowana do zamontowanża na ścia nie, w jej części przysufitowej lub przypodłogowej. Używana jest do wyjała wiania pomieszczeń średniej wielkości, np. sal operacyjnych. Promieniowanie nadfioletowe o wła ściwościach bakteriobójczych może wy wierać ujemny wpływ na organizm ludzki. Z tego powodu osoby gracują ce w zasięgu promieniowania lamp bakteriobójczych powinny stosować ko nieczne środki ostrożności, jak okulary i rękawice ochronne, oraz nże powinny przebywać w zasięgu promieniowania w czasie dłuższym niż maksyůmalnie do puszczalny czas napromieniowania. Ogólne uwagi dotyczące ob sługi i konserwacji łamp kwar cowych: 1. Lampy kwarcowe powinny podlegać okresowej kontroli tech nika konserwatora. W szezegól ności dotyczy to prawidłowości uziemienia lampy, kontroli izola cji, przewodów i styków oraz ciągłości powłok Iakierowanych. 2. Nie wolno ustawiać lampy kwarcowej w pobliżu instalacji wodociągowej, ponieważ grozi to porażeniem osoby obsługującej w przypadku jednoczesnego dot Rcówa2VS3l3teriobójcza lampa kwar knięcia przez nią lampy i prze wodu instalacji wodociągowej. 3. W czasże przemieszczania lampy należy unikać jej wstrząsa nia, ponieważ grozi to uszkodzeniem palnika. 4. Palnika nie należy dotykać, ponieważ po każdym dotkn‹ęciu pozostają na nim niewielkie ilości substancji znajdujących się na skórze palcóww. Przy rozgrzaniu palnika substancje te mogą uleG wtopieniu i zmniejszać jego emisję. 5. Palnik należy okresowo przemywać alkoholem. W ty m c‚lir używa się tamponika z gazy zamoczonego w alkoholu. 6. Nie należy zbyt często wyłączać i włączać palnika. 7. Ponowne uruchomienie palnika może być dokonane dopiero po całkowitym jego wystygnięciu. 8. Osoba obsługująca lampę kwarcową jest zobowiązana do no szenia okularów ochronnych w czasie wykonywanża naświetlań. 9. Pomieszezenia, w których wykonuje się naświetlania promie niami nadfioletowymi, muszą być dokładnie wietrzone. Jest to ko nieczne ze względu na powstawanie ww otoezeniu lamp kwarcowwych ozonu i tlenków azotu, szkodliwych dla ustroju, METODYKA NASWIETLAlV OGbLNYCH I MIEJSCOWYCH Dawkowůanie promieniowania nadfioletowego. Właściwe dawko wanie energżi promieniowania nadfioletowego jest niezbędnym wa runkiem uzyskania żądanego efektu leczniczego. Zgodnie z pra wem Lamberta naţtężenie promien,iowania padającegůo na skórę za leży od kąta padania oraz jesrt adwroţtreie proporcjanalne do kwa dratu odległości mżędzy źródłem promieţniowania a osobą naświet laną. Lrstaleznie dawki promienţżowaaziu nadfioletow=ego na podstawie pomiaru jego natężenia nie znalazło do tej pory praktycznego za stosow ania mimo skonsţtruowaţeia wţielu dawkomierzy fotochemicz zeych, ,b‚ologicznych oraz fotoelelctrycznych, pţonieważ uzyskane przy ich użyciu dane zależą od wielu czynników. Ogólnie przyję tym wv śzviatłolecznictwwie sposobem ustalania dawki promieniowa nia nadfioletowego jest metoda pośrednia, polegająca na ocenieţ wzrokowej odczynu rumieniowego skóry, wywołanego przez okre ślaną dawvkę promieniowvamia. Metoda ta, anţazywana również testem biologicznym, oparta na sazbiektywwnej ocenie ţnaţsżleznża odţczynu ru mieniowego, nie nadaje się do badań naukowych, umożliwia jednak aestalenie waůrażliwości danej osoby na promienie nadfioletowve i po średnio daje podstawvy do dawkawania u niej tej formy energ�. Dodstawwę do dawkowania sńanowi dawka progowa promieni nizd tioletowych, zwana inaczej biodozą promisni nadfioletowych Iub oznaczana skrótem MED (minimal erythema dose). Jest to jednost ka dawkowania biologicznego promieniowania nadfioletowwego, 72 73 Określa ona stan wrażliwości ustroju na promienie nadfioletowe, której miarą jest czas naświetlania danym źródłem promieni nad fioletowych z danej odległości, konieczny do wywoł.ania minimal nego progowego odczynu rumieniowego. Należy pamiętać, że daww ka progowa określa indw7widualną wrażliwość na promienie nad fioletowe osoby badanej przy użyciu danego źródła promieniowa nia. Dawka progowa nże może być uogólniana na inne osoby, po nieważ mogą one wykazywać odmienną wrażliwość osobniczą. Nie można również odnosić dawki pro ..ţs.so; ,;ţ ;""tT<.h ţrńńPł nrnmienio J. ll2N v voswţwţsS'2u v2 svsvss sv2. Ryc. 25. Oznaczanie dawki progo nicy 2 cm w odstępach wynoszą wej promieni nadfioletowych (wg cych również 2 cm. Otwory te mo Konarskiej). gą być kolejno odsłaniane, np. przy użyciu przesuwalnego pasa tego samego materiału. Badanże wyko nuje się w sposób następujący: rumieniomierz przyznocowwuje się na przyśrodkowej powierzchni przedramienia, osłaniając dokładnie chorego i pozostałe części przedramienia. Następnie z odległoścż 50 cm napromienia się kolejno odsłaniane pola skóry. Jeśli np. czas naświeżlania każdego pola będzie wynosił 15 s, to na skutek kolej nego ich odsłaniania czas naświetlania poszczególnych pól będzie różny. W wypadku, kiedy rumieniomierz posiada 5 otworów, czas ten będzże wynosił dla pierwszego pola 75 s, dla drugiego 60 s, trzeciego 45 s, czwartego 30 s i piątego 15 s. Dokładna ocena skutków naświetlania poszczególnych pól wymaga ich obserwacjż w czasie 3, 6, 9, 12 i 24 h od naświetlania. Postepowanie takie umożliwvia śledzenie ewolucji odczynu rumieniowego występują cego w poszczególnycln polach skóry>. Jest oczywiste, że najsil niejszy odczyn wwystąpi na polu pierwszym, najsłabszy zaś lub ża den na polu piątym. Praktycznie oceny odczynu ruznieniow:eg(C) dokonuje się po upływie 24 h od naświetlania. Jako dawkę pro gową promieni nadfioletowwych przyjmuje się czas, w którym na świetlano pole bez dostrzegalnego odczynu rumieniowego, sąsia dujące z polem wvy>kazującym dostrzegalny odczyn rumżeniowvy, Postępowanie takie jest uzasadnione, ponieważ minimalny progowy odczyn rumieniowvy występuje zwykle po 3godzinnym okresie uta jenia i znika po upływie 12 h. Należy nadmienić, że określenie daw kż progow2>ej promieni nadfioletowych może być rówwnież wykorzy stane jako test biologiczny palnika, ponieważ umożliwia ono ocenę zdolności emisyjnej. Ustalenie wartości dawki progowej stanowi podstawę dawkowa nia promieni nadfioletowych. Ponieważ naświetlania wykonuje się zw>ykle z wwiększej odległości aniżeli 50 csn, konieczne jest doko nanie prostego przeliczenia, w wyniku którego uzyskuje się war tość daww ki progowej dla innej, różnej od 50 cm odległości źródła promieniow=ania od osoby naświetlanej. abliczenie to w ynika z pro porcji zachodzących między dawką progowwą dla odległości 50 cm a dawvką progową dla innej odległości, pamiętając, że natężenie promieniowvania jest odwro2nie proporcjonalne do kwadratu odle głości. Jeśli więc przykładowo dawka progowa u danej osoby grzy reapromienieniu daną lampą z odległości 50 cm wynosi 30 s, a chcemy obliczyć jej wartość dla odległości 1 m, to konieczne jest przeprowwadzenie następującego rozumowania. W rozpatry wanym wypadku zwiększenia odległości od lampy kwadrat sto sunku obu odległości jest wTprost proporcjonalny do stosunku war tości dawwrek progowych. Układamy więc proporcję, w której lite ra X oznacza poszukiwaną wartość dawki progowej dla odległości 100 cm: (50 :100)2 = 30 : X Po uproszczeniu zapis ten można przedstawić w postaci ułam ków, a mianowicie: 2 ţ 30 , 74 _z sa 4 = X, stąd X=4ů30=120 s W wypadku, gdy chcemy obliczyć wartość dawki progowej od powiadającą zmniejszonej odległości, postępujemy analogicznie. Sposób obliczenia można prześledzić na przykładzie, w którym za kłada się, że znana jest np. dawka progowa odţpowiadająca odleg łości 1 m, której wartość wynosi 120 s, obl‹czyć zaś chcemy wvar tość dawki progowej (X) dla odległości 50 cm. Układamy wwięc pro poreję: (100 : 50)2 =120 : X, a stąd ţ 2 ţ2ţ 120 1 X ' 120, stąd X. X = 30 s Zasady dawkowania promieniowania nadfioletowego w naświet lan"ach ogólnych i miejscowych. W lecznictwie fizykalnym sto suje się dawvki promieniowania nadfioletowego wywołujące różnie nasilone odczyny rumieniowe. Podział odczynu rumieniowego w za leżności od jego nasilenia przedstawia tab. 5, w której podano daw kę wywołującą dany odczyn, wyrażon� w dawkach progowych, czas utrzymywania się odczynu oraz krótki opis zmian obserwo wanych na skórze. Zgodnie z danymi zawartymi ww tej tabeli wy różnia się 5 stopni rumienia, oznaczając je literą E (od łacińskie go słowa eryůthemarumień), do której dodaje się rzyznską cyfrę odpowiadającą stopniowi rumienia, np. E Io, E IIo itd. Ogólnie przy jętą zasadą jest, że w naświetlaniach ogólnych obejmuj�cych całą powierzchnię ciała stosuje się dawki wywołujące odczyn progowy lub rumień pierwszego stopnia (E Io) ze względu na szybkie ustę powanie odczynu W wypadku zastosowania dawki wywołującej E IIo naświetlania należy wykonywać co trzeci lub czwartv dzień , pamiętając, że naświetlane pole nie może przekraczać 2530"/m całkowitej powierzchni skóry. W naśwwietlaniacle zrsiejseowwch, któ re wykonuje się na ograniczonych powierzchreiach skóry, stosuje się ww zależności od wskazań dawki wvywvołuj�ce odezyny rumieniowe zwykle drugiego i trzecżego stopnia (E IIo i E IIIo)o 76 Tabela 5 Podział odczynu rumieniowego (wg Konarskiej) Dawka wy wołująca Qkres lţaksymal Utrzymy Odczyn odczy>n utajenia Zmiany zacho rumieniowy wyrażona w godzi ne nasilenie wanie się dzące w, skó. w dawkach nach odczynu odczynu rze progowoych Odczyn 146w 8 godz.do 12 godz. nieznaczne progowy zaróżowŠ>ţnie Odczyn 24w 12 godz. do 24 godz. zaróżowinnie skóry bez E Io oba;awów podrażnienia. Odczyn 3434w 24 godz. od 2 dosilne zaróżo d -p iego3 dniwieniu: skóry, sto nia lekka boles E IIo Odczyn.5sss6 ność trzeciego 2w 3 dniudo 5 dni skór� ży>vao stopz�a czerwvona, E IIIo. obrzękła Odczyni bolesna czwartego ţ1>52 w 34 od 7 dojak wyż<ś ţ stopnia dniu10 dni wyůs'ępuj3 E IVopęcin:srzc wypełnioae pły'nem Odczyn.gslasurowiczym piątego 1i,5 w 34 od 9 doobrzęk, stopnia dniu10 dni pęcherze, E Vo martwi2� skciry Naświetlania ogólne dorosłych. Wykonuje się je zwykle z odleg łości 1 metra. Większe odległości stosuje się przy naświetlaniacłţ zbiorowvy>ch. Czas naświetlań jest uzależniony od wrażliwości osob niczej, której miarą jest dawka progowa określona u danej osoby.. Naświetlania rozpoczyna się od '/z lub jednej dawki progowvej, zwiększając stopniowo czas naśwwrietlania wv kolejnych zabiegachza Czas naświetlań powinien bylć tak obliczony, aby nie powodowały one zbyt silnego odczynu rumieniowego. Ze względu na dużą po wierzchnżę skóry poddawanej działaniu promieni nadfioletowvţ>ch w naświetlaniach ogólnych ustala się czas kolejnych naśww=ietlań w taki sposób, aby uzyskać po każdym z nich rumień progow yů lub rumień pierwszego stopnia (E Io). Praktycznie czas naśwt ietlarzia 77 zwiększa się o 1/4 lub '/Q dawki progowej. Stosuje się zwykle serię piętnastu do dwwudziestwi naświetlań, wwykonywanych codziennie lub co drugi dzień. Górną granicę dawki, którą powinien chory otrzymać ww czasie ostatniego naświetlania, ustala się w zależności od wskażań. Wynosi ona zwykle 10 dawek progowych. Stosawwanie zbyt długich ser� naświetlań jest niecelowe ze względu na wystę ;pujące u osoby naświetlanej przyzwyczajenie do promieni nadfio letowych. Naświełlania ogólne wykonuje się zwykle wv pozycji leżącej. Ze względów estetycznych mężczyźni powinni być ubrani w spodenki kąpieiowe, u kobiet zaś osłania się wzgórek łonowy i brodawki sutkowve, . ponieważ są one wrażliwe na promienie nadfiolŠtówe. Oezy ćhorego chroni się okularami ochronnymi. Lampę kwarćową ustawia się w taki sposób, aby promień centralny padał na' wwyro ůstek m.ieczykowaty mostka przy naśwwietlaniach z przodu, a na pierwszy kręg lędźwiowy przy naświetlaniach z tyłu. Czas naświet lania odmierza się za pomocą zegara sygnaliźacyjnego. Chorego ;przed zabiegiem należy pouczyć, aby w czasie naświetlania nie zmieniał pozycji ciał�, ani też nie zdejmował okularóww ochron nych. Naświetlania ogólne można również wykonywać zbiorowo. Wy ţmaga to jednak użycia lampy kwarcowej, przystosowanej do na świetlań zbiorowych, wypoţsażonej w kilka palnikówţ=. Zabiegi wyko nuje się w pomieszczeniu, na środku którego jest ustawiona lampa ţdo naśwwietlań zbiorowych. Na podłodze jest wykreślonych kilka kręgóww, koncentrycznych w stosunku do lampy; kręgi te ułatwiają zachowwanie stałej odległości. Naświetlania wykonuje się w okre ślonym czasie. Zbiarowe n.aświetlania ogólne możzza wykonywać również w2> tzw. korytarzach n‡spromieniania, wypasażonych w od powv iednią liczbę lamp kwarcowych. Naświetlania miejscowe u dorosłych. Można je wykonywać przy użyciu zwykłych lamp kwarcowych. Szczególnie przydatne do tego ůoelu są lampy wyposażone w palniki o dużej emisji promieni nad fioletowych. Istnieją również lampy specjalnie przystosowane do naświetlań miejscowych oraz tzw. naświetlań kontaktowych. Wy smienić tu należy lampę Kromayera oraz lampy wyposażone w spe cjalne aplikatory, wewnątrz których znajdują się niskociśnieniowe, nie wy.twarzające ciepła palniki kwarcowe. w Nhśwviytlania rniejscowe przy użyciu zwykłych lamp kwvarco Y w konuje się zwykle z małej odległości, w celu skróceznia< czasu. zabiegu. Przed naświetlaniami należy u każdego chórego określić dawkę progową z odległości 50 cm, a następnie ww podan uprzednio sposób obliczyć wartość dawki progowej odpowiadającą; odległości, z której pragnie się wykonywvać naśwżetlan‹e. Naśwviet la się pola skóry o określonej powwierzchni, której w‹elkość jest uzal‚żniona od rodzaju choroby i wskazań. Skórę poża polem na śwwietlanym osłanja się prześcieradłem lub serwetami. W naśwwiet laniach miejscowych stosuje się dawki wywołujące rumie�ż.. Wiel kość dawsţż ustala lekarz. Liczba naświetlań obejmująca peśny> cy>kl leczenia musi być również ustalona przez Iekarza, ponieważ za leży ona od wskazań oraz odczynu skóry. W wvypadku wvykonywania naświetlań. lampą Kromayera użyůwva. się odpowiednich aplikatorów. Należy pamiętać, że w tego rodzaju. naśwwiŠtlaniach ich czas je.st uzależniony od emisji palnika. Przy miejscowwych naświetlaniach ran i owrzodzeń obowiązują. zasady aseptyki. Opatrunki należy zdejmować jałowym narzędzi.em, a po zakończeniu naświetlania należy opatrzyć ranę lub awwrzo dzenie jałowy>zn materiałem opatrunkowy,m. Przestrzeganie zasad Tabela 6 Warunki.wykonywania naświetlań miejscowych (dane wg Konarskiej) Stopień nasilenia Dopuszczalna po ţ Liczba naświetlań oraz odczynn rumieniowego ţ wierzchnia naświetlań przerwy między nimi Odczyn progowy 1520 naświetl�ń codzien Odczyn pierwszego bez ograniczeńnie lub co drugi dzień, stopniaw zależności od wskazań E I" Odczyn drugiego 30o/o powierzchni ciała zwykle kilka naświetlań stopniaz zachowaniem 35dnio E II` wych przerw Odczyn trzeciego 200 cmz stopnia E IIIo Odczyn czwartego zwykle jednorazowo, na stopniaświetlanie można powtórzyć E IVopo upływie 23 ty>godni Odczyzi piątego 15 cmz stopnia E Vo aseptyki obowiązuje również przyů używaniu aplikatorów do lamp kwarcowych. Po wykonaniu naświetlania aplikatory należy w ce 1u ich wy jałowienia zanurzyć na 10 min do alkoholu absolutnego. Odczyny rumieniowe powodują ból i pieczenie skóry. W celu zmniejszenia tych dolegliwości można zalecić choremu smarowa zzie skóryů maścią obojętną, np. maścią lanolinową lub kremem eu ţcerynowvym. Należy jednak ţpamiętać, że przed powtórnym na świetlaniem konieczne jest delikatne zmycie skóry tamponikiem ůgazw zww ilżonej alkoholem. Tabela 7 Naświetlanie dzieci promieniami nadfioletowymi [wg Konarskiej) Dawka wyj Dawka maksymalna, do kfórej ściowa Liczba zabie dochodzi się po ser� naśwfet Wiek wyrażona gów w ser� lań wyrażona w dawůkach w dawkach naświetlań progowych progowych do 6 mies. 1/s ok. I5 612 mies. I/a ok. 15 2,53,0 16lat 1/z ok. 20 3,56,0 714 lat I/z ok. 20 W tabeli 6 zebrano dane, których znajomość jest niezbędna przy wykonvwaniu naświetlań miejscowych. Podano w niej dopuszczal ną przy dareej dawce powierzchnię pola naświetlanego, liczbę na śwżetlań oraz przerwy, które mu,szą być zachowane między kolej nymi żabiegami. Naświetlania dzieci. Dawkę progową określa się zwykle na skó zze łopatki. Zabiegi wykqnuje się codziennie lub co drugi dzień. ţawki wHyjściowe, liczbę naświetiań oraz dawkę, do której docho dzi się po ser� naświetlań, przedstawiono w zależności od wirieku ţ...ziecka zw tab. 7. WV wvpadku wystąpienia silnego odczynu rumieniowego należy zastosoww ać przerwę. Naświetlania u małych dzieci należy wyko nywać ww obecności matki, ponieważ wpływa to na dzieci uspoka jająco, pamiętając jednocześnie o ochronie matki przed promie niami nadfioletowymi. W czasie zabiegu należy sprawdzić, czy okulary ochronne nie są przez dziecko zrzucane. BO Naświetlania miejscowe wvykonuje się u dzieci w tak‹ sam spo s ją,cearumieńroiłych. Stosuje się jednţk dawki mniejsze, wy łu p wo erwszego stopnia (E I ). Naświetla się po małe wierzchnie skóry. U dzieci do 3 miesiąca życia powierzchnia na świetlanego pola nie może przekraczać 20 cm2, do 1 roku życia 50 cm2, a od 1 do 2 lat 100 cm2, Jeśli istnieje konieczność na świetlania większej powierzchni skóry, powierzchnię tę należy po dzielić na kilka pól, które naświetla się kolejno, z zachowaniem odpowiednio długiej przerwy, Ogólne zasady obowiązujące przy wykonywaniu naświetlafi pros u każdej osoby przed rozpoczęciem naświetlań należy określić wartość dawki progowej. Należy przestrzegać, aby naświetlania danej osoby były ţ,ţr nywane zawsze przy użyciu tej samej lampy, ko Obowiązuje bezwzględne przestrzeganie wskazań lekarza s ecja listy. Oczy asoby poddawanej naświetlanżu należ p j mi okularami ochronn Y ţronić s ec alny ymi. Osobę wykonującą naświetlani.a obowiązuje również noszenie okularów ochronnych. od egłó ć ţkodZniem naświetlania należy dokładnie ustalić żądaną ę y palnikiem a powvierzchni m.ierzy s‹ę zwvykle ą naśww'ietlaną. y1T celu odległość od skraju obudowy lampy do dowbţ naświetlanej, doliczając odległość między palnikiem a obn Lampę należy ustawiać w takiej odległości od osob naświetla nej, aby w wypadku pęknięcia palnika rozgrzane odłamki s mogły upaść na ciało chorego. zkła nie Pomiesgzczenie, w którym wykonuje się naświetlania, musi być dobrze o rzane i często wvietrzone. W czasie obsługi lampy kwarcowej osoba wykonująca naświet lania musi zachowywać dużą ostrożność i chron.ić własną skórę przed działaniem promieni nadfioletowych, ponieWaż nawet bar dzo krótkie, lecz powtarzające się wielokrotnie ekspozycje mogą niowe.dować w wyniku ich zsumowania się silne odczyny rumie s Fizyůkotesnpia Osobę wykonującą naświetlania obowiązuje duża skrupulatność. Szczególnie istotne jest dokładne sprawdzenie daty poprzedniego naświetlania oraz zastosowanej dawki. Nieprzestrzeganie tej zasa dy może doprowadzić, w wypadku zaistnienia przerwy między na świetlaniami, do poparzenia, osoby naświetlanej. lţlaświetlania wykonywane u dzieci wymagają dużej uw agi i ostrożności. Szczególnie istotne jest, aby dziecko nie zmieniało pozycji. Przed naświetlaniem miejscowym należy sprawdzić czystość skó ry. Dotyczy to głównie możliwości zalegania na niej resztek le ków i maści, które mogą działać uczulająco i powodować wwzmo żone odczyny. W wypadku wystąpienia po naświetlaniach zbyt silnie wyrażo nego odczynu sk"ry należy przerwać zabiegi na jeden do dwóch dni. Jeśli zdarzy się w wyniku nżeszczęśliwego zbiegu okoliczności, że osoba naświetlśna otrzyma większą niż zalecona, dużą dawkę promieni nadfioletowych, to należy o tym fakcie powiadomić na tychmiast lekarza. Jest to bezwzględnie konieczne, ponieważ na świetlenie całej powierzchni ciała dużą dawką promieni nadfżole towych może być niebezpieczne dla życia. W wypadku niedostatecznej ochrony oczu osoby wykonującej naświetlania promieniami nadfioletowymi może wystąpić zapalenie spojówek, wyrażające się ich silnym przekrwieniem, pieczeniem i św‹atłowstrętem. W takim przypadku należy udać się do okulisty, który zastosuje odpowiednie leczenie. Po ustąpieniu zapalenia spo jówek należy nosić przez kilka dni ciemne okulary, aby w ten spo sób chronić nadwrażliwe spojówki przed działaniem śwżatła s3o necznego. ZASTOSOWANIE pDOMţNI NADFIOLETOWYCH W ZAPOBIEGANIU I I.ECZENIU Zastosowanie zapobiegawcze. Korzystny wpływ promieni nadfio letowych, pobudzający ustrój człowieka, zwiększający jego odpor ność na zakażenia oraz przeciwdziałający występowaniu krzywicy, warunkuje zapobiegawcze stosowanie tego promieniowania. Pro blem zapobiegawczego naświetlania promieniami nadfioletowymi nab‹era szczególnego znaczenia w obecnej dobie uprzemysłowie nia. Narastające zapylenie i zanieczyszczenie powietrza stwarzs swego rodzaju barierę dla promieniowania nadfżoletawego słońca, Ylchasązpozbawio ţduż ł grupy ludzi pracują w warunkach, w któ w'P ywu światła słonecznego, co w szczegól ności dotyczy górników. Coraz częściej więc myśli si nym ę o koniea dla zdrowia ludzi uzu ełnianiu nżedoboru promieni nadfiole towych, organizując w zakładach pracy punkty naświetlań zbioro wych w postaci tzw. korytarzy napromieniania Iub fotariów. Naśwwietlania zapobiegawcze u dzieci wykonuje się indywidual nie oraz zbiorowo. Naświetlania indywidualne zależą w dużej ma�e rze od troski rodziców o zdrowie dziecka. Naświetlania zbiorowe dzieci wykonuje się w przedszkolach, gdzie posiadają one zorge nizowaną formę. Celem naśwżetlań profilaktycznych jest za obże ganie krzywicy oraz wzmożenie sił obronnych ustroju. p Lecznicze zastosowanie promieni nadfioletowych. Wskazanża do stosowania promżeni nadfioletowych są bardzo rozległe, a metody ka naświetlań zróżnżcowana w zależności od wskazań i rodzaju choroby. W tabeli 8 zestawiono najważniej,sze wskazania do sto sowania promieni nadfioletowych, podając jednocześnie niezbędne informacje dotyczące dawkowania i metodyki naświetlań mie sco wych. j Promieni nadfioletowych nie należy stosować w następujących chorobach: nowotwory złośliwe, czynna gruźlica płuc, choroby skóry przebiegające ze wzmożonym odcaynem na promienie nadfioletowe, stany uczulenia na światło, sprawy chorobowe przebiegające z gorączką, nadczynność tarczycy, cukrzyca, wzmożona pobudliwość wegetatywvsiego układu nerwowego, s ţocnność do krwawień z przewodu pokarmowego i dróg od decho mżażdżyca naczyń przebiegająca ze znacznym nadciśnieniem obniżone ciśnienie krwi, , zakażenia ogniskowe, niedokrwistość złośliwa, 82 ) 83 Tabela 8 Wskazania do stosowania promieni nadfioletowych Rodzaj choroby Choroby gardła i nosa Przewlekłe nieżyty oskrzeli Dychawica oskrzelowa Krzywica Nerwoból nerwu kulszowego Gościec tkanek miękkich Choroba zwyrodnienio wa dużych stawów Trądzik pospolity Czyraczność Stany zapalne tkanek miękkich Łysienie plackowate Owrzodzenia troficzne Trudno gojące się rany Łuszczyca Utrudniony zrost kostny Stany rekonwalescencji Niedoczynność gruczo łów' wydzielania we wnętrznego (tarczyca, jajniki) Sposób naświetla nia dawka miejscowo ogólnie ogólnie miejscowo E Io lub E IIa ogólnie miejscowo E Io lub E IIo ogólnie miejscowo E Io Uwagi z użyciem specjalnych aplika torów w postaci sześciu pól roz mieszczonych równomiernie na skórze klatki piersiowej, któ re naświetla się kolejno co drugi dzień zwykle trzy pola skóry na przebiegu nerwu kulszowego, które naświetla się kolejno co drugi dzień okolica stawu miejscowo E IIo co 34 dni, E Io ogólnie. miejscowo E Io lub E IIo ogólnie E Io, 3 razy w ty godniu, miejscowo EI"lubEIIo miejscowo E II" E Io na owrzodze nia, E II" na oto czenie owrzodzenia E Io na ranę, E IIo na okolicę rany ogólnie ogólnie ogólnie ogólnie niewydolność krążenia, ostry gościec stawowy, tami z ó ţatoidalne zapalenie stawów w okresie leczenia prepara padaczka. Naświetlań promieniami nadfioletow p wać się także u osób wyka yţ nie owinno wykony zujących złą ich tolerancję. Zastosowanie promieni nadHoletowych w dfagnostyce. Promieniowanie nad fioletowe znalazło w biolog� i medycynie szerokie zastosowanie w wielu meto dach badawczych. Jest ono stosowane w mikroskop� nadfioletoweJ, w której promienie nadfioletowe wykorzystuje się do uwidocznienia szczegółów w budo wie tkanek niedostatecznie kontrastowo dostrzegalnych w świetle widzialn Fotografowanie uzyskanych w ten sposób obrazów mikrosko ow ch pozwa� ujawnić wiele szczegółów struktur tkankowych. Rozległą dziedz ń zastosówania promieni nadfioletowych są metody oparte na fluorescencji. ą Fluorescencją nazywa się samorzutne świecenie się ciał stał ch, ciekłych i a zowych, które występuje w wyniku pochłaniania przez nie p ómieniowania. Fa: Ia widzialnego prom‹eniowania fluorescencji jest dłuższa niż fala romieniowania pochłoniętego. Wyróżnia się flwsorescencjg pierwatną, związaną z właściwościa mi subsłancji, oraz fluorescencję wtórną, powstałą w wyniku jej aktywacji. Fluorescencję pierwotną wykazują niektóre tkanki, np. chrząstka, która świe ci białoniebiesko, kość biało, tkanka łączna jasnoniebiesko. Fluorescencja wtórna zachodzi w wyniku aktywacji tkanek przez różne związki chemiczne. W mikroskop� fluorescencyjnej wykorzystuje się promienie nadfioletowe o dłu gości falż 300400 nm, pod wpływem których obserwowane obiekty fluor zu barwnie. Wielką zaletą tej metody jest mo‹liwość obserwowania obiektów żlţ wych, a w związku z tym śledzenie wędrówki podanej im substanc i fluor zu jącej. Mikroskopia fluorescencyjna znajduje obecnie szerokie zast śowanie w różnicowaniu komórek i tkanek, w badaniu przyżyciowym ciał fluoryzujących, badaniach bakteriologicznych, hematologicznych i dermatologicznych. Fluorescencja tkanek jest szeroko wykorzystywana również w badaniach dia nostycznych, np. w różnicowaniu grzybic i innych zmian skórn ch. Badanie wykonuje się przy użyciu specjalnej lampy diagnostycznej, wypos źonej w filtr Wooda który przepuszcza promieniowanie o długości fali od 360 do 370 nm, Fluorescencja różnych związków chemicznych jest rówrnież wygorzystywana w chem� analitycznej i biochem� do identyfikowania i stwierdzania śladow ch ilości różnych związków. Jako przykład można y podać, że adrenalina w roz cieńczeniu 10e daje wyraźną fluoroscencję koloru jasnozielonego. Jednym z zastosowazi promieni nadfioletowych w medycynie i biolog� jest również mikroskopia nadfioletowa, której celem jest ilościowe określenie róż nych substancji zawartych w komórkach. Metoda ta opiera się na badaniu wiţlma absorpcyjnego promieni nadfioletowych. 84 HELIOTERAPIA Helioterapią nazywa się wykorzystanie do celów leczniczych pro mieniowazzia słonecznego. Słońce, najbliższa naszej planety gwiazda, jest potężnym źród łem promienżowania elektromagnetycznego i korpuskularnego. Cał kowita energia wypromieniowana przez słońce w czasie jednej sekundy wynosi 3,9 ů 10" ergów. Jest to główne źródło energ� do cierającej do Ziemi i warunkujące istnienie na niej życia. Energia promieniowan.ia słonecznego od niepamiętnych czasów jest wykorzyţtywana przez człowieka w celach leczniczych. Pro mieniowanie słoneczne wykazuje widmo ciągłe (ryc. 26) i zawiera w swym składzie 5965"/o promieniowania podczerwonego, 33 40o/o promieniowania widzżalnego oraz 12/o promieniowania szadfioletowego. Do Ziemi dociera promieniowanie nadfioletowe o długości fali powyżej 290 nrm, ponieważ promieniowanie krótko falowe zostaje pochłonięte przez warstwy atmosfery, w szczegól ności przez zawartą w niej parę wodną, dwutlenek węgla oraz inne gazy i pyły. Ryc. 26. Widmo promieniowanńa sło necznego (wg Liwiencewa). Natężenie promieniowania słonecznego padającego na poţeţa chnię Ziemi ulega zmianie w zależności od: pory roku i dnia, wysokości nad poziomem morza, zachmurzenia oraz zawartości w powietrzu pary wodnej i p łów. Y W różnych porach roku i dnia zmienia się skład promieniowania słonecznego. Zmiany te wiążą się bezpośrednio z kątem, pod jakim padają promienie słoneczne na Ziemię w różnych porach roku. Jest zrozumiałe, że przy mniejszej wartości tego kąta muszą one prze nikać przez grubsze warstwy atmosfery. Jak istotne ma to znacze nie, świadczyć może przykład, że w czerwcu ilość promieniowania nadfioletowego jest sześć razy większa aniżeli w miesiącach zimo wych. Zmiany w składzie promieniowania słonecznego w zależ ności od pory roku można ująć w następujący sposób: w naszej szerokości geograficznej promieniowanie słoneczne zawiera w czasie całego roku mierną ilość promieniowania pod czerwonego, zimą zawiera ono mało prom.ieniowania widzialńego i mało nadfiole Cowego, wiosną zwiększa się ilość promieniowania w‹dziainego, pod czas gdy ilość promieniowania nadfioletowego jest niewielka , w lecie występuje wzrost ilości promieniowania widzialnego i nadfżoletowego, jesienią ilość promieniowania widzialnego i nadfioletowego ponownie maleje. Skład promieniowania słonecznego zależy również od pory dnia. W godzinach rannych i popołudniowych ilość promieniowania nad fioletowego jest niewielka. Największa jego ilość występuje w cza sie położenia słońca w zenicie. W tym czasie wzrasta również nie znacznie ilość promieniowania widzialnego i podczerwonego. Skład promien‹owania słonecznego zmienia się również w zależ ności od wysokości nad poziomem morza. Na większych wysoko ściach ilość zawartego w nim promieniowania nadfioletowego jest większa, co wiąże się główn.ie z czystością i przejrzystością po wietrza. Ważną składową oddziaływania na człowieka promienio wania słoszecznego jest jego część odbita i rozproszona. Ilość pzo mieniowan,ia odbitego i rozproszonego zależy od rodzaju powierz 86 ţ 8ţ ó 8 ţ g g ţ m ţ Dlugaśţ j'afi chni odbijających i rozpraszających. Woda i śnieg dobrze odbijają romieniowanie słoneczne, podobnie jak piasek na plażach, który P Y rozpra.sza dużą jego część. Decyduje to o wzmożonym oddział waniu promieniowania słonecznego w lecie nad morzem oraz w gó rach w okresie zimy. Promieniowanie słoneczne pochłonięte przez skórę wywołuje w niej odczyny miejscowe, będące wynikiem oddziaływania na skórę promieniowanża podczerwonego i nadfioletowego. Odczyn miejscowy, występujący w skórze, jest dwojakiego rodzaju: rumień cieplny, pojawiający się po kilkunastu minutach dzia łania podczerwonych promieni słonecznych, rumień fotochemiczny, wywołany działaniem słonecznych pro mieni nadfioletowych, którego okres utajenia trwa do kilku go dzin. Mechanizm powstawania wymienionych odczynów skóry i ich ewoiucja są podobne do wywołanych działaniem promien.iowania podczerwonego i nadfioletowego emitowanego przez sztuczne źród ła. j Swiatło słoneczne oddziałuje korzystnie i bodźcowo na ustró wyniku zachodzących w nim odczynów ogólnych. Jego wpływ w ole a na wzmożeniu przemiany mater�, pobudzaniu czynności krw ótwórczej, zwiększen.iu odporności ustroju na zakażenia, po budzającym wpłYwie na gruczoły wydzielania wewnętrznego, dzia łaniu odczulającym oraz przeciwkrzywiczym. Naświetlania promieniami słonecznymi mogą wywołać również niekorzystne odczyny. Występują one w przypadku pochłonięcia przez skórę zbyt dużej ilości promieniowania i wyrażają się inten sywnym rumieniem fotochemicznym, uczuciem ogólnego rozbicia, bólami głowy i gorączką. W naszej strefie klimatycznej wykorzystanie światła słoneczne go w celach leczniczych jest w pewnej mierze ograniczone. Nie mniej stanowi ono ważny element w całokształcie leczniczego po stępowania fizykalnego. Zwykle naświetlania promieniami słonecznymi odbywają się w sposób niezorganizowany na plażach nadmorskich, nad brzega mi rzek i jezior. Nieświadomość skutków oddziaływania promienio wania słonecznego oraz lekkomyślność są przyczyną występowa nia niekorzystnych, a nawet szkodliwych odczynów. W sposób zor ganezowany naświetlania promieniami słonecznymi stosuje Się w solaripach. Solaria urządza się zwykle w uzdrowiskach, kojarząc w ten s osób wpływ klimatu z racjonalnym dawkowaniem promie na eżakach. nW znego. Chorzy zażywają kąpieli słonecznych, leżąc z kąpieli powiet źnelu ţosłkny z płótna umożliwiają korzysta nie j p za ończeniu naświetlania promieniami słorsecznymi. Solaria są yp ą Y z których korz sta w ţSażone w urz dzenia natr skowe, Y ją chorzy w celach higienicznych. W warunkach nasłonecznienia panujących w naszym klimacie w okresie letnim naświetlania młodych ludzi należy rozpoczynać od 15 dó 20 min na każdą stronę ciała. Zwiększając stopniowo czas oddziaływania promieni słonecznych, od 10 do 15 min przy każdym kolejnym na świetlaniu, osiąga się po dwóch tygodniach dwie godziny przeby wania pod wpływem tychże promien.i. U osób starszych czas na świetlania musi być krótszy i jest uzależniony od ich stanu o ól nego. Przy stosowaniu kąpieli słonecznych u dzi.eci obowią - e ostrożność, ponieważ wykazują one większą niż dorośli wrażIiwość na promieniowanie nadfioletowe. Pamiętać należy o konieczności osłonięcia główki dziecka oraz o ochronie jego oczu przed promie niami słonecznymi. Promieniowanie słoneczne y ţ ę g kostnostawowe w'Ykorz stu e si w leczeniu ruźlicy j, gruźlicy dróg moczowych, gruźlicy węzłów chłonnych, przewlekłych stanów zapalnych stawów, przewlekł ch nieżytów górnych dróg oddechowych, łuszczycy, Y czyraczności, trą dzika pospolitego oraz zaburzeń wzrostu kości u dzieci. Nie wolno stosować kąpieli słonecznych w gruźlicy płuc, niewy dolności krążenia, w stanach nowotworowych, skłonności do krwa wień z narządów wewnętrznych, nadczynności tarczycy oraz za awansowanej miażdżycy, 88 ELEKTROLECZNICTWO Elektrolecznictwem lub elektroterapią nazywa się dział lecznictwa fizykalnego, w którym wykorzystuje się da celów leczniczych prąd stały oraz prądy impulsowe małej i średniej częstotliwości. PRwţD STAEY Prądem stałym nazywa się taki prąd elektryczny, który w czasie przepływu nie zmienia kierunku ani wartości natężenia. Prąd stały jest stosowany do wielu zabiegów elektroleczn.iczych. Nazywa się go również prądem galwanicznym, jednak nazwa ta nie jest ścisła, ponieważ odnosi się ona w zasadzie do prądu sta łego uzyskiwanego z ogniwa galwanicznego. Stały prąd elektrycz ny uzyskuje się z aparatów elektroterapeutycznych wyposażonych w obwód wytwarzający ten rodzaj prądu. Wszystkie nowoczesne aparaty do elektrolecznictwa, tzw. elektrostymulatory, mają obwód wy 2warzający również prąd stały. Wpţ,YW PRĄDU STAţEGO NA ORGANIZM Tkanki żywe można z fizycznego punktu widzenia traktować ja ko zespół przewodników jonowych, półprzewodników i izolatorów, tworzących sieć przeţstrzenną połączonych ze sobą równolegle i szeregowo oporności i pojemności. Należy jednak pamiętać, że jest to ujęcie schematyczne, nie uwzględniające zmian zachodzą cych w tkankach w wyniku działania na nie bodźców pochodzenia wewnętrznego i zewnętrznego. Tkankż i płyny ustrojowe wykazują różnice w przewodnictwie elektrycznym, które zależą od uwodnie nia oraz stężenia zawartych w nżch elektrolitów. Największe prze wodnictwo wykazuje płyn mózgowordzenżowy, mniejsze oso cze krwi, krew, mięśnie, wątroba, mózg, tkanka łączna oraz tkanka kastna. 90 w z�b ćg 1 j mówiąc warstzych istotny wpływ wyu,iera opór y tkanek ze wa rogowa naskórka, Głębsze war. S względu na ich znaczne uwodnienie i obecnaśţ elektrolitów nie stwarzają większego oporu dla przepływu prądu. duJą e r ię w só ze u ścia nar ‚niejszym oporze, którymi są znaj p wody wyprowadzające gruczołów potowych. Przewody te wypełnione po#em, który jest roztworem elektrolitów, stanowią dobre przejścia dla prądu elektrycznego: W tkankach głębiej położonych prąd przepływa równźeż drogaml o najmniejszym oporze, tzn. wzdłuż naczyń krwionośnych, limfa. tycznych i nerwów. Warstwowa budowa tkanek oraz obecność w nicih elektrolitów decydujących o właściwościach pojemnościo wych sprawiają, że przepływawi prądu elektrycznego towarz sz ,oolaryzacja jonowa. Polega oţza na miejscowym zgrupowaniu jo nów wytwarzającym różnicę potencjału o znaku przecżwnyzsa w stosunku do przyłożonego z zewnątrz napięcia. Na rycinie 27 przedstawiano obwód żłożony z oporności R połączanej równolegIe z pojemnością C, adwzozowujący z dużym uproszczeniem układ tkankowych wielkości elektryeznych. Przyłożenie do takiego ob wodu prądu stałego powaduje jego pzzepływ przez opornaść R oraz krótko trwający przepływ prądu ładowania tkankowej pojem noścż C. Czas przepływu prądu ładowania jest zbliżony do tzw. sta łej czasowej układu elektrycznego, zawierającego oporność i po jemność. Wartość stałej z zależy od iloczynu oporności i o em ności. p j z=RůC Ryc. 27. Układ odwzorowujący występujące w tkankach wielkości elektryczne (objaśnienia w tekście). R + C Wartaść stałej czasowej z odpawiada zwykle ułamkowi sekundy: Przepływowi prądu stałego przez tkanki towarzyszy wiele zjawisk' fizykochemicznych, a także fizjologicznych, do których należy za; liczyć: 9l' zjawiska elektrochemiczne, zjawiska elektrokinetyczne, zjawiska elektroterzniczne, reakcje nerwów i mięśni na prąd stały, odczyn ze strony naczyń krwionośnych. Zjawiska elektrochemiczne. Są one związane z elektrolizą, wy stępującą w czasie przepływu prądu przez elektrolity tkankowve. W warunkach wykonywania zabiegów elektroleczniczych wtórne reakcje, występujące w trakcie elektrolizy, zachodzą w podkładzie oddzielającym elektrodę od skóry. Wprowadzenie jednak do tka nek metalowych elektrod igłowych powoduje występowanie w ich otoczeniu reakcji wtórnych, zachodzących między wodą a substan cjami wydzielającymi się na elektrodach w trakcie elektrolizy. Jeśli wyobrazi się organizm ludzi jako worek ze skóry, wyPeł niony wodnym roztworem chlorku sodowego, w któryzn występują jony sodu i chloru (Na+ i Clţ), to wiadomo, że po wprowadzeniu do tego roztworu dwóch elektrod metalowych i połączeniu ich ze źródłem prądu stałego wystąpi ruch jonów w kierunku elektrod. Jony sodu będą dążyć ku elektrodzie o znaku przeciwnym do ich ładunku, tzn. ku katodzie, jony zaś chloru ku anodzie. Po osiągnięciu katody każdy z jonów sodowych pobiera jedezz ele mentarny ładunek ujemny z elektrody i wydziela się na niej w po staci wolnego, obojętnego elektrycznie sodu. Podobnie jony chlo ru po osiągnięciu anody oddają jej swoje ładunki ujemne i wy clzielają się w postaci wolnego chloru. W obecności wody zarówno sód, jak i chlor nie mogą pozostawać w stanie wolnym i wchodzą znatychmiast w następujące reakcje: 2Na ţ 2H20 ţ 2NaOH + H2 ţ2C1 + H20 a 2HC1ţ O Tak więc w wyniku wtórnych reakcji zachodzących w trakcia elektrolizy roztworu chlorku sodowego, na katodzie wydziela się gazowy wodór i powstaje wodorotlenek sodowy, który dysocjuje na jony sodu Na+ i jony wodarotlenowe OHţ. Obecność jonów wodorotlenowych w pobliżu katody powoduje wystąpienie zasa dowego odczynu w jej otoczeniu. Powstały na anodzie kwas solny dysocjuje pod wpływem wody na jony wodoru H+ i chloru Clţ. Jony wodorowe powodują wystąpienie kwaśnego odczynu wokół anody, Opisane reakcje wtórne, zachodzące w czasie elektrolizp roztworu chlorku sodowego, zostały wykorzystane do tzw, elek trolizy tkanek. W zabiegu tym wpływ jonów wodorowych lub wo ś ę doen śzć ń,ia p t lo ącYch w pobliżu elektrod, wykorzystuje g cznych tworów skóry. W wyniku działa nia jonów wodorowych w otoczeniu elektrody igłowej połączonej z dodatnim biegunem źródła prądu występuje koagulacja tkanek < której istota polega na ścięciu zawartych w nich białek, podobnie zresztą jak przy działaniu na nie stężonych kwasów. Powstają ce w poblżżu katody jony wodorotlenowe powodują martwicę roz PłYţą tkanek, analogiczną do występującej pod wpływem stężo nych zasad. Reakcje wtórne, zachodzące na elektrodach w czasieţ elektrolizy roztworu chlorku sodowego, wykorzystuje się do ozna czania biegunów źródła prądu stałego. W tym celu do naczynia zas wierającego roztwór chlorku sodowego wprowadza się dwa obna; żone z izolacji przewodniki, połączone z biegunami źródła prądu. Obserwacja ilości wydzielonych na nich gazów pozwala z łatwo ścią określić bieguny źródła prądu. Ponieważ wodór wydziela się w podwójnej ilości w stosunku do tlenu, zgodnie z opisanymi wy żej reakcjamż wtórnymi elektroda, na której wydzieli się więcej pęcherzyków gazu, jest katodą (ryc. 28). Zjawiska elektrakinetyczne. Zjawiska elektrokinetyczne polegają na przesunięciu względem sżebie faz rozproszonej i rozpraszającej koloidów tkankowych pod wpływem pola elektrycznego. Przemie szczanie się faz zachodzi pod wpływem ładunku związanego z obecnością tzw. elektrycznej warstwy podwójnej, znajdującej się na granicy obu faz, a składającej się z dwóch warstw o przeciw nych ładunkach elektrycznych, oddalonych od siebże o odległość rzędu średnicy cząsteczek. Obie warstwy tworzą jak gdyby płaski H2 + oeo aţo .ee e ee e o oeo eoe ó o ou eo o o o ţţo o RYC. zó. OţCI'eSldále blegllnOW ZIOţd prc'ţţll eooe stałego (wg Konarskiej). 92 ţ 93 kondensator elektryczny. Do zjawisk elektrokinetycznych należą elektroforeza i elektroosmoza. Elektroforezcl nazywa się ruch anaładowanych jednoizniezuzie cząsteczek fazy rozproszonej układu koloidowego względem fazy rozpraszającej. Kataforezd ţnazywa ţsię ţ'uch dodatnio naładowa nych cţząsteczek ku katadzie, anaforezą zaś ruch ujemnie zzałado wanych cząsteczek ku anodzie. Prędkość, z jaką przemieszczają się w polu elektrycznym naładowane elektrycznie cząsteczki fazy roz proszonej, zależy od natężenia pola elektrycznego, wartości tzw. potencjału elektrokinetycznego cząsteczki, uwarunkowanego budo wą elektrycznej warstwy podwójnej, oraz od stałej dielektrycznej i lepkości fazy rozpraszającej, czyli ośrodka. Elektroosmoza polega na ruchu całego ośradka, czyli fazy roz praszającej układu koloidowego, w stosunku do fazy rozproszonej. Zjawisko to zachodzi na błonach półprzepuszczalnych, które będąc nieprzepuszczalnymi dla fazy rozproszonej unieruchamiają ją na swej powierzchni. W tych warunkach zdolność poruszania się pod wpływem pola elektrycznego ma tylko faza rozpraszająca. Istota tego zjawiska wiąże się również z abecnością omówionej wyżej elektrycznej warstwy podwójnej. Zjawiska elektrotermiczne. Istota ich polega na powstawaniu w tkankach ciepla pod wpływem prądu elektrycznego. Ciepło po w,staje ww tkankach w wyniku tarcia między poruszającymi się w polu elektrycznym jonami a środowiskiem. Ilość ciepła wy tworzona w czasie przepływu prądu stałego przez tkanki jest nie wielka i praktycznie nie wpływa w istotny sposób na zachodzące w nich procesy. Istotny natomiast wpływ na zwiększenie ciepłoty tkanek wůvywiera rozszerzenie naczyń krwionośnych zachodzące pod wvpływem prądu. Rozszerzenie naczyń powstaje w wyniku bezpo średniego, pobudzającego oddziaływania prądu na naczynia oraz pod wpływem wytworzonych w tkankach ciał histaminopodob nych. Reakcja nerwów i mięśni na prąd stały. Zgodnie z prawem sfor mułowanym przez Du Bois Reymonda przyczyną powsţtaania ţbodźca elektrycznego nie jeţst sam prąd, lecz dostatecznie szybka zmiana jego natężenia w czasie. Z tego względu prąd stały nie wywołuje w czasie przepływu skurczu mięśnia, który oczywiście może wy stąpić tylko w czasie włączania i wyłączania prądu, pod warunkiem jednak, że powstająca wówczas zmiana natężenia będzie dosta teczńe szybka. Prawa rządzące skurczem mięśńa pod ţłY wezn ; prądu elektrycznego zostały szczegółowo omówvione w rozdziale poświęconym elektrodiagnostyce. Przepływ prądu stałego p rzez tkankę nerwową i mięśniową powoduje zmianę ich pobudliwości. Stan ţten okześla się jako elektzotonus. pawstaje oa w wyńku prze ; mieszczenia jonów i zmian w polarYzacjś błon komórkow ch które j zachodzą w czasie przepływu prądu. y , W czasie przopiy>ţsu prądu stałego pobudliwość pod katodą wzrasta, a pod anodą maleje. Stan zwiększonej pobudliwości wwystępujący pod katodą określa się j ako katelektrotonus, ;zaś stan zmn,iejszanej pobudliwości pod anadą nY P budlirw śtţ tka k�cnoţące pod wpływem prądu stałego zmia erwowej odgrywają ważną rolę w zabie gach elektroleczniczych. Odczyn ze strony naczyń krwionośnych. Stały prąd elektryczny � J Yu eę zaczerwień eniezYń krwionośnych. Odczyn ten, wyra m skóry, występuje najwyrażniej pod eIektrodami, natomiast w ich otoczeniu jest słabiej wyrażony, pod katodą rozszerzenie naczyń jest intensywniej wwy>rażone, pod anodą zaś est słabsze. W przebiegu odczynu rozszerzenia naczyń krwvio nośnych pod wpływem stałego prądu elektrycznego wyróżnić moż na tszy okresy. W okresie pierwszym wYstępuje sozszerzenie na czyń powierzchownych skóry, powodujące jej zaczerwienienie up Yţ < w okresie drugim roţzszerzenie naczyń pd ł e ok. 30 min przekrw inie ktanek ,ut trzecim zaś okresie występuje głębokie jest, że ogrzańe skóry pYmufące się do kilku godzin. Interesujące o ustąpieniu odczynu ze strony powierzţ cholwnych naczyń krwionośnych powoduje wystąpienie intensyw nie szego rumienia cieplnego w miejscu poddanym uprzednio "zia łaniu prądu, co należy tłumaczyć utrzymywaniem się przekrwienia naczyń głębiej położonych. Omówione zjawiska elektryczne oraz zachodzące pod wpływ em prądu stałego odczyny ze strony tkanek nerwowej, mięśziiowej oraz naczyń krwionośnych stwarzają szerokie możliwości leczn.i czego stosowania tego prądu. Przeciwbólowe działanie bieguna do datniego wynika z opisanego wwyżej wpłyţ na ţanlię nerwową. Pobudzający wpływ bieguna ujemnego znajduje zastosawanie w ţ leczeniu zaburzeń czucia oraz zapobieganiu procesom degeneracji 94 ţ 95 włókien nerwowych w uszkodzonym nerwie. Pamiętać jednak na leży że bie un dodatni prądu oddziałuje niekorzystnie na włókna uszkodzonego nerwu, stąd w sprawach chorobowych związanych np. z przerwanżem ciągłości nerwów stosuje się zawsze katodę ja ko elektrodę czynną. Prąd stały o małym natężeniu wpływa rów nież korzy;stnie na zakrzepy naczyniowe. ZABIEGI ELEKTROLECZNICZE PRZY UŻYCN PRĄDU STAZEGO Prądu stałeqo używa się do zabiegów galwanizacji, jontoforezy oraz kąpieli wodnoelektrycznych. Galwanizacja Galwanizacja jest zabiegiem elektroleczniczym, w którym wyko rzystuje się prąd stały. Nazwa zabiegu wiąże się z nazwiskiem włoskiego lekasza i przyr'odnika Luigi Galvaniego, którego prace stworzyły podstawy elektrolecznictwa. Metodyka galwanizacji. Do zabiegu galwanizacji stosuje się elek trody płaskie, a także elektrody o specjalnym kształcie. rţ I i / I I Ryc. 29. Elektroda z fol� cynowej (wg Konar Lss ' ssI skiej). Elektrody płaskie (ryc. 29) są wykonane zwykle z fol� cynowej o grubości zapewniającej ich plastyczność, a w związku z tym, możliwość dostosowania do powierzchni ciała. Są ozze prostokątne lub kwadratowe, o różnych wymiarach. Celem uniknięcia powsta wania zagęszczeń prądu krawędzie elektrod i ich kąty muszą być zaokrąglone, a powierzchnia równa. Dlatego też po użyciu elektro dy wyrównuje się ją wałkiem metalowym. Przewody łączące elek trodę z biegunem źródła prądu mogą być połączone z nią w różny sposób. Najczęściej są one przylutowane lub połączone za pomocą wtyku, znajdującego się w specjalnym grzybku metalowym, który pozostając w kontakcie z elektrodą urnożliwia jednocześnie jej umocowanie za pomocą perforowanej taśmy gzzzzzowej. Elektrody płaskie można umocowywać w określonej okolicy ciała rówvnież za pomocą opaski elastycznej. Elelrtrody specjalne mają wymiary .i kształty przystosowane do wykonywania określonych rodzajów galwanizacji. Należą do nich elektrody do wykonywania galwanizacjż w okolicy gałek oczn ch uszu, elektrody dyskowe (ryc. 30), elektrody wałeczkowwe (rycy3l) oraz tzw. elektroda Bergoniego, zwana również półmaską (rw c. 32). Ryc. 30. Elektroda dy skowa (wg Konarskiej). v Ryc. 31. Elektroda wa Ryc. 32. Elektroda łeczkowa (wg Konar półmaska typu Bergo skiej). niego (wg Konarskiej). Jak już wspomniano, największy opór dla prądu elektrycznego sta nowż warstwa rogoůwa naskórka. Umieszczenie między elektrodą a skórą podkładu z tkaniny zwwilżonej wodą lub 0,5a/o roztworem chlorku sodowego zmniejsza wydatnie opór naskórka ź ułatwia przejście prądu przez skórę. Jako podkładu używa się zwykle kil ku warstw flaneli lub kilkunastu warstw gazy, grubości od I do 2 cm. Najbardziej praktyczne są podkłady z flaneli, które można łatwo wyprać i wygotować. Dzięki temu mogą one być używane wielokrotn.ie. Należy dodać, że odpowiednio grube podkłady chro nią skórę przed uszkadzającym wpływem związków chemicznych, powstających w wyniku reakcji zachodzących ne elektrodach w trakcie elektrolizy. T FIzylcoternpie 96 97 Przepływ prądu między elektrodami jest uzależniony od: rozmiarów elektrod, ich wzajemnego ułożenia, przewodnictwa różnych tkanek znajdujących się między elek żrodami, odległości między elektrodami. Rozmiar elektrody decyduje o gęstości przepływającego przez nią prądu. Gęstość prądu wyraża się stosunkiem natężenia do po wierzchni, przez którą przeţpływa prąd elektryczny: _ I S gdzie: j gęstość prądu, 1 natężenie prądu, 5 powierzchnia, przez którą przepływa prąd. W wypadku, gdy obydwie elektrody są jednakowych rozmia rów, gęstości prądu będą pod nimi jednakowe. Jeśli natomiast ich powierzchnie są różne, to gęstość prądu jest większa pod elektrodą o mniejszej powierzchni. Wzajemne ułożenie w stosuazku do siebie elelrtrod wpływa rów nież na przepływ prądu. Przy ułożeniu poprzecznym elektrod prąd natrafia na duże opory związane z warstwowym ułożeniem tkanek o różnym przewodnictwie. Natomiast przy ułożeniu elektrod na jednej płaţzczy=źnie skóry, tzn. przy podłużnym przepływie prądu, opór, jaki stawiają tkanki, jest ok. 4 razy mniejszy aniżeli przy poprzecznym ułożeniu elektrod. Wynika to ze stosunków anato micznych, ponieważ naczynia krwionośne i limfatyczne oraz ner wy, lzędące dobry>mi przewodnikami prądu, przebiegają ogólnie rzecz biorąc wzdłuż długiej osi ciała. W tych więc okoliczno ściach istnieją warunki do przepływu prądu przez tkanki o dobrym przewodnictwie z ominięciem tkanek wykazujących duży opór. Przepływ prądu przez tkanki w zależności od ułożenia i powierzch ni elektrod przedstawia ryc. 33. Zgodnie z prawem Ohma w miarę zwiększania się odległoścż między elektrodami tkanki stawiają coraz to większy opór przţ pływowi prądu. Należy jednak dodać, że jest to założenie ogólne, ponieważ przepływ prądu między dwiema oddalonymi od siebie elektrodami może wykazywać nieoczekiwany przebieg, uwarunko JS wany ułożeniem tkanek o różnym przewodnictwie. Zrozumńałe jest, że w tych warunkach prąd będzie przepływał przez struktury tkankowe wykazujące najmniejszy opór. Ulrształtowanie części ciała poddanej galwanizacji wpły>wwa rów nież na clnarakter przepływu prądu. Zmniejszenie bowiem powierz chni przekroju danej części ciała, występujące na drodze przepłwT wu prądu, powoduje zwiększenie jego gęstości, a zw>iększenie prze kroju zmniejsza gęstość prądu. Ze względów praktycznych na leży pam‹ętać, że w przypadku bliskiego ułożenśa elektrod na są siadujących ze sobą krawędziach może wystąpić duża gęstość prą du, powodująca zwiększony odczyn lub uszkodzenie tkanek. Zja " , Ryc. 33. Przepływ prądu przez tkanki w zależności od ułożenia i rozmiarów elektrod (wg Kovacsa za Konarską). wisko to nazywa się działaniem brzegowym, Zwiększenie gęstości prądu może mieć miejsce również w przypadku, gdy powierzchnia elektrody nie jest równa lub gdy podkład wraz z elektrodą nie przylega dostatecznie do powierzchni skóry. Niedostateczny kon takt elektrody i jej podkładu ze skórą powoduje zwiększenie gę stości prądu w wyniku zmrziejszenia powierzchn‹ jego przejścia w głąb tkanek. W zależności od ułożenia elektrod w stosunku do długiej osi czę ści ciała paddanej galwani,zacjż wysóżnia się: galwunizację podłuż nct oraz gaiwanizację popzzeczną (ryc. 34). Jeśli jedna z elektrod jest umocowana na stałe, druga zaś zmienia w czasie zabiegu swe położeţn:ie, to taki rodzaj galwanizţacji nazywa się galwanizacją 1a bilng. Przykładem galwazzizacj,i labilnej jest użycie elektrady wa łeczkowej. W wypadku, gdy abie elektzady nie zmieniają swego położenia w czasie eabiegu, galwaslizację taką nţazywa ţsię gswlwani 99 i: zacją stabilnd. Porziewvaż bieguny prądu stałego powadują odmżen ne skutki w tkankach żywych, jedną ţz elektrod zeazywa się elek trodd czynną. Jest to elektzocla, za pamocą której ma być w>ywo łany zamierzany iskutek leazniczy. Drugą elektrodę, zamykającą obwód prądu, nazywa się elektrodą bierną, ponieważ znie bierze ana ...ezpośredniego udziału w oddziaływaniu leczniczym. W zależno ści od bieguna prądu przyłożonego do elektrody czynnej wyróżnia się: galwanizację katodową oraz galwanizację anodową. W celu A . s.sssss ss s C ţ B Ryc. 34. Ułożenie elektrod w galwa nizacji podłużnej i poprzecznej: A galwanizacja podłużna, B galwa nizacja poprzeczna, C oś obiektu. uzyskania większej gęstości prądu pod elektrodą czynną należy tak dobrać jej rozmiary, aby była ona odpowiednio mniejsza od elektrody biernej. Dawkę natężenia prądu stałega ustala się w zależności od: powierzchni elektrody czynnej (mniejszej), czasu trwania zabiegu, rodzaju i lokalizacji schorzenia, wrażliwości chorego na prąd elektryczny. Wyróżnia się następujące dawki natężenia prądu stałego: dawka słaba od 0,01 do 0,1 mAJcm2 powierzchni elektro dY, dawka średnia do 0,3 mA/cm2 powierzchni elektrody, dawka mocna do 0,5 mA/cm2 powierzchni elektrody. Ustalenie dawki natężenia grądu nie może opierać się wry>łącznie na iloczynie dawki prądu i powierzchni elektrody, ponieważ należy 100 pamiętać o tolerancji tkanek na prąd elektryczny,. Z tych względów w wypadku użycia małych elektrod, o powierzchni od 10 do 20 cm2, stosuje .się dawki słabe, przy elektrodach zaś o dużych po wierzchniach ogólna wartość natężenia nie powinna przekra czać 2530 mA. Jako granicę tolerancji tkanek przy elektrodach o dużej powierzchni przyjmuje się wartość natężenia 50 mA. Jest to natężenie, którego nigdy nie stosuje się w zabiegach elektro leczniczych. Czas przepływriz prądu wwpływa na wywołane w tkan kach zmiany i odczyny, ponieważ zależą one w istoc‹e od ilośc‹ dostarczonej energ�, tzn. od iloczynu natężenia i czasu. Dlatego też przv krótkotrwałym przepływie prądu możliwre jest stosowanie du żych jego dawek. Czas zabiegu galw=anizacji waha się, w zależności od wţskazań, od 10 do 30 min, zwykle jednak wyno.si od 15 do 20 min. Przy ustalaniu dawki natężenia prądu należy uwzględnić również rodzaj schorzenia i jego lokalizację. W podostrym stadium schorzenia stosuje się dawwki słabsze, w przewvlekłym silniejsze. Umiejscowienie zmian chorobowych w okolicy głowy, w szczegól ności gałek ocznych i uszu, szyi i serca, wymaga ostrożnego daw kowania ze względu na dużą wrażliwość na prąd elektryczny znaj dujących się w pobliżu narządów. Dawkowanie natężenia należy korygować w czasie zabiegu na podstawie doznań chorego w cza sie przepływu prądu. Zabiegi galwanizacji wykonuje się codzien nie lub co drugi dzień. Pełny cykl leczenia obejmuje od 10 do 20 zabiegów. Prawidłowe wwykonanie galwanizacji wymaga przestrzegania na stępujących zasad: Należy przestrzegać ściśle wskazań lekarskich. Należy sprawdzżć, czy u chorego nie wrystępuje zaburzenie czu cia powierzchniowego, a przede wszystkim jego osłabienie lub zniesienie, ponieważ w takiej sytuacji chory nie może przekazać osobie wykonującej zabieg swych doznań związanych z działa niem prądu na skórę. W wypadku osłabienia czucia konieczne jest zachowanie w czasie zabiegu szczególnej ostrożnoś.... Skórę w miejscu, które ma być pod"ane zabiegowi galwanizacji, należy bardzo dokładnie wymyć i odtłuś...ć eterem lub alkoholem w celu usunięcia z jej powierzchni związków chemicznych, które mogą działać uszkadzająco w czasie przepływwu prądu. Należy przestrzec chorego o konieczności zachowania spokoju 101 w czasie zabiegu, ponieważ poruszanie się może spowodować gor sze przyleganie elektrod wraz z podkładami do skóry, a w następ stwie tego miejscowe zwiększenie gęstości prądu i uszkodzenie skóry. W miejscu, które ma być poddane galwanizacji, mogą występo wać ubytki naskórka. Miej,sca te stanowią małą oporność dla pr� du, który ulega w nich zagęszczeniu. W celu uniknięcia uszkodze nia skóry ubytki naskórka należy przed nałożeniem podkładu osło nić małym płatkiem fol� plastykow=ej. Wszelkie zmiany natężenia prądu powinny być dokonywţůane płynnie i bardzo wolno. Konieczne jest przestrzeganże bezwzględnej czystości podkładówv używanych do galwanizacji, ponieważ znajdujące się ewentualnie w nich zanieczyszczenia chemiczne mogą spowodować uszkodze nia skóry w czasie przepływu prądu. W czasie zabiegu należy pozostawać w stałym kontakcie z cho rym, gdyż w razie zgłoszenia przez chorego uczucia pieczenia pod elektrodą należy sprawdzić jej przyleganie do skóry. W wypadku utrzymywania się pieczenia, mimo dobrego przylegania elektrod do skóry, należy natychmiast przerwać zabieg. Utrzymywanie sta łego kontaktu z chorym pozwala kontrolować jego samopoczucie, a w wypadku wystąpienia niepokojących objawów przerwwać zabieg. Zabiegi galwanizacji wolno wykonywvać tylko pełnosprawnym aparatem, jednocześnie prowadząc zeszyt stałej kontroli technicz nej. Wskazania do galwanizacji. Występujące pod anodą zmniejsze nie pobudliwości nerwów oraz wpływ przeciwzapalny zabiegu wvy korzystuje się w leczeniu nerwobólów, przewlekłych zapaleń ner wów, splotów i korzeni nerwowych, zespołów bólowych w prze biegu choroby zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa i choroby dy skowej. Występujące pod katodą przekrwienie naczyń pozwala sto sować galwanizację w leczeniu porażeń wiotkich oraz zaburzeń krążenia obwodawego. Galwanizację podłużną lub poprzeczną sto suje się również w przypadkach utrudnionego zrostu po złama niach kości. Przeciwwskazania stanowią ropne stany zapalne skóry i tkanek miękkich, wypryski, stany gorączkowe oraz porażenia spastyczne. Jontoforeza Jontoforezą lub jonoforezą nazywa się zabieg elektroleczniczy po ' Iegający na wprowadzeniu do tkanek siłami pola elektryůcznego jonów działających leczniczo. Do jontoforezy mogą zatem być uży wane tylko związki chemiczne ulegające dysocjacji elektrolitycznej. Zwżązki chemiczne mające 'tę właściwość snazywa się elektrolitami. Podstawy fizykochemiczne jontoforezy. Zachodzący w roztwo rach wodnych proces samorzutnego rozpadu cząstek elektrolitów, czyli soli, kw,asów i zasad, na dodatnio lub ujemnie naładowane I cząstki lub atomy, zwane jonami, anazywa się dysocjacjd. elektroli tycznct. I Elektrolity wykazują różną zdolność dysocjacji. Tak zwane elek trolity mocne, jak np. kwas solny (HC1) czy wodorotlenek sodu (NaOH), dysocjują całkowicie, tzn. że wszystkże ich cząsteczki ule gają rozpadowi na jony. Elektrolity słabe, jak np. kwas octow y (CH3COOH) czy kwas węglowy (H2C03), ulegają w mniejszym stopniu dysocjacji i tylko pewna część ich cząsteczek ulega roz szczepieniu na jony. Jony mogą posiadać jeden, dwa, trzy lub czte ry elementarne ładunki elektryczne. Dla przykładu dysacjacja elek trolityczna jodku potasowego polega na rozpadzie tego związku na jony potasu i jodu. Jon potasu jest obdarzony elementarnym ładunkiem dodatnim, jon zaś jodu elementarnym ładunkiem ujemnym. KIK+IIţ Ponieważ sumy wszystkich ładunków ujemnych i dodatnich wp stępujących w roztworze jonów są równe, roztwór elektrolitu nie wykazuje żadnego ładunku elektrycznego. W polu elektrycznym jany ulegają przesunięciu zgodnie z prawem Coulomba. Tak więc jony obdarzone ładunkiem dodatnim będą podążały w kierunku bieguna ujemnego, jony zaś obdarzone ładunkiem ujemnym w kierunku bieguna dodatniego. Jeżeli do roztworu elektrolityczne go wprowadzić dwvie elektrody połączone z biegunami źródła prądu stałego, to część jonów będzie podążać ku katodzie, a część ku ano dzie, w zależności od posiadanego ładunku elektrycznego. Właści wvość ta jest podsţtawą pţodziału jonów na kationy, czyli jony obda rzone dodatnim ładunkiem elelţtrycznym, podążające ku katodzie, oraz cuziony, czyli joiny obdazzane ujeznnym ładunkżem elektrycz nym, podążające ku anodzie. 102 ţ 103 i Opisaną właściwość jonów wykorzystuje się w jontoforezie do wprowadzenia ich do tkanek siłami pola elektrycznego. W tym ce lu podkład z higroskopijnego materiału, np. gazy, złożony z kilku nastu płatków, tworzących dostatecznie grubą (1,52,0 cm) war stwę, nasyca się roztworem wodnym związku chemicznego ulega jącego dysocjacji na jony, z których jeden powinien być wwpro wadzony do tkanek. Podkład taki wraz z elektrodą z fol� cynowej umieszcza się na skórze oczyszczonej alkoholem lub eterem z ciał Na el Na CI ţ Na CI ţ Na Cl ţ Padktad Obi‚kt podktad Na CI Na CI Kţ Ryc. 35. Przykład układu elektrycznego w czasie jontoforezy jodu (objaśnienia w tekście). tłuszczowych i produktów rozpadu potu. Jeśli jon, który ma być wůi>prowadzony do skóry, jest anionem, to do elektrody należy przy łożyć biegun ujemny źródła prądu stałego, aby zgodnie z pra wem Coulomba dany jon był odpychany od elektrody w kie runku skóry. W wypadku, gdy jon jest kationem, postępuje się przeciwnie. Drugą elektrodę, zamykającą obwód prądu, umieszcza się na skórze w dostatecznie dużej odległości od elektrody, spod której jony mają wnikać do skóry. Podkład elektrody zamykają cej obwód prądu zwilża się wodą lub 0,5o/o roztworem chlorku so dowego. W warunkach wykonywania jontoforezy powstaje skomplikowa ny układ elektryczny, w skład którego wchodzą: elektroda z pod 104 kładem nasyconym roztworem danego związku chemicznego, tkan ki, elektroda zamykająca obwód prądu. Przykład takiego układu < w którym jeden z podkładów nasycony jest roztworem jodku pota sowego (KI), drugi zaś roztworem chlorku sodowego (NaCl), przed stawia schematycznie ryc. 35. Na rycinie tej grubymi strzałkami oznaczono kierunek przemieszczania się jonów jodu, strzałkami zaś cienkimi kierunek przemieszczania się innych jonów zawartych w układzie. Roztwór związku chemicznego zastosowanego do jontoforezy musi mieć otlpowiednie stężenie. Wynika to z faktu, że optymalny do jontoforezy będzie roztwór o takim stężeniu, w którym wystę puje największa liczba jonów, czyli nośników ładunku elektryczne ) go. Różne związki chemiczne wvykazują różny stopień zdysocjowa nia w zależności od ich stężenia w roztworze. Celem określenia stę żenia najbardziej odpowiedniego do jontoforezy przeprowadza się specjalne badania elektrometryczne, określające zależność prze wodnictwa elektrycznego roztworu od jego stężenia. Metoda ta, zwana konduktometrią, polega na określeniu przewodnictwa ro'z tworu dla prądu elektrycznego. Jeżeli roztwór zawiera wiele jo nów, to jego przewodnictwo, czyli zdolność do przenoszerzia ładun ku elektrycznego przez jony, jest duże. Badając kolejno roztwvory o różnych stężeniach można określić, które ze stężeń jest najbar dziej odpowiednie do jontoforezy. Badanie konduktometryczne wy konuje się w stałej temperaturze, ponieważ ruchliwość jonów wpływająca na przewodnictwo roztworu zmienia się w zależności od temperatury. Jak już wspomniano, do jontoforezy można używać tylko związ ków chemicznych ulegających dysocjacji elektrolitycznej. Ważne zatem ze względów praktycznych jest ustalenie, czy dany związek podlega dysocjacji oraz jakim ładunkiem obdarzony jest jon, któ ry ma być wprowadzony do tkanek. Określenie rodzaju ładunku elektrycznego danego jonu wykonuje się przy użyciu urządzenia do elektroforezy bibułowej. W tym celu na pasek bibuły zwilżony roztwvorem chlorku sodowego nanosi się kroplę badanego roztwo ru, a następnie przykłada do jego końców bieguny źródła prądu. W wypadku istnienia w roztworze jonów zostają one siłami pola elektrycznego przesunięte w kierunku różnoimiennych biegunów źródła prądu. Przesunięcia badanego jonu określa się dzięki wyko 105 rzystaniu reakcji barwnych, powodujących zmianę barwy bibuły na skutek reakcji zachodzącej między badanym jonem a odpowiednio dobrareym odczynnikiem. Bardzo istotne jest również ustalenie op tymalnego czasu trwania zabiegu oraz natężenia stosowanego prą du. Traktując ten problem wyłącznie z punktu widzenia fizycznegoů należałoby sądzić, że ilość jonów wprowadzonych do tkanek w cza sie jontoforezy powinna być wprost proporcjonalna do czasu trwa nia jontofozezy ,i natężenia prądu, zgodnie z drugśm prawem Fara daya, które brzmi: Masa substaţncji wydzielająca się na elekţtradzie w procesie elek trollzy jest wprost proporcjonelna do ţcziasu pr:zepływu oraz natę żenia prądu: m=kůIůt gdzie: k równoważnik elektrochemiczny, odpowiadający Iiczbowo masie substancji wydzielonej na elektrodzie przez jednostkę elektryczności. Prawa tego nie można jednak bez zastrzeżeń odnosić do jontofo rezy. Wynika to z warunków elektrochemicznych zachodzących w czasie jontoforezy. W zabiegu tym bowiem występują wysoce skomplikowane okoliczności przy wnikaniu jonów do tkanek ży wych. Tkanki stanowią zbiorowisko komórek składających się z zawierającej elektrolity płynnej protoplazmy oraz błony komór kowej. Komórki z kolei są niejako zanurzone w płynie pozakomór kowym, który jest również roztworem elektrolitów. Z tych wzglę dów zarówno wnętrze komórki, jak również płyn pozakomórkowwy należy traktować jako roztwory o określonym stężeniu elektroli tów. Taki stan rzeczy powoduje w czasie przepływu prądu przez tkanki zmiany ww ich układach jonowych. Zawarte w tkankach jony ulegają w polu elektrycznym przesunięciu, stwarzając strefy gru pujące jony o tym samym ładunku dodatnim lub ujemnym. Stan taki ,nazywwa się polaryzacjd. Należy jednak pamiętać, że zacho dzące w polu elektrycznym przesunięcia jonów, powodujące po laryzację tkanek, są ograniczone przez błony komórkowe oraz warstwowe ułożenie komórek i innych elementów tkankowych, znajdujących się w przestrzeniach międzykomórkowych. Wyka zano, że tkanki żywej skóry mają określoną i ograniczoną zdol ność gromadzenia wprowadzanych do nich z zewnątrz jonów. Właściwość tę określono jako tzw. pojemność jonową skóry; prak 106 tycznie oznacza ona, że do skóry można wprowadzić tylko pewną ilość jonów. Z tego względu wydłużanie czasu trwania jontoforezy oraz zwiększanie natężenia prądu jest skuteczne tylko w granicach , które określa pojeenność jonowa skóry. Należy dodać, że możLi wość zwiększania natężenia prądu jest w jontoforezie poważnie ograniczona tolerancją skóry. Stosowanie bowiem zbyt dużych na tężeń prądu powoduje wystąpienie dolegliwości bólowych, a nawet uszkodzenie tkanek skóry. Z tych względów staje się zrozumiałe, ' że czas trwania zabiegu jontoforezy musi być ogran.iczony, a na tężenie prądu nie może przekraczać granicy tolerancji tkanek. Bardzo istotnym czynnikiem, odgrywającym ważrţą rolę w proce j sie wnil;ania jonów do skóry, jest ich ruchliwość w polu elektrycz ł nym. Można wyobrazić sobie, że w warunkach jontoforezy w mo mencie włączenia prądu następuje jak gdyby "start do biegu" wszw, stkich jonów znajdujących się w układzie: elektrody z podkłada mi tkanki. Wszystkie jony wykazujące dużą ruchliwość w polu elektrycznym stanowią siłą rzeczy konkurencję dla jonów, które pragnie się wprowaţdzić ...o skóry. Jony te nazywţa się jonami kon kurencyjnymi. Mogą tţo być ţuchliwe jony wodoru, jany wodora tlenowe oraz inne jony znajdujące sżę w podkładzie, czy też na po wierzchni skóry. Jony, których obecność jest niepożądana, nazywa się jonami pasożytniczymż. Występują one głównie na skuteţk za nieczyszczeń roztwaru użytego do jantoforezy lub zanieczyszczeń skóry. Wnikanie jonów do skóry w trakcie jontoforezy zostało udo wodnione przed wielu laty przez francuskiego uczonego Leduca, który w tym celu przeprowadził następujące doświadczenie. Na po zbawionych sierści bokach dwóch królików umocował elektrody z podkładami, włączając zwierzęta szeregowo w obwód prądu sta łego. U pierwszego królika jeden z podkładów nasycił roztworem cyjanku potasowego, dysocjującego na trujący anion cyjankowy i kation potasowy, pozostałe zaś podkłady znajdujące się na skó rze obu zwierząt zwilżył wodą. Włączenie zwierząt w obwód prądu w taki sposób, że elektroda z podkładem nasyconym cyjankiem potasowym była połączona z biaegunem dodatnim prądu, nie powo ů dowało u nich żadnych skutków ujemnych. Połączenie natomiast wymienionej elektrody z bżegunem ujemnym spowodowało pad nięcie pierwszego królika, podczas gdy drugi pozostał żywy. Jest 107 to zrozumiałe, ponieważ w pierwszym wwypadku z podkładu zwil żonego roztworem cyjanku potasowego do skóry pierwszego zwwie rzęcża wnikały jony potasowe, nie posiadające właściwości trują cych, w drugim zaś wnikały trujące jony cyjanowe. Drugie zwie rzę pozostało żywe, ponieważ w żadnym z w.vymienionych dwóch wypadków nie podlegało ono dzialaniu jonów trujących. Podobne doświadczenie przeprowadził Leduc z zastosowaniem roztworu siarczanu strychniny, w którym trujące właścżwości wwy kazują kationy strychniny. Dalszych przekonywających dowodów wnikania do skóry jonów w czasie jontoforezy dostarczyły doświadczenia, w których użyto roztworów zawierających jony pierwiastków promieniotwórczych. Doświadczenia te pozwoliły prześledzić mechanizm wnikania jonówv do skóry oraz ustalić miejsca, w których się one gromadzą i skąd zostają odprowadzane w głąb organizmu. Ustalono, że jony wpro wadzone do skóry drogą jontoforezy gromadzą się w niej na grani cy naskórka i skóry właściwej, w pobliżu powwżerzchownej sieci naczyń krwionośnych skóry, skąd zostają odprowadzone z prądem krwi w głąb ustroju. Stwierdzono również, że jony wnikają do skó ry drogą wykazującą najmniejszy opór dla prądu elektrycznego, a mianowicie: przez ujścia i przewody wwyprowadzające gruczołów potowych. Określenie ilości jonów wprowadzonych do skóry w czasie jon toforezy jest trudne. W świetle jednak przeprowadzonych w tym zakresie badań wiadomo, że wnikają one w ilościach oddziałują cych leczniczo. Mechanizm leczniczego działania jontoforezy jest bardzo złożo ny, wyróżnić w nim jednak można podstawowe kierunki: działanie lecznicze jonów, wpływ na tkanki bieguna prądu stosowanego w jontoforezie, oddziaływanie odruchowe na narządy głębiej położone. Wymienione działania stanowią łącznie złożony zespół farmako logicznoelektryczny, którego wpływ decyduje o wynżkach leczni czych uzysk‹wanych dzięki jontoforezie. Metodyka zabiegów jontoforezy. Jest ona bardzo zróżnicowana, zarówno z powodu dużej liczby stasowanych do jontoforezy leków, jak również specjalnych wymogów, które muszą być spełnione przy wykonywaniu tego zabiegu w określonych okolicach ciała. Można jednak sformułować podstawowe zasady obowiązujące przy wykonywaniu jontoforezy, których przestrzegan‹e zapewnia po prawne wykonanie zabiegów. Zasady te są następujące: Zabiegi jontoforezy należy wykonywać z zastosowaniem apara tów wytwarzających stabilny, dobrze wyprostow any prąd stały, nie wykazujący większego tętnienia. Jest to szczegóinie istotne w wypadku wykonywania jontoforezy w okolicy narządów wrażl‹ wych na prąd elektryczny, jak oczodoły, głowa, szyja. Ważne jest również, aby aparat zapewniał możliwość płynnego i dokładnego dawkowania natężenia prądu. Przed zabiegiem należy dokładnie oczyścić i odtłuśc‹ć skórę al I koholem lub eterem. Szczególnie dokładnie należy oczyścić skórę w wypadku uprzedniego stosowania na nią maści lub innych le ków. Przyjęto zasadę, że jontoforezę można wykonyw ać dopiero po upływie tygodnia od zakończenia leczenia miejscowvego skóry maściami, czy też innymi lekami działającymi miejscowo. Prze strzeganie tej zasady jest konieczne, istnieje bowiem niebezpie czeństwo uszkodzenia skóry przez jony pozostałe na niej po le czeniu miejscowym. Elektrody układa się na dostatecznie grubym (1,52 cm) podkła dzie z gazy higroskopijnej, którego rozmiary powinny być więk sze od elektrody o ok. 2 cm. Zwykle na skórę kładzie się tzw. pod kład lekowy, grubości ok. 0,5 cm, nasycony roztworem leku użyte go do jontoforezy. Na ten podkład kładzże się następnie tzw. pod kład pośredni, zwilżony ciepłą wodą, zapewniający odpowiednią odległość elektrody od skóry i zabezpieczający ją przed wpływezţ reakcji zachodzących na elektrodzie w czasie jontoforezy. Elektra; dy wraz z podkładami przykrywa się ceratką lub folią plastyko wą, a następnie bardzo dokładnie umocowuje na skórze opaską elastyczną. Rozmiary i kształt elektrod dobiera się w zależności od okolicv ciała i rodzaju schorzenia. Używa się elektrod wykonywanych z fol� czystej cyny, ponieważ inne metale, np. ołów, miedź czy cynk, mogą ulec wprowadznniu do skóry w czasie zabiegu lub wchodzić w reakcje z jonami znajdującymi się w roztworze sto sowanym do jontoforezy. Przewody powinny być połączone ze środkiem elektrod. Jeśli elektrody są połączone z przewodami n,a brzegu, to należy je ukła 1os I I49 dać tak, aby nie znajdowały się na sąsiadujących ze sobą brze gach elektrod, ponieważ w takim wypadku może wystąpić niepo żądane zagęszczenie prądu. Natężenie prądu jest uzależnione do pewnego stopnia od rozmia rów elektrody, z której wprawadza się jony do skóry. Zwykle stosuje się dawki słabe, od 0,01 do 0,1 mA/cm2 powierzchni elek trody. W wypadku stosowania dawek większych obowiązuje szcze gólnie baczna kontrola chorego w czasie zabiegu. Pamiętać nale ży, że dawki natężenia nie należy .. . , s ss,sśsssss sG 2 Pow elektrod w cm? paaxu wystąpeenza pzeczenea natezy Ryc. 36. Zależność stosowanego w sprawdzić przyleganie elektrod do jontoforezie prądzz stałego od po skóry. Nie wolno jednak zapominać, wwierzchni elektrody (wg Molitora i Fornandeza za Konarską). że przyczyną pieczenia może być również zbyt duże natężenie prądu. Szczególna ostroźność obowiązuje przy wykonywaniu zabiegu w okolicy głowy, gałek ocznych, uszu i szyi oraz przy stosowaniu silnie działających leków, np. histaminy czy adrenaliny. Wystą pienie u chorego niepokojących objawów jest sůţgnałem do przer wania zabiegu. LTbytki naskórka stanowią dla prądu elektrycznego przejścia o małym oporze. Wystąpienie w tych sniejscach niepożądanych za gęszczeń prądu może spowodować uszkodzenie skóry. Z tych wvzględóvf ubytki naskórka należy przed zabiegiem jontoforezy osłonić przez przyklejenie plastra lub nałożenie płatka gazy i fol� plastykowej. W pewnych wypadkach konieczne jest zabezpieczenie skóry otaczającej zmianę chorobową przed działaniem prądu elek 110 trycznego. Uzyskuje się to przez pokrycie jej cienką warstwą wa zeliny lub płynnej parafiny. W wypadku stwierdzenia nadmierne go odczynu skóry lub jej uszkodzenia należy natychmiast powia domić o tym lekarza, który zadecyduje o dalszym sposobie postę powania. Po zakończeniu zabiegu jontoforezy obowiązuje sprawwdzenie od czynu skóry. Jest to szczególnie ważne w wypadku stosowania le ków rozszerzających naczynia krwionośne, np. histaminy, czy zwę żających, np. adrenaliny, ponieważ odczyn jest miernikiem popraww ności wykonania zabiegu. Należy dbać o świeżość roztworów, w szczególności nowokainy, pamiętając również, że roztwory hżstaminy, Pridazolu, antybiotyţ ków, hormonów kory nadnerczy i wszystkich innych leków ampuł kowanych przyrządza się bezpośrednio przed zabi.egiem. Przed zwilżeniem podkładu roztworem leku obowiązuje dokład ne sprawdzenie rodzaju leku i jego stężenia. Konieczne jest przestrzeganie bezwzględnej czystości naczyr, w których sporządza się roztwory do jontoforezy, aby uniknąć za nieczyszczenia chemicznego. Podkładów nasyconych Iekiem wolno używać tylko jednorazowo. Podkłady pośrednie, które zwilża się wodą, należy po zabiegu dokładnie wypłukać i wygotować celem usunięcia zawartvch w nich jonów. Podkłady te mogą być używ ane kilkakrotnie. Równie dokładnie należy wymyć folię plastykową używaną do zabiegów. W wypadku konieczności wykonania jontoforezy przy użyciu le ków powodujących uczulenie, jak: nowokaina, ksylokaina, jod, an tybiotyki, należy przed rozpoczęciem zabiegów wykonać u chore go próbę na uczulenie. Czas trwania jontoforezy zależy od rodzaju leku, stadium scho rzenia i wrażliwości osobniczej na prąd elektryczny; wynosi on od 10 do 30 min. Zwykle jontoforezę wykonuje się w czasie od 15 do 20 min. Stosowanie dłuższego czasu jest niecelowe, a w pew nych wypadkach nawet niebezpieczne, ze względu na możliwość uszkodzenia skóry. Zabiegi wykonuje się codziennie lub w zależ ności od wskazań co drugi dzień. Pełny cykl leczenia obejmuje serię od 10 do 20 zabiegów. Jontoforeza śródmózgowa, zwana również transcerebralną, po lega na wprowadzeniu jonów wapnia lub jodu do gałek ocznych I1I i tkanek okolicy oczodołów. Działanie jontoforezy śródmózgowej T a b e 1 a 9 polega głównie na wpływie odruchowym na naczynia mózgowe, Roztwory leków używane do jontoforezy które ulegają rozszerzeniu. Zabieg ten powirmo się wykonywać pod bezpośrednim nadzorem lekarza.siegun Rodza; iekuStężenie Jon dzia z którego Sposób wykonywania jontoforezy śródmózgowej został podany roztworu łający ulega Działanie Iecznicze przez lekarza francuskiego Bourguignona. leczniczowprowa dzeniu Modyfikacją metody podanej przez Bourguignona jest sposób Jodek potasowy12o/o I wvykonywania jontoforezy śródmózgowej opracowany przez Ko(K1)() rozmiękczający wpływ na blizny narską. Podkład, zwany również tamponem, przygotowuje się przezSol. Kal� jodati kilkakrotne złożenie płata gazy o wymiarach 40X60 cm do wymia Wy ţţ ţ ţaPnio. 12o/o Ca++()) działaniŠ przeciw rów 5X20 cm. Podkład ten po zwilżeniu odpowiednim roztworem sos. calcil zapalne,0dczulają składa się trójwarstwowo, do rozmiarów 5X6,5cm, uzyskując nhlorati na źyńţwpływlpo tampon odpowiadający kształtem oczodołowi. Przygotowane w ten budzający na na sposób tampony umieszcza się w okolicy oczodołów (przy zamknięsiarczdn cynko. o,2slo/o zn++czynia krwionośne tyrh powiekach) na uprzednio nałożonych płatkach gazy wyjało (ţ') przyżeganie tkanek wy (ZnSO4) Solů Zinci sullurici wvionej. Na tampony nakłada się następnie zwilżony ciepłą woChlorowodorek12olo dą podkład pośredni,0bejmujący okolice obu oczodołów. Na podnowokainyka ńa+(ţź) działanie znieczu Sol. Novocainżlająceů wpływ na kład ten w miejscach odpowiadających gałkom ocznym umieszczahydrochlorici wegetatywny układ się dwie elekt,rody z fol� cynowej (owalnej) o wysniarach 3Xnerwowy; rozsze rzenie naczyń X4 cm, połączone z końcami rozwidlonego przewodu. Elektrody Chlorowodorek12o/o ksylo. (ţ) dz �łanţe znieczu ww raz z podkładami przy,krywa się płatem fol� plastykowej i umoksylokainy kaina+lające cowvuje opaską elastyczną. Należy pamiętać, aby przewody elek Sol. Xylocaini hydrochlorici trod były wyprowadzone od strony zewnętrznych brzegów oczo Chlorowodorek1:10000 dołów. Do jontoforezy wvykonywwanej w ten sposób używa się lo/ahistaminy1: 20000 mina+(+) rozszerzenie naczyń roztworu chlorku wapniowego bądź 1o/o roztworu jodku potasowe Histaminuzezkrwionośnych za hydrochloricum równo włosowa go lub 0,5la/o roztworu nowokainy, w zależności od wskazań.tych,,jak również Natężenie prądu, stosowane na obie gałki oczne, wynosi od 1,5Chlorowodorek1:10000 adrena 0 większej średnicy (f) zwężenie naczyń do 3 mA, a czas zabiegu od 15 do 30 min. Z uwagi na dużąAdrenall -mlina+ krwionośnycb; wrażliwość gałek ocznych na prąd elektryczny natężenie jego nahydrochlorścumskurcz mięśni gładkich leży zwiększać w czasie zabiegu bardzo wolno i płynnie, kontroluţ 11 sodna 10000 jů penicy(s) działan‹e bakterio jąc doznania chorego.lub pot śowa)twó u fiz linastatyczne W analogiczny sposób wykonuje się jontoforezę jednej lub obuPenicillinum _ůjologicz gałek ocznych przy użyciu roztworów innych leków. Siarczan strepto 5 mg/lo I strepto (f) działani.e bakterio Roztwory leków używanych do jontoforezy. Do jontoforezy użyj Strep óysrw cinummYcyna++ statyczne Y wa się roztworów różnyeh leków. W tabeli 9 zestawiono najczęsulluricum ściej stosowane leki, podając jednocześnie ich stężenie w roztwoSiarczan neomy I5 neomy (f ) dzżałanie bakterio rze, biegun, z którego ulegają wprowadzeniu do tkanek,0raz za Ńe mycinum mg/1 ml eyna++statyczne sadnicze działanie lecznicze. sulluricum 112 H Fizykoterapia :113 cd. tabeli 9 SoluDacostin1 mg/1 ml predni() działanie przeciwv Hz0zolonţzapalne Hydrokostyzon1 ml/1 ml hydzo f1 działanie przeciwv Hydrocortisonum Hz0kortyzonţzapalne hemisuccinatum Pzidazol1020imida f) rozszerzenie naczyń Imidazolinum mg/1 mlzolina+ krwionośnyeń hydzochloricumH20 Podstawowe wskazania do jontoforezy: Jontoforeza jodu: blizny, przykuzcze bliznowate. Jontoforeza wapnia: stany zapalne galki ocznej, obw adcswe za burzenia naczynioruchowe, zespół Sudecka, utrudniony zrost kości. Jontofoţreza cynku: przyżeganie trudno gojących się owrzorlzeń, drożdżyca paznokci. Jontoforeza nowolrażny lub ksylokainy: nerwobóle, zespól rwy kulszowej, bóle głowy, zaburzenia wymowy (transcerebralnie), dy chawica oskrzelowa (na okolice kłębków szyjnw=ch). Jontţoforeza histaminy: samozodna siţnica kończyn, odmroziny, zespół bólowy rwy kulszowej, przewlekłe stany zapalne stawów i zapalenia okolostawowe, owrzodzenia troficzne. Jontoforeża adrenaliny: stany zapalne galki ocznej, ww'spólnie z ksylokainą lub nowokainą w leczeniu stanów bólowych. Jontoforeza antybiotylców: bakteryjne stany zapalne skórv i tka nek miękkich. Jontoforeza iiydrokortyzonu lub preparatu SoluDacoriin: stanyr zapalne skóry, tkanek miękkich, drobnych stawów i pocłnewtek ścię gnistych, stany zapalne gałki ocznej. Jontoforeza pridazolu: zaburzenia w ukrwieniu nerwiţ u w,: zroko wego i siatkówki, zaburzenia ukrwienia obwvodowego. Przeciwwskazania nie odbiegają w zasadzie od przeciww wţ2; slţazaro do stosowania innych zabiegów elektroleczniczych. Pamięta‚ jed nak należy, że jony działające korzystnie w schorzeniu padstawo 114 ţ^'Ym mogą być przeciwwskazane ze względu na współistniejące inne schorzenia. Wskazania i przeciwwskazania do ustala lekarz. jontoforezy, Kąpiela e3ektrycznowodne rlazwą tą określa się zabiegi elektrolecznicze, w których część lub całe ciało znajdujące się w kąpieli wodnej poddane zosta'e działani u r du s J p ą tałego, Wyróżnia się kąpiele elektrycznowodne komorowţ'e oraz kąpiele e0ektrycznowodne całkowiże. Kąpiei elektrycznowodna komorowa. Jest to kąpiel lecznicza ţtórą w,zkonuje się Y , z uż ciem specjalnego zestawu, przedstawio nego na ryůc. 37. Kończyny osoby poddanej zabiegowi są zanurza ne w specjalnych ceramicznych wanienkach, napełnionych wodą a temperaturze od 35 do 38oC, stanowiącą w tych warunkach śro dowisko przewodzące prąd elektry czny, Wanienki są wykonane z małeriału będącego złym przewodnikiem prądu, zwykIe z fajansu ukieszeńćzzeotwó amywa. W ścianie każdej wanienki znajduje się wa. " " j , w której jest umieszczona elektroda węglo Kisszeń est wykonana w sposób uniemożliwiający bezpo średnie zetknięcie elektrody z eiałem chorego. Wanienki dla koń czyn górnych są umieszczone na specjalnych statywach. Całośó zestawu wwanienek wraz ze statywami i krzesłem o regulawwanej wysokości siedzenia spoczywa na specjalnej podłodze izolującej. Źródłe>=n prądu stałego jest aparat wyposażony w eztery przełącz niki o dw2 óch pozycjach, oznaczonych ł i . Ponieważ każdyi z przełączników jest polączony z obwodem aparatu wţrytwarzająţsn Prąd staly, oraz przewodem elektrody, znajdującej się w wanience przeznaczonej dla jednej z kończyn, możliwe jest przyłożen.ie do elektrody określonego bieguna prądu, oczywiście pod warunkiem zamknięcia obwodu prądu przez ciało. Spośród możliwych połączeń najczęściej stosuje się czterokomorową kąpiel wodną o wstępują cym kierunku przepływu prądu oraz kąpiel o zstępującym lţerţ iru przepłwrwţvz.z prądu (ryc. 38). Działanie czterokomorowej kąp ieli elektrzcznowodnej zależy od kierunku przepływu prądu. W kąpieli o wstępujclcym kierunku prądu biegun ujemny źzódła prądu ;est połączony z elektrodami znajdującymi się w wanien kach eţ2ła kończyn górnych, a dodatni z elektrodami wanienek dla kończyůn dolnych. Kąpiel o wstępującym kierunku prądu powo 115 duje zwiększenie pobudliwości ośrodkowego układu nerwowego. Jej wpływ na układ sercowonaczyniowy polega na zwiększeniu: odpływu krwi żylnej z kończyn dolnych i narządów objętych "dorzeczem" żyły wrotnej, dopływu krwi tętniczej do płuc i kończyn górnych, odpływu krwi żylnej ţ serca do płuc. W kąpieli o zstępującym kierunkss prc€du dodatţni biegun jest po łączony z elektrodami wanienek dla kończyn górnych, bżegun zaţ ujemny z elektrodami wanienek dla kończyn dolnych. Kąpiel o takim łţierunku przepływu prądu obniża pobudliwość ośrodkawe go układu nerwowego. Wpływ jej na układ sercowonaczyniowy polega na zwiększeniu: dopływu krwi z krążenia małego do serca , odpływu krwi żylnej z płuc ‹ kończyn górnych, dopływu krwi tętniczej do narządów objętych "dorzeczem" żyły wrotnej oraz do kańczyn dolnych. Zróżnicowane w zależności od kierunku przepływu pr�du działa nie kąpieli komorowej elektrycznawodnej nakazuje ostrożność przy wykonywaniu takiej kąpieli oraz dokonanie analizy stants krążenia osoby poddanej zabiegowi. Metodyka zabiegu. Wanienki wypełnia się do 2/s ich objetości wodą o temperaturze od 35 do 40oC. W wypadku istnienia zabu rzeń kr�żenia u o,soby poddanej zabiegowi temperatura wv ody po winna odpowiadać cieplnemu punktowi obojętnemu skóry (p, rozdz. Wodolecznictwo). Przed wykonaniem zabiegu laborant do konuje próby, zanurzając swoje ręce w wodzie wanienek (połą czonych z różnoimiennymi bie gunami prądu), podczas gdy dru ga ósoba zwiększa płynnie natę żenie prądu do żądanej wartości. Po dokonaniu próby natężenie prądu należy sprowadzić do war tości zerowej, a następnie wyłą czyć. Chory siada na stołku (wy sokość siedzenia reguluje się w zależności od jego wzrostu) i za nurza wolno w wanienkach xsaj pierw kończyny dolne, a następ nie kończyny górne. Po włąiţze niu prądu zwiększa się wolno na , tęzenee do ządanej wartości. 1Va leży pamiętać, że nie wolno znzie 116 117 Ryc. 37. Kąpiel elektrycznowodna czterokomorowa. Ryc. 38. Kąpiel elektrycznowodna czterokomorowa o zstępującym kierunku prądu (wg Konarskiej). niać jego kierunku, ponieważ nagłe otwarcie lub zamknięcie ob wodu powoduje powstanie silnego bodźca elektrycznego z groź nymi następstwami ze strony układu krążenia. W kąpieli elektrycznowodnej komorowej unika się również sto sowNania prądów zmiennych, ze względu na możliwość wystąpie nia owcażn ch zaburzeń w akcji serca. p Y Nat żenie r du stałego w kąpieli elektrycznownţodneţ czteroko pą mo2 owVej waha się w zależności od stanu chorego od 10 do 30 mA, - czas zabiegu od 10 do 20 min. W1,'yůkonywvanie kąpieli elektrycznowodnej wymaga stałego nad zoru nad osobą poddaną zabiegowi. Z1ţ'skzzzania i przeciwwskazania do kc?pżel‚ elektrycznowwodnej czterokomorowej. Wskazania do tegţo zabiegu ustala leţkarz. Należą do nich: zapaienia wielonerwowe, nerwobóle, niedowłady, zespoły bólown 2 ww przebiegu chorobyT zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa, choroba zzţyůrodnieniowa stawów, nerwica wegetatywna oraz za lţurzenia ukrw>vienia obwodowego. Kąpie?i elektrycznowodnych czterokomorowych nie wolno sto sować zw podciśnieniu tętniczym, znacznym nadciśnieniu tętniczym, stanacin gorączkowych oraz niewydolności krążenia. KąQiel elektrycznowodna całkowita. Wykonuje się ją ww specjal nej zwannie z materiału izolującego, w której ścianach są umie szczone duże płaskie elektrody węglowe. Elektrody są zabezpieczo ne osłonami uniemożliwiającymi zetknięcie z ciałem chorego. Wan; na do kąpieli elektrycznowodnych całkowitych nie może mieć sta łego do,oly wu ani też odpływu wody ze względu na niebezpieczeń stwiTo jej uziemienia przez połączenie z rurami w odociągowymi, czy też kanalizacyůjnymi. Sytuacja taka stwarzałaby bowiem groźbę po rażenia prądem osoby poddanej zabiegowi. Z tego powodu wanna powvinna być ustawiona w pewnej odległości od instalacji wodo ciągţswlrej i kanalizacyjnej. Temperatura wody wynosi 3438oC; do wody niekiedy dodaje się leczniczo działających wyciągów roślinnych. W uzdrowiskach do kąpieli elektrycznowodnej wykorzystuje się wody mineralne. ţródiem prądu stałego jest specjalny aparat, wyposażony w zespół przel�cznilţów, umożliwiających połączenie odpowiedniego biegu na z poszczególnymi elektrodami. Na rycinie 39 przedstaw=iono urzązlzenie ż kierunki przepływu prądu. i Ryc. 39. Schemat połączeń stoso wanych w kąpieli elektryczno wodnej całkowitej (wg Gillman ţ'lekfrody na). ... K,ţ‚runki prqdu Metodylca zabiegu. Po napełnienniu wanny wodą ustawia się prze łączniki aparatu, stanowiącego źrórlło prądu, w położenizz odpawia dającym żądanemu kierunkowi jego przepływu. Po dokonaniu pró by przepływu prądu, a następnie jego wyłączeniu zanurza sżę eho rego w wodzie. Po włączeniu prądu zwiększa się powoli jego natę żenie do odpowiedniej wartości. Należy pamiętać, że wv czasźe za biegu nie wolno nagle wyłączyć prądu. W kąpieli elektrycznazvod nej całkowitej stosuje się natężenie prądu stałego od 20 do 50 mA. Czas zabiegu wynosi od 5 do 15 min. Kąpiele wykonuje sźę zww;>kle dwa razy wţ tygodniu. Wpływ kąpieli elektrycznowodnej całkowitej na ustrój polega na działaniu: prądu stałego na dużą powierzchnię ciała, termicznym i hydrostatycznym wody, chem‚cznym, wwystępującym w wypadku stosowanźa �vody mineralnej lub dodania do kąpieli wyciągów roślinnych; dzźţsłanie to mo2e by=ć jontoforezą obecnych w wodzie jonów. Wskazania do kąpieli elektrycznowodnej ealkowitej: Zespoly bólowe ww przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawóww śś:egosłu pa, choroba zwyţrodnieniowa stawów, niedowłady, nenůvobóle. PRsţDY MAŁEJ CZĘSTOTLIWOŚCI Rozwój elektroniki umożliwwił wprowadzenie do lecznictwţ:ůa :śzy kalnego szeregu nowoczesnych aparatów wytwarzającwůch ś ó2sego 11B ţ 119 rodzaju prądy elektryczne małej częstotliwości. Pojęcie "prądy małej częstotliwości" jest bardzo ogólne i obejmuje wiele prądów o różnycln cechach charakterystycznych i różnym działaniu bżolo gicznvm. Do prądów małej czę,stotliwości zalicza się prądy złożone z im pulsów elektrycznych o różnym przebiegu i częstotliwości od 0,5 A <8 t C śss , t ţT Ryc. 40. Prądy małej częstotliwości: A impulsy prostokątne, B impulsy I s trójkątne, C impulsy trapezowe< D t impulsy prądu diadynamicznego. do 500 Hz. Na rycinie 40 przedstawiono schematycznie kilka ro dzajóww prądóww impulsywnych małej częstotliwości, które są stoso wane w elektroleeznictwie. W sposób ogólny prądy małej częstotliwości można podzielić na trzy grupy: 1. Prądy złożone z impulsów o prostokątnym przebiegu. 2. Prądy, zwane eksponencjalnymi, złożone z impulsów o prze biegu tró;l;ątnym, w których natężenie wzrasta wykładniczo {eks 120 pon‚ncjalnie). Odmianą ich jest prąd złożony z impulsóww o kształ cie trapezu. 3. Prądy powstałe w wyniku prostowanża prądu sinusoidaIńie idey ego, składające się z impulsów stanowiących połóWkę;siţzu Nowoczesne aparaty do elektrolecznictwa dzięki swym wwalorom technicznym stwarzają możliwości doboru odpowiednżego :odzaju prądu. Wprowadzenie odpowiednich rozwiązań technieznych umoż liwia: uzys,kanie określonego ukształtowania impulsów, regulowanie czasu przerwy, czyli odstępów między poszcze gólnymi impulsami, dokładne określenie parametrów danego impulsu; madulowanie impulsów w falę o różnym kształeśe ołsWiedni, np. trójkąta, trapezu czy połówki sinusoidy, regulowanie liczby modulacji, która wynosi zwwykle od kilku do kilkunastu na minutę. Każdy nowoczesny aparat do elektrolecznictwa posiada obwód wytwarzajęcy prąd stały, dzięki czemu może on służy ć w wielt.ţ zabiegach, które wymagają stosowania takiego właśnie prądu. Prąd złożony z impulsów można dokładnie określżć, biorąc za podstawę jego pięć charakterystycznych cech, czyli parametrów prądn impulsowego, a mianowicie: czas trwania impţulsu w ms (t;mp), czas narastania natężeunţia w impulsie w ms (t"}, czas opadania natężeţnia .w impulsie w sns (to), amplituda natężenża impulsu W znA (iţ, częstotliwość impulsów (f), krtórą można wyrazić liczbą impul sów występujących w czasże 1 s lub 1 min. Miarą t.o parametru może być rówwnież okres (T') odpowżadający czţoţ,ri powtarzania s który jest sumą czasu trwania impulsu i azaatępującej po nim pzzer Wy (T = t;"sp I tp), gdzie tp cżas przerwy, Na rycinie 41 przedstawiono prądy złożone z impulsóww prosto kątnych, trójkątnych oraz impulsów powstałych w wwyn‚ku jedno połówwkoWego prostowania prądu sinusoidalnie zmiennego, ozna czając jednocześnie ich parametry. Miarą narastanża i opadania natężenia w impulsie, czyli tzww. stro 121 . ţţP ţs tn s.l.sto tP s Ryc. 41. Parametry impulsów: tţmP czas impulsu, tp czas trwania przerwy, tn czas na rastania natężenia, to CZdS opadania natężenia, is war tość szczytowa natężenia. mości jego zboczy, jest czas, w którym osiąga ono wartość szczy tową oraz czas, w którym opada ono do wartości zerowej. Miarą natężenia w pajedynczym impulsie jest w artość jego am plitudy, zwazza rówwn,ież wartością sţzczytawą ţnatężenia (is). W sezżi impulsów natomiast miarę natężenia stanowić może wartość śred snia natężenia (iţ.). W wypaţdku prądu impulsowego złożonego z im pulsóww trójkątnych wartość średnżą natężenia prądu można opisać równaniem, którego zrozuznienie wymaga znajomości wyższej ma tematyki. W wypadku prądu złożonego z impulsów prostokątnych war tość średnią natężenia można obliczyć w prosty sposób, a miano wicie: I Ig,. = T ' ls ' timP a po przekształceniu: timP T Wyrażenie I'mP, będące stosunkiem czasu trwania impulsu do T okresu ("T = t;mP 'ţ in), nazYţ się współczynnikiem wypełnienia. Współczynnik wypełavierziţz akreśla ztopień wypełnienia żznnp ulsa mi przebiegu każdego prądu impulsowego, co wynika z rówvnania timP s timp s s T (timp i t ) P Poznieważ czas trwanża impulsu .i czţas trwanża przerwy sę ww prą d.zie impulsbw>ym ;stałe, sţtąd w wypadku, gdy są one rówwne srrbie . wartość współczynnika wypełnienia wynosi 0,5. W miarę wwůdłu żania czasu przerwy i skracania eţasu impulsu wartość wwspólczyn nika wypełnienia dąży od 0,5 do 0, a przeciwnie w> ww vpadku wydłuża,nia czasu tr,wania impulsu i skracania czasu przerww2> dąży od 0,5 do l. Wiadomo, że między ţczęsto F/exor ha/lucis ţongus Ryc. 46b. Pzznktyů ezzotoryczne wv abrębic kończyny dolnej z ty'łu (wsg Konar skiej). stokątnych oddzielonych przerwami w przeływie prądu. Nowo czesne elektrostymulatory wytwarzają impulsy prostokątne o cza sie trwania od 0,1 do 1200 ms i różnie długżej przerwie (od 20 doţ 3000 ms), której czas dobiera się w zależności od wskazań. Prąd ten, jak już wspomniano, można również otrzymać przez przery wanie prądu stałego. Do tego celu używa się elektrody dyskowej z przerywaczem prądu. Uzyskane za pomocą tej elektrody impulsy 9 Fizykoterapia n. femorolrţ m. pectineus m.odductOrlonguS m. rectus femoris m.sartorius m. vostus medioizś nia ezyůni je ze względów elekt:ofizjologicznych przydatnymi tylko do pobudzania mięśni nie wykţzujących zaburzeń w pobudliwości tzn. mięśni zdrowych lub nieznacznie uszkodzonych. Prądem tym2 m. graci/is nie można pobudzać do skurczi: mięśni odnerwionyeh (porażanycło wiotko), ponieważ wówczas bSłoby konieczne użycie bardzo due m.odductormagnus ţ żych wartości natężenia, boleśnie odczuwanego przez chorego. m. gastrocnemius Ryc. 48. Prąd złożony z impulsów prostok�tnych (bliższe objaśnienia w tek ście). m. soleus m. ţ'lexor dţgitorum longus m. tibiolis post Jiyc. 4Ś. Punkty motoryczne w obrębie kończyny dolnej po stronie przyśrodko wej (wg Kooarskiej). prostokątne są jednak różnie długie, w zależności od czasu prze pływu prądu stałego. Cechą charakterystyczną impulsu prostokątnego jest bardzo krótki, bliski zera, czas narastania i opadania wartości natężenia. Przykład prądu złożonego z impulsów prostokątnych przedstawia ryc. 48. Impulsy prostokątne znajdują szerokie zastosowanie w elektrostymulacji mięśni i nerwów oraz w elektrodiagnostyce. Występująca wnz impulsach prostokątnych szybka zmiana natęże 130 VIT elektrolecznictwie stosuje się również prądy złożone z impul sów prostokątnych modulowane, o obwiedni w kształeie trójkąta,. trapezu lub połówlţi sinusoidy. ?rądy te są stosowane do elektro stymulaeji mięśni. Wpływ pobztţizający na mięsień wywiera cała,. madulowana seria impulsów. Prąd złożony z impulsów prostokątnych, o czasie trwania Ź ms: i przerwie 5 ms, wywołuje tężcowe skurcze mięśni szkieletowych,. a w ich następstwie zmniej szenir napięcia mięśniowego. Ponieważ działa on równi.eż uśmierzającţ na ból, znajduje zastosowanieů w leezeniu zespołów bólowych, bólów mięśniowych oraz chorobieů zwyrodnieniowej stawów. IMPULSY TRbJKĄTNE Zasadniczą cechą impulsu trójką;nego jest powolne narastanie na tężenia. Ponieważ narastanie nţtężenia w poszczególnym impul sie przebiega zgodnie z funkc,ą wykładniczą (eksponencjalną), prądy złożone z tego rodzaju inpulsów nazywa się rówvnżeż pr4 dami wykładniczymi lub ekspon5ncjalnymi. Tak więc w impulsie trójkątnym natężenie osiąga wţrtość szczytową, wzrastając wy 13I Icładniczo w postaci płaskiej krzywej, a następnie obniża. się do ;znrartości. zerowej, co przedstawiono na ryc. 49. . Podstawy elektrofizjologiczne działania impulsów trójkątnych. 'Wiadomo, że drażniąc nerw ruchowy prądem o pewnym natężeniu w określonym czasie uzyskuje się skurcz mięśnia tylko ţwwtedy, gdy ţnatężenie i .czas jego działania osiągną pewną wartość progową, IConieczną do wwywołania skurczu. Istotne znaczenie do uzyskania ůakurczu mięśnia ma również szybkość narastania natężenia. Pra ţvo Du Bois Reymonda głosi, że nie sam prąd, lecz dostatecznie ţzybka zmiana jego natężenia jest przyczyną powstania bodźca Ryc. 49. Parametry prądu' żłożone go z impulsów trójkątnych. ůolektry,cznego. Prąd galwaniczny nie powoduje skurczu. mięśnia, ţpońieważ w czasie jego przepływu natężenie nie ulega zmianie. Skurcz powstaje tylko przy zamykaniu i otwieraniu tego obwodu prądu, pod warunkiem jednak, że zmiana natężenia jest dóstatecz nie szybka. Przedstawiając graficznie (w układzie współrzędnych) szybkość narastania natężenia w impulsie elektrycznym można łatwo stwierdzić, że linia odpowiadająca narastaniu natężenia prze iega pod pewnyům kątem w stosunku do osi czasu. War_ tość tego kąta jest wprost proporcjonalna do szybkości narastania natężenia prądu w impulsie. Zmniejszając stopniowo szybkość narastania na tężenia można dojść do takiego kąta, przy którym występuje jesz eze skurcz mięśnia, jednak dalsze zmniejszanie szybkości narasta nia natężenia, któremu odpowiada kąt o mniejszej wartoś‚i; nie daje w efekcie skurczu ze względu na zbyt wolną zmiańę natęże nia prądu. Ten najmniejszy kąt, przy którym uzyskuje sięe jeszcze skurcz nnięśnia, określa się jako kąt graniczny. Wolniejsze nara stanie natężenia aniżeli odpowiadające wartości tego kąta nie wy vzołuje skurczu mięśnia. Wynika to z jego fizjologicznej wwłaści l32 ,wůvości, polegającej na zdolności przystosowania do odpowiednio , wolno znarastającego natężenia. zdZdolność przystosowania się, czyli akomodację, wykazują tylko rowe, prawidłowo unerwione mięśnie, w odróżnieniu od mięśni ůodnerwwionych, które nie mogąc przystosować się do prądu 'o walno narastającym natężeniu, reagują na niego skurczem . Wynika' stąd 'wniosek, że istnieje możliwość wybiórczego pobudzania do skur ty umieszczone z obu stron ply ty czolowţůej ułatwiają przenoszenie aparatu. Wszystkie pokrętła, przeżąezśzśki, urządzenia pomiarowe i sygnalizacyjne są umieszczo ne na ţł y cie czołowwej aparatu (ryc. 51). Opis płyty czołowej. Umieszczone są na niej następujące urządzenia: 1 prz‚łącznik dwubiegunowy, który w położeniu "Sieć" włącza, w drugim zaś grŁożţśr:u wyłącza zasilanie sieciowe 2 =ampa kontrolna zasilania sieciowego, 3 lţięcioklaw iszowy przełącznik, którego cztery klawisze włączające od powio...zaie zakresy prądu impulsowego są oznaczone literami A, B, C, D, piąty zaś, c‚em~z ţ klawisz, oznaczony "Galw", służy do włączania prądu stałc:go, Ryc. 5ż. Schemat płyty ezołowvej aparatu Stymat SIOQ (objaśnienia w tekście). 4 2..2ern's1 natężenia prądu stałego oraz wartości średniej natężenia prą "u imp;ślsow ego. lůV wypadku wciśnięcia znajdującego się poniżej miernika klawis2s o2naezonego "I"trz" miernik ten wskazuje wartość szc.zytową prądu imp uls o w2 2 go, 5 zściski wvyjściowe do podłączenia elektrod, 6 poţśe`ło regulacji natężenia prądu w zakresie 0S mA, oznaczone "5 mA". 138 I 139 ityc. 50. Aparat do leezenia pr�dami małej częstotliwości Stwůmzs! S10ţe. T pokrętło regulacjż natężenia w zakresie 050 mA, oznaezone "50 maţ'1", 8 lampka sygna)izacyjna ko)oru białego, khóra świeci się wówczas, gidy miernik pracuje na zakresie 050 mA, 9 pokrętło regulacji czasu trwania impulsu w granicach podazzych w znaj dującej się nad pokrętłem tabe)ce; pokrętło umożliwvia ustalenie dokładneigoů czasu trwania impulsu na początku i końcu zakresu, przybliżonego zaś :v poţo żeniach pośredzzich, 10 pokrętło regulacji kształtu impulsu, przy położeniu pokrętła wv )eů wy:m,. skrajnym położeniu impuls ma kształt prostokątny, w pośrednim kształt tz`a pezu, w prawym zaś, skrajnym położeniu kształt trójkąta, 11 pokrętło regulacji częstotliwości prądów modulowanych, umożliwiaţą ce dowvolzżą zmianę częstotliwości w zakresie od 6 do 26 okresów na minultęr 12 wyłącznik modulacji, który będąc przełącznikiem dwvubiegnnowymumoż liwia stosowanie prądu stałego i prądów impulsowych modulowanych oraz tych że samych prądów bez modulacji, 13 dwubiegunowy przełącznik zmiany biegunowości, czyli kierunkiś prze pływu prądu w obwodzie chorego. W położeniu oznaczonym "Norm" kierunek przepływu prądu jest zgodny z oznaczeniami przy zaciskach. wyjściowych, na tomiast w położeniu "Odwr" kierunek ten jest odwrotny. Obsłisga elektrostymulatora Stymat S100. Przed rozpoczęs.iem zabiţgu elek trołeczniczego należy wykonać następujące czynności: , włączyć wtyk sznura sieciowego aparatu do gniazda sieciowego 220 V, 50 Hz, ustawić obydwa pokrętła regulacji natężenia prądu w lewym, ek�ajnym położeniu, wybrać za pomocą przełącznika klawiszowego i pokręteł reaula2� czasu trwania impulsu oraz kształtu impulsu odpowiedni rodzaj prądu, włączyć zasilanie aparatu przez ustawienie przełącznika w połeż<,n�r "Sieć", odczekać 10 min, po upływie których aparat jest sprawn� do pracy, sprawdzić wychylenie wskazówki miernika natężenia prądu na odpowied nim zakresie czynności tej dokonuje się przez wciśnięcie hlawisza "1",n2,P i obrót odpowiednim pokrętłem. Po sprawdzeniu wychylenia wskazówvhż należyů sprowadzić dane pokrętło do lewego, skrajnego położenia. Po podłąezeniu do zacisków wyjściowych przewodów elektrod ţzartości. Uzyskanie do zabiegów elektroleczniczych prądu staiego wymaga: zvyłączenia modulacji przez ustawienie odpowiedniego przeł�cznika w po łożeniu "Wył. mod.", wciśnięcie klawisza oznaczonego "Galw", wykonania analogicznych czynności, jak przy przygotowaniu ap2:za2:s do stosowania prądu impulsowego. Stosowanie prądu modulowanego wymaga: wykonania ezynności związanych z wybraniem prądu stałego i2eb impui sowego, ustawienia wyłącznika modulaeji w górnym położeniu, s4o , ustawienia pokrętła "Częst. mod. cykli/mżn" w położeniu zapewůniającyţ, odpowiedńią częstotliw,ość przebicgu modulująccgo. ţV ezasie obsługi aparatu należy pamiętać, że pomiar wartoścż szczy towej 3o ' konany w czasie przepływu prądu powoduje nagłe przerwar>że i zamkn:ęcie obwodn chbrego, wyswołując nieprzyjemne uderzenie prądn. Poniew aż aparat i jest wykonany w dri2giej klasie ‹zolacji, nie wymaga uziemienia, anż t, ż ze rowania. Aparatu nie powinno się umieszczać w pobliżu urządzezń do diatErm�, krótkofalowej i chirurgicznej. Aparat do leczenia prądem stałym i prądami malej częstotliwvości Stymat S110 ' Jest to udoskonalona wersja elektrostymulatora StymatSł00, pro dukowana przez Fabrykę Aparatury Elektromedycznej ww Łodzi: (widok ogólny aparatu p. ryc. 52). Aparat ma kilka eech odróżnia jącyţh go od elektrostymulatora Stymat S100, a mianowwicie: możliwość generowania impulsów prostok�tnych lub trójl:�t nych o czasie trwania 1000 ms, dzięki czemu aparat może bw‚ uży wany w badaniach elektrodiagnostycznych do oznaezania vţspół czynnżka akomozlacji (p. rozdz. Elektrodiagnostyka), modulaeja prądu stałego i impulsowego w granicacln aţ F do = 30 okresów na minutę, stabilizacja prądu w zakresie zmian obciążenia od 2ţ0 dc< 3000 5Z, , aparat ma układy zabezpieczające chorego wwţ ezasie żabi.egu, w wyůniku działania których zmiana biegunóww prądu, zeniażna zakre su natężenia, a także chwilow y brak napięcża powwoduj� zanik prą du w obwodzie terapeutycznym, z4 ţţ Ry,c. 52. Aparat do leczenia pr�dami małej częstotliwości Stymat S110. I wwyposażenie aparatu w elektroniczny układ zabezpieczenia ůawţţaryjnego, który niszczy bezpiecznik w obwodzie osoby podda ţwanej zabiegowi w wypadku, gdy natężenie wzrośnie w tym obwo .dzie ponad 30olo wartości nastawionej odpowiednim pokrętłem, cały układ aparatu jest zmontowany na czterech płytkach i,,.. ţtechniką obwvodów drukowanych. Op‹s płyty czołowej aparatu. Na płycie czołowej, przedstawionej schematycz ,znie na :vc. ţ3, są umieszezone następujące urządzenia regulacyjne i kontrolne: 1 wsyłącznik zasilania, którego wciśnięcie włącza napięcie sieci, ? iampks sygnalizacyjna koloru zielonego sygnalizująca włączenie apara ů'tll d0 5lóţi, 3 p:ęciowůtykowe gniazdo do podłączania przewodów elekłrod, 4 pokrętło regulacji wartości natężenia w obwodzie osoby poddawanej .zabiegowi z wůłącznikiem współpracującym z elektronicznym układem zabez oiecześzia awůaryjnego, 13 ţ? 'Cţ 9 8 4 3 ůRyc. 5�. ćśśů:ţ2śat płyty czołowej aparatu Stymat S110 (objaśnienia w tekście) 5 ţ2; .:nik natężenia prądu stałego i impulsowego, 6 dwvz>2>lawiszowy przełącznik zakresu natężenia, którego klawisz górny wvłą2za z3kzes od 0 do 50 mA, dolny zaś od 0 do 15 mA, 7 dwuklawiszowy przełącznik biegunów prądu, 8 przycisk do pomiaru wartości szczytowej prądu impulsowego, oznaczony symbolem I, 9 pokrę`ło regulacji częstotliwości modulacji, które w Iewym skrajnym ;o_ odożeniu wvył�cza generator modulujący, t6 = okrę2ło płynnej regulacji czasu trwania impzilsu, I1 ska?a z czterema podzakresami prądu impnlsowego i wskażnikiem ůsprzęż<ţn"ů 2z z pokrętłem regulacji czasu trwania impulsu, 12T ,s ůţ:kiawwţiszowy przełącznik prądu impulsowego włączająelů irmpulsy pro;roi:ţtţś :;zb trójkątne, ţ 42 13 siedmiozakresowy przełącznik, którego cztery górne klawisze, oznaczo ne litezami A, B, C, D, włączają odpowiednie podzakresy prądu impulsowego,. piąty, oznaezony literą G, włącza prąd galwaniczny, szósty pojedyncze lm pulsy, siódmy zaś "Start" służy da wyzwalania pojedynczych i.mpulsów. Apar...t jest wyposażony w taki sam komplet elektrod, uchwytów, przewodów i taśzń gumowych perforowanych, jak Stymat S100. Obsługa elekfrostymulatora Stymat SI10. Celem przygotowania aparatu do. pracy> należy wykonać następujące czyrmości: włączyć wtyk sznura sieciowego aparatu do gniazda sieciowego 220 V,. 50 fiz, ustawić pokrętło regulacji natężenia w lewym, skrajnym położeniu, za pomocą przełącznika klawiszowego wybrać odpowiedni ródzaj prądu.. Prąd stały wybiera się przez wciśnięcie klawisza oznaczonego literą G. 2'V wy padku wyboru prądu impulsowvego należy wcisnąć klawisz odpowiedniego pod zakresu, a następnie nastawić właściwym pokrętłem czas trwania impulszz. Przezů wciśnięcie odpowiedniego klawisza przełącznika prądu impulsow‚go <3okonujeů się wyboru impulsów prostokątnych Iub trójkątnych, podłąezyć do gniazda wtykowego przewody z elektrodami i włączyć zasi lanie sieci. Po wykonaniu wymienionych czynności można przystąpić do zabiegu elek~ frolecznżczego, któzy rozpoczyna się od umocowania elektrod na cielG choze o g. W wypadku stosowvania prądu impulsowego należy wcisnąć przyc.i,ţr poozia~ ru warłości szezytowej i nastawić żądaną wartość nafężenia. Przy stosoţ.waniu prądu stałego wartość jego natężenia ustawia się bez wciskania wwpmieniaś.egnů przycisku. W eelu uzyskania modulowanego prądu stałego lub impulsowego należy pa= wybraniu rodzaju prądu nastawić za pomocą właściwego pokrętła ż�daną śzę stotliwość modulacji. Stosowanie w celach diagnostycznych pojedynczych impulsów o cz"sie trwa zsia 10ţ0 ms wymaga wciśnięcia klawisza pojedynczych impulsów, clokonan‹a wyboru impulsu prostokąfnego lub trójkątnego przez wciśnięcie odpowiedniegoů klawisza przełącznika, a następnie wyzwolenia ich klawiszem oznaczonym, "Start ". Apaźat jest wykonany w II klasie izolacji, nie wymaga wwięc izziemienia ani zerowania. P&ĄD PARADYCZNY Do prądów impulsowych małej częstotliwości zaliczyć renożna rów nież prąd faradyczny. Prąd ten znajdował do niedawt>na szerokieů zastosowanie w elektrolecznictwie, obecnie jednak, w dobie roz woju elektroniki, wychodzi z użycia. Prąd faradyczny (ryc. 54) jest asymetrycznym prądem ins3ukcyj 14ţ: ţzym o częstotliwości od 50 do 100 Hz, który otrzymuje się z in duktora. Prąd faradYczny wywołuje tężcowy skurcz mięśnia, który trwa przez cały czas jego przepływu, ponieważ impulsy działają zza mię sień wv krótkich odstępach czasu, uniemożliwiając jego rozkurcz. Bodźcami dla mięśnia są dodatnie wychylenia przebiegu prądu fa :radycznego. W przypadku obniżonej pobudliwości mięśnia jego ţ 20ms ţ Ryc. 54. Prąd faradyczny (a) i neofara dyczny (b). zeakcja na prąd faradyczny jest osłabiona. Brak reakcji na prąd faradyczny świadczy o ciężkim uszkodzeniu mięśnia. Ponieważ na prąd faradyczny reagują tylko mięśnie zdrowe i nieznacznie uszko dzone, ogranicza to poważnie możliwość jego wykorzystania do elektrostymulacji. Zależność reakcji mięśnia na prąd faradyczny od stanu jego pobudliwości wykorzystuje się w elektrodiagnostyce. Prąd faradyczny powoduje również rozszerzenie naczyń krwiono śnych w okolicy jego oddziaływania na skórę. Dzi ki w rowwadzeniu do lecznictwa nowoczesnych elektrosty ę P ţnulatorów stało się możliwe uzyskanie prądu o działaniu analo ţgżcznym do prądu faradycznego, jednak o ściśle określonym czasie trwania impulsów i przerw między nimi. Niezależnże od tego stosowanie tego prądu umożliwia dawkowa nie natężenia. Prąd taki nazwano prqdem neofazadycznym. Jest on złożony z impulsów trójkątnych o czasie trwania 1 ms ż przerwie międzwT iznpulsami 20 ms. Na ryc. 54 przedstawiono wykresy prze biegów prądu faradycznego i neofaradycznego. Prąd neofaradycz ny znajduje zastosowanie w elektrostymulacji oraz elektrodŚagno styce. >144 PRĄDY DIADYNAMICZNE [DD), ZWANE INACZE3 pRĄDAMI BERNARDA Prądy te, powstałe w wyniku prostowania prądu sinusoidalnie zmiennego o 50 Hz, zostały opisane przez lekarza francuskiego P. Bernarda i nazwane przez niego diadynamicznymi. Wykazują one silnie wyrażone działanie przeciwbólowe i przekrwienne. Ber nard opisał sześć rodzajów prądu, w których wyróżnić można dwie ; składowe, a mianowicie: komponent prądu stałego oraz prądu si nusoidalnego zmiennego. Wynika to z nałożenia jednopołówkowo wwyprostowanego prądu sinusoidalnego zmiennego na prżebieg prą du stałego. Skrócone nazwy prądów, wywodzące się z języka fran cuskiego, przyjęły się powvszechnie w określaniu t ch r dów. Y pą Prądy diadynamiczne wywodz si z dwóch ods ą ę p tawowych prą dów impulsowych o częstotliwości 50 i f 00 Hz. Przez zastosowanie zmiany tych prądów w odpowiednich stosunkach czasowych, ich modulowanie oraz przerywanie uzyskuje się pozostałe cztery ro > dzaje prądu. Prądy diadynamiczne przedstawiono grafieznie na J A , J t B J r ' ł J t J t E J t I Ryc.55. Prądy diadynamiczne: ' A DF, B MF, C CP, DLP, ERS, FMM. r IC Fizyůkoternpżn 145 ryc. 55. Cechy charakterystyczne tych prądów przedstawiają się następująco: Prąd DF [diphas‚ fśx‚). Prąd ten powstaje w wyniku nałożenia na jednopółówkowo wyprostowany prąd sinusoidalnie zmiennyţ o częstotliwości 50 Hz drugiego takiego samego prądu przesunię tego w fazie o ISOa. W rezultacie tego uzyskuje się prąd impulso wy o częstotliwości 100 Hz, w którym czas trwania impulsu wy nosi ok. 10 ms. Prąd MF (morsophas‚ fśx‚). Jest to jednopołówkowo wyprosto wany prąd sinusoidalnie zmienny o częstotliwości 50 Hz oraz cza sie trwania impulsów i przerw między impulsami ok. 10 ms. Prąd CP (courant modul‚ en courtes p‚riodes). Prąd ten powsta je w wyniku okresowej zm.iany prądów DF i MF, które płyną na przemian w czasie 1 s. Prąd LP (courant modul‚ en longues p‚riodes). Prąd ten uzy skuje się przez nałożenie na prąd MF analogicznego prądu modulo wanego w amplitudzie i przesuniętego w fazie o 180o. Czas trwa nia całego okresu modulacji wraz z przerwą wynosi od 12 do 6 s. Prąd RS (rhythm‚ syncop‚). Jest to przerywany prąd MF. Czasy przepływu prądu i przerwy są sobie równe ż każdy trwa 1 s. Działanie przeciwbólowe prądów diadynamicznych. Fizjologia bólu stanowi zespół skomplikowanych zagadnień do tej pory jesz cze w wielu istotnych szczegółach nie wyjaśnionych. Ból powstaje w wyniku podrażnienia nagich zakończeń nerwowych, które w po staci delikatnych pętli i włókienek nerwowych znajdują się w po wierzchownych warstwach skóry lub błon śluzowych. Może oza powstać również w przypadku, gdy bodziec właściwy dla daneg(R) rodzaju receptorów działa z odpowiednią siłą bezpośrednio na włókna nerwu czucżowego. Zakończenia bólowe znajdujące się w skórze nie są nastawione wybiórczo na określony charakter bodźća, np. termiczny, mechaniczny czy chemiczny, lecz reagują na każd z tych bodźców pod warunkiem, że osiągną one dosta Y tecznie duże natężenże. Wszystkie bodźce bólowe zarówno fizjolo giczne, jak i patologiczne wykazują wspólną cechę szkodliweg(R) oddziaływania na tkankę. Z tego względu ból odgrywa w ustroju rolę obronną, chroniącą tkanki drogą odruchową przed czynnikami uszkadzającymi. Zakończenia nerwowe nie mają wrłaściwości przy stosowania się do bodźców bólowych. ţe trzbożó dziołńnia przeciwbólowego prądów diadynamicznych y, p eważ przy razważaniu ich wpływţzu należy braó od uwagę oddziaływanie prądu stałego oraz nałożonycfi na nie o , impulsów prądów diadynamicznych. Wykazano, że prąd stały z � łożonymi na niego impulsami o określonej częstotliwości powta rzania powoduje zmniejszenie odczuwania bólu. Istnieją różne hipotezy tłumaczące mechanizm dzżałania tego ro ţdzaju prądów. Jedna z nich przyjmuje "tłumiące" działanie bodź ców elektrycznych w stosunku do bodźców bólowych, bez upo śledzenża przewodnictwa nerwu czuciowego. Ogólnie znany j est ţakt, że drażnienie receptorów jakiegoś zmysłu określoną ilości energ�, stanowiącą właściwy bodziec dla danego zmysłu, zznoże prowadzić w pewnych okolicznościach nie tylko do pobudzenia ale również do zmżany wrażliwości receptorów innego zmysłu,. dla którego ten bodzżec nże jest właściwy. Znanym pzzykładem tego mechanżzmu jest np. odwracanże uwagi konia przez szczypanie jego wargi w czasie wykonywania jakiegoś bolesnego zabżegu. Przeciwbólowe działanie środków drażniących skórę polega rów nież na podobnym wpływie. Pewne światło na mechanizm działania przeciwbólowego rzuca uznana dzisiaj powszechnie, z pewnymi zastrzeżeniami, teoria prze , wodzenia bólu na poziamie rdzenia kręgowego, ogłoszona w 1965 r. przez dwóch uczonych P. D. Walla i R. Melzacka i nazwana przez nich "teorią kontrolowanego przepustu rdzeniowego" (Gate Con ţtro1 Theory). Podstawą jej było wykrycie w substancji galaretowatej rogu tylnego rdzenia komórek spełniających rolę hamulców. Hamują one dopływ bodźców do komórek transmisyjnych (przekaźn‹ko , ţ^'Yck), które przekazują je do wyższych pięter ośzodkowego ukła du nerwowego. Jak wżadomo, bodźce czuciowe są przewodzone ) głównie grubymi, szybko przewodzącymi włóknami A, zaś bodźce 1 bólowe głównie cienkimż, wolnżej przewodząc mi włó Y knams C. Tak więc drażniąc np. prądami diadynamicznymi włókna A można po budzić komórki hamulcowe, które z kolei, blokując dopływ do wyższych pięter ośrodkowego układu nerwowego impulsów po chodzących z wolniej przewodzących ból włókien C, wywołują efekt przeciwbólowy. W ostatnich latach wiele uwagi w badaniach mechanizmów 146 ţ !47 wpływu przeciwbólowego poświęca się reakcji humoralnej na ból, a w szczególności ciałom o charakterze polipeptydów, które na zwano endorfinam‰. Są to ciała o działaniu przeciwbólowym, po wstające w następstwie bodźca bólowego oraz, co należy podkre ślić, również w wyniku drażnisnia innych receptorów. Nazwa tych ciał wiąże się z faktem wychwytywania ich glównie przez struk tury pnia mózgu i jąder podkorowych; wychwytują one równieź mţ Ryc. 56. Zskres działania prądów diadynamicznych: a wartość progu pobudli wości, b wartość progu bólu (wg Bernarda za Konarską). działającą silnie przeciwbólowo morfinę, będącą dla ustroju związ kiem zewnątrzpochodnym. Istnieją dowody na powstawanie endor fin w wyniku stymulacji elektrycznej i innych zabiegów fizykal nych. Omówione mechanizmy mogą odgrywać rolę w działaniu prze ciwbólowym prądów diadynamicznych. W zależności od natężenia prądu stałego i nałożonego nań prądu diadynamicznego można wy różnić najmniejszą wartość natężenia, przy której występuje od czucie impulsów elektrycznych, odpowiadającą progowi pobudli wości zakończeń nerwowych, oraz odczuwane boleśnie natężenie większe, które z kolei odpowiada pzogow‚ odczuwaszia bólu. Na ryc. 56 przedstawiono wpływ prądów diadynamicznych na zakończenia nerwowe, wyróżniając poziom progu pobudliwości, oznaczony literą a, oraz poziom progu odczuwania bólu, oznaczony literą b. Oczywiście, obydwa poziomy odpowiadają określonej war tości natężenia prądu stałego z nalożonym na niego prądem dia dynamicznym. Przyjmuje się, że strefa oddziaływania prądów dia dynamicznych na zakończenia nerwowe jest zawarta między dwvo ma wymienionymi poziomami progowymi. Na omawianej rycinie strefa ta została przedstawiona w postaci zakreskowanego obsza ru. Strefa oddziaływania prądów diadynamicznych może ulec zmia nie w wyniku przystosowania się, czyli adaptaeji, zakończeń ner wowych do działającego na nie prądu. Przeciwbólowe działanie prądów diadynamicznych wyraża się podwyższeniem progu odczuwania bólu. Jeśli więc jakiś bodziec w określonym natężeniu powodował ból przed zastosowaniem prą dów diadynamicznych, to zaistniałe pod ich wpływezzn padwyższe nie progu odczuwania bólu czyni ten bodziec niewystarczającym do wywołania wrażeń bólowych, ponieważ w tej sytuacji jego na tężenie jest niższe od progu odczuwania bólu. Okresowa zmiana ; ezęstotliwości prądu, która ma miejsce w prądach CP i LP, ma rów nież znaczenie dla podwyższenia progu odczuwania bólu. Chodzi tutaj o zmniejszenie przystosowania się zakończeń nerwowych do danej ezęstotliwości prądu. Stosując na przemian prądy o różnej częstotliwości uzyskuje się opóźnienie wystąpienia przystosowa nia, ponieważ zdolność podwyższania progu bólu przy przepływie prądu jest prawie specyficzna dla określonej częstotliwwości. Obserwacje leczniczego działania prądów diadynamicznych wy kazały, że okresowa zmiana częstotliwości ma istotne znaczenie co uwidacznia się w dobrych wynikach uzyskiwanych przy stoso waniu prądów CP i LP. Punktem zaczepienia działanża przeciwbó lowego prądów diadynamicznych są prawdopodobnie włókna ner wow e. Przypuszcza się, że zmiana wrażliwości na dany bodziec zachodzi w ośrodkowym układzie nerwowym na drodze hamowa nia. Silnie wyrażone działanie przeciwbólowe wykazuje prąd DP o częstotliwośei 100 Hz. Powoduje on znaczne podwyższenie progu odczuwania bólu, co łatwo można stwierdzić w czasie wykony wania zabiegu przy użyciu tego prądu. Wpływ na naczynia krwionośne. Prądy diadynamiczne, podobnie jak inne prądy elektryczne, powodują powstanie w tkankach sub ) stancji histaminopodobnych, mających właściwość rozszerzania na czyń krwionośnych. Rozszerzenie naczyń jest silniej wyrażone w okolicy elektrody połączonej z ujemnym biegunem żródła prądu diadynamicznego. Lepsze ukrwienie tkanek objętych działaniem prądu powoduje zwviększenie ich przewodnictwa elektrycznego, co obserwuje się w czasie wykonywania zabiegu. Rozszerzenie naczyń krwionośnych zachodzące pod wpływem ) prądów diadynamicznych jest silniej wyrażone aniżeli w wypadku działania prądu stałego. W związku z tym mechanizmu rozszerze 148 nia naczyń krwionośnych przez prądy diadynamiczne nie należy wiązać z wyłącznym wpływem substancji histaminopodobnych. Uważa się, że prądy diadynamiczne pobudzają włókna nerwowe układu wnTegetatywnego odpowiedzialne za rozszerzenie naczyń. Wzmożenie aktywności naczynioruchowej, lepsze ukrwienie tka nek, a tym samym usprawnienie procesów odżywiania i przemiany materńi tkanek odgrywają istotną rolę wv leczeniu wielu stanów chorobowych, a szczególnie obrzęków pourazowych oraz zaburzeń ukrwvienia obwodowego. ţlrpływv na mięśnie szkieletowe. Prąd MF o częstotliwvoścń 50 Hz powoduje wzmożenie napięcia mięśni, prąd zaś DF o częstotliwości 100 Hz jego obniżenie. Naprzemienne stosowanie wymienio nycis dwvóch prądów, które ma miejsce w prądach CP i LP, powo duje niejţwko izometryczną "gńmnastykę" mięśnia i daje w efekcie jego przekrwienie i obniżenże napięcia. Opisana właściwość prądów diadynamicznych jest wykorzysty ţwana w2 leczeniu zespołów bólowych przebiegających ze wzenożo ny,m napięciem mięśni. Z tych wzOlędówV prądy CP i LP są szcze gólnie przydatne w leczeniu zespołów bólowych występujących w przebiegu choroby zwwyrodnieniowej stawów kręgosłupa oraz choroby dvskowej. Do elektrostymulaeji, czyli pobudzania do skurczu mięśni szkie l‚tow w>ch, szczególnie przydatne są prądy RS i MM, które składają Się z ser� impulsów oddzielonych od siebie przerwami. W czasie oddziaływania impulsów uzyskuje się skurcz mięśnia, natomiast w czasie przerwy jego rozluźnienie. Z tych względów prądy RS i MM są wykorzystywane do elektrostymulacji mięśni zdrowych lub nieznacznie uszkodzonych, np. w nieznacznych niedowładach lub w zaniku mięśni z nieczynności. Stosowanie prądówv diadynamicznych w elektrostymulacji mięśni porażonych wiotko jest niecelowe, ponieważ nie mogą one reago wać na ten rodzaj prądów. Aparat do leczenfa prądami diadynamicznymi Diadynamic, typ DD6 * Jest to aparał elektroniczny, przeznaczony do wytwarzania i lecz zziczego stosowania prądów diadynamicznych, zasiiany z sieci 50 # ZůVvpro-.:kowranv przez Zakłady Elektromechaniczne "Ridan" w Warszawie.. i 5lţ CO Hz, o typowy>ch wwartościach spotykanych napięć. A arat jest wykonany w II klasie izolacji, co zapewnia pełne zabezpieczenie osoby poddanej zabiegowi przed porażeniem prądem z sieci. dok ogólny aparatu przedstawia ryc. 57. W aparacie oprócz możliwości bezpośreaniego i oddzielnego po miaru natężenia prądu galwanicznego i diadynamieznego zastoso wano Iampę oscyloskopową do wzrokowej kontroli kształtu ż ţ>ůů dulacji stosowůw=anych prądów diadynamieznych. so kopowej odbyw a się w s Sterowanie laţznpy oscy,los posób, który umożliwia kontrolo rs<ţuas>ss ueaaynamicznymi Diady,namic, .tyůp Dá6. Rpc.. 5ţ. iyůpo:ţ,ţ etektrodv do stosowania prńdów, diadynamiczn:ůch. wiůanie na ekranie lampy rzeczywistego kształtu stosowanego prądu. Wyposażenie aparatu Diadynamic DD6. W skład wyposażenia ţó wţhoazą: ţ elektrody płaskie z fol� cynowej o różnych rozmiarach, typowe elektrody bliźniacze na uchwycie cyrklowym, typowe elektrody bliźniacze na uchwycie zwykłym, typowe elektrody pojedyncze na uchwycie. Ryc. 59. Schemat płyty czołowej aparatu Diadynamic DD6 (objaśnienia w tek ście). Elektrody typowe są wyposażone w higroskopijne gąbki latekso we, które zwilża się przed zabiegiem wodą lub roztworem chlorku sodowego. Gąbki te spełniają rolę podkładów elektrod. Wyposaże nie aparatu przedstawia ryc. 58. Obsługa aparatu Dtadynamic DD6. Na płycie czołowej (ryc. 59) znajdują się następujące urządzenia regulacyjne i kontrolne: 1 główny włącznik zasilania sieciowego, oznaczony słowem "Main", oraz lampka kontrolna wvłączenia zasilania, 2 przełącznik sześcioklawiszowy do włączania odpowiedniego rodzaju prą du diadynamicznego; każdy klawisz odpowiada określonemu prądowi i jest stosownie oznaczony, 3 miliamperomierz do pomiaru natężenia prądu stałego, 4 miliamperomierz do pomiaru natężenia prądu diadynamicznego, 5 pokrętło do regulacji natężenia prądu stałego, oznaczonego słowem "Basśs", 6 pokrętło do regulacji natężenia prądu diadynamicznego, oznaczone sło wem "Dosis" 7 dwuklawiszowy przełącznik zmiany biegunowości, oznaczony słowem ,Polarisation"; wciśnięcie klawisza oznaczonego skrótem "Dir" powoduje prze , płwůw prądu przez obwód chorego w kierunku zgodnym z oznaczeniami na gnieź dzie wtykowym przewodów elektrod zabiegowych, wciśnięcie zaś klawisza ozna czonego "Rev" powoduje przepływ prądu w kierunku przeciwnym, 8 gniazdo wtykowe przewodów elektrod zabiegowych, 9 lampa oscyloskopowa, umożliwiająca wzrokową kontrolę kształtu przes " biegu prądu diadynamicznego w obwodzie chorego. Obsługa aparatu jest bardzo prosta dzięki logicznemu rozmieszczeniu urzą dzeń regulacyjnych i kontrolnych na płycie czołowej aparatu. Przygotowanie chorego do zabiegu nie odbiega od zasad przyjętych przy wy konywaniu zabiegów elektrolecznżczych. Wybór odpowiednich elektrod oraz ich ułożenie zależy od metodyki i miejsca zabiegu. Przed włączeniem aparatu do , sieci należy sprawdzić, czy pokrętła potencjometrów są sprowadzone do pozycjţ zerowej. Należy również sprawdz‹ć, czy któryś z klawiszy przełąćznika prądów , diadynamicznych nie jest wciśnięty. Po włączeniu przewodu zasilającego aparat do gniazda sieci wciska się kla wisz włącznika głównego. Włączenie zasilania aparatu sygnalizuje zapalenie się lampki kontrolnej. Po odczekaniu 1 minuty można przystąpić do wykonywania zabiegu. Po sprawdzeniu ułożenia elektrod, ich przyleganża do skóry oraz po łożenia klawisza przełącznika biegunowości wciska się klawisz oznaczony lite rami DF. Następnie pokrętłem "Basis" ustala się wartość natężenia prądu ga1 wanicznego, a pokrętłem "Dosis" odpowiednie natężenie prądu diadynamiczne go. Lampa oscyloskopowa umożlżwia kontrolę wzrokową stosowanego prądu. Dokonanie w czasie zabiegu zmiany rodzaju prądu diadynamżcznego wymaga sprowadzenia do pozycji zerowej obu potencjometrów, wciśnięcia odpowiednie go klawisza danego prądu, po czym dalsze postępowanie jest analogiczne do opisanego wyżej. Zmiany biegunowości w czasie zabiegu dokonuje się przy sprowadzonych do pozycji zerowej pokrętłach "Basis" i "Dosis". j Po zakończeniu zabiegu sprowadza się pokrętła obu potencjometrów do po zycji zerowej, wyłącza prąd diadynamiczny oraz włącznik główny zasiIania sieciowego. W tej sytuacji dopiero możliwe jest zdjęcie elektrad zabiegowych. Aparat Diadynamic DD6 może służyć również do wykonywania galwanizacji oraz jontoforezy, w których wykorzystuje się obwód aparatu wvytwarzający prąd stały. Obsługa aparatu jest taka sama, z wyłączeniem oczywiście czynno śei mających na eelu włączanie prądu diadynamicznego. Aparat do leczenia prądami diadynamicznymi Stymat S200 Aparat jest produkowany przez Fabrykę Aparatury Elektromedycz nej w Łodzi. Widok ogólny aparatu przedstawia ryc. 60. Wytwa rza on prądy diadynamiczne oraz prąd stały. Wykonany jest w obu dowie metalowej o wymiarsch 520X205X240 mm. Z obu stroń płyty czołowej znajdują się uchwyty, ułatwiające przemieszczanże aparatu. Aparat jest zasilany napięciem 220 V, 50 Hz i wykonany w II klasże ochrony przeciwpożarowej, w związku z czym nie wy maga uziemienia lub zerowania. Wyposażony jest on w układ za bezpżeczenia, przerywający obwód zasilania w wypadku, gdy na 152 ! !53 tężenie prądu w obwodzie terapeutycznym przekroczy dopuszczal ną wartość. W skład wyposażenia wchodzi komplet typowych elektrod uży wanych do zabiegów prądami diadynamicznymi, uchwyty do elek txod, uchwy t z przerywaczem, elektrody kuliste, taśmy gumowe perforowane oraz grzybki kontaktowe. 2 Ryc. 61. Schemat płyty czołowej aparatu Stymat S200 (objaśnienia w tekście) Opis płyty czołoweţ aparatn Stymat S2(I0. Na płycie tej (ryc. 61) znajdują się następujące urządzenia: 1 klawiszowy włącznik zasilania koloru czerwonego którego wci śnięcie włącza napięcie sieciowe, !54 2 lampka sygnalizacyjna koloru zielonego zapalająca się przy włą czeniu aparatu do sieci, 8 dwuklawiszowy przełącznik zmiany biegunówv prądu, oznaczon sem "Polarisation", y napi 4 pięciowtykowe gniazdo do przyłączenia wtyku z przewodami elektrod 5 miernik wartości natężenia prądu stałego oraz prądu do galwaaopalpacjń (przy wciśniętym klawiszu "GP"), 6 miernik wartości średniej natężenia prądów diadynamicznych, ţ ekran lampy oscyloskopowej, umożliwiający wzrokową kontrolę p rze biegów impulsowych w obwodzie terapeutycznym, 8 siedmioklawiszowy przełącznik rodzaju prądu, którego klawvisze są ozna,ů czone "MF", "DF", "CP", "LP", "RS, "MM", "GP", 9 pokrętło oznaczone "Diosis", do regulacji prądu diadynamicznerţo, 10 pokrętło, oznaczone "G. Palp.", do regulacji natężenia prąd;2 zśży,wa nego do galwanopalpaeji. 11 pokrętło, oznaczone "Basis", do regulacji natężenia prądu stałţgo, 12 bezpiecznik 50 mA w obwodzie terapeutycznym. Obsługa aparatu Stymat S200. Po włączeniu sznura sieciowţgo az arat;n do gniazda sieciowego należy sprawdzić, czy wszystkie pokrętła regs2lacji nat 2enia prądu znajdują się w lewym, skrajnym położeniu i włączyć zasilanie zęsieci.. Następnie łączy się z aparatem elektrody ułożone na ciele chorego i po wybra niu adpowiedniego pr�du nastawia odpowiednim pokrętłem żądane nat żenie używany doawyk ńywania0 zab ţdobnie jak inne aparaty tego typu, może byĆ y gów przy użyciu prądu stałego, prądówv diady namiczn ch nałożonych na prąd stały oraz wůyłącznie prądów dśadynGLszţeznyţch stosowanych do elektrostymulacji mięśni, jak RS i MM. W zależnośei o0 śodza ju stosowanego prądu wvartość natężenia nastawia się przy użyciu odpov,>iednicła pokręteł. Zmiany rodzaju prądu diadynamiczncgo dokozzuje się po sprowvadzeniu pokręteł regulacji natężenia do Iewego, skrajnego położenia. Po zakońezeniu za biegu sprowadza się pokrętła regulacji natężenia do lewego, skrajneyo położenia, a następnie wyłącza zasilania sieciowe. Galwanopalpacja. Cechą odróżniającą aparat Stymat S200 od inzeych aparatów używanych do leczenia prądami diadynamiczny mi jest wyposażenie go ww obwód wytwarzający r d stały do zwT. galw p ą t anopalpacji, o natężeniu regulowanym ww granicach od 0 do 5 mA. Galwanopalpacją nazywa się test elektrodiagnostyczny, pozwa lający stwierdzić istnienie stanu zapalnego w głębiej położonych tkankach ustroju. Polega on na drażnieniu prądem stałym obszaru skóry nad badanym narządem. Wnioskowanie opżera się na pod stawie intensywności przekrwienia oraz wzmożonej pobudliwości receptorów czuciowych skóry, które to odczyny nie występują nor malnie pod w>pływem prądu o określonym natężeniu. 1 ţ;i Ryc. 60. Aparat do leczenia prądami diadynamicznymi Stymat S200. Galwvanopalpacja jest testem pomocniczym w diagnostyce sta nów zapalnych jelita grubego, wyrostka robaczkowego, wątroby, pęcherzyka żółciowego oraz zatok obocznych nosa. Do badania używa się prądu stałego o natężeniu od dziesiętnych części do kilku miliamperów. Jako elektrodę diagnostyczną wyko rzystuje się elektrodę kulistą, pokrytą dostatecznie grubą war stwą gazy, lub specjalną elektrodę pędzelkową. Elektrodę diagno styczną łączy się z dodatnim biegunem prądu, płaską zaś elektrodę bierną umocowuje obwodowo wraz z podkładem zwilżonym wodą. Badanie wykonuje się w ten sposób, że elektrodą diagnostyczną po uprzednim zwilżeniu pokrywającej ją gazy wodą lub roztworem ţizjologicznym NaCl dotyka się szybko różnych punktów bada nego obszaru skóry. W przypadku użycia elektrody pędzelkowej wykonuje się ruchy okrężne lub zygzakowate. Skórę poddaje się działaniu prądu przez kilka minut, odczyn zaś ocenia po upływie 25 minut od zakończenia pobudzania. Stopień odczynu ocenia się w zależności od intensywności przekrwienia oraz przeczulicy skó ţy w rzucie badanego narządu. Galwvanopalpacji nie należy wykonywać w przypadku stanów zapalnych skóry oraz w razie jej uszkodzenia w okolicy poddawa nej badaniu. Z tych względów mężczyźni nie powinni golić zaro stu na dzień przed badaniem skóry twarzy. Nie wolno również na dzień przed badaniem używać żadnych kosmetyków. Aparat do leczenia prądami diadynamicznymi i ich modyfikacją Isodynamic, typ DD8 Jest to aparat elektroniczny, produkowany przez Zakłady Elektro mechaniczne "Ridan" w Warszawie. Widok ogólny aparatu przed stawvia ryc. 62. Aparat różni się trzema zasadniczymi cechami od innych aparatów wytwarzających prądy diadynamiczne, a mia nowicie: 1. Zgodnie z podaną przez Bernarda koncepcją aparat umożli wia sto:sowanie prądów CP i LP w trzech zakresach czynnościo wych: prąd MF jest odczuwany silniej niż prąd DF, prąd MF jest odczuwany tak samo jak prąd DF, prąd růIF jest odczuwany słabiej niż prąd DF. Efekt ten uzyskuje się dzięki odpowiednio płynnej regulacji 156 amplitudy prądu DF w granicach 025'o/a. Możliwość stosowania wwyţmienionych wyżej trzech zakresów czynnościowych pozwala ewzmagać w zależności od wskazań efekt terapeutyczny prą zlów MF lub DF, które jak wiadomo, są składowymi prądów CP oraz LP. 2. Aparat posiada dwa niezależne obwody prądu stałego oraz Prądów diadynamicznych (izodynamicznych), co umożliwia wyko . zzyůstanie tylko jednego lub dwóch obwodów. W związku z tym jest on wyposażony w dwa mierniki prądu o zakresach od 0 do; S mA oraz od 0 do 25 mA.0bydwa obwody wykorzystuje się przez azłożenie czterech elektrod na obwodzie okolicy poddawanej dzia łaniu prądóws=.0dmianą wykorzystania obydwóch obwodów jest tzw. metoda krzyżowa, w której elektrody umiejscawvia się w taki sposób, aby prądy płynące przez tkanki w jednym obwodzie krzy ' żowały się w miejscu lokalizacji schorzenia z prądami płynącymi w drugim obwodzie. Należy dążyć, aby linie łączące środki elek ţtrod były w stosunku do s‹ebie w miarę możliwości prostopadłe, a w=artości natężenia równe. 3. Wytwarzane przez ten aparat prądy diadynamiczne oraz ich ' rziodyfikacje stosuje się bez podstawy prądu galwanicznego. Aparat jest wykonany w II klasie izolacji, nie wymaga więc uziemienia lub zerowania. Wytwarza on rówvnież prąd stały, który anożna stosować w dwóch odrębnych obwodach zabiegowych. 157 ‚tyc. 62. rlparat Isodynamic DDB. Wyposażenie aparatu Isodynamic DD8. W skład wyposażenia aparatu wchodzą typowe elektrody do stosowania prądóww diady namicznych oraz komplet opasek gumowych i zapinek, jednak w liczbie podwojonej, ze względu na wyposażenie aparatu w dwa obwody zabiegowe. Obsługa aparażu Isodynamic DD8. Na płycie czołowej aparatu (rgc. 63) znaj dują się następujące urządzenia: I główny włącznik zasżlania sieciowego, oznaczony słowem "Powwer", oraz lampka kontrolna zasilania sieciowego, 2 przełącznik sześcioklawiszowy do włączania odpowiedniego prądu dia dynamicznego lub prądu stałego; każdy klawisz przełącznika jest odpowiednio oznaczony, Ryc. 63. Schemat. płyty czołowej aparatu Isodynamic DD8 (objaśnienia w tek ście). S przełącznik dwuklawiszowy do włączania obwodów zab>egowwch, ozna czony słowem "Electr I" i "Electr 2", 4 dwa mierniki natężenia prądu diadynamicznego lab stałego do dwóch obwodów zabiegowych, 5 odrębne dla każdego obwodu zabiegowego i odpowiednio oznaczone dwa przełączniki dwuklawiszowe do włączania zakresów miernika natężenia od 0 do S oraz od 0 do 25 mA. 6 dwa przełączniki dwuklawiszowe zmiany biegunów prądu w każdyţ obwodzie, oznaczone "Polarisation"; wciśnięcie klawisza oznaczonego "Dir" po woduje przepływ prądu przez obwód chorego w kierunku zgodnym z oznacze niami gniazdek na końcach przewodów (kolor czarny' oznacza katodę, a czerwo ny anodę); weiśnięcie zaś klawisza oznaczonego "Rev" powoduje przepływ prądu w kierunku przeciwnym, ? poksętło regulacji amplitudy składowy ch prądów CP i LP, ' oznaczone "Isodyn. Bal" z zakresami MF ] DF, MF = DF, MF C DF, 8 dwa pokrętła regulacji natężeniţa prądu w obwodach zabiegowych, ozna czone "Dase 1" oraz "Dose 2" 9 , dwa ,gniazda wtykowe przewůodów elektrod zabiegowych, oznaczone s,Eleclrodes 1 ' i "Electrodes 2" la ' ekran lampy oscyloskopowej, izimożlllwiający wzrokową kontrolę przebie ţgu stosowanego prądiz. Obsługa omawianego aparatu nie rceóżni ţię od obsługi aparatu Diadynamic ţD6, z tą jednak różnicą, że w zależeaości od potrzeby włącza się jeden lub ţobydwa obwody zabiegowe oraz że w aparawcie tym nie istnieje możliwość na kładania irnpulsów prądu diadynamicznţego na przebieg prądu stałego. Sanomatic SX3 (ryc. 64) jest p:rzenaośną, walizkową i,versją oma wianego aparatu. Aparat ten jesit je�nak wyposażony tylko w je rien obwód zabiegowy, Sanomatic SX4 (ryc. 65) jest kiolejnţą, przenośną wersją aparatu. Jego chazakterystyeznymi cechanni są: zasilanie bateryjne, co zn>akosrsicie ułatwia wykorzystr nie 'w różnych warunkach, wypţosażenie w jeden obwódł zabżegotţwy, wytwvarzanie prądwz stałego, prąţdów diadynamicznych ż izo dynamiczánych, Ryc. 64. Apa;rat Sanomatic SX3. 7 8 5 6 9 możliwość stosowania prądów diadynamicznych oraz izody namicznych nałożonych na prąd stały. Metodyka zabiegów Istaieje wiele sposobów wykonywania zabiegów elektroleczniczych prz.y uży>ciu prądów diadynamicznych, których metodyka jest uza leżniona od rodzaju i lokalizacji schorzenża. Szczegółowe omówie nie niŠ mieści się w ramach niniejszego podręcznika. Omówienia wymagają jednak podstawowe zasady obowiązujące przy wykony waniu tych zabiegów. Ryc. 65. Aparat Sanomatic SX4. Zabiegi elektrolecznicze przy użyciu prądów DD powinny być wykoaywane z dużą dokładnością przez kwalifikowanego technika fizjoterap�. Ważną rolę odgrywa dobranie odpowiednich elektrod, wchodzą cych w skład wyposażenia każdego aparatu. Elektrody płaskie pa uprzednim podłożeniu pod nie odpowiednio grubych, zw�źonych wvdę podkładów umocowuje się perforowaną taśmą gusnową lub opaską alastyczną. Eiektrody specjalnie przystosowane do wyko nywania zabiegów przy użyciu prądów diadynamicznych są wypo sażone w gąbki lateksowe o odpowiedniej higroskopijności, kt"re spełniają rolę podkładów. Wielkość i rodzaj elektrod dobiera się w zaIeżności od okolicy ciała, w której ma być wykonany zabieg. Niejednokrotnie w czasie zabiegu wskazana jest zmiana rodzaju elektrod. W miejscu bolesnym umieszcza się zawsze elektrodę po łączoną z biegunem ujemnym, Elektrodę połączoną z, dodatnim bie gunem umieszcza się obwodowo w stosunku do poprzedniej, jed nak w taki sposób, aby przebieg prądu między elektrodami obej mował sprawę chorobową. Dabór odpowiednich rodzajów prądów diadynamicznych oraz ko lejność ich stosowania są uwarunkowane rodzajem schorzenia. Istnieje ogólna zasada, zgodnie z którą dobiera się właściwwy rodzaj prądu diadynamicznego. Ogólnie można ją sformułować następu jąco: w celu uzy=skania efektu przeciwbólowego wykorzystuje się prądy DF, CP, LP, w celu wzmożenia aktywności naczynżoruchowej stosuje się prądy MF i CP, pamiętając jednak, że w zaburzeniach ukrwwienia obwo'dowego przebżegających ze stanem skurczawym naczyń sto suje się prąd DF, zmniejszenie napięcia mięśniowego uzyskuje się dzięki sto sowaniu prądów CP i LP, do elektrostymulacji mięśni pozostających w stanie zaniku z nieczynności, np. po długotrwałym opatrunku unieruchamiają cym, najbardziej odpowiednie są prądy złożone z ser� impulsów, a mianowicie: RS i MM, w niektórych przypadkach, głównie w leczeniu zespołów bó lowych, przyjęto stosować kolejno: prąd DF w czasie 2 minut, na stępnże MF w czasże od 30 sekund do 1 minuty i wreszcie CP lub LP przez pozostały czas zabiegu. Natężenie prądu stałego, stanowiącego podstawwę dla prądu dia dynamicznego, a także natężenie odpowiedniego prądu diadyna'r micznego powinno odpowiadać omówionej wyżej strefie działania prądów diadynamicznych. Praktycznie oznacza to, że stosowane natężenie nie może wywoływać uczucża bólu, a jedynie w różnym stopniu wyrażone odczucie prądu. Dla prądu stałego natężenie nie przeirracza zwykle 3 mA. Natężenie prądu diadynamicznego nale 11 Plzyłoterepia I6I ' bólowych w przebiegu choroby zwyrodnieniowej szyjnego i lędź wiowego odcinka kręgosłupa. Elektrody na uchwycie cyrkló,wym; umieszeza się zwykle przykręgosłupowo (ryc. 66). yůV przypadku, użycia elektrod płaskich biegun ujemny łączy się z elektrodą uło , żoną w okolicy danego odcinka kręgosłupa, a elektrodę polączoną. z biegunem dodatnim umocovwuje się obwvodowo na przebiegu pro Ryc. 66. Ustawienie elektrod na uchwycie cyrklowym w okolicy przyůkręgo słupowej. ży zwiriększać płv_ nnie do chwili wyraźnego odczuwania go przez ů chorego. Czas trwania zabiegu wvynosi zwykle 28 minut. Liczba zabie ůgów przyůpadających na jedną serię z...leży od rodzaju zabiegu, schorzenia oraz wyników leczniczych. Zwykle wynosi ona od 6 do 10 zabiegów, wvykonywanych codziennie, niekiedy co drugi dzień. ţ W razie braku zadowalających w yników leczenia aibo ww celu. utrwalenia uzyskanej poprawy stanu chorobow2=ego wyTkonuje się po 68dniowej przerwie następną serię zabiegów. Pełny cyůkl le ů czenia ogranicza się zwykle do 2 lub 3 ser� zabiegów. Wybrane przykłady metodyki zabiegów przy użyciu prądów . diadynamicznych. Prądy diadynamiczne stosuje się najczęściej w następujących stanach chorobowych: Zespoły bółowe w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów ţ;:kręgosłupa. W zależności od lokalizacji zespołu bólowego dobiera się odpowiednie elektrody. Szczególnie korzystne wyzziki uzyskuje się w leczeniu zespołów: ,162 Ryc. 67. Ustawienie elektrod na uchwycie cyrklowym w nerwohólu nerwu t.rój dzielnego. mieniowania bólu. Stosuje się prąd CP o wartości natężenia nieco poniżej progu odczuwania b"lu na podstawie prądu stałego o na tężeniu 23 mA. Przed prądem CP można zastosować najpierw prąd DF [ok. 12 min.), a następnie MF (ok. 30 s). Nerwobóle. Stosuje się odpowiednich wymiarów elektrody na uchwycie cyrklowym lub elektrody płaskie. Elektrody na uchwwy cie cyrklowym lokalizuje się w miejscach bolesnych, a elektrody płaskie na przebiegu promieniowania bólu, z tym że elektrodę po łączoną z biegunem ujemnym umieszcza się w miejscu najbardziej bolesnym. Na szczególne podkreślenie zasługują wyniki uzyskiwane w le czeniu nerwobólu nerwu trójdzielnego. Zabieg można wykonać 163 Ryc. 68. Miejsca ustawienia elektrod: a na tylnej powierzchni uda i go leni, b na tylnej powierzchni uda. '' 'i ů i' i ţi i ó ) i7 ţ ţ h przy użyciu małych elektrod na uchwycie cyrklowym lub pojedyn ezym, zachowując odstęp między elektrodami ok.2 cm. Elektrodę polączoną z biegunem ujemnym lokalizuje się w miejscu ujścia po szczególnych gałęzi nerwu (ryc.67). Można również użyć do ,tego celu elektrodę półmaskę, pokrywającą swą powierzchnią całą, połowę twarzy. Stosuje się prąd CP na podstawie prądu galwanicz nego. Bardzo dobre wyniki uzyskuje się również w leczeniu nerwobó Ju nerwu kulszowego w przebiegu choroby dyskowej. Metodyka; zabiegu nie odbiega w zasadzie od stosowanej w nerwobólach. W przypadku użycia elektrod na uchwycie cyrklowym umieszcza się je przykręgosłupowo w okolicy lędźwiowokrzyżowej; a na stępzzie w miejscach przedstawionych na ryc.68. Stosuje się prą dy CP i LP na podstawie prądu stałego. Zapalenie okołostswowe. Zachęcające wyniki lecznicze uzyskuje ţ eię ww zapaleniu okolostawowym stawu ramiennego. Zabieg rozpo czyxza się od stosowania prądu CP przy użyciu dużych płaskich 164, elektrod, umi.eszczonych nad stawem ramiennym i na ramieniu (ryc. 69), w czasie 45 minut, a następnie ten sam prąd stosuje się w punktach bolesnych, przedstawionych na ryc. 70, przy użţůciu małych elektrod na uchwycie pojedynczym, przez ok. 1 min w każ dym ustawieniu. N Ryc. 70. Miejsca ustawienia elektrod w okolicy stawu ramiennego. ló5 Ryc. 69. Ustawienie elektrod w okolicy stawu Iamiennego. W przypadku współistnienia zmian zwyrodnienio2vyCh ww szyj nym odcinku kręgosłupa można stosować dodatkowo prąd CP lub LP w czasie 3 min, przy użyciu elektrod na uchwycie cyrklowym . I z któryůch jedną układa się w okolicy kręgosłupa po stronie bole snej, drugą zaś nad mięśniem naramiennym. Zabiegi moźna wwyko nywać również przy użyciu płaskich elektrod, które umieszcza się bezpośrednio nad stawem ramiennym, stosując pr�d CP w czasie 68 mżn. i Dobre wyniki uzyskuje się również w leczeniu zapa,ţenśa około stawowego stawu łokciowego, stosując prąd LP w czasie 234 min, przy użyciu elektrod na uchwycie cyrklowym. Elektrodę połą czoną z biegunem ujemnym lokalizuje się w miejscu bolesnym" nad nadkłykciem kości ramiennej. Choroba zwyrodnieniowa stawów. Przeciwbólowe i przekrwien ne działanie prądów diadynamicznych wykorzystuje się w lecze niu choroby zwyrodnieniowej stawów. Stosuje się prąd DF i CP lub LP. Używa się elektrod płaskich Iub na uchwycie cyrklowym. Stany po urazach narządu ruchu. Dobre i pewne wyniki lecze. Ryc. 72. Ustawienie elektrod na uchwycie cyrklowym w okolicy stawu kolanowego. zzia uzyskuje się w stanach po rozciągnięciu lub naderwaniu wię zadeł stawówT. W zależności od rodzaju stawu dobiera się odpo wiednie elektrody. Przykłady ułożenia elektrod wv ok.olicy stawu skokowogoleniowego oraz kolanowego przedstawiona na ryc. 71 ż 72. Stosuje się zwyůkle prąd CP o natężeniu poniżej progu odczu wania bólu na podstawie prądu stałego. Niekiedy stosuje się do ţdatkowv o prąd CP w miejscach bolesnych, używając do tego celu ţlektrody małej na pojedynczym uchwycie. Podobnie wykonuje się zabiegi w stanach po przebytym zwich nięciu, uszkodzenśu łdkotek stawu kolanowego oraz w innych sta znach po urazach stawów i mięśni. Wskazania i przeciwwskazania do stosowania prądów diadynamicznych iss Ryc. 71. Ustawżenie elektrod na uchwycie cyrklowym w okolicy stawu skokowogoleniowego. ZNskazania. Dzięki Ieczniczemu stosowaniu prądów diadynamicz nych można uzyskać korzystne wţvyniki w wielu sprawach choro howyţcń. W tabeli 11 zamieszczono wybrane choroby, w których stosowvanie prądów diadynamicznych umożliwia szybk‰e uzyskanie wyraźnego efektu leczniczego. Tabela ta zawiera rówsnież dane do źyczące metodyki zabiegów: Przeciwwskazania do stosowania prądów diadynamicznych są takie same, jak przeciwwskazania do stosowania prądu elektrycz nego w ogóle. Należy jednak pamiętać; że prądów diadynamicz nych nie wolno stosować na okolicę serca. ţsţ 1a 11 ů cd. tabeli 11 a do stosowania prądów diadynamicznych Rodzaj Obszar zabie Łączny> ţchorzen:a Rţ;zaj Rodzaj gu i rodzaj Rodzaj Natę czas schorzenia elektrod bie una r du Prądu żenie zabie u g Pą J metodyka 1 elektrody na uchwycie cyrklowym; metodyka II elektrody płaskie metodyka I elektrody płaskie lub na uchwycie cyrklowym; metodyka 11 elektrody płaskie metodyka 1 elektrody duże na uchwycie cyrklowym, elektrody małe na uchwycie cyrklowym, elektrody małe na uchwycie po jedynczym; metodykn II elektrody płaskie przykręgo słupowo (), pas barko wy (E) szyjny odci nek kręgo słupa (), pas barko wy (ţ) przykręgo słupowo podłużnie lub po przecznie miejsee bólu () przykręgo słupowo poprzecznie od La do Sa na punkty Valleix w innych miejscach bóLu okolica lędźwiowo krzyżowa (), udo lub podudzie po stsonie scho rzenia (E) CP CP CP CP lu b LP i CP LP CP lub LP kolejno DF MF CP kolejno j do pro ?3 min gu bólu w każdym uţtawienin do pro 68 min gu bólu do pro gu bólu do pro gu bólu do pro gu bólu do pro gu bólu do pro gu bóLu ' I do pro gu bóLu po 2? m‹n w każdym uetawieniu 68 min po 1 min w każdvm ustawieniu po 2 min po 30 s 2 min 30 s I min 46 min Nerwvobóle: a) nerwoból splotu barko wego b) nerwoból nerwu między żebrowego c) ncrwoból nerwu trói dzielneqo d) rwa Iţśţ:ś >zo wva w prz.e b‹egu cho: ţby' dwůţrţow:ůre; Rodzaj elektrod metodyka 1 elektrody małe na uchwycie cyrklowym; metodyka II elektrody płaskie elektrody na uchwycie eyrklowym metodyka 1 elektrody małe na uchwycie cyrklowym; metodyka II elektroda ) półmaska metodyka I elektrody duże na I, uchwycie i, cyrklowym, elektrody małe na uchwycie cyrklowym; metodyka ll elektrody płaskie Obszar zabie ţ gu i rodzaj bieguna prądu przykręgo słupowo podłużnie lub poprzecznie szyjny od cinek kręgo słupa [), ramię lub przedramię ( kilka usta wień na przebiegu nerwu w okolicy ujścia gałęzi nerwu trój dzielnego () elektroda półmaska na twarz po stronie scho rzenia (), elektrada bierna na obwodzie (ł) przykręgo słupowo na poziomie Ls do Sz nad punkta mi Valleix CP poniżej progu bólu DF poniżej CP progu bólu Łączny czas zabiegu po 23 min w każdym ustawieniu 2 min 4G min CP poniżej po 1ţ progu min bólu w każdym ustawieniu CP poniżej po 12 progu min bólu w każdym ustawieniu CP poniżej 68 min progu bólu CP do pro gu bólu LP do pro gu bólu I okolica lędźwiowo krzyżowa [), udo lub podudzie po stronie scho rzenia ( DF MF CP kolejno go pro u bólu po 12 min w każdym ustawieniu po 2 min w każdym ustawieniu 2 min 30 s 1 min 46 min iss cd tebeli I1 Rodzaj schorzenia Zespoly nas czyniowe: a) choroba Raynauda (wczesny okres bez owrzodzeń) b) migrena c) samorodna sinica końezyh Rodzaj Obszar zaţbie Rodzaj Natţ Łączny elektrod 9u i ro aj prądu żenie Ćzas bieguna prądu zabiegu metodyka 1 na okolicę DF nieco 23 min elektrody zwoju gwiaź powy małe na dzistego () żej pro uchwycie, elektzody płaskie metodyka 11 elektrody płaskie metodyka 1 elektrody małe na uchwycie cyrklowym, elektrody małe na uchwycie po jedynczym; metodyka ll elektrody małe na , uchwycie po jedynczym metodyka 1 elektrody małe na uchwycie po jedynczym, na grzbieto wą i dło niową po wierzchnię dłoni na szyjne zwoje współ czulne (), na dłonie () na okolicę zwoju szyj nego górnego, na przebiegu a. tempora lis superfi CIQIIS zw ój szyjny górny (), okolice przy uszne () okolice skro niowe () nad szyjny mi zwojami współczul nymi () gu od ezuwa nia do progu bólu Cp do pro około gu bólu 2 min DF ţ nieco powy,. żej pro gu od ezuwa nia CP do pro gu bólu DF nieco powwy żej pro gu od czuwa ni a DF nieco powy żej pro gu od CZllwS'" nia DF nieco powy żej pro gu od cztzwa nia DF ţ n:eco powy żej pro gu od czz:wva aia I 12 mir I2 mirţ 3 min ?3 mir:, 12 oizr 2, raţ:n: ţ m‚n cd. tabeli li s Rodzaj schorzenśa ZapaleniQ I okołost a wvowve: a) zapalznia bkołostawowe: stawu ramieśn oego IO) zapalen:a okołostawowe staw u łokcio wego Choroba z;wy rodnieniow;ůa sfaw'ów' Stany po zara CQCf! SdQwi' 021ź Rodzaj elektrod elektrody płaskie; mefodyka II elektrody płaskie metodvka 1 elektrody płaskie, elektrody małe na. uchwycie cyrklowym. elektrody duże na uchwycie cyrklovrym; metodyka II elektrody płaskie elektrody małe na uchwycie cvrklowym eiektzody płaskie lub elektrody na uchwycie cyrkLowym elektrody płaskie lub Obszar zabie Rodzaj gu i rodzaj prądu bieguna prądu podłużnie CP na kończynę zwój szyjny DF górny (), miejscowo CP na dłonie (1 ponad sta CP wem ramien nym (), na ramze niu (+) w miejscach bolesnych () w okolicy odcinka szyjnego kręgosłupa [), ponad m. naramien nym (ł) ponad sta wem w miej seu bólu (} w miejscach bolesnych (s) poprzecznie na staw oraz w miejscu bolesnym (s) poprzecznie na staw oraz CF CP lu b LP CP LP DF LP lub CP lub LP Natę żenie nieco powys żej pros gu od ' czuwa nia nieco powys żej pro gu od czuwa nia i poniżej progu bólu poniżej progu bólu poniżej progu bólu poniżej progu bólu poniżel progu bólu poniżej progu bólu ţ p ógu I Łączny czas zabiegu 23 min 12 min 34 min i 34 min po 1 min I 3 min 68 min 24 min 68 min min cd. tabeli 11 Rodzaj ) Rodzaj schorzenia I elektrod 1 mlęśnl oraz śclęgten Porażenie obwodowe nerwu twa rzowego Pólpasiec Odmroziny Obrzęki na tle :abarzeń od żywczych Obszar zabie Rodzaj Natę gu i rodzaj pządu żenie bieguna prądu duże na w miejscu uchwycie bólu () eyrklowym metodyka I na porażone elektrody gałązki ner duże na wu i mięśnie uchwycie mimiczne () cyrklowym; metodyka 11 na porażoną elektroda połowę półmaska twarzy () LP bólu CP CP metodyka 1 ustawienie CP elektzody po obu stro duże na nach wykwi uchwycie tów cyrklowym; metodyka 11 w miejseu CP elektrody bólu płaskie elektrody na dłonie lub CP płaskie stopy () elektrody płaskie na okolicę obrzęku (), na zwój gwiaździsty w wypadku kończyn gór nych lub okolicę lędźwiowo krzyżową w wypadku I kończyn dol I, nych () CP DF nieco powy żej pzo gu od czuwa i nia nieco powys żej pro. gu od '' I czuwa nia w gra nicach j progu ' oaczu wania w gra nicach progu ' odczu wania I powy żej proů gu od czuwa ů nia ' poniżej progu I bólu poniżej progu , bólu cd. tabeli 11 Łąc:zny czas Rodzaj ţ Rodzaj zabiegu schorzenia elektrod po min Zaniki mięśni z nieczynności 0bszar zabie Rodzaj NaEę Łączny gu i rodzaj prądu żenie cz<:s bieguna prądu ( zabiegu małe płaskie i elektrody Iub I elektrody na uchwycie 'ţ ustawienieRSdo wy w miejscach lubwołania przejściaţTţI wyraź mięśninego w ścięgnoskurczu (na obwo dzie ) 681 D min 68 mśn ? min; pa upływ ie 1 nnin zmiana bżegunów prądu 68 min ss min ś6 min ?4 mir3 MINIATUROWE ELEIfTROSTYMULATORY OBSŁUGIWANE PRZEZ CHOREGO Są to produkowane przez różne firmy male, a nawet kieszonko we stymulatory, zasilane odpowiednią bateri�. Wytwarzają one różnie ukształtowane prądy impulsowe, przy=stosowwane najczęściej do terap� przeciwbólowej. Zwykle są one wyposażone ww urz�dze nia umożliwiające regulację czę stotliwości i natężenia prądu im pulsowwego. Stymulator chory nosi przy so bie i może włączyć go w każdej chwili, dobierając najbardziej we dług niego odpowiednią częstot liwość i natężenie prądu. Minia turowe elektrody różnej kon strukcji i kształtu, a więc meta lowe, metalowe z podkładem do zwilżania wodą lub z gumy prze wodzącej prąd, przymocowuje się w odpowiednim miejscu (wskaza wy' ţ3. Elektrostymulator miniatuzo nym przez lekarza) przylepcem na skórze. Elektrody te są połączone ze stymulatorem eienkimi elastycznymi kablami. Właściwe dobranie parametrów prądu im pulsowego, stosowanego w odpowiednio długim ezasie, kilkakrotnie w ciągu dnia, pozwala uzyskiwać korzystny efekt przeciwbólowy. Tego rodzaju miniaturowy elektrostymulator, produkowany przez 172 173 'Spółdzielnię Rzemieślniczą Specjalistyczną Elektryůków w Warsza wwie przedstawiono nţi ryc. 73. Produkowv ane są rţwnież miniaturowe aparaty do elektrostymu lacji mięśni, np. w przypaţdku porażenia nerwu twarzowvego. Ujemną stroną wv y>mienionych urządzeń s� trudności związane ţz ich obsługą; są one zwykle powodowane subiektywnym podej ściem chorwůch do tego rodzaju terap� oraz brakiem dostatecznej trviedzlů o elektrostymulacji. li;,, ELEKTRODIAGNáSTYKA Elektrodiagnostyka jest dziedziną postępowania lekarslţiego obej , mującą metody badania pobudliwości nerwów i mięśnż przy uży ciu prądu stałego i prądóww impulsowych. Celem elektrodżagncstyţki. jest wykazanie zmian pobudliwvości zachodzących ww układzśe nerů wowomięśniowym w stanach chorobowych, POBUDLI W OŚĆ Różnorodne struktury układu nerwowego oraz tkanka mięśniowa ' wykazują wspólną wlaśeiwość decydującą o ich czynności, nazy waną pobudliwością. Wyraża się ona zdolnością do reagowania stanem pobudzenża na bodźce, których istotą są zmiany fizyczne lub chemiczne. Pobu dzenie zachodzące pod wplywem bodźców ma zawsze ta.ki sam cha rakter bez względu na rodzaj działającej energ�, np. światła, dźwwię ku czy prądu elektrycznego. Warunkiem jednak wystąpienża po budzenia jest dostarczenie w określonym czasie odpoww iedniej ilo ści energ�. Wartość natężenia bodźca konieczna do wywvołania sta nu pobudzenia nazywa sżę wartościd progowd bodźea. Jest zrozu mi�łe, że bodziec o natężeniu mniejszym od wartości progowYej nieţ będzie wywoływał stanu pobudzenia. Zależność mżędzy wartością natężenia bodźea a wystąpieniem stanu pobudzenia określa prawo "wszysCko albo nic". Określa ono zdolnoś‚ do reagowania stanem pobudzenia na bodziec o natężenżu większym od wartości progowej, którego nasilenie nie zależy od natężenia bodźca. Prawo "wszystko albo nic" odnosi się wyl"cznże do pobudzenia przewodzonego przez struktury układu nerwowvego. Pobudzenie miejscowe zachodzi inaczej, odwrotnie do prawaů rrwSzystko albo nic". Bodziec o wartości podprogowej ww ywvołujeů ! w tych warunkach zmiany, które ograniczają się wyţł�cznie doů miejsca pobudzenia. Po osiągnięciu przez bodziec wartości progo wej stan pobudzenia rozszerza się w postaci fali, która zosta,jeů 175 przewodzona przez struktury układu nerwowego zgodnie z pra wem "wszysfko albo nic". MECHANIZM POWSTAWANIA I PRZEWODZENIA POBUDZENIA Podstawową rolę w mechanizmie występowania pobudzenia w ko mórce nerwowej i jej wypustkach spełnia błona komórkowa. Struk tura błony komórkowej nie jest jeszcze dokładnie poznana. Wia domo jednak, że jej grubość wynosi ok. 7,5 nm oraz że wystę pują wr niej dwie warstwy, zbudowane prawdopodobnie z cząste czek białkowych, między którymi znajduje się trzecia warstwa Tabeła 12 Stężenie jonów potasu, sodu i chloru we wnętrzu komórki i płynie komórkowym Jon Stężenie w milimolach na 1 litr wnętrze komórki ţ płyn pozakomórkowy K+ ţ 410 22 Na+ 49 440 C1ţ 40 560 substancji tłuszezowych (fosfolipidów). Błona komórkowa rozgra nicza dwwa środowiska, a mianowicie: wnętrza komórki od jej oto czenia, czyli płynu pozakomórkowego. Wykazuje ona określoną, wvybiórczą przepuszczalność dla różnych jonów, co powoduje r"ż zzice ich stężeń we wnętrzu komórki i płynie pozakomórkowym. W tabeli 12 zostały zestawione stężenia jonów potasu, sodu i chlo ru we wnętrzu komórki i płynie pozakomórkowym. Znaczne różnice stężeń jonów między wnętrzem komórki a pły nem pozakomórkowym powoduje duże zróżnicowanie w rozmie szczeniu ładunków w komórce oraz w jej otoezeniu. W wyniku tego wnęłrze komórki ma przewagę ładunków ujemnych, a jej oto czenie przewagę ładunków dodatnich. Zatem między dwoma wy mienionymi środowiskami, przedzielonymi błoną komórkową, wy stępuje różnica potencjałów, zwana potencjałem błony. Potencjał ten można zmierzyć. W tym celu do wnętrza komórki wvprowadza się elektrodę o specjainej budowie i rozmiarach, drugą zaś elektrodę umieszcza się w otoczeniu, czyli w płynie pozakomór i76 kowym. Po połączeniu elektrod przez dostatecznie czuły galwvano metr powstaje obwód, przez który płynie prąd elektryczny. Jego natężenie zależy od różnicy potencjałów między dwoma wymienio nymi środowiskami. Energię konieczną do przepływu prądu stwa rza powstałe w wyniku wybiórczej przepuszczalności błony nie równomierne rozmieszczenie ładunków elektrycznych między ko mórką a jej otoczeniem. Wartość potencjału błony, wynikającą z różnicy stężeń danego jonu, określa równanie podane przez Nernsta: _ RT C1 E F log C 2 gdzie: E potencjał błony, R stała gazowa (1,99 cal/mol/oC), T temp, bezwzględna w stopniaeh Kelvina, F stała Faradaya (96 494 ki:2lombów/mol), CIţ C2 stężenia danego jonu w dwóch roztworach, oddzielonych od siebie błoną komórkową. Warto zauważyć, że w wypadku równych stężeń Cţ i C2 wvarźość stosunku C1 do C2 wyrzosi jeden, a zatem wartość potenejału bło ny wynosi zero. W przypadku potasu jego stężenie wewnątrz komórki jest około 20 razy: wwięks.ze od stężenia w pły>nie pozakomórkowym. W tej sy tuacji jony potasu dążąc do wyrównania stężeń wykazują tenden cję przenikania do płynu pozakomórkowego. Ich przenikanie jest jednak hamowane przez znajdujące się we wnętrzu komórki ujem nie naładowwane duże cząsteczki białka, które nie mogą przenikać przez błonę komórkowrą. W tej sytuacji na jony potasu znajdujące się w e wnętrzu komórkż działają dwie siły, z których pierwsza jest siłą osmotyczną, uwarunkowaną różnicą stężeń, cłruga zaś siłą elek tryczną oddziałującą międzyr dwoma różnoimiennymi ładunkami, tzn. między jonami potasu obdarzonymi ładunkiem dodatnim a czą steczkami białka mającymsi ładunek ujemny. Potencjał błony, w którym obydwie siły są zrównoważone, wynosi dla potasu ok. 60 mV. Mechanizm wvytwwarzania potencjału związanego z sodem jest bardziej złożony. Stężenie jonów w płynie pozakom�rkowym jest prawvie 8 razy większe aniżeli we wnętrzu komórki. W tej sytua !2 Fizw'icţ2erapta z77 r i cji jony sodu mają tendencję do przenikania przez błonę do wnę trza komórki. Wnikaniu jonów sodu do wnętrza komórki przeciw ţpompą sodową", polegający na natych działa mechanizm zwany, miastowym, ezynnym i wymagaj�cym dostarczenia energ� ich wy , dalaniu z wnętrza komórki do otoczenia. Dzięki opisanemu mecha ,.pompy sodowej" błona komórkowa jest pozornie nie nizmowi, rzenikalna dla jonów sodu. Bliższe szczegóły mechanizmu "pompy p ,ţ tej pory poznane. Wiadomo jednak, że sodowej nie są jeszcze do utrzymanie właściwych stężeń sodu w komórce i jej otoczeniu wy maga nakładu energ�. Potenejał, w którym siły działające na jony sodu są zrównoważone, wynosi również ok. 60 mV, z tym że roz mieszczenie ładunków jest oczywiście odwrotne aniżeli ww= przy padku potasu. ,pompy sodowej" odgrywa ważną rolę w procesie Mechanizm, przenoszenia pobudzenia przez struktury układu nerwowego. Nad mienić trzeba, że również inne jony uczestniczą w kształtowaniu wartości potenejału błony, np. jony chloru, które zgodnie z różnicą stężeń wYkazują dążność do przenikania z płynu pozakomórkowe go do komórki. Przenikanie wraz z nimi ładunku ujemnego powo duje zmniejszenie potencjału błony wytworzonego przez jony po tasu. Obydwa zatem potencjały, uwarunkowane wielkością ładun ku ujemnego jonów chloru i dodatniego jonów potasu, we wnętrzu komórki i jej otoczeniu decydują o wartości potencjalu błony. 'W następstwie działania bodźca o określonym natężeniu, więk szym od wartości progowej, dochodzi do gwałtownej zmiany wła śeiwośei błony. Stan ten, nazwany depolaryzacjcţ błony, polega na zmianie potencjału błony. ţwN tych warunkach powierzchnia we wnętrzna błony wykazuje ładunek dodatni, zewnętrzna zaś ujemny. ţ wzywrołania pobudzenia konieczna jest określona zmiana war tości potencjału błony, którą nazywa się wartoścżcţ progowvą depo laryzacji. Wynosi ona ok. 15 mV. Qznacza to, że jeśli potencjał y wynosi w spoczynku np. 80 mV, to dla wystąpienża pobu błon dzenia konieczne jest zmniejszenie jego wartośei do 65 mV. Pobu dzenie zachodzi w wyniku gwałtownego wzrostu przepuszczalno ści błony dla jonów sodu i ich przejścia do wnętrza komórki. W fa j jednocześnie dochodzi do przejścia jonów potasu z wrsętrza zie te komórki do jej otoczenia. Obydwa prądy, a mianowicie: prąd jo nów sodu wnikających do wnętrza komórki oraz prąd jonów łSo tasu opuszczających ją, wynikają wyłącznie z różnicy stężeń mię dzy wnętrzem komórki a płynem pozakomórkowym i nie wyma gają nakładu energ�. Procesy te są zatem niezależne od przemiany mater�. Po zakończeniu okresu depolarqzacji następuje okres zepolaryza c ji błony komórkowe j, odpowiadaj�cy powrotowi wartości poten cjałów do wartości wyjściowej, znówiąc inaczej do spoczynkowe Btona ko Wnętrze l7tocrenie mórkawa komórki , K Biafkó a CIţ v a ţa .,s52. b :o. š ss i s. omán,Na 2 Palaryzacja ţ 2. Repolary ţ" zacja ţtyc. 74. Schematyczne ujęcie mecha ţ Powrót do stanrs nizmów fizjologicznych zachodzących spoczynkowego w staniůţ spoczynku i pobudzeniu (Wg áonsta;. ţo potencjału błony. Stan t2n zachodzi w wyniku utrzymującego się przechodzenia jonów potasuz z komórki do płynu pozakomór kowego. Łączny czas pobudzenia wynosi około 1 ms. Po zakończeniu okresu depalaryzacji i repolaryzacji nasżępuje okres, w którym dochodzi. do przemieszczenia jonów między ko mórką a płynem pozakomórkowůwYm do wartości stężeń występują cych normalnie w tych środowżskach. Odbywa się to przez czYnne przemieszczanie jonów sodowych drogą mechanizmu "pompy so dawej", dzięki któremu jany te zostały wydalone z wnętrza ko mórki, oraz drogą ezYnnego meţchanizmu "pompy potasowej", dzię ki któremu jony potasu pirzenńkają do jej wnętrza. Całość opisa nych wyżej procesów przadstaw,ůţria ryc. 74. Z dotychczasowych rozważoń wynika, że pobudzenie komórki ţzerwowej polega na depolaryzacji błonY komórkowej, na skutek 179 178 czego dochodzi do gwałtownego przejścia jonów sodu do wnętrza komórki i zmiany jego ładunku z ujemnego na dodatni. Pobudzenie komórki przenosi się na obwód przez jej wypustkę, tzn. włókno osiowe. Mechanizm przewodzenia, czyli depolaryzacji błony, prze biega w postaci fali, przenoszącej się wzdłuż włókna osiowego. Przenoszenie się stanu pobudzenia można przedstawić w następu jący sposób: jeśli wyobrazić sobie, że włókno osiowe jest lontem, który posiada zdolność odnowy swych właściwości palnych w krót kim czasie po przejściu przez dany jego odcinek strefy płomienia, to lont taki staje się modelem włókna osiowego. Wyobraźnny sobie dalej, że mamy do dyspozycji taki cudowny lont. Jeśli lont ten pod palać w określonych krótkich odstępach czasu, to na jego przebie gu wystąpi kilka kolejno po sobie następujących, przesuwających się ku przodowi, stref płomienia. W tym wyimaginowanym modelas strefa płomienia odpowiada pobudzeniu, które w określonych od stępach czasu przebiega przez włókno nerwowe, występująca zaś potem w krótkim czasie regeneracja jego właśţiwości palnych od powiada fazie repolaryzacji i powrotowi stężeń jonów do wartoścl decydujących o spoczynkowym potencjale błony. Przebieg stanu pobudzenia we włóknie nerwowym można obser wować na oscyloskopie katodowym, który przez wzmacniacz jest połączony z dwiema elektrodami, ułożonymi w pewnej odległości na przebiegu włókna. Oscyloskop katodowy jest szczególnie przy datny do obserwowania przebiegu pobudzania, ponieważ w odróż nieniu od nawet najbardziej czułych galwanometrów wiązka elek tronów padająca na ekran oscyloskopu nie jest bezwładna i od twarza wiernie przebieg pobudzenia. Powstająca na ekranie lampy oscyloskopowej krzywa, odpowia dająca przebiegowi pobudzenia, czyli mówiąc inaczej strefie depo laryzacji błony komórkowej charakteryzującej się ujemnym ładun kiem, powstaje na skutek przemieszczania się jej w kierunku dru giej elektrody. Od chwili, kiedy początek strefy depolaryzacji bło ţzy zacznie przesuwać się pod elektrodą, występuje narastanie krzywej potencjału, obserwowanej w oscyloskopie katodowym. Krzywa ta w miarę przesuwania się strefy pobudzenia zaczyna opadać i osiąga wartość zerową w chwili, gdy strefa pobudzenia znajdzie się w połowie odległości pomiędzy elektrodami. Po pew nym czasie zaczyna ona opadać w kierunku przeciwnym i osiąga maksimum ujemnego wychylenia w momencie przejścia strefy po: budzsnia pod drugą elektrodą, aby następnie wrócić do wartości zerowej. Sposób rejestrowania pojedynczego pobudzenia przecho dzącego przez włókno nerwowe oraz mechanizm powstawania prze biegu obserwowany na oscyloskopie katodowym przedstawia ryc. 75. Szybkość przewodzenia pobudzenia przez różne włókna nerwo we jest niejednakowa i waha się między 0,5 a 100 m na sekundę. Zaleźy ona od średnicy włókna. Największą szybkość przewodze nia wykazują grube włókna ruchowe, a mniejszą cienkie włókna A B ityc. 75. Sposób rejestrowania pojedyncze go pobudzenia (wg Bonsła). nerwów czuciowych. Pojedyncze stany pobudzenia przewodzone przez włókna nerwowe nazywa się impulsami nerwowymi. Zgod nie z prawem "wszystko albo nic" natężenie bodźca wywołujące go pobudzenie nie wpływa na wielkość impulsu. Wpływa ono jed nak na częstość impulsów, których liczba w jednostce czasu zwięk sza się w miarę wzrostu natężenia bodźca; tak np. z receptora czu ciowego skóry w miarę zwiększania ucisku zostają przewodzone przez włókna czuciowe impulsy o coraz to większej częstości. PODSTAWOWE WIADOMOŚCI Z ANATOMII I FIZJOLOGII MIţŚNI Charakterystyczną właściwością tlţanki mięśniowej jest jej zdol ność do skurczu, czyli wytworzen‚a napięcia i skrócenia drugości 180 181 o orowi. Właściwość ta umożliwia wykonywanie przez wbrewn.T p warunkach fizjologicznych bodźcem, który wy mięsień pracy. W wołuje napięcie mięśni, są impulsy przewodzone przez nerwylą y chowe. Bodźcem może być również impuls elektryczny działa na ner;v ruchowy lub mięsień. Układ nerwowy, koordynując pra cę poszczególnych mięśni i grup mięśniowych, reguluje wiele czyn ności ruchowych ustroju, podlegających i nie podlegających woli. W organizmie ludzkim wyróżnia się: mi śnie szkieletowe, zwane również poprzecznie pr żkowa nYmi, kt re podlegając woli zapewniają zdolność lokomocji i utrzy mania postawy ciała; od r wające ważną mięśnie gładkie, nie podlegające woli, a 9 Y rolę wr czynnościach wielu układów ustroju. ę Można wyróżnić jeszcze trzeci rodzaj tkanki mięśniowej wyst pujące; w2 ustroju, a mianowicie: tkankę zbliżoną w swej budowie do nzięśnia prążkoů,vanego, z której zbudowany jes �mięśţą rozpo Jest to "niezmordowana" tkanka ustroju, która pr ę czyna w2 chwili jego powstania, a kończy w chwili śmierci. MIĘŚNIE SZKIELETOWE W o2ganizmie ludzkim występuje 434 mięśni szkieletowych, y u dowanych z ok. 250 000 000 komórek, czyli włókien mięśniow ch. Mięśnie sżanowią 45olo masy ciała. Pojedynczy mięsień jest zbudo wany z zespołów włókien mięśniowych ‚ rśţ Ibrzym mi wie óją katnej tkanki łącznej. Włókna mięśniow drzastymi komórkami, wykazującymi charakterystyczne poprzecz ne pr�żł‹ow2 anie. Ich długość waha się od 10 do 20 mm, a nawet do 12 cm; średnica od 10 do 150 ţ2. Włókna tkanki łącznej na końą cach podłużnych włókien mięśniowych tworzą zb'azţą ąep ţ‚dyncze ce się następnie w ścięgna. Tkankę łączną otac włókśno mięśniowe nazywa się tkanką śródmiesncl, otaczającą ze włókien mięśniowych omięsnc‡, tkankę zaś łączącą te ze społy społ Y w mięsień namięsną. W zależności od układu włókien mięśniowych wYróżnia się ich następwţ=ące przebiegi, decydujące o kształcie mięśnia: przebżeg równoległy do osi mięśnia występuje w mięśniach wrzecionce:ţatych i taśmowych, ţ. przebieg skośny do długiej osi mięśnia decY duje o jego kształ cie pierzastym, przebieg promienisty występuje w mięśniach o kształcie trój kątnym. Siła skurczu mięśnia jest przenoszona na kości przez ścięgna lub płaskie błonY, zbudowane z tkanki łącznej, zwane rozściggnamż. Miejsce, w którym mięsień jest połączony z kością, nazywNa się pizyczepem mięśnia. Do podstawowych czynności mięśni szkieletowyůch należą: czynność ruchowa, stabilizowanie stawów, utrzymywanie odpowiedniej postawy ciała, zwężanie naturalnych otworów ciała. Wykonanie wymienionych czynności wymaga prac y i wvspół działania wielu mięśni. Anal‹zując ruchy, w których wvwţkonaniu ţ Aktyna ţ Miazyna Ryc. ?6. Mechanizm kurczenia się aktyny z miozyną (wvg Bonsta). uczestniczy wżele mięśni, można wśród nich wyróżnić: mięśnie działające synergistycznie, tzn. współdziałające w tym ruchu, oraz mięśnie antagonistyczne, czyli przeciwdziałające mięśnio:zz sţ'ner gistycznym. Mięsień współdziałający nazywa się agonistą, a mię sień przeciwdziałający antagonistą. Gra mięśniowa polegająca na działaniu wymienionych grup mięśni decyduje o poprawvności, precyzji ruchu, a także utrzymaniu postawy ciała. Kurczliwość mięśni jest zw‹ązana z obecnością wve wvłóknie ţr.ię 183 182 r h SnlOwţ,ţm dwóch wielkocząsteczkkţ re wy tęp ancji białkowych, y y ują w postaci bar a miaznowv icie: zniozyny i akt n, y , jak i aktyna nie wY dzo drobnych włókienek. Zarówno miozS ę Właściwość tę p kazują z osobna zdolności do kurczenia osiada ł z nich związek kompleksowy aktomiozyna. dopiero powsta Y i aktyny powoduje, że mię Regularny układ włókienek miozynYkazuje charakterystyczne po sień oglądanY pod mikroskopem wY ioz ny i aktyny są ułożone przeczne prążkowanie. Włókienka m y nia ,wślizgują" się skracania się mięś w ten szţosób, że w czasie a ulegaj� wzajemnemu nnięr.lzy sżebie, w czasie zaś jego wydłużani przedstawiono na ryc. 76. Włókienka rozsuni<ţciu. Mechanizm ten czki, zespoły zaś zwane miofibrylami, ułożone są w pę kurczliwve, zwaną sarkoplazmą, oraz błoną miofibrYli, otoczone cytoplazmą, ł na komórkowa odgry komórlţow>rą, tworzą włókno mięśniowe. B ńia do skurczu. Mięsie wa ważną rolę w procesie pobudzania mięś Y n składa się z wielkiej liczby włókien mięśniowych, wśród któr ch y ćp można wţ różnić: e skurcz pojedynczy, posiadające zdolnoś o w,ůłókna dając wodo lvania szybkiego skurczu lub napięcia, włókna wolnokurczliwe. wź zajezenn y stosunek ilościowy tych dwóch grup włókien mię śniowych decyduje o charakterze pracy mięśnia. p otrzebną do skurczu mięsień czerpie z reakcji chemiez sz Ęh 2aclnodzących we włóknie mięśniowym. Źródłem tej energ� jest z-wţ;artY w mięśniu glikogen. Energi �ţa eak j� zapewń ają y h łu tle:s>ś, który jest konieczny dopiero t wowym związ zasobów energetycznych mięśnia. Pods a o6no w,ţe kiezn c:zeznicznynn, który przekazuje swą ef s ó ó yła(ATP)kuktó y wennu mięśnia est kwas adenozynotrój o owyLh g p fosfor oddaje pzzy odszczepieniu jednej ze swych ru rzechodząc jednocześnie w kwas ade olbrzymią ilość energ�, p ożna zapisać ww następu nozynodwvufosforowy (ADP). Reakcję tę m jącY sposób: y ţ 318 32,7 kJ n ţ Tp ł ADP ţ fosforan neeorganzcz , (76007800 cal)/1 mol związku Regeneracja ATP, która rzeez prosta wzą ś or ęlac ţd ADP, zapasówv energetycznych mięśnia, polega na Y ) czyli prz"ţłączenżu do niego grupY fosforanowej. 184 Czynność mięśnia jest sterowana przez ośrodkowy układ nerwo wy. Impulsy nerwowe z ośrodkowego układu nerwowego docho dzą do mięśnia za pośrednictwem włókien nerwu ruchowego. Włók na te dzielą się na wiele kolbowato zakończonych rozgałęzieiź, s'ty kających się z włóknami mięśniowymi, Zespoły tych za koń.czeń wraz ze strukturą powierzchni włókna mięśniowego tworzą tţww. ru chowe płytki końcowe. Dochodzące do płytki końcowej impulsy nerwowe powodują zwiększenie wydzielania przez zakończenia ner wowe acetylocholiny, która spełnia rolę pośrednika w przeniesie oiu pobudzenia z nerwu na mięsień. Po osiągnięciu odpow iedniego stężenia acetylocholiny dochodzi do zwiększenia przepżzszţśzalno ści błony komórkowej włókna mięśniowego dla jonówv sod<.za, które w gwałtowny sposób wnikają do wnętrza włókna mięśniowvego. W tej sytuacji dochodzi jednocześnie do ucieczki potasu. Stan ten odpowiada depolaryzacji włókna mięśniowego, której towarzyszy aktywacja układu kurczliwego. Każda ruchowva kom"r ka nerwowa zawiaduje przez swą wypustkę osiową zespołem wvłó kien mięśniowych. Pojedynczą komórkę nerwową wraz z zespołem zawiadywanych przez nżą włókien mięśniowych nazywa się jed nostką ruchową. Jest ta jednostka samodzielna, poniewważ pobu dzenia komórki lub jej wypustki osiowej, czyli włókna nerwvowe go, powodują skurcz wszystkich zawiadywanych przez nią wvłókien mięśniowych. Liczba włókien mięśniowych w jednej jednostce ru chowej waha s‹ę od 20 do 100 i więcej. MIĘŚNIE GŁADKIE Mięśnie gładkie są zbudowane z wrzecionowatych komórek o je dnym jądrze, przylegających śeiśle do siebie. Długość komórek może być różna i waha się od 20 do 900 ţ. Zawarte w nich miofi bryle nie wykazują prążkowania, i stąd pochodzi nazwa mię śnie gładkie. Mięśnie gładkie nie podlegają woli i wchodzą w skład ściany wielu narządów o charakterze rurowyrm lub jamistym, np. naczy nia krwionośne, żołądek, jelita, pęcherz moezowy itp., stanowi�c ich aparat ruchowy. Pracą mięśni gładkich sterują: wegetatywny układ ner;vowvy oraz hormony. 185 METODY STOSOWANE W ELEKTRODIAGNOSTYCE UKŁADU NERWOWOMIţŚNIOWEGO Wszystkůie metody stosowane w elektrodiagnostyce układu nerwo womięśniowego polegają na pobudzaniu mięśni lub nerwów od powiednim rodzajem prądu. Można je podzielić na metody jako ściowwe i metody ilościowe. IwůIetody jakościowe polegają na obserwacji rodzaju i siły skur ezu mięśnia w odpowiedzi na określony impuls elektryczny. Iwfetody ilościowe oparte są na ilościowym określaniu wielkości fizyczny,ch, które stanowią miarę pobudliwości mięśnia. Wyniki uzyskane z badań elektrodiagnostycznych pozwalają z określoną dokładnością ustalić, czy proces chorobowy toczy się w nerwie czy w mięśniu, określić stopień uszkodzenia układu ner wowomięśniowego oraz wnioskować o rokowaniu. Metody elek trodiagnostyczne są również pomocne w doborze właściwego le czenia. Elektrodiagnostyka spełnia jednak tylko rolę pomocniczą w ocenie klinicznej. Na całoksztalt metod rozpoznawczych skła dają się kliniczne metody badania sprawności układu nerwowo mięśniowego, metody elektrodiagnostyczne oraz elektromiografia, polegająca na rejestrowaniu i ocenie czynnościowych potencjałów mięśni. METODY JAKOSCIOWE Metodyů jakościowe, jak już wspomniano, polegają na obserwacji rodzaju i siły skurczu mżęśnia w odpowiedzi na impulsy prądu elektrycznego. Reakcje układu nerwowomięśniowego na prąd stały2 Przy oma wianiu wpływu prądu stałego na mięsień prążkowany wspomnia no, że prąd ten, zgodnie z prawem Du Bois Reymonda, nie wţvy>wo łţ>A nia ciągla) oraz trójkątnych (li ~0 nia przerywana). Na krzywej wykreślonej z zastosowaniem impulsów prostokątnych wy znaczono punkty odpowiadają ce reobazie i chronaksji badzz ź "ź nego mięśnia. t 5 2 ů badanego mięśnia, która równa się wartości natężenia odpowiada jącego impulsowi prostokątnemu o czasie trwania 1000 ms. ţ'Var ; tość chronaksji można wyznaczyć w równie prosty sposób, znaj dując na przebiegu krzywej punkt odpowiadający podwójnej war tości reobazy, kt"rego rzut na oś czasu wskazuje wartość rhro naksji. Sposób oznaczania whţartości reobazy i chronaksji przedsta;wionţ, również na omawianej rycinie. Do wykreślenia krzywej i/ć konieczny jest elektrQstyůmuśator wytwarzający imgţulsy elektryczne o różnym czasie trwvania, wy posażony w obw�d do pomiaru wartości szczytowej natężenia. Ba ţYa. 38. Aparat do eIek trodiagnostyki TuR Rţ9. ţ3 Fizykoterapia 19ţ i '. ţ i ,i .ţanie pobudliv2rości mięśnia, które dostarcza danych do wykreśle śsia krzywej i/t, wykonuje się zwykle tzw. metodą dwubiegunowej ţlektrostymulacji, rozpoczynając pobudzanie mięśnia do skurczu impulsem prostokątnym o czasie trwania 1000 ms. Zwiększając stopniowo natężenie uzyskuje się przy pewnej jego wwartości mi nimalnyů skurcz mięśnia. Wartość tę nanosi się następnie na spe cjalny papier z układem współrzędnych, na których są naniesione ţnz skali Iogarytmicznej wartośei czasu i natężenia. W analogiczny sposób, stosując impulsy o coraz to krótszym czasie trwania, nano śi się odpowiadające im wartości natężenia wywołującego mini malny sk urcz mięśnia. Z połączenia tych punktów uzyskuje się ţrzyw� ‚/t, która stanowi pełny obraz pobudliwości mięśnia. Krzyw ą i/t można wykreślić również przy użyciu specjalnego urządzenia, zmniejszającego automatycznie czas trwania poszcze gólnych impulsów i rejestrująceao samoczynnie wartość natężenia eowodującego skurcz mięśnia. Urządzenie takie przedstawia ryc. 78. Do wykreślania krzywej i/t można również użyć impulsóww trój kątnych. Metodyka badania nie odbiega od stosowanej przy uży cizz impulsów prostokątnych. Porówwnanie przebiegów krzywej i/t uzyskanych przy użyciu im pulsóww prostokątnych i trójkątnych wnosi wiele informacji o sta nie pobudliwości badanego mięśnia. Jeżeli np. mięsień reaguje skurezem tylko na impulsy prostokątne, a nie reaguje na irmpulsy trójkątne o ty m samym czasie trwania i natężeniu, to mięsień ten można uwważać za normalnie unerwiony. Natomiast jeśli mięsień odpowiada skurezem na impulsy trójkątne, świadczy to o jego od nerwieniu i cieżkine uszkodzeniu. Między tymi dwiema krańeowy ţni sytuacjami istnieje wţelp pośrednich stanbw uszkodzenia mię śnia. Współczynnik akomodacji. Różnice, jaţţ obserwuje się w re akcji mięśnia na impulsy prostokątne i trójkątżsoů są podstawą do oznaczenia tzww. współczynnika akomodacji. Do obliczenia współczynnika akomodacji mięśnia konieczs ţ jest oznaczenie jego reobazy oraz tzw. wartości progowej akomodac;; przez któr rozumie się najmniejszą wartość natężenia impulsu tró kątnego o czasże trwania 1000 ms, konieczną do wlywołania mi nimalnego skurczu. Wartość reobaz y oznacza się przy użyciu im pulsu prostokątnego o czasie trwania 1000 ms. Dzieląc wartość 194 progową akomodacji przez wartość reobazy otrzymuje się wartośćţ liczbową, odpowiadającą współezynnikowi akomodaeji a. Współ czynnik akomodacji można zatem opisać w następujący sposób:: wartość progowa akomodacji (w mA) a= reobaza (w mA) Współczynnik ten określa zdolność przystosowania, czyli ako modacji, mięśnia do wolno narastającego natężenia w impulsieů trójkątnym. Praktycznie rzecz biorąc przy oznaczaniu współczyn nika akormodacji chodzi o to, aby sprawdzić, ile razy wżększegoţ natężenia należy użyć do uzyskania minimalnego skurćzu mięśnia przy zastosowaniu impulsu trójkątnego w stosunku do impulsu= prostokątnego. Wartości współczynnika od 3 do 6 odpowiadają2 prawidłowym stosunkom pobudliwości nerwowomięśniowej, warů tości zaś mniejsze od 3 wskazują na zmniejszenie zdolności przy stosowania się mięśnia do wolno narastającego natężenża; świad czy to o uszkodzeniu mięśnia. Współczynnik o wartości blislrżej, lub równej jedności dowodzi całkowitego jego zwyrodn:enia. War tości współczynnika powyżej 6 spotyka się w przypadkach nerwi cy wegetatywvnej. Współczynnik akomodacji jest bardzo przydatny w ocenie stanwr pobudlżwośei układu nerwowomięśniowego. Podkreśla się, że ba danie to jest szczególnie użyteczne przy wykrywaniu wczesnycłţ stanów chorób neuronów ruchowych. Tak np. rozpoczynające sięů porażenie wiotkie mięśni daje jako jeden z pierwszych objawów wyraźne zmniejszenie wvartości współczynnika akomodacji. Nad mienić jednak należy, że z wartości współczynnika akomodacji nie można wnioskować w sposób wysłarczająco pewny o stopniu zwy rodnienia mięśnia. lloraz akomodacji. Zdolność mięśnia do akomodaeji można okre ślić również tzw. ilorazem akomodacji. Metoda ta jest modyfikacjţ sposobu oznaczania współczy nnika akomodacji. Iloraz akomodacji jest stosunkiem wartości amplitudy natężenia impulsu trójkątnego o czasie trwania 500 ms do amplitudy natężenia impulsu prosto kątnego, również o czasie trwania 500 ms, wywwołujących minimal ny skurcz badanego mięśnia. Ustalono przybliżone wartości ilorazu akomodacji, charakteryzujące zdolnoś‚ mięśnia do akomodacji: I całkowita utrata zdolności do akomodacji, I,11,5 zmniejszona zdolność do akomodacji, 195 -':' i ; I'.. i.,'; ţţr Y ţiI ţ ;...,i ; ;:.;,I;. .', 1 ł2ů:,::a 2,6?,S prawidłowa zdolność do akomodacji, :34 podwvyższona zdolność do akomodacji. Metoda ta jest przydatna szczególnie do diagnostyki mięśni nie znacznie uszkodzonych w wyniku działania na nie czynników to ksycznych lub wpływów mechanicznych. Znajduje ona również zastosowanie wv badaniach mięśni w okolicach wrażliwych na dzia ţanie prądu elektrycznego, jak twarz i szyja. ţ'RĄDY ŚREDNIEJ CZĘSTOTLIWOŚCI W os2atnich latach w elektroterap� coraz częstsze zastosowanie znajdują prądy średniej częstotliwości w granicach 40005000 Hz. Ich wykorzystanie uzasadnione jest: slabszym oddziaływaniem na receptory czuciowe skóry, co czyni zabieg przy ich wykorzystaniu mniej przykrym, agraniczonym wpływem elektrochemicznym na tkanki, co wyr aża się rówwrnież ograniczeniem występowania uszkodzeń elek ţrolitycznych skóry, lepszym przenikaniem tych prądów w głąb tkanek, co związa ne jest z pojemnościowym charakterem oporności tkanek, jaką sta wiają one przepływającemu prądowi przemiennemu. Ze wwTzoru na oporność pojemnościową: ţ 1 gdzi2: wC Xc oporność pojemnościowa , w 2nf, tzw. pulsacja (gdzie: f częstotliwość prądu przemiennego), C pojemność elektryczna. wynika, że oporność pojemnościowa tkanek w przypadku stałej ich pojemnośei elektrycznej zmniejsza się w miarę zwiększania czę stotliwości prądu. W praktyce stosuje się zwykle prądy średniej częstotliwości mo dulow ane wv amplitudzie w dwojaki sposób, a mianowicie unipolar i I ó I Ryc. 79. Prąd śre dniej częstot [ , ţ ţiţ: ţţ "'i , ţ I liwości modulowany: a uni I ţ; , polarnie, b bipolarnie. ni.e i bipolarnie (ryc. 79). Częstotliwość modulacji wraha się ww gra nżcach 0150 Hz. Na tkanki zatem oddziałują serie impulsów o ma łej częstotliwości, uformowane z prądu średniej częstotliwości. Z te go powodu wskazania do stosowania modulowanych prądów śred niej ezęstotliwości są zbliżone do obowiązujących w terap� prą dami małej częstotliwości. Modulacji prądów średniej częstotliwo ści dokonuje się elektronicznie lub przez interferencję w tkan kach dwóch prądów średniej częstotliwości plynących w odręb nych obwodach. i PRAzDY INTERFERENCYJţNE ZWANE R6WNIEŻ PR AMI NEMECA) , Są to prądy średniej częstotliwości modulowane ww amplitudzie malą często z tliwością. Powstają w wyniku interferencji w tkan kach dwóch prądów przemiennych niej często śred tliwości o prze biegu sinusoidalnym, których częstotliwości ma‹o różnią się od s‹ebie. W lecznictwie wykorzystuje się prądy ok. 4000 Hz, np. 390Q i 4000 Hz lub 4000 i 4100 Hz. Interferencję uzyskuje się przez za stosowanie dwóch niezależnych h, obwodów zabiegowyc przy uży ciu dwóch par onych i spos ţ i.. elektrod umiejscowi w tak ób, aby inter ferencja zachodziła w głębi tkanek, w okolicy lokalżzacji procesu chorobowego. W wyniku interferencji w głębi tkanek powstaje elektryezny bo dziec leczniczy, którego częstość występowania mieści się wz grani cach małej częstotliwości. W miejscu interfereneji pole elektryczne jest nierównomierne. Przy równych częstotliwościach i natężeniu prądów płynących w obydwóch obwodach zabiegowvych kierunki maksymalnej wartości amplitudy prądu interferencyjnego (inaczej wektora interferencji) wyznaczają dwusieczne kątów utworzonych ţ>rzez linie łączące środki elektrod zabiegowych. Powstawanie prądów interferencyjnych można w,. 2 tluśr aczyć rz kladem znanego z akustyki zjawiska dudnżenia, w którYm w wyniku nakładania się dwóch drgań harmonieznych powstaje drganie wypadkowe (ryc. 80). Zjawisko dudnienia jest spowzodo ţi ' wane tym, że w pewnych momentach drgania są w fazie (anzpli tudy dodają się), w innych zaś w przeciwfazie (amplitudy odejmują ; się). ".. .,. " I; I:. 198 Jeżeli drgania harmoniczne mają taką sanną amplitudę, to w ţwyniku interferencji powstaje drganie, w przybliżeniu również har moniczne, którego amplituda zmienża się od podwójnej wartości ţamplitudy drgania składowego do zera, z częstotliwością wynika jącą ze wzoru: d ţ fz f2 agdz2e: d częstotliwoś‚ drgania wypadkowego, ,fl, f2 często"liwvość drgań składowych. Aparaty do terap� prądami interferencyjnymi skonstruowane są ţw sposób umożliwviający dowolnie obraną lub automatyczną zmia nę różnicy częstotliwości prądów skladow ch w ranicach od U100 Hz. g Y Tak w ięc, jak już wvspomniano, prądy interferencyjne są w swo jej istocie przezzziennymi prądami średniej częstotliwości modulo ţw>any mi sinusoidalnie w amplitudzie z małą częstotliwością, rów ną różnicy częstotliwości prądów składowyeh, zwykle od 0 100 Hz. Mogą być one stosowane: metodę statyczną, w której obydwie pary elektrod są umo cowane w danej okolicy na stałe, metodą kinetyczną (zwaną również elektrokinezyterapią), w której jedna z każdej pary elektrad występuje w postaci ręka wicy, umożliwiającej przesuwanie po powierzchni skóry w danej okolicy ciała. Wskazania do leczniczego stosowania prądów interferencyjnych, ogólnie rzecz biorąc, nie odbiegają od przyjętych w terap� prą dami impulsowvymi małej częstotliwości. Dotyezy to zarówno ro dzaju prądu interferencyjnego, jak rówvnież jego natężenia, po wierzchni elektrod zaiţiegowych oraz czasu trwania i liczby za ...iegów w ser�. Wymienić jednak należy kilka zasad obowiązu jących przy stosowaniu tej metody elektroterapeutycznej, a mia nowicie: 1. Prądów inłerferencyjnych nie wolno stosować w okalicy serca. 2, Elektrody zabiegowe muszą być tak umiejscowione na skórze 199 chorego, aby linie łącząc:e środki każdej z dwóch par eśekt:od krzyżowwały się w okolicy, lokalizacji procesu chorobowwego. 3. Przy dawkowani.u naitężenia prądu interfereneyjnego uwzględ ' z aż:liwość chorego, tak aby w>yraźnie odczu nić nalezy osobnzc ą wr wN ał on stosowany prţd inlterferencyjny. 4. Częstotliwwaść i rodzţaj zastosowanego prądu interferencyjue go zależą od rodzaju chorţoby i metodyki zabiegu. 5. Czas trwania zabiegw;z wynosi zwykle 610 min, maksyrţalnie 15 min, a wyjątkowo 30 nnin. 6. Liczba zabiegówr w ser� wynosi od 36 do 10, rza�ziej 20,. a wyjątkowo 3ti. Stnsuje się jţe zwůykle: codziennie, unikając dłuższy ch przerww. IţůIiędzy dwiema lub trzenna seriami zabiegów stosuje się 68dn.io we przerwy. Szczegółowe omówNieniţ.e metodyki zabiegów przy użyciu pr�dów interferencyjnyeh n‹e m�eści się w ramach niniejszego podręezni ka. 4000 Hz 'z t 4100 Hz t ţ 100 Hs rţriz ; Ityc. 8^a. Interferencja dwóch prądów: różnica częstotliwości =100 Hz, II, fs ampii2z:dy na"eżţnia prądów. W ţsparacie znajduje się również układ zwiększający automa tycznic natężenie prądu w obwodach zabiegowych o ok. l5ola w m2; 2 ź zwţ: ięśţszania się częstotliwości prądu przy zmianach od 0 clo ś-G Hz. 2iest to uzasadnione faktem zmniejszania się wrażli wośţ2 na prąd impulsowy w miarę zwiększania sśę jego częstotli wOSCl. Budowa, działanie i obsłiuga aparatu do terap� Na p'yţcie czołowej aparatu (ryc. 82) znajdują się następującc urządzenia: * 1 szeţţioklaţ.ů;iszowy= przełącznik ezęstotliwości oznaczony slowem "Inter prądami interfţrencyjnysmi Interdyn ID79 ference feś.śj. Hz", k2órego 5 górnych klawiszy służy do wyboru częstotliwości Jest to nowoczţesny przeţnośny aparat elektroniezny (ryc. 81). skon struowany w piostaci maţdułów, techniką obwodów sţalonyc.'h. Mo że być zasilanw,ţ napięcicţm 110 V, 127 V oraz 220 V, 50 Iţz. Zbu dowany jest w II kllasie ochrony przed porażeniem. Wymiary apa satu wynoszą ţ490X;200ţC290 mm, zaś jego masa 13,5 ţ�. Aparat wytwrarza nastţţępujące prądy: prąd inte.rfere:ncyjzzzy o stałej, regulowanej ręcznie, częsţotli wości w zakresie 0~100ţ Hz, . prąd intţrferţncyjţny o częstotliwośei zmieniającej sśę rw>t micznie w sposóţb aultomatyczny w zakresach 010 Hz, 25 50 Hz, 50100 H:z, 90ţ100 Hz oraz 0100 Hz. Okres powtarzanuia zmniany częstotliwości w danym zakresie ww y nosi ok. 15 s. lNatę:żenie: prądu w obydwóch obwodach jest mierzo ne w sposób ţciągł.y w zakresie 040 mA przy oporności 500 5e. Specjalne urţądzeţnie umożliwia wyrównanie natężenia prądu w obwodach ţabieţgow5ych. * Aparat prodwukowćţny pirzez Spółdzielnię Rzemieślniczą Specjalistyc2ną Eleţ= tryków w ţrVarsz;awie. 201 200 Ryc. 8i. Aparat do leczenia prądami interferencyjnymi Interdyn ID79. prądu interferenţyjnego, zmniejszającej się automatycznie w danym zakresie, dolny zaś, oznaczony "Man." do włączenia stałej częstotliwości w zakresie 0100 fůTz, 2 pokrętło, oznaczonţ Cal" służ ee do nastawienia właściwej częstotliwo ą 5ci stałej, regulowanej ręcznie, " 3 pokrętł;o regulacji zerowej częstotliwości, oznaczone "Cal 0 (kalibracja),. służące do dolłładnego nastawienia żądanej stałej częstotliwośei, 9 lampa oscyloskopowa służąca do obserwacji stosowanych prądów inter ferencyjhych, 1Q ţ 0 0 9 a 4 ţ 1 3 5 6 8 1t Ryc. 822 Sche;mat płyty ezołowej aparatu Interdyn ID79 (objaśnienia wůo 2exsc>eţ.. " do dokładnego wyrówvnania natężenia. 5 pokrę:tło, oznaczone "Balance, prądu w obywdwóch obwoidach, rądu w I' 6 pokręitio, oznacz Dose", służące do regulacji natężenia p one " obwodzie zatţiegowym, 7 miliabnperomierz, 11" służą doů 8 przeł<ąaznik, oznţczony "Circuit", którego klawisze "1" f " włączaţzia i w,ţyłączania pierwszego i drugiego obwodu zabiegowego, 9 jednoyhlawiszowyů przełącznik, oznaczony "Power", do włączania i wy łączani a zasi:lania sieciowwrego, 10 czerţ<,trona lampkia kontrolna, sygnalizująca włączenie zasilania siecio wego, 11 ~ gniaţzdo wtykowe do przewodów obydwóch obwodów zabiegowvych. Przyţgotowţ,aoie aparatn do wykonywania zabiegu przy użyciu prądu interfe rencyj...nego o stałej częstotliwości wymaga następujących ezynności wstęp nych: Włączţnia wtyku przewodu sieciowego aparatu do gniazda sieciowego, wustawi;enia pokrętśa "Dose" w lewym skrajnym położeniu, vzstaw�enia pokrętůła "Balance" w środkowym położeniu, ustaw�ania pokręt ła "Cal 0" w skrajnym lewym położeniu, ţodłąţzenia końcţówek przewodów do elektrody, pamiętając, że gniazdaů oznaczţone Igolorem cze?rwonym należą do obwodu pierwszego (I), czarnym zaś do obůwodu ţůiigiego (IlI), Następne czynności dotyczą regulacji częstotliwości prądu w obwodacb za biegowych, a mianowicie: wciśnięcie klawisza oznaczonego "Man", włączenie zasilania aparatu przez wciśaięcie klawisza "Power", nastawienie pokrętłem "Cal 0" zerowej częstotliwości, obserwując prze bieg na lampie oscyloskopowej, który powinien mieć : maksymalną ' wysokość, zgodnie z zamieszczonym obok rysunkiem "0 Hz", rwastawienie pokrętłem częstotliwości "Cnl" żądanej ezęstotliwości 'stałej z zakresu 0100 Hz, wciśnięcie klawisza "1" przełącznika "Cfrcuit", ustawienie żądanej wartości natężenia prądu w obwodzie I, wciśnięcie klawŠsza "11" przełącznika "Circuit", wyrównanie pokrętłem "Balance" natężenia prądu w obwodżie á do warłości nastawionej w obwodzie I. Przygotoww anie aparatu do wykonania zabiegu przy użyCiu częstotliwości zmieniającej się wyłącznie w sposób automatyczny wymaga ţwůykonania analo gicznych czynnośei wstępnych, a następnie wyboru stosowanej częstotliwości przez wciśnięcie jednegn z pięciu klawiszy przełącznika "InteYference freq. H:" Qznaczonych "Automatic" oraz ustawienia w opisany sposób zerowej częstotli wości za pomocą pokrętła "Cal 0". Wszystkie następne czynności są takie sa rme, jak przy stosowvaniu częstotliwości stałej. Aparat jesr przystosowany do pracy ciągłej, dłatego też nie jest koniecz zse wvyłąeza2 iţ go w ezasie krótkich przerw mfędzy zabiegami. Nie wolno jed nak pozostawić włączonego aparatu przy zwartych elektrodach oraz pełnym jego wůysterow aniu (prawe położenie pokrętła "Dose"). ţudowa, działanie i obs#uga aparatu do terap� prądazni ţ >interferencyjnymi Stymat S300 * Jest to również nowoczesny, przenośny aparat elekţroniczny (ryc. 83), zbudowany techniką obwodów drukowanych" w II klasie ochrony przed porażeniem. Jest on zasilany napi.ęciem 220 V, 50 Hz. Podstawowa częstotliwość pracy wynosi ok. 4000 Hz. Wy 3niary aparatu i jego masa zbliźone są do stymulţatorów wersji Stymat. Zakres regulacji natężenia prądów wyjściowych wynosi ţ060 mA przy oporności 500 52. Aparat wytwarzn prądy inter ferencyjne o częstotliwości zmieniającej się rytmicţnie w sposób ţţ ţyautomatyţczny w zakresach: 010 Hz, 0100 Hz orţz 90100 Hz. Okres powtarzania zmiany częstotliwości wynosi 30 s. Wartość chwilowa różnicy częstotliwości prądów wyjściowych ţ jest syţnalizowana przez wskaźnik, zbudowany z cfiod elektrolu ' Produkowany przez Fabrykę Aparatury Elektromedycznej ww Łodziů 202 203 i. nninescencyjnych. Alternatywnym rodzajem wykorzystania aţaratu jţest ustawienie ręczne stałej częstotliwośei prądów wyjśeiowych. Cechą charakterystyczną omawianego aparatu jest możliw ość sto sţowania prądów wyjściowych w postaci modulowvanej lub niemo dulowanej w amzplitudzie. Obwiednia modulacji, która odbywa się vnr przeciwfazie w czasie 10 s, ma przebieg trójlţątny. Głębokość znodulacji ampl.itudy prądu jest równa lub większa od 30o/o. Właściwą wartoś‚ częstotliwości obydwóch prądów wyjściowych zzapewnia układ kalibracji. Na płycie czołmwej aparatu (ryc. 84) znajdują się naţtępujące urządzenia aegulacyjne i kontrolne: I przełącznik zasilania sieciowego, oznaczony "Sieć', 2 lampka kantrolna zasilania sieciowego, 3 pokrętło regulacji częstotliwości stałej, nastawianej ręcznie, 4 trójprzyciskowy przełącznik zakresów automatyczmej zmiany częstotli OOoooo 1 S 74 ţo0 ooooo 73 44465 2 o 13 8 'ů ůů 7 9 70 Ryc. 84. Schematt płyty czołowej aparatu Stymat S300 [objaśnienia w2' !ek=:ś:e) 204 wości prądów interfereneyjnych, oznaczony odpowiednio w zakresach 0 10 Hz9 0100 Hz oraz 90100 Hz, 5 przełącznik samoczynnej (automatycznej) regulacji częstotliwości, 6 przełącznik ręcznej regulacji częstotliwości, 7 przełącznik kalibracji, 8 pokrętło kalibracji, 9 przełącznik modulacji amplitudy prądów wyjściowych, oznaczony "Mo dulacja", 1Q pokrętło regulacji natężenia prądów wyjściowych, 11 gniazdo wtykowe do przewodów obydwóch obwodów zabiegowych,. 12 wskaźnik prądu wyjściowego w obwodzie II, który wskazuje prącá większy od 3 mA, ů 13 miliamperomierz prądu wyjściowego, 14 elektroniczny wskaźnik częstotliwości prądu interferencyjnego, 15 zegar odmierzający czas zabiegu. Przygotowanie aparatu do pracy polega na wykonaniu następujących czyn nośei: włączenia wtyku przewodu sieciowego do gniazda sieciowego, ustawienia pokrętła regulacji prądów wyjściowych w skrajnym lewyţ położeniu, podłączenia elektrod zabiegowych do aparatu, wciśnięcia przełącznika ręcznej regulacji częstotliwości, ustawienia pokrętła regulaeji częstotliwości stałej w skrajnym lewvyxn położenżu, wciśnięcia przełącznika kalibracji, włączenia zasilania sieciowego przełącznikiem "Sieć", obserwaeji wskazań miliamperomierza; w przypadku wychylenia się uůska~ zówki miernika należy pokrętłem kalibracji ustawić ją na minimum wskaza nia, pozostawiając przycisk kalibracji w pozycji wciśniętej. W celu wykonania zabiegu należy wybrać odpowiedni rodzaj ezęstotliwośeż2 stałej lub zmiennej automatycznie przez wciśnięcie odpowiedniego przyrisku przełącznika. W przypadku wybrania prądu o automatycznej zmianie częstotliwości nale~ Ży wcisnąć przycisk odpowiadający żądanemu zakresowi. W czasie tego ro dzaju pracy aparatu diody elektroluminescencyjne wskaźezika częstotłiwości za palają się i gasną kolejno, sygnalizując chwilową wartość częstotliwości prądu interferencyjnego. Aby wykonać zabieg przy użyciu prądu interferencyjnego o stałej, regulo wanej ręcznie częstotliwościs należy wcisnąć przycisk "Regulacja ręczna" oraz ustawić pokrętłem regulacji częstotliwości żądaną jej wartość na skali o za łresie 0100 Hz. W zależnośei od wymagań należy ustawić przycisk przełącznika "Modulacja" w odpowiedniej pozyeji, pamiętając, że przycisk wciśnięty powoduje modulacjg amplitudy natężenia prądu wyjściowego, zaś przycisk zwolniony tego stanu nie powoduje. Po wykonaniu wymienionych czynności nałeży umiejscowić i przymocować R.yc. 83. Aparat do leczenia prądami interferencyjnymi Stymat a.svv. .olektrody zabiegowe zgodnie ze zleceniem lekarza, a następnie lpokrętlem re gulacji natężenia prądu ustawić na miliamperomierzu żądaną wartwość. W czasie ůůwykonywania tej czynności powinien zaświecić się wskaźnik páądu wyjścio ůwego w obwodzie drugim. Jednocześnie należy na zegarze odmierzającym na stawić czas zabiegu. Sygnał akustyczny oznacza zakończenie zabiegu, po którym należy pokrętło sFegulacji natężenia sprowadzić do skrajnego lewego położenia. Następny zabieg wymaga kolejnego wykonania wszystkich opiisanych czyn ;ności. ůMODULOWANE PRA,DY ŚREDNIEJ CZţSTOTLIWOSCI :Są to najczęściej sinusoidalnie modulowane w amplitudzie ora;z modulowane w częstotlŠwości sinusoidalne prądy przemienne, zwykle o częsgotliwości 5000 Hz. Modulacja amplitudy prądu odbywa się z małą częstotliwwością, zwNykle od 0 do 500 Hz. Są one stosowane przy wykorzystaniu jednego obwodu, a za tem jednej pary elektrod. W terap� wykorzystuje się głównie ic:h wpływ prze ciwbólow y i przekrwienny oraz oddziaływanie na normalnie uneswiono mięśnie i szkieletowe, wywołujące ich skurcz tężcowy. Działają one również pobudzają. co na mięśnie gładkie. Wskazania do ich stosowania nie odbiegają od obo wiązujących w terap� prądami małej częstotliwości. Istnieje wiele aparatów do terap� modulowanymi prądami średniej częslotli wości. Jako przykład wymienić można aparat z prądami średniej częstotliwości Amplipuls3T (ryc. 85), produkowany w Związku Radzieckim. Aparat ten wy twarza sinusoidalny prąd przemienny o częstotliwości 5000 Hz, modulowany sinusoidalnie w amplitudzie w sposób bipolarny i unipolarny oraz modulowanyů : w częstotliwości. Wytwarzane przez aparat prądy można podzielić następująco: , prąd średniej częstotliwości 5000 Hz, modulowany w amplitudzie unipo larnie łub bipolarnie z częstotliwością 10150 Hz, prądy złożone z ser� impulsów formowanych z prądu 5000 Hz z różną; częstotliwością oraz różnie długich przerw między nimi, prądy złożone z ser� impulsów formowanych z prądu 5000 Hz, wystę pujących w określonym stosunku czasowym na przemian z niemodulowanym prądem 5000 Hz, ' prąd złożony z impulsów formowanych z prądu 5000 Hz, wvystępujących2 I j w postaci kolejnych ich ser� na przemian z seriami impulsów o stałej ezę stotliwości 150 Hz. Należy dodać, że niektóre aparaty wytwarzają prądy średniej częstotliwo śct modulowane w amplitudzie, częstotliwości i czasie analogieznie do prądówv , dradynamicznych. Oczywiście wskazania do stosowania tych prądów są takie :ame, jak do prądów diadynamicznych. :206 Ryc. 85. :ţpara2 do leczenia modulowanymi prądami średniwej cz:ęstotliwości Amplipuls ST. ţRGAţ,Nlb ELEKTROMAGNETYCZNE , ''Vr/lELIC;lEJ CZĘSTOTLIWOSCI Metody fizyikalne, w których wykorzystuje się drgania elektro ţziagnetyrczne wielkiej częstotliwości, znajdują od wielu lat zasto sowanie: wv lecznictwie. Rozwój elektroniki umożliwił udoskonale nie apaţratury ' wytwarzającej drgania elektromagnetyczne oraz wpro2ţac.dzenie wielu rlowych, skutecznych metod leczniczych. Istota lecnniczego oţddziaływania tych metod polega na wrzytwa rzaniu ww tkankach ciepła. Z tego też powodu zabiegi, w których ţna tkaniki ustroju oddziałują elektryczne, magnetyczne i elektro magnetyyczne pola wielkiej częstotliwości, noszą nazwę diaterm�, ůezyli głEębok'.iego przegrzania. ; W zaileżności od długości fali, odpowviadającej danej częstotli wości dirgań elektromagnetycznych, wyróżnia się diatermię krótko ţfalowůą : i mikrofalową. W fizykoterap� stosowane są drgania, któ rych zalkresy częstotliwości ustalone zostały konwencją międzyna rodowwąl, a rmianowicie: '' pr:ądy d'Arsonvala o ezęstotliwości 300500 kHz i długośei efali 100)0�00 m, poţla e:Iektryczne i magnetyezne stosowane w diatezmiż krót kofalow.wve j: a częstottliwości 13,56 MHz i długości fali 22,12 m, ' o często2tliwośţci 27,12 MHz i długości fali 11,05 m, .o częsůottlżwości 40,68 MHz ż długoścż falż 7,38 m, śalţe elelZtromagnety'czne stosowane w diaterm� mikrofalowvej: ůo częstottliwvości 433,92 MHz i długości falż 69,00 cm, w w 'h s, Iliţţ Ryc. 87. Mechanizm gţowstawan,2ţ drgań elektromagnetycznych, Bliższe objaśnie~ nia w tekście (wg Thcoma). Iţ s pţ.goternpie oego. Stan ten trwa do chwilż przepłynięcia wszystkich elektronów do okładki 02, wówczas prąd przestaje płynąć, a pole magnetycz zţe cewki zanika. W następnej chwili dochodzi dis przepływţTu e2ek tronów w kierunku przeciwnym, tzn. od okładki 02 do okładki O1 kondensatora, i ponownego irJdukowania pola magnetycznego przez cewkę. W ten sposób powstają drgania elektromagnetyczne, a opi sane zjawisko powtarza się aż do wyczerpania zasobów energe tycznych obwodu. Mechanizm powstawania drgań elektromagne a . Ryc. 88. Drgania elektromagnetyczne: Ryc. 89. Działaniţetkaa py tri�nodaK(wg a niegasnące, b gasnące. katoda, S s , Watkinsa). tycznych przedstawia ryc. 8aţ, na której przepłynw elektronów w ob wodzie drgającym zaznaczcţno ciemną, grubą linią, kierunek zaś lin� sił pola magnetycznegti indukowanego prnez cewkę cien kimi strzałkami. Drgania elektromagnetycţne powstające w oţbwodzie drgającym zestawiono dla porównania z odpowiednimi fazţami ruchu wahadła. Powstające w opisany sposób drgania elektromţagnetyczne nazywa się drganjami gasnącymi, zu względu na malejąEcą w miarę upływu czasu amplitudę. Stopniowe zmniejszanie się anznplitudy drgań jest spowodowane zachodzącym‚i w obwodzie strataimi energetycznymi. Jeśli wyobrazić sobie, że zu pomocą wyłącznik:a oscylatora można by dostatecznie szybko doţadowywać kondenţator, łącząc go na pewien czas ze źródłem prţądu, i uzupełniać wez ten sposób zacho dzące w obwodzie drgającym straty energetycnne, to drgania elek tromagnetyczne byłyby drgţanśami niegasngcymzi. Na ryc. 88 przed stawiono drgania gasnące i niegasnące. 210 TţIiegasnące drgania elektromagnetyczne uzyskuje się w obwo dach, w których rolę wyłącznika w opisanym wyżej oscylatorze spełnia trójelektrodowa lampa elektronowa trioda. Wiadomo, że połączenie katody lampy triody ze źródłem prądu powoduje ża rzenie się jej włókna, a tym samym emisję elektronów. Warun kiem przepływu elektronów między katodą a anodą jest istnienie między nimi dostatecznie dużej różnicy potencjałów. Zasadniczy 1 wpływ na przepływ elektronów wywiera potencjał siatki. Jeśli po tencjał siatki względem katody będzie dodatni, to siatka będzie przyciągała elektrony, które przepływają przez znajdujące się w + A S K , Ryc. 90. Układ Meissnera ze sprzę leniem zwrotnym. Objaśnienia w tekście (wg Konarskiej). nzej wolne przestrzenie w kierunku anody. Przepływ elektronów .ţ między katodą a siatką jest większy aniżeli między siatką a anodą, ,ţ gdyż ezęść elektronów jest przechwytywana przez siatkę i nie do ţ, Ceera do anody. Przedstawiono to schematycznie na ryc. 89. Jeśli ţ potencjał siatki jest ujemny, to odpycha ona elektrony, hamując ţ...lub zatrzymując ich przepływ do anody. Tak więc siatka może ţ `.>ţlziałać jako przerywacz strumienia elektronów płynącego między ţ ţtodą a anodą, czyli służy do przerywania prądu w obwodzie ano ţt'ly. Inaczej mówiąc steruje ona prądem płynącym przez lampę. Przykładem układu wytwarzającego drgania niegasnące może ć generator Meissnera, zwany inaczej obwodem drgającym ze ţs rzężeniem zwrotnym. Układ ten przedstawiono schematycznie ryc 90 W układzie Meissnera obwód drgający ClLi znajduje się w ob s"zie anody (I) i jest indukcyjnie sprzężony z cewką L2, znajdu 211 i jącą się w obwodzie siatki (11). Katoda posiada odrębny obwód źarzenia ze źródłem prądu Bi. W wyniku rozładowań kondensatora obwodu drgającego przez cewkę L1 płynący w niej prąd powoduje indukowanie przez cewkę pola magnetycznego, które z kolei indu kuje w cewce L2 prąd płynący w kierunku przeciwnym do kierun ku prądu płynącego w obwodzie drgającym. W chwili, gdy na siatce będzie ujemny potencjał, przepływ prądu w obwodzie ano dy ustaje. Prowadzi to do zanikania pola magnetycznego induko wanego przez cewkę Ls. Zanikające pole magnetyczne cewki L2 indukuje w cewce L1 prąd, którego kierunek jest zgodny z kierun kiem przepływu prądu w obwodzie drgającym. Prąd ten uzupełnia straty energetyczne w obwodzie drgającym i umożliwia wytwarza nie przez niego drgań niegasnących. Częstość występowania opisanych zmian zależy od iloczynu po jemności kondensatora i samoindukcji cewki L1 obwodu drgające go, co wynika ze wzoru Kelvina na okres drgań: T=2n1iLůC W opisanym wyżej układzie Meissnera zostaje wykarzystana tylko jedna połówka sinusoidalnego przebiegu prądu sieciowego, mówiąc inaczej tylko prąd płynący w jednym kierunku. W celu wykorzystania do wytwarzania drgań niegasnących obu po łówek prądu stosuje się tzw. układ przeciwsobny generatora z sa mowzbudzeniem. Układ ten przedstawiono schematycznie na ryc. 91. W układzie tym katody obu lamp są włączone szeregowo w ob wód żarzenia. Anody łączy wspólna cewka L1, sprzężona indukcyj Ryc. 91. Układ przeciwsobny gene ratora z samowzbudzeniem; A doprowadzenie napięcia do anod, S1, S= siatki, L1 cewka ob wodu anodowego, Le cewka ob wodów katodowych, W1, W2 obwody siatek, K obwód kato dy (wg Konarskiej). nie z cewką L2, połączoną z kolei z siatkami obu lamp . Obie lampy pracują na przemian. W pierwszej połowie okresu przepływu prą du sinusoidalnego zm‹ennego pracuje tylko jedna lampa, ponieważ druga jest zamknięta dla przepływvai elektronów ze względu na obecność na siatce ładunku ujemnego. Sytuacja ta zmienia się w drugiej połowie okresu, kiedy druga lampa pracuje. i> ţz> yz L . lz .c2 ., Ryc. 92. Sprzężenie indukcyjne obwodu Ryc. 93. Zależność napięcia prądu w wytwarzającego drgania elektromagne obwodzie wzbudzonym od częstotli t czne z obwodem leczniczym. Obja wości jego drgań własnych. Obja inienia w tekście (wg Liwiencewa). śnienia w tekście (wg I"iwiencewa). W układzie tym zwraca uwagę brak obwodu drgającego. Wyni ka to z tego, że w generatorach drgań wielkich, a w szczególności bardzo wielkich częstotliwości, wykorzystuje się pojemności istnie jące między elektrodami triody jako pojemności obwodu drgają ' cego. Elektrody, będące przewodnikami metalowymi, umieszczo ' nymi w dielektryku, którym jest próżnia, stanowią układ konden satorów o małych pojemnościach. Największą pojemność wyka ': suje układ siatka katoda ze względu na to, że elektrody te dzie h najmniejsza odległość. Pojemności te okazują się wystarczające do wytwarzania drgań elektromagnetycznych wielkiej częstotliwo ści i z tego względu nie zachodzi konieczność włączania odrębne ; go kondensatora do obwodu drgającego. Do wytwarzania drgań elektromagnetycznych wielkiej częstotli ţ wości niezbędne są również bardzo małe wartości samoindukcji i;. . 212 ţţ 213 w obwodzie drgającym. Z tegoo względu cewkę indukcyjną tworzy tylko jeden zwój grubego drutwtu. Układ wytwarzający drganiaa elektromagnetyczne jest podstawo wym elementem stosowanych ţ w lecznictwie aparatów do diaterm� krótkofalowej. Ponieważ w ukkładzie tym oprócz prądów wielkiej częstotliwości płynie również ; zasilający lampę prąd o napięciu od 1000 do 2000 V, w celu wykluaczenia możliwości porażenia prądem wysokiego napięcia osoby podddawanej diaterm�, układ wytwarza jący drgania elektromagnetyczzne jest indukcyjnie sprzężony z tzw. obwodem leczniczym. Przykłaad tego rodzaju sprzężenia przedsta wia ryc. 92, na której zamiesszczono układ wytwarzający drgania elektromagnetyczne sprzężony;ů indukcyjnie z obwodem leczniczym, w skład którego wchodzi cewkka indukcyjna (LT), kondensator (CT) o zmiennej pojemności, przyrzząd pomiarowy (P) oraz elektrody za biegowe (E). Układ wytwarzajţący drgania elektromagnetyczne oraz obwód leczniczy stanowią dwza obwody, z których pierwszy wzbu dza drgania w drugim. Jak wiţadomo, warunkiem wzbudzenia drgań jest zgodność częstotliwości dţrgań własnych układu wzbudzanego z częstotliwością drgań układiu wzbudzającego, czyli musi zacho dzić zjawisko rezonansu. Zależność napięcia U2 prąduu w obwodzie wwzbudzanym od często tliwości jego drgań własnych iv2 przedstawia ryc. 93. Wynika z niej, że największą wartość napięctia uzyskuje się wówczas, gdy często tl‹wości drgań obu układów sţą równe. vl = v2 Zgodnie ze wzorem Kelvinţa częstotliwość można opisać: _ 1 v 2n 'ţ:L ů C a ponieważ częstotliwości drgţań w obu obwodach są równe': 1 1 2n 'ţ Ls ' ţz 2>ţ ţ I.2 ' ţ2 stąd: L1. ţ C1= L2 ů C2 'ţ Sciśle biorąc są równe w wyypadku braku spţzężenia między obwodami. W razie obecności sprzężenia obwwody wzajemnie ma siebie wpływają i wza jemnie się przestrajają. 214 ) Z powyższego równania wynika, że warunkiem zestrojenia ob= wodów jest równość iloczynów indukcyjności (L) i pojemności (C) tych obwodóww. Zestrnjenie obwodów LlC1 i L2Cs, czyli zestrajenie układu wytwarzającego drgania elektromagnetyczne z obwodem leczn ţr ţ ń,ia ty h ob ódówwleniając pojemność kondensatora (C2), Zes nie można dokonać w czasie montażu aparatu, ponieważ w warunkach wykonywania zabiegu diaźerm� > zmienia się pojemność obwodu leczniczego. Jest to spowodowane różnymi właściwościami elektrycznyml poszczególnych części ciała osób poddawanych zabiegowi. Z tego względu konieczne esf do strajanipe obwwodu leczniczego przy każdym zabiegu. Zasadę dzia łania a aratu leczniczego wytwarzającego drgania elektromagne tyczne wielkiej częstotliwości można przedstawić na rz kładzie , prostego aparatu do diaterm� krótkofalowe ) p Y j (ryc. 94. W aparacie do diaterm� krótkofalowej można wyróżnić następu jące obwody: , Obwód zasi7ający. W jego skład wchodzi źródło prądu zmienne nţs(W)owego, uzwojenie pierwotne transformatora (S) oraz włącz Obwód żalzenia w7ókna katody (I). W skład jego wchodzi uzwo jenie wtórne transformatora (Sl), które stanowi źródło ę katod prądu po ; wodującego żarzenie si szeregowo włączony Y, dalej opornik ţ(R), umożliwiający zmianę napięcia w obwodzie żarzenia katody, ţoraz włączony równole le woltomierz (V), wskazujący ; wartość napięcia. g Obwód anodowy (11). y p p y Y napięcia ániędzy katodą a n d dzie t m od w ł wem w sokiego łem est uzwo e o ą triody płynie prąd, którego źród się w nim. cewkann -kţrn � tL nsformatora (S2). Ponadto znajduje j Yj ( 3), połączona z anodą triody i uzwo eniem wţórnym transformatora. Obwód siatki (111). j g y żony z kanden W e o skład wchodzi obwód drgaj c zło satora (Ci) i cewki indukcyjnej (L1). Iţondensator ţCs) obwoidu drgającego połączony jest z układem wytwarzającym s sgatka dzuea zposób, że jedna jego okładka (Kl) połączona jest ą, g aś (K2) z katodą. Połączenie to odgryw a podstawo rolę wwv wytwarzaniu drgań elektromagnetycznych. Ponadto eewka indukcyjna (Ll) jest sprzężona indukcyjnie z obwodem ano efy i obwodem leczniczym. 215 r r W R 'c.94. U roszczony schemataparatu do diaterm� krótkofalowej.0bjaś.nienia yj) w Iekście (wg Konarskie. Składa się z cewki indukcyjnej (L2), Obwódleczneczy (N). , sprzężonej indukcyjnie z obwodem anodowym i obwodem siatki kiondensatora o zmiennej pojemności (C), amperomierza (I), sta I ţ ... nţowiącego wskaźnik zestrojenia obwodu leczniczego,0raz elektrod z ww obwodzie siatki obwód drgający LiCl. Kondensator tego obwodu ţostaje naładowany przez prąd indukowany w cewce L1 w wyni 1ku oddziaływania na nią pola magnetycznego cewkią L3 obwodu wego, prz ianodoez którą przepływa prąd. Przepływ pr du w cewce 'L1 obwodu drgającego odbywa się w kierunku od y do x, zgodnie z oznaczeniami na omawianej rycinie. ął du e kondensator w ten spos ób, że jego okładka K f Pr d tena J 216 posiada ładunek ujemny, okładka zaś K2 ładunek dodatni. Po nieważ obwód drgający jest połączony z siatką w sposób umożli wiający przepływ ładunku z okładki K1 na siatkę, uzyskuje ona potencjał ujemny, hamujący przepływ elektronów, czyli lampa zo staje zamknięta dla przepływu prądu. W chwilę potem nastę puje rozładowanie kondensatora przez cewkę L1, w wyniku czego okładka K2 uzyskuje ładunek ujemny, a okładka Kl dodatni. W tej sytuacji siatka ma ładunek dodatni, ułatwiający przepływ elektronów między katodą a anodą, a tym samym przepływ prądu w obwodzie anodowym. Opisana sytuacja powtarza się, okładka K1 uzyskuje w wyyniku rozładowania kondensatora (C1) w jednej chwili ładunek ujemny, w następnej zaś dodatni. W związku z tym przepływ w obwodzie anodowym ulega okresowemu prze rywaniu. Uzupełnienie strat energetycznych w obwodzie drgają cym odbywa się w ten sposób, że w chwili przerwania przepływu prądu ww obwodzie anodowym zanikające pole magnetyczne cewki L3 indukuje w cewce Li prąd indukcji, którego kierunek jest zgod ny z kierunkiem prądu rozładowania kondensatora (C1). Opisane uzupełnienie strat energetycznych kosztem energ� sieci zasilają cej powoduje, że drgania przyjmują charakter drgań niegasną cych. Dzięki sprzężeniu indukcyjnemu obwodu siatki z obwodem lecz niczym indukuje się w nim prąd o częstotliwości odpowiadającej częstotliwości drgań w obwodzie drgającym. W przypadku, gdy między elektrodami (E1, E2) umieści się część ciała osoby podda nej zabiegowi diaterm�, pojemność, jaką wykazuje ta część ciała, wpłynie ujemnie na zestrojenie obwodów: leczniczego i wytwa rzającego drgania. Ponieważ Iiczba zwojów cewki obwodu leczni czego L2 jest stała, zestrojenie uzyskuje się przez zmianę pojem ności zawartego w tym obwodzie kondensatora (C). 2lest to kan 2sţssa ys sţ2s 2ssr, ţ uuuv w ass y 2 u w vţu vnsauex mezaeowycn, w którym zmianę pojemności uzyskuje się przez zmniejszenie lub zwiększanie ich odległości za pomocą pokrętła znajdującego się na płycie czołowej aparatu. O dobrym zestrojeniu świadczy ma ksymalne wychylenie wskazówki miliamperomierza. Nowoczesne aparaty do diaterm� krótkofalowej wyposażone są w urządzenie zestrajające automatycznie obwód leczniczy z obwodem wytwarza jącym drgania elektromagnetyczne. 217 vţ ţy Lz ţ Ez i,i ; I' DZIAŁANIE DRGAŃ ELEKTROMAGNETYCZNYCH NA TKANKI USTROJU Wytwarzane przez aparaty terapeutyczne drgania elektromagne tyczne wielkiej częstotliwości są wykorzystywane do celów leczni czych w różny sposób. W zależności od rodzaju metody leczniczej mogą one oddziaływać na ustrój: w postaci prądu wielkiej częstotliwości, płynącego przez tkan ki w wypadku ich bezpośredniego włączenia w obwód układu wy twarzającego drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości, w postaci pola elektrycznego wielkiej częstotliwości, zawar tego między dwoma okładkami kondensatora połączonego z ukła dem wytwarzającym drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotli wości, w postaci pola magnetycznego wielkiej częstotliwości, od działującego na tkanki umieszczone wewnątrz zwojnicy włączonej w obwód układu wytwarzającego drgania elektromagnetyczne wiel kiej częstotliwości, w postaci pola elektromagnetycznego, czyli fal elektromagne tycznych, których źródłem jest układ wytwarzający drgania wiel kiej częstotliwości. W niniejszym rozdziale zostaną omówione pierwsze trzy sposo by oddziaływania na tkanki, podczas gdy działanie pola elektro magnetycznego w rozdziale poświęconym diaterm� mikrofalo w ej. 6JDDZIAŁYWANIE NA TKANKI PRĄDU WIELKIEJ CZĘSTOTLIWOSCI Prądy wielkiej częstotliwości w granicach od 1 do 5 MHz znaj dują zastosowanie w diaterm� chirurgicznej i diaterm� długofalo wej. Istota obydwu metod polega na wytwarzaniu w tkankach ciepła pod wpływem prądu wielkiej częsłotliwości. Metody te zo staną omówione w dalszej części rozdziału. Jeśli tkanki ustroju włączyć bezpośrednio w obwód urządzenia wytwarzającego drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwo ści, to przez tkanki te popłynie prąd elektryczny wielkiej częstot Iiwości. W wyniku przepływu prądu w tkankach powstanie ciepło. 218 Mechanizm wytwarzania ciepła polega na wywoływaniu przez prąd wielkiej częstotliwości oscylacji, czyli dţgań jonów wokół ich śred niego położenia; w wyniku zderzania się jonów między sobą i z są siadującymi cząsteczkami wzrasfa temperatura tkanek. Zamiana energ� prądu elektrycznego wielkiej częstotliwości ţna ciepło zależy od oporu, jaki stawiają tkanki przepływowi prądu. Ze względu na obecność w nich elektrolitów i dielektryków są one pod względem elektrycznym środowiskiem bardzo zróżnicowanym, w którego pewnych częściach przeważają cechy dielektryczne, a w innych przewodnictwo jonowe. Wiadomo, że właściwości elektryczne tkanek ulegają zmianie w zależności od częstotliwości prądu. Przy przepływie prądu wiel kiej częstotliwości ważną rolę odgrywają właściwości dielektrycz ne zawartej w tkankach wody, dzięki czemu przewodnictwo przy biera charakter pojemnościowy. Elektryczny obwód zastępczy tkanek w tych warunkach można przedstawić z dużym uproszczeniem jako równolegle połączone ze sobą: oporność (R) oraz pojemność (C) (ryc. 27). Oporność (R) jest wartością, jaką stawiałby ten obwód przepływowi prądu stałego. Oporność tę nazywa się opornością omowd. Wiadomo również, że kondensator nie stanowi dla przepływu prądu zmiennego tak du żej przeszkody, jaką przedstawia on dla prądu stałego. Teosetycz nse rzecz biorąc, idealny kondensator w stanie ustalonym stanowi dla prądu stałego oporność nieskończenie wielką. Wynika to z fak tu, że w wypadku włączenia kondensatora w obwód prądu stałego popłynie tylko prąd związany z jego ładowaniem. Po naładowaniu kondensatora prąd nie może płynąć, ponieważ między jego okład ţ kami znajduje się warstwa dielektryka, która nie przewodzi prą du. W wypadku włączenia kondensatora w obwód prądu zmiennego sytuacja przedstawia się inaczej. W obwodzie będzie płynął na zmianę prąd ładowania i rozładowania kondensatora, zgodnie zţe zmianą kierunku przepływu prądu zmiennego. W przedstawionym zatem na ryc. 27 obwodzie zmienny prąd wielkiej częstotliwości popłynie zarówno przez oporność (R), jak i przez pojemność (C). Kondensator stanowi jednak dla przepływu prądu pewną przeszko Wielkością fizyczną charakteryzującą tę przeszkodę jest opor 219 ność pojemnościowa X`. Zależy ona od pojemności kondensato ra oraz częstotliwości prądu. Im większa jest bowiem pojemność, czyli zdolność kondensatora do przyjęcia ładunku, i im szybsze są zmiany kierunku przepływu prądu, tym mniejsze występują ogra niczenia w przepływie prądu ładowania.0porność pojemnościo wą określa wyrażenie: X ś1 ' `wC gdzie: ;;';C pojemność kondensatora V':.zu pulsacja prądu = 2nf (gdzie: f częstotliwość prądu). Z wyrażenia tego wynika,0 czym zresztą wyżej już wspomnia no, że oporność pojemnościowa jest odwrotnie proporcjonalna do częstotliwości oraz pojemności kondensatora. Charakterystyczną cechą oporności pojem, nościowej X` jest to że nie powoduje ona strat energ� w czasie przepływu prądu zmien nego. W związku z tym nie wpływa ona na wytwarzanie w tkan kach ciepła. Jest to zrozumiałe, ponieważ oporność pojemnościo wa wiąże się z ładowaniem i rozładowaniem pojemności. Ładowa ţ"...: nie kondensatora, czyli gromadzenie ładunków, wymaga użycia nerg�, jed e nak w czasie jego rozładowania energia ta powraca do ; obwodu. Nie zachodzi więc nieodwracalny proces utraty energ� z zamianą jej na ciepło. Praktycznie rzecz biorąc, w elektrycznych strat ener � istnie ednak są układach tkanek żywych takiey g anym one tak małe, że w przeprowadz rozumowaniu można je po ąů aţţţ,ţ ánin ć d onego rozumowania wynika, że zasadniczy wpływ Z przeprowa z na ilość ciepła wydzielonego w tkankach pod wpływem prądu wiel kiej częstotliwości będzie wywierała ich oporność omowa i zwią zana z nią przewodność tkanek. Zatem ilość wydzielonego ciepła q w jednostce czasu i objętości będzie zgodnie z prawem Joule'a Lenza wynosiła: Iźţ qś gdzie: j gęstość prądu, Y przewodność właściwa. Z wyrażonego w ten sposób prawa Joule'aLenza wynika, że ilość ciepła wytworzonego w jednostce czasu przez prąd wielkiej częstotliwości w jednostce objętości tkank.i jest proporejonalna do kwadratu gęstości psądu, a odwrotnie proporcjonalna do jej prze wodności. Zatem w ţtkanlţach dobrze przewodzących prąd wielkiej częstotliwości ilość wwytworzonego ciepła będzie mniejsza od ilości ciepła wytworzonţgo w tkankach gorzej przewodzących. Zależność ilości wytwvorzonegoţ ciepła od kwadratu gęstości prądu ma duże znaczenie praktyczne i znajduje zastosowanie w diaterm� chirur gicznej, w której dţięki zastosowaniu elektrody o małej powierz chni wytwarza się w;,v tkankaciz duża ilość ciepła, powodująca ich koagulację. ODDZLAŁYWANIE NA TKANYI POI.A ELEśTSYCZNEGO WIELKIEJ CZĘSTOTLIWţOţCI Pola elektryczne o częstotliwości 13, 56; 27, 12; 40, 68 MHz sto suje się w diaterm�. króżkofalowej. Oddziaływanie pola elektrycz nego wielkiej częstoţtliwośe‚ na tkanki ma miejsce w metodzie kon densatorowej diater:m�. Metoda ta polega na umieszczeniu obiek tu przegrzewanego między okładkami kondensatora, którymi są elektrody zabiegowe (ryc. 95). W warunkach wykonywania diater Ryc. 95. Przykład metwdy kondensatorowej diater m� krótkofalowej (opis ţw tekście). m� krótkofalowej,ţww których częstotliwość zmian kierunku natę żenia pola elektry,cznego sięga 40 MHz, wytwarzanieciepła w tkankach zależy od: właśeiwości d"elektryczsych płynów i struktur tkankowych, przewwodnictwe jonowego elektrolitów tkankowych. Jak wiadomo, dielektrykiem nazywa się ciało nie przewodzące prądu elektrycznegao, czyli takie ciało, które nie zawiera swobod nych ładunków ele)ktrycznych. Wiadomo jednak, że atomy i czą steczki tej substanccji zawierają ładunki dodatnie i ujemne. Pod . 221 : Ryc. 96. Polaryzzcja elektronowa (wg Liwiencewa).ţciu powłoki elektronowej cząsteczki o symetrycznym rozkładzie + ţ _ ţ ładunków w stosunku do źródła symetr� ładunków dodatnich; polaryzację jonową, występującą w kryształach jonowych, a polegającą na przesunięciu w polu elektrycznym jonów dodat j nich w jednym kierunku, a jonów ujemnych w drugim; " polaryzację orientacyjną, polegającą na zmianieor‹entacji ,. I przestrzennej cząsteczek o niesymetrycznym rozkładzie ładunków ; dodatnich ‹ ujemnych, czyli tzw. dipoli (ryc.97). Każda zatem zmiana pola elektrycznego powoduje zmianę sta j nu polaryzacji dielektryůka, czyli ruch ładunków, zwany prądem _przesunięcia. Poniew.ţż zawarte w tkankach dielektryki nie są do ţ wpływem zewnętrznego pola elektrycznego następuje w atomach skonałe, pod wpływem pola elektrycznego wielkiej częstotliwości w rozpatrywanym ośrodku zachodzą w takt jego zmian dwa zasad i cząsteczkach przesunięcie ładunku, zwane polaryzacjd.nicze procesy: Wyróżnia się następujące rodzaje polaryzacji: przepływ ładunków elektrycznych, polazyzację elektronowd, polegającą na przesunięciu powło ki elektronowej w stosunku do jądra atomu (ryc.96) lub pszesunię zmiana orientacji przestrzennej cząsteczek dipolowych. Zarówno w pierwszym, jak i w drugim wypadku dochodzi do w ţ"ţ,i ,..strat energ�. Straty występujące w pierwszym procesie nazywa " ţţ)ţ ţ`,,ţţţ ţL, ţ ţsię stratami przewodnśctwa, a straty występujące w drugim stra ,iG ţţţ ţ,ţ,^ţţ'ů=ţ ţ ţ tami dielektrycznymi. Wielkość tych strat zależy od przewodności właściwej i stałej dielektrycznej oraz od częstotliwości zmian pola > ţ elektrycznego. wrţ ţa ţ ţ., rţs;.ţ = ţţţţ ţ., Stosunek strat przewodzenia do strat dielektrycznych określa się podając tangens kąta stratności tg�. <' ţ,ţţţţ 'ţţţ <ź~ţ"'ţ ţţ ţźIlość ciepła wytworzona w jednostce czasu i w jednostce obję "ZJţţ r' ţ' ţ ţ ţZţ + > ţ: sţ tości ośrodka dielektrycznego zależy od: częstotliwośc‹ v, względ nej stałej dielektrycznej s,. tangensa kąta stratności tg� i kwadratu bţ skutecznej wartości natężenia pola elektrycznego E. ,ţ ,ţţ; q = 2n v s tg� E2 �'źţ ţJ +ţ ţ źW wynzku oddzzaływanea pola elektrycznego wielkiej częstotli ţţ, Jţ, + źţ i+ţ ţ ; wości na elektrolity tkankowe dochodzi do drgań jonów wokół ich 1 ţ,średnich położeń. Drgania te warunkują pow stawanie w takt zmian ,t + 'ţ +ţ r+` ţkierunku pola prądóww przewodzenia, będących w swej istocie ru (+ţůţ ţ + s ţ: chem ładunków. Drgania jonów powodu' twarzanie w elektro , ss,.ţţa ţ ţ ţ ţJą w`ţ' ,ţ ţ ţ ţ ţ R�c. s7. Pozaryzacja orientacyţzahcee ciepła. Ilość wytworzonego w ten sposób ciepła jest wprost 'ţ ţ ţ ' Lary �cją, sb n ţpolawryza ćapoţproPorcjonalna do przewodności elektrolitu tkankowego i kwadra I, ‹_ j ţ ţ rientacyjna dipozi pod wpty tu natężenia pola elektrycznego E: I wem zewnętrznego pola elek jr'ţ'.., ů' ţ ţţţ ţţ ţ trycznego (wg Thom ţ ,;ţţi ir' ţ ,ţ' ţ/ ,i ' i < s , , < Ryc. l20. xxx xxx ů xxXţ ţůů.Z XXX / i ś ţţ i ţIţţiiHi ţw E: ţ/, r Ryc., 120. Zasady działania rezonatora wnękowego. Bliższe wyjaśnienia w tek ście (wg Liwiencewa). Ryc., 121. Przebi.eg lin� sił pola elektrycznego i magnetycznego w magnetronie: fů katoda, A anoda, I, ?, 3, 4, tory elekttronów (wg Liwiencewa). skoţr,Vaną, to powstanie przestrzenna figura, przedstawiona w czę ści c, odpowiadająca swym kształtem rezonatorowi wnękowemu. w części tej przedstawiono również przebieg lin� sił pola elek tryioznego między dwoma płaszczyznami zównoległymi, stanowią ţYnni pojemność, oraz pola magnetycznegţo w przestrzeni powsta łej w wyniku ruchu omawianej pętli, któsa stanowi indukcyjność rezţonatora. Na tej samej rycinie, w części d, przedstawiono kształt 3eţllnego rezonatora wnękowego. rvlagnetron składa się z komory próżniowej, wewnątrz której znaijduje się anoda i katoda. Przyłożone jţst do nich stałe wysokie naţięcie. ţomora páóżniowa znajduje się w stałym polu magnetycznym, którego linie sił przebiegają prostopadle do lin� sił pola elektrycz nego. Jest ona zatem umieszczona między biegunami magnesu w taki sposób, że linie sił pola magnetycznego przebiegają rów nolegle do osi długiej katody. Wewnątrz komory próżniowej znaj duje się anoda w kształcie masywnego cylindra z miedzi, w ścian‹e którego umiejscowione są rezonatory. W osi centralnej cylindra, czyli anodyT, jest umieszczona żarząca się katoda, stanowviąca źród ło emżsji elektronów. W celu zrozumienia zasady działania magnetronu konieczne jest prześledzenie sił oddziaływających na strumień elektronów prze msęazy katodą i anodą jako cylinder (ryc. 121), to wiadomo, że będą w niej oddziaływać na elektrony dwie siły, a mianowicie: siła stałego pola elektrycznego oraz siła stałego pola magnetycznego. Linie sił pola elektrycznego przebiegają promieniście od anody do katody, natomiast linie sił pola magnetycznego przebiegają wzdłuż osi cylindra, co przedstawiono na ryc. 121 w postaci kropek. W za leżności od natężenia obu pól tor elektronów ulega zakrzywieniu, a przy odpowiednim natężeniu pola elektrycznego i magnetycz nego strumień elektronów przebiega stycznie do powierzchni ano dy. W tej sytuacji w wyniku oddziaływania na strumień elek tronów pól magnetronu przebiegają one po bardzo złożonych torach, które można porównać ze szprychami obracającego się koła. W taki więc sposób powstają drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości. Elektryczny układ zastępczy zespołu rezonatorów magnetronu wielownękowego przedstawiono na ryc. 122, na której zaznaczono również przebieg lin� sił pola elektrycznego i magnetycznego oraz powstającego w rezonatorach wnękowych pola elektrycznego. Energię drgań elektromagnetycznych odprowadza się z magnetro nu przez pręt, którego jeden koniec w kształcie pętli jest umiesz czony w przestrzeni jednego z rezonatorów, drugi zaś< połączony z kablem koncentrycznym, odprowadza drgania do promiennika mikrofalowego. Pzomiennik mikrofalowy składa się z anteny dipolowej w postaci pręta, umieszczonej w ognisku metalowego reflektora skupiające go (ryc. 123). Ponieważ mikrofale wykazują właściwości fizyczne zbliżone do fal świetlnych, można je zatem skupiać za pomocą re 253 Ryc. 121. Ryc. 122. Elektryczny uktad zastępczy rezonatorów (wg Liwiencewa). flektora motalowego i w postaci wiązki kierować w dowolnym kierunku. Dio celów leczniczych używane są promienniki z reflek torami okrąţgłyzni lub prostokątnymi oraz tzw. promienniki kontak towe, przys'tosowane do wprowadzania ich do jam ciała. Rozkład energ� mikrofalowej zależy od kształtu promiennika. W promien niku z reflo?ktorem okrągłym energia środkowej części pola jest mniejsza w stosunku do części obwodowej i osiąga tylko 50o/o jej wartościż. W promienniku natom.iast o kształcie prostokątnym enorgia skuţia się w środkowej części pola i zanika ku obwodowi. Zależność růozkładu energ� od kształtu promiennika przedstawia ryc. i 24. Oddziałyvwanie mikrofal na tkanki ludzkie jest bardzo złożone. Wynika to głównie z ich właściwości fizycznych, zbliżonych do promieniowenia podczerwonego i świetlnego. Mogą zatem mikro fale ulegać odbiciu, rozproszeniu, załamaniu i dyfrakcji na róż nych, skomplikowanych strukturach tkankowych. Padająca na skó rę wiązka nnikrofal zostaje w przybliżeniu w 50fl/a odbita od jej powierzchni" pozostała zaś część zostaje pochłonięta przez tkanki na niewielk9iej głębokości, ok. 68 cm. Wnikając w głąb tkanek mikrofale wůywołują oscylację jonów w elektrolitach oraz drobin 254 w spolaryzowanych dielektrykach. Oscylacje te powodują wytwa rzanie ciepła. Ponieważ przy tak wielkich częstotliwościach dużą rolę odgrywają dielektryczne właściwości wody zawartej w pły nach tkankowych, największemu przegrzaniu ulegają pod wpły wem mikrofal tkanki zawierające dużo wody, tzn. krew i mięśnie. Ryc. 123. Promiennik mikrofalowy; I pęt la umieszczona w rezonatorze, 2 kabel koncentryczny, 3 antena, 4 reflektor (wg Liwiencewa). Tkanka tłuszczowa, która zawiera mało wody, przegrzewa się sła bo. Świadczy o tym porównanie wartości tzw. głębakości połów kowych, odpowiadających tkance tłuszczowej i tkance mięśniowej. Przez głębokość połówkowd rozumie się w wypadku mikrofal taką głębokość w tkance, na której energia mikrofal zzlaleje do po łowy. Otóż w tkance tłuszczowej, słabo pochłaniającej energię mi aţ ó Ryc. 124. Rozkład energ� emitowůanej przez promienniki różnej wielkości i kształ (wgl Thoma) ţeţk duży, II promiermik mały, 111 promiennik podłużny 255 krofal, głębokość ta wynosi w przybśiżeniu 7 cm, podczas gdy ww tkance mięśniowej tylko ok. 1 cm. Tak więc energia mikrofal zostaje w nieznacznym stopniu pochłonięta przez skórę i tkankę tłuszczową, i niejako "przeskakując" przez nie, ulega pochłonięciu na niewielkiej głębokości w tkance mięśniowej. Ma to ważne zna czenie praktyczne, bowiem przy użyciu mikrofal można przegrzać tkankę mięśniową bez większego przegrzania tkanki tłuszczowej. ' i i f 1 ł C i 1 t t ! l s: i ţ ţ f Ryc. 125. Rozkład temperatury w warstwach tksnek przy zastosowaniu różnych metod fizykalnych: a metoda ńd ukcyţnar di termizekrótkofalow ţ owej, b Tk.łłuszcz Xo łtrszCż lt dźwięki (wg ,P"tzold Diatermia mikrofalowa, d u ra za Mięśnieţ Migśnie Dalicho). Na ryc. 125 przedstawiono rozkład ciepła wytworzonego wnT wwar stwach tkanki tłuszczowej, mięśniowej i kostnej w wyniku dzżała nia diaterm� krótkofalowej wwykonanej metodą kondensatorową, diaterm� indukcyjnej, mikrofal oraz ultradźwięków. Zrozumienie przedstawionych na tej rycinie różrc w wytwarzaniu ciepła jest baśdzo przydatne w praktycznym stosowaniu tych postaci energ�. Z ryciny tej wynika, że najbardziej równomierne przegrzanie uzv skuje się przy zastosowaniu kondensatorowej metody diaterm� krótkofalowej, powierzchowne zaś przy diaterm� indukcyjnej oraz mikrofal; ultradźwwiękż powodują największe przegrzanie na granicy dwóch ośrodków różniących się znacznie wwłaściwościami akustycznymi, tzn. między tkanką mięśniową a kostną. Zabiegi lecznicze przy użyciu mikrofal wwykonuje się bezpośred nio na powierzchnię skóry odsłoniętej. W zaśeżności od rodzaju choroby i jej umiejscowienia używa się odpowiedniej wielkości promiennika. Energia, która oddziałuje na powierzchnię skóry, za leży od odległości, w jakiej znajduje się promiennik. Przyjmuje się, że przy odległości 5 cm odpowiada ona 100olo energ� emito wanej, przy odległości zaś 10 cm jej ilość spada do 60o/o. Promiennik usżawia się zwykle w odległości 510 cm od skóry. Zasady dawkowania mikrofal są takie same, jak w diaterm� krót kofalowej. Wyróżnia się więc cztery dawki (I, II, III, IV), które zostały już omówione w odpowiednim rozdziale. Niekiedy dawki określa się w watach, dzieląc je na słabe (do 20 W) oraz mocne (do 150 W). Najczęściej stosuje się dawki od 20 do 75 W, rzadziej do 100 W. Czas zabiegu wynosi w zależności od wskazań: ţ15 minut. Peł ny cykl leczenia obejmuje 1015 zabiegów. Wskazania do diaterm� mikrofalowej są ograniczone ze względu 'ţsa powierzchowne oddziaływanie mikrofal. Diatermię mikrofalową ` :ţtosuje się w przewlekłych zapaleniach stawów, zapaleniach oko s:łostawowych, nerwobólach, zespołach bólowych występujących < 'W przebiegu choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa, a przy użyciu specţalnego promiennika w przewlekłych stanach zapalnych ţ,narządu rodnego. Przeciwwskazania. Nie wolno wykonywać diaterm� mikrofalo ţ`ţveţ w przebiegu procesów nowotworowych, w stanach chorobo : wych przebiegających z zaburzeniami ukrwienia, w stanach zapal .,ţţţnych żył, obrzękach, wn= stanach uczulenia na światło, we wszelkich śţţopniach i wylewach krwawych. Podobnie jak w diaterm� krótko ţţsţalowej, nie wolno wwyţkonywać zabiegów mikrofalowych w miej ţcu zespoleń metalowych kości oraz na tkanki, w których znajdnją śţ;ţię metaliczne ciała obce. Przeciwwskazaniem jest również ciąża. Należy pamiętać, że mikrofale oddziałują szkodliwie na osoby ozostające pod ich wpływem. Szczególnie wrażliwa na działanie wikrofal jest soczewka gałki ocznej oraz tkanka rozrodcza jąder jajników. Z tego względu osoby pracujące przy obsłucZze apara iw wytwarzających mikrofale korzystają ze skróconego dnia pra ţ oraz podlegają okresowym badaniom lekarskim. Problem ten re uluje Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie bezpie :eństwa i higieny pracy przy stosowaniu urządzeń wytwarzają ţch pola elektromagnetyczne o zakresie mikrofalowym (Dz. Ustaw ZI. nr 21 poz. I53 z dnia 8 czerwca 1972 r.). W celu ochrony ţrsonelu leczniczą aparaturę mikrofalową instaluje się w pomie ;czeniach ekranowanych, co w pewnej mierze utrudnia rozprze rzenianie się energ�. Fizykoterapia 257 Aparat do diaterm� mikrofalowej Łucz581 Jest to aparat produkcji radzieckiej, wytwarzający mikrofale o dłu gości fali 12,62 cm (2375 MHz). Maksymalna moc wyjściowa apa ratu wynosi 150 W. Składa się on z części wytwarzającej drga nia elektromagnetyczne oraz połączonego z nią kablem koncen trycznym promiennika mikrofalowţego, umocowanego na wysięg niku (rvc. 126). Na płycie czołowej aparatu umieszczone są następujące urządzenia: pokrętło oznaczone "Kompensator" pokrętło nastawnika odmierzającego czas zabiegu, pokrętło przełącznika oznaczone "Moc", które służy do wybrania odpo 'wiedniej mocy mikrofal, wskaźnik służący do pomiaru napięcia zasilania oraz mocy mikrofal, przełącznik klawiszowy oznaczony "Kontrola", wyposażony w dwa klawi sse oznaczone "Sieć" i "Moć", których wciśnięcie umożliwia pomiar nagięcia sieciowego oraz mocy mikrofal, trzy lampki sygnalizacyjne: zieloną, żółtą, czerwoną. Obsłnga aparatn jest bardzo prosta, a jego uruchomienie wymaga wykonania oastępujących czynności: ţ; ustawiessia pokrętła "Kompensator" w położeniu "wyłączone'', pokśętła Mvc" i gokrętła nastawnika czasu zabiegu w położeniu "0" oraz wciśnipcia 1 ţ awisza oznaczonego "Sieć" w przełączniku "Kontrola", ţ podłączenia aparatu do sieci włączenia zasilania sieciowego pokrętłem "Kompensntor", co sygnalizuje palense się zielonej lampki kontrolnej oraz doprowadzenie strzałki wskażnika ź danym przypadku napięcia sieciowego) do środka znajdującej się na jego ţiali czerwonej kreski, odczekania do chwili zapalenia się lampki żółtej (25 min), co świadczy ţ przygotowaniu aparatu do włączenia wysokiego napięcia, wciśnięcie klawisza "Moc" w przełączniku "Kontrola", ';ţţ_ ustawienie czasu trwania zabiegu po uprzednim przekręceniu pokrętła na wnika czasowego do oporu, s włączenia wysokiego napięcia przez ustawienie pokrętła "Moc" w położe u "2", co sygnalizuje zapalenie się lampki czerwonej, ustawienia odpowiedniej mocy, stosowanej do danego zabiegu. Po upływie czasu zabiegu, odmierzonego przez nastawnik, wyłącza się auto tycznie wysokie napięcie, co sygnalizuje zgaśnięcie kontrolnej lampki czerwo j oraz sygnał dźwiękowy p ţ Wówczas s rowadza się pokrętło "Moc" do pozycji , pokrętło "Kompensator' do pozycji "Wylączone" oraz wciska klawisz "Sieć" _ ełącznika "Kontrola". ţ.. ţ;ţlpţat Łucz581 jest wyposażony w trzy promienniki cylindryczne o średni 90, I10, 140 mm oraz jeden promiennik prostokątny o wymiarach 300X90X m,m. ţparat do diaterm� mikrofalowej Wołna2 Jest to lampowy aparat produkcji radzieckiej` wytwarzający ţrofale o długości fali 65,17 cm (460 MHz). Maksymalna moc ţgjściowa aparatu wynosi 100 W. Kształt oraz płyta czołowa ţaratu wraz z umieszczonymi na niej urządzeniami są podobne k w aparacie Łucz581. Obsługa aparatu jest również podobna ţ aparatu Łucz58l, z tą tylko różnicą, że włączenie wysokiego ‹pięcia uzyskuje się przez ustawienie pokrętła "Moc" w poło ţiu "1". Aparat ten wyposażony jest w dwa promienniki, a mianowżcie ţindryczny oraz podłużny, które dobiera si w zależności od ę 258 ţ ţś. 259 Ryc. 126. Aparat do diaterm� mikrofalowej Łuczr581. PORAŻENlE PRĄDElVţ ELEKTRYCZNYM Porażenie prądem elektrycznym występuje wówczas, gdy ciało ludzkie zamknie obwód prądu elektrycznego o dostatecznie dużym napięciu i natężeniu. Sytuacja taka może mieć miejsce w przy padku bezpośredniego kontaktu człowieka z siecią elektryczną lub przez zetknięcie się z ciałem przewodzącym ţprąd, a nie należącym do sieci elektrycznej. Na skutki porażenia wpływa wiele czynników, a mianowrţicie: napńęcie, którego wartość do 65 V jest uważana za bezpiecz ną; doświadczenie uczy, że przy rażeniu prądem o napięciu do 1000 V oddziałują wpływy elektryczne, podczas gdy przy wyż szych napięciach zasadnicze jest oddziaływanie cieplne, powodu jące rozległe uszkodzenia tkanek; ţ częstotliwość prądu prąd sieciowy 220 V, 50 Hz jest bar dzo niebezpieczny; przyjmuje się, że skutki jego działania są ok. 45 razy niebezpieczniejsze od wywołanych prądem stałym o tym samym napięciu; natężenie, które zależy od oporu skóry i tkanek; praktycznie opór skóry i tkanek przy wyższych napięciach nie stanowi prze szkody w przepływie prądu; czas trwania przepływu prddu, który przy niskich napięciach wynosi kilka sekund lub dłużej ze względu na występujący skurcz mięśni, utrudniający odłączenie się od prądu; droga przepływu prądu najniebezpieczniejszy jest przepływ podłużny, np. ręka, noga; przepływ poprzeczny jest mniej niebez pieczny; gęstość prądu punktowe przejście prądu ze względu na jego wielką gęstość powoduje głębokie uszkodzenie skóry; przy niskich napięciach duże gęstości są szczególnie niebezpieczne dla serca; prądy wysokiego napięcia o dużej gęstości powodują ciężkie uszkodzenia cieplne. W zakładach lecznictwa fizykalnego, wyposażonych w liczną aparaturę elektromedyczną, może zaistnieć wypadek porażenia prądem. Postępowanie osoby udzielającej pomocy musi być zde cydowane i właściwe. Pierwszą i najważniejszą czynnością jest wyłączenie prądu. W warunkach zakładu fizykalnego przy poraże niu powstałym np. w wyniku zetknięcia się z obudową aparatury jest to łatwe do wykonania, wystarczy bowiem odłączyć urządze nie od sieci. Jeśli okoliczności nie pozwalają wyłączyć prądu, to należy rażoną osobę usunąć spod jego wpływu. W takim jednak wypadku należy zachować wszelkie możliwe środki ostrożności , mające na celu jak najlepsze odizolowanie osoby ratującej od zie mi i osoby rażonej. Ręce powinny być izolowane suchymi gumo wymi rękawicami. Po odłączeniu ofiary wypadku od prądu należy bezzwvłoczţnie przystąpić do wykonywania sztucznego oddychania metodą usta usta, ustanos lub za pomocą maski z workiem oraz pośredniego nzasażu serca, polecając jednocześnie osobom trzecim natychmia stowe wezwanie lekarza. Sztuczne oddychanie należy kontynuo wvać do chwili przybycia lekarza. r 260 ***** ULTRADŹWIĘKI Ultradźwiękami nazywa się drgania mechaniczne o częstotliwości przekraczającej granicę słyszalności ucha ludzkiego. W lecznictwie znajdują najczęściej zastosowanie ultradźwięki o częstotliwościach 800, 1000 i 2400 kHz. PODSTAWY FIZYCZNE Drgania mechaniczne w zakresie częstotliwości stosowanych w lecznictwie są wytwarzane przez pobudzane z zewnątrz układy drgające, które nazywa się przetwornikami ultradźwiękowymi. Jeśli układ drgający znajdzie się wewnątrz dostatecznie sprężystego ośrodka, to pobudza on do drgań sąsiadujące z nim cząsteczki ośrodka, które zaczynają drgać około swych położeń równowagi. Drgania te przenoszą się na dalsze cząsteczki i w ten sposób powstaje fala ultradźwiękowa. Jest ona tylko transporterem energii. W omawianym wypadku jest to fala podłużna, ponieważ cząsteczki drgają wzdłuż kierunku rozchodzenia się fali. Fala podłużna wykazuje na swym przebiegu wiele następujących po sobie i przesuwających się w określonym kierunku stref zagęszczeń i rozrzedzeń cząsteczek, W miejscach zagęszczeń działają siły ściskające, a w miejscach rozrzedzeń siły rozciągające. Zagęszczenia powstają w miejscach, w których cząsteczki ulegają wychyleniu w kierunku rozchodzenia się fali, rozrzedzenia zaś w miejscach, w których cząsteczki ulegają wychyleniu w kierunku przeciwnym. Odległość między dwoma sąsiadującymi ze sobą zagęszczeniami lub rozrzedzeniami, a mówiąc ściślej między dwiema najbliżej położonymi cząsteczkami znajdującymi się w tej samej fazie ruchu odpowiada długości fali. Długość fali zależy od częstotliwości drgań oraz prędkości jej rozchodzenia się w ośrodku. Prędkość rozchodzenia się fali ultradźwiękowej jest zależna od zdolności ośrodka do przenoszenia drgań. W gazach średnia prędkość wynosi ok. 350 m/s, w cieczach ok. 1500 m/s, a w ciałach stałych ok. 5000 m/s. W wodzie fala ultradźwiękowa wywołana przez ultradźwięki o częstotliwości 800 kHz rozchodzi się z prędkością 1497 m/s, co odpowiada długości fali ok. 1,875 milimetra. Prędkość rozchodzenia się fali ultradźwżękowej w tkankach ludzkich waha się od 1445 do 1610 m/s. Cząsteczki ośrodka drgające w ruchu falowym wykazują w każdej chwili określoną wartość wychylenia, prędkości i przyspieszenia. Wychylenia cząsteczki rosną wraz ze wzrostem natężenia fali, a maleją w miarę zwiększania się częstotliwości drgań. Na ryc. 127 przedstawiono zależność wychylenia cząsteczek od natężenia fali dla trzech częstotliwości 200 kHz, 800 kHz i 2400 kHz. Należy dodać, że przy dużych częstotliwościach ultradźwięków wychylenia są rzędu średnicy cząsteczek. Stosowane w lecznictwie ultradźwięki powodują małe wychylenia cząsteczek, np. ultradźwięki o częstotliwości 800 kHz i natężeniu 2 W/cm2 powodują wychylenie cząsteczek wody rzędu 310ţ8 cm. Drgania cząsteczek ośrodka zachodzą ze zmienną prędkością: od wartości zerowej, odpowiadającej maksimum ich wychylenia, do Wartość maksymalnej CI (amplituda, wartość szczytowa J Wartość chwilowa a, a ich pewnej wartości maksymalnej w punkcie położenia równowagi. Ryc. f 28. Zmiany wychylenia (a), prędkości (b) i przyspieszenia (c) wciągu jednego okresu (wg Matauschka). Ryc. 127. Zależność wychylenia cząsteczek od natężenia fali ultradźwiękowej Przy różnych częstotliwościach (wg Wietţaua i R&hera). Prędkość tę określa się w akustyce jako prędkość cząstkową. Podobnie jak wychylenie cząsteczek, zależy ona od natężenia fali. Jest zrozumiałe, że zmiennej prędkości cząsteczek towarzyszy zmienne ich przyspieszenie, o kierunku przeciwnym do wychylenia. Tak, więc w chwili, gdy cząsteczka jest maksymalnie wychylona, a jej prędkość równa jest zeru, przyspieszenie osiąga największą wartość. Zmiany wychylenia, prędkości i przyspieszenia zachodzące w czasie jednego okresu drgania przedstawia porównawczo ryc. 128. Przyspieszenie cząsteczek osiąga bardzo duże wartości i przy Maks. Ciśnierţie +Ciśn‹enie M"nim: Ryc. 129. Wartości ciśnień w obrębśe jednej długości fali (wg Summera i Pa trick). natężeniu ultradźwię;ków 2 W/cm2 wynosi dla cząsteczki wody 8ţ,5 ů 10g cm/s2. Tak dużym przyspieszeniom towarzyszy działanie dtzżych sił. Miarą ich jest różnica ciśnień występująca w przebiegu fali, co przedstawiona schematycznie na ryc. 129. W tkankach ludzkich, w których długość fali ultradźwiękowej iţţ'^, w27ynosi średnio ok. 1,5 mm, krańcowe wartości ciśnień są oddalone od siebie o połowę długości fali, tzn. o ok. 0,75 mm. Wykazano, że n.a przeciętną komórkę ludzką o średnicy ok. 0,02 mm fala ultra dźwiękowa o natężeriiu 2 W/cm2 i częstotliwości 800 kHz wywiera erśnienie 101,3 kPa (0,17 atm). Wahania ciśnień występujące wţ tlţankach poddanych działaniu ultradźwięków stanowią ważny czynnik ich działan.ia leczniczego. Powodują one bowiem tzţw. nnikromasaż tkanek. Fala ultradźwiękowwa oprócz występujących w jej przebiegu wahań ciśnień wywiere również na ośrodek pewne stałe ciśnienie, zwane c‚śnieniem fcnli. W warunkach stosowanych w lecznictwţ ie cţawek natężenia waxţtość tego ciśnienia jest nieduża. Polem dźwięlcowyţri nazywa się tę część ośrodka, w której wy stępuje zjawisko fal dźwiękowych. Kształt pola zależy od: rozkładu energ� drgań dźwiękowych, stosunku wymiarów źródła drgań do długości fali kształtu źródła drgań, pochłaniania i przeszkód w rozchodzeniu się fali. W wypadku używanych w lecznictwie przetworników ultradźwiękowych, których średnica przekracza wielokrotnie długość fali, pole ultradźwiękowe przybiera kształt cylindryczny, który w miarę flddalania się źródła przechodzi w kształt stożka. Wytworzone w pobliżu przetwornika pole o kształcie cylindrycznym nazywa się polem bliskim, natomiast pole stożkowe polem dalekim. Ryc. 131. 13Q. Pole akustyczne przetwornika ultradźwiękowego wraz z powierzch falowymi i izodozami natężenia pola (wg Matauschka). 131. Rozkład natężenia wzdłuż osi podłużnej przetwornika: a teore ţů, b faktyczny (wg R"hera). Rozkład energii w polu dźwiękowym jest nierównomierny i zależy od wielu czynnżków, głównie jednak od właściwości akustycznych ośrodka. Głębokość wnikania fali ultradźwiękowej głąb tkanek ludzkich jest ograniczona ze względu na to, że stanowią one dla niej wysoce zróżnicowany i niejednorodny ośrodek. izchodzenie się fali w tym ośrodku jest bardzo skomplikowane. Na ryc. 130 przedstawiono pole akustyczne przetwornika ultra więkowego z zaznaczonymi powierzchniami falowymi oraz izoţzami natężenia pola, tzn. liniami łączącymi punkty pola o tym samym natężeniu. Powierzchnię przetwornika wytwarzającego drgania można traktować jako zbiór punktów drgających, z których każdy wytwarza elementarną falę pólkolistą. W wyniku nakładania się fal elementarnych, czyli ich interferencji, powstają fale rzeczywiste płaskie. Na skutek interferencji dochodzi również do wzmożenia lub osłabienia ruchu falowwego, wnţ zależności od zaodności lub niezgodności wychyleń. Omawiane pole dźwiękowe jest zatem niejednorodne i zawiera maksima i minima natężenia. Częstość występowania maksimów i minimów jest największa w pobliżu powierzchni przetwornika, a w miarę zwiększania odległości natężenie wvolno opada do zera (ryc., 131). Jeśli fala ultradźwiękowa napotyka na swym przebieţu ośrodek różniący się gęstością, to zostaje ona częściowo lub całkowicie odbita. Stosunek energii fali odbitej do energ� fali padającej nazywa s‹ę współczynnikiem odbicia. Wartość jego zależy od właściwości ańustycznych ośrodka. Współczynnik odbicia osiąga szczególnie w ysoką wartość przy przejściu fali z ośrodka stałego do ciekłego lub gazowego, lub odwrotnie. Fale odbite mogą interferować z falami padającymi, wywołując zjawisko powstawania fal stojących. Fale tego typu powstają wówczas, gdy spotkają się fale o jedna kowej częstotliwości i amplitudzie drgań, ale o przeciwnym kie runku rozchodzenia się. Jak wiadomo, fale stojące charakteryzuje obecność węzłów i strzałek. Przy wykonywaniu zabiegów leczni czych mogą powstawać fale stojące na skutek odbicia fali ultra dźwiękowej, np. od kości. Mogą one również powvstawać przy od biciu fali od ściany naczynia z wodą, w którym wykonuje się za bieg. Ponieważ jest to zjawisko niekorzystne, zwiększające w sto sunku do fali padającej siłę dzialania, można go uniknąć przez odpowiednie ustawienie przetwornika. Część fali padającej na powierzchnię danego ośrodka ulega od biciu, część zaś przenika do niego ulegając załamaniu. Fala ultradźwiękowa może również ulegać ugięciu. Zjawisko to występuje wówczas, jeśli na swym przebiegu fala napotyka prze szkodę lub szczelinę o wymiarach rzędu długości tej fali. W takim wypadku przeszkody stają się źródłem fal, których kierunek roz chodzenia się jest inny niż kierunek fali pierwotnej. Jest zrozumia łe, że w wyniku ugięcia pole akustyczne za przeszkodą ulega za kłóceniu. Przeszkody o wymiarach znacznie mniejszych od długo ści fali nie powodują jej ugięcia i nie stanowią dla niej przeszko dy. Opisane zjawiska występują w tkankach ludzkich, które stano wią ośrodek bardzo zróżnicowany pod względem akustycznym. Z tego względu pole ultradźwiękowe w tkankach wykazuje bardzo złożony charakter. Energię fali stanowi suma równych sobie wartości energ‹i kine tycznej cząstek drgających i energii potencjalnej cząstek zgęszczo nych i rozrzedzonych. Całkowitą energię wyemitowaną przez źród ło dźwięku w ciągu jednostki czasu nazywa się moc4 akustyczną. Moc fali ultradźwiękowej określa się w watach; dla ścisłości ko nieczne jest podanie, czy fala wytwarzana jest w sposób ciągły, czy też impulsowy. Podstawę leczniczego dawkowania ultradźwięków stanowi na tężenie dźwięku, tzn. ilość energ�, która jest emitowana przez jednostkę powierzchni przetwornika. Stosowanie tej wielkości jest bardzo praktyczne, ponieważ nie jest rzeczą obojętną w warunkach wykonywania zabiegu ultradźwiękowego, czy np. moc 10 W jest emitowana przez przetwornik o powierzchni 10 cm2, czy też przez przetwornik o powierzchni 2 cm2. W pierwszym bowiem wypadku natężenie ultradźwięków wynosi 1 W/cm2, w drugim zaś 5 W/cm2. Natężenie fali ultradźwiękowej maleje w miarę oddalania od ţ<.zrodła drgań, w wyniku pochłaniania jej energ� przez ośrodek. 2' Pochłanianie, czyli absorpcja, energ� ultradźwięków zależy od ich częstotliwości oraz właściwości ośrodka. Największą zdolność po 2~chłaniania wykazują gazy, mniejszą ciecze, a jeszcze mniejszą ciała stałe sprężyste, np. metale, które dobrze przewodzą drga 'a. Ciała stałe o właściwościach plastycznych, np. guma czy korek, w znacznym stopniu pochłaniają dźwięki i z tego względu ţţtiżywane są jako izolatory dźwięku. Zdolność ośrodka do pochłaniania energii ultradźwiękowej okre śla współczynnik absorpc ji. Wyraża on w procentach, o ile natę nie w danym punkcie pola dźwiękowego jest mniejsze w tym mym polu o 1 cm wstecz. Tkanki ludzkie z uwagi na różnorodną i skomplikowaną budowę kazują różne zdolności pochłaniania ultradźwięków, charakte y g j ę " st czne dla dane o rodza u tkanki. Dużą "dźwi kochłonność wykazuje tkanka nerwowa, mniejszą mięśniowa, a najmniejszą tłuszczowa. Bezpośrednie pomiary pochłaniania energ� ultradźwiękowej w tkankach są prawie niemożliwe. Na podstawie licznych doświadczeń ustalono jednak, że fale krótsze, o większej częstotliwości, są pochłaniane na mniejszych głębokościach, dłuższe zaś na większych. Głębokość, w której natężenie fali ultradźwiękowej spada do po łowy przyjęto nazywać głębokościci połówkową lub warstwą poło widcd. Pojęcie to umożliwia poglądową ocenę rozkładu natężenia. Uważa się, że przy dawkach leczniczych natężenie fali poza głę bokością połówkową jest stosunkowo małe, a skutki działania bio logicznego trudne do stwierdzenia. zaţ Opierając się na wartości głębokości połówkowej pobrano dwie najczęściej stosowane w aparatach leczniczych częstotliwości ul tradźwięków, a mianowicie: 800 kHz oraz 2400 kHz. Powolniejsza absor c a ener � ultradźwi kowe o częstotliwośei 800 kHz poz ę j wa p g d adźwiękawiania głębszego, a szybk 2 la na stosowanie jej o nie pochłanianie fali o częstości powyżej 2400 kHz stwarza możliwość wykorzystania jej do nadźwiękawiania powierzchownego. Na ryc. 132 przedstawiono krzywe absorpcji ultradźwięków o częstotliwo ści 800 kHz i 3000 kHz. Jak widać na tej rycinie, energia fali ultradźwiękowej maleje l;ţI, wylţadniczo wraz ze zwiększaniem się głębokości i jest zależna, od częstotliwości drgań; głębokość połówkowa dla częstotliwości 800 kHz wynosi ok. 3 cm a dla częstotliwości 3000 kHz zaledwie ok. 1 cm. <ł`'. Na zakońezenie omawiania fizycznych podstaw ultradźwięków należy nieco uwagi poświęcić zjawisku kawitacji. Powstaje ono w wyniku oddziaływania na ciecze ultradźwięków o częstotliwN o Ryc. 132. Krzywe absorpcji dla ezęstetli 6 Gf‡bnkaţ wości drgań 8D0 kHz (a) i 3 MHz (b) (w'9 wcm Grączewskiego). ści drgań poniżej 500 kHz. Fala ultrad‹więkowa o dużym natęże niu dźwięku na skutek działania zmiennych ciśnień powoduje ni szczenie spójności cieczy i powstawan‹e pustych przestrzeni w y pełniających się parami cieczy lub rozpuszczonymi w niej gaza mi. Przestrzenie te zanikają po upływie pewnego czasu, wytwwa rzając bardzo silną falę mechaniczną. Zjawisko to nazywva się ka witacją. Zjawiska kawitacji w zakresie częstotliwości i mocy używanyeh w lecznictwie nie zaobserwowano. Dla przykładu można podać, że aby wywołać zjawisko kawitacji w wodzie przy częstotliwości 500 kHz, konieczne jest zastosowanie natężenia ultradźwięków ok. 200 W/cm2, a przy częstotli. wvości 3000 kHz aż 50 000 W/cm2. DZIAţ.ANIE BIOLOGICZNE ULTRADŹWIţKÓW ;godnie z prawem GrotthusDrapera energia ultradźwięków wy ţołuje w tkankach odczyn, jeśli zostanie przez nie w dostałecznej ţości pochłonięta. Ultradźwięki wywołują w ustroju ludzkim wiele zmian spowo ţowanych działaniem ich energ�. Zmiany te można podzielić na )wie grupy: pierwotne występujące w tkankach w chwili nadźwięka ţiania, związane bezpośrednio z działaniem energ� ultradźwię ţw, wywołującej wiele zmian fizycznych i chemicznych ograni ţonych do miejsca jej oddziaływania, ; wtórne ściśle biologiczne< powstające w wyniku zmian ţerwotnych, a wynikające ze specyficznych właściwośei ustroju; ţiiany te wyrażają się odczynami układowymi lub ogólnoustrojo ęcie pierwotnego działania ultradźwięków jest w swej istocie o złożone. Składa się na nie kilka składowych< powodujących ie zmiany, które warunkują ‹ecznicze wykorzystanie ultra ţstawową składową wpływu ultradźwięków na tkanki żywe działanie mechaniczne, nazywane również "mikromasażem, ţwodowane wahaniem ciśnień w przebiegu fali ultradźwięko W krańcowych punktach amplitud ciśnień zachodzą istotne 269 zmiany objętości komórek rzędu 0,02laţ Zmiany te zachodzą w bas dzo krótkim czasie, zależnym od częstatliwaści ultradźwięków. Następną składową jest działanie ciE>p)neţ powstające w wyniku wz,ytworzonego w tkankach ciepła, ktţjrego rozproszenie jest uza leżnione od rodzaju tkanki. Stopień pţrzegzzania zależy od dawki natężenia ultradźwięków, czasu nadźwwiękąwiania oraz właściwo ści fizycznych tkanki. Najsilniej przegţrzewvţa się tkanka nerwowa, następnie mięśniowa, a najsłabiej ţłuszczowa. Największe >' jednak przegrzanie występuje w pobli.żu powierzchni granicznych nie;ednorodnych struktur tkankowych" np. tkanka kostna tkan ka mięśniowa, różniących się między sţobą właściwościami. Na gra nicach tych tkanek występuje najwiţększn zagęszczenie energ�, głównie w wyniku odbicia fal ultracdźwiţkowych. Wynika stąd swoistość skutków cieplnych wywołanţych ţltradźwiękami, powsta jące bowiem na granicach ośrodków rţóżnioe temperatur powodują między innymi zmiany w dyfuzji wewiţnątrzkomórkowej oraz mię dzy komórkami a przestrzeniami międz,ykormórkowymi. Należy pod kreślić; że składowa cieplna stanowi tyllţo jeden z fragmentów ś;ţ. działania ultradźwięków na tkanki. Bardzo ważną składową działania ulţtradţwięków jest ich wpływ na chemizm tkanek. Wspomnieć tu nţleżyţ o wpływie ultradźwię ków na' koloidy tkankowe, a mianowiţie: zza przyspieszanie rozpa du białek, o wpływie na przemianę biaiłek ţe stanu żelu w zol oraz o zwiększeniu ich przewodności elţktrycznej. Zachodzące pod wpłvwem ultradźwięków reakcje chezzhicznţe polegają w większości na utlenianiu. Na uwagę zasługują realkcje w roztworach wodnych , w vwyniku których dochodzi do rozpaidu wwody na wodór i rodnik hy,droksylowy (OH), stanowiący bardz�o cz;ynną biologicznie grupę atomów. Działania ultradźwięków nie moźzna ograniczać tylko do i wpły,wu miejscowego, bowiem obejmi.uje iono cały organ izm. Dla przykładu można podać, że przez nadrţrięţawianie okolic korzeni, splotów, czy też zwojów nerwowych nnożnţa drogą odruchową uzy skać zmiany w odległych narządach i ażzkłaţach ustroju. W uproszczeniu można stwierdzić, żte poţdstawę leczniczego dzia ,.. łania energ� ultradźwiękowej stanow�ą nmórkowych, usprawnienie oddychania tkankoţwegio i pobudzenie przemia < .,... ny mater� komórek, powstawanie zwt=iązkówV aktywnych bioiogicznie, wpływ na enzymy ustrojowe, zmiany w strukturze koloidów tkankowych i ich uwodnieů nie, zmiany w układach jonowych tkanek, zmiana odczynu tkanek w kierunku zasadowym. Wymienione czynniki powodują wiele skutków biologicznych, które odgrywają wvażną rolę w oddziaływaniu leczniczym ultra dźwięków. Należy do nich zaliczyć: działanie przeciwbólowe, zmniejszenie napięcia mięśni, rozszerzenie naczyń krwionośnych, hamowanie układu współczulnego, hamowanie procesów zapalnych, przyspieszenie wchłaniania tkanKowvego, wyzwalanie substancji histaminopodobnych w ilościach ak tywnych biologicznie. Jednym z ważnych zagadnień, które nasuwa się każdemu, kto gtosuje ultradźwięki w celach leczniczych, jest sprawa ich szkod hwego oddziaływania na ustrój ludzki. Opinie o szkodliwvym i de ţţtrukcyjnym wpływie ultradźwięków na tkanki żywe opieraią się a wynikach doświadczeń przeprowadzanych na małych zwierzę ch. Wyników tych nie można bezkrytycznie przenosić na wwarun zabiegów leczniczych wykonyw anych u człowwieka. Wieloletnie bserwacje w różnych ośrodkach leczniczych nie wykazałyů szkod . wych skutków działania ultradźwięków przy prawidłowe; apara rze, odpowiedniej dla danej choroby dawce i wwłaściwym wwko 5ywaniu zabiegu. Spełnienie tych warunków chroni chorego przed odliwym działaniem ultradźwięków i decyduje o skuteczności APARATURA ULTRADŹWIĘKOWA ţ wytwarzania ultradźwięków o częstotliwościach stosowwanych lecznictwie wykorzystuje się substancje aktywne elektromecha :znie. Są to substancje, które pod wpływem pola elektrycznego gają odkształceniu. Właściwości takie wykazują np.: krwţształ ůarcu, tytanian baru, winian potasu i inne.Kryształ kwarcu ma kształt sześciobocznego prostopadłościanu, zamkniętego od góry i dołu sześciobocznym ostrosłupem. Oś prze chodząca przez wierzchołki ostrosłupów jest osią symetr� kryszta łu, trzy zaś osie łączące przeciwległe krawędzie prostopadłościanu sa osiami elektrycznymi biegunowymi. W normalnych warun kach osie te są ze sobą pod względem elektrycznym zrównoważo s ţ 0 Os v Ryc. 133. Zjawisko piezoelektrycz ne: a, b, c fazy zjawviska (wg Liwiencewa). ne. Jeśli jednak kryształ kwarcu odkształcić mechanicznie, to na Iţie,runkach wymienionych osi występują ładunki elektryczne i kry sźtał spolaryzuje się. Zjawisko to nazywa się zjawiskżem piezoelektrycznym. Mecha nizm jego powstawania przedstawia ryc. 133. Łatwo na niej zau ww ażyć, że ściskanie lub rozciąganie kryształu wzdłuż jednej z osi elektryeznych powoduje jego polaryzację, czyli wystąpienie róż noimiennych ładunków. Zjawisko piezoelektryczne jest odwracal ne, tzn. że pod wpływem pola elektrycznego kryształ ulega od kształceniu. Odkształcenie jest największe, jeśli pole działa w kie runku jednej z osi elektrycznych. Odwrócone zjawisko piezoelektryczne jest wykorzystywane do wytwarzania ultradźwięków przez przetworniki piezoelektryczne, którYch elementem drgającym jest płytka wycięta z kryształu kwarcu lub płytka z tytanianu baru. Urządzenia wytwarzające ultradźwięki o częstotliwościach znaj dujących zastosowanie w lecznictwie składają się z dwóch podsta wowych układów: układu wytwarzającego drgania elektromagnetyczne wielkiej ćzęstotliwości, czyli generatora prądu wielkiej częstotliwości, układu wytwarzającego drgania mechaniczne wielkiej często tliwości, którym jest przetwornik piezoelektryczny. Budowa i zasada działania generatora prądu wżelk‹ej częstotlż wości nie odbiega od analogicznych układów omówionych w roz dziale poświęconym drganiom elektromagnetycznYm wielkiej czę StOtll WOŚCl, Przetwornik piezoelektryczny jest układem służącym do prze twarzania drgań elektrycznych na mechaniczne. Podstawowym je ' go elementem jest płytka kwareowa lub płytka z polikrystalicznej ceramiki tYtanianu baru. Substancje te, wykazujące właściwości piezoelektryczne, stanowią źródło drgań mechanicznych. Przyłożo ny do płytki zmienny prąd elektryczny wielkiej częstatliwośei po woduje jej odkształcenie, czyli drgania, synchroniczne ze zmianą kierunku prądu. Układ taki pracuje najbardziej ekonomicznie, jeśli częstotliwość prądu jest równa częstotliwości dr ań własn ch ł tki, a zatem g Y pY w warunkach rezonansu. W nowoczesnych, terapeutyschwycie. Przetwornik piezoelektryczny wraz z uchwytem nazyůwa się gło ś wecą ultradźwiękową lub aplikatorem. ţţ. Schemat głowicy ultradźwiękowej przedstawia ryc. 134. We ţ.wnątrz uchwytu głowicy znajduje się przestrzeń powieltrzna, która unsemożliwia przejście fali ultradźwiękowej z przetwor'nika na rę ţ.kę osoby wykonującej zabieg. ţ Powierzchnia drgająca przetwornika może być różne,j wielkości, zwykle w granicach od 10 do 2 em2. Niektóre apara�ury są wy ţsażone w dwie głowice o różnej powierzchni drgajţcej. Nowo czesne aparaty prócz ultradźwięków o fali ciągłej mogą wytwvarzać ţcyc. 1ţ4. Głowica ultradźwiękowaů 1 osłona metalowa, 2 płytxa xwarco bie unem napięcia, 4 dolna częś2 nadajni 2va, S styk metalowy, będący 9 wicy, 7 z tki kabel kon Iţa, 5 ~ górna część nadajnika, 6 uchwyt gło g ę wcentryţczny (wg Wiedau). rówsn"eż ultradźwięki o fali ukształtowanej w impulsy. Zwwykle są to isrspulsy prostokątne o współczynniku wypełnienia 1l5, 1/10, 1/20. Jak już wspomniano w rozdziale poświęconym prądom ma łej cţęstotliwości, współczynnik wypełnienia określa stosunek eza su trw,wrania impulsu (t;mP) do oiţresu T, tzn. sumy czasu trwania im pulszl i czasu trwania przerwy (tP): Jak już wspomniano, aparaty ułtradźwiękowe wytwwarzają zwY kle f'alę ukształtowaną w impulsy o trzech współczynnikach wypeł nien:ia, a mianowicie: 1/S, 1/10 i 1l20. We wszystkich trzech przy padlţach wartość okresu jest taka sama i wynosi 1/100 sekundy, ezas zaś trwania impulsów odpowiednio: 1/500, 1/1000 i 1/2000 se kunwdy. W przYpadku fali ukształtowanej w impulsy o czasie trwa nia 1/500 współczynnik wypełnienia wynosi: anallogicznie dla czasu trwania impulsów 1/I000 i 1/2000 wvynosi on odpoDsţ"'2�0Ds 10 ţ isltradźwviękowa. Zasada jej działania po ţ= lega na zrównoważeniu ciśnienia wywie canego przez falę ultradźwiękową. Za W. 2D ţ::ţpomocą wwagi ultradźwiękowej sprawdza Ryc. t35. lmpulsy fazi ultra seę, czy moc akustyczna przetwornika dźwiękowej o różnym współ s czynniku wypełnienia (wg ; od.powiada wartościom wskazywanym Wiedau i R"hera). ţ przez miernik aparatu. Istnieją również aparaty wyposażone w dwie głowice, z kżórych iżda emŠtuje ultradźwięki o różnej ezęstotliwości. Do aparat�w kich należy aparat do terap� ultradźwiękowej produkcji krajo ej Ultraton D300, wyposażony w dwie głowice, z których jedna ytwarza ultradźwięki o częstotliwości 800 kHz, druga,;:,zaś :00 kHz. Jest to ważne udoskonalenie techniczne, , poźwalające ykorzystywać w leczeniu chorób skóry efektywne oddźiaływa e częstotliwości 2400 kHz, która jak już wspomniano źóstś pochłaniana na małej głębokości. Należy dodać, że zabżegi ultradźwiękowe można wykonywać ţwnież przy użyciu specjalnyeh aplikatorów o kształcie przysto ţwanym do jam ciała. Są to jednak zabiegi specjalistyczne, nie ymagające szczegółowego omówienia w ramach niniejszego pod Budowa, działanie i obsługa aparatu do terap� ultradźwiękowej Ultraton D300 * Jest to nowoczesny aparat (ryc. 136), zasilany z sieci 220 V, 50 Hz, wyposażony w dwa przetworniki piezoelektryczne, z któ rych pierwszy, o powierzchni 7 cm2, wytwarza ultradźwięki o czę stotliwości 800 kHz, drugi zaś, o powierzchni 2 cm2, wytwarza ul tradźwięki o częstotliwości 2400 kHz. Regulacja natężenia ultra dźwięków jest możliwa w sposób eiągly w zakresie od 0,25 do Ryc. 136. Aparat do terap� ultra dźwiękami Ultraton D300. 3 W/cm2. Wartość natężenia ultradźwięków wskazuje miernik, wy skalowYany w tym samym zakresie. Specjalne urządzenie automa tyczne wraz z zegarem umożliwia odmierzanie efektywnego ezasu dzialania ultradźwięków, uwarunkowanego dobrym sprzężeniem między skórą a powierzchnią drgającą przetwornika. Brak dosta teeznego sprzężenia jest sygnalizowany dźwiękiem. Aparat jest przystosowany do wytwarzania fali ultradźwiękowej ukształtow>vůa nej w impulsy, których kształt można sterować impulsami elek ţ Aparat wyprodukowany w Fabryce Aparatury Elektromedycznej w Łodzi. trycznymi elektrostymulatora. Wymiary aparatu wynoszą 590X X710X350 mm, ciężar ok. 50 kg. Na płycfe czołowej aparatu (ryc. 13T) umieszczone są następujące urządze nia: 1 trójklawiszowy przełącznik, którego dwa klawisze, odpowiednio ozna czone, służą do wybierania danej ezęstotliwości ultradźwięków, tzn. 800 lub 2400 kHz, trzeci zaś służy do włączania i wyłąezania zasilania sieciowego; 2 zegar, odmierzający czas efektywnego emitowania mocy przez prze twornik; zegar można nastawiać w granicach czasów od 0 do IS minut; 8 klawiszowy przycisk uruchamiania zegara, oznaczony słowem "Start" ; 4 pokrętło regulacji natężenia ultradźwięków; 5 lampki kontrolne, sygnalizujące stan pracy aparatu (koIor czerwony syg nalizuje włączenie zasilania sieciowego, kolor zielony włączenie przetwornika 800 kHz, kolor biały włączenie przetwornika 2400 kHz); 6 miernik natężenia ultradźwięków, Aparat obsługuje się w następujący sposób: po połączeniu aparatu z sie " ' Cią włącza się zasilanie sieciowe przez wciśnięcie odpowiedniego klawisza, któ : remu towarzyszy zapalenie się czerwonej lampki kontrolnej. Alastępnie wybie Ta się żądaną częstotliwość przez wciśnięcie odpowiedniego klawisza, co syg sţalezuje zapalenie się właściwej lampki kontrolnej, w zależności od wybranej częstotliwości. Czas trwania zabiegu nastawia się pokrętłem zegara, uruchamia :s jţc go klawiszowym przyciskiem, oznaczonym słowem "Start". Przy powtarzaniu zabiegu o tym samym czasie nie zachodzi potrzeba powtór ţ nego nastawiania zegara, wystarcza tylko jego uruchom‹enie przycżskiem ţ, ţ tast'. Wartość natężenia reguluje się pokrętłem, pamiętając, że czynnoś‚ tę ozna wykonywać tylko w czasie istniejącego sprzężenia między przetworni ţţiem a ciałem chorego. S 137. Schemat płyty czołowej aparatu do terap� ultradźwiękami Ultraton [objaśnienia w tekście). 277 Każda nieprawidłowość w obciążeniu przetwornika jest sygnalizowana op t cznie rzez zanik wskazań miernika natężenia oraz sygnat dźwiękowy. ţ Po odmierzeniu przez zegar nastawionego czasu trwania zabiegu następu je wyłączenie przetwornika. Należy wówczas sprowadzić pokrętło regulacjś áatężenia do lewego, skrajnego położenia i odjąć głowicę (przetwornik) od skó ry chorego. Należy pamiętać, że nie wolno jednoeześnie wyciskać klawiPszów służących do wybierania częstotliwości. Należy również chronić głowice rzed upadkiem, mogą one bowiem ulec uszkodzeniu na skutek wstrząsu. Apar...t mu si być goddany okresowej kontroli przez technika konserwatora. Budowsa, działanie i bbsługa aparatu do terap� ultradźwiękami Ultraton D200 ţ ů Jest to żzowwoczesny, przenośny aparat (ryc. 138), zasilany z sieci 220 V 50; 60 Hz, wyposażony w przetwornik piezoelektryczny ź 2 twarza c ultradźwi ki o częst o po:ůrierzchni ok. 6 cm, wy ją y ę otli wośei 800 kHz i zakresie natężenia od 0,1 do 3 WIcm2, regulo wanego wwT sposób ciągły. Aparat jest przystosowany do wytwarza nia fa?i ultradźwiękowej ciągłej oraz modulowanej w impulsy o współczwnniku wypełnienia 1:10 i 1:20. Specjalne urządzenie automatyczne sygnalizuje akustycznie brak dostatecznego sprzę . zas trwania zabiegu od zenza mz<ś,uzy an<>są s wvłaści ţ natężenia i czasu trwania zabiegu przystąpić do jego wwkonwůwvaaiţ. yka zabiegów ultradźwiękowych zie tkankom drgań przetwornika wymaga sprzeżenia je rzchni drgającej ze skórą przez warstw ę substancţi o po właściwościach akustyeznych. Jest to ni.ezbed‚ee, panie 278 279 Ryc. ł38. <ţparat do terap� ultradźwiękami Ultraton 1ţzuu. ů Aparat prodiekowany w Fabryce Aparatury Elektromedycznej wv Łodzi. ? waż warstwa powietrza, nawet rzędu tysięcznych części milimetra, stanowi dla ultradźwięków przeszkodę. a rzetwornik ze skórą, nazywa się sub Substancję, która sprzęg p stancją sprzęgajdc4. Najczęściej używa się do tego celu ciekłej pa rafiny [paraffinum Iiquidum), ze względu na jej dostępność i łat wość zmycia z powierzchni skóry alkoholem lub mieszaniną alko holu z benzyną. Używane są również specjalne żele. Niekiedy Substancja sprz gţ/ţ Skóra ' Ryc. 140. Sprzężenie przetwornika ze ţ Wlas skórą [wg Summera i Patrick). sprzężenie przez cienką warstwę parafiny jest niewystarczające, np. ww wypadku nierówności powierzchni nadźwiękawvianej. Zabieg można wówczas wykonać w kdpśeli z ciekłej parafiny lub w ką pieli wodnej. Użycie wody jako substancji sprzęgającej wymaga jednak jej odgazowania, ponieważ pęcherzyki gazu stanowią przeszkodę dla rozchodzenia się fali ultradźwiękowej. Temperatura wody powin na być zbliżona do obojętnego punktu cżeplnego skóry. W czasie nadźv2 iękaw.iTiania w kąpieli wodnej należy wykonywać głowicą ru chy okrężne, utrzymując ją w odległośei 23 cm od skóry. Dłoń osoby wykonującej zabieg głowicą zanurzoną w wodzie należy chronić rękawiczką gumową przed działaniem ultradźwięków. sprzężenia powierzchni drgającej przetwornika przez Przykład cienką warstwę ciekłej parafiny przedstawia ryc. 140. Nadźwiękawianie można wykonywać w dwojaki sposób: głowicą umieszczoną nieruchomo w miejscu nadźwiękawia nia [tzww. metoda stacjonarna), głowicą ruchomą. W metodzie stacjonarnej dawkę natężenia ultradźwięków ogra nicza się do około 1/4 dawki stosowanej przy głowicy ruchomej. Jest to uzasadnione, ponieważ w metodzie tej nadźwiękawianie ogranicza się do małej powierzchni. Zabiegi przy użyciu głowścy ruchomej wykonuje się w następu' jący sposób. Głowicę przesuwa się wolnym ruchem okrężnopo' <2á0 ţ W,.,2ţr"ţ ź < , v < , ů . Ryc. 141. Przykłady nadźwiękawiania okolicy stawu barkowego i pasa barko ivego (wg Konnetha oraz Wiedau za Konarską). 2 I42. Przykłady nadźwiękawiania stawu łokciowego, kolanowego i skoko (wg Kennetha za Konarską). ;ępującym tak, aby jeden ruch okrężny trwał ok. 23 s. Jedno :eśnie należy wywierać głowicą umiarkowany ucisk. Pamiętać ileży, że od szybkości i zasięgu ruchów zależy przekazywanie ;ankom energ� ultradźwięków. Obszerniejsze i szybsze ruchy po odują, że energia jest przekazywana na większej powierzchni, zatem jej ilość przypadająca na jednostkę powierzchni nadźwię awianej jest mniejsza. Działaniu ultradźwięków poddaje się określone pola powierz zni skóry, których umiejscowienie i rozległość zależą od wskazań rodzaju schorzenia. Na ryc. 141 ż 142 przedstawiono strefy na iwiękawiania w okolicy dużych stawów i pasa barkowego. Jak już wspomniano, jednostką przyjętą w dawkowaniu ultra ţwvięków jest W/cm2. Jest to jednostka natężenia ultradźwvięków, ţpowiadająca energ� emitowanej w czasie 1 sekundy przez 1 cm' lwierzchni przetwornika. Przq ustalaniu dawki należy brać pod 281' owierzchnię przetwornika, ponieważ emitowaną przez nie uwa nergię ok ustyczn gę P reśla moc ak a, go w czasie 1 sekundy całkowitą e rzonego w W/cm=, będąca iloczynem natężenia ultradźwięków, mie i powierzchni drgającej przetwornika. w tkankach przez energię fali ul Skutki biolvgiczne wywołane tradźwiękowej zależą od jej mocy akustycznej. Zależność tę okre rawvo ArndtaSchultza, które głosi, że słabe bodźce pobudzają, śla silne hamują, a najsilniejsze niszczą tkankę. Ważnym momentem, który należy mieć na uwadze przy ustalaniu dawki, jest specyficz ny odczyn tkanek na działanie energ� ultradźwięków. Polega on na tym, że uitradźwięki o małym natężeniu działające przez dłuż szy czas wywołu,ją w tkankach inne skutki, aniżeli ultradźwięki nat żeniu działające przez krótki czas. ci duzym ę Wyróżnia się następujące dawki ultzadźwięków: dawki słabe: od 0,05 do 0,5 W/cmţ , dawki średnie: od 0,5 do 1,5 W/cm2, dawki mocne: od 1,5 do 2,0 W/cm2. Dawki mocne stosuje się wyjątkowo rzadko. Prakt= czne zasto sowanie znajdują dawki nie przekraczające 1,5 W/cm. W ostrych i odostrych stanach chorobowych stosuje się dawki słabe, w sta p dawki średnie. Dawki słabe stosuje się nach zaś przewlekłych również przy nadźwiękawianiu okolicy twarzy, karku oraz okolic ubogich w tkanki miękkie. Należy pamiętać o konieczności indywidualnego dobierania daw ki, ponieważ tolerancja ultradźwięków nie jest u chorych jednako wa. Przy ustalaniu wielkości dawki konieczne jest uwzględnienie następujących czynników: powierzchni nadźwiękawianej, rodzaju i stadium schorzenia, powierzchni drgającej przetwornika, częstotliwości drgań, ąg , y też rodzaju fali ultradźwiękowej, tzn. czy jest ona ci ła cz ukształtowana w impulsy, ůů czasu trwania zabiegu, metody nadźwiękawiania, tzn. czy metodą stacjonarną, czy też przy użyciu głowicy ruchomej. Zabiegi ultradźwiękowe wykonuje się zwykle co drugi dzie�ů Czas zabiegu wynosi od 6 do 1012 minut, w zależności od wsk ţ82 Tabela16 Wskazania do stosowania ultradźwięków Natężenież,ączny Miejsceultradźw2ęków czas ź.iczba Choroba w W/cm przyzabiegów żJwagi nadżwiękawiania głowicyzabiegu 5,ţ, ser� ruchomej w min Zespoły bóloprzykręgosłupo 0,4 we w przebiegu wo C,Ths, choroby zwypas barkowy, rodnieniowejbark0,8 810 I215 ţ stawów szyj nego odcinka lcręgosłupa G'ţBóle plecówprzykręgosłupo : ţ i krzyżawo na piersiowy ‹':odcżnek kręgoshe pa przykręgosłu0,50,812s18 powo na lędźwioů 810 wokrzyżowy od cinek kręgosłupa0,81,2 ţ Zespół bólowyprzykręgosłupo srvy kulszowej wo D12L9, po 0,5 niżej L8, na prze 0,8 biegu nerwu kulszowego 0,8I,2S10 1218 oroba zwyprzykręgosłupo 0,5 ź dnieniowa wo na odcinek awu biodro lęd2wiowy krę egogosłzspa, na staw biodrowy 1,01,58101218 oroba zwymiejscowo na0,61,06IS ieniowastaw kolanowy awu kolano ego oroba zwyokolica stawu 0,ţ,8 ţ8 15 głowica dnieniow a0 ma3ej wów stóp powie. sąk rzchni 289 cd. tabeli 16 w za.leż noścv od nasilţe nia bólu stoprzio waniůe dawţk zań i rodzaju oraz umiejscowienia schorzenia. Pełny cykl leczenia obejmuje średnio 1215 zabiegów. Wskazania i przeciwwskazania do stosowania ultradźwięków Wskazania. Ultradźwięk‹ stosuje się w leczeniu wielu chorób. Szczegółowe omówienie wszystkich wskazań i odpowiednich spo sobów wykonywania zabiegów wykracza poza ramy niniejszego podręcznika. Tabela 16 zawiera wykaz schorzeń, w których uzyskuje się dzię ki ultradźwiękom korzystne wyniki lecznicze. W tabeli tej zamie szczono również dane dotyczące dawkowania oraz metodyki za biegów. Przeciwwskazaniami do stosowania ultradźwięków są: nowotwory i stany po ich operacyjnym usunięciu, ciąża, czynny proces gruźlicy, niewydolność krążenia, stany gorączkowe, ciężki stan ogólny, nie zakończony wzrost kości, obecność w tkankach ciał obcych metalicznych, nerwica wegetatywna znacznego stopnia. Przy wykonywaniu zabiegów należy zachować szczególną ţr:: ostrożność w przypadku stosowania ultradźwięków w okolicy twa rzy, serca, gruczołów dokrewnych oraz w zaawansawanej mżaź dzycy. Należy unikać nadźwiękawiania narządów wewnętrznych ţamy brzusznej i klatki piersiowej. Ostrożnego i bardzo łagodnego ţ' :dawkowania ultradźwięków wymagają osoby z zaawansowaną ner ţ wicą wegetatywną oraz chorobą wieńcową. ! WODOLECZNICTWO Wodolecznictwo, zwane również hydroterapią, jest działem lecz nictwa fizykalnego, w którym wykorzystuje się oddziaływanie wo dy na ustrój. Właściwości fizyczne wody czynią ją szczególnie przydatną do tych celów. Może być ona stosowana we wvszystkich trzech jej stanach skupienia, a mianowicie: cieczy, lodu oraz pary wodnej. WODA Woda jest jednym z najważniejszych ż najbardziej rozpowszech nionych w przyrodzie związków, który podlega stałemu krążeniu. iţrążenie wody w przyrodzie stanowi zamknięty cykl, uwarunko wany energią promieniowania słonecznego i siłą przyciągania ziem skiego. Składowymi tego cyklu są: parowanie, opady atmosferycz ne i odpływ wód. Woda zajmuje 2/s powierzchni kuli ziemskiej i znajduje się wewnątrz jej skorupy. Ogólną objętość wód kull ziemskiej ocenia się na 1360 ů 168 km'. Woda jest tlenkiem wodoru, składającym się z 2 atomów wodo ru i 1 atomu tlenu. Atomy wodoru i tlenu są rozmieszczone w czą steczce wody w taki sposób, że tworzą kąt ok. 106o. Cząsteczka wody wykazuje nierównomierne rozmieszczenie ujemnych i do datnich ładunków elektrycznych. W związku z tym cząsteczka wo dy wykazuje charakter dwubiegunowy, zwany inaczej d‹polowym. W przyrodzie występuje dziewięć rodzajów cząsteczek wody, będących związkami izotopów tlenu 'a0, 1'O, ss0 oraz wvodoru !Iţ i 'H. Najbardziej rozpowszechniona jest woda IH2160, która stano wi 99,3o/o wody morskiej. Woda jest czynnikiem podstawowym i niezbędnym do życia ustroju ludzkiego, stanowiąc ó0ojo jego ciężaru. Spełnia ona w ustro ju bardzo ważną rolę, będąc rozpuszczalnikiem i transporterem ţirielu substancji, ułatwiającym jednocześnie ich przyswajanie. Wy stępuje ona w postaci wolnej i związanej z białkami, glikogenem i zóżnymi koloidami ustroju. Podlega stałej wymianie dzięki prace som osmozy, dyfuzji oraz aktywnemu przenikaniu przez błony ko mórkowe i śródbłonki naczyń. 3ako rozpuszczalnik różnych związ ków chemicznych odgrywa podstawową rolę w przemianie mater� ustroju. Człozviek dorosły przyjmuje dziennie ź napojami i pokarmem ok, 23 litrów wody. Bilans wodny ustroju wykazuje, że ilość ţwrody pobranej z pokarmami, napojami i powietrzem oddechowvym równa się ilości wody wydalonej. I tak, przez nerki wydziela się ok. 1200 g wody, przez drogi oddechowe również ok. 1200 g, t t ' d I k' 'd k cesz a zas zos aţe wy a ona przez s orę oraz przewo po armo 2vy. WPŁYW ZABIEGÓW WODOLECZNICZYCH NA USTRÓJ W wodolecznictwie wykorzystuje się następujące czynniki decy dujące o leczniczym oddziaływaniu: Czynnik termiczny. W zależności od temperatuzy woda oddzia łuje w różny sposób na receptory czuciowe skóry, powodując okre ślone odczucie zimna, ciepła czy gorąca. Jedynie woda a tem peraturze zbliżonej do obojętnego punktu cieplnego, zwanego rów nież punktem izotermicznym, a odpowiadającego temperaturze od 33 do 35oC, nie powodz2je wyraźnych odczuć, ponieważ jest ta tem peratura bliska temperatury ciała. Odczyn ustroju na bodziec termiczny jest tym większy, im bar dziej temperatura wody różni się od temperatury obojętnego punk tu cieplnego. W zależności od temperatury można wyróżnić: wvodę zimną, o temperaturze 820oC , , ţvodę chłodną, o temperaturze 2027oC , wodę leCnią, o temperaturze 2833"C , wodę ciepłą, o temperaturze 3437oC , wodę gorącą, o temperaturze 3842oC. Bodźce termiczne powodują odczyn ze strony naczyń krwiono śnych, który w zależności od temperatury wody wyraża sżę ich rozszerzeniem lub zwężeniem. Bodźce zimne lub gorące stosowane na ograniczone powierzchnie skóry mogą drogą odruchową powo 287 Tabela 17 Wpływ zabiegów wodoleczniczych o różnej temperaturze na układy i narządy ustroju Krótkotrwałe zabiegi Zabiegi przy uży Zabiegi przy uży przy użyciu wody ciu wody ciepłej ciu wody gorącej zimnej Naczynia krwio nośne powierz chowne Naezy nia krwiono śne głębokie Czynność serca Ciśnienie krwi Krew Układ oddechowy škład nerwowy Nerki Wydzielanie potu Gruczoły przewo du pokarmowego Mięśnie szkiele towe Przemiana mater� skurcz naczyń skór rozszerzenie na krótkotrwałe nych z następowym czyń skóry i na zwężenie naczyń ich rozszerzeniem czyń podskórnych z następowym ich rozszerze niem odczyn drogą odruchową zgodnie z prawem Dastre:vlorata zwolniona podwyższone zabiegi ogólne zwiększenie liczby krwinek czerwonych i białych we krwi naczyń obwodowych zabiegi miejscowe zwiększenie liczby krwinek białych w miejscu zabiegu zwolnienie i pogłę bienie oddechu wzrost pobudliwości obwodowych ner wów czuciowych i ruchowych wzmożenie czyn ności wydzielniczej zmniejszone lub zahamowane zwiększone wy dzielanie wzmożenie napięcia wzmożenie w celu wyrównania utraty ciepła przyspieszona obniżone zabiegi ogólne bez zmian zabiegi miejsco we zwiększenie licz by krwinek bia łych w miejscu zabiegu przyspieszenie i spłycenie od dechu obniżenie pobiad liwości uktadu nerwowego wzmożenie czyn ności wydziel niczej wzmożone zmniejszone wwy dzielanie zmniejszenie napięcia nieznaczne wzmoů żenie przyspieszona obniżone zabiegi ogólne pozorne zwięk szenie liczby krwinek czerwo nych i białych zabiegi miej scowe zagęszczenie krwi na skutek obfitego pocenia się przyspieszenie i pogłębi.enie oddechu obniżenie pobud liwości obwodo wych ne.rwów czuciowyrch może wystąpić zmniejszenie czynności wy dzielniczej silnie wzmożone zmniejszone wy dzielanie znaczne zmniej szenie napięcia wzmożenie dować rozszerzenie naczyń krwionośnych w oddalony>ch, syme tryeznych obszarach. Odczyn ten nazywa się odczynenn konsen sual nym. Podstawowym prawem, które rządzi odczynami naczyń krwio nośnych ustroju na bodźce termiczne działające na duże powierz chnie skóry, jest prawo DastzeMorata, omówione w rozdziale po święconym ciepłoleeznictwu. Dzięki odczynom ze strony powierzchownych i głębokich na czyń krwionośnych na bodźce termiczne możliwe jest uzyskanieů w wyniku zabiegów wodoleczniczych przemieszczenia dużych ilo sce krwi. Bodźce termiczne pozwalają również uzyskać wielo zmiazr w ustroju, które decydują o oddziaływaniu leczniczym. W tab. 1ţ' zestawiono wpływ zabiegów wodoleczniczych o różnej tempera turze na układy i narządy ustroju. Spójność i lepkość wody. Właści.wość ciała zwana spójnością po lega na przeciwstawianiu się rozdzieleniu jego drobin. Powstajo `ů ona w wyniku wzajemnego oddziaływania międzycząsteezkowego sił, zwanych sitami Van der Waalsa lub siłami spójności. Najwięk szą spójność wykazują ciała stałe, mniejszą ciecze, a najmniej szą gazy. Lepkością nazywa się właściwość ciał polegającą na powstawaů źniu sił oporu (tareia wewnętrznego) przeciw ruchom wewnętrznyms ‰iała. Istnieje zależnoś‚ między spójnością a lepkością; im bowiem większa jest spójność ciała, tym większa jest również jego lep .. . Wszystkie ruchy wykonywane przez chorego w wodzie natrafia na opór, zwwiązany również ze spójnością i lepkością wody. Opór n zależy od szybkości ruchu oraz od powierzchni ciała. Obciąże s występujące przy wykonywaniu ruchów w wodzie może być wkowane przez zwiększenie lub zmniejszenie szybkości ruchu, ţo zakresu, częstości powtarzania, dobranie odpowiedniej pozycji Wypór hydrostatyczny. Prawo Azchimedesa głosi, że na ciało aurzone w płynie działa siła wyporu, która co do wartości rów jest ciężarowi płynu wypartego przez to eiało i która jest przy sona do środka masy wypartego płynu, zwane�o środkiem wy Fizykoterapia ţ ţ t. w = 'Yw ů vw w celu przyspieszenia odczynu naczyniowego. Wskazania. Choroby przemiany mater� otyłoś‚, cukrzycas Przeciwwskazania. Choroby serca i naczyń, choroby nerek, áie doknvistość, nerwice, nerwobóIe. Kąpiel letnia. Temperatura wody od 28 do 33oC. Czas kąpielB 1020 minut. Wskazanicz. Kąpiele letnie wykonuje się w stanach podciśnienia ţ tętniczego, dychawicy oskrzelowej, niektórych chorobach układis ţ nerwowego, w stanach nadmiernej pobudliwości. Kąpiel ciepła. Temperatura wody od 34 do 37oC. Czas kąpielt 1030 minut. Wskazania. Kąpiele ciepłe wykonuje się zwykle jako zabieg hi śgieniczny, stosuje się je również w stanach wzmożonej pobudli w_ raści, bezsenności, w nieůktórych chorobach skóry. Kąpiel kinezyterapeutyczna. W kąpieli tej wykorzystuje si ę opi 'sane wyżej odciąźające i oporowe działanże wody. Metodyka. Kąpiele wykonuje się w wannach kinezyterapeutycz ych o specjalnej budowie, o wymiarach 3X3,5X1,5 m, lub przy osowanych basenach kąpielowych. Baseny posiadają zwykle óżnicowaną głębokość wody, co umożliwia wykonywanże w nich iczeń przez dzieci i osoby dorosłe. Chorych porażonych zanu się w wodzie za pomocą specjalnego dźwigu, któryům po za ońezenise kąpieli podnosi się chorego z basenu. 291 Osoby poddawane kąpieli kinezyterapeutycznej wymagają sta ‹ego nadzoru instruktora gimnastyki leczniczej, który jest odpo zviedzialny za celowość, właściwe wykonywanie ćwiczeń i bezpie ůczeństwo chorego. Temperatura wody w wannach kinezyterapeutycznych wynosi ůw zależności od wskazań 3437oC. Temperatura wody w basenie ‚łrąpielow=ym powinna być zbliżona do obojętnego punktu cieplne go skóry. Nie może być ona zbyt wysoka, ponieważ w trakcie wy konywania ćwiczeń czynnych chory wytwarza ciepło. Niez�leżnie ,od tego ciepła woda powoduje rozszerzenie obwodowych naczyń krwionośnych, szczególnie silnie wyrażone przy wykonywaniu ru ůchów, oraz zmniejszenie napięcia mięśni. Tak więc temperatura ůwody w basenie powinna być przystosowana do stanu układu krą .ţenia chorego oraz celu prowadzonych z nim ćwiczeń. W basenach, w których prowadzi się ćwiczenia z dziećmi, tem ţperatura wody powinna być o 23oC wyższa od stosowanej dla ůdorosłych. Wodę w wannach kinezyterapeutycznych należy zmieniać po każdej kąpieli, w basenach zaś zmieniać okresowo i odkażać zgod nie z obowiązującymi przepisami sanitarnoepidemiologicznymi. V'Jskazania. Są one bardzo rozległe, dotyczą jednak głównie scho rzeń narządu ruchu, chorób układu nerwowego z zaburzeniami czynności ruchowych oraz wad postawy. Ćwiczenia w wodzie sta nowią ważny czynnik w kompleksowym postępowaniu rehabilita cyjnym. Przeciwwskazania. Niewydolność krążenia, choroby nowotwo rowe, czynna gruźlica płuc, reumatoidalne zapalenie stawów, gruź iica stawów i zakaźne choroby skóry. Kąpiel o temperaturze stopniowanej, wg Hauffego. Zabieg ten ;polega na kąpieli kończyn górnych lub dolnych w wodzie, ţ tórej temperatura wzrasta stopniowo w czasie zabiegu od 3542 C. Metodyka. Kąpiel wykonuje się w specjalnym urządzeniu, skła ţdającym się z wanienek na wodę, przystosowanych kształtem do rodzaju zabiegu, oraz elektrycznego urządzenia ogrzewczego, umoż 4iwiającego ogrzewanie wody w taki sposób, aby jej temperatura wzrastała o loC w czasie 23 minutů Łączny czas zabiegu wynosi od 15 do 25 minut, w zależności od wskazań i stanu ogólnego chorego. Po upływie 1015 minut od chwili rozpoczęcia zabiegu występuje u chorego uczucie ciepła, za czerwienienie skóry i pocenie. , W zależności od wskazań i odczynu chorego wykonuje się kąpie le jednej lub obu kończyn. W czasie zabiegu należy bacznie obser wować chorego, a wystąpienie zblednięcia lub sinicy należy trak tować jako sygnał do natychmiastowego przerwania zabiegu. Kąpiele o temperaturze stopniowanej wykazują korzystny wpływ na czynność serca i obniżają ciśn‹enie krwi, szczególnie iz osób z nadciśnieniem tętniczym. Wskazania. Nadciśnienie tętnicze bez zmian chorobowych w na rządach, nerwice naczynioruchowe. Bezwzględne przeciwwskazanie do stosowania kąpieli o sto nia wanej temperaturze stanowią niewyrównane wady serca. Kąpiele parowe. Kąpiel parowa całkowita, zwana inaczej łaźnśg parowc‡. Kąpiel wykonuje się w specjalnie przystosowanym pomie szczeniu, do którego doprowadza się parę wodną przez rury znaj dujące się pod ławkami. Schodkowate ustawienie ławek umożliwia choremu przeniesienie się do wyższej części pomieszczenia, gdzie panuje wyższa temperatura. W pomieszczeniu znajduje się równieţ instalacja z zimną wodą. Działanie kąpieli parowej polega na prze grzaniu ustroju. T emperatura w pomieszczeniu zabiegowym waha się od 40 da 45 'C. Czas trwania zabiegu wynosi 1530 minut. Po zakończeniu kąpieli stosuje się zwykle letni natrysk lub ką piel. Zabiegi wykonuje się dwa do trzech razy w tygodniu. W cza sie kąpieli parowej można stosować rozcżeranie ciała lub chłosta nie gałązkami wierzbowymi lub brzozowymi w celu wzmożenia odczynu ze strony powierzchownych naczyń krwionośnych. Należy nadmienić, że kąpiel parowa całkowita stanowi formę in tensywnego zabiegu cżeplnego ze względu na utrudnione w atmo sferze pary wodnej parowanie wydzielanego potu. Łaźnia parowa szafkowa. Zabieg wykonuje się w drewnżanej szafce, do której doprowadzana jest para wodna. W czasie zabiegu chory siedzi na krzesełku umieszczonym w szafce. Głowa chorego znajduje się poza szafką, dzięki czemu nie oddycha on parą wod ńą. Ze względu na obciążający ustrój charakter tego zabiegu na głowę i okolżcę serca stosuje się zwykle zimne okłady. Temperaturę powietrza nasyconego parą wodną ustala się w za 292 ţ 293 leżności od wskazań i stanu ogólnego chorego. Zwykle waha siţ ona od 40 do 50oC. Czas zabiegu wynosi 1020 minut. Wskazania. Zaburzenia przemiany mater�, szczególnie otyłość, przewlekłe stany zapalne stawów i zapalenia okołostawowe, ner wobóle. Przeciwwskazania. Niewydolność krążenia, choroba nadciśnie niowa, stany wyniszczenia, skłonność do krwawień, stany choro bowe w okresie ostrym. Kąpiet wirowa. Tę postać kąpieli nazywa się również masażem wirowym. W zabiegu tym wykorzystuje się w eelach śeczniczych wpływ cieplny wody oraz jej oddziaływanie mechaniezne zwviąza ne z ruchem wirowym. Metodyka. Zabiegi wykonuje się w specjalnych zbiornikach, przystosowanych do zabiegów na kończynach górnych, kończy nach dolnych lub dla eałego ciała. Zbiorniki te są wyposaźone w urządzenia o napędzie mechanicznym, wprawżające wwodę w ruch wirowy. Kąpiel wirowa stanowi formę łagodnego masażu skojarzo nego z wpływem ciepła. Powoduje ona rozluźnżenie tkanek, zmniej szenie napięcia mięśniowego, poprawę ukrwienia oraz złagodzenie bólu. Temperatura wody używanej do kąpieli waha się w zależ ności od wskazań od 32 do 40oC. Czas zabiegu wvy nosi 15 20 minut. Wskazania. Przewlekłe stany zapalne, stany pourazowe, prze wlekłe zapalenia stawów i zapalenia okołostawowe, przykurcze bliznowate. Pbż.KĄPIELE Stanowią one mniej obciążającą ustrój formę kąpieli. Wykonuje się półkąpiele ciepłe i gorące. Półkąpiel ciepła. Temperatura wody wynosi na początku zabiegu 3234oC. Metodyka. Woda powinna sięgać choremu do pępka, gdy chory siedzi w wannie. Przed rozpoczęciem kąpieli chory zmywa twarz i klatkę piersiową zimną wodą. Następnie wchodzi do wanny, zanurza się na krótko w wodzie po szyję i przyjmuje pozycję siedzącą. W ezasie zabiegu kąpielowy kilkakrotnie polewa wodą plecy i kark cho rego. Przy użyciu węża gumowego wpuszcza się następnie do wvanny zimną wodę, aby obniżyć temperaturę wody kąpielowej o 4SoC. Ochłodzoną wodą polewa się ponownie chorego. Czas zabiegu wynosi nie więcej niż 4S minut. Po wyjśeiu chorego z wody wyciera się go ogrzanym ręcznikiem kąpielowym. Wsh,a=ania. Nerwice i psychonerwice oraz organiczne schorzenia układu .nerwowego. Półkąpżele ciepłe łączy się niekiedy ze "szczotkowaniem" kończyn górnych, ţdolnych, klatki piersiowej i brzucha, przy użyciu szczotki o niezbyt twardym włosku. Szczotkowanie wykonywane w trakciepółkąpieli pobudza naczynia skórne i znajduje zastosowanie w niektórych chorobach skóry, przewlekłych schorzeniach gośćcowych i nerwobólach. Półkąpiel gorąca. Wykonuje się ją w podobny sposób. Temgeraturawody wynos‹ 3842 C, a czas zabiegu 1015 minut. Wskazanla. Przewlekłe schorzenia gośćcowe,nerwobóle, przewlekłestany uapalne narządówv rodnych oraz układu moczowego. Pzzeciwwskazania. Półkąpiel... gorącyćh nie wykonuje się u osób wyniszczo nych i w wieku starczym. lVATRYSKI lVatryskiem nazywa się zabieg wodoleczniczy=, w którym zasadn‹ czy wpływ wvwiera ciśnienie i temperatura uderzającego w ciało jednego lub wielu strumieni wody. W zależności od temperatury wody rozróżnia się natryski zimne, ciepłe, gorące i o zmiennej temperaturze, a w zależności od ciśnie nia natryski o niskim ciśnieniu (152 kPa 1,5 atmśrednizn ciśnieniu (152202,6 kPa ), 1,52 atm) oraz wysokim ciśnienia Ryc. 143 ţ skowa. Katedra natry (202,6405,2 kPa 24 atm). Zmianę i kontrolę temperatury= oraz ciśnienia, a także ukształtowanie strumienia wody umożliwwia urzą dzenie zwane katedrą natryskowd (ryc. 143). W skład katedry natryskowej wchodzi mieszadło, umożliwiające szybką zmianę temperatury wody, oraz regulator jej ciśnienia. Wartość temperatury oraz ciśnienia odczytuje się na przyrządach Ryc. 144. Kierunek prowadzenia strumienia wody w natrysku bi czowym: a przód, b tył (wg Jankowiaka). pomiarowych umieszczonych w płycie czołowej katedry. Strumień wody kształtuje się specjalnymi nasadkami. cznictwie stosu'e si natryski ruchome, stałe i parowe. W wodole J ę Natrgski ruchome. Do tej grupy zalicza się natryski polegające na działaniu ruchomego, różnie ukształtowanego strumienia wody na odpowiednie okolice ciała osoby stojącej w oJległości 34 m od katedry natryskowej. Natrysk biczowy (natrysk skupiony). Strumień wrody wydobyw a jący się pod znacznym ciśnieniem (152304 kPa 1,53 atm) z węża gumowego, zakończonego odpowiednią nasadką, o średni cp' otworu ok. 1 cm, może być okresowo przerywany, co powoduje działanie zbliżone do uderzeń bicza. Natrysk biczowy wykonuje się zwykle wodą chłodną lub o tem peraturze zmiennej. Kierunek prowadzenia strumienia wody po ciele osoby poddanej natryskowi biczowemu przedstawiono na ryc. 144 a, b. Natrysk szkocki. Odmianę natrysku biczowego stanowi natrysk o zmiennej temperaturze, zwany natryskiem szkockim. Wyrkonuje się go pod ciśnieniem od 202,6304,0 kPa (23 atm), stosując na przemian wodę gorącą (3842aC) w czasie od 1/2 do 1 minuty i wodę zimną (10lSoC) w czasie kilku sekund. Zabieg kończy się po 3 minutach stosowaniem wody zżmnej. W natrysku tym zamiast wody gorącej można używać strumie nia pary wodnej. Natrysk nżtkowaty. Jest to rodzaj natrysku biczowego. Wyko nuje się go dzięki zastosowaniu specjalnej nasadki o bardzo małej średnicv (0,5 mm) i wysokiego ciśnienia wody 304405,2 kPa (3 4 atm). Uderzenie bardzo cienkiego strumienia wody wywołuje silny odczyn ze strony naczyń krwionośnych skóry, utrzymujący się pewien czas po zakończeniu zabiegu. Siła uderzenia zależy oczywiście od odległości chorego od kate dry natryskţowej, ponieważ w miarę zwiększania się odległości strumień wody ulega rozpyleniu, a uderzenie jego staje się mniej efektywvne. Natrysk wachlarzowy. Dzięki zastosowaniu specjalnej nasadki z odpowiednio uśţształtowaną szczeliną uzyskuje się struznień wody w formie wachlarza. Oddziaływanie mechaniczne na skór osoby ę poddanej temu zabiegowi jest słabsze w porównanżu z wymienio ţnymi w yżej natryskami. Natryski stałe. Do tej grupy zal.icza się natryski, w których uksztaltowvanie i kierunek strumieni wody nie ulegają zmianie. Natrysk spadowy (natrysk deszczowy). W natrysku tym woda spada na ciało pod kątem 45o z wysokości 12 m przez nasadkę sitkoww� o śreţlnicy otworów 0,5 mm. Temperaturę wody ustala się w zależności od wskazań. Natrysk spadowvy może być również zmiennocieplny i wówţczas stosu3e się na przemian wodę gorącą (3842oC) w czasie 2040 s i wodę zimną (820oC) w czasie 25 s. Po kilkakrotnej zmianie tempe raźury wody zabieg kończy się użyciem wody zimnej. Natryrsk płaszczowy (natrysk boczny). Natrysk wyk.onuje się 297 w specjalnym urządzeniu w kształcie klat ki papuziej, o wymiarach odpowiadającycłr wzrostowi i objętości człowieka, zbudowa nej z pionowo ustawionych rur. Z otworów o małej średnicy, znajdujących się w ru rach, wydobywają się strumienie wody w kierunku osi centralnej klatki, uderzając w ciało znajdującego się w niej człowieka (ryc. 145). Urządzenie jest połączone z katedrą na tryskową, dzięki czemu istnieje możliwość regulacji temperatury i ciśnienia wody. Natrysk parowy. Natrysk parowwy wyka nuje się przy użyciu katedry natryskowej.. W natrysku tym zamiast gorącej wody stosuje się strumień pary wodnej. Temperatura strumienia skraplającej się w miarę zwiększania odległości od katedry pary wodnej wynosi nad powwierzchnią skó ry od 45 do 48oC. Czas natrysku wynosi od 2 do 3 minut. Specjalne rodzaje natrysków Natrysk z masażem ręcznym. Jest to odmiana natrysku, wa którym gorąca woda (od 38 do 42oC) spływa pod niskim ciśnieniem w po staci szerokiego strumienia na ciało osoby poddawanej jednocze `ţ'' śnie snasażowi ręcznemu. Natrysk ten jest dziś stosowany tylko w niektórych uzdrowi skacb zagranicznych. "ţ'ţ Natrysk podwodny. zabieg ten, zwany zez eseaaazGsss ţsţu2ţ2>2sssysss, wţyka w,;. nuje się u chorego znajdującego się w wannie kinezyterapeu tycznej strumieniem wody o temperaturze 4050oC, wydobywają cym się pod ciśnieniem 304405,2 kPa (34 atm) z węża gumo wegoţ zakończone o odpowiednią nasadką. Wąż jest połączony g ; z urządzeniem zapewniającym żądane ciśnienie i temperaturę wo dy (ryc. 146). Ponieważ woda w wannie kinezyterapeutycznej ma ţ",yk.le temperaturę od 35 do 38oC, woda strumienia natryskow e go ulega oziębieniu. Strumień wody prowadzi się z szybkością. ok.1ţ cm/s wzdłuż okolicy ciała poddanej zabiegowi. ţtyc. 146. Natrysk podwodny,. Natrysk podwodny znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu chorób narządu ruchu, nerwţobólów, w szczególności nerwu kul szowego. Natrysk nasiadowy (natrysk w stępujący). Do wykonania tego natrysku używara się specjalnego urzą dzenia, składającego się z siedzenia, _ ů pod którym znajduje się nasadka sit ' kowa (ryc. 147). Wytryskające z nasadki strumżenie wodyů uderzają w okolicę krocza oso by poddanej zabiegowi. Natrysk nasiadowy przy użyciu wo dy chłodnej stosuje się zwykle w guz u zis rvuvvut22Z'2.1L VllNY2llllY llllJ przy jej wwypadaniu. Wskazania i przeciwwskazania ţ do sżosowwania natrysków 'ţ Wskazania do stosowania natrysków ţSą bardzo rozległe, w zwwiązku z czym szczególowwe ich omówienie przekracza ramy niniejszego podręcznika. Ogól ś . Ryc. 147. Urządzenie do na trysku nasiadowego' (wg Jankowiaka). s si ss ' i 299 Ryc. 1ů15. Natrysk pła szczowgţ (wg Jankowia ka). nie rzecz biorąc wykorzystuje się je w leczeniu nerwic, stanów wyczerpania psychicznego, nerwobólów, różnych postaci gośćca stawowego i tkanek miękkich, przewlekłych schorzeń dróg od dechowych, zaburzeń ukrwienia obwodowego, dobierając w za lnżności od rodzaju stanu chorobowego intensywnoś‚ czynnika termicznego i mechanicznego. Przeciwwskazania. Natrysków nie wykonuje się u osób z niewy dolnością krążenia, chorobą nadciśnieniową, chorobą wieńcową, w stanach gorączkowych, w stanach wyniszczenia, wv zapaleniu ner wów i nerwobólach, w ostrym stadium choroby oraz u osób z za awansowaną nerwicą serca. POLE2PANIA Polewania są zabiegami wodoleczniczymi, w których wykorzystuje się oddzia ływanie na skórę czynnika termicznego w postaci strumienia zimnel wody o niskim eiśnieniu. Oddziaływanie czynnika mechanicznego jest w tym zabiegu agraniczone. Polewania mogą być całkowite lub częściowe. Zabiegi całkowite wykonuje się zwykle co drugi dzień, natomiast częściowe codziennie. Polewania wykonuje się przy użyciu węża gumowego o średnicy ok. 20 mm, polączonego z siecią wodociągową. Ciśnienie wody reguluje się kurkiem wodo ciągowym tak, aby wydobywała się ona pionowo z trzymanego węża na wy swokość ok. 15 cm. W czasie polewania należy dążyć do tego, aby woda pokry wrała szerokim płaszczem możliwie największą powierzchnię części ciała pod dawanţej zabiegowi. Polewania można również wykonywać używając naczyń n wodą. Przed rozpoczęciem zabiegu częściowego poleca się chor2mu uznycie twarzy i szyi zimną wodą, a przed polewaniem całkowitym również i klatki piersio svej. Po zakończeniu polewania wyciera się ciało ręcznikiem i poleca gimna stykę lub spacer. Polewania częściowe Polewanie karku wykonuje się przy użyciu węża połączonego z siecią wodo ciągową lub irygatora. Zabieg trwa od 1 do 2 minut. Wpływa on na pogłębie uie oddechu i zmniejszenie duszności w napadzie dychawicy oskrzelawej. Polewanie ramion. Zabieg rozpoczyna się od palców prawej ręki, polewvając stopniowo coraz to wyższe partie jej zewnętrznej powierzchni. Po osiągnięciu wysokości łopatki wraca się ponownie ku dłoni. Każdą kończynę polewva się kilka razy. Łączny czas zabiegu wynosi od 2 do 3 minut. Polewania wykonuje się w nerwicy, bezsennośei oraz kurczu piţarskim. Polewanie grzbietu. Rozpoczyna się je od bocznej powvierzchni grzbietu, do chodząc do wysokości stawu barkowego, taką samą czynność wykonuje się po stronie przeciwnej. Polewanie trwa od 1 do 2 minut. Pofewanie klatkf piersiowej i koficzyn górnych. Wykonuje się je u chorego< pozostającego w skłonie. Polewanie rozpoczyna się od palcówvprawejręki, dochodząc do stawu barkowego. Następnie wykonuje się polewanieIewej rę ki. W okolicy mięśnia naramiennego przechodzi się na klatkę piersiową, gdzie wykonuje się pionowo ustawionym wężem okrężne polewania wokół brodawki2 sutkowej u mężczyzny, a sutka u kobiet. W czasie polewania grzbietu i barków dłoń osoby wykonującej zabieg chro ni kark i głowę przed działaniem wody. Łączny czas zabiegu wynosi od 1 do 2 minut. Polewanie klatki piersiowej i kończyn górnych jest zabiegiem oddzia łującym silnie bodźcowo. Polewania grzbietu oraz polewania klatki piersiowej i ramion wykonuje się w przewlekłych nieżytach oskrzeli, dychawicy oskrzeloweji rozedmiepłuc. Polewanie brzucha. Wykonuje się głównie w stanach upośledzonejczynno ści ruchowej jelit oraz w nieżytach żołądka i jelit. Nie wolno stosować polewań brzucha w stanach zapalnych pęcherzamo czowego. Polewanie kończyn dolnych. Polewanie podudzi rozpoezyna się od stopy, po. stronie zewnętrznej w okolicy kostki. Następnie polewa sięzewnętrznąpo wserzchnię łydki, dochodząc do kolana, i z kolei wewnętrzną powierzchnię pod s udzia, aż do okolicy kostki wewnętrznej. W opisany sposób polewa się przed ţ:: nią i tylną część podudzia. Polewanie można rozszerzyć na całą kończynę, dochodząc do okolicysta wu biodrowego. Czas polew ania jednej kończyny wynosi 1 min. Zabieg ten wykonuje się w leczeniu nerwobólu nerwu kulszow ego,w nze ktorych chorobach gośćcowych, w żylakowatości kończyn dolnyůch orazprze wlekłych nieżytach nosa i gardła. 'ţ Polewania całkowite ţ: Zasadą ich wykonywania jest równomierne pokrycie całego eiałapłaszczem spływającej wody. W czasie polewania chory rozciera ramiona i klatkę pier siową. Zabiegi te wykonuje się głównie w chorobach przemiany mater�, ner lvicach oraz w celach wzmacniających i hartujących. ZMYWANIA Ptanowią one bardzo łagodną postać zabiegu wodoleczniczego. Polegają na. smywaniu ciała gąbką lub ręcznikiem zmoczonym w zimnej wodzie (1520oC), n następnie wytarciu suchym ręcznikiem. Zabieg rozpoczyna się od zmycia łończyn dolnych, które po wytarciu okrywa się ciepłym kocem lub kołdrą. W analogiczny sposób postępuje się z kończynami górnymi, klatką piersiową f brzuchem. Po zakończeniu zmywania, trwającego od 2 do 3 minut, w cieplej ţzej porze roku poleca się choremu udanie się na spacer. Jeśli chory nie możeů opuścić łóżka, to okrywa się go ciepło. saţţ ţmywania 'wpływ...ją w łagodny sposób hartująco i pobudzająco na układ :ţążenia i oddychaniaů "NACIERANIA ţW zabiegach tych kojarzy się działanie czynnika termicznego z bodżcami me chanicznymi o różnyţ, odpowiednio dawkowanym natężeniu. Nacierania ţczęścipw'eů Wykonuje się je u chorego poddanego uprzednio ůogrzaniu; np. po opilszczeniu łóżka lub ogrzaniu w budce świetlnej. Do wykonania zaţbiegu potrzebne są dwa wiadra z zimną wodą. Chorego układa się na leżan!'e i przykrywa ciepłym kocem. Następnie obnaża się jed ą kończynę i nakł:ada na nią ręcznik, rozcierając energicznie skórę, aż do n ţwystąpżenia jej przpţ'wienia i uczucia ciepła. Fo zakończeniu tej czynności kończynę okrywa sid kocem. W analogiczny slţosób postępuje się z pozostałymi kończynami i tuławiem. Br2uch i klatkę piefsiową należy nacierać w kierunku poprzecznym do dłiigiej ůosi ciała. Do nacierdnia używa się zawsze ręcznika, który pozostawał określony ů‡zas w zimnej wodzie' Czas frwan‹a zatţiegu powinien być krótki. Po zakończeniu zabiegu chory odgoczywva pół godżiny. Nacieranie całkoWite. Zabieg wykonuje się u chorego w pozycji stojącej po iu w zimnej wodzie. Ciało chorego okrywa się dużym ) parowaną. z nałożenie kawalków wełny ogrzanej OkIad zapinany. WYkonuje się go prze parą wodną na międzYstawowe odcinki kończyn. Gorącą, wilgotną wełnę owi ą ą odszytą ceratką i zapina agrafkami. W trakcie ja się następnie wełn such, p zabiegu gorącą> wilgotną wełnę zmienia się kilkakrotnie. W leczeniu porażeń występujących w przebiegu choroby HeinegoMedi ę aţbieg ten w konuje się kilka razy dziennie. Zmniejsza on przykurcze mi śniowe dzi ky czemu możliwe jest wykonywanie biernych ruchów kończyn. i Okład kó centrowany. Okład ten polega na szybkiej zmianie (eo 2 minuty) okładów z gorącej parowanej wełny w czasie 1520 minut. W zabiegu tym nie stosuje się dodatkowego zawijania wełną suchą. Istota okładu polega na dostarczeniu ciału chorego dużych ilości ciepła. Okła ţ{I d koncentrowane stosuje się w zaburzeniach oddychania, występujących nie k id w chorobie HeinegoMedina w wyniku porażenia mięśni oddechowych. W porażeniu mięśni wpływających na akt wdechu okłada się gorącą wełnyą ''ţ' całą klatkę piersiową z przodu i z tyłu, w przypadku zaś utrudnienia w ' dechu stosuje się okłady na dolną część klatki piersiowej, plecy i brzuch> .głównie w celu zmniejszenia napięcia mięśnia przepony. Gor ce zawijania i okłady z wełny parowanej można stosować z owodze riem w leczeniu przykurczów występujących w pourazowych stanach zejścio ' wych. s Pł:TTKANIA Pł>skania wykonuje się przy użyciu urządzenia zwanego irygatorem. Składa się ono z naczynia na wodę, połączonego z rurką gumową, zakończoną odpowied nią kanką. Ciśnienie wody reguluje się przez odpowiednio wysokie ułożenie naczynia. Przy użyciu irygatora dokonuje się plukania pochwy> stosowanego w stanach eapalnych pochwy i szyjki macicy. Do płukania używa się wody czystej, wo d z dodatkiem odpowiednich środków farmakologicznych lub wody mineral ne. Tem eratura wody wynosi 3740oC, a ilość użyta do płukania waha się odll do 20 1. Czas zabiegu wvynosi od 10 do 20 minut, ogółem wykonuje się 1020 zabiegów. W podobny sposób dokonuje się plukania jelita grubego. Po opróżnieniu je lita z mas kałowych za pomocą wlewu oczyszczającego wprowadza się do je ţita wodę w ilości od 0,5 do 1 1. Jelito opróżnia się z wody przez zdjęcie rurki gumowej z kanki, poruszanie kanką umożliwia wolne opróżnianie jelita. Czyn ność nłukania można powtarzać kilkakrotnie w czasie jednego zabiegu. W za leżności od temperatury wody uzyskuje się wglyw na czynność ruchową jeli ta woda c‚epłźa zmniejsza cżynność ruchową jelita, woda chłodna powodu)‚ jej wzmożenic. Płukanie jelita grubego wykonuje się w stanach zapalnych. Prócz tego płu kania jeLita ciepłą wodą stosuje się w kamicy nerkowej w celu ułatwienia wydalenia złogów, w stanach zapalnyc.h pęcherza moczowego i w przewlekłych zapaleniach narządu rodnego. PIERWSZA POMOC W PRZYPADKU UTONIţCIA W zakładzie wodoleczniczym mimo skrupulatnego dozoru chorych w czasie zabiegów należy liczyć się z możliwością zaistnienia przypadku utonięcia. Może to nastąpić w razie utraty przytomno ści przez chorego w czasie kąpieli albo przy wykonywaniu ćwiczeń w basenie lub wannie kinezyterapeutycznej. Z tych względów osoba wykonująca zabiegi wodoleczniczo mu si znać zasady udzielania pierwszej pomocy przy utonięciu. Jest to konieczne, ponieważ od właściwego i szybkiego postępowania zależy uratowanie życia. Należy pamiętać, że natychmiast po stwierdzeniu uton‹ęcia obo wiązują dwie podstawowe czynności: przystąpienie do udzielania pierwszej ponnocy, zlecenie osobom trzecim wezwania lekarza. , Pierwsza pomoc w przypadku utonięcia w czasie zabiegu wrodo leczniczego polega na: wyciągnięciu chor2go z wody, ułożeniu go na boku i uniesieniu klatki piersiowej tak, aby głowa znajdowala się poniżej barku, dwu lub trzykroCnynn uderzeniu w okolicę zzniędzyłopatkowwą w celu opróżnienia w l:en sposób ţeróg oddechowwych z z<3legającej w nich wody> przystąpieniu do wvykonywania sztucznego oddychania meto dą ustausta, ustanos lub przy użyciu maski i worka, przystąpieniu (w razie konieczności) do pośredniego masażu serca, kontynuowaniu sztucznego oddychania aż do chwili Qrzy bycia wezwanego lekarza, który zadecyduje o dalszym postępo waniu. ?0 Fizykotercpia 305 304 WZIţWŽNIA Wziewaniem lub inhalacją nazywa się metodę leczniczą polegają ţ cą na wprowadzeniu leków do układu oddechowego dzięki zasto ţ sowaniu urządzeń wytwarzających aerosole lecznicze o różnym n stopniu rozproszenia. Dzięki tej metodzie możliwe staje się wpro , wadzenie do dróg oddechowych odpowiednich leków w ilości wy , wołującej żądany skutek leczniczy. Wziewania mogą być indywidualne lub zbiorowe. Sposób wyko , nywania wziewań zależy od rodzaju aparatury. Prócz wziewań aerosoli leczniczych, wytwarzanych przez odpo i wiednią aparaturę, stosuje się również w celach leczniczych wzie ţ wania aerosoli naturalnych, występujących np. w otoczeniu tężni ii lub nad brzegiem morza. AEROSOLE Aerosolem nazywa się układ koloidowy powstający w wyniku u rozproszenia ciał stałych lub cieczy w ośrodku gazowym. W lecz ; nictwie wykorzystuje się do wziewań aerosole powstałe z rozpro ţ szenia cieczy w ośrodku gazowym, zwykle w powietrzu. Rozproszenie roztworu leku użytego do wżiewań pozwala znacz; ů nie zwiększyć jego powierzchnię, a tym samym działanże. Najle ţ piej świadczY o tym następujący przykład: 1 ml wody w postae.i .i kulistej kropli o średnicy 1,24 cm ma powierzchnię 4,84 cm2. Jeśli'ţ.i tę ilość wody rozproszyć na kuleczki o średnicy 1 ţ2, to łączna ich h powierzchnia wynosi 6 m2. Optymalna wielkość zawieszonych h w gazie cząsteczek używanych do eelów leczniczych wynosi od d 0,5 do 10 w. Stosowane do wziewań aerosole dzieli się w zależności od śred. nicy kropelek w następujący sposób: aerosole prawdziwe, suche od 0,5 do 5 ţ2 aerosole wilgotne od 5 do 20 w, mokra mgła, czyli spray powyżej 20 w. 306 'ţt'rwałość aerosolu zależy od wielkości kropelek. Kropelki o więk szejj średnicy łatwo opadają, podlegając przyciąganiu ziemskiemu. Małłe kropelki natomiast, o średnic ho>m Brow Y poniżej 0,5 w, podlegają ru na i opadają bardzo wolno. , Srednica kropelek aerosolu Odcinek dróg oddechowych 1 Nm ţ ţ <0,3 ţsm Tchţawicq Oskci i od irh średnicy. 307 LRCZNICZE STOSOWANIE AEROSOLI Ważną rolę w leczniczym oddziaływwaniu aerosoli odgrywają na stępujące czynniki: Głębokość wnikania w drogi oddechowe. Może ona być ograni czona zwężeniami dróg oddechowych, powwstałymi wv wyniku na cieków zapalnych, zalegania wydzieliny lub skurczu oskrzelż. Wni kanie może być zwi.ększone w rozedmie płuc, wv której wwystępują rozszerzenia oskrzeli. Szybkość prądu powietrza w drogach oddechowych. Może ona ulegać zmianie w wyniku procesów zwężających światło dróg od dechowych, a także na skutek gorszej wentylacji płuc, np. wy stę pującej w przypadku skrzywienia kręgosłupa czy niewłaściwego oddychania. Wielkość kropelek aerosolu. Głębokość wnikania w głąb dróg oddechowych w zależności od średnicy kropelek aerosolu przed stawia ryc. 148. Jeśli wziąć pod uwwagę, że powierzchnia dróg od dechowych zwiększa się ku obwodowi w sposób prawie że geome tryczny, to staje się zrozumiałe, iż zdolność leczniczego oddziały wania aerosolu zależy od głębokości jego wwnikania. Należy jednak pamiętać, że przy średnicy kropelek od 0,1 do 0,3 W istnieje możli wość, iż zarówno przy wdechu, jak i przy wydechu nie będą one wchodzić w kontakt z nabłonkiem dróg oddechowych i zostaną w dużej części wvdalone przy wydechu. Częstość oddychania. Im częstszy i płytszy jest oddech, tym gor sze jest zwilżanie aerosolem dróg oddechowych. Tak np. przy 30 oddechach na minutę zostaje wykorzystane zaledwie l0o/o wdycha ţnego aerosolu, a przy 5 oddechach od 50 do 60o/o. URZlţDZENIA DO WZIEWAŃ Urządzenie służące do wziewań nazywa się aparatem do wziewań lub inhalatorem. W leeznictwie wykorzystuje się następujące urzą dzenia wytwarzające aerosole lecznicze: Aparat do wziewań rozpraszający leki za pomocą sprężonego po wietrza. Działanie tego urządzenia polega na przepływwie sprężone go powietrza (1,ţ3 atm) przez dyszę o średnicy od 0,3 do 1 mmů Uzyskana w ten sposób znaczna prędkość przepływvu powietrza nad 308 wylotem prostopadle usytuowanej rurki zanurzonej w cieczy po woduje podciśnienie zasysające ciecz i rozbicie jej na mgłę o śred nicy kropelek powyżej 10 w i gęstości od 50 do 500 mm' na 1 l. Aparat posiada również urządzenie ogrzewcze, umożliwiające stosowanie aerosolu o odpowiedniej temperaturze. Wdychanie od bywa się za pomocą specjalnie ukształtowanego ustnika (ryc. 149). Ryc. 149. Wziewanie. Schemat tego najczęściej stosowanego aparatu do wzţţwań przed stawia ryc. 150. Aparat do wvziewań rozpraszający Ieki za pomocą ultradźwię rów. Działanie tego typu aparatu oparte jest na rozpw:laniu cieczy ţrzez ultradźwięki o dostatecznie dużej mocy. Dzięki zastosowa 4iu przetworników o zakrzywieniu kulistym lub cylindrycznym możliwe jest zogniskowanie fal ultradźwiękowych na ranic cie p g Y z z owietrzem i wytworzenie tzw. fontanny ultradźwiękowej, ţ której wydziela się mgła. Fontanna ultradźwiękowa i wydzielający się z niej aerosol pow ţtają w wyniku wzbudzenia fal powierzchniowych cieczy. Sche ţeat aparatu przedstawia ryc. 151, a widok ogólny ryc. 152. Ae ţosole wytwarzane przy użyciu tego typu aparatów cechuje bar ţo duża gęstość, wielokrotnie przewyższająca uzyskiwaną w apa 309 .sA E~ aparat do wzśewań szkockich, umożliwiający naprzemienną zmianę temperatury wziewanej mgły w granicach od 20 do 40oC , aparat do wziewasś zbiorowych; charakterystyczną cechą apa ratu jest wyposażenie go w kilka lub kilkanaście dysz rozprasza jących, które w celu równomiernego rozpraszania roztworu bywa ją wprawiane w ruch obrotowy; gęstoś‚ mgły jest mniejsza od uzyskiwanej w aparatach do wziewań indywidualnych. Wziewań dokonuje się w odpowiednio przystosowanych i wy posażonych pomieszczeniach, zwanych inhalatoriami. Pomieszcze Ryc. 150. Schemat aparatu do wziewań roz Ryc. 151. Schemat aparatu do praszającego leki za pomocą sprężonego wziewań rozpraszającego leki za powietrza: 1 zespół dysz rozprasz�ją pomocą ultradźwięków: S prze cych, 2 zbiornik na rozpraszaną ciecz, twornik ultradźwiękowy, B og i 3 zbiornik wody ogrzewającej rozpra nisko fal ultradźwiękowych, E szaną ciecz, 4 przelew wody ogrzewają doprowadzenie powietrza, A cej, 5 zator sprężonego powietrza (wg wyprowadzenie wytwarzanej mgły KwaśniewskiejBłaszczyk). (wg KwaśniewskiejBłaszczyk). ratach rozpraszających leki przy użveiu sprężonego powietrza, oraz 2loskonała jednorodność wymiarów kropelek. Wielkość kropelek zależy od częstotliwości ultradźwięków; tak np. przy częstotliwości 1 MHz uzyskuje się kropelki o średnicy ok. 4 w, przy częstotliwości zaś 5 MHz kropelki o średnicy mniej szej niż 1 Ujemną cechą aparatów ultradźwiękowych jest trudność w roz praszaniu przez nie cieczy o dużej lepkości. Spośród innych apsratów użvwanych do w~Tziew2ţań wymienić na Ieży: aparat Schnitzlera, wyposażony w= dyszę o specjalnej budo wie, wytwarzający spray o średnicy kropelek powyżej 50 w i gę stości mgły 2000 mmţ na 1 1 , 310 Ryc. 152. Aparat do wziewań rozpraszalą cy leki za pomocą ultradźwięków TuR USI 3. 153. Inhalatorium. 311 nźa te muszą być wyposażone w wysoko sprawne urządzenia wen tylacyjne, a jednocześnie dostatecznie ogrzane. Rycina 153 przed stawia inhalatorium w fizykalnym zakładzie leczniczym. LEKI STOSOWANE DO WZIEWAŃ Obserwowany w ostatnich latach znaczny wzrost zainteresowania wziewaniami znalazł swój wyraz w wykorzystaniu tej metody do podawvania ww postaci aerosolu wielu leków. Ogólnie leki stosowa ne do wziewań można podzielić na następujące grupy: Leki rozkurczowe. Stosuje się je w stanach skurczowych drzewa oskrzelowego, występujących w dychawicy oskrzelowej i spastycz nym nieżycie oskrzeli. Do tej grupy leków należy zaliczyć: izopre nalinę (Aludrin), Isolevin, efedrynę, aminofilinę (Euphyllin) i teo filinę. Leki ułatwiające wykrztuszanie wydzieliny. W tej grupie nale ży wyróżnić leki ułatwiające oddzielenie zaschniętej ww świetle drzewa oskrzelowego wydzieliny oraz leki obniżające napięcie po wierzchniowe wydzieliny i powodujące jej rozrzedzenie. Są to: Alevaire, Bisolvon, roztwory trypsyny, hialuronidazy, jodku pota sowego, chlorku amonowego i wodorowęglanu sodowego. Silne działanie rozrzedzające wykazują solanki izo i lekko hipotonicz ne. Solanki hipertoniczne powodują podrażnienie błony śluzowej i zwiększenie wydzielania gruczołóww śluzowych. Zwwykle stosuje się wody mineralne o stężeniu od 0,25 do 3o/a. Leki przeciwzapalne. Do tej grupy leków stosowanvch do wzie wań należy zaliczyć wodę wapienną oraz wody mineralne zawie rające wapń. Antybiotyki. Zastosowanie do wziewań antybiotyków musi po przedzać badanie oporności na nie flory bakteryjnej drzewa oskrze lowego. Antybiotyki należy stosować bardzo rozważnie, ponieważ mogą one niekiedy powodować niepożądane skutki. Najczęściej stosuje się penicylinę, streptomycynę, erytromycynę i oksytetracy klinę (Terramycin). Nie wolno zapominać, że przed rozpoczęcienn przez chorego wziewań leków powodujących uczulenie obowiązuje wykonanie próby na uczulenie. Omówienie sposobu przygotowywanża roztworów leków oraz szczegółowej metodyki wziewań wykracza poza ramy niniejszego podręcznika. Dobór odpowiedniego leku, jego stężenie oraz meto dyka wziewań są uzależnione od choroby podstawowej oraz scho rzeń współistniejących. Z tych względów przy wykonywaniu wzie wań obowiązuje ścisłe przestrzeganie zaleceń lekarza speejalisty. 312 BALNEOTEáAPIA Balneoterapia jest działem lecznictwa, w którym wykorzystuje się naturalne tworzywa lecznicze. Do naturalnych tworzyw leczni czych zalicza się lecznicze wody mineralne, gazy zawarte w nie których zdrojach oraz peloidy. z nich dotyczy zawartości makroskładników, tzn. zwżązków che micznych występujących w wodzie w dużych ilościach, drugie zaś mikroskładników, tzn. szczególnie aktywnych biologicznie związków, które występują w wodzie leezniczej w bardzo małych ilościach. Podział wód leczniczych według zawartych w nich ma kroskładników przedstaw‹a tab. 18, z której w łatwy sposób można zorientować się w składzie różnych wód. Tabela 19 Podział wód leczniczych w zależności od zawartych w nich składników akt w nych biologicznie (wg Szmytówny) y I.ECZNICZE WODY MINERALNE Zgodnie z definicją zawartą w polskiej Ustawvie Zdrojowej "wo dą leczniczą jest woda, która będąc pod względem zdrowotnym bez zarzutu, zawiera składniki mineralne i gazowe w ilościach bardzo rnało zmiennych i wykazuje działanie lecznicze przy stosowaniu wewnętrznym lub zewnętrznym". Podział wód mineralnych nastręcza wiele trudnośei, spowodo wanych nieraz ich bardzo złożonym składem. Wody lecznicze po nadto zawierają niekiedy znikome ilości związków chemicznych, które jednak ze względu na swą aktywność biochemiczną decydują a działaniu leczniczym. W podziale wód leczniczych przyjęto dwa kryteria. Pierwsze 'I'2ţżzela 18 Po-zirwwi, z cykl leczenia obej muje 2215 kąpieli. Wskazania: wady serca w okresie wyrównanego krążenża, nie Wydolność krążenia nieznacznego stopnia, stany po przebytym za paleniu mięśnia sercowego różnego pochodzenia, zwyrodnż,enie mięśnża sercowego, otyłość. SIARKOWOáOROWE zygotowanie wody do kąpieli jest bardzo proste. Do wanny wy tnionej wodą (ok. 250 1) wlewa się 150 ml 20o/o roztworu siarcz potasowego oraz 50 ml 36olo technicznego kwasu solnego. W wy ;u reakeji zachodzącej między sżarczkiem potasowym a kw>2ůasem .nym wytwarza się w wodzie siarkowodór ww iiości oddziaływa 'ej leczniczo. Kąpiele należy wykonywać w od"zielnym, dobrze ;ntylowanym pomieszczeniu, ze względu na zwiększającą się powietrzu zawartość siarkowodoru wH czasie wwykonywwania ką ., ś ţ Fizykoterapin 32l 320 Ponieważ siarkowodór wchodzi łatwo w reakcję z metalami, tworząc siarczki, celowe jest, aby armatura wanien była wykony wana z tworzywa sztucznego. Wanny do kąpieli siarkowodorowych powinny być wykonane z fajansu, drewna lub lastrico (mieszanina cementu z kruszonym marmurem). Osoby wykonujące kąpiele siar kowodorowe muszą zachowywać szczególną ostrożność przy obcho dzeniu się z kwasem solnym. Podstawowym kierunkiem oddziaływania leczniczego kąpieli siar kowodorowych jest uzupełnienie niedoboru siarki w ustroju. Siar ka odgrywa ważną rolę w procesach przemiany mater� oraz wcho dzi w skład kwasu chondroitynosiarkowego, stanowiącego jeden ze składników substancji podstawowej chrząstki. Niedobory siar ki występują w wielu chorobach, np. gościec stawowy czy choro by skóry przebiegające z obfitym złuszczeniem się naskórka. Po nadto kąpiele siarkowodorowe wpływają rozmiękczająco na na skórek, działają odczulająco oraz powodują rozszerzenie naczyń skóry, ułatwiając wchłanianie się produktów zapalnych. Kąpiele siarkowodorowe mogą być ogólne lub częściowe. Temperatura wvody w kąpielach ogólnych wynosi w zależności od wskazań 3537oC. Kąpiele wykonuje się co drugi dzień lub cztery razy w tygodniu. Łącznie seria kąpieli obejmuje średnio 15 zabiegów. Temperatura wody w kąpielach częściowycłt wynosi 3739oC. Intensywność oddziaływania kąpieli można zmniejszyć przez obni żenie zawartości siarkowodoru. Uzyskuje się to przez stosowanie odpowiednio mniejszych ilości roztworu siarczku potasowego i kwasu solnego. Wskazania do kąpieli siarkowodorowych są bardzo rozległe. Spo śród najważniejszych należy vrymienić przewlekłe zapalenia sta wów, zapalenia nerwów pochodzenia toksycznego, stany po zatru ciach metalami ciężkimi, nerwobóle, choroby narządu rodnego, łu szczycę i pokrzywkę. KLINlATOLOGIA POJţCIE KLIMATU I POGODY Klimatem nazywamy, oparty na wieloletnich obserwacjach, cha rakterystyczny dla danego obszaru zespół zjawisk i procesów at mosferycznych, wykazujących prawidłowość, kolejność ţ i często ści występowania różnych typów pogody. Pojęcie pogody w mowie potocznej posiada dość nieokreślone e znaczenie, a używane zwykle jej określenia, np. piękna, brzydka, wietrzna lub chmurna, uwzględniają tylko niektóre jej cechy. Ściśle sformułowane pojęcie pogody oznacza stan fizyczny atmo sfery, powstający w wyniku występowania na danym obszarze określonych elementów meteorologicznych. Traktując czynniki kształtujące pogodę jako zesp"l bodźców oddziałujących na ustrój ludzki, można ją rozpatrywać również w aspekcie biometeorolo gicznym, biorąc za podstawę jej działanie biologiczne. Wszystkie czynniki wpływające na zjawiska klimatyczne, np. szerokość geograficzna, wysokość nad poziomem morza, wpływ mórz, oceanów czy lądów, ukształtowanie fizyczne gruntu, warunki nasłonecznienia, kierunki napływu mas powietrza itp., nazywa się czynnikami klimatycznymi. Czynniki klimatyczne decydują z kolei o takich zjawiskach, jak: nasłonecznienie, wilgotność powietrza, zachmurzenie, opady atmo sferyczne i ruchy powietrza, które, oceniane przeciętnie w wyniku wieloletniclz obserwacji, nazywa się elementami kl‹matycznymi. ELEMENTY KI.IMATYCZNE Promieniowanie słoneczne stanowi źródło energ� dla wszelkich procesów zachodzących w atmosferze i z tych względów jest ono podstawowym elementem kształtującym charakter bioklimatu. Jest bowiem zrozumiałe, że pod wpływem promieniowania słoń ca zachodzą różnice w temperaturze i ciśnieniu atmosfery, powo 322 dujące cyrkulację pary wodnej i powstawanie opadów. Do po wierzchni ziemi dociera promieniowanie o długości fali od 290 do ma romieniowania słonecz 3UVV elIIl, si.assvwsc;2ţ 2ţsss2 2z s nego, Wynika to z właściwości atmosfery, która spełnia rolę filtru. Właściwości te chronią żywe organizmy przed promieniowaniem słońca i promieniowaniem kosmicznym. W atmosferze istnieją jednak luki, przez które do powierzchni ziemi dociera pewna część promieniowania słonecznego. Część pro mieniowania słonecznego zostaje w granicach ok. 40o/o od bita; zawarta w atmosferze para wodna i dwutlenek węgla pochła niają promieniowanie długofalowe o długości fali powyżej 1500 nm, zalegająca zaś na wysokości ok. 20 km warstwa ozonu absorbuje promieniowanie krótkofalowe w granicach od 175 do 280 nm. Część promieniowania ulega w atmosferze również rozproszeniu na czą stkach gazu, kropelkach wody i kryształkach lodu. Promieniowanie rozproszone stanowi źródło światła przy pełnym pokryciu nieba chmurami. Natężenie dochodzącego do ziemi promieniowania słonecznego zależy od wielu czynników, a mianowicie: pory roku i dnia, szero kości geograficznej, wzniesienia nad poziom morza i przejrzystości atmosfery. Miarą działania promieniowania słonecznego jest tzw. usłonecznienie rzeczywiste, które wyraża się liczbą godzin słonecz nych w ciągu dnia, miesiąca czy roku. Wyznacza się je za pomocą tzw. heliografu. Podstawowym elementem heliografu jest szklana kula skupia jąca promienie słońca na przesuwającym się ze znaną częstością pasku papieru z podziałką czasu. Promienie słoneczne wypalają ślady na pasku, umożliwiając określenie czasu nasłonecznienia i je go przebiegu. Mniej doskonałą miarą warunków nasłonecznienia może być za chmurzenie nieba. Opiera się ono na wzrokowej ocenie w skali od 0 (dla nieba bezchmurnego) do 1D (dla nieba całkowicie pokrytego chmurami). Wyróżnia się dni pogodne, o średnim zachmurzeniu 2, chmurne 37 i pochmurne powYżej 7. Zachmurzenie zależy w dużej mierze od rodzaju chmur. Temperatura powietrza stanowi jeden z podstawowych elemen tów decydujących o klimacie. Zależy ona od natężenia promienio wania słonecznego oraz właściwości fizycznych grunżu. W dolnych 324 i: ţţw ţr i ţ ,ů% i // , /i ţ1 sţ 2 s.s:.. ; /: Ryc. 155. Ruchy powietrza nad lą Ryc. 156. Ruchy powietrza w górach (wg dem i morzem (wg Gillmanna). Gillmanna). warstwach atmosfery temperatura powietrza jest kształtowana przez promieniowanie cieplne atmosfery, ciepło wypromieniowane przez ziemię oraz wilgatność i ruchy powietrza. Do ziemi jak już wspomniano przenika tylko pewien za kres widma podczerwieni promieniowania słonecznego, a miano tnricie: część promieniowania średniofalowego oraz głównie pro mieniowanie długofalowe. Promieniowanie cieplne ziemi leży rów nież w zakresie długofalowego promieniowania podczerwonego. iTcieczce ciepła w przestrzeń kosmiczną przeciwdziała atmosfera, a ściślej mówiąc zawarte w niej: para wodna ż dwutlenek węgla. Właściwości fizyczne gruntu, jak: pojemność cieplna, przewwod ćnictwo cieplne czy zdolność pochłaniania energ� cieplnej, wpły ają poważnże na temperaturę powietrza. Duże wahania w stosun rocznym wykazują grunty suche, które szybko nagrzewają się szybko stygną. Oceany i morza nagrzewają się wolno, ale ze ględu na wolne stygnięcie wykazują małe wahania temperatury stosunku rocznym. Masy powietrza przepływające nad lądami, też morzami, w zależności od ich temperatury, oddają im swe `iepło lub ogrzewają się. Na temperaturę powietrza wpływają też dynamiczne zmiany mperatury powstałe w wyniku rozprężania się lub sprężania ga w powietrza atmosferycznego. Masy powietrza unosząc się do óry ulegają rozprężeniu w wyniku panującego tam niskiego ci 'enia i podlegają oziębieniu. Odwrotnie przemieszczające się 325 ku ziemi powietrze ulega sprężeniu, a tym samym ogrzaniu. Moż na przyjąć, że w wyniku pionowych ruchów powietrza zmiana wysokości o 100 m powoduje zmianę temperatury o jeden stopień. Ciśnienie atmosferyczne jest skutkiem oddziaływania przycią gania ziemskiego na gazy atmosfery. Maleje ono w miarę zwiększa nia się wysokości; zależy od gęstości gazów atmosfery oraz ich temperatury. Ponieważ przemieszczające się masy powietrza wy kazują różną temperaturę, wpływają one również na ciśnienie at mosferyczne. Obszary, w których ciśnienie maleje ku ich środkowi, nazywa się niżami atmosferycznymi, a obszary o narastającym ku środko wi ciśnieniu wyżami atmosferycznymi. W naszej szerokości geograficznej normalne ciśnienie atmosfe ryczne wynosi 101,3 kPa (1013 milibarów), czyli jest ono nieco większe niż 1 kG/1 cm2 powierzchni. Ulega ono wahaniom od ok. 93,5 do 105,5 kPa (9351055 mbar}. Ruchy powietrza są ważnym elementem klimatycznym. Powo dem ich występowania są różnice ciśnień sąsiadujących ze sobą obszarów. Ruchy powietrza zależą od wielu czynników, spośród których należy wymienić np. ogrzanie lądu i morza, pow odujące występowanie w czasie dnia tzw. wiatru od morza, a w nocy wiatru od lądu, co przedstawiono schematycznie na ryc. 155. Inny jest mechanizm powstawania ruchów powietrza w górach, przedstawiony na ryc. 156. Polega on na ruchu powietrza między doliną a górami, powstającego w wyniku zachodzących w czasie dnia i nocy różnic w nagrzaniu gruntu. IţTależy dodać, że takie czynniki, jak właściwości fizyczne gleby, jej kolor czy charakter roślinności wywierają również wpływ na powstawanie ruchów powietrza. Poziomą składową ruchu powie trza nazywamy wiatrem. Jego prędkość określa się w m/s. Wiatry o prędkości do 3 m/s są odczuwane przez człowieka jako słabe, o prędkeści 48 m/s jako umiarkowane, a powyżej 8 m/s jako silne. Wiatry sztormowe osiągają prędkość kilkunastu m/s, huraganowe zaś kilkadziesiąt m/s. Ruch powietrza wywiera bardzo istotny wpływ na gospodarkę cieplną ustroju. Dotyczy to głównie części odkrytych, nie chronio nych przez odzież. Nawet niewielki ruch powietrza powoduje duże zmiany w temperaturze powierzchni skóry. Warstwa powietrza granicząca ze skórą stanowi pewnego rodzaju ochronną warstwę cieplną, przez którą zachodzi wymiana ciepła ustroju z otoczeniem. Staje się zrozumiałe, że każdy ruch powietrza, powodujący zabu rzenie tej izolującej warstwy powietrza, powoduje w warunkach zimnego otoczenia zwiększone oddawanie ciepła. Jako przykład można przyżoczyć, że nawet niewielkie ruchy powietrza wywołane wachlarzem powodują znaczne ochłodzenie ciała, niewiele mniej sze od wpływu silnego wiatru. Oprócz występujących w atmosferze poziomych ruchów powie trza, czyli wiatrów, istnieją również ruchy pionowe, o mniejszej szybkości, wpływające na powstawanie lub zanikanie chmur. We współcześnie panujących warunkach postępującego uprze mysłowienia i motoryzacji duży wpływ na czystość powietrza wy wiera tzw. inwersja termiczna powietrza. Polega ona na wzroście temperatury powietrza w miarę wzrostu wysokości, w przeciwień stwie do występującego normalnie obniżenia się temperatury w miarę wzrostu wysokości. Inwersja termiczna powietrza wystę puje zwykle w wyniku wypromieniowania ciepła przez podłoże ku górze lub napływwu ciepłego powietrza nad chłodne podłoże. Zale gające na określţonej wysokości masy ciepłego powietrza tworzą tzw. warstwę inwwersyjną, utrudniającą pionową wymianę powie trza. W tych okolicznościach w powietrzu poniżej warstwy inwer syjnej, a szczególnie nad powierzchnią ziemi, powstają warunki sprzyjające zaleganiu mgły, pyłów oraz zanieczyszczeń gazowych, będącycln produktami epalania węgla i paliw płynnych. W opisany spmsób powstaje trujący aerosol, zwany w języku angielskim smog. Nazwwra ta powstała z połączenia słów angielskich: smoke (dym) ţ fog [mgła) = smog. Aerosol ten, będący plagą niektórych wysoko uprzemysłowwionych ośrodków miejskich, po woduje zatrucie osób narażonych na jego wdychanie. Tworzenie się smogu stanowi bardzo poważny ze względów zdrowotnych pro blem w takich miastacin, jak Los Angeles czy Londyn. Z możliwo ścią występowania smoigu należy się liczyć przede wszystkim w du żych ośrodkach przenzysłowomiejskich położonych na terenach sprzyjających tworzeniu się warstwy inwersyjnej, ułatwiającej za Ieganie mgły. Wilgotność pow'ietrza zależy od wody występującej w atmosfe rze w zmiennych ilości,ach. Woda może występować w trzech sta 326 nach skupienia, a mianowicie: w postaci gazowej, czyli pary wod nej, kropelek wody oraz kryształów lodu. W wypadku ochładzania się powietrza zawierającego parę wod ną dochodzi do jej kondensacji w kropelki wody, z których w mia rę dalszego ochładzania powstają kryształki lodu. Wielkość kro pelek wody lub kryształków lodu może wzrosnąć do rozmiarów uniemożliwiających ich utrzymywanie się w atmosferze, co powo duje opadanie na ziemię w postaci mżawki, deszczu, śniegu lub gradu. Kondensacja pary wodnej na powierzchni ziemi powoduje w za leżności od żemperatury powstawanie rosy, szronu lub gołoledzi. Istnieje cyrkulacja zawartej w atmosferze wody w różnych stanach skupienia. Ubytek jej, powstający w wyniku opadów, zostaje uzu pełniony przez parowanie naturalnych zbiorników, jak morza i oceany. Stąd powietrze napływające znad mórz i oceanów niesie ze sobą duże ilości wody w postaci pary wodnej. Wilgotność powietrza wywiera poważny wpływ na gospodarkę cieplną ustroju. Duża wilgotność powietrza w warunkach jego wy sokiej temperatury utrudnia parowanie wydzielanego potu, a tym samym ochładzanie ustroju. Elektryczność jest również jednym z elementów klimatycznych. Atmosferę można porównać do olbrzymiego kondensatora, w któ rym rolę "okładek" spełniają ziemia i silnie zjonizowana górna warstwa atmosfery, rolę zaś dielektryka warstwy atmosfery znajdujące się między tymi "okładkami". Zjawiska elektryczne za chodzące w atmosferze wyrażają się zmianami potencjału, prze wodnictwa i jonizacji powietrza. Jonizacja powietrza jest współcześnie przedmiotem szczególnego zainteresowania ze względu na coraz powszechniejsze stosowanie w technice i nauce izotopów promieniotwórczych oraz urządzeń emitujących promieniowanie jonizujące. Istota jonizacji powietrza polega na powstawaniu w nim jonów dodatnich lub ujemnych w wyniku oderwwania od atomówN lub przyłączenia do nich jednego czy więcej elektronów. Proces ten zachodzi pod wpływem promie niowania jonizującego, promieniowania kosmicznego, wysokiej temperatury, wţ>ładowań elektrycznych oraz rozpylania wody. Czynniki meteorologiczne oraz zanieczyszczenia powietrza zmie niają koncentrację jonów w jednostce objętości, stosunek jonów 328 dodatnich do jonów ujemnych oraz ilościową reprezentację jonów różnej wielkości. Zmiana stanu elektryczności atmosferycznej wpływa na ustrój ludzki, powodując bolesność blizn, zmiany w krzepliwości krwi, oraz rzutuje na przebieg wielu chorób. W leczeniu klimatycznym wykorzystuje się elektryczność atmosferyczną, zalecając chorym wdychanie zjonizowanego powietrza, znajdującego się w okolicey, gdzie woda ulega mechanicznemu rozpyleniu (np. fala morska, tęż nia). CECHY KLIMATU POLSKI Polska zajmuje obszar położony między 49 a 55o szerokości geo graficznej północnej w strefie umiarkowanej o przewadze wiatrów zachodnich, z którymi przenoszą się morskie, atlantyck‹e masy po wietrza. Do Polski docierają również masy powietrza kontynen talnego. Słabo na ogół zróżnicowana rzeźba naszego kraju umożli wia swobodną cyrkulację mas powietrza. Dominujący wpływ na pogodę wywierają następujące ośrodki aktywności atmosferycz nej : stały wyż rejonu Wysp Azorskich, z którego napływają nad Europę przez cały rok masy ciepłego powietrza oceanicznego, stały niż okolic Island�, z którego napływają masy powietrza polarnomorskiego, zmienny wyż euroazjatycki, z którego w wyniku oziębiania lądu napływają w kierunku zachodnim masy powietrza polarno kontynentalnego, lokalny wyż karpacki, którego wpływ uwidacznia się w okre sże zimy. Tak więc nad Polską ścierają się masy powietrza różniącego się między sobą temperaturą i wilgotnością. Są to masy wilgotnego i chłodnego powietrza polarnomorskiego, mniej wiTgotne masy po wietrza polarnokontynentalnego, dalej masy bardzo zimnego po wietrza arktycznego z dalekiej Północy, wilgotnego i ciepłego po kvietrza podzwrotnikowego znad oceanów oraz ciepłego i zanie Czyszczonego kontynentalnego powietrza podzwrotnikowego. Klimat Polski jest klimatem przejściowwym między morskim, ţagodnym klimatem zachodniej Europy a surowym, kontynental 329 nym klimatem wschodniej Europy. Z tego powodu przy przewadze wpływu morskich mas powietrza występuje łagodniejsza zima lub bardziej chłodne i wilgotne lato, a przy przewadze wpływu powie trza kontynentalnego mroźna zima lub upalne lato. Prócz morskich i kontynentalnych mas powietrza decydujących o pogodzie i klimacie obszaru naszego kraju jesienią i wiosną na pływają również masy powietrza podzwrotnikowego i arktycznego, Pierwsze z nich powodują występowanie tzw. złotej jesieni czy "babiego lata", drugie zaś wczesne jesienne lub późne wiosenne przymrozki. Dlatego też w warunkach klimatycznych naszego kra ju można wyróżnić prócz czterech pór roku, właściwych dla kli matu umiarkowanego, dodatkowe dwie pory roku, a mianowicie: przedwiośnie i przedzimie. Przedwiośnie cechuje przykra, chłodna i wilgotna "marcowa" pogoda, przedzimie zaś jest okresem jesiennych szarug i chłodów tak typowych dla listopada. Duża zmienność pogody i występujące co kilka lat niedobory opadów, zwłaszcza wiosennych, z następowymi suszami stanowią ujemne cechy naszego klimatu, wpływające niekorzystnie na we getację roślin i utrudniające tok prac rolnych. Klimat nasz posiada jednak również cechy korzystne, decydu jące o walorach leczniczych i turystycznych niektórych rejonów Polski. Panująca w lecie na wybrzeżu na ogół słoneczna pogoda w połączeniu z pięknymi plażami czyni nasze miejscowości nad morskie doskonałym miejscem wypoczynku. Wiele uroku dodaje nasz klimat górom. Na ogół pogodne lato, piękna i słoneczna je sień oraz pogodny okres drugiej połowy zimy i wczesnej wiosny czynią nasze góry terenem o bardzo dobrych warunkach klima tycznoleczniczych oraz turystycznych. W obszarze Polski można wyróżnić zasadniczo trzy regiony kli matyczne: klimat nizinny, klimat morski, klimat górski. W klimacie nizinnym, obejmującym największy obszar Polski, żyje większość jej mieszkańców. Jego cechą charakterystyczną jest duża zmienność pogody. Występuje w nim dość znaczne zróżnico wanie w skrajnych regionach. I tak, na Suwalszczyźnie czy Poje zierzu Mazurskim występują zwykle dłuższe i bardziej mroźne zi my, podczas gdy na Ziemi Lubuskiej łagodna i wczesna wiosna oraz dłuższa i cieplejsza jesień. Zima w klimacie nizinnym jest zwykle mało słoneczna i niezbyt śnieżna. Najbardziej niekorzystnym okresem jest w tym klimacie późna jesień i początek zimy, który,jest szczególnie przykry w rejonach przemysłowych i dużych ośrodkach miejskich, gdzie występują złe warunki higieniczne powietrza, związane z jego zanieczyszcze niami. W rejonach bogatych w masywy leśne wy,różnić można tzw. kIi mat nizinnoleśny. Odznacza się on większą łagodnością Gv zmia nach temperatury i wilgotności powietrza oraz ograniczenżem na słonecznienia. Szczególnie korzystny dla ustroju jest ujawniający się w nim wpłţ>w zieleni leśnej, polegający na filtrowaniu zapyle nia i pochłanianiu zanieczyszczeń gazowych powietrza. Klimat morski charakteryzuje chłodna, zwvy>kle słoneczrza wio sna, umiarkowa.nie ciepłe, o zmiennej pogodzie i dość oófitych apa dach lato, ciepła i słoneczna wczesna jesień, natomiast wietrzna i chłodna późna jesień. Zima ,jest wietrzna i umiarkowanie zimna. Wilgotność względna powietrza jest na ogół mało zróżniGowana w różnych porach roku i waha się ok. 80o/o. Nasłonecznienie w okresie pory ciepłej jest w porównaniu z innym‹ rejonami Polski szczególnie duże w godzinach popołudniowych. Walorem lecaniczym tego klimatu jest obecność aerosolu mor skiego, który niesie ze sobą napływające znad morza powzietrze. Sezon kąpielowy, w czasie którego występują najkorzystmiejsze warunki klimatyczne oraz odpowiednia do kąpieli temperatura wo dy, trwa od 15 czerwca do 20 września. Podstawową cechą klimatu górskiego jest zmn.iejszająţce się w miarę wzrostu wysokości ponad poziom morza ciśnienie atmo sferyczne (w granicach ok. 1,1 kPa/100 m wzniesienia), obniżanie temperatury (ok. 0,6aC/100 m) oraz wzrastające wraz ze wzniesie tiiem natężenie promieniowania słonecznego. Mimo znacznugo zróżnicowania klimatu górskiego, uzależziione go od wielu czygników, głównie od wzniesienia nad poziom morza, wyróżnia go od innych klinnatów Polski chłodniejsze lato i dłuższa r ata w opady śniegu zima. Położone wysoko rejony górsklle sta aowią ze względu na przedłużony okres zimy atrakcyjne miejsca io uprawiania sportów zimowych. Jak już wspomniano, korzystnie 330 ţ 331 wyróżnia się w tym klimacie pogodny, słoneczny koniec zimy i po czątek wiosny, a także zwykle piękna i słoneczna jesień. Charak terystyczne i specyficzne dIa rejonów górskich jest występowanie ciepłego i porywistego wiatru fenowego, zwanego wiatrem ha1 nym. LECZNICTWO UZDROWISKOZ'VE Leczenie uzdrowiskowe polega na zorganizowanym postępowaniu, w którym wykorzystuje się bodźcowe oddziaływanie na ustrój na turalnych tworzyw leczniczych, klimatu, piękna przyrody oraz f‹ zykalnych metod leczniczych. Leczenie to prowadzi się w uzdro wiskach. Uzdrowiskiem nazywa się miejscowość o korzystnym i Iecznż czo oddziałującym klimacie, pięknej przyrodzie, posiadającą boga te zasoby naturalnych tworzyw leczniczych, wód mineralnych ś peloidów oraz właściwie zorganizowaną służbę zdrowia i odpo wiednie zakłady lecznicze, jak sanatoria, zakłady kąpielowe i fiz y kalne oraz pijalnie. Celem leczenia uzdrowiskowego jest leczenie chorób przewle kłych, rehabilitacja oraz utrwalanie uprzednio uzyskanych wyni ków leczniczych. W leczeniu uzdrowiskowym można wvyróżnić następujące kie runki: leczenie balneologiczne, leczenże klimatyczne, leczenie fizykalne, leczenie ruchem, leczenie dietetyczne. Leczenie baineologiczne polega na stosowaniu naturalnych twwo rzyw leczniczych w postaci kąpieli, okładów, wvziewań oraz przyj mowania doustnego. Leczenie klimatyczne opiera się na wwykorzystaniu bodźcowego i ochronnego wpływu klimatu uzdrowiska. W ieczeniu fizykalnym stosuje się różnego rodzaju sztuczne bodźce fizyczne, stanowiące cenne uzupełnienie naturalnych czyn ników leczniczych. Leczenia ruchem, czyli kinezyterapia, jest jednym z ważnych ki.e runków l.eczenia uzdrowwiskowego, ponieważ umożliwia czynny udział charego w procesie postępowania leczniczego oraz skraca okres rekionwalescencji. Leczenie dietetyczne polega na podawaniu odpowiednio zesta wionych zkładników pokarmowych, z których jeden występuje w zwięksnonej lub zmniejszonej ilości lub jako składnik dodatko wy oddzia.łuje lecznżczo. ZwierzcHzni nadzór nad lecznictwem uzdrowiskowym sprawuje Minister ţdrowia i Opieki Społecznej, a z jego upoważnienia Na czelny Inspektorat Lecznictwa Uzdrowiskowego. Zakłady i urzą dzenia lec;znictwa uzdrowiskowego prowadzone są przez Państwo we Przeds:iębiorstwa Uzdrowiskowe, Urzędy Wojewódzkie, Związ ki Zawodwwe, zakłady pracy i inne instytucje, które uzyskały ze zwolenie na tego radzaju działalność. Ponadto działają resortowe zakłady Ieţcznictwa uzdrowiskowego. Państwoewe Przedsiębiorstwa Uzdrowiskowe działają w następu ţących uzcţrowiskach: BuskoSolec, Ciechocinek, Cieplice Śląskie, Kowary, Iţioryniec, Inowrocław, Iwonicz, Kamień Pomorski, Koło brzeg, KryrnicaPiwnicznaŻegżestów (zespół uzdrowisk krynicko ůpopradzkicch), Konstancin, LądekDługopole, Nałęczów, Polanica ůDusznikii5ţudowa (zespół uzdrowisk kłodzkich), Połczyn, Przerze czyn, Rabk;a, Rymanów, SzczawnicaKrościenko, SzczawnoJedlina, 'ţwoszowicţeWieliczka (zespół uzdrowisk krakowskich), ţwinouj ţcie, Świer. 20. Padaczka. 21. Alkoholizm, narkomania, nałóg palenia tytoniu. 22. Ciąża i okres karmienia. Nże kwalifikują się do leczenia sanatoryjnego chorzy zniedołęż niali, niezdolni do samoobsługi, w ciężkim stanie ogólnym, wyma gający leczenia szpitalnego. Chorych w wieku starczym nie należy kierować do uzdrowisk odległych od miejsca zamieszkania (długa podróż oraz zmiana klimatu stanowi zbyt duże obciążerţ:e organiz mu tego rodzaju chorych). 338 Tabela 20 Profile leczniczc� uzdrowisk w zakresie lecznictw,a dl ioroby układu krążenia, toroby układu wv<ţţ;plas Kierunki drugoplanowe choroby układu krążenia choroby układu oddecho wego ţhorooy ţizţła...is moţzo wego choroby zikładu krążen‹a choroby układu od dechowego, choroby kobiece choroby układu oddecho wego choro5y układu trawienia, choroby układu oddecho wego choroby układu trawien‚a choroby układu krążenia choroby narządóww ruchu i reumatyczne, choroby składu wydzielania we nţnętrznego i przemiany nater� :horobyů układu krążenia horoby układu krążenia 339 cd. tab. 20 Uzdrowisko LądekZdrój Mu szyna Nałęczów Piwniczna PolanicaZdrój PołczynZdrój Rabka RymanówZdrój Solec Swoszowice SzczawnicaKrośeienko SzczawnoZdrój SwieradówZdrój Swinoujście Ustroń Wapienne Wieniec Wysowa Zegiestów Kierunki pierwszoplanowe ' nia wewnętrznego i prze miany mater� (prócz cu krzycy) choroby narządów ruchu i reumatyczne, choroby skóry chorobţ układu oddecho wego choroby układu krążenia choroby układu oddecho wego chorobţ> układu trawienia, choroby układu krążenia chorobgţ narządów ruchu i reumatyczne, choroby ko biece choroby układu krążenia, chorobg układu oddecho wego choroby układu oddecho wego choroby narządów ruchu i reum atyczne choroby narządów ruchu i reum atyczne chorob'y układu oddecho wego chorobţy układu oddecho wego, cchoroby układu mo czoweglo chorobţyr narządów ruchu i reumiatyczne chorobţ,y kobiece chorobiy układu oddecho wego � układu krążenia chorobiy narządów ruchu i reumwatyczne chorobţy narządów ruchu i reumwatyczne choroby narządów ruchu i reumwatyczne chorobiy układu trawienia chorobiy układu trawienia drugoplanowe choroby układu krąţenia choroby układu trawrienia choroby układu traţwienia ) choroby układu krą.żenia ţţ choroby układu trawienia choroby układu krążenia choroby układu wydzie lania wewnętsznego i przemiany zmater�i, choroby skórgţ, choroby kobiece choroby ukłaadu oddecho wego choroby ukłaaiu oddecho wego choroby ukła"u moczowe nn Tabela 21 Profile lecznicze uzdrowisk w zakresie lecznictwa dziecięcego Uzdrowisko BuskoZdrój Ciechocinek Cieplice ŚląskieZdrój Czerniawa GoczałkowiceZdrój JastrzębieZdrój Kołobrzeg KudowaZdrój PolanicaZdrój Rabka RymanówZdrój SzczawnoZdrój Wieniec Kierunki pierwszopIanowe choroby narządów ruchu choroby narządów ruchu choroby narządów ruchu choroby układu oddecho wego choroby narządów ruchu reumatologia i choroby układu krążenia choroby układu oddecho wego, choroby skóry reumatologia i choroby układu krążenia choroby układu krążenia [rehabilitacja wad serca) choroby u.kładu oddecho wego choroby układu oddecho wego, choroby układu moczowego choroby układu oddecho ' wego reumatologia i choroby układu krążenia Kierunki drugoplanawe reumatologia i choroby układu krążenia reumatologia i choroby układu krążenia ţ reumatoloą‹a i choroby układu kr żenia I choroby układu wydzie lania wewnętrznego i przemiany mater� reumatologia, choroby układu wydzielania we wnętrznego i przemiany mater� reumatologia i choroby układu krążenia Tabela 22 Profile lecznicze miejscowości, na które rozciągnięte zostały niektóre przepisy o uzdrowiskach Miejscownść Kierunki Kierunki pierwszoplanowe ţ drugoplanowe Augustów choroby narządów ruchu i reumatyczne, choroby układu krążenia Bolków choroby układu trawienia 340 ţ ůţţ: 341 i cd. tabeli 22 Miejscowość ţ Kierunki ţ Kierunki pierwszoplanowe drugoplanowe Czarna choroby układu oddecho wego, choroby układu trawienia Dziwnówekchoroby układu oddecho wego, choroby narządów ruchu, choroby reuma tyezne Dźwirzynochoroby układu oddecho wego wieku dziecięcego JastarniaJurata choroby układu odd‚chochoroby narządów ruchu wego, choroby układu (ortopedycznourazowe} krążeniai reumatyczne Komańcza choroby układu trawienia (również wieku dziecięce go) Koszutychoroby narządów ruchu,choraby skóry choroby układiz oddecho wego Kowary choroby narządów ruchu i reumatyczne Krynica Morskachoroby narządów ruchu choroby skóry i reumatyczne, choroby układu oddecho wego Lipachoroby narządów ruchu choroby układu krążenia i reumatyczne, cboroby skóry Łagó w choroby układu krążenia, choroby narządów ruchu i reumatyczne Łebachoroby układu oddechochoroby narządów ruchu wego, choroby układu i reumatyczne wydzielania wewnętrzne go i przemiany mater� (choroby tarczycy) Łukęcinchoroby układu krążenia, choroby układu oddecho wego Magnuszewchoroby narządów ruchu i reumatyczne, choroby kobiece Międzywedziechoroby narządów ruchu i reumatyezne Polańczykchoroby układu oddecho wego, choroby narzą dów ruchu, choroby reumatyczne 342 cd. tabeli 22 Miejscowość PrzerzeczynZdrój Rabe Rogoźno Trzebnica Ustka Wieliczka Złockie ) Kierunki I pierwszoplanowe choroby narządów ruchu choroby układu oddecho wego, choroby narządów ruc.hu i reumatyczne choroby układu oddecho wego, choroby narządów ruchu i reumatyczne choroby narządów ruchu i reumatyczne choroby narządów ruchu i reumatyczne, choroby układu krążenia choroby układu oddecho wego choroby układu trawienia, choroby układu moczo weao siscs uune drugoplanowe choroby układu wydzielania wewnętrzne go i przemiany materi‹ choroby układu krążenia choroby układu oddecho wego, choroby układu wydzielania wewnętrz nego i przemiany mater� SKOROWIDZ RZECZOWY Aerozole 306 zastosowanie lecznicze 30B Akomodacja, iloraz 195 Aktomiozyna 184 Aktyna 184 Anaforeza 94 Aparat, do diaterm�, krótkofalowej Diamat G10 242 obsługa 245 mikrofalowej Łucz581 258 obsługa 259 mikrofalowej Wołna2 259 do leczenia, impulsowym polem magnetycznym wielkiej częstotli wości, Terapuls GS200 247 obsługa 250 prądami diadynamicznymi, Dia dynamic typ DD6 150 obsługa 152 Stymat S200 153 obsługa 155 i ich modyfikacja Isodyna mic DD8 156 obsługa 158 i ich modyfikacja, Sanoma tic SX3 159 Sanomatic SX4 159 prądami interferencyjnymi, In terdyn ID79 200 obsługa 202 Stymat S300 203 obsługa 205 prądami modulowanymi średniej częstotliwośri, Amplipuls 3T 207 prądami małej częstotliwości Stymat S100 137 prądem stałym i prądami małej częstotliwości Stymat S110 141 ultradźwiękami Ultraton D300 276 obsługa 277 ultradźwiękami Ultraton D200 2ţ8 obsługa 279 Sehnitzlera 310 do wziewań, rozpraszający leki, za pomocą sprężonego powietrza 308 344 Aparat, do wziewań, rozpraszający le ki, za pomocą ultradźwięków 309 zbiorowych 311 Aplikator ultradżwiękowy 273 Arsonwalizacja 226 Balneoterapia 314 Biodoza 73 Błona komórkowa 176 repolaryzacja 179 Borowina 317 właściwości 318 wskazania i przeciw wskazania 318 zabiegi 318 Budka Polano 45 CC (constant current) 138 ChanceCrookesa szkło 49 Chronaksja 190 Chronaksymetria 189 Ciała histaminopodobne 51 przeciwkrzywicze 55 Ciepło 20 odczyn, miejscowy 28 ogólny 28 wpływ na ustrój 27 wydzielone w tkankach pod wpły wem pola elektrycznego wielkiej częstotliwości 218 Ciepłolecznictwo 20 Ciśnienie, atmosferyczne 326 całkowite płynu 290 statyczne i dynamiczne wody 290 Cold quartz 63 Czynniki, cieplne 15 eLektrochemiczne 15 elektrokinetyczne IS fizykalne 15 mechanizm dzialania I6 klimatyczne 323 mechaniczne 16 wodolecznictwa 286 Dawkomierze fotochemiczne 73 Depolaryzacja błony 178 Diadynamic, typ DD6 150 Diagnostyka, metody fizykalne 13 ultradźwiękowa 14 Diatermia 208 krótkofalowa 227 dawkowanie 239 działanie biologiczne 238 metoda indukcyjna 235 kondensatorowa 227 rozkład lin� sił 230 wskazania i przeciwwskazania 240 zasady ogólne 237 mikrofalowa 251 działanie biologiczne 2S4 metodyka 256 wskazania i przeciwwskazania 257 Drgania elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości 2Q8 gasnące 210 niegasnące 210 Dudnienia zjawisko 198 Dyfrakcja 35 Dysocjacja elektrolityczna 103 Działanie, bakteriobójcze promieni nad fioletowych 57 brzegowe 99 Efekt fotodynamiczny 57 áektroda, bierna 100 czynna 100 indukcyjna 236 kablowa 236 typu Bergoniego 97 áektrodiagnostyka 175 áektrody kondensatorowe 227 áektroforeza 94 áektrolecznictwo 90 áektroosmoza 94 Elektrostymulacja 124 dwubiegunowa 125 jednobiegunowa 125 jelita grubego 136 pęcherza moczowego 136 wybiórcza mięśni porażonych wiot ko 133 áektrostymulatory miniaturowe 173 áektrotonus 95 áektryczność atmosferyczna 328 Endorfiny 148 Energia cieplna, właściwości fizyczne 20 promieniowania słonecznego 86 Fala ultradźwiękowa 262 Filtr Wooda 49 Fizjoprofilaktyka 13 Fizykoterapia 12 Fluorescencja 85 Fotochemoterapia 70 Fotodynamiczne preparaty 69 Fotoizomeryzacja 50 Fotoliza 50 Fotosynteza SO Galwanizac ja 96 anodowa 100 dawkowanie lOQ elektrody płaski.e 96 specjalne 97 katodowa 100 labilna 99 przeciwwskazania 102 stabŠlna 100 wskazania 102 zasady wykonywania 101 Galwanopalpacja 155 Galwanotonus 188 Głębokość połówkowa 268 Głowica ultradźwiękowa 273 Halny wiatr 332 Heliograf 324 Helioterapia 86 Hot quartz 62 Hydroterapia 286 Impulsowe pole magnetyczne wielkiej częstotliwości 247 wskazania 247 Impulsy, nerwowe 180 prądu, prostokątne 128 trójkątne 131 leczenie zespołów bólowych 137 podstawy elektrofizjologiczne 132 ultradźwiękowe 274 Indukcja, sprzężenie 212 Induktotermia 224 Interferencja prądów średniej często tliwości 198 Inwersja termiczna powietrzna 327 Isodynamśc DD8 156 Jednostka ruchowa 185 Jontoforeza 103 dawkowanie prądu I10 działanie lecznicze 108 metodyka zabiegów 108 przeciwwskazania 114 śródmózgowa 111 wskazania 114 Jony 103 konkurencyjne 107 pasożytnicze 107 345 Kataforeza 94 Katedra natryskowa 29fi Kąpiel, elektrycznowodna, całkowita 118 komorowa 115 kinezyterapeutyczna 291 parafinowa miejscowa 32 parowa 293 wg Hauffego 292 wirowa 294 Kąpiele, kwasowęglowe 320 siazkowodorowe 321 solankowe 319 Kąt graniczny 132 Klimat 323 elementy 323 Polski 329 Klimatologia 323 Konduktometria 105 Krzywa ilt 191 Kuchnia parafinowa 32 Kwas, adenozynodwufosforowy [ADP) 184 adenozynotrójfosforowy (ATP) 184 Lampa(y), Kromayera 69 kwarcowa, Bacha 66 bakteriobójcze 71 diagnostyczne 85 Emita VS?00 40, 68 Emita VT400 40, 65 Emita VT410 66 Helios L8 40 Helios L9 40 Jesionka 69 terapeutyczne 63 Minina 44 Sollux 41 Sollux typ LSK i LSC 43 trioda 211 Lecznictwo uzdrowiskowe 332 kierunki 332 kwalifikacja 335 organizacja 333 reżimy 336 wskazania i przeciwwskazania 337 Luduc, doświadczenia 107 t.aźnia, parowa szafkowa 293 sucha, rzymska 29 szafkowa 29 Łuk elektryczny 60 Magnetron 251 MED 73 Medycyna fizykalna Medyczna oprawa MOD10 70 12 dermatologiezna 346 Melanina 54 MelanobLasty 54 Metoda, indukcyjna diaterm� 235 Kenny 303 kondensatorowa diaterm� 227 Metody elektrodiagnostyczne 186 ilościowe 189 jakościowe 186 Mięśnie, anatomia i fizjologia 181 antagonistyczne 183 gładkie 185 kurczliwość 183 synergistyczne 183 szkieletowe 182 Mikrofale 251 szkodliwość 257 Mikroskopia fluorescencyjna 85 Mikroskopia nadfioletowa 85 Minoda 236 Miofibryle 184 Miozyna 184 Moc akustyczna 267 Monoda 236 Nacieranie 302 Naświetlania 73 lampą kwarcowąţ dorosłych 77 dzieci 80 Natryski 295 ruchome 296 specjalne 298 stałe 297 Nernst, równanie 1?7 Odczyn, konsensualny 289 miejscowy 17 ogólny 17 paradoksalny 17 progowy 16 zwyrodnienia 188 Odczyny tkanek na prąd elektryczny 93 Okłady 303 borowinowe 318 chłodzące 303 gorące 303 parafinowe 32 rozgrzewające 303 z wełny parowanej 303 Oporność, omowa 219 pojemnościowa 220 Palniki automatyczne do lamp kwar cowych 60 Parafina, ciekła 32 stała 31 Pasta borowinowa 318 Peloidy 31? Pigment 54 Płukania 304 Płytka końcowa ruchowa 18Ś Pobudliwość 175 Pobudzenie, mechanizm powstawania i przewodzenia 176 Pogoda 323 Polaryzacja 222 elektronowa 222 jonowa 223 orientacyjna 223 Pole bleskee e dalekie ultradźwięków 265 elektryczne wielkiej cząstotliwości 221 Polewania 300 całkowite 301 częściowe 300 Pompa, potasowa 178 sodowa 178 Porażenie prądem elektrycznym 260 Potencjał błony 177 Powietrze, temperatura 324, 329 Półkąpiele 294 Prawo, Archimedesa 28g Coulomba 103 DastreMorata 28, 289 Du Bois Reymonda 94, 132 Faradaya 106 GrotthusDrapera 38, 269 HoorwegaWeissa 192 Joule'aLenza 220 Lamberta 73 skurczu 187 StefanaBoltzmanna 22, 5g Viena 22 , wszystko albo nic" 175 Prąd, elektryczny porażenie 260 faradyczny 143 ładowania kondensatora 219 neofaradyezny 144 stały 90 wielkiej częstotliwości. 208 h'ądy, d'Arsonvala 226 diadynamiczne 145 działanie przeciwbólowe 146 elektrostymulacja mięśni 150 metodyka zabiegów 162 przeciwwskazania 167 h'pływ na mięśnie szkieletowe 150 naczynia krwionoś,ne 149 wskazania 167 małej częstotliwości 119 średniej ezęstotliwości 197 ţ dzs'ţałanie 197 Prądy, średniej częstotliwości, wskaza nia 199 Promelanina 54 Promieniowanie 22 nadfioletowe 34, 48 dawka progowa ?3 dawkowanie 76 działanie biologiczne 50 metodyka naświetlań 73 ogólne zasady naświetlania 81 podział i właściwości 48 przeciwwskazania 83 sztuczne źródła 59 wrażliwość skóry 52 wskazania 84 zastosowanie, diagnostyczne 85 lecznicze 83 odbicie 35 pochłanianie 36 podczerwone 34, 37 działanie biologiczne 38 odczyn miejscowy 3g podział 37 słoneczne 86, 323 działanie na ustrój 88 wskazania i przeciwwskazania 89 widzialne 34 załamane 35 Promiennik mikrofalowy 253 podczerwieni, terapeutyczny 40 Przetwornik piezoelektryczny 273 Przewodzenie ciepła 21 Przychodnia uzdrowiskowva 334 Psoraleny 7U Punkty motoryczne 125 Reakcje, układu nerwowomięśniowe go na prąd elektryczny 94, 186 wtórne przy elektrolizie 93 Regulacja cieplna ustroju 23 Reobaza 190 Repolaryzacja błony 179 Rezonator wnękowy 251 Rękawiczki parafinowe 32 Równanie Nernsta 177 Ruchy powietrza 326 Rumieniomierz 74 Rumień, cieplny 39 fotochemiczny 51 ewolucja 52 okres utajenia 51 Sanatoria uzdrowiskowe 334 Sanomatic SX3 159 Sanomatic SX4 159 Sauna 30 347 Skarpetki parafinowe 32 Skóza, elţktryczny układ zastępczy 91 Skurcz rolbaczkowy 188 Słońce 86 Smog 327 Solarium ţ89 Spójność, siły 289 Sprzężeniwe indukcyjne Strefa brnegowa, przegrzanie 233 Stymat S100 137 Stymat S110 141 Stymat S200 153 Stymat S300 203 Szklo ChianceCrookesa 49 Szpitale uzdrowiskowe 334 Światłoleţcznictwo 34 Świetlankci 44 Świetlów:ki rtęciowe 63 Tempera"ura 20 Teoria kwntrolowanego przepustu rdze niowţgo Walla i Melzacka 147 Teoria kţwantowa 35, 48 Terapia impuZsowym polem magne tyczneym wielkiej częstotliwości 247 Termogr